Inkijkexemplaar 'Wat & Hoe Onderweg Waddeneilanden'

Inhoud 5

33

47

Het magazine

n Toeristen, de redders van de eilanden n Het zonnigste oord van Nederland n Lopende eilanden n Dichter op het wad n Je ziet ze vliegen n Mozes achterna n Wakers van de Wadden n Jutters n Wad op tafel n Oerol n De beste…

Je draai vinden

n Aankomst n Vervoer naar de Wadden n Vervoer op de Wadden n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Amusement

Texel

Even oriënteren In drie dagen Hoogtepunten n Ecomare n De Slufter en De Muy n Oudeschild n Kaap Skil n Russenkerkhof Verder ontdekken n 7 andere bezienswaardigheden Waar… n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Ontspannen

77

Vlieland

101

Terschelling

Waddeneilanden.indb 2

Even oriënteren In een dag Hoogtepunten n Tromp’s Huys n Armhuis n Vuurtoren n Rondje om de west n Vliehors Verder ontdekken n 5 andere bezienswaardigheden Waar… n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Uitgaan & actief

Even oriënteren In twee dagen Hoogtepunten n West-Terschelling n ’t Behouden Huys n Wrakkenmuseum n Rondje om de oost Verder ontdekken n 6 andere bezienswaardigheden Waar… n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Uitgaan & actief

22-01-14 16:25

127

Ameland

153

Schiermonnikoog

175

Wandelingen en fietstochten

Even oriënteren In twee dagen Hoogtepunten n Ballum n Maritiem Centrum Ameland n De Zandhaak van Ballum n Natuurcentrum Ameland n Het Oerd Verder ontdekken n 7 andere bezienswaardigheden Waar… n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Uitgaan & actief

Even oriënteren In een dag Hoogtepunten n Schiermonnikoog-dorp n Vogels kijken Westerplas n Badstrand n Vredenhof Verder ontdekken n 6 andere bezienswaardigheden Waar... n Overnachten n Eten & drinken n Winkelen n Uitgaan & actief

n 1 Texel fietstocht n 2 Vlieland wandeling n 3 Terschelling wandeling n 4 Ameland fietstocht n 5 Schiermonnikoog wandeling

Praktische informatie 187 n Voor je vertrek n Tijdens je verblijf

Kaarten 193 Register 203

Waddeneilanden.indb 3

22-01-14 16:25

Waddeneilanden.indb 5

Het magazine

22-01-14 16:25

6

Het magazine

Toeristen: de redders van de eilanden De Waddeneilanden mogen nu tot Nederlands populairste vakantiebestemmingen behoren, ruim honderd jaar geleden waren ze nog onontdekt en woest terrein. Toeristen redden de eilanden van de ondergang.

Ruim twee miljoen bezoekers trekken de Nederlandse Waddeneilanden jaarlijks. En het is dat er een accommodatiestop is, anders zou dit aantal nog veel hoger liggen. Driekwart van de beroepsbevolking werkt nu in de toeristenindustrie. De toeristen hebben de eilanden van de ondergang gered, zo leert de geschiedenis. Rond 1900 verkeerde een aantal eilanden op de rand van een faillissement. Door schaalvergroting in de scheepvaart en visserij waren veel eilanders naar elders vertrokken. Er was nauwelijks werkgelegenheid en het inwonertal liep snel terug. Vlieland was er het slechtst aan toe. Het eilandbestuur moest bij het rijk bedelen om de tekorten op de balans aan te vullen. De regering overwoog om het eiland dan maar te ontruimen en aan de natuur terug te geven, omdat de exploitatie TOERISTEN TOP VIJF niet langer haalbaar was. Omdat dit (aantal bezoekers per jaar) in strijd was met de kustverdediging Texel: 870.000 van het Nederlandse vasteland werd Ameland: 500.000 van het plan afgezien.

Terschelling: 360.000 Ook Ameland en SchiermonSchiermonnikoog: 300.000 nikoog hadden het moeilijk. ‘Alles Vlieland: 140.000 toont hier kwijning, achteruitgang en verval,’ aldus de rentmeester van Schiermonnikoog, Nicolaas van den Worm, in 1881 in een brief aan de eigenaar van Schier, mr. John Eric Banck. Van den Worm zag nog maar één oplossing: ‘Wij dienen daarom thans dit eiland zijn plaats te geven in de keten der Noordzeebadplaatsen en te bevorderen dat bij velen bekend wordt, welk een zuiver klimaat en

Waddeneilanden.indb 6

22-01-14 16:26

Het magazine

7

welk een schoone lucht dit eiland den vreemdeling te bieden heeft…’

Zo kwamen de eerste pogingen om toeristen naar de eilanden te lokken op gang. Schiermonnikoog was een van de eerste eilanden die werk maakten van het toerisme. Het opende in 1887 een hotel aan zee: het zestig kamers tellende Badhotel. Voor vier gulden kon volpension worden genoten. De toerist moest wel worden overgehaald, want in die tijd golden het strand en de duinen nog als woeste gronden. En een duik in zee was al helemaal uitgesloten. Vandaar dat het Badhotel aan zijn gasten een gids met tips gaf: ‘Terstond bij het instappen in zee kere men de rug naar de golven, en wel zoo dat elke nieuwe golfslag het gehele lichaam treft. Het eerste gevoel van koude wordt door de tegenstrevende lichaamskracht teniet gedaan.’

Het hotel was een succes en kreeg navolging op de andere eilanden.

Op Terschelling waren er bijvoorbeeld omstreeks 1921 drie hotels en negen pensions, en ook de andere eilanden ontdekten dat het toerisme hun redding was. Van de eerste generatie badhotels is nu weinig meer over: ze zijn door de zee verzwolgen of vroegtijdig afgebroken. Maar sommige hotels uit de beginjaren zijn overeind gebleven. Voorbeelden daarvan zijn Hotel NAP op Terschelling, Badhotel Bruin op Vlieland en Hotel Van der Werff op Schiermonnikoog. Hun donkerbruine gelagkamers en historische foto’s aan de muur ademen nog steeds de sfeer van de begindagen van het toerisme.

Het genot van een vakantie konden aanvankelijk alleen de welgestelden zich veroorloven. Pas na de Tweede Wereldoorlog kregen meer mensen vakantiedagen en steeg de welvaart dusdanig dat mensen ook de middelen hadden om er op uit te trekken.

Dit betekende de opkomst van bungalowparken en kampeerterreinen op de eilanden. De populariteit van de Waddeneilanden is inmiddels zo groot dat de eilanden hun capaciteit niet meer uitbreiden om de natuur niet te veel te belasten.

Waddeneilanden.indb 7

Een bezoek aan de eilanden was vroeger alleen weg­gelegd voor welgestelden

22-01-14 16:26

8

Het magazine

Het zonnigste oord van Nederland ‘Op de Wadden enkele graden lager’ is een veelgehoorde opmerking van weervoorspellers. Ze zouden ook kunnen zeggen: ‘Op de Wadden meer zon en minder regen.’ Onderzoek leert namelijk dat het op de eilanden in het voorjaar en in de zomer mooier weer is dan in de rest van Nederland.

Door de ligging in zee verschilt het weertype op de Wadden duidelijk van dat op het Nederlandse vasteland. Het zeewater zorgt voor een nivellerend effect op de temperatuur: het koelt minder snel af en warmt minder snel op dan op het land. Daardoor zijn op de eilanden de zomers minder warm en de winters minder koud. De maximumtemperaturen blijven in het voorjaar en in de zomer zo’n twee graden achter bij de rest van Nederland, in het najaar ligt de minimumtemperatuur op de Wadden juist een graad hoger.

De temperatuur mag dan in de zomer iets lager zijn, op de Wadden is het mooier weer dan in de rest van Nederland. Tot die conclusie komt hoogleraar meteorologie Hans Vugts, die het weer op de Wadden gedurende een tijdvak van dertig jaar vergeleek met het weer in de rest van Nederland. Zijn ervaringen heeft hij in een lezenswaardig boek samengevat: Weerzien op de Wadden.

Jaarlijks worden er op de Wadden 1560 zonne-uren gemeten, tegenover 1480 uur zon op het vasteland. In het voorjaar en de zomermaanden mag het Waddengebied zich het zonnigste oord van Nederland noemen. In mei is er bijvoorbeeld vijftien uur meer zon dan op het vasteland. Dit komt doordat de zeetemperatuur lager is dan de luchttemperatuur. Eenmaal boven het – warmere – vasteland stijgt de lucht op. Door de stijging koelt de luchtbel af, waardoor de lucht verzadigd raakt met waterdamp; wolkvorming is dan een feit, dus weg is de zon. In het najaar en in de winter, als de zee warmer is dan de luchttemperatuur, ontstaan boven de Wadden juist meer

Waddeneilanden.indb 8

22-01-14 16:26

Het magazine

9

wolken en is het aantal zonne-uren hier lager dan in de rest van Nederland.

De invloed van de zee is ook merkbaar bij de meting van de hoeveelheid neerslag. Ook hier scoren de eilanden goed in het voorjaar en in de zomer. Dan valt er namelijk twintig procent minder neerslag dan in de rest van Nederland. In het voorjaar is de zeetemperatuur lager dan de luchttemperatuur, waardoor boven zee nauwelijks buien ontstaan: er stijgt immers geen lucht op. In het najaar vindt het omgekeerde effect plaats. Door de warmere zee is de hoeveelheid neerslag dan juist groter op de Wadden. In totaal regent het op de eilanden per jaar gemiddeld tien uur minder dan in de rest van Nederland. De hoeveelheid neerslag in totaal ligt gelijk, dus de buien op de eilanden zijn wel intenser.

Ook tussen de Waddeneilanden zijn er weersverschillen, zij het dat die veel minder groot zijn dan die tussen de eilanden en het vasteland. De zeeeffecten die hierboven staan beschreven zijn het duidelijkst waarneembaar op de westelijk gelegen eilanden: Texel, Vlieland en Terschelling. Het weerbeeld op Ameland en Schiermonnikoog wijkt minder af van het algemene Nederlandse weerbeeld. Deze laatste eilanden liggen relatief dicht bij het vasteland, waardoor het effect van de zee op temperatuur en neerslag minder groot is. Bovendien dien je er rekening mee te houden dat de resultaten gemiddelden zijn van de afgelopen dertig jaar: wellicht tref je net een zonovergoten najaar, of een verregende voorjaarsvakantie.

Waddeneilanden.indb 9

22-01-14 16:26

10

Het magazine

Lopende eilanden Het huidige Waddengebied is geologisch gezien ontzettend jong. De Wadden, zoals wij die kennen, zijn zo’n duizend jaar geleden ontstaan. Nog steeds is het gebied volop in beweging: in de loop der eeuwen is menig dorp onder het zand verdwenen.

De oorzaak daarvan is dat de eilanden langzaam oostwaarts lopen.

Hoe het Waddengebied is ontstaan is voor iedereen gemakkelijk waar te nemen. Ga op een winderige dag naar het strand en je zult zien hoe zanddeeltjes opeenhopen en prille duintjes vormen. Op dezelfde manier is vroeger de huidige duinenrij totstandgekomen. De zee zet slib en zand af op het strand, waar zich kleine duinen vormen. De wind voert vervolgens zanddeeltjes aan, die blijven hangen aan deze zandophoping. Vroeg of laat wordt deze strandwal zo hoog dat het zeewater er niet meer overheen stroomt. Dit is het moment dat zoetwaterpioniers als biestarwegras en helm zich op de strandwal nestelen, waardoor die op zijn beurt nog meer stuifzand opvangt.

Het waddengebied beslaat de kustlijn die loopt van Noord-Nederland tot aan Denemarken. Het losse zand waarop de eilanden van Nederland, Duitsland en Denemarken zijn ontstaan is ooit aangevoerd door de Rijn en door gletsjers aan het einde van de laatste ijstijd, zo’n twaalfduizend jaar geleden.

Het smeltende ijs zorgde ervoor dat de Noordzeebodem, die toen nog droog lag, in een zee veranderde. Het zand werd door de eb- en vloedwerking van de zee afgezet ter hoogte van onze huidige kustlijn. Daar ontstonden strandwallen, die door aanslibbing en zandafzetting duinen vormden, die een natuurlijke bescherming boden tegen de zee. Op Texel ging dit proces nog sneller omdat zich hier een keileembult bevindt, die vol grind en keien een

Waddeneilanden.indb 10

22-01-14 16:26

Rottumeroog in 1992 (links), rechts in 1999.

sterke basislaag vormde voor het stuivende zand. Deze zogenaamde Hoge Berg steekt nog altijd ver boven het zand uit.

Het proces was zeer precair. Dikwijls sloeg de zee grote delen van de strandwallen weg om dit zand even verderop weer af te zetten, waardoor de duinen zich constant verplaatsten. Zo’n duizend jaar geleden sloeg door

Waddeneilanden.indb 11

ROTTUMEROOG Het fenomeen van de lopende eilanden betekent de ondergang van Rottumeroog, Nederlands meest oostelijke Waddeneiland. Vroeger werd dit eiland bewoond, maar sinds in 1965 de laatste voogd van Rottumeroog met pensioen ging, is het overgeleverd aan de grillen van de natuur. Het eiland verdwijnt nu langzaam in zee. De oorzaak daarvan is dat het aan de westkant van het eiland afgeslagen zand aan de oostzijde niet kan bezinken. Hier grenst het eiland namelijk aan een diepe vaargeul, de Eemsmond. Lange tijd werd getracht het eiland te redden, maar Rijkswaterstaat heeft uiteindelijk besloten de natuur zijn loop te laten en geen beschermende maatregelen meer voor Rottum te treffen.

Rottumeroog is nu vooral bekend als vogeleiland. Het is een broedplaats voor tal van vogelsoorten, en trekvogels gebruiken het eilandje als pleisterplaats bij hoog water.

22-01-14 16:26

Het magazine

12

de stijgende zeespiegel, de sterke vloedstroom van de Noordzee en enkele hevige stormen het veenland achter de strandwallen weg, waarna het huidige Waddengebied zijn vorm kreeg. Door de getijdenbeweging valt het wad twee keer per dag droog, om tijdens de zes uur durende periode van vloed weer onder te lopen.

De dynamiek van het Waddengebied verraste ook de bewoners, van wie de eersten zich hier zo’n 2500 jaar geleden vestigden. Zij zagen dorpen die ze aan de westkant van de eilanden hadden gebouwd in de loop der jaren onder het zand verdwijnen. Het duurde lang voordat de bewoners doorhadden dat de eilanden langzaamaan oostwaarts ‘lopen’. Dat komt doordat de vloedstroom op de Waddeneilanden van west naar oost loopt. Met de overheersende westenwind zorgt dit ervoor dat er een contante druk op de westkust van de eilanden staat. Dit heeft door de eeuwen heen geleid tot zand- en duinafslag aan deze kant van de eilanden. De zeestroom wordt door de eilanden gesplitst, waarna aan de andere kant van het eiland (de oostkant) het water weer bij elkaar komt. De zeestromen botsen hier als het ware op elkaar, het zand dat ze meevoeren bezinkt en aldus ontstaat aan deze kant van het eiland zandaanvoer. Zo komt het dat de eilanden langzaam naar het oosten schuiven. Schiermonnikoog is inmiddels over de provinciegrens van Friesland heen gewandeld en ligt geografisch gezien nu gedeeltelijk in de provincie Groningen.

Staatsbosbeheer heeft aan het begin van de 20e eeuw op alle eilanden dennenbossen aangeplant om aan de zandverstuivingen een einde te maken. En Rijkswaterstaat besteedt jaarlijks miljoenen euro’s aan zandsuppletie, de aanleg van stuifdijken, helmaanplant en de bouw van vloedkerende dammen in zee. Dit alles om te voorkomen dat in de toekomst wederom dorpen in zee verdwijnen.

VERDWENEN DORPEN In de loop der eeuwen is menig dorp op de Waddeneilanden onder het zand verdwenen.

Op Terschelling: • Wolmerum • Stortum Op Vlieland: • West-Vlieland Op Ameland: • Sier • Oerd Op Schiermonnikoog: • Westerburen

Waddeneilanden.indb 12

22-01-14 16:26

Het magazine

13

Dichter op het wad De Waddeneilanden zijn een rijke inspiratiebron voor schrijvers en dichters. Jan Slauerhoff, A. Roland Holst en Godfried Bomans, allemaal brachten ze tijd door op de eilanden. Niet iedereen vond daar echter het geluk.

Dit is het Wad, zo zou het moeten blijven Al scheppen wind en water steeds nieuw strand Er zal geen voetstap hier tot monument verstijven De zandkastelen keren weer tot zand De dichter zoekt vergeefs een onbekende taal Om boven de getijden uit te schrijven Aldus eindigt het gedicht ‘De dichter en het Wad’ van Cécile Evers (bron: Cécile Evers – De dichter en het wad. Uit: Ansichtenreeks ‘Gedichten met het oog op het wad’, 1998).

Al jarenlang zoeken schrijvers en dichters het wad op, en wat opvalt is dat iedereen zijn eigen voorkeur heeft voor een van de eilanden. De dichter Theun de Winter heeft zich bijvoorbeeld op Texel gevestigd, en ziet in de natuurpracht van het eiland de hand van de schepper: ‘’t Is of hij duinen tekent met pastel / En waterverf gebruikt voor verre luchten / Voor elk moment neemt hij een ander vel / Soms laat hij vorm en kleur in mist ontvluchten’ (bron: Theun de Winter – Natuurtalent. Uit: Texel in schoonheid verbeeld, Jan Wolkers, (1925-2007) diverse kunstenaars, Stichting Coeghe Texels beroemdste inwoner Texel, 1992).

Wat Texel bij De Winter losmaakt, dat deed Schiermonnikoog bij A. Roland Holst (1888–1976), de ‘prins der Nederlandse dichters’. ‘Dit eiland’ gaat over zijn geliefde Schiermonnikoog: ‘Hoe zijn we hier geland, / waartoe… vanwaar…? / ligt ergens aan het strand / dat vreemde schip nog klaar? / en als het anker is gelicht, / naar

Waddeneilanden.indb 13

22-01-14 16:26

14

Het magazine

waar… naar waar…? / Stil, sluit de deuren dicht… / bemin elkaar…’ (bron: A. Roland Holst – Dit eiland. Uit: Alleen met de zee, Van Oorschot, 1991).

Ook Vlieland mag zich verheugen in de aandacht van dichters en schrijvers. Jan Slauerhoff (1898–1936) is de bekendste. Hij verbleef aan het begin van de 20e eeuw regelmatig op het eiland. Zijn moeder was geboren op Vlieland en stuurde haar zoon in de zomervakanties naar het eiland om hem van zijn astma te laten genezen. Slauerhoff raakte goed bevriend met de arts Terwischa, en verving deze als die op vakantie was. Later zou Slauerhoff scheepsarts worden, maar ook op zee bleef hij verlangen naar Vlieland, zoals uit zijn gedicht ‘Verleden’ blijkt: ‘Ik denk aan ’t eiland waar ’k niet meer zal komen / ’t Is bijna niet uit zee te zien, zoo smal / Het kleine dorp dat ik niet noemen zal / Ligt diep achter de dijk onder zijn boomen’ (bron: Jan Slauerhoff – Verleden. Uit: Verzamelde gedichten, Nijgh & Kapitein Rob op Terschelling Van Ditmar, 1988).

De liefde was wederzijds, de dichter wordt op Vlieland tweejaarlijks herdacht met een Slauerhoff-festival. Zijn gedichten hebben een prominente plek gekregen in museum Tromp’s Huys (P82).

Vlieland staat ook centraal in de succesvolle trilogie van romanschrijfster Vonne van der Meer. Als kind deed ze het eiland voor het eerst aan tijdens een schoolreisje. Later werd het de vaste vakantiebestemming van haar gezin. In haar inmiddels verfilmde drie­luik Eilandgasten, De Avondboot en Laatste Seizoen staan de belevenissen van de huurders van bungalow Duinroos op Vlieland centraal.

Ze vindt het niet verwonderlijk dat schrijvers en dichters zich laten inspireren door de Wadden: ‘Eilanden hebben iets mythisch,’ zo verklaarde ze ooit haar keus. ‘Het doet iets met je verbeelding.’

Niet iedere schrijver raakt vervuld van het Waddengebied. In 1971 verbleven de schrijvers Godfried Bomans en Jan Wolkers op uitnodiging van VARA-Radio na elkaar een week in een tentje op het verlaten eiland Rottumerplaat. Wolkers is in de natuur volkomen in zijn sas. Hij bouwt op het eiland een gigantisch hek met een bel met daarop de tekst: ‘Jan Wolkers, 2x bellen’. Hij redt zelfs een zieke, aangespoelde zeehond door hem via

Waddeneilanden.indb 14

22-01-14 16:26

Het magazine

15

een provisorische constructie melk toe te dienen. De zeehond blijft leven en wordt grootgebracht in opvangcentrum Ecomare op Texel, het eiland waar Wolkers zich later zelf zou vestigen. De schrijver zal de zeehond later nog diverse keren opzoeken. Als redder mag hij het beest ook een naam geven, hij vernoemt hem naar zijn vrouw, Karrie.

De enthousiaste verslagen van Wolkers vanaf het eiland staan in schril contrast met de gemoedstoestand van Bomans.

Die raakt zwaar gedeprimeerd van de leegte en eenzaamheid van de wadplaat. Hij wordt moedeloos van het gebrul van de zee, van de striemende wind en van verveling. Bomans zal niet lang na zijn avontuur op Rottumerplaat sterven. En Wolkers? Die kiest bijna 25 jaar later de Waddeneilanden opnieuw als decor, nu voor zijn roman Zomerhitte.Twee jaar later wordt het boek verfilmd door Monique van de Ven. Wolkers zal de première niet meemaken.

In oktober 2007 overlijdt hij op Texel. Zijn as wordt volgens zijn laatste wens uitgestrooid in zijn achtertuin.

Het is niet alleen lyriek en melancholie waartoe de eilanden inspireren. Terschelling was bijvoorbeeld in de jaren vijftig het terrein waar de stoere stripheld Kapitein Rob heldhaftige avonturen beleefde. Wijlen striptekenaar Pieter Kuhn deed na de oorlog met zijn zeiljacht dikwijls de haven van West-Terschelling aan, waar hij de nodige inspiratie opdeed. Hij gebruikte het eiland als decor voor drie strips van Kapitein Rob: Het geheim van de Boschplaat (1947), De ontdekking van Krijn LEZEN OP HET WAD Storm (1954) en Het geheim van Niemand hoeft op de Wadden de Westergronden (1954). Vuurtozonder boek te zitten. Ieder ren De Brandaris, wachthuisje Het eiland heeft een boekwinkel, Wakend Oog en Hotel NAP spelen waar je ook terechtkunt voor in de strips – die in de jaren vijftig boeken over het Waddengebied. dagelijks in Het Parool verschenen Een tip: de bibliotheken op de – een prominente rol. Op West-Tereilanden hebben zogenaamde schelling is door de VVV een wantoeristenabonnementen, waarmee deling uitgezet door het dorp zoals je ook als bezoeker tegen voordelig Kapitein Rob dat zag, compleet met tarief boeken kunt lenen. een brochure waarin de bewuste tekeningen zijn opgenomen.

Waddeneilanden.indb 15

22-01-14 16:26

16

Het magazine

Je ziet ze vliegen De Wadden zijn Nederlands belangrijkste vogelgebied. Het wad valt twee keer per dag droog, waardoor het een ideaal voedselgebied voor de vogels is. Daarnaast is er veel rust, waardoor de Wadden voor trekvogels een ideaal tussenstation zijn op weg naar hun overwinteringadres nabij de evenaar.

Het merendeel van de trekvogels is afkomstig uit het gebied dat loopt van Noord-Scandinavië tot aan Siberië. Daarnaast zijn er vogels afkomstig van Spitsbergen en Nova Zembla. Op je tocht over de eilanden zul je op het wad, in de duinen en aan zee diverse soorten tegenkomen. Om ze uit elkaar te houden hier een selectie van een elftal veelvoorkomende wadvogels.

Waddeneilanden.indb 16

Tureluur Vind je op paaltjes in de wei, dicht bij zee. Broedt in ­drassig gebied, zowel zoet- als zoutwaterig. Eet garnalen, slakken en wormen.

Bonte strandloper Foerageert op het wad en langs de vloedlijn op het strand. Deze grijsbruine strandloper beweegt zich vaak in een groep. Broedt zelden in Nederland, maar is het hele jaar in het Waddengebied te zien.

22-01-14 16:26

Waddeneilanden.indb 202

22-01-14 16:30

WTK Wat & Hoe Waddeneilanden DEF_Opmaak 1 10-01-14 09:47 Pagina 1

Het magazine 5

Het magazine 5

Je draai vinden 33

Je draai vinden 33

Vlieland 77

Terschelling 101

Ameland 127

Schiermonnikoog 153

Wandelingen & fietstochten 175

WADDENEILANDEN Prachtige luchten, uitgestrekte natuur en heerlijke stranden: het is genieten op elk waddeneiland. De wind waait alle haast van je af en wat rest is totale ontspanning.

De afwisseling van eb en vloed zorgt voor een uniek ecosysteem met duizenden zeldzame planten en dieren. En dan zijn er nog de stranden, de bijzondere slaapadressen en heerlijke eetgelegenheden: de eilanden zijn een paradijs voor vakantiegangers.

WAT & HOE ONDERWEG: de reisgids voor een actieve en culturele vakantie.

• Duidelijke indeling op kleur • Uitgebreide plattegronden en kaarten • Verrassende wandeltochten

Praktische informatie 187 Kaarten 193 Register 203

NUR 511

www.watenhoe.nl

Texel 47

WADDENEILANDEN

Texel 47

Vlieland 77

Terschelling 101

Ameland 127

Schiermonnikoog 153

Wandelingen & fietstochten 175

WADDENEILANDEN De reisgids voor een actieve & culturele vakantie

maakt deel uit van Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen www.kosmosuitgevers.nl

Praktische informatie 187 Kaarten 193 Register 203