Ouderlingenblad 1076, december 2016

december 2016 – nummer 1076 – jaargang 94

Ouderlingen blad voor Pastoraat en Gemeenteopbouw

Luther in 2017

RICHARD VISSINGA

Het lijkt me gepast om dit themanummer ‘Luther in 2017’, dat enkele weken voor het Kerstfeest uitkomt, te beginnen met Luther zelf aan het woord te laten in één van de prachtige liederen die hij geschreven heeft en dat opgenomen is in het Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, Lied 470.

1 U Jezus Christus loven wij, die een mens zijt, ons nabij, die uit een maagd geboren zijt, de hemel is om U verblijd.

Kyrielies.

2 Gods eigen Zoon in majesteit ligt hier in een krib en schreit, een mensenkind van vlees en bloed, die eeuwig God is, eeuwig goed.

Kyrieleis.

Ouderlingen blad voor Pastoraat en Gemeenteopbouw

redactioneel De ruimte hier is beperkt; daarom een enkel woord bij deze eerste coupletten. Luther kent een grote betekenis toe aan de muziek. Hij schrijft ergens: ‘Alleen de muziek kan wat anders de theologie kan, namelijk het hart vrolijk en rustig maken, als een openlijk getuigenis dat de duivel, aanstichter van alle droefgeestige zorgen en gedachten, voor de stem van de muziek bijna net zo hard op de loop gaat als voor het woord van de theologie’. Uitermate geconcentreerd brengt Luther in het lied ‘U Jezus Christus loven wij’ de kern van zijn geloof tot uitdrukking, namelijk de menswording van God in het kind wiens geboorte de christenheid met Kerst viert. In een paar vierregelige strofen wordt op monumentale wijze één beweging zichtbaar: God wordt mens; hemelse oneindigheid verdicht zich tot de dimensies van de kribbe, het eeuwig licht trekt zich samen in de nacht van onze armoede.

Kan dat? ‘Onze God kan dat’ heeft Karl Barth eens gezegd: Gods almacht voltrekt zich als vernedering.

Het themanummer geeft veel stof tot nadenken en bezinning. En redactie en uitgeverij wensen u voor de komende feestdagen alle goeds toe en voor het nieuwe jaar heil en zegen.

2

2 redactioneel 28 boeken

in dit nummer

32 prikbord

12 8 4 Luther in 2017 De reformatie van 1517 in Nederland in 2017. Ter inleiding – JAAP DE LANGE 6 ‘Ein feste Burg ist unser Gott’ Overwegingen bij het bekendste Lutherlied – TEUN VERDUIJN 8 Wie was Luther?

Luther in enkele kernpunten en markante uitspraken – JOOP BOENDERMAKER

Het lied in het pastoraat Betekenis en pastorale mogelijkheden van een lied Student-en-kerk Mogelijkheden van kerkelijk werk met jonge volwassenen Bijbelwoorden nu De betekenis van een bijbelwoord voor nu

3

29 12 Waar was het Luther om te doen?

Luther’s benadering, die het christenen ook nu nog lastig kan maken – KLAAS ZWANEPOL 16 Luther en de Joden Een pijnlijke ontsporing van de bevlogenheid van Luther – ANDREAS WÖHLE

24 Lutheranen in Nederland Over het leven van de lutherse gemeenten na 2004 – TRINETTE VERHOEVEN

29 Op sporen van Luther Luther en zijn gedachtegoed opsporen in gesprekken en bezoeken – JAAP DE LANGE

20 Heel de kerk is luthers Lutheranen en calvinisten samen in de Protestantse Kerk in Nederland – LEO KOFFEMAN

volgend nummer Over het ambt Gedachten bij een veranderende kerkelijke praktijk Een brief van de paus De encycliek ‘Laudatio si’

Orgaandonatie Geen plicht, maar denk er wel over na Een LHBT-dominee Voor mensen met (geloofs) vragen bij seksuele oriëntatie en genderidentiteit

December 2016 – nummer 1076 – Jaargang 94

2017 – het herdenkingsjaar vanwege vijfhonderd jaar reformatie. Markeringsmoment is daarbij het jaar 1517, waarin Luther 95 stellingen wereldkundig maakte. Hij wilde een discussie uitlokken om tot vernieuwing te komen. De beweging van de reformatie die daaruit ontstond, heeft diepe en belangwekkende sporen nagelaten in Europa en daarbuiten.

JAAP DE LANGE Dr. J.J. de Lange is emeritus hoogleraar praktische theologie van de Universitaire Faculteit voor Protestantse Theologie te Brussel en lid van de redactie

L

uther in 2017

Toen in Nederland in 1983 ter gelegenheid van de vijfhonderdste geboortedag van Maarten Luther een postzegel werd uitgegeven, werd die gekenmerkt door één grote scheur. Werd de geboorte van een scheurmaker herdacht of gold die interpretatie van de postzegelontwerper de hele reformatie? Moest dit gebeuren zo de geschiedenis in?

Zesentwintig jaar later in 2009 werden er bij de vijfhonderdste geboortedag van Johannes Calvijn, een van de andere reformatoren, opnieuw postzegels uitgegeven.

Nu beslist neutraler en genuanceerder. Naast een zegel met het portret van Calvijn, verschenen er drie zegels, die verband houden met het reformatorisch getuigenis in de (wereld)samenleving: een zegel met een afbeelding van de 95 stellingen van Luther, één met een verwijzing naar de Barmer Thesen (1934), waarmee de Duitse Belijdende Kerk zich verzette tegen het Naziregime en één die attendeert op de Belijdenis van Accra (2004), opgesteld door de Wereldraad van Kerken als christelijk getuigenis tegen de neoliberale wereldorde. Niet de scheur, maar de bijdragen aan het publieke leven staan dan centraal. Volgend jaar, 2017, staat opnieuw de uitgave van een postzegel op het programma, nu met een beeltenis van Maarten Luther.

Bijzonder hoe je de duiding van deze geschiedenis in Nederlandse postzegels terug kunt vinden.

Ouderlingen blad voor Pastoraat en Gemeenteopbouw

Een ingrijpend gebeuren in Europa Breuk en vernieuwing Terugkijkend in de geschiedenis weten we dat er al wel eerder barsten en scheuren waren in de kerk van destijds. Om twee voorbeelden te noemen: Er was al zo’n 100 jaar vóór Luther een vernieuwingsbeweging in Tsjechië, geïnspireerd door Johannes Hus; en zelfs een páár honderd jaar eerder was de beweging van de Waldenzen ontstaan. Dat neemt natuurlijk niet weg dat de reformatie, hoewel zo niet door Luther bedoeld, wel degelijk op een breuk is uitgelopen. Een breuk, die naast de kerkelijke verhoudingen ook de toenmalige samenleving raakte.

Het optreden van Luther in 1517 markeert dan ook een ingrijpend gebeuren in Europa, dat echter tegelijkertijd ook als vernieuwing getypeerd moet worden. De breuk is niet alleen verlies gebleken. Zo is er is in die jaren veel op gang gekomen dat tot op vandaag niet alleen de kerk, maar ook de samenleving, de cultuur en de staatkundige verhoudingen beïnvloedt. We herdenken in het jaar 2017 dan ook een (kerk)historische gebeurtenis van groot belang. Vermeldenswaard is daarbij zeker dat de Wereldfederatie van Lutherse Kerken samen met de Rooms-katholieke Kerk een

4

liturgie opstelde als handreiking aan locale kerken om gezamenlijk de reformatie te herdenken. Ook dat is vernieuwing.

Dit themanummer Zoals het Ouderlingenblad in oktober 2009, bij Calvijn’s vijfhonderdste geboortejaar een themanummer uitgaf (‘Calvijn in Nederland’), zo houdt u ook nu een themanummer in handen. Natuurlijk heeft het een (kerk-)historische achtergrond, maar er wordt vooral ingegaan op de betekenis van Luther en de Lutherse kerk in de Nederlandse kerkelijke verhoudingen.

Uitdrukkelijk wordt daarbij aandacht gegeven aan de actualiteit. Vandaar: ‘Luther in 2017’.

De redactie prijst zich gelukkig dat veel schrijvers van Lutherse huize aan dit themanummer meewerkten.

Zie voor meer informatie over de oecumenische liturgie voor de viering van 500 jaar reformatie de website: www.ouderlingenblad.nl > Aan de slag > Extra

5

• De bijdrage van Luther aan de kerkmuziek en het kerklied is van meet af aan groot geweest. Ook in het ‘Liedboek. Zingen en bidden in huis en kerk’ zijn liederen van hem opgenomen. Bij de tekst van het Lutherlied schreef Teun Verduyn overwegingen.

• Wie was Luther? Op verschillende manieren kun je op zo’n vraag ingaan. Joop Boendermaker doet dat aan de hand van citaten. Zo wordt de kennismaking minder formeel en meer inhoudelijk.

• Klaas Zwanepol laat zien hoe het denken van Luther over God niet alleen toen tot een confrontatie leidde, maar ook hoe die visie in onze actualiteit nog steeds een kritische bijdrage levert aan het geloofsgesprek.

• Recentelijk kwam met name één van de thema’s van Luther onder sterke kritiek te staan. Het betreft zijn gedachten en uitspraken over de Joden; een pijnlijk onderwerp, dat niet onbesproken kan blijven. Andreas Wöhle gaat daarop in.

• Leo Koffeman beschrijft hoe in het ‘Samen op wegproces’ ook de Nederlandse Lutherse Kerk is mee gaan doen en nu samen met de vanouds calvinistische kerken onder één kerkelijk dak woont.

• Hoe de lutheranen in de praktijk hun plaats in de protestantse kerk innemen en hoe het kerkelijk leven van de lutherse gemeenten zich ontwikkelt, daarover schrijft Trinette Verhoeven.

Het themanummer sluit af met enkele suggesties om in 2017 Luther en zijn gedachtegoed, maar ook de Lutherse gemeenten verder op het spoor te komen in het kader van 500 jaar reformatie.

December 2016 – nummer 1076 – Jaargang 94