Historische Boekenspecial 2018

Historische VOORPUBLICATIE HOE ANNA VAN SAKSEN, VROUW VAN WILLEM VAN ORANJE, WAANZINNIG WERD

Boekenspecial VAN DE REDACTIE VAN HISTORISCH NIEUWSBLAD

INTERVIEWS MET GEERTJE DEKKERS EN PETTY BANGE

ONTDEK DE BESTE GESCHIEDENISBOEKEN

IAN KERSHAW

JAN BROKKEN GEERT BUELENS

‘De eerste beroemde historicus die het verhaal over Europa na de oorlog doortrekt naar onze tijd’

‘Indrukwekkend monument voor een ongelukkige held’

‘Overweldigend, ongelooflijk rijk en bijzonder leesbaar’

HISTORISCHE SCHEURKALENDER 2019 Welk land verloor de meeste inwoners in de Eerste Wereldoorlog?

€ 15,99

En weet u welke oorlog bekend staat als ‘Napoleons Vietnam’?

Leer ook in 2019 iedere dag iets nieuws met de Historische Scheurkalender. Deze neemt u in 365 fascinerende verhalen mee op ontdekkingstocht door het verleden. Leerzaam, spannend, ontroerend en altijd boeiend.

NU VERKRIJGBAAR VIA HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP

MAARTEN! SCHEURKALENDER 2019 ‘Mijn geboorte was het mooiste moment uit mijn leven.’

‘De geschiedenis heeft uitgewezen dat de meerderheidsopinie meestal onjuist is.’

€ 15,99

Maarten van Rossem helpt u ook in 2019 blijmoedig het jaar door met de Maarten! Scheurkalender. Dagelijks leest u een relativerende, opbeurende quote van Nederlands beroemdste historicus.

NU VERKRIJGBAAR VIA MAARTENONLINE.NL/SHOP

VOORAF Historisch Nieuwsblad selecteert de beste nieuwe geschiedenisboeken uit binnen- en buitenland. Alle besproken titels kunt u terugvinden op www.historischnieuwsblad.nl/shop.

Een winter lang lezen

V

rijwel dagelijks komen er op de redactie van Historisch Nieuwsblad geschiedenisboeken binnen. Niet zo gek, aangezien er ieder jaar alleen al zo’n 350 titels van Nederlandse auteurs verschijnen. Voeg daarbij nog de vertaalde historische werken, en de boeken stapelen zich letterlijk hoog op.

Het is ondoenlijk om die allemaal te recenseren. Samen met ons team van recensenten kies ik daarom elke maand de beste geschiedenisboeken uit om in ons blad te bespreken.

Maar zelfs dan blijkt het ieder jaar in de maanden september, oktober en november een onbegonnen klus om elk waardevol boek de aandacht te geven die het verdient.

Of het nu komt door de aanstaande cadeaumaanden, door de Maand van de Geschiedenis of door het ritme waar uitgevers nu eenmaal aan gewend zijn, dit zijn de absolute piekmaanden als het gaat om geschiedenisboeken.

Daarom presenteren we met gepaste trots de eerste editie van de Historische Boekenspecial: een gratis bijlage bij uw blad, met alleen

COLOFON Redactie Annemarie Lavèn (hoofdredactie), Bas Kromhout, Anne Burgers en Bram van der Wilt Medewerkers Rob Hartmans, Geertje Dekkers en Mirjam Janssen Ontwerp Yke Bartels (basisontwerp) Vormgeving Erik Flokstra (Pixels&inkt) en Twin Media BV

de beste historische publicaties, gesignaleerd en besproken door de redactie van Historisch Nieuwsblad. Nog steeds kunnen we niet voorkomen dat er belangwekkende titels buiten de boot vallen, maar met deze selectie van een kleine veertig boeken kunt u goed voorbereid de winter in.

U leest over de spannende zoektocht van Michael Palin naar de laatste reis van ontdekkingsschip de Erebus. U maakt kennis met de nieuwe Jan Brokken: een prachtig verhaal waarin de ongelukkige held Jan Zwartendijk diepe indruk maakt. In een interview vertelt mediëvist Petty Bange hoe belangrijk vriendschap was voor de beroemde humanist Erasmus en u krijgt inzicht in de inktzwarte persoonlijkheid van SS-er Hans Albinn Rauter.

Al deze interviews, voorpublicaties en besprekingen wakkeren hopelijk uw leeshonger aan. Wilt u de boeken razendsnel in huis? Bezoek dan onze online winkel op www.historischnieuwsblad.nl/shop.

Ik wens u bijzonder veel leesplezier.

Annemarie Lavèn Hoofdredacteur Historisch Nieuwsblad Wilt u reageren? Mail naar redactie@ historischnieuwsblad.nl

Druk Senefelder Misset, Doetinchem Omslagillustratie ImageSelect Brandmanager Martine Verheij (martine.verheij@ veenmedia.nl) Sales Alex Sieval (alex.sieval@veenmedia.nl) Productie Sonja Bon (sonja.bon@veenmedia.nl)

Inhoudsopgave 4 DE 500 RIJKSTEN VAN DE REPUBLIEK Portret van de zeventiende- en achttiende-eeuwse elite.

7 HOE ANNA VAN SAKSEN WAANZINNIG WERD Voorpublicatie uit het boek van Femke Deen over de ongelukkige tweede bruid van Willem van Oranje.

12 DE LEUGENS VAN RAUTER De keiharde chef van de SS in Nederland liet een spoor van bloed achter.

18 DE TIJD IN KLEUR Het magische effect van ingekleurde zwart-wit-foto’s haalt het verleden dichtbij.

uitgeverijen AtlasContact, Ambo|Anthos, Boom, Omniboek, Unieboek | Spectrum en Walburgpers.

De inhoud van deze uitgave is redactioneel onafhankelijk tot stand gekomen.

Heeft u vragen of opmerkingen? Mail naar redactie@ historischnieuwsblad.nl.

Deze uitgave is een initiatief en productie van Historisch Nieuwsblad met medewerking van de

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 3

BOEKENSPECIAL De elite vergaapt zich aan kunst. Schilderij door Adriaan de Lelie, ca. 1795.

Portret van de elite De betere kringen van de Republiek

O

p de cover van De 500 Rijksten van de Republiek pronkt een groepsportret van de regenten van het Oude Mannenen Vrouwengasthuis.

Op dit schilderij van Jan Maurits Quinkhard dragen alle vier de heren een typisch achttiende-eeuwse pruik. Er kan geen misverstand over bestaan: dit boek beslaat meer dan alleen de fine fleur van de Gouden Eeuw.

De kern van De 500 Rijksten bestaat uit een indrukwekkende opsomming van rijkelui.

Dat zijn de mensen met een vermogen van meer dan 200.000 gulden. Daarnaast geeft het boek vooral een mooi overzicht van de cultuur van de elite uit de zeventiende en achttiende eeuw.

Kees Zandvliet, hoogleraar vroegmoderne geschiedenis

4 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

van Amsterdam aan de Universiteit van Amsterdam, neemt de lezer mee naar de wereld van de absolute elite van de Republiek. Hij laat zien hoe de vermogende regenten hun rijkdom vergaarden, uitbreidden, en – in sommige gevallen – verloren. Hij maakt bovendien aannemelijk dat de vaak aangehaalde diversiteit die de Republiek kenmerkte ook in de bovenste lagen aanwezig was. Tegelijkertijd wordt duidelijk dat de rijkdom zeer ongelijk verdeeld was over het grondgebied van de Republiek. De toch al aanzienlijke dominantie van Holland werd steeds groter.

Volgens Zandvliet zelf wordt zijn boek overigens niet door 500, maar door meer dan 9000 personen bevolkt. Hoewel niet iedereen zijn eigen lemma heeft, komt tussen de bedrijven door bijna de voltallige

bovenlaag van de Republiek aan bod. De elite begaf zich voortdurend in een eigen, zorgvuldig opgebouwd netwerk, waardoor men elkaars bevoorrechte positie generatie op generatie in stand hield.

Opvallend is dat, hoewel de Republiek wordt gezien als een staat waarin de burger de baas was, toch bovenaan de lijst met rijksten van zowel de zeventiende als de achttiende eeuw een Oranjetelg prijkt. De met afstand rijkste persoon van de zeventiende eeuw was stadhouder Willem III met een vermogen van maar liefst 33 miljoen gulden. Zijn latere opvolger stadhouder Willem V was de allerrijkste van de achttiende eeuw. Toch is aan zijn kapitaal ook de stagnatie van de welvaart van de Republiek af te lezen. Willem V had nog maar de helft over van het fortuin van zijn voorganger.

De 500 Rijksten van de Republiek.

Rijkdom, geloof, macht en cultuur Kees Zandvliet 480 p.

Walburgpers, € 99,00 Dit koffietafelboek is een lust voor het oog, met naast de portretten van de besproken personen ook tal van afbeeldingen die hun elitaire cultuur verbeelden. Vele bekende zeventiende- en achttiende-eeuwse schilderijen en andere kunststukken zijn afgedrukt. Dat is niet verwonderlijk, want ze waren indertijd steevast in het bezit van een of andere koopman-bestuurder.

Bram van der Wilt is redacteur van Historisch Nieuwsblad

Landrot Justinus

Bastaard van Oranje.

Justinus van Nassau: admiraal, diplomaat en gouverneur (1559-1631) Adri P. van Vliet 256 p.

Walburgpers, € 29,50

Prins in Opstand

van de ‘vader des vaderlands’ is

nje en de Reformatiegeschiedenis

der deze prins van Oranje, die in

ontroverses. Oranje stond aan de

maar deze ‘geboorte’ voltrok zich

uring van Noord en Zuid te voor-

eliswaar een belangrijke actor in

iemand die daardoor werd mee-

lenburg naar het Brusselse hof,

eding te voltooien. Het was zijn

ar zijn rol bepaald zou worden

he duur van tachtig jaar bereikte.

hoge adel ontwikkelde Oranje

ke kettervervolgingen. Zo kwam

aan.

n luxe badende prins met licht-

Willem van Oranje

kenis van Willem van Oranje

e martelaar voor een niet eens

oit zijn bruid Anna van Saksen belachtige bagagetrein, eindigde

ke grijsaard die zich qua uitmon-

n Delftse burger. Drie broers

enen. Na minstens zeven mislukte

Gerards een eind aan Oranjes

t het leven van de prins tegen de

stand en de scheiding van Noord eriode van beide naties vormen.

publiceerde meer dan 70 fictie over veelal historische verschillende prijzen en Middelburg. Bij Walburg Pers en van hem over de middelorm, de VOC, de Franse tijd. publieksbiografieën van Wilhelm II en koning Willem III.

Jan J.B. Kuipers

Willem van Oranje. De jonge prins als edelman en militair Jeroen Punt en Louis Sloos 192 p.

Walburgpers, € 19,95

Burgeroorlog uit. Dit

→ WEINIG MENSEN ZULLEN Justinus van Nassau kennen, terwijl hij toch bij vrijwel alle gebeurtenissen van formaat tijdens de strijd tegen Spanje betrokken was. Justinus (1559-1631) was de onwettige zoon van Willem van Oranje. Vanwege zijn hoge afkomst werd hij als jongeman aangesteld als admiraal, maar zijn hart lag veel meer bij de internationale diplomatie.

Toch vergaarde Justinus internationale roem toen hij leiding gaf aan de blokkade van Vlaamse havens, waardoor een deel van de vloot van de Spaanse Armada niet kon uitvaren. Mede hierdoor mislukte de Spaanse poging Engeland in te nemen.

Aan de hand van Justinus' leven beschrijft maritiem historicus Adri van Vliet in Bastaard van Oranje met vlotte pen vrijwel de gehele Opstand. (AL)

Willem de veldheer

inclusief de handha-

de immigranten, die

ika waren gekomen, uit Ierland en Duits-

die tijd ruim 20.000

mannelijke bevolking

t leger van de Unie.

r enkele honderden

ere wapenfeiten, zo-

nnen, staan centraal

Honor, voor hun hel-

ven de allerhoogste

Nederlanders in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865)

www.walburgpers.nl

789462 493131 >

Wim van de Giesen

Vechten voor het beloofde land. Nederlanders in de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-1865) Wim van de Giesen p. 192 Walburgpers, € 19,95

Jan de Vries Walburg Pers, € 29,95

2

4

→ RUIM 20.000 NEDERLANDERS trokken halverwege de negentiende eeuw naar Amerika om daar hun geluk te vinden. Ongeveer zes- tot zevenhonderd van hen namen deel aan de in 1861 uitgebroken Amerikaanse Burgeroorlog. Ze schreven zich, op een enkele uitzondering na, in als vrijwilliger in het leger van de Unie en streden mee tegen het Zuiden.

Wim van de Giesen volgt de lotgevallen van de veelal piepjonge mannen. Dankzij hun – soms hartverscheurende – brieven aan het thuisfront lezen we mee met de avonturen en gruwelijkheden waaraan de jongemannen blootgesteld werden. Origineel boek, met en passant veel informatie over deze bloedige burgeroorlog. (AL)

De bouw van een Oost-Indiëvaarder.

Willem de Vos Walburg Pers, € 39,95

Hartverscheurende soldatenbrieven

liet na afloop diepe

Toen in 1861 de Bur-

1

Verzwegen zeeheld.

Jacob Benckes (1637-1677) en zijn wereld

3

chtbaar en voelbaar

Unie of de afsplitsing

MARITIEM –

→ IN EERDERE BESCHRIJVINGEN van zijn leven heeft Willem van Oranje vele titels gekregen: Zwijger, opportunist, bevrijder, Vader des Vaderlands. Maar waarschijnlijk heeft nog nooit iemand hem afgeschilderd als succesvol militair. Het waren altijd zijn zonen Maurits en Frederik Hendrik die met hun militair talent de Republiek verlost hadden van de Spaanse oppressie. Jeroen Punt en Louis Sloos willen hier verandering in brengen.

In hun boek over de prins, dat is verschenen ter gelegenheid van de tentoonstelling Willem in het Nationaal Militair Museum, benadrukken zij juist Oranjes militaire opvoeding en zijn rol als succesvol veldheer. (BvdW)

nse bodem hield het

e meer dan 600.000

5X –

De Watergeuzen. Een vergeten geschiedenis, 1568-1575

Anne Doedens en Jan J. Houter Walburg Pers, € 19,95

Zeehelden.

Nederlands trots overzee in de Gouden Eeuw Gerben Graddesz Hellinga Walburg Pers, € 29,95

5

Engels-Nederlandse oorlogen. Door een zee van bloed in de Gouden Eeuw Anne Doedens en Liek Mulder Walburg Pers, € 19,95

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 5

INTERVIEW MET PETTY BANGE Erasmus (links) in gesprek met de Antwerpse schilder Quinten Matsijs. Schilderij door Eugène Siberdt uit 1908.

Talent voor vriendschap Desiderius Erasmus reisde heel Europa door.

Hij logeerde bij vermaarde wetenschappers, denkers en uitgevers, met wie hij ook uitvoerig correspondeerde. Petty Bange portretteert de beroemde humanist als man van zijn tijd.

DOOR MIRJAM JANSSEN

‘E

rasmus is een interessante man, maar ook een beetje raadselachtig. Dat zie je aan de portretten van hem: hij heeft een ongrijpbare glimlach.’

Petty Bange, ouddocente middeleeuwse geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, schreef een uitvoerig geïllustreerd boek over de beroemde humanist.

Bekende portetten van Desiderius Erasmus, bijvoorbeeld door Albrecht Dürer en Hans Holbein, zijn erin opgenomen, maar ook afbeeldingen van andere grootheden, zoals Maarten Luther en Thomas More.

Bange wil Erasmus in zijn eigen tijd laten zien. ‘Ik probeer dicht bij hem te komen

6 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

zonder te veel te interpreteren. Hij was een humanist, maar in een andere betekenis dan er tegenwoordig vaak aan wordt gegeven.

Hij was heel gelovig en niet seculier.’

Erasmus leefde in een periode die werd gekenmerkt door grote theologische verdeeldheid. In 1517 deed Luther een felle aanval op de katholieke kerk vanwege de handel in aflaten. ‘Erasmus was het met hem eens,’ zegt Bange. ‘Ook hij vond dat het geloof

Erasmus. Zijn wereld en zijn werk Petty Bange 152 p. Walburg Pers, € 29,95

alleen moest draaien om de navolging van Christus. Maar hij was geen fanaticus. Hij leefde volgens de principes consensus, concordia en compromis. Pas na jaren liet hij zich overhalen een tekst tegen Luther te schrijven. Die meende dat de mens was voorbestemd, maar Erasmus betoogde dat de mens een eigen wil had binnen Gods genade. Hij stelde zich gematigd op, omdat hij de kerk bijeen wilde houden. De scheuring raakte hem in zijn ziel. Maar juist zijn gematigde houding kwam hem op aanvallen van beide partijen te staan.’

Erasmus bekendste werk is Lof der zotheid (1511), waarin hij de spot drijft met theologische fijnslijpers. ‘Hij begon er voor de grap aan en de tekst groeide uit tot een boek. Dat wordt nog steeds gelezen en het is nog steeds leuk. Maar eigenlijk kun je het niet goed begrijpen zonder noten. Vooral de laatste hoofdstukken over het geloof zijn voor ons moeilijk invoelbaar, terwijl die voor hem heel belangrijk waren. Hij was een diep gelovig mens en schopt in het boek aan tegen monniken en theologen die zich druk maken over triviale zaken als de lengte van hun pij of het aantal engelen dat op de punt van een naald kan zitten.

Ook hierin probeert hij te laten zien dat alles om oprecht geloof draait.’

Erasmus had een enorm talent voor vriendschap. Hij reisde heel Europa door en verbleef bij vermaarde wetenschappers, denkers en uitgevers, met wie hij uitvoerig correspondeerde. Zijn boezemvriend was de Engelse humanist en staatsman Thomas More. ‘Ze scheelden negen jaar en hadden een heel andere achtergrond, maar vanaf het moment dat ze elkaar ontmoetten waren ze vrienden. Ze schreven elkaar over van alles, ook over alledaagse zaken.’

Die gewone kwesties laat Bange eveneens aan bod komen. Zo geeft ze een van Erasmus’ Samenspraken weer, waarin hij twee mannen opvoert die spreken over de kwaliteit van herbergen. Ze klagen over stinkende medegasten, ongewassen beddengoed en oneetbare kaas. ‘Ik heb dit soort passages opgenomen om te laten zien hoe het eraan toe ging tijdens de reizen die Erasmus maakte. Zo krijg je echt een beeld van zijn tijd.’

Mirjam Jansen is historicus en journalist

VOORPUBLICATIE

Ruzie met de schoonfamilie Anna van Saksen is door generaties historici weggezet als een verdorven vrouw, maar Femke Deen laat zien dat ze goede redenen had om opstandig te zijn. Een fragment uit haar pasverschenen boek.

DOOR FEMKE DEEN

O Femke Deen

p 22 april 1567 reed een lange stoet van karren en wagens de drie bruggen over die de binnenplaats van het kasteel scheidde van het stadje Breda. Hoog opgestapeld, onder doeken verstopt voor begerige ogen, lagen de kostbaarheden die Willem en Anna in de loop van hun leven hadden verzameld: tientallen immense wandtapijten, fijn porseleinen servies, vergulde kandelaars, gouden en zilveren bekers, borden, schalen en vazen, en ook de coupe met daarop een gravure van de slag bij Pavia in 1525, die nog van Hendrik III van Nassau was geweest, de oom van Willem van Oranje. Zelfs de damasten gordijnen gingen mee, net als een aantal bedden waarvan de hoofdeindes waren versierd met het fijnste houtsnijwerk, en twee kostbare veldbedden, omspannen met gouden doeken die waren geborduurd met zilverdraad en versierd met gouden franjes.

Elf dagen eerder was Willem vanuit Antwerpen naar Breda gereisd – waarschijnlijk in gezel→

Anna van Saksen.

Schilderij door Anthonis Mor uit ca. 1560.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 7

OP RANTSOEN

EN DAN BEMOEIDEN DE NASSAUS ZICH OOK NOG MET ANNA’S ALCOHOLGEBRUIK

schap van Anna. Hun paleis te Brussel hadden ze niet meer kunnen bezoeken: daar bleven de Tuin der Lusten van Jheronimus Bosch en de onbetaalbare wandtapijten dus hangen.

Het was voorjaar, de wegen waren redelijk goed berijdbaar en de reis ging voorspoedig.

Twee weken na hun vertrek uit Breda reden Anna en Willem de bochtige weg op naar het kasteel te Dillenburg, dat hoog boven het dorpje met zijn witte vakwerkhuisjes uittorende. De volgeladen wagens waren enkele dagen eerder gekomen.

Dit was Anna’s nieuwe horizon na de bedrijvigheid van Breda en Brussel: beboste heuvels die zich oneindig uitstrekten rondom het kasteel in verschillende tinten groengrijs. Op stralende dagen oogden de bossen als een vriendelijk woud, maar in de winter en herfst staken de spookachtige skeletten van de loofbomen door het donkergroen van de naaldbomen en leken de heuvels ongenaakbaar en woest. De verder gelegen heuvels verdwenen soms bijna geheel achter mist en regen.

Het leven op slot Dillenburg beviel Anna slecht.

Niet langer maakten zij en haar echtgenoot de dienst uit, al kregen ze de twee mooiste vertrekken toegewezen. De hofhoudingen van Jan van Nassau en Willem van Oranje werden noodgedwongen samengevoegd. Ongeveer honderd hovelingen hadden Oranje en Anna meegenomen: daarmee werd het aantal inwoners van het hof van Jan van Nassau in één klap verdubbeld. Het samengestelde hof was gedwongen zuiniger te leven. De kostbaarheden die Anna en Willem hadden meegenomen, waren voorlopig hun enige bezit. Ze waren afgesneden van hun belangrijkste bron van inkomsten: de renten op hun bezittingen in de Nederlanden. Jan van Nassau stond borg, maar hij was een stuk zuiniger dan zijn oudere broer. Hij hield vanaf het begin precies bij wat hij zijn broer had voorgeschoten en geleend.

Niet alleen was het leven soberder omdat er nu eenmaal minder geld te besteden was, ook de levenswijze van het hof te Dillenburg was bedaarder. Willems moeder Juliana van Stolberg was zeer vroom, net als Jan van Nassau en zijn vrouw. Centraal in de inrichting van het hofle-

8 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

ven stond de evangelische leer. Het moet voor Anna zijn geweest alsof ze terugkeerde naar het hof van haar oom en tante, de keurvorst en keurvorstin van Saksen, die constant benadrukten dat alle pracht en praal maar tijdelijk en vergankelijk was.

Het verlies van haar financiële onafhankelijkheid was voor Anna onverteerbaar, maar wat de zaak nog erger maakte, was dat Jan van Nassau en de andere Nassaus haar voorhielden dat zij hun dankbaar moest zijn voor hun hulp.

Vooral het feit dat Jan van Nassau haar constant inwreef dat ze op zijn kosten leefde, zat haar dwars. Deze herinnering aan de veranderde verhoudingen druiste direct in tegen haar sterke standsbewustzijn. Ze was gewend een eigen hofhouding te bestieren, en ze vond het onacceptabel dat ze nu een ondergeschikte positie moest innemen.

Anna had regelmatig ruzie met Willems moeder, Juliana van Stolberg. De prinses beschuldigde haar schoonfamilie ervan dat ze haar schandalig behandelden; ze bezochten haar nauwelijks, terwijl ze als vorstin en Oranjes vrouw verwachtte dat de leden van haar schoonfamilie regelmatig hun opwachting bij haar zouden maken. En dan bemoeiden de Nassaus zich ook nog met Anna’s alcoholgebruik.

De Nassaus vonden dat Anna te veel dronk. De vrouw van Jan van Nassau, beklaagde zich erover bij haar schoonzus. ‘Ze neemt ’s ochtends al een maat wijn, in de namiddag nog een grotere hoeveelheid en ’s avonds voor het slapen een slaapdronk,’ schreef ze. Vrijwel iedereen dronk wijn aan het hof, maar Anna’s overmatige alcoholinname viel op. Waarschijnlijk was dat de reden waarom Jan van Nassau bier en wijn op rantsoen stelde. Anna vond dat een grove belediging en een aantasting van haar eer.

Dit fragment komt uit Anna van Saksen. De verstoten bruid van Willem van Oranje van Femke Deen. Hierin beschrijft ze hoe Anna een nieuw, glansrijk leven begon als prinses van Oranje, met een eigen hof en omringd door luxe, maar al snel in een nachtmerrie terechtkwam.

(416 p. Atlas Contact, € 34,99)

Slot Dillenburg. Prent door Frans Hogenberg (ca. 1575).

BOEKENSPECIAL » EN OOK NOG…

Lavet, wringer en kolenkit

Een ongelukkige held

De rechtvaardigen.

Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde Jan Brokken 520 p. Atlas Contact, € 21,99

→ MONUMENT VOOR ONBAATZUCHTIGE CONSUL

T

oen Jan Zwartendijk op een goede dag in 1971 de telefoon opnam en hoorde dat de persoon aan de andere kant van de lijn zich voorstelde als zijn lang verloren gewaande vriend Nathan Gutwirth, was hij helemaal niet blij.

Integendeel. Want als Nathan hem na al die jaren kon opsporen, waarom had hij dan nooit meer iets gehoord van al die andere Joden die hij in 1940 had proberen te redden? Was dit telefoontje niet de bevestiging van zijn bange vermoeden, dat zij allemaal waren omgekomen?

Het is moeilijk te zeggen welk aspect van Zwartendijks verhaal, zoals knap beschreven door Jan Brokken, de meeste indruk maakt: de onbaatzuchtigheid waarmee hij als Nederlands consul in Litouwen

2 AANRADERS SURINAAMSE SLAVEN EN DE OPSTAND

1

duizenden Joden hielp vluchten voor de nazi’s, door aan hen visa voor Curaçao te verstrekken, of zijn levenslang knagende onzekerheid of hij het wel goed had gedaan.

Schrijnend is dat zijn heldendaad in Nederland niet werd erkend. Zijn superieuren berispten hem zelfs omdat hij buiten zijn boekje was gegaan.

Brokken trok de sporen van de vluchtelingen na en stelde vast dat zij vrijwel allemaal een veilige haven hebben bereikt. Met dit boek richt hij na 75 jaar alsnog een monument op voor de ongelukkige Jan Zwartendijk. En laat hij zien dat er belangrijker principes gelden dan ‘regels zijn regels’.

Het goede leven. Hoe Nederland in een halve eeuw steeds welvarender werd Annegreet van Bergen 350 p. Atlas Contact, € 19,99

Bas Kromhout is redacteur van Historisch Nieuwsblad.

Dichter in de jungle.

John Gabriel Stedman (1744-1797)

Roelof van Gelder 400 p. Atlas Contact, € 34,99

In 1772 vertrok John Gabriel Stedman naar Suriname waar hij hielp bij het onderdrukken van opstanden van marrons, ontsnapte slaven.

Hij hield uitgebreide dagboeken bij, schreef later memoires en publiceerde kort voor zijn dood zijn beroemde boek over Suriname. Hierin beschrijft hij naast de flora en fauna van deze kolonie ook het plantagesysteem en de slavernij. Maar echt bekend werd het boek door de daarin opgenomen afbeeldingen van gruwelijke mishandelingen van slaven. (RH)

2

Van Annegreet van Bergens Gouden jaren (2014) werden meer dan 300.000 exemplaren verkocht en het boek stond 100 weken in de bestsellerlijsten. In dit boek, een vervolg op Gouden jaren, brengt de succesauteur nog meer verhalen en wetenswaardigheden over het Nederland van na 1945. De vele foto’s, veelal door lezers zelf aangedragen, zijn een lust voor het oog.

Onversneden nostalgie voor vijftigplussers en bijzonder informatief voor iedereen die geen idee heeft wat een lavet, wringer of kolenkit was. Maar ook immateriële onderwerpen komen aan de orde, zoals de Koude Oorlog, rolpatronen en gezagsverhoudingen op het werk. Voor zogenoemde millennials is dit een reisboek over een onbekend land, dat toch vertrouwd overkomt. History light in optima forma. (RH)

80 jaar oorlog.

Gijs van der Ham, Marchien den Hertog e.a.

320 p. Atlas Contact, € 25,-

Het zal niemand zijn ontgaan dat dit jaar het begin van de Opstand wordt herdacht. Het Rijksmuseum presenteert vanaf half oktober een grootse tentoonstelling en conservator en samensteller Gijs van der Ham schreef er dit handzame en opvallend mooi geïllustreerde boek bij. Waar Van der Ham het verloop van de Opstand beschrijft, geven de levendige bijdragen van Marchien den Hertog inzicht in hoe sterk de oorlog het leven van boeren, burgers en notabelen beroerde. (AL)

ROMEINENWEEK | 9

BOEKENSPECIAL » EN OOK NOG…

Het duizelt Europa

Levenslustig Rome

Zwaarbewapende militairen in Parijs, 2016

Een naoorlogse achtbaan. Europa 1950-2017 Ian Kershaw 704 p. Spectrum, € 29,99

Kershaw gaat verder waar anderen stopten

D

e geschiedenis van Europa sinds 1950 is volgens de gelauwerde Britse historicus Ian Kershaw als een achtbaan. Er waren pieken en dalen en soms vloog het karretje bijna uit de bocht, om daarna zijn stabiele baan te hervinden. De algemene richting was omhoog. ‘Iedereen die maar een glimp heeft opgevangen van het Europa van de eerste helft van de twintigste eeuw, kan zien hoeveel er sinds die tijd is bereikt,’ schrijft Kershaw. ‘De meeste Europeanen leven nu in vrede, in vrijheid, in een rechtsstaat en in relatieve welvaart.’

Deze ongekende vooruitgang is grotendeels te danken aan de globalisering. In West-Europa sloten de nationale staten zich aaneen in militair-strategische en economische bondgenootschappen, en verspreidden het liberaal-democratische samenlevingsmodel. Aan het einde van het millennium leek Europa ‘af’.

ALLE OGEN OP HET OOSTEN De nieuwe zijderoutes Peter Frankopan 336 p. Spectrum, Ca. € 24,99

10 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

I

Op dit punt aangekomen, stoppen de meeste beroemde studies over de Europese twintigste eeuw, zoals die van Eric Hobsbawm, Tony Judt en Mark Mazower.

Kershaw is de eerste die de ontwikkelingen in het nieuwe millennium meeneemt.

Daardoor komen ook de keerzijden van het succesverhaal aan bod: de ongecontroleerde macht van banken en internationale ondernemingen, groeiende inkomensongelijkheid en onveiligheidsgevoelens die zuurstof geven aan populistische politici.

Hier komt de veranderde geopolitieke constellatie nog eens bij, met in het oosten een assertief Rusland en in het westen een onvoorspelbaar Amerika. Volgens Kershaw staat Europa aan het begin van een lange periode van onveiligheid. Eén troost: bij een achtbaan weet je het nooit zeker.

Bas Kromhout is redacteur van Historisch Nieuwsblad.

n 2015 publiceerde Peter Frankopan De zijderoutes, dat tot zijn eigen verbazing een bestseller werd. Het is een beschavingsgeschiedenis waarin de ontwikkeling van een reeks handelsroutes centraal staat, en die nu eens niet vanuit het Europese perspectief wordt verteld. Tot 1500 bevond Europa zich

immers aan de periferie van de beschaafde wereld en Frankopan laat zien hoe in de loop der eeuwen het zwaartepunt verschoof van Oost naar West.

Voor een nieuwe editie wilde hij een epiloog schrijven over de recente ontwikkelingen, die op een omgekeerde beweging lijken te wijzen. Over Rusland, China, India en geheel Azië viel

Geschiedenis als vorm van ramptoerisme, daar moet je even aan denken als je dit boek ter hand neemt. De geschiedenis van het machtige, rijke, artistieke en religieus zo belangrijke Rome teruggebracht tot zeven momenten waarop vijanden de stad innamen en plunderden.

Van de Galliërs in 387 v.Chr. – via Visigoten, Ostrogoten, Normandiërs, Spanjaarden en Fransen – tot de nazi’s in 1943.

Maar toch slaagt Matthew Kneale er op deze manier in om een heel bijzondere en lezenswaardige geschiedenis van de onvergelijkbare stad te schrijven. Door de dieptepunten tot uitgangspunt te nemen, kan hij een spannend verhaal vertellen over hoe Rome voortdurend veranderde, en hoe het na elke nederlaag en plundering weer een nieuwe richting insloeg. De veerkracht en levenslust van de inwoners zijn rode draden in dit op het eerste gezicht wat sombere boek, en dat biedt hoop. (RH) Rome. Een geschiedenis van de stad in zeven plunderingen Matthew Kneale 510 p. Spectrum, € 29,99

echter zoveel te vertellen, dat dit uitgroeide tot een heel nieuw boek, waarin hij ook materiaal en inzichten kon verwerken die sinds 2015 beschikbaar waren gekomen.

In De nieuwe zijderoutes worden verleden en heden aan elkaar geknoopt, om zo ook iets over de toekomst te zeggen. (RH)

De Erebus in het ijs.

3 VRAGEN AAN…

Geertje Dekkers OVER ‘WAANWIJZE LASTERBENDES’

1

Vastgelopen in de ijsval Michael Palin volgt de ontdekkingsreizen van de Erebus

D

e HMS Erebus was gebouwd voor geweld. Het Britse bombardeerschip, te water gelaten in de zomer van 1826, kreeg twee mortierwerpers aan boord, acht 24-ponds-kanonnen en twee kleinere. En om duidelijk te maken dat het menens was, had het schip een duistere naam meegekregen, van een oud-Griekse god van de duisternis en de onderwereld.

Alleen waren er weinig oorlogen waarin de Erebus zich namens de Engelse marine kon mengen. Napoleon was ruim een decennium eerder verslagen en op de wereldzeeën was het relatief rustig.

Dus verzonnen de Britten een andere manier voor het schip om zich te laten gelden. Het zou de wereld overvaren, op zoek naar gebieden waar nog nooit een mens geweest was – of in ieder geval geen enkele Europeaan.

De Erebus werd naar de uitersten van de planeet gestuurd om het aardmagnetisch veld te onderzoeken en afgelegen ijs te markeren met Britse vlaggen.

Michael Palin (bekend van Monty Python en zijn reisprogramma’s voor de BBC) volgt de route van de Erebus aan de hand van aantekeningen van schepelingen. Het is een verhaal van extreme kou, van drenkelingen en (bijna-)botsingen met ijsbergen, en met een collega-schip.

Het noodlot sloeg toe toen de Erebus in 1845 richting de noordpool voer, op zoek naar een noordwestelijke doorvaart naar Azië. Bij het Koning Willem-eiland, nu een noordelijk deel van Canada, liep het schip vast ‘in de ijsval die het leven uit hen zou persen’, zoals Palin schrijft.

Het thuisfront kreeg toen al maanden geen nieuws meer en langzaam groeide in Engeland de vrees voor de bemanning.

Speurders hoorden verhalen van Inuit uit de regio over mensenbotten die sporen van kannibalisme vertoonden. Die verhalen werden met ongeloof ontvangen, maar geleidelijk werden de aanwijzingen onontkoombaar: de mannen van de Erebus waren dood.

Intussen bleef het schip zoek, tot september 2014. Toen vond een Canadese ‘armada’ van zoekschepen de Erebus op de bodem van de Straat van Victoria. Met die vondst, ruim 160 jaar nadat het laatste bemanningslid crepeerde, werd het drama van de Erebus volgens Palin ‘niet alleen een verhaal van leven en dood, maar een verhaal van leven, dood en een soort wederopstanding’.

WAAROM ACHT RUZIES ALS UITGANGSPUNT?

‘Die ruzies laten zien hoe spannend en verwarrend de zeventiende eeuw was voor geleerden. Het was de tijd waarin astronomen voor het eerst telescopen op de hemel richtten, waarin natuuronderzoekers aan het experimenteren sloegen en wiskunde handig bleek om natuurwetten te beschrijven. Achteraf lijkt dat allemaal winst, maar veel tijdgenoten verzetten zich tegen die nieuwlichterij. Dat leidde tot ruzies die duidelijk maken wat er vreemd en bijzonder was aan de wetenschap die in die jaren ontstond. Elke ruzie in het boek belicht een kenmerk van die nieuwe wetenschap.’

2

ZIJN RUZIËNDE WETENSCHAP PERS VAN ALLE TIJDEN?

3

HOE STOND MEN ROND 1700 TEGENOVER MAGIE?

‘Ruzies zijn er altijd, maar in de zeventiende eeuw waren ze bijzonder fel. De hoofdpersonen in mijn boek maakten elkaar uit voor dom als een varken, stijfkoppig en “valshartig”. Hun conflicten waren persoonlijk omdat ze bevlogen denkers waren en omdat er nog geen duidelijke afspraken bestonden over wat goed natuuronderzoek was.’

‘Vooruitstrevende personen verzetten zich met veel bombarie tegen bijgeloof en occulte ideeën. Jurist Pieter Rabus bijvoorbeeld, maakte zich vrolijk over het antieke geloof in orakels. Magie en bovennatuurlijke krachten vond hij onzin. En toch geloofde hij dat zijn vrouw met een wichelroede goud kon vinden.

Het illustreert dat Rabus en zijn tijdgenoten verwikkeld waren in een kronkelige zoektocht naar wat echt was.’

Geertje Dekkers is historicus en journalist Erebus. Het verhaal van een schip Michael Palin 368 p. Spectrum, € 24,99

Waanwijze lasterbende. De geboorte van de wetenschap in acht ruzies Geertje Dekkers 208 p. Spectrum, € 19,99

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 11

BOEKENSPECIAL Bij zijn berechting houdt Rauter vol van niets te weten. Den Haag, april 1948.

De leugens van Rauter

Theo GerriTse Rauter is een gitzwarte biografie van de man die zonder enig berouw de taken van SS-leider Heinrich Himmler uitvoerde in Nederland. Niet eerder verscheen een werk waarin de misdaden van deze ‘tweede Alva’ zo uitvoerig aan het licht worden gebracht.

De Oostenrijker Hanns Albin Rauter (1895-1949), door Loe de Jong beschreven als ‘de gier uit de Alpen’, was tijdens de Tweede Wereldoorlog de meest gevreesde en gehate vertegenwoordiger van de Duitse bezetting. De Höhere SS- und Polizeiführer sloeg de Februaristaking in 1941 en de April-Meistakingen in 1943 hardhandig neer, regisseerde de deportatie van talloze Joden en was het brein achter sluipmoorden op Nederlanders die als deutschfeindlich werden aangemerkt: de Silbertannemoorden.

Na de bevrijding stond Rauter in Den Haag voor zijn rechters en toonde geen spoor van berouw. Van het lot der Joden had hij niet geweten, zei hij, hoewel de feiten anders spraken. Zijn straf, de kogel, achtte hij een logische uitkomst van de oorlog.

In de Scheveningse duinen gaf hij ongevraagd zélf het laatste bevel: ‘Vuur! ’

Himmlers vuist in nederland

De Höhere SS- und Polizeiführer liet een spoor van bloed achter

‘A

ls mijn bloed in het duinzand zich vermengt met dat van de mannen van het Nederlandse verzet, dan zal de gezamenlijke dood morgen misschien vergeldend en verzoenend werken.’

Dit schreef Hanns Albin Rauter, de chef van de SS en de politie in bezet Nederland, op de avond voor de voltrekking van zijn doodstraf op 25 maart 1949 aan zijn vrouw Else. Hoe kwam deze man, die tijdens de bezetting geen middel had geschuwd om elk verzet de kop in te drukken en zoveel mogelijk Joden te deporteren naar de vernietigingskampen, op de aanmatigende gedachte dat hij nu de rol van offerlam kon spelen? Wat ging er in zijn hoofd om?

Theo Gerritse gaat in zijn biografie van Rauter op zoek naar

12 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

het antwoord. De speurtocht leidt hem naar het Oostenrijk van de jaren 1910 en 1920.

Zoals veel latere nazi’s werd Rauter gevormd door de Eerste Wereldoorlog en zijn gevolgen.

Als student vocht hij aan het Italiaanse front en raakte hij gewond. Na de verloren oorlog zocht hij zijn heil bij extreemrechtse milities.

In 1933 moest Rauter vluchten naar Duitsland, waar inmiddels Hitler aan de macht was gekomen. Hier sloot hij zich aan bij de nationaal-socialisten en klom hij op in de rangen van de SS. Gerritse omschrijft Rauter als de ideale SS-officier, zoals Heinrich Himmler die voor zich zag. De Oostenrijker was ‘lang van gestalte, trouw, eerlijk en doelgericht in het uitvoeren van orders’. Bovendien dronk hij niet en was hij niet uit op materieel gewin. Rauters

Historicus THeO GeRRITSe schreef deze meeslepende biografie van Rauter in het kader van een promotieonderzoek. Hij werkte zijn leven lang als journalist bij Het Parool, Vrij Nederland en het Algemeen Dagblad.

enige minpuntjes waren zijn gedeeltelijk Slavische afkomst en het feit dat hij met 42 jaar nog ongehuwd was – maar dit laatste was snel genoeg verholpen. Ondanks zijn kwalificaties was Rauter verrast toen Himmler hem in mei 1940 vroeg voor de post van Höhere SS- und Polizeiführer in bezet Nederland. In de vijf jaar die volgden liet hij een spoor van bloed achter.

Al was Rauter bovenal een soldaat, een robot was hij niet. Daarvoor had hij een te groot ego, dat hij beschermde achter een ring van leugens.

In naoorlogse gesprekken met onderzoekers van het RIOD overdreef hij zijn rol in de Oostenrijkse paramilitaire beweging. Tijdens de oorlog presenteerde hij aan Himmler opgeklopte cijfers over de Jodentransporten – om later in de rechtszaal zijn aandeel www.boomgeschiedenis.nl www.bua.nl

Rauter. Himmlers vuist in Nederland Theo Gerritse 767 p.

Boom, € 39,90

juist te minimaliseren.

Hij gehoorzaamde zogenaamd slechts bevelen en wist niet welk lot de gedeporteerde Joden wachtte.

‘Ik voel mij niet schuldig’, schreef hij in zijn afscheidsbrief aan Else. Zoals alle hoofdrolspelers in de Holocaust durfde de ‘eerlijke’ en ‘onverschrokken’ Rauter geen verantwoordelijkheid te erkennen voor zijn daden.

Bas Kromhout is redacteur van Historisch Nieuwsblad

Geslepen wapenhandelaar

– PLUS

4X

→ DE JOODSE ONDERNEMER DANIËL WOLF (1898-1943) was even geslepen als omstreden. De door concurrenten geuite beschuldiging van corruptie werd niet bewezen, maar het feit dat hij tijdens de Spaanse Burgeroorlog veel geld verdiende met het leveren van wapens aan de Republikeinse regering, riep weerstand op. Tegelijkertijd doneerde hij enorme bedragen aan organisaties die het nationaal-socialisme bestreden. Spannende biografie van een kleurrijk man. (RH)

POLITIEK –

Whisky, wapens en weelde. Daniël Wolf, ondernemer in crisis- en oorlogstijd Herman Langeveld en Bram Bouwens 320 p. Boom, € 25,-

1

Grote jongen zijn.

Hoe macht werkt in 54 merendeels opgewekte scènes

W

aarom het ministerschap grenzeloos eenzaam maakt. In hoeverre een goed politicus ook een goed acteur moet zijn. Over grootheidswaan, miezerige corruptie en andere vormen van wanbeleid. Trap nooit op een lijk.

Frank de Grave was 35 jaar bestuurder. Hij was raadslid en minister en heel veel daartussenin. Met Jan Tromp kijkt hij achterom, naar de anderen én naar zichzelf – je moet een grote jongen zijn. Hoe macht werkt, in 54 merendeels opgewekte scènes, ter lering en vermaak. Voor op de salontafel en het nachtkastje.

Ed

Ed van Thijn publiceerde vele boeken en essays in zijn bijna 60-jarige loopbaan als politicus en burgemeester, maar werd zelf nog nooit onder de loep genomen. Leven als opdracht is een kritisch en indringend portret van een van de kleurrijkste publieke intellectuelen die Nederland na de oorlog heeft gekend.

De levensloop van Ed van Thijn (1934) werd voor een groot deel bepaald door zijn Joodse achtergrond. Tijdens de Duitse bezetting wist hij met zijn moeder uit Kamp Westerbork te ontsnappen, waarna hij op maar liefst achttien verschillende adressen zat ondergedoken, om vervolgens als jongen van tien opnieuw naar Westerbork te worden gebracht. Na de oorlog studeerde hij politicologie en sociale wetenschappen. Hij werd actief in de Partij van de Arbeid en kreeg nationale bekendheid als Tweede Kamerlid, fractievoorzitter, minister van Binnenlandse Zaken en burgemeester van Amsterdam.

Willem van Bennekom (1941) was jarenlang asieladvocaat voordat hij rechter werd in de Amsterdamse rechtbank. Eerder publiceerde hij bij Boom De jaren van Maarten van Traa (2015) en Mes frères! De Waalse kerk in Amsterdam (2017).

FRANK DE GRAVE, oud-minister, heeft tal van politieke en bestuurlijke functies vervuld. Nu is hij Eerste Kamerlid voor de vvd.

LEVEN ALS OPDRACHT

Thijn

Jan Tromp en Frank de Grave Boom, € 20,-

CHT MA 54 HOE T. IN LS RK EE WE ND KTE MERE WE OPGE ÈNES SC

9 789058 756923 www.boomgeschiedenis.nl www.bua.nl

grotejongen_os13.indd All Pages

30/01/2018 11:22

van

WI LLE M VA N B E N N E KO M

WI LLE M VA N B E N N E KO M

→ IN ÉÉN OPZICHT WAS ED VAN THIJN een on-Nederlands politicus: hij las niet alleen boeken, hij schreef ze zelfs. Daarnaast was hij een idealist én een snoeiharde realpolitiker, met een scherp oog voor het haalbare. Vriend en vijand zijn het er over eens dat het burgemeesterschap van Amsterdam 1983-1994 het hoogtepunt van zijn loopbaan was. Hij was degene die de verloederde hoofdstad weer op het goede spoor zette. (RH)

Ed van Thijn

– Willem van Bennekom

JAN TROMP en FRANK DE GRAVE

JAN TROMP is journalist en was onder meer adjuncthoofdredacteur van de Volkskrant.

JAN TROMP en FRANK DE GRAVE

Snoeiharde idealist

‘Ed van Thijn heeft geleefd alsof zijn leven een opdracht was, hem door een onzichtbare gebieder verstrekt.

Zelf was hij een groot deel van zijn leven thuisloos geweest.

Dat, vooral dat, moest anderen worden bespaard.’

omslag2-verloren-vertrouwen.pdf

1

16-02-18

15:46

Anne Bos

VERLOREN VERTROUWEN

I S B N 978-90-244-2243-2

VERLOREN VERTROUWEN

Ed van Thijn. Leven als opdracht Willem van Bennekom 320 p. Boom, €24,90 9 789024 422432

B_vBENNEKOM_(vthijn)_rug21.3mm_v02.indd 1

2

Verloren vertrouwen.

Afgetreden ministers en staatssecretarissen 1967-2002

Anne Bos

VERLOREN VERTROUWEN Afgetreden ministers en staatssecretarissen 1967-2002

16-08-18 11:30

De zoektocht naar verloren familie

Anne Bos Boom, € 29,90

Marinus van der Goes van Naters, bijgenaamd de Rode Jonker, was als telg van de Nederlandse aristocratie een opvallende figuur in de sociaaldemocratische beweging. Hij werd 104 jaar oud en was getuige van alle grote gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Tijdens de Duitse bezetting zat hij als gijzelaar in Buchenwald en Sint-Michielsgestel. Na de bevrijding leidde hij de fractie van de Partij van de Arbeid in de Tweede Kamer, maar al snel kwam hij in aanvaring met zijn partijgenoten. Op veel gebieden liep Van der Goes van Naters voorop. Als voorvechter van de Europese eenwording werd hij lid van het eerste Europees Parlement.

Hij was een pionier in de natuurbescherming en de ontwikkelingssamenwerking.

Van der Goes van Naters was een eigengereide man die vaak in conflicten belandde. In alle turbulentie bleef hij onmiskenbaar zichzelf; uitgesproken, maar altijd hartstochtelijk betrokken bij de actuele politiek. De laatste twee decennia van zijn lange leven gaf hij gevraagd en ongevraagd advies aan nieuwe generaties van progressieve politici.

Anne-Marie Mreijen

Anne-Marie Mreijen studeerde geschiedenis aan de Universiteit Utrecht en de Ludwig Maximilians Universität München en promoveerde op de proefschrifteditie van deze biografie. Zij is werkzaam als managing editor van het tijdschrift BMGN – Low Countries Historical Review bij het Koninklijk Nederlands Historisch Genootschap (KNHG).

De gestolen tijd. Op zoek naar mijn Joodse familie Philo Bregstein 408 p. Boom, € 25,-

de rode jonker

9 789089 533395

B_JACOBS_(paletvanverzet)_rug15.8mm_v04.indd 1

9 789024 407224

VER VAN

MOEDIGE

VROUWEN

EN NU

Z ET

www.bua.nl

Palet van verzet. Moedige vrouwen toen en nu Simone Jacobs 232 p. Boom € 20,-

VERZET

ISBN 978-90-244-0722-4

www.boomgeschiedenis.nl

22-12-17 13:45

SIMONE

JACOBS

‘Sherlock Holmes meets René Descartes: een ingenieuze plot, zeventiende-eeuwse sfeer en de lezer steekt er ook nog iets van op.’ – rené appel

Amsterdam, oktober 1634. Naast de Westerkerk wordt een lijk gevonden. In de verse sneeuw is een vreemd symbool getekend en de hand van het naakte lijk omklemt een rapier. Wanneer meer doden onder vergelijkbare, mysterieuze omstandigheden worden aangetroffen, wordt de hulp ingeschakeld van een beroemde inwoner van de stad: René Descartes. De Franse filosoof zet zijn befaamde methode in om het mysterie te ontrafelen.

Descartes in Amsterdam is niet alleen een spannende detective, maar ook een filosofische en historische roman. Het boek biedt een introductie in de vroege cartesiaanse methode en dompelt de lezer onder in het sociale en politieke leven van Amsterdam in de Gouden Eeuw, bevolkt door beroemde historische figuren als Caspar Barlaeus, Andries Bicker en Nicolaes Tulp.

Hans Dooremalen is als filosoof verbonden aan de Universiteit van Tilburg. Hij is medeauteur van succesvolle boeken als Wat een onzin!, Het snapgevoel en Exploring Humans.

www.bua.nl www.boomfilosofie.nl

Dooremalen_Descartes_WT_HR.indd 1

hans dooremalen DESCARTES IN AMSTERDAM

– Simone Jacobs

PALET

TOEN

PALET VAN

→ EEUWENLANG WERD GEHOORZAAMHEID beschouwd als een van Vijf verzetsvrouwen uit de Tweede Wereldoorlog, negen vrouwen die na de Tweede Wereldoorlog rebelleren tegen ‘vrouwonvriendelijke’ praktijken. de belangrijkste vrouwelijke deugden. Vrouwen die zich verzetten gaan De grote gemene deler: ze willen een verschil En ze maken een verschil.’ dus niet alleen in tegen de heersende orde, maar ook maken. tegen de heersende moraal. In deze bundel komen zowel vrouwen die tijdens de oorlog in het verzet zaten aan het woord, zoals Joke Folmer en Freddie Overstegen, als vrouwen die daarna onrecht bestreden. Onder hen zijn Hedy d’Ancona, Liesbeth Zegveld en Ebru Umar. (RH)

SIMONE JACOBS

SIMONE JACOBS is een achternichtje van Aletta Jacobs en directeur van Stichting Aletta, een jonge organisatie die zich inzet voor de bestudering en verbetering van de positie van vrouwen.

Zij studeerde jour­ nalistiek en geschiedenis.

Anne-Marie Mreijen Boom, € 24,50

De eeuw van Marinus van der Goes van Naters 1900-2005 www.boomgeschiedenis.nl www.bua.nl

MREIJEN_Jonkheer_wt.indd 1

Onverzettelijke vrouwen

3

De rode jonker.

Marinus van der Goes van Naters, 1900-2005

Anne-Marie Mreijen de rode jonker

→ DE NEDERLANDSE SCHRIJVER EN FILMMAKER Philo Bregstein (geb. 1932) stamt uit een familie van Russische Joden die aan het eind van de negentiende eeuw naar het westen waren getrokken. Lange tijd interesseerde hij zich niet erg voor die familie, van wie velen vermoord waren. Pas geruime tijd na de tragische dood van zijn ouders begon hij onderzoek te doen naar zijn herkomst. Verslag van een gepassioneerde zoektocht. (RH)

Wat bindt vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in verzet gingen met vrouwen die dat nu doen? In elk geval een diep­ gewortelde verontwaardiging over misstanden in de samen­ leving, gecombineerd met de hans dooremalen bereidheid om je eigen veiligheid op het spel te zetten. En ook: willen zijn wie je bent.

In PALET VAN VERZET ver­ tellen moedige vrouwen van toen en nu over hun ervaringen.

Joke Folmer (1923) was onder andere pilotenhelpster in de Tweede Wereldoorlog: ‘Ik was woedend op de wereld. Daarom ben ik in het verzet gegaan.’

Shirin Musa (1977) richtte Femmes for freedom op: ‘Ik hoop dat andere vrouwen niet hetzelf­ de hoeven te ervaren als mijn dierbaren en ik. Ik voel de pijn van vrouwen.’ En Farah Karimi (1960) verzette zich tegen de mullahs in Iran: ‘Ik had dood kunnen gaan.

Deze tijd is extra en daar moet ik héél goed mee omgaan.’

DESCARTES IN AMSTERDAM F I L O S OF I S C H E DE T E C T I V E

09-05-18 11:29

4

Descartes in Amsterdam.

Filosofische detective.

Hans Dooremalen Boom, € 20,-

18-09-18 10:48

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 13

WIJ, D E M EN S

De nieuwe FRANK WESTERMAN Wie zijn wij?

Een meeslepende tijdreis naar onze oorsprong

FRANK WESTERMAN

WIJ, DE MENS QUERIDO FOSFOR

BOEKENSPECIAL De Kennedy’s vieren in 1960 dat John F. Kennedy de presidentsverkiezingen heeft gewonnen.

De Kennedy-clan Trouw en loyaliteit als primaire impulsen

H

et is inmiddels een sterk afgesleten cliché om de familie Kennedy te zien als een politieke dynastie, of als de aristocraten waar de in theorie egalitaire Verenigde Staten zo naar zouden hunkeren. De buitengewoon productieve Amerika-kenner Frans Verhagen – dit is zijn vierde boek in twee jaar tijd – wil hier echter niets van weten.

Hij ziet dat als een Europese manier van denken die getuigt van een fundamenteel onbegrip van Amerika. Wel beschrijft Verhagen deze familie als een typische clan: ‘een familieroedel, een wolf pack, waarin trouw en loyaliteit aan elkaar, aan de familie, de primaire impulsen waren’.

Hoewel er uiteraard al een immense bibliotheek is volgeschreven over de Kennedy’s, zijn er weinig handzame boeken waarin de carrières van alle – uiteraard mannelijke – familieleden in hun onderlinge samenhang worden beschreven. Verhagen is heel kritisch over allerlei politieke standpunten en vooral over het

seksueel wangedrag van de Kennedy’s, maar tegelijkertijd bewondert hij hun inzet voor de publieke zaak. Als rijkeluiszoontjes hadden ze ook een heel andere keuze kunnen maken.

Doordat ze beiden zijn vermoord zijn vooral John en Robert Kennedy in de publieke opinie aanvankelijk uitgegroeid tot halve heiligen, hoewel inmiddels duidelijk is dat daar weinig reden toe was.

In de ogen van Verhagen heeft echter de miskende Edward de belangrijkste politieke erfenis nagelaten. In tegenstelling tot zijn broers hield hij echt van de politiek, en als progressieve senator heeft hij decennialang grote invloed uitgeoefend op de wetgeving van de VS. Rob Hartmans is historicus en journalist

De Dertigjarige Oorlog, die 400 jaar geleden uitbrak nadat Tsjechische edelen in Praag gezanten van de Habsburgse keizer uit het raam hadden gegooid, was niet alleen een buitengewoon bloedig, maar ook ongelooflijk ingewikkeld conflict.

Niettemin weet de Zweedse historicus Dick Harrison op zeer leesbare wijze orde te brengen in de chaos van religieuze, geopolitieke en lokale twisten. Daarnaast schildert hij levendig welke gruwelijke gevolgen de strijd had voor de bevolking van de Duitse staten en staatjes. (RH) De Dertigjarige Oorlog. De allereerste wereldoorlog, 16181648 Dick Harrison 668 p.

Omniboek, € 39,95

Aan niets is te merken dat dit een heruitgave van een ruim vijftig jaar oude klassieker betreft. Robert Massie kluistert de lezer aan het papier bij zijn hervertelling van het familiedrama van de laatste Romanovs. (BvdW) Nicolaas en Alexandra. Het laatste tsarenpaar Robert K. Massie 656 p. Omniboek, € 29,99

Wij zien de jaren dertig doorgaans als periode van SCHADUW rampspoed en JAREN ellende doordat dit decennium in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog ligt. Hartmans toont echter overtuigend aan dat de zon hier en daar wel degelijk scheen. Hij wijst op onder meer de stille, maar niet te stoppen vrouwenemancipatie en op vernieuwingen op het gebied van architectuur. (AB) Schaduwjaren. De jaren dertig in Nederland Rob Hartmans 256 p.

De jaren dertig in Nederland

Rob Hartmans

De Kennedy’s. Amerika’s First Family Frans Verhagen 256 p. Omniboek, € 25,-

‘De enige reden dat we hebben overleefd is dat er te veel van ons zijn. There are more of us than there is trouble.’

Robert Kennedy in 1964, nadat broer Edward een vliegtuigcrash had overleefd

Omniboek, € 20,-

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 15

IN BEELD

DE KLEUR VAN DE TIJD

→ MAGISCH EFFECT VAN FOTO'S IN KLEUR Het effect van kleur is fascinerend. Dat bewijst De tijd in kleur.

Het boek bevat 200 historische foto’s, zowel iconische portretten als onbekende beelden. Kunstenares Marina Amaral en historicus Dan Jones kozen de foto’s uit. Zij kleurde ze handmatig in, pixel voor pixel, hij voorzag ze van duiding. Waar zwart-wit-fotografie een zekere distantie bewerkstelligt en een artistiek aureool aan de meest gruwelijke taferelen kan geven, tonen de ingekleurde foto’s de werkelijkheid alsof je er zelf bij bent. (AL) De tijd in kleur. Beelden uit de wereldgeschiedenis, 1850-1960 Dan Jones & Marina Amaral 432 p. Omniboek, € 35,-

MONNIKENWERK

De moord op de Romanovs

In de nacht van 16 op 17 juli worden tsaar Nicolaas II, zijn vrouw en hun vijf kinderen door bolsjewisten vermoord in Jekaterinenburg. De ravage in de kelder getuigt van het brute geweld.

PIXEL VOOR PIXEL ZIJN DE FOTO'S MET DE HAND INGEKLEURD De Grote Depressie

Overal ter wereld leidt de crisis van de jaren dertig tot armoede, gebrek en dakloosheid. In Australië, waar deze foto is gemaakt, piekt de werkloosheid in 1932 op 29%.

16 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

← DE LUCHTBRUG VAN BERLIJN West-Berlijners kijken op het vliegveld Tempelhof toe hoe een Amerikaanse C-47 zijn landing inzet. De luchtbrug voorziet de door de Sovjets afgegrendelde stad van levensmiddelen. Hij is bedoeld als kortetermijnoplossing, maar duurt van 26 juni 1948 tot september 1949. Tenslotte geeft de Sovjet-Unie zich gewonnen.

VJ-Day

14 augustus 1945: de stemming op Times Square is uitbundig, want zojuist heeft het nieuws van de Japanse capitulatie New York bereikt.

← RAVAGE Een van de bekendste – en meest fotogenieke – treinongelukken uit de geschiedenis vindt plaats op 22 oktober 1895 op het Parijse Gare Montparnasse, als een trein door de stootblokken dendert en dwars door de stationsmuur het Place de Rennes opschiet, waar hij met de neus van de locomotief op straat tot stilstand komt. Het is een wonder dat de ontsporing slechts één dodelijk slachtoffer eist.

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 17

BOEKENSPECIAL Het complot tegen graaf Floris V werd waarschijnlijk in Engeland gesmeed.

Ons internationale vaderland Verrassende verhalen gericht tegen ‘primitief nationalisme’

E

en slordige 7000 jaar geleden vestigden boeren zich in Zuid-Limburg. Ze hadden voorouders in het Nabije Oosten, waar een paar duizend jaar eerder de landbouw was ontstaan. De nieuwkomers brachten die uitvinding mee naar het gebied dat veel later Nederland zou gaan heten. Ze kapten bomen, bouwden grote boerderijen en hielden varkens. En geleidelijk verspreidde hun levensstijl zich over de regio.

Dit verhaal, over de komst van de eerste boerenculturen, illustreert dat het Nederlandse grondgebied gedurende de hele geschiedenis verbonden is geweest met de rest van de wereld. Daarom is het opgenomen in de bundel Wereldgeschiedenis van Nederland, vol essays over het internationale

18 | HISTORISCH NIEUWSBLAD

verleden van ‘ons vaderland’.

Het boek is gericht tegen ‘primitief nationalisme’, schrijft hoofdredacteur Lex Heerma van Voss in de inleiding: primitief nationalisme dat in veel politieke debatten de kop opsteekt. Terwijl historici de afgelopen decennia de blik meer naar buiten hebben gericht en een internationalistische kijk op de geschiedenis hebben gekregen, pleit de ene na de andere politicus voor een sterker nationaal historisch bewustzijn. Dat is niet van deze tijd, vinden de tientallen historici die bijdroegen aan de bundel.

Dus gaat één hoofdstuk over de Bataafse Opstand van 69-70 n.Chr. tegen de Romeinen, die eeuwenlang is aangehaald als voorbeeld van de ‘typisch Nederlandse zucht naar vrijheid’.

Die opstand was waarschijnlijk helemaal niet gericht tegen

het Romeinse juk, maar tegen schending van afspraken door Rome. De opstandelingen wilden de akkoorden met Rome in oude vorm herstellen, niet verbreken. Dus zij waren niet de Nederlandse vrijheidsstrijders die latere generaties van hen hebben gemaakt.

Ook in de Middeleeuwen waren er nauwe banden tussen de Lage Landen en de rest van Europa, zoals Floris V ondervond. De moord op deze Hollandse graaf begon waarschijnlijk met een complot dat in Engeland werd gesmeed.

Ook latere zogenaamd puur-Nederlandse fenomenen, zoals de Statenvertaling uit de zeventiende eeuw, kregen buitenlandse invloeden mee.

Het Nederlands in die vertaling is doorspekt met opvallend veel Duits. Woorden als beroemd, bouwvallig, diefstal, dierbaar en vreemdeling

Wereldgeschiedenis van Nederland Huygens Instituut 752 p. Ambo|Anthos, € 39,50 werden allemaal geleend uit het oosten en horen nu bij het Standaardnederlands.

Ook als het gaat over recente geschiedenis bieden de schrijvers verrassende inzichten.

Dat maakt Wereldgeschiedenis van Nederland niet alleen geschikt voor politici met een ouderwetse kijk op het verleden, maar ook voor lezers met een hedendaags blik op de Nederlandse geschiedenis.

Geertje Dekkers is historicus en journalist

» EN OOK NOG…

Amerikaanse troepen in de ruïnes van Nijmegen, september 1944.

Een heel slecht plan

De Slag om Arnhem Antony Beevor 472 p. Ambo|Anthos, € 34,99

Waarom de geallieerden bij Arnhem verloren

H

et was een standaardvraag in het eindexamen van de Koninklijke Militaire Academie: Wat is de beste route voor een opmars van Nijmegen naar Arnhem? Een kandidaat die koos voor de hoofdweg, was gezakt. Te smal en te kwetsbaar. Toch was dit precies de route die de Britse veldmaarschalk Montgomery in september 1944 wilde nemen. Market-Garden – zijn plan om in één klap van de Belgische grens op te rukken naar Arnhem en daar de Rijn over te steken – zat vol met dit soort domme fouten, oordeelt Antony Beevor in De slag om Arnhem. ‘Het was gewoon een heel slecht plan.’ Had Montgomery nou maar geluisterd naar de waarschuwingen van zijn ondergeschikten. Maar daar was hij te

2 BOEKEN OVER MEER DAN GOED OF FOUT

1

ambitieus, te arrogant en te autistisch voor. En zo verloren de geallieerden de slag om Arnhem.

Beevor dankt zijn populariteit aan de manier waarop hij het grotere militaire plaatje verbindt aan de ‘kleine’ ervaringen van individuele soldaten en aan het lot van burgers. In De slag om Arnhem schrijft hij met mededogen over de mensen in Noord-Nederland, die mede als gevolg van Montgomery’s missers een halfjaar langer moesten zuchten onder de Duitsers. Toch bleven zij hun bevrijders dankbaar. ‘De Nederlanders waren opmerkelijk vergevingsgezind,’ vindt Beevor.

De jaren zestig. Een cultuurgeschiedenis Geert Buelens 1024 p. Ambo|Anthos, € 49,99

Bas Kromhout is redacteur van Historisch Nieuwsblad

De voedselcommissaris. Het gevaarlijke dubbelspel tijdens de oorlog van topambtenaar Jan Groen Tukker Kees Tukker 296 p. Ambo|Anthos, € 21,99

Voor sommigen was hij een held, anderen zagen hem als collaborateur. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werkte Jan Groen Tukker nauw samen met de Duitse bezetter. Tegelijkertijd probeerde hij niet alleen de invloed van de NSB te beperken, maar zorgde hij er ook voor dat duizenden onderduikers te eten hadden. De voedselcommissaris is een boeiend levensverhaal dat laat zien dat de oorlog niet te duiden is met de simpele tegenstelling goed-fout. (RH)

Velen zien ‘de jaren zestig’ nog altijd als een hoopvol decennium vol nobele, democratische idealen. Anderen daarentegen vinden dat het tijdperk slechts heeft geresulteerd in bandeloosheid, egoïsme, nihilisme en existentiële leegte.

Geert Buelens laat niet alleen glashelder zien dat beide opvattingen veel te eenzijdig zijn, maar maakt ook duidelijk dat het gebruikelijke beeld van dit decennium veel te beperkt is. De ‘sixties’ worden vaak gereduceerd tot popmuziek, massale geloofsafval, democratisering en socialistische idealen, maar dat is bij lange na niet het hele verhaal. De grote kracht van dit boek is dat het niet alleen beschrijft wat er in het Westen gebeurde, maar dat het ook uitgebreid aandacht besteedt aan ontwikkelingen in Afrika, Azië, Latijns-Amerika en Oost-Europa. Een overweldigend, ongelooflijk rijk en bijzonder leesbaar boek. (RH)

2

Eigendomsstrijd. De geschiedenis van slavernij en emancipatie in Suriname Karwan Fatah-Black 224 p.

Ambo | Anthos, € 20,-

Aan de rand van Paramaribo ontstond in de achttiende eeuw een bijzondere buurt: Frimangron, het ‘land van de vrije mensen’. Hier vestigden zich ex-slaven die waren vrijgelaten door hun eigenaren, wat mondjesmaat gebeurde. Ze hielden zich in leven met straathandel en allerhande klussen, of door zich als soldaten te verhuren aan de Nederlanders. Karwan Fatah-Black toont aan dat deze vrije zwarte gemeenschap de basis legde voor het moderne Suriname. (BK)

HISTORISCH NIEUWSBLAD | 19

AFBEELDINGEN: IMAGESELECT; REUTERS; BEELDBANKWO2; RIJKSMUSEUM; ANNE VAN GELDER; JELMER DE HAAS EN BEELDEN UIT BESPROKEN BOEKEN

De sixties

GESCHIEDENISBOEKEN BESTEL JE BIJ HISTORISCH NIEUWSBLAD

Wie van geschiedenisboeken houdt, koopt zijn boeken op www.historischnieuwsblad.nl/shop. Altijd de laatste titels, met zorg geselecteerd door de redactie.

BESTEL ZE NU VIA HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP