Inkijkexemplaar Bones schedels

{ Piranha }

{ Mens }

Bones

{ Corsicaanse Ram }

schedels { Python }

{ Maleise beer }

{ Kluut }

{ Gewone neushoornvogel } { Tijgervis }

Bones

{ Nijlpaard }

SCHEDELS

{ Mens }

{ Paard } { Bultrug } { Dolfijn }

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 1

30-06-14 14:54

Oorspronkelijk e titel: Bone Collection Skulls www.quarto.com Oorspronkelijk e uitgever Marshall Editions, The Old Brewery, 6 Blundell Street, London N7 9 BH, © 2014 Marshall Editions © 2014 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwer pen Vertaling: Wilma Hoving, Astrid de Vreede/Vitataa l Omslagontwerp : Femke den Hertog Productie Nederlandse editie: Vitataal, Feerwerd Zetwerk Nederlandse editie: De ZrIJ, Maarssen Tekst: Camilla de la Bédoyère Illustraties: Sandra Doyle ISBN 978 90 5210 972 5 NUR 223 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved fotokopie, microfilm of op welke Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, van de uitgever. andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming stelt zich echter aansprakelijk Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de uitgever deze uitgave. in n onvolledighede en/of onjuistheden voor eventuele schade als gevolg van eventuele

FOTOVERANTWOORDING (b = boven, o = onder, l = links, r = rechts, m = midden, vk = voorkant) Dreamstime 72 (lm) Tjkphotography FLPA

Flip Nicklin/Minden Pictures/FLPA 8 (lo), 22 (lo), Hiroya Minakuchi/Minden Pictures/FLPA 10-11 (m), 10 (lm), 13 (lb), 14 (lo), 15 (lb), Malcolm Schuyl/FLPA 10 (mo), 14 (lm), 46 (lm), 85 (rb), Yva Momatiuk & John Eastcott/Minden Pictures/FLPA 11 (mo), Mike Parry/Minden Pictures/FLPA 11 (rm), Michael Gore/FLPA 12 (rb), Pete Oxford/Minden Pictures/FLPA 12 (l), 81 (lb), 81 (ro), Reinhard Dirscherl/FLPA 13 (ro), 14-15 (m), Chris & Tilde Stuart/FLPA 15 (lo), 16 (lo), 55 (ro), 67 (lm), 71 (lb), 72 (rb), 88 (lo), 93 (rb), Alfred Schauhuber/ Imagebroker/FLPA 17 (rm), Konrad Wothe/Minden Pictures/ FLPA 17 (rb), Frans Lanting/FLPA 18 (ro), 27 (ro), 30-31 (m), 31 (ro), 35 (rb), 40 (lo), 44 (lo), 55 (lb), 71 (rm), 78-79 (m), Bill Coster/FLPA 19 (lo), 25 (lo), David Hosking/FLPA 19 (lo), 46-47 (m), Paul Hobson/FLPA 18-19 (m), 22-23 (m), Anup Shah/Minden Pictures/FLPA 20 (lm), Bernd Rohrschneider/ FLPA 20 (lb), 27 (rb), Bob Langrish/FLPA 21 (lb), Chien Lee/ Minden Pictures/FLPA 22 (rb), 39 (ro), Peter Davey/FLPA 23 (lb), Mark Newman/FLPA 24 (lo), Jim Brandenburg/ Minden Pictures/FLPA 25 (ro), Richard Du Toit/Minden Pictures/FLPA 26-27 (m), Paul Sawer/FLPA 29 (ro), 38-39 (m), Gerard Lacz/FLPA 30 (lo), 41 (rb), 41 (ro), 47 (rb), 47 (ro), 54 (l), Jurgen & Christine Sohns/FLPA 31 (rb), Mark Raycroft/Minden Pictures/FLPA 32 (lo), Sumio Harada/ Minden Pictures/FLPA 33 (rb), Michael Quinton/Minden

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 2

Pictures/FLPA, 33 (lo), Dave Pressland/FLPA 34 (lo), 83 (lb),

Paul van Hoof/Minden Pictures/FLPA 83 (lo), Foto Natura

Imagebroker/FLPA 35 (ro), 43 (rb), 63 (rb), 69 (ro), 81 (rb),

Stock/FLPA 86-87 (m), Remi Masson/Biosphoto/FLPA 86 (lo),

87 (rm), Jelger Herder/Minden Pictures/FLPA 34-35 (m),

Chris Newbert/Minden Pictures/FLPA 89 (rb), Fred

Chris van Rijswijk/Minden Pictures/FLPA 36 (lo), ZSSD/

Bavendam/Minden Pictures/FLPA 89 (ro), ImageBroker/

Minden Pictures/FLPA 37 (ro), 62-63 (m), 75 (rb), 77 (rm),

Imagebroker/FLPA 90 (lo), Colin Marshall/FLPA 91 (ro), Alwyn

79 (rb), Claude Balcaen/Biosphoto/FLPA 38 (lm), Johan van

J Roberts/FLPA 93 (ro)

der Wielen/Minden Pictures/FLPA 38 (lo), Michael Krabs/

Getty

Imagebroker/FLPA 39 (lb), Joerg Reuther/Imagebroke r/FLPA

Getty 17 (rm), Martin Harvey/Photolibrary 53 (lb), dr. Fred

42 (lo), Christophe Migeon/Biosphoto/FLPA 43 (ro),

Hossler/Getty images 92 (lo)

Jean-Jacques Alcal/Biosphoto/FLPA 45 (rb), Mitsuaki Iwago/

Shutterstock

Minden Pictures/FLPA, 45 (ro), Tim Fitzharris/Minden

Le Do 6 (lo), Hein Nouwens 11 (lb), shalinrad 38 (mo), Paisan

Pictures/FLPA 50-51 (m), 82-83 (m), Suzi Eszterhas/Minden

Changhirun 48 (lo), Ihar Palitanski 49 (rb), Dmitry Kalinovsky

Pictures/FLPA 50 (lo), 64 (lb), Cyril Ruoso/Biosphoto/FL PA

49 (ro), David Acosta Allely 62 (mo), Christian Musat 63 (ro),

51 (rm), David Tipling/FLPA 51 (ro), Photo Researchers/FLPA

Ohmega1982 72-73 (m), Leonello Calvetti 92-93 (m),

52 (lo), Cyril Ruoso/Minden Pictures/FLPA 55 (mo), Bill

TRINACRIA PHOTO 96 (ro)

Coster/FLPA 60 (lm), Daniele Occhiato/Minden Pictures/

SPL

FLPA 61 (rb), Wil Meinderts/Minden Pictures/FLPA 62 (lm),

BARNAUD/BSIP/SCIENCE PHOTO LIBRARY 7 (lb), BARBARA

64 (lo), 87 (mb), Winfried Wisniewski/FLPA 66 (rb), John

STRNADOVA/SCIEN CE PHOTO LIBRARY 64-65 (m),

Holmes/FLPA 66-67 (m), John van den Heuvel/Minden

NATURAL HISTORY MUSEUM, LONDEN/SCIENCE PHOTO

Pictures/FLPA 67 (rb), Dirk-Jan van Unen/Minden Pictures/

LIBRARY 84-85 (m)

FLPA 67 (lo), Chris Mattison/FLPA 68 (lo), 70 (lm), 82 (ro),

SuperStock

Heidi & Hans-Juergen Koch/Minden Pictures/FLPA 69 (rb),

Minden Pictures/SuperStock 19 (rb), imagebroker.net/

Michel Gunther/Biosphoto/FLPA 70 (r), Jelger Herder,

SuperStock 19 (rm), Gerard Lacz/age fotostock/SuperStoc k

Buiten-beeld/Minden Pictures/FLPA 71 (lo), 73 (rb), 87 (ro),

28 (lo), age fotostock/SuperStoc k 37 (m), Minden Pictures/

Gerrit van Ommering/Minden Pictures/FLPA 74 (lb), Wendy

SuperStock 53 (rb), YANN CROCHET/BSIP/Sup erStock

Dennis/FLPA 74 (mo), Ron Offermans/Minden Pictures/FLPA

61 (mo), imagebroker.net/Sup erStock 65 (mb), Christian

74-75 (m), Michael & Patricia Fogden/Minden Pictures/FLPA

Hütter/imag/imagebroker.net/SuperStock 65 (lo), Nature

75 (ro), Tom Vezo/Minden Pictures/FLPA 76 (lo), Oliver

PL/SuperStock 90-92 (m)

Lucanus/Minden Pictures/FLPA 77 (lb), Photo Researchers/ FLPA 78 (lo), Thomas Marent/Minden Pictures/FLPA 82 (lb),

30-06-14 14:54

Bones

SCHEDELS NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 3

30-06-14 14:54

INHOUD ......

INLEIDING ........................................................5

VOGELBEKDIER ................................. 52-53

SCHEDELBOTTEN .................................. 6-7

CLOACA- EN BUIDELDIEREN .. 54-55

BULTRUG ................................................... 8-9

GEWONE NEUSHOORN-

11 .... 10-11 BALEINWALVIS ..................................10-

6-57 ......... 56-57 VOGEL .................................................5

DOLFIJN .................................................... 12-13

NEUSHOORNVOGELS ..................... 58-59

4-15 ......... 14-15 TANDWALVISSEN .............................1

611 ....60-6 FLAMINGO ............................................60-

CAPIBAR A............................................. 16-17

VOGELS .................................................... 62-63

KNAAGDIEREN .................................. 18-19

AMERIKAANSE

OLIFANT ................................................. 20-21

ZEEAREND ..................................... 64-65

MET SLAGTANDEN ........................ 22-23

6-67 ...... 66-67 .........6 .......... .......... .......... .......... ..........

ELS..........

ROOFVOGELS...

PAARD .................................................... 24-25

GABONADDER ................................... 68-69

KUDDEDIEREN................................. 26-27

SLANGEN ............................................... 70-71

29 ....28-29 TIJGER ......................................................28-

KROKODIL ............................................ 72-73

KATACHTIGEN .................................... 30-31

5 75 .. 74-7 REPTIELEN ..........................................74-

-33 ......32-33 DIKHOOR NSCHAAP ..........................32

GILAMONSTER ................................. 76-77

GRAZERS ................................................. 34-35

HAGEDISSEN ........................................ 78-79

IJSBEER .................................................... 36-37

0-811 ........ 80-8 AXOLOTL ................................................8

39 ..... 38-39 BEREN .......................................................38-

AMFIBIEëN .......................................... 82-83

......... 40-41 .......... .......... .......... .......... .......... ..........

RD..........

NIJLPAARD...

85 .... 84-85 HYDROCYNUS GOLIATH ..............84-

WATERDIEREN ............................... 42-43

ZOETWATERVISSEN ..................... 86-87

5 45 ... 44-4 GEVLEKTE HYENA .......................44-

HAMERHAAI .................................... 88-89

NA’SS EN HONDHYENA

911 ....90-9 ZEEVISSEN ............................................90-

ACHTIGEN ........................................ 46-47

DE SCHEDEL ......................................... 92-93

9 -49 .....48-4 MENS .......................................................48

WOORDENLIJST ............................... 94-95

(MENS)APEN ....................................... 50-51

....96 REGISTER ......................................................96

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 4

30-06-14 14:54

O

INLEIDING

O

sch edel, een omhulsel JE HOOFD wordt beschermd door de beschermt een paar heel van stevig bot. Die onders teu nt en zoals zin belangrijk e en kw etsbare organe n,

beeld) en tuig en (og en, ore n en neus bijvoor edel uit één ook je hersen en. Het lijk t of de sch stu k bot bes taa t, maar eig enlijk

zijn het een heleboel verschillen de botten die in je eerste levensjaren aan elk aar zijn gegroeid. Er is

{ Fig. 1: leeuw }

maar één bot dat kan bew ege n en dat is de kaak; je

f { Fig. 2: Afrikaanse olifant } kun t erm ee kauwen en pra ten . Je ma ten en ze heb t sch edels in allerlei soorte n en ing en zijn vaak aangepast aan de omgev het gedrag van het dier. Zo heeft een vis een lange en ges troom lijn de sch edel, zodat hij snel door het water kan schiete n, en een tijg er enorm sterke kak en, zodat hij zijn prooi kan vermalen .

{ Fig. 3: zoetwaterkrokodil }

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 5

30-06-14 14:54

{ Schedelbotten }

SCHEDELBOTTEN DIEREN MET EEN RUGGENGRAAT hebb en een

wee fsels schedel die de hersene n en andere vital e orga nen en iet, verin het hoofd besc herm t. Hoe die schedel er precies uitz of mee r schi lt van dier tot dier, maar de bou w erva n is wel min gelij k.

Het deel van de schedel waarin de hersenen zitten,

STERK MATERIAAL

noemen we ook wel de ‘hersenpan’.

De schedel is gem aakt van bot, een harde mate rie die bestaat uit eiwitten, zoals collageen, en mineralen die het bot sterk mak en. Bot is leve nd weefsel en kan zichzelf genezen wann eer het bree kt.

Exoskelet Ongewervelde dieren hebben geen ruggengraat en schedel.

Insecten, zoals deze libel, hebben in plaats daarvan een exoskelet: een stevig pantser. Hun ledem aten en spieren zitten vast aan het exoskelet.

So mm ig e sc he de ls de he bb en uitstek en els de le n, zo al s sn av of sla gtan de n.

6 NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 6

30-06-14 14:54

ONTWIKKELING VAN DE SCHEDEL De schedel van een pasgeboren baby is zacht en bestaat uit 44 losse delen.

Naarmate de baby groter wordt, groeien

die delen aan elkaar en worden ze harder.

De botten van de babyschedel zijn verbonden door zachte delen die ‘fontanellen’ heten. { Fig. 1: schedel van een mensenbaby, met de fontanellen in het groen. }

Het grootste deel van de schedel bestaat uit vlak bot; De oogkassen beschermen

het wordt het ‘cranium’

en ondersteunen de oog-

genoemd.

bollen.

Het kaakbeen, of mandibula, is een beweeglijk bot dat met het cranium is verbonden door spieren en een scharniergewricht.

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 7

7 30-06-14 14:54

{ Exemplaar 4 }

OLIFANT ER ZIJN drie soorten olifanten, waarvan de Afrikaanse savanneolifant de grootste is. Dit dier weegt zo'n 7 ton en heeft dus een groot en stevig skelet nodig. { Fig. 1: de oren van de Afrikaanse olifanten zijn veel groter dan die van hun Aziatische neefjes. }

Samenwonen Olifa nten leven in kuddes, met aan het hoofd de matriarch, een vrouw tjesolifant. Volwassen mannetjes leven alleen of in aparte kleine groepen.

SOCIAAL LEVEN Olifa nten zijn socia le diere n die hech te banden hebb en. Ze commun icere n via aanrakin gen en geluiden; de lage brom tone n zijn over kilom eters afsta nd hoorbaar.

EXTR A AR M

20

door we l 100.000 spieDe slu rf word t aa ng es tuu rd m worden gebr uik t. De re n en ka n als ee n ex tra ar e va n de boom en sto pt olifa nt tre kt er blade re n me er voor we rp en mee op ze ermee in zij n be k, pa kt mee over zij n lijf. en sp uit er wa ter en za nd

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 20

De lan ge ivo ren sla gtan den zij n snijta nde n; ze wo rde n geb rui kt om sch ors van boo ms tam me n te sch rap en en gaten in de gro nd te graven ‒ en ook als wa pen .

30-06-14 14:55

{ Exemplaar 14, extra }

VOGELS

De hel m is een uitstu lpin g op de ko p van een vog el. Hij is

VOGELS HEBBEN VEREN, leggen eieren en de meeste kunnen vlie-

bed ek t me t ke ratine, het zel fde ma teriaa l dat ook in de snavel

gen. Ze komen wereldwijd voor, zelfs in

en veren van een

koude poolgebieden. Er bestaan zo’n

vog el zit.

10.200 soorten, die variëren in grootte van heel klein (kolibries) tot heel groot (struisvogels).

De huid van de kas uaris is ron d de kop en lange nek felg ekleurd.

LOOPVOGELS Er bestaan drie soorten kasuarissen, die leve n in de rege nwou den van Australië,

Leven op het water n Eenden, ganzen en zwa nen zij watervogels. Ze leven en gewoonlijk rond zoet water daar waar rivieren de zee in stromen. Watervogels hebben een stevig lichaa m en waterdichte veren.

WAADVOGELS Waadvogel s leven langs de kust en leven van diertj es in of bij het water. Veel soorten, zoals deze

Nieu w-Guinea en omri ngen de eilan den. Het zijn na de struisvog els de zwaarste voge ls ter were ld. Net als de struisvog el en emoe kunn en ze niet vlieg en.

Het lich aam is bed ek t me t een dik ke laa g zwa rte, gla nze nde veren.

kluut, hebbe n lange, ranke poten om in het ondie pe water te lopen .

62

Ze vorme n vaak grote groep en.

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 62

30-06-14 14:58

GROTE KOP, HARDE SCHOP Met behu lp van de helm worden lage, dreu nende geluiden gem aakt. Kasuarissen worden als een van de gevaarlij kste voge ls besc houw d omda t ze hard kunn en scho ppen en aan een van hun tene n een lang e, sche rpe klau w hebb en.

ARA Papeg aaien zijn felgekle urde, slimm e vogel s die vaak in tropis che woude n leven . Ze hebbe n een sterk e, kromm e snave l waarm ee ze noten krake n; met hun klauw en houde n ze het voeds el vast terwij l ze het

De losse huid op de nek van de

opkna bbele n.

vogel heet een 'kwab'. Hij veran dert van kleur om zijn humeu r te laten zien.

AALSCHOLVER Aalscholvers duiken in het water en zwemmen tot wel 3 meter diep. Met hun sterke poten met zwemvliezen kunnen ze vissen achtervolgen. { Fig. 1: aalscholvers spreiden hun vleugels om ze te laten drogen. }

63 NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 63

30-06-14 14:58

{ Exemplaar 20, extra }

ZOETWATERVISSEN ZOETWATERVISSEN leven in water waar erg weinig zout in zit.

De rugvi n loopt in de lengte over de rug van de vis.

De allereerste vissen leefden in de zee, dus hebben zoetwatervissen zich aangepast aan een andere omgeving.

CICHLIDEN Er bestaan waarsc hij nlij k duize nden soorten cic hlide n en de mees te leven in Afrik a en Zuid-Am erika .

Er besta an missc hien wel drieduize nd soorten cichlid en.

{ Fig. 1: snoek }

SNOEK De snoek is een sterke roofvis die in meren en rivieren leeft. Hij kan ruim 1 meter lang worden. Snoeken jagen op andere vissen, zelfs op jonge snoeken als er niets anders is. Ze hebben een smalle kop met lange onderkaken.

86 NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 86

30-06-14 14:59

REGISTER

lamantijn 42-43

spookdiertj e 50-51

landschildp ad 74

stekelvark en 18

leeuw 31 lippenbeer 38

aalscholver 63

gilamonster 76-77

aap 50-51

giraf 35

Afrikaanse wilde

gnoe 26-27

hond 35, 47 Amerikaan se zeearend 64-65

grijze walvis 10 grizzlybeer 39

honingbeer 39

bizon 26

hoorns 27, 32-33, 34-35, 69

Hydrocynus goliath 84-85 hyena 44-47 hyenahond 47

capibara 16-17 ijsbeer 36-37

cichliden 86-87

tuatara 75

vissen 84-91 narwal 22 neushoornvogel 56-59 nijlpaard 40-41

walrus 22-23 wangzakee khoorn

olifant 20-21 oogkas 7, 25, 48, 56, 65, 73

19 wateroposs um 55 wobbegong 91

orka 14

wolf 47

otter 42

wouw 66-67 wulp 93

paard 24-25

jakhals 46

piranha 87

zeeduivel 91

poema 31

zeeleeuw 43

kaaiman 72, 74

potvis 14-15

zeevissen 88-91

prik 87

zeven 9, 60, 91

przewalski paard

zoetwatervissen

cobra 70-71 dikhoornsc haap

kafferbuffe l 34-35

doejong 43

kameleon 78-79

dolfijn 12-13, 14

kamsalama nder 83

dwergnijlpa ard 41

kasuaris 62-63

edelhert 34

keratine 10, 56

eekhoorn 18-19

kerkuil 67 kieuwen 81, 90

flamingo 60-61

kikkers 82, 83

fontanellen 7

knaagdiere n 16-19 knobbelzw ijn 23

25 python 70, 71

zwempoot 42, 43,

reuzenpan da 39 sagittale kam 37, 55 salamander 81, 82 schildpad 74-75 secretarisvogel 67

koala 54-55

gaviaal 75

krokodil 72-73, 74

slang 68-71

lama 35

snoek 86

gier 66

86-87 75

gabonadde r 68-69

NL_BONE COL SKULLS 001-096.indb 96

waadvogels 62

zebra 27

jachtluipaa rd 30-31

gif 69, 70, 71, 76, 77

vogelbekdi er 52-53

pad 82

cloacadiere n 54-55

katachtigen 28-31

96

meloen 13

vinnen 10, 86

barracuda 90

32-33

tijger 28-29

miereneter 93

hondachtig en 46-47

chimpansee 50

meerval 87

haai 88-89, 90, 91

baleinwalvi s 8-11

bultrug 8-9

55

vicu単a 35

hamerhaai 88-89

buideldiere n 54-55

mandril 51

mierenegel 55

babiroessa 22

brulaap 51

Tasmaanse duivel

mens 48-49, 92-93

hagedis 76-79

bruine beer 38

22

gua単aco 35

ara 63 axolotl 80-81

litschiewate rbok 27

tandwalviss en 14-15,

sneeuwpan ter 30

30-06-14 15:00

Bones

sCHEDEls

{ Krokodil }

www.kosmosuitgevers.nl