Inkijkexemplaar Bones dinosaurussen - Rob Colson

{ Plesiosaurus } { Lambeosaurus } { Stegosaurus }

Bones

d in o sa u r u ss e n en andere pr ehistor ische dieren { Triceratops } { Pterosaurus }

{ Ichthyosaurus }

www.kosmosu itgevers.nl Oorspronkelij ke titel: Bone Collection Dinosaurs Oorspronkelij ke uitgever QED Publishing 2015, A Quarto Group company, The Old Brewery, 6 Blundell Street, London N7 9BH, www.qed-publ ishing.co.uk © 2015 QED Publishing © 2015 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antw erpen Vertaling: Vitataal Omslagontwe rp: Femke den Hertog Illustraties: Elizabeth Gray en Steve Kirk Productie Nederlandse editie: Vitataal, Feerwerd Zetwerk Nederlandse editie: De ZrIJ, Maarssen ISBN 978 90 5210 971 8 NUR 223 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved fotokopie, Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudig d en/of openbaar gemaakt door middel van druk, schriftelijke voorafgaande zonder ook, medium ander microfilm of op welke andere wijze en/of door welk toestemming van de uitgever. uitgever stelt zich echter Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldighei d samengesteld . Noch de maker, noch de en in deze uitgave. onvolledighed en/of onjuistheden aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele Gedrukt in China.

FOTOVERANTW OORDING 44-45 (m), © The Natural History Alamy: © Stocktrek Images, Inc./Alamy 12-13 (m), 16-17 (m), 20 (ml), 24-25 (m), 32-33 (m), 41 (mr), my 48-49 (m), 78 (rb), © blickwinkel/Ala © (r), 41 my Stephenson/Ala Jill © (ro), 60 (lo), Museum/Alamy 13 (ro), 29 (ml), 44 (lo), 57 (lb), 57 77 (mb), © VPC Kennedy/Alamy Linda © (lo), 73 Visions/Alamy Natural © (m), 76 (m), 68-69 y Collection/Alam Image National Geographic

Walter Myers/Stocktrek Images/Corbis Travel Photo/Alamy 88 (ro); Corbis: © Mark Stevenson/Sto cktrek Images/Corbis 52-53 (m), © s 69 (ro), © Philip Brownlow/Stoc ktrek Unlimited/Corbi Lucas/Visuals Ken © 53 (ro), © STRINGER/ARG ENTINA/Reuters/Corbis 65 (lo), 16 (ro); Getty: Dorling Kindersley 17 Pictures/FLPA en Plantema/Mind Otto FLPA: (rb); 91 Philcold Dreamstime: Images/Corbis 72-73 (m); (rb), UIG via Getty Images 39 (mo), (mr), 39 (lb) Yuriy Priymak/Stock trek Images 20-21 (m), Emily Willoughby/Sto cktrek Images 21 LIBRARY56-57 (m), De Agostini/Getty Stocktrek Images 40-41 (m), © Mohamad Haghani/Stockt rek Images 48-49 (m), © DEA PICTURE Linda Bucklin11 (ro), badztua 13 (mr), (lb), 35 (ro), 15 (ro), 11 Dhoxax (ml), 6 e Nobeastsofierc Images 60-61 (m), 84-85 (m); Shutterstock: (ro), Badztua 29 (rb), 51 (rb), Aleksander Bolbot 17 (rb), 81 (rb), Josef Hanus 18 (ro), 24 (lo), 25 (lb), 39 (lb), 55 (rb), 57 (mr), 59 53 (ml), Michael Rosskothen 44 (mr), 37 Burdin Denis Jean-Michel Girard 29 (rb), Nazzu 32 (lo), 61 (rb), 84 (ro), 85 (rb), 88 (ml), 89 (rb), (m), 62-63 (m), Aleksandr 58-59 (m), 54 (rb), 51 Calvetti Leonello (ro), 46 Pikoso.kz (rb), Tim Roberts Photography 45 (rb), 49 (mr), 88 (ml), Pakhnyushcha 69 (ml), (mr), 65 Stevens Stephanie (mr), 64 Bruijne de Chantal (ro), 63 Hackemann Jorg (ml), 60 (ro), Hunta 56 77 (rb), Alex Staroseltsev 77 (ro), Djgis 69 (ml), 69 (ro), 81 (lo), Alex Staroseltsev 71 (lb), 74 (ro), Lefteris Papaulakis 74-75 (m), Rangizzz IMAGES/SCIEN CE PHOTO LIBRARY 77 (lo), Eduard Kyslynskyy 86-87 (m), 92 (lo) Marcio Jose Bastos Silva; SPL: FRANS LANTING, MINT IENCE PHOTO LIBRARY 8 (lo), UNLIMITED/SC VISUALS LUCAS, KEN (mr), 7 LIBRARY PHOTO IENCE 7 (lb), SINCLAIR STAMMERS/SC PHOTO LIBRARY 36-37 (m), ANIMATE4.

STEPHEN J. KRASEMANN/S CIENCE PHOTO LIBRARY 8-9 (mo), 18 (rb), MARK GARLICK/SCIEN CE CALVETTI/SCIENCE PHOTO COM/SCIENCE PHOTO LIBARY 37 (mb), ROGER HARRIS/SCIENCE PHOTO LIBRARY 43 (ro), LEONELLO MUSEUM, LONDON/ HISTORY TURAL NA (m), 64-65 LIBRARY PHOTO CE JENSEN/SCIEN JUUL LIBRARY 55 (rb), 88-89 (m), MIKKEL (m), SCIENCE PICTURE CO/SCIENCE SCIENCE PHOTO LIBRARY 78-79 (m), 82-83 (m), JAIME CHIRINOS/SCIENCE PHOTO LIBRARY 80-81 license 21 (ro), Creative Commons PHOTO LIBRARY 87 (ro); Wiki Commons: Creative Commons Attribution-Sha re Alike 3.0 Unported 49 (ro).

Attribution-Sha re Alike 2.0 Generic license 28 (ml), 93 (rb) Public Domain 32 (ml), 41 (lb), 47 (ro),

NL_01-25_BONES DINO.indd 2

30-09-14 08:27

Bones

DINOSAURUSSEN EN AN DERE PR EHISTOR ISCHE DIEREN

Utrecht/Antwerpen

NL_01-25_BONES DINO.indd 3

30-09-14 08:27

INHOUD INLEIDING............................................................... 5

GEKR AAGDE DINOSAURUSSEN ......... 52-53

HET LEVEN VAN VOOR DE

55 ......54-55 ANKYLOSAURUS ..........................................54-

-7 ..........6-7 DINOSAURUSSEN ..............................................6

ANKYLOSAURUSSEN ................................ 56-57

9 ........ 8-9 VROEGE LANDDIER EN ................................8-

PACHYCEPHALOSAURUS ........................ 58-59

ORNITHOLESTES .............................................. 10-11

DINOSAURUSSEN MET EEN

KLEINE ROOFDINOSAURUSSEN ........... 12-13

-61 ........ 60-61 DIKKE SCHEDEL ............................................60

GALLIMIMUS .................................................... 14-15

DIPLODOCUS .................................................... 62-63

STRUISVOGELDINOSAURUSSEN ......... 16-17

65 .....64-65 LANGNEKDINOSAURUSSEN .................64-

18-19 ...18-19 .......... ............ ............ ............ ............

US............

DROMAEOSAURUS.....

ANHANGUERA ........................................... 66-67

DROMAEOSAURUSSEN............................ 20-21

VLIEGENDE REPTIELEN ........................ 68-69

23 .....22-23 IGUANODON .....................................................22-

OPHTHALMOSAURUS .............................. 70-71

IGUANODONTIA ........................................... 24-25

-73 ........ 72-73 N ................................72 SSEN USSE URU AUR YOSA ICHTHYOS ICHTH

7 ....26-27 LAMBEOSUARUS ........................................26-2

PLESIOSAURUS .............................................. 74-75

9 .. 28-29 HADROSAURIDAE ......................................28-2

7 . 76-77 PLESIOSAURUSSEN .....................................76-7

STEGOSAURUS ................................................. 30-31

ARCHAEOPTERYX ..................................... 78-79

-33 32-33 .......32 GEPANTSERDE DINOSAURUSSEN .......

VROEGE VOGELS .......................................... 80-81

TYRANNOSAURUS ...................................... 34-35

2-83 ..........82-83 SMILODON ..........................................................8

37 .....36-37 TYRANNOSAURUSSEN .............................36-

GROOTTAN DIGE JAGERS ......................... 84-85

GIGANOTOSAURUS ....................................... 38-39

WOLHAR IGE MAMMOET ................... 86-87

GROTE ROOFDINOSAURUSSEN .......... 40-41

MAMMOETS EN VROEGE

..42-433 ALLOSAURUS ..................................................42-4

-89 ....... 88-89 OLIFANTEN.......................................................88

VROEGE ROOFDINOSAURUSSEN ...... 44-45

. 90-911 TIJDLIJN .............................................................90-9

7 ...46-47 PSITTACOSAURUS .......................................46-4

FOSSIELEN .......................................................... 92-93

VROEGE GEHOORNDE

VER KLAR ENDE WOORDEN-

49 .... 48-49 DINOSAURUSSEN ........................................48-

4-95 .......... 94-95 LIJST ......................................................................9

.. 50-511 TRICERATOPS ..................................................50-5

...... 96 REGISTER ..................................................................96

NL_01-25_BONES DINO.indd 4

30-09-14 08:27

OINLEIDING

O

n GEDURENDE 150 miljoen jaar heerste t. reusachtige reptielen over onze planee d, Dinosaurussen zwierven over het lan

r in pterosaurussen waren heer en meeste saude lucht en plesiosaurussen en ichthyo eer russen bewoonden de oceanen. Ongev

{ Fig 1: Gastornis }

66 miljoen jaar

geleden verdwenen deze reusachtige dieren door een plotselinge klimaatverandering. Andere dieren, zoals vogels en zoogdieren, overleefden en namen hun historische plaats in. We weten dingen over pre

{ Fig 2: Kronosaurus }

achterdieren doordat zij fossielen hebben gevonden. Daardoor gelaten; er worden nog steeds nieuwe

opmerkelijke wezens. kijken we steeds anders naar deze en om uit te zoeken hoe de Wetenschappers bestuderen fossiel de botten van de dinodieren eruitzagen en leefden. Bekijk dieren en ontdek de saurussen en andere prehistorische en stierven. nieuwste ideeĂŤn over hoe zij leefden

{ Fig 3: Ankylosaurus }

NL_01-25_BONES DINO.indd 5

30-09-14 08:27

{ Voorbeeld 1 }

ORNITHOLESTES miljo en De sne lle jag er Orn itho lestes leefde ong eveer 150 g ong ejaar geleden in Noord-Amerika. Deze dinosaur us woo te hij zijn vee r net zoveel als een klei ne hon d. Wel licht geb ruik uitsteke nde gezichtsverm oge n om 's nac hts te jag en. rugge ng Fle xib e le

ra a t

Ster ke ne k

Grote oo gk as se n wij ze n erop da t hij grote og en ha d.

HANDEN De voo rpo ten had den twe e lan ge vin gers en ĂŠĂŠn ko rte vin ger. Me t zij n kla uwe n ko n hij pro oie n vas tgrijp en.

Vin ge rs me t kla uw en

bin nen De elle bog en wa ren naa r n pro oi geb oge n zod at de kla uwe ko nde n vas tho ude n.

La ng e ten en

GEBOUWD OM TE JAGEN Orni tholestes had veel kenm erke n die hem hielp en bij het vang en van klein e prooien. Hij was snel en behe ndig en liep op twee achte rpoten. Met zijn voorpote n kon hij zijn prooi

10

vasth oude n en hij had sche rpe tand en en sterk e kake n. Met zijn grote ogen kon hij zeer goed zien, zelfs bij wein ig licht.

NL_01-25_BONES DINO.indd 10

30-09-14 08:27

De sta art we rd tijd ens het ren nen

STAART

om hoo gg eho ude n.

De lan ge sta art bep aal de voo r me er dan de hel ft de lich aam sle ng te van de din osa uru s.

MOGELIJK EEN ROEDELJAGER Sommige wetenschappers vermoeden dat Ornitholestes een roedeljager was. Met zijn sterke kaak en scherpe, kegelvormige tanden kan hij samen met soortgenoten grotere prooien hebben

ACHTER POTEN

verschalkt, zoals een jonge

en De bot ten in de ach terpot n wa ren lich t en de tee nbo tte n hij lan g en sm al. Hie rdo or ko

Camptosaurus.

erg sne l ren nen .

Sc he rp e kla uw en

na a m Verkeerde

Ornitho les tes was on geve er 1.80 m lan g

OrnithoDe n a a m tekent lestes be er’. Ooit ‘vogelrov e n dat dez dacht me vogels dino op n r nu wete a a m , g e o j ij leefde we dat h og geen toen er n ren en vogels wa n jnlijk va wa arschi . en leefde h agediss

en woog ruim 11 kg.

benaming = naam

11

ivm lengte ok?

NL_01-25_BONES DINO.indd 11

30-09-14 08:27

{ Voorbeeld 14, diersoort }

LANGNEKDINOSAURUSSEN DE sauropoda waren herbivoren en de grootste dieren die ooit hebben geleefd. Ze gebruikten hun lange nek om stilstaand binnen een groot gebied voedsel te zoeken.

De nek bes ton d uit 19 we rve ls.

VER SCHILLENDE HOOGTES Met zijn korte nek at Dicra eosau rus (bove n) lager groei ende plante n dan andere sauro poda.

LANGSTE NEK Mame nchisa urus (links) had de langs te nek van allema al.

Hij was bijna net zo lang als de rest van zijn 21 m lange lichaa m.

GROTE BUIK

64 NL_54-89_BONES DINO.indd 64

vo edse l die zij Om de en orme ho evee lheid rte re n hadd en mo es ten ete n te ku nn en ve darm ka naal. Ne t sa uropoda ee n ze er lan g s sli kten ze als ve el an de re pla nte ne ter om he t vo edse l ste ne n gastroli ete n door te ma ke n. in hu n maag tot ee n mo es 30-09-14 16:28

BLADVER SLINDER

s) lee fd e De logge Apatosa ur us (li nk Noord150 mi ljo en jaar ge led en in

tusse n de Am erika . Er za ten sp leten Hij tan de n voor in zij n mo nd . gebr uik te deze tan de n om tak ke n te on tbl ad eren .

GEPANTSERDE HUID De dikke huid van Salta sauru s (bove n) was bedek t met benig e platen, zodat hij tegen rovers besch ermd was.

Te rwijl som mig e apa tos aur uss en ate n, ke ke n and ere of er roo fdi nos aur uss en in de buu rt wa ren .

NIEUWE VONDST De grootste van de sauropoda werd in 2014 in ..

Argentinie ontdekt.

Hij was 40 m lang en zijn dijbenen waren langer dan een mens. Deze titanosaurus leefde ongeveer 95 miljoen jaar geleden. Hij woog meer dan 70 ton, evenveel als 15 olifanten. { Fig 1: een dijbeen wordt opgegraven }

65 NL_54-89_BONES DINO.indd 65

30-09-14 16:28

{ Verklarende woordenlijst }

VERKLARENDE WOORDENLIJST AASETER A Een dier dat leeft van de overblijfselen van dode dieren of van dieren die door roofdieren zijn gedood.

AMFIBIE En vierpotig gewerveld dier dat voor de voortplanting in het water gelegde eitjes

behoorden de grootste dieren die ooit op aarde hebben geleefd, de sauropoda.

EVOLUTIE Een proces van afstamming van een voorouder dat wordt gekenmerkt door genetische veranderingen gedurende meerdere gene-

zonder schaal bevrucht.

raties. Het resultaat is dat beter aangepaste

BEKKEN

soorten de plaats innemen van minder goed

De benige structuur die de ruggenwervel en achterpoten met elkaar verbindt. De dinosaurussen zijn in twee groepen onderverdeeld op basis van de stand van de

aangepaste soorten.

EXTINCTIE Het volledig uitsterven van een planten- of dierensoort, bijvoorbeeld als gevolg van een

botten in het bekken.

klimaatverandering.

BINOCULAIR

GEWERVELD DIER

Een manier van zien waarbij beide ogen naar voren gericht zijn, zodat ze op hetzelfde object kunnen worden gericht.

Binoculaire visie is belangrijk voor roofdieren, omdat het hun in staat stelt om afstanden in te schatten.

CAMBRIUM Een geologische periode tussen 541 en 485 miljoen jaar geleden, waarin complexe dieren voor het eerst wijdverspreid in de

Een dier met een ruggengraat. Deze bestaat uit een rij botten '- wervels - die de kop met andere delen van het lichaam verbindt.

Zoogdieren, vissen, vogels, reptielen en amfibieĂŤn zijn gewervelde dieren.

HERBIVOOR Een dier dat alleen planten eet. De grootste dinosaurussen, de sauropoda, waren herbivoren.

oceanen voorkwamen.

HINDERLAAGJAGER

CARBOON

zijn prooi dichterbij komt om hem vervolgens

Een geologische periode tussen 359 en 299 miljoen jaar geleden, waarin er in veel gebieden over de hele wereld sprake was

Een roofdier dat zich verschuilt en wacht tot te bespringen. Sabeltandkatten waren hinderlaagjagers.

van een rijk plantenleven.

ICHTHYOSAURUSSEN

CARNIVOOR

van hun staart zwommen. Ze legden geen

Een groep grote zeereptielen die met behulp

Een dier dat alleen vlees eet.

eieren maar waren levendbarend.

DINOSAURUSSEN

JURA

Een groep landreptielen die 230 miljoen

94

einde van het krijt uitstierf. Hiertoe

jaar geleden verscheen en aan het

NL_90-96_BONES DINO.indd 94

Een geologische periode tussen 201 en 145 miljoen jaar geleden, waarin grote dinosaurussen over het land heersten. +1

30-09-14 17:17

MASSA-EXTINCTIE

De din osau russ en en ve el an de re grote die re n sti er ve n 66 mi ljo en jaar ge led en uit. Ee n me teo rie t

slo eg in op de aard e en ve roor-

zaak te plo tse lin g ee n ko ele r

kli maat.

KRIJT

..

KAENOZOICUM

145-66 m.j .g.-he den

66 m.j .g.

De huidig e conti-

Na een meteo rietin slag

nente n begin nen

koelt het klima at af. De

zich te vorme n.

grote reptie len verdw ijnen

Bloei ende plante n

en kleine zoogd ieren en

en place ntale

vogel s kome n in hun

zoogd ieren

plaats .

versc hijnen .

LAND- EN ZEESCHILDPADDEN ZOOGDIEREN Nimravus

ICHTHYOSAURUSSEN PLESIOSAURUSSEN

Wolharige mammoet

Kronosaurus

HAGEDISSEN SLANGEN ECHTE KROKODILLEN PTEROSAURUSSEN

Pteranodon

ORNITHISCHIA Iguanodon

SAURISCHIA Tyrannosaurus

VOGELS Neocathartes

NL_90-96_BONES DINO.indd 91

91 30-09-14 17:16

Duik in de wereld van dino’s

Ontdek wat er onder de huid van dinosaurussen schuilging! Waan je in een vroeger tijdperk en bekijk deze adembenemende collectie skeletten van de spannendste prehistorische dieren. Leer hoe de Tyrannosaurus zijn evenwicht bewaarde en kom te weten hoe lang de nek van langnekdinosaurus kon zijn.

Je vindt in dit boek meer dan 20 skeletten van dinosauriers, zeereptielen, vliegende reptielen en prehistorische zoogdieren!

{ Tyrannosaurus }

www.kosmosuitgevers.nl