1-2-3 Natuurgids Vlinders - Josef H. Reichhoff

Vlinders vormen een niet weg te denken onderdeel van onze Midden-Europese leefomgeving. Maar welke vlindersoorten komen we nu precies tegen in onze tuin en in de vrije natuur? Deze gids biedt een uiterst praktische beschrijving van de ruim 180 meest voor­

Vlinders

Trefzeker herkennen in 3 stappen!

komende dag- en nachtvlinders en daarnaast ook meer dan 90 soorten rupsen. Snel opzoekbaar dankzij de overzichtelijke indeling in 13 hoofdgroepen, elk met eigen symbool en kleur. En makkelijk te determineren dankzij het 3-stappensysteem, waarbij drie belangrijke kenmerken van de soort beschreven worden, vergezeld van prachtige detailfoto’s. Zo wordt het heel eenvoudig om alle inheemse soorten vlinders en rupsen te leren herkennen aan de hand van kleuren,

1

patronen en tekeningen.

2

Doe mee met Natuurmonumenten

3

Natuurmonumenten komt op voor natuur in Neder-

natuurgids

land. Met hart en ziel al meer dan honderd jaar. Dat is en blijft hard nodig. Voor een leefbare toekomst van mens en natuur. www.tirion.nl

TIRION NATUUR

e. bezzel

Dit is een uitgave van Tirion Natuur in samenwerking met

Vlinders

Natuurmonumenten en De Vlinderstichting. www.natuurmonumenten.nl www.vlinderstichting.nl

1

2

3

natuurgids

1

trefzeker herkennen in drie stappen

Vogels Insecten Vlinders covers.indd 1

3

natuurgids

trefzeker herkennen in drie stappen TIRION NATUUR

~<(st!p#=baiji <

2

TIRION NATUUR

18-04-2013 14:40

1-2-3 Vlindergids.indd 4

20130503 08:04

Inhoud 6 Genieten van vlinders 7 Vlinders zijn bijzonder 16 Vlinders zijn zeer vergankelijk 20 Op zoek naar vlinders 22 Vlinders nauwkeuriger bekeken 24 Het determineren met dit boek 29 Bedreiging en soortbescherming Determinatiedeel 30

Dagvlinders: groot, wit tot geel, vaak met zwart

45

123 Dagvlinders: middelgroot tot groot, geel/zwart, gevlekt

Uilen

55

Dagvlinders: middel- 146 groot tot groot, ronde vleugels, voornamelijk donkerbruin

Diklijvige nachtvlinders (bijv. spinners, nachtpauwogen)

64

Dagvlinders: klein, bruin of opvallend gekleurd (bijv. blauw)

Nachtvlinders met een bijzondere vleugelvorm of -tekening

77

Dagvlinders: 179 middelgroot tot klein, dikkopjes

82

Dagvlinders: groot, opvallend bontgekleurd

95

208 Beervlinders en bloeddrupjes (met opvallende waarschuwingskleuren)

110

176

195

Pijlstaarten

Spanners

Microvlinders

Rupsen

231 Literatuur 232 Nederlandse en wetenschappelijke vlindernamen 5

1-2-3 Vlindergids.indd 5

20130503 08:04

2

1-2-3 Vlindergids.indd 2

20130503 08:04

Voor de vervellingen rusten de rupsen, omdat op dat moment de nieuwe huid onder de oude groeit. Daarna moeten ze zich uitstrekken om de snel hard wordende buitenkant op de juiste grootte te brengen.

De eigenlijke vervelling verloopt redelijk snel. Men ziet hoe de oude huid naar voren wordt getrokken en hoe de rups daar uit tevoorschijn komt â&#x20AC;&#x201C; omgeven door de nieuwe, nog veel te grote huid. De borstels of uitsteeksels die sommige rupsen dragen, verstijven en de kleuren komen weer fris en krachtig te voorschijn.

Het popstadium Het popstadium tussen het eet- en het voortplantingsstadium zorgt ervoor dat de gedaanteverwisseling kan verlopen zonder dat het orga-

Ontwikkelingsstadia van de atalanta. De rups (linksboven) eet van brandnetel.

De grijsbruine pop (rechtsboven) kenmerkt zich door de karakteristieke goudkleurige vlekken. Na het uitkomen van de vlinder (linksonder) moet deze nog enige tijd rusten, om de vleugels open te vouwen en uit te harden (rechtsonder).

18

1-2-3 Vlindergids.indd 18

20130503 08:04

Groot koolwitje

DAGVLINDERS groot, wit tot geel, vaak met zwart

Pieris brassicae

J

F M A M J

J

A S O N D

       

2

1

3

3-Stappen 1

Groot, witte grondkleur; zwarte vleugelpunten (hier een mannetje)

2

Zwart van de vleugelpunten reikt tot midden van de buitenrand (vrouwtje)

3

Twee opvallende zwarte vlekken op de onderkant

KENMERKEN Grote, overwegend witte vlinder met dwarrelende vlucht. Vaak wordt de vlucht onderbroken door bloembezoek. Dan is bij de samengevouwen vleugels de gelige onderkant met de fijne zwarte, als met peper bestrooide schubjes, goed te herkennen. De vrouwtjes zijn iets groter dan de mannetjes en hebben op de voorvleugels twee grote zwarte, afgeronde vlekken. Deze vlekken ontbreken bij de mannetjes op de bovenkant van de vleugels, maar zijn (net als bij de vrouwtjes) wel aanwezig op de onderkant van de vleugels, waar ze echter niet altijd makkelijk te zien zijn. Het belangrijkste verschil met het klein koolwitje: het zwart van de voorvleugelpunt is altijd duidelijk scherp afgetekend. De vliegwijze lijkt rustiger dan bij de kleinere verwante soorten.

VOORKOMEN Tuinen en open cultuurland; graag op distels en bloeiende wikke. Talrijkheid per jaar verschillend. Rupsen (zie blz. 209) op kruisbloemigen, zoals bijvoorbeeld kool. Uiterst algemeen in heel Nederland.

LEVENSWIJZE Vliegt in meerdere, meestal twee of drie generaties.

Overwintert als pop. De vlinders vliegen ook bij weinig zon en koeler weer. Ze slaan gifstoffen op in hun lichaam.

30

1-2-3 Vlindergids.indd 30

20130503 08:04

RUPSEN

Wilgenhermelijnvlinder (blz. 164) Ruim 3 cm lange, groengele rups met donker kop- en rugzadel. Lange gevorkte ‘staart’ die opgericht kan worden. Midden in de zomer op esp, populier en wilg. De pijlen wenden een valse achterkant voor en de tekening verdoezelt de lichaamsvorm van de rups.

Hermelijnvlinder (blz. 165) Dikke, ruim 5 cm lange, groene rups met een bruin, witgezoomd rugzadel dat in het midden van het lichaam tot aan de buik reikt en een gevorkte ‘staart’ die opgericht kan worden. De ingetrokken kop lijkt op een enorm oog. Juni tot september op de bladeren van wilg en (ratel)populier.

Dromedaris (blz. 167) De opvallende rugknobbels, die in gekromde houding nog beter tot hun recht komen, kenmerken deze geelgroene of bruine rupsen, die ongeveer 3,5 cm lang kunnen worden. De kromme houding nemen ze aan als ze verstoord worden. Van juni tot september (twee generaties) op de bladeren van berk, els, populier, wilg en hazelaar.

Kameeltje (blz. 163) Deze ongeveer 4 cm lange, bruine tot roodachtige rups, neemt bij verstoring vaak een Z-vormige houding aan, die versterkt wordt door de beide rugknobbels. Op deze manier verbergt de rups zijn eigenlijke lichaamsvorm. Leeft van juni tot september op wilg, esp en populier.

225

1-2-3 Vlindergids.indd 225

20130503 08:13

Literatuur Bink, F.A. (1992): Ecologische Atlas van de Dagvlinders van NoordwestEuropa. Schuyt&Co, Haarlem. 512 bladzijden.

Bos, F., Bosveld, M., Groenendijk, D., van Swaay, C., Wynhoff, I. (2006): De dagvlinders van Nederland: verspreiding en bescherming. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, Leiden, KNNV Uitgeverij, Urecht, European Invertebrate Survey - Nederland, Leiden. 381 bladzijden.

Carter, D.J. & Hargreaves, B. (1992): Rupsen. Thieme, Zutphen. 296 bladzijden.

Ebert, G. (1991-2001): Die Schmetterlinge Baden-Württembergs, Band 1-10. Ulmer Verlag, Stuttgart. Per deel: 500 à 600 bladzijden.

Kaltenbach, T, & Küppers, P.V. (1987): Kleinschmetterlinge beobachten, bestimmen. Neumann-Neudamm Verlag, Melsungen. 287 bladzijden.

Lafranchis, T. (2009): Dagvlinders van Europa. KNNV Uitgeverij, Zeist.

416 bladzijden.

Skinner, B. (2009): Colour Identification Guide to Moths of the British Isles. Apollo Books, Denmark.

Tolman, T. & Lewington, R. (2010): De nieuwe vlindergids, de dagvlinders van Europa en Noordwest-Afrika. Tirion, Baarn. 384 bladzijden.

Waring, P., Townsend, M., Lewington, R. (2006): NACHTVLINDERS: veldgids met alle in Nederland en België voorkomende soorten. Tirion Uitgevers, Baarn. 415 bladzijden.

Waring, P., Townsend, M. (2009): Beknopte veldgids nachtvlinders. Tirion Uitgevers, Baarn. 160 bladzijden.

Wynhoff, I., Van Swaay, C., Veling, K., Vliegenthart, A. (2009): De Nieuwe Veldgids Dagvlinders. KNNV Uitgeverij, Zeist/De Vlinderstichting, Wageningen. 328 bladzijden.

Voor determinatie van en informatie over dag- en nachtvlinders kunt u ook terecht op: www.vlindernet.nl.

231

1-2-3 Vlindergids.indd 231

20130503 08:13

Nederlandse en wetenschappelijke vlindernamen Aardbeivlinder 78 Abraxas grossulariata 184, 228 Acherontia atropos 110, 222 Acronicta psi 134, 227 adonisblauwtje 75, 216 Adscita statices 95 agaatvlinder 140 Aglais io 87, 213 Aglais urticae 88, 213 Aglia tau 162, 222 Agrius convolvuli 112, 222 Agrotis exclamationis 127 Amata phegea 98 Anania hortulata 195, 230 Anthocharis cardamines 40 Apatura ilia 83, 212 Apatura iris 82 Aphantopus hyperanthus 55 Apocheima pilosaria 189, 229 apollovlinder 37, 208 -, kleine 36 -, zwarte 35 Aporia crataegi 34, 208 Apterogenum ypsilon 126 Araschnia levana 53, 214 Arctia caja 105, 217 argusvlinder 45 Argynnis aglaja 50, 215 Argynnis paphia 51, 215 Asteroscopus sphinx 133, 228 atalanta 86, 213 Autographa gamma 123 avondrood, groot 118 -, klein 119 Beer, bonte 106, 218 -, grote 105, 217 -, kleine 108, 217 berkeneenstaart 176 Biston betularia 190, 229

blauw weeskind 139 blauwoogvlinder 63 bleke eenstaart 177 Boloria selene 48 Bont dikkopje 79 bont zandoogje 54 bonte beer 106, 218 bonte bessenvlinder 184, 228 bonte brandnetelroller 195, 230 boomblauwtje 74 boserebia 56 bosparelmoervlinder 46, 214 bosrankvlinder 207 boswitje 33 braamvlinder 171 brandvlerkvlinder 166 breedbandhuismoeder 137 Brintesia circe 61 bruin dikkopje 77 bruin zandoogje 59 bruine snuituil 142 Bupalus piniaria 188, 229 Callimorpha dominula 106, 218 Calliteara pudibunda 147, 218 Callophrys rubi 66, 215 Calotaenia celsia 132 Cameraria ohridella 199 Carterocephalus palaemon 79 Catocala fraxini 139 Catocala nupta 138, 227 Celastrina argiolus 74 Cerura vinula 165, 225 Cidaria fulvata 186 citroenvlinder 41, 209 Coenonympha arcania 65 Coenonympha pamphilius 64 Colias croceus 43 Colias hyale 42 Colias palaeno 44

232

1-2-3 Vlindergids.indd 232

20130503 08:13

Over de auteur: Prof. Dr. Josef H. Reichholf is een evolutionair bioloog en ecoloog met een focus op ornithologie en vlinderkunde. Hij was hoofd van de sectie ‘gewervelde dieren’ bij het Zoologischen Staatssammlung München, gaf les aan de Technische Universiteit van München en de Ludwig-Maximilian Universiteit en hij was lid van het presidium van het WNF Duitsland.

Momenteel is hij ambassadeur van de ‘Deutschen Wildtier Stiftung’. Hij heeft talloze onderscheidingen ontvangen voor zijn werk.

Colofon Dit boek is gepubliceerd door Tirion Uitgevers Postbus 13288 3507 LG Utrecht www.tirion.nl Omslagontwerp: Jan Johan ter Poorten, www.aperta.nl Zetwerk Nederlandse editie: Mat-Zet bv, Soest Nederlandse vertaling en bewerking: De Vlinderstichting / Mathilde Groenendijk ISBN 978 90 5210 898 8 NUR 432 Voor het eerst gepubliceerd in Duitsland in 2001 door BLV Verlagsgesellschaft mbH, München Oorspronkelijke titel: Schmetterlinge © 2001-2012 BLV Verlagsgesellschaft mbH, München © 2002-2013 voor de Nederlandse taal: Tirion Uitgevers, Utrecht Herziene druk, 2013 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher.

239

1-2-3 Vlindergids.indd 239

20130503 08:13

De Vlinderstichting Vlinders: ambassadeurs voor de natuur Vlinders zijn bijzonder. Ze staan voor vrolijkheid en kleurigheid en worden geassocieerd met warmte, lente en liefde. Helaas beseffen nog te weinig mensen dat vlinders alleen kunnen leven in een gezonde natuur. Dat is dan ook het doel van De Vlinderstichting: vlinders beschermen en tegelijk daarmee duidelijk maken, dat dat alleen kan door de hele natuur te beschermen. Datzelfde geldt voor de libellen, de andere insectengroep waarvoor De Vlinderstichting opkomt.

Waar zijn de vlinders gebleven?

Vlinders beschermen is hard nodig. Van de 70 soorten dagvlinders in Nederland zijn er in de vorige eeuw 16 verdwenen. Sinds 1990 is meer dan de helft van de soorten in aantal achteruitgegaan. Deze achteruitgang is niet alleen in natuurgebieden merkbaar, maar ook met de vlinders in stad en dorp gaat het niet goed. Hoewel er over nachtvlinders nog niet zoveel bekend is als over dagvlinders, geldt ook voor deze boeiende insectengroep dat veel soorten in aantal achteruitgaan.

Natuur met kwaliteit en variatie Omdat voor dagvlinders en voor nachtvlinders de kwaliteit van de natuur van levensbelang is, zet De Vlinderstichting zich in voor bijzondere plekken met een soortenrijke natuur. Vaak zijn dat plekken waar ook mensen graag komen: bospaden, open plekken in het bos en bloemrijke bosranden, vochtige duinvalleien, heidevelden, bermen en kleine landschapselementen. In veel terreinen kunnen eenvoudige beheermaatregelen de levenskansen voor vlinders aanzienlijk vergroten. Maar om te bepalen welke maatregelen nodig zijn, is vaak specialistische kennis nodig. De Vlinderstichting heeft bij uitstek die expertise in huis en helpt professionele en vrijwillige natuurbeheerders bij het kiezen van het juiste beheer.

Kennis uitdragen De kennis die De Vlinderstichting vergaart en de resultaten die zij boekt, maar ook de alarmerende berichten over de achteruitgang, draagt zij actief uit in communicatie en educatie. Het is inmiddels wijd en zijd bekend dat het nodig is om vlinders een handje te helpen en het Nederlandse publiek weet De Vlinderstichting te vinden als er vragen zijn.

Meer informatie Wilt u meer weten over De Vlinderstichting? Kijk dan op www.vlinderstichting.nl.

Wilt u meer weten over de Nederlandse dag- en nachtvlinders?

Kijk dan op www.vlindernet.nl.

Volg De Vlinderstichting ook op Facebook en Twitter: nl-nl.facebook.com/vlinderstichting en @vlinderNL

Waarnemingen doorgeven Het spreekt vanzelf dat De Vlinderstichting graag uw vlinderwaarnemingen ontvangt.

Deze kunt u, het liefst met een foto, doorgeven via www.telmee.nl of www.waarneming.nl.

1-2-3 Vlindergids.indd 240

20130503 08:13

Vlinders vormen een niet weg te denken onderdeel van onze Midden-Europese leefomgeving. Maar welke vlindersoorten komen we nu precies tegen in onze tuin en in de vrije natuur? Deze gids biedt een uiterst praktische beschrijving van de ruim 180 meest voor­

Vlinders

Trefzeker herkennen in 3 stappen!

komende dag- en nachtvlinders en daarnaast ook meer dan 90 soorten rupsen. Snel opzoekbaar dankzij de overzichtelijke indeling in 13 hoofdgroepen, elk met eigen symbool en kleur. En makkelijk te determineren dankzij het 3-stappensysteem, waarbij drie belangrijke kenmerken van de soort beschreven worden, vergezeld van prachtige detailfotoâ&#x20AC;&#x2122;s. Zo wordt het heel eenvoudig om alle inheemse soorten vlinders en rupsen te leren herkennen aan de hand van kleuren,

1

patronen en tekeningen.

2

Doe mee met Natuurmonumenten

3

Natuurmonumenten komt op voor natuur in Neder-

natuurgids

land. Met hart en ziel al meer dan honderd jaar. Dat is en blijft hard nodig. Voor een leefbare toekomst van mens en natuur. www.tirion.nl

TIRION NATUUR

e. bezzel

Dit is een uitgave van Tirion Natuur in samenwerking met

Vlinders

Natuurmonumenten en De Vlinderstichting. www.natuurmonumenten.nl www.vlinderstichting.nl

1

2

3

natuurgids

1

trefzeker herkennen in drie stappen

Vogels Insecten Vlinders covers.indd 1

3

natuurgids

trefzeker herkennen in drie stappen TIRION NATUUR

~<(st!p#=baiji <

2

TIRION NATUUR

18-04-2013 14:40