De klassieke school tekentechnieken - Juliette Aristides

Juliette Aristides

JULIETTE ARISTIDES is een bijzondere tekenaar en kunstenaar met een diepgaande en veelzijdige opleiding. Ze studeerde in de Verenigde Staten aan de National Academy of Design, de Pennsylvania Academy of Fine Art en bij enkele particuliere ateliers. Ze is intensief betrokken bij ‘the atelier movement’. Tegenwoordig is ze docent aan het Aristides Classical Atelier van de Gage Academy in Seattle, Washington. In 2003 ontving ze de Elizabeth Greenshields Grant, een beurs voor veelbelovende figuratieve kunstenaars. Haar werk is te zien in de John Pence Gallery in San Francisco en in de Art Renewal Center Living Masters Gallery, www.artrenewal.com. Aristides woont in Seattle, Washington.

ISBN 9789043919067

9 789043 919067 www.kosmosuitgevers.nl

Utrecht/Antwerpen NUR 476

DE KLASSIEKE SCHOOL TEKENTECHNIEKEN

De klassieke school is een rondleiding door een opleidingsatelier – met de klassiek geschoolde kunstenaar Juliette Aristides als uw gids. Op elke bladzijde neemt Aristides het werk van de oude meesters en de beste hedendaagse realistische kunstenaars als voorbeeld om de beginselen van het realistisch tekenen en schilderen te laten zien en uit te leggen. Stap voor stap leidt ze haar leerlingen door het leerproces, waarbij ze hen in hun eigen tempo laat werken. De studie begint met het kopiëren van tweedimensionaal werk van oude meesters, vervolgens tekenen de leerlingen naar gipsmodellen van klassieke beeldhouwwerken en ten slotte maken ze zowel portret- als figuurtekeningen naar levend model. De klassieke school is een uniek en inspirerend handboek voor enthousiaste kunststudenten.

DE KL ASSIEKE SCHOOL

TEKEN TECHNIEKEN Juliette Aristides Geschiedenis • Principes • Praktijkgerichte oefening

Classical tekenen 000 i-xiii_de klassieke school 14-04-16 14:34 Pagina iii

de klassieke school Tekentechnieken j u l i e t t e a r i st i de s

Utrecht/Antwerpen

Classical tekenen 000 i-xiii_de klassieke school 12-04-16 13:54 Pagina iv

Vorige bladzijde: Randolph Melick, Studie voor man zonder hoofd in topless bar, 2001, groen pastel op papier, 29,2 x 21,3 cm, met dank aan de Hirschl & Adler Gallery

www.kosmosuitgevers.nl

Voor het eerst gepubliceerd in de Verenigde Staten in 2006 door Watson-Guptill Publications Oorspronkelijke titel: Classical Drawing Atelier © 2006 Juliette Aristides © 2008–2016 voor de Nederlandse taal: Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

ISBN 978 90 4391 906 7 NUR 476 Dit boek is eerder uitgegeven met ISBN 978 90 4391 148 1 bij Tirion Uitgevers

Vormgeving: Christopher Cannon en Eric Baker, Eric Baker Design Associates Productie en opmaak Nederlandstalige editie: Deul & Spanjaard, Groningen Vertaling: Mariette Kleissen Redactie: Martha Martens, Oscar Zoetman Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

No part of this book may be reproduced in any form by print, photocopy, microfilm or any other means without prior written permission from the publisher.

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina vii

inhoud

ix

Voorwoord

xi

Inleiding

deel drie: tijdloze onderwerpen

deel een: welkom in het atelier

1

19

h oofds tu k e e n: e en h istor is ch ove r zich t Kunstbeoefening in de 21e eeuw

79

h oofds tu k z e s: de mee s te r s k op iĂŤr e n Leren van het verleden

85

h oofds tu k z e ven: gips modelle n nate k e ne n Lessen van meester-beeldhouwers

deel twee: tijdloze principes

91

h oofds tu k a ch t: modelte k e ne n De mens als maat

h oofds tu k twe e: compositie De natuur en de gulden snede

31

h oofds tu k d r ie : lijn Beweging in twee dimensies

53

h oofds tu k vie r : tonalite it De wereld in zwart-wit

67

h oofds tu k vij f: vor m en volu me De derde dimensie

105

h oofds tu k nege n: p or tr e tte k e ne n Venster op de ziel

deel vier: de theorie toepassen in de praktijk

121

hoofdstuk tien: werken in het atelier Eindige principes, oneindige toepassingen

124

les een: het tekenen van een bol

126

les twee: een kopie naar een meesterwerk maken

130

les drie: tekenen naar gipsmodellen

134

les vier: modeltekenen in negatief

138

les vijf: portrettekenen

142

Appendix en bibliografie

143

Register

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina viii

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina ix

voorwoord

Tekenen komt voort uit de wil. Iedereen kan leren tekenen. Men hoeft slechts een beperkt aantal vaardigheden aan te leren en kan deze vervolgens onbeperkt toepassen. Heeft de kunstenaar deze vaardigheden eenmaal onder de knie, dan kan hij ze op elke denkbare manier gebruiken. De moeilijkheid zit hem vaak niet in het zich eigen maken van de technieken maar in de praktische toepassing ervan. Wie volhoudt, kan een zekere bedrevenheid in het tekenen bereiken. Iedereen kan leren tekenen, maar om het goed te kunnen is behalve oefening ook talent nodig.

Bladzijde hiernaast: Edgar Degas, Studie voor Semiramis, late 19e eeuw, gouache met accenten in waterverf op blauw papier, 11,4 x 8,6 cm, Louvre, Parijs, Frankrijk Foto: Réunion des Musées Nationaux / Art Resource, New York, VS

Vorige bladzijde: Matthew Grabelsky, tekening naar een gipsmodel van Orfeo Boselli’s San

Auteur Daniel Parkhurst, leerling van de academische schilder William Bouguereau, schreef: “Talent is gewoon een ander woord voor de liefde voor iets.” Deze liefde zet iemand aan tot het nastreven van een doel ongeacht de obstakels die zich voordoen en geeft hem of haar het uithoudingsvermogen dat nodig is voor een diepgaande studie. Net zo min als iedere pianostudent een professionele pianist zal worden, zullen de meeste tekenstudenten beroepskunstenaar worden. Toch biedt een kunststudie veel plezier en vergroot ze bij iedere student het vermogen om werken van anderen te waarderen.

Benedetto, 2004, houtskool op papier, 60 x 35,6 cm, met dank aan de Angel Academy of Art

Zowel de materiële als de subjectieve wereld vormt een onuitputtelijke bron voor de kunstenaar. De persoonlijkheid en leefomstandigheden van ieder mens zijn anders. Deze twee factoren vormen een uniek innerlijk landschap waarin de kunstenaar een eigen gezichtspunt kiest en aan zijn werk toekent. Het werk van goede kunstenaars laat ons altijd een nieuw aspect zien of een benadering waarin geestverwanten zich herkennen. De kunstenaar gunt ons even een blik door zijn ogen en toont ons een andere wereld waarin hij vanuit zijn unieke gezichtspunt zijn visie op het geheel laat zien.

De beginselen die in dit boek aan de orde komen, vormen de bouwstenen van de kunst. In combinatie met de kunstenaarsvisie kunnen ze in een onbeperkte verscheidenheid worden toegepast. Het menselijk gelaat heeft slechts enkele belangrijke kenmerken – ogen, neus, mond en oren – die zoveel verschillende verschijningsvormen hebben dat we nooit twee keer hetzelfde gezicht zien.

Zo zijn er ook in de kunst principes die de basis vormen van elk goed kunstwerk. Deze werden en zullen altijd worden toegepast in een diversiteit die zich kan meten met die van de menselijke soort. Het aanleren van de basisprincipes van de kunst legt geen beperkingen op aan de expressie en individualiteit van ons werk; het versterkt deze kwaliteiten juist door ze structuur te geven.

ix

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina x

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina xi

inleiding

“Zoals gezegd, men begint met tekenen.” – c e n n i n o c e n n i n i

(uit Il Libro dell’ Arte)

In elk tijdperk liggen er aan meesterwerken vaste principes ten grondslag.

Deze staan los van de diverse stijlen. Door de artistieke principes en hun toepassing te bestuderen, leren we de unieke kwaliteiten waarderen die door de eeuwen heen vorm kregen in meesterwerken. Omgekeerd helpt dit ons ook om historische vernieuwingen in de teken- en schilderkunst te herkennen en leren we hoe we deze innovaties kunnen toepassen in de hedendaagse kunst.

Bladzijde hiernaast: Rafaël, Kruisafneming (detail), vroege 16e eeuw, inkt en sporen zwart potlood op wit papier dat met sanguine in vierkanten is verdeeld, 288,9 x 298,1 cm, Uffizi, Florence, Italië Foto: Scala / Art Resource, New York, VS

Vaak waren nieuwe kunstbewegingen met hun artistieke reacties op voorgaande tradities verantwoordelijk voor de vernieuwing in de kunstwereld.

In het huidige culturele klimaat is het patroon van voortbouwen op, dan wel zich afzetten tegen het artistieke erfgoed echter doorbroken. Veel moderne kunstenaars erkennen in het geheel geen relatie met kunst uit het verleden.

Dit gebrek aan erkenning van wat in feite ons gemeenschappelijke artistieke erfgoed is, vormt naar mijn mening een enorme tekortkoming van veel moderne kunst.

In ons kunstklimaat worden geschiedenisonderwijs en kunststudie vaak als onverenigbaar met talent beschouwd. Van aankomende kunstenaars wordt vaak verwacht dat ze hun kennis, los van de geschiedenis en hard werken, uit de lucht plukken. Toch kan de kunstenaar die zijn persoonlijke instincten boven scholing stelt, blijven steken in een eeuwige adolescentie waarin zijn prestaties achterblijven bij zijn passie. Veel sterker werk maakt hij als hij zich er in de eerste plaats op toelegt om zich het vak van kunstenaar eigen te maken om vervolgens met behulp van de verworven vaardigheden uitdrukking te geven aan zijn individualiteit. De Britse schilder sir Joshua Reynolds zei het al in 1767: “Regels vormen geen belemmering voor talent; ze zijn belemmeringen voor wie zonder talent is.”

xi

de klassieke school i-xv_de klassieke school 19-07-11 13:56 Pagina xii

Bladzijde hiernaast: Michelangelo, Studie voor het hoofd van Leda, 1530, rood potlood op papier, 35,6 x 27 cm, Casa Buonarroti, Florence, ItaliĂŤ Foto: Scala / Art Resource, New York, VS

Alleen door onze fundamentele kennis te herstellen kan kunst weer tot de kenmerkende combinatie worden van briljante technische prestaties en unieke zelfexpressie die ze vroeger was. Met deze opvatting maakte ik voor het eerst kennis toen ik bij Myron Barnstone van de Barnstone Studios studeerde. Ik was verbijsterd toen ik ontdekte dat er in de kunst een eigen taal en continuĂŻteit van ideeĂŤn bestonden die door de gehele kunstgeschiedenis heen stroomden.

Op de middelbare school en de kunstacademie moest ik origineel werk maken zonder dat ik ooit de basisvaardigheden had geleerd. Na enkele frustrerende jaren, waarin ik mezelf probeerde uit te drukken zonder over de benodigde middelen te beschikken, besloot ik rechtstreeks van kunstenaars te leren. Ik vond het werken op een atelier de meest uitdagende en lonende opleidingsvorm. Daarom besloot ik ook mijn eigen leerlingen op te leiden volgens deze methode.

De atelier movement probeert de schakels tussen meesterwerken uit het verleden en onze toekomstige kunst te herstellen. Als zodanig volgt ze een andere koers dan de studie die door de hedendaagse kunstelite wordt voorgeschreven. Door het kunstvak weer te bevorderen kunnen we de volgende generatie kunstenaars de middelen die de laatste 150 jaar verloren gingen of werden veronachtzaamd, teruggeven. Dit boek is geschreven om de fundamentele beginselen van de kunst opnieuw te introduceren. De principes die in dit boek worden uitgelegd aan de hand van zowel beroemde werken als verkennende oefeningen zullen het observatievermogen scherpen, de waarneming van subtiliteiten ontwikkelen, de geoefendheid van oog en hand bevorderen en de bedrevenheid en techniek opbouwen die vereist zijn om sterke kunst te maken in elke stijl en ieder genre.

Dit boek gaat over het ontstaan van de hedendaagse atelier movement en de inzichten waarop de atelieropleiding zich baseert. Het biedt oefeningen die een eerste aanzet zijn om zich deze beginselen eigen te maken en bevat wijze citaten van kunstenaars die tevens uitstekende tekenaars waren of zijn. Het is mijn bedoeling dat studenten vertrouwen in hun tekenen krijgen, zodat zij de meesters van onze tijd kunnen worden. Als een student eenmaal kan tekenen, zal gebrek aan vaardigheid hem bij de uiting van zijn persoonlijke visie niet in de weg staan. We leren niet van het verleden door blindelings oude methoden over te nemen maar door ze te interpreteren en aan te passen aan onze eigen behoeften.

xii

de klassieke school 104-117_de klassieke school 19-07-11 14:19 Pagina 104

de klassieke school 104-117_de klassieke school 19-07-11 14:19 Pagina 105

hoofdstuk negen

portrettekenen Het venster op de ziel

“Een schrijver moet vrijwel alles zeggen om begrepen te worden, maar bij schilderen is het alsof een geheimzinnige brug tussen de geest van de mensen op het schilderij en de toeschouwer wordt geslagen.

De toeschouwer ziet figuren, de verschijning van de natuur, maar vanbinnen mediteert hij, beoefent hij het ware denken zoals iedereen het kent.” – e u g è n e de l ac r o i x (uit Journal de Eugène Delacroix)

Het portret is een unieke en intieme kunstvorm die zich onderscheidt van genres als allegorische, verhalende of historische schilderkunst, waarin ook gebruik wordt gemaakt van de menselijke figuur maar op een heel andere manier. In allegorisch werk is de figuur geen individu, maar staat hij voor een abstract concept als tijd, rechtvaardigheid, vrede of liefde. In verhalende en historische schilderkunst kunnen wel bestaande personen worden afgebeeld maar staat hun portret in dienst van het verhaal, de moraal of de historische gebeurtenis. De inhoud van de voorstelling overstijgt die van het onderwerp. De portretkunst is, al wordt ze voor vele doelen aangewend, het ultieme eerbetoon aan een enkel menselijk leven. Een portret stelt een bestaand persoon voor zoals hij is op een bepaalde plaats en in een bepaalde tijd en maakt dat kleine verhaal geweldig relevant voor anderen die in andere, heel uiteenlopende situaties en tijden leven.

Bladzijde hiernaast: Michelangelo, Portret van Andrea Quarates, 1528, zwart krijt op papier, 41 x 29,2 cm, British Museum, Londen, Engeland Foto: Art Resource, New York, VS

Toen er nog geen camera’s bestonden, stond het portrettekenen en -schilderen in hoog aanzien, omdat het de enige manier was om de gelijkenis van geliefden vast te leggen. Welvarende families hadden vaak een aantal afbeeldingen van zichzelf en van hun geliefden om door te geven aan het nageslacht. Tegenwoordig kunnen we onze levens dankzij de fotografie, die nagenoeg voor iedereen beschikbaar is, goedkoop vastleggen. De doorbraak van de camera luidde het einde in van de portretschilderkunst als een vorm van documenteren, maar betekende die ook het einde van de portretkunst?

Natuurlijk niet! De beste portretten zijn niet altijd de meest nauwkeurige en zeker niet de meest fotografische. Eerst en vooral zijn het kunstwerken die ontstonden in een proces van keuzes maken, benadrukken of ondergeschikt maken. Het portret wordt hoog aangeslagen om zijn artistieke verdiensten en de getoonde inzichten in de psyche van zijn onderwerp, en het wordt, zelfs door personen die dat onderwerp

105

de klassieke school 104-117_de klassieke school 19-07-11 14:19 Pagina 106

niet kennen of gekend hebben, gewaardeerd en verzameld. Zodra een schilderij is voltooid gaat het een eigen leven leiden. Een slager die door Rembrandt is geschilderd, kan beroemder en waardevoller worden dan een koning die door een minder getalenteerde schilder is vereeuwigd.

Tot op heden blijven portretten intrigeren, wat deels is toe te schrijven aan onze fascinatie voor het gelaat en vooral de afzonderlijke trekken ervan. De gelaatstrekken spelen een grote rol in iemands identiteit en we kunnen mensen eraan herkennen.

Er is in feite zoveel diversiteit in gezichtskenmerken dat je hetzelfde gezicht nooit een tweede keer ziet. Behalve bij herkenning spelen ze nog een aantal andere cruciale rollen. Ze maken een intieme communicatie mogelijk, zowel verbaal als non-verbaal. Daarnaast geven ze uitdrukking aan vier van onze zintuigen: het gezicht, de reuk, de smaak en het gehoor.

Meesterwerken in de portretkunst zijn niet alleen een briljante technische prestatie, ze bieden ons ook inzicht in het onderwerp en zijn een eerbetoon aan het intellect.

Terwijl de modeltekening grotendeels een weergave is van het lichaam, voegt een boeiend portret ook de dimensie van de geest van de afgebeelde toe. De grote kunstenaar tekent een individu, en toch zien we in het gelaat van het onderwerp een portret van de kunstenaar en een gelijkenis met onszelf. Als we tien meester-kunstenaars de opdracht zouden geven om een portret van een jonge vrouw te schilderen

106

de e l dr i e : t i j dl o z e on de r w e r p e n

de klassieke school 104-117_de klassieke school 19-07-11 14:19 Pagina 107

zouden het alle waarachtige en inzichtgevende weergaven worden en er toch heel verschillend uitzien. Elk schilderij zou een andere kwaliteit van het model uitbeelden die is gebaseerd op de empathie van de kunstenaar met het model.

Boven: Michael Grimaldi, Zelfportret in profiel, 2003, grafiet op papier, 26,7 x 36,8 cm, met dank aan de John Pence Gallery Bladzijde hiernaast: Kamille Corry, Zelfportret

De portretkunst brengt ons, toeschouwers, op een unieke intieme manier in contact met het model door enkele van de muren weg te laten die er zijn bij gewone ontmoetingen. Bij alle menselijke interactie zijn er persoonlijke grenzen die werken als poorten tussen intimiteit en afstand. Deze grenzen geven mensen een gevoel van zekerheid en sturen het gedrag in relaties. Als samenleving zijn we bijvoorbeeld geneigd om een zekere afstand van elkaar te bewaren, zelfs in een menigte. Als onze persoonlijke ruimte wordt geschonden, voelen we ons ongemakkelijk. Ook het staren naar mensen die we niet kennen, valt hieronder.

(detail), 2005, houtskool, potlood en inkt op papier, 45,7 x 48,3 cm

Een deel van de kracht van het portret schuilt in de afwezigheid van deze muren.

We kunnen een ruimte betreden die normaal gesproken alleen is gereserveerd voor goede vrienden. We mogen deze persoon aanstaren. Het meester-portret legt niet alleen een gelijkenis vast maar ook een geestesgesteldheid en emotie waarvan wij toeschouwers ingewijden worden. Als ik kijk naar een van mijn lievelingsportretten (Herman Doomer van Rembrandt) zie ik een onbewaakt ogenblik van tederheid en verdriet in zijn ogen. Rembrandt heeft me de gelegenheid geboden tot een intieme ontmoeting met een vreemde uit een geheel andere plaats en tijd.

ho of d st uk n e g e n : p ort r e t t e k e n e n

107

Juliette Aristides

JULIETTE ARISTIDES is een bijzondere tekenaar en kunstenaar met een diepgaande en veelzijdige opleiding. Ze studeerde in de Verenigde Staten aan de National Academy of Design, de Pennsylvania Academy of Fine Art en bij enkele particuliere ateliers. Ze is intensief betrokken bij ‘the atelier movement’. Tegenwoordig is ze docent aan het Aristides Classical Atelier van de Gage Academy in Seattle, Washington. In 2003 ontving ze de Elizabeth Greenshields Grant, een beurs voor veelbelovende figuratieve kunstenaars. Haar werk is te zien in de John Pence Gallery in San Francisco en in de Art Renewal Center Living Masters Gallery, www.artrenewal.com. Aristides woont in Seattle, Washington.

ISBN 9789043919067

9 789043 919067 www.kosmosuitgevers.nl

Utrecht/Antwerpen NUR 476

DE KLASSIEKE SCHOOL TEKENTECHNIEKEN

De klassieke school is een rondleiding door een opleidingsatelier – met de klassiek geschoolde kunstenaar Juliette Aristides als uw gids. Op elke bladzijde neemt Aristides het werk van de oude meesters en de beste hedendaagse realistische kunstenaars als voorbeeld om de beginselen van het realistisch tekenen en schilderen te laten zien en uit te leggen. Stap voor stap leidt ze haar leerlingen door het leerproces, waarbij ze hen in hun eigen tempo laat werken. De studie begint met het kopiëren van tweedimensionaal werk van oude meesters, vervolgens tekenen de leerlingen naar gipsmodellen van klassieke beeldhouwwerken en ten slotte maken ze zowel portret- als figuurtekeningen naar levend model. De klassieke school is een uniek en inspirerend handboek voor enthousiaste kunststudenten.

DE KL ASSIEKE SCHOOL

TEKEN TECHNIEKEN Juliette Aristides Geschiedenis • Principes • Praktijkgerichte oefening