Denkend aan de dood kom ik tot leven- Piet Schelling. ISBN 9789023957263

‘Ik ga dood.’ Zo opent dit boek. Drie woorden waarachter een gankelijk laat de auteur (die nog lange tijd van het leven hoopt te genieten) zien wat het denken aan zijn levenseinde met hem doet. Hij deelt zijn gevoelens, vraagt naar wat waarde houdt, ruimt op wat hem dwarszit, erkent de pijn van het loslaten en afscheid nemen. Ook op de vraag wat ons wacht na de dood zoekt hij een antwoord.

Daarnaast vertelt hij hoe hij zich verhoudt tot actuele thema’s Nu hij weet waar hij staat, geeft dat rust en verhoogt dat de kwaliteit van leven. Zijn doel met dit eerlijke boek is om anderen te stimuleren na te denken over hun levenseinde.

Dr. Piet Schelling is emerituspredikant en publicist en schreef over uiteenlopende thema’s. Zijn laatste boek Vreemd en bizar gaat over lastige bijbelverhalen.

NUR 711 ISBN 978 90 2395 726 3

9 789023 957263 >

BOdenkend.indd 1

DENKEND AAN DE DOOD KOM IK TOT LEVEN

zoals reanimatie, orgaandonatie, euthanasie en voltooid leven.

PIET SCHELLING

wereld van gedachten en gevoelens schuilgaat. Open en toe-

DENKEND AAN DE DOOD KOM IK TOT Gedachten LEVEN over het

levenseinde

PIET SCHELLING

14-12-18 11:56

Denkend aan de dood kom ik tot leven

BWdenkend(cor).indd 1

14-01-19 13:16

Van Piet Schelling verscheen eerder bij KokBoekencentrum Uitgevers: Mijn gelijk en ons geluk. Omgaan met verscheidenheid in de gemeente Vreemd en bizar. Lastige bijbelverhalen

BWdenkend(cor).indd 2

14-01-19 13:16

PIET SCHELLING

denkend aan de dood KOM IK TOT Gedachten LEVEN over het

levenseinde

KokBoekencentrum Uitgevers • Utrecht

BWdenkend(cor).indd 3

14-01-19 13:16

Voor Hannie, Barbara, Judith, Pieter en Cees, die de hoofdrolspelers van mijn levensverhaal zijn geworden.

Boekverzorging: Andries Mol ISBN 978 90 239 5726 3 ISBN 978 90 239 5727 0 (ebook) NUR 711 www.kokboekencentrum.nl Š 2019 KokBoekencentrum Uitgevers, Utrecht Alle rechten voorbehouden Uitgeverij KokBoekencentrum vindt het belangrijk om op milieuvriendelijke en verantwoorde wijze met natuurlijke bronnen om te gaan. Bij de productie van het papieren boek van deze titel is daarom gebruikgemaakt van papier waarvan het zeker is dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

BWdenkend(cor).indd 4

14-01-19 13:16

Inhoud Woord vooraf

7

Nadenken over het einde

9

1.

2.

3.

4.

5.

6.

Op een dag ben ik er geweest Schrijven over de eigen dood Denkend aan de dood kom ik tot leven Leven wil ik, heel lang leven Levenskunst en stervenskunst Een mooie dood, wie zal hem vinden?

10 14 20 25 32 39

Bijbelse verhalen over ons einde

43

7. Vermoedens of zekerheden 8. Ik ga de weg van de hele aarde 9. Zij kwamen, zij gingen 10. Einde dat te vroeg komt 11. Oud en verzadigd 12. Verzameld bij verwanten 13. Leven ná en leven vóór de dood 14. Na de laatste ademtocht

44 47 50 54 58 62 65 70

Vanuit het verleden kijken naar het einde

79

15. Begin en einde, een twee-eenheid 16. Terugblikken om vooruit te zien

80 84

Rondom het einde het heft in eigen hand nemen

91

17. ‘Wilt u gereanimeerd worden?’

18. Euthanasie (1) – waar sta ik als christen als het

niet meer gaat?

92 96

BWdenkend(cor).indd 5

14-01-19 13:16

19. Euthanasie (2) – ja, maar in samenspraak 20. Euthanasie (3) – lijden aan het leven bij dementie

en voltooid leven 21. Orgaandonatie – leven is delen

107 113

Voorbereiden op het einde

129

22. Afscheid 23. Afscheidsbrieven 24. Laatste woorden en gebaren 25. Zaken op orde hebben 26. Aarde of vuur – begraven of verbranden 27. De uitvaart – het finale ritueel 28. Adieu!

130 136 140 146 148 153 158

BWdenkend(cor).indd 6

120

14-01-19 13:16

Woord vooraf Het schrijven van dit boek heeft me veel gedaan. Bij het nadenken over mijn leven en einde, in relatie tot de mensen die me lief zijn, konden ogenblikken van emoties niet uitblijven. Soms welden de tranen op, kwam er iets van zorg en huiver over me. Soms voelde ik voldoening en was er de lach. Ja, ook het plezier, want bezinning op de dood ontlokt ook humor.

Hoewel ik het zelf heb geschreven en voor elk woord verantwoordelijk ben, zijn er mensen die met me hebben meegedacht. Een woord van dank wil ik uitspreken naar Ad Nuijten, gynaecoloog, niet praktiserend, en voormalig SCEN-arts. De gesprekken met hem over de hoofdstukken met duidelijk medische raakvlakken heb ik heel waardevol gevonden. Zijn zicht op het debat over en ervaring met kwesties als reanimatie, euthanasie en orgaandonatie hebben mij metterdaad geholpen.

Ook wil ik Nettie van Trigt-van der Stelt, coach en supervisor, dankzeggen. Zij heeft een vroege versie van Denkend aan de dood kom ik tot leven gelezen op het moment dat haar levenseinde in zicht kwam. Ik was terughoudend, want wat zouden mijn mijmeringen bij haar, gelet op haar situatie, oproepen? Zij zag geen drempel. Integendeel, ze zag ernaar uit het te lezen. Vanaf haar bed heeft ze erop gereflecteerd, met vraag- en uitroeptekens.

Woord vooraf  7

BWdenkend(cor).indd 7

14-01-19 13:16

Tot slot noem ik mijn vrouw en kinderen. Allereerst dank ik Hannie, zij was een kritische meelezer. Haar opmerkingen waren werkelijk de moeite waard. Bovendien was het een spannende en samenbindende ervaring om met elkaar over het thema ‘levenseinde’ te praten. Eveneens heb ik de kinderen uitgenodigd het concept te lezen en commentaar te leveren. Voor zover dat mogelijk was, hebben zij dat gedaan.

De gesprekken die daaruit voortkwamen, waren verrijkend.

Zij waren gedurende het schrijven steeds in mijn gedachten. Want wat ik te berde breng, staat niet los van hen. Als teken van dankbaarheid dat zij in mijn leven zijn gekomen en als uiting van onze verbondenheid, draag ik het boek aan hen op.

Het is een persoonlijk boek geworden. Het draagt de kleuren van mijn geschiedenis, beleving, inzicht en ervaringen.

Vandaar dat het in de ik-vorm is geschreven.

Stef Bos zegt in een interview in het Nederlands Dagblad (20 september 2018): ‘Ik ben een blaadje aan een boom. De blaadjes vallen, maar de boom blijft. Zo kijk ik aan tegen de dood.’ Het beeld spreekt me aan en correspondeert met het omslag. De gedachte achter het beeld krijgt ruime aandacht in het vervolg.

Van harte hoop ik dat dit persoonlijke verhaal over leven en dood anderen zal aanmoedigen om vruchtbaar na te denken over hun einde. Want denken over de dood maakt het leven rijker!

Piet Schelling Monster, voorjaar 2019

8 denkend aan de dood kom Ik tot leven

BWdenkend(cor).indd 8

14-01-19 13:16

nadenken over het eInde

BWdenkend(cor).indd 9

14-01-19 13:17

1 Op een dag ben ik er geweest Ik ga dood.

Deze drie woorden drukken uit wat me te wachten staat.

Aan dat finale ogenblik ontkomt geen mens. Vele miljarden mensen zijn overleden sinds de eerste mensen op aarde verschenen. Ik zal me over niet al te lange tijd voegen in die oneindige rij van voorbijgangers.

Een radicale gebeurtenis, die alles, maar dan ook alles, anders maakt. Je zou verwachten dat deze meest radicale breuk ieder mensenkind bewust doet nadenken over zijn dood. Opmerkelijk genoeg is dat niet het geval. Dat gold tot voor kort ook voor mij. Al heel lang ben ik me ervan bewust dat er een einde komt aan mijn leven. Toch was ik daar niet echt mee bezig. De onvermijdelijke werkelijkheid van de dood schoof ik voor me uit: ‘Ach, dat komt later wel.’ Of ging daar een dieper motief achter schuil? Was ik zo gehecht aan het leven dat ik de confrontatie met het einde niet durfde aangaan?

Nu ik ouder word, dringt zich de eindigheid vaker aan me op. Bijvoorbeeld wanneer vrienden en familie van mijn leeftijd wegvallen. Of wanneer ik overlijdensberichten in de krant lees. Dan mompel ik af en toe: Nog even en dan verschijnt er ook een bericht over mij.

Ik ga dood.

Terwijl ik dat zinnetje op me laat inwerken, roeren zich uiteenlopende gevoelens en gedachten in me. Gevoel én

10 denkend aan de dood kom ik tot leven

BWdenkend(cor).indd 10

14-01-19 13:17

denken, die beide samen. Want dat ervaar ik: denken en voelen wisselen elkaar af, vullen elkaar aan en vallen elkaar af. Nuchterheid en emotie doen allebei van zich spreken.

Nuchter wil ik mijn einde onder ogen zien. Maar tegelijkertijd roept het zoveel op, dat ik er niet onbewogen mee kan omgaan.

In de verdere bezinning laat ik me soms meenemen door de ratio en praat ik over mijn eigen dood alsof het een ander betreft, iemand op afstand. Mijn ‘ik’ verpak ik dan een beetje onpersoonlijk in ‘een mens’, veilig en wel. Veilig en wel?

Ja, door mezelf op afstand te zetten en zo naar mezelf te kijken, schep ik ruimte om de talloze vragen rond het sterven goed te overwegen. In die ruimte grijp ik de gelegenheid aan om te peinzen, te ordenen, te wegen. Aan helderheid heb ik behoefte. Aan inzicht in hoe ik me verhoud tot de eigen dood. In die ruimte krijgt ook de fantasie kans zich te ontplooien. Zij is nodig om een weg te vinden in die complexe werkelijkheid van sterven.

Dat is de ene kant: kijken van enige afstand. De andere kant is dat de dood me diep raakt, vanbinnen. Ik wil niet dood. Ik houd van het leven. Het feit dat mijn leven ophoudt, is vooralsnog een onverteerbare waarheid. Wanneer ik me realiseer wat aan dit einde voorafgaat, trekt een golf van huivering door me heen. Loslaten, afscheid nemen – het is niet te doen, en toch moet het. Soms zie ik mezelf opgebaard in de kist liggen en dat grijpt me aan: ik lig daar, maar ik ben het niet meer. Ben ik iets of niets? Zeg het maar.

Hoe die twee kanten van denken en voelen, van overwegen en ervaren tot uiting komen, zal in het vervolg blijken.

Ik ga dood.

Nee, de dag staat niet vast. Er is een legende waarin koning David zich tot God wendt met de vraag: ‘Laat mij weten

Op een dag ben ik er geweest 11

BWdenkend(cor).indd 11

14-01-19 13:17

wanneer het einde van mijn dagen zal zijn.’ God antwoordt hem: ‘Ik heb besloten dat niemand in de wereld van tevoren het einde van zijn dagen zal weten.’ Het is ook onbekend wanneer ik ga. Mijn gezondheid is niet dusdanig zorgwekkend dat het einde zich al concreet aankondigt. Het kan wel morgen, plots en onverwachts, komen. Evengoed over vijf of tien jaar of langer. Maar dát ik sterf, is de enige onbetwistbare zekerheid die ik met me meedraag. Wat houdt die zekerheid in? Hoe ga ik met dit gegeven om? Welke invloed heeft die zekerheid op mij, nu?

Toen ik die vragen deelde met een kennis, merkte deze op: ‘Laat rusten, er valt niets aan te doen, besteed je energie en tijd liever aan het leven.’ Dat heb ik ook overwogen.

Maar ik ontdekte dat de zekerheid van mijn einde onrust bij me opriep. En als ik die ontloop, negeer ik een deel van mijn huidige leven. Tot de kunst van leven behoort ook de kunst om het einde te duiden.

Ooit is het zover dat de dood mij wenkt. (Dat is beeldspraak, want de dood wenkt niet; hij is geen persoon, geen macht.) Met trage gebaren of plots dient hij zich aan. Krijg ik de gelegenheid om me voor te bereiden op het einde? Hoe zal ik reageren wanneer ik de fase van het laatste stukje bewust meemaak? Zal ik me verzetten als de dood me wenkend tegemoetkomt? Hem misschien omarmen? Zal ik buigen voor zijn onverzettelijkheid, die ten slotte alles overwint?

Op een dag ben ik er geweest.

Daar helpt geen moederlief aan. Niets houdt dat tegen.

Bezit, macht, liefde, geloof, hoop, hemel, aarde, wijsheid – niets. Die zekerheid, hoe beklemmend ook, biedt ook structuur. Je weet waar je aan toe bent.

Is er dan maar één echte zekerheid in ons bestaan? Nee, bij nader inzien is er nog een: de geboorte. Elk leven is inge-

12 denkend aan de dood kom ik tot leven

BWdenkend(cor).indd 12

14-01-19 13:17

klemd tussen begin en einde. Ergens op de tijdslijn tussen die twee bevind ik me.

Ooit was er mijn begin. Eens is er mijn einde. Het begin komt in de tijd gezien steeds verder van me af te staan. Het einde komt dichterbij. Begin en einde zijn in mijn geschiedenis met elkaar verstrengeld. Vooruitzien naar het einde leidt vanzelf tot terugblikken op het begin en wat daaraan is ontsproten. Mijn nieuwsgierigheid is gewekt naar hoe aanvang en slot, met alles daar tussenin, met elkaar samenhangen.

Op een dag ben ik er geweest  13

BWdenkend(cor).indd 13

14-01-19 13:17

‘Ik ga dood.’ Zo opent dit boek. Drie woorden waarachter een gankelijk laat de auteur (die nog lange tijd van het leven hoopt te genieten) zien wat het denken aan zijn levenseinde met hem doet. Hij deelt zijn gevoelens, vraagt naar wat waarde houdt, ruimt op wat hem dwarszit, erkent de pijn van het loslaten en afscheid nemen. Ook op de vraag wat ons wacht na de dood zoekt hij een antwoord.

Daarnaast vertelt hij hoe hij zich verhoudt tot actuele thema’s Nu hij weet waar hij staat, geeft dat rust en verhoogt dat de kwaliteit van leven. Zijn doel met dit eerlijke boek is om anderen te stimuleren na te denken over hun levenseinde.

Dr. Piet Schelling is emerituspredikant en publicist en schreef over uiteenlopende thema’s. Zijn laatste boek Vreemd en bizar gaat over lastige bijbelverhalen.

NUR 711 ISBN 978 90 2395 726 3

9 789023 957263 >

BOdenkend.indd 1

DENKEND AAN DE DOOD KOM IK TOT LEVEN

zoals reanimatie, orgaandonatie, euthanasie en voltooid leven.

PIET SCHELLING

wereld van gedachten en gevoelens schuilgaat. Open en toe-

DENKEND AAN DE DOOD KOM IK TOT Gedachten LEVEN over het

levenseinde

PIET SCHELLING

14-12-18 11:56