Roofvogels van Europa - Theodor Mebs & Daniel Schmidt

gedetailleerde informatie over alle soorten roofvogels die in europa voorkomen speciaal voor Nederland en BelgiĂŤ bewerkt en geactualiseerd.

Kenmerken, geluid, verspreiding, habitat, territorium, jachtmethoden, voedsel, voortplanting, plaatstrouw, trekbewegingen, bedreigingen en bescherming – alles wordt tot in detail besproken. Met een groot aantal tekeningen, tabellen, diagrammen en kaartjes.

Het inleidende deel gaat uitvoerig in op gemeenschappelijke kenmerken van o.a. het bijzondere gezichtsvermogen, de vliegprestaties, het gedrag en de biotoopeisen van deze indrukwekkende dieren. De kern van deze schitterende uitgave bestaat uit de uitvoerige beschrijvingen van de 39 soorten roofvogels die in Europa voorkomen, met actuele verspreidingskaarten en schattingen van hun aantallen.

Met meer dan 700 illustraties in kleur Een uitstekende hulp bij determinatie NUR 435 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

Een naslagwerk van topniveau

ROOF VOGELS VAN EUROPA

Mebs en Schmidt

gehe el vern ieuw de uitga ve

VAN EUROPA

Actuele en zeer uitgebreide informatie

ROOFVOGELS

Dit standaardwerk over de 39 soorten die in Europa leven is nu

Mebs en Schmidt

ROOFVOGELS

9 789021 565484 > www.kosmosuitgevers.nl

kosBOroofvogelsvaneuropa0417.indd 1

25-04-17 14:51

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 2

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 3

ROOF VOGELS VAN EUROPA

Utrecht/Antwerpen

Mebs en Schmidt

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 4

4

Inhoud

Inhoud Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Veelvoud aan vormen en soorten . . . . 8 Gemeenschappelijke kenmerken of: wat is een roofvogel?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Voeten en klauwen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Ogen en schedel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Snavel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Veren en rui . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Andere ‘roofvogels’ . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Verschillende wegen of: veel soorten maken de soort. . . . . . . . . . . . . 19 Afstammings- en fossiele geschiedenis . 19 Soortenrijkdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Systeem en verwantschap . . . . . . . . . . . . 21

Betrekkingen binnen en tussen de soorten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Territoriaal en sociaal gedrag. . . . . . . . . . 46 Roep en geluiden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Voedselopname . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Nestbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Werving en baltsgedrag . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Guirlandes in de lucht . . . . . . . . . . . . . . . 50 Bruidsgeschenken . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Paring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Voortplanting en broedzorg . . . . . . . . . . . . . 52 Eieren en legsels. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Broedbegin, bebroeding en uitkomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Broedzorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Voedering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Verdediging van de jongen . . . . . . . . . . . 57 Tijd in het nest en ontwikkeling van de jongen . . . . . . . . . . . 57 Concurrentie in het nest . . . . . . . . . . . . . 59 Geslachtsverschillen in de ontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Veel nestjongen overleven niet . . . . . . . . 60

De roofvogel als levensvorm . . . . . . . 25 Levensaanpassingen van de roofvogels . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Met arendsogen kijken . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Resolutie en vergroting . . . . . . . . . . . . . . 26 Contrast en kleuren zien . . . . . . . . . . . . . 29 Beweging zien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 ‘Met de oren zien’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Vliegen als een valk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Zweven, sluipjacht en ‘bidden’ . . . . . . . . 31 Reissnelheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Duikvluchten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Verre reizen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Op één voet staan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

Gedrag van de roofvogels . . . . . . . . . . 36 Rust, lichaamsverzorging en wijze van voortbewegen. . . . . . . . . . . . . . 36 Huid- en verenverzorging . . . . . . . . . . . . 36 Vliegen en springen . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Voedselvoorziening . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Wachten, zoeken, drijven. . . . . . . . . . . . . 41 Voorraden gebruiken . . . . . . . . . . . . . . . . 42 ‘Met huid en haar’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Braakballen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Beschermd gedrag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 De aanval is de beste verdediging . . . . . . 45 Afwerend dreigen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Uitwijken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Activiteitenpatroon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 De grote trek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 De standvogels: terugkeren of blijven? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Pioniers. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Voedselkeuze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Geringe inspanning – hoge opbrengst . . 67 Aaseters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 Generalisten – opportunisten – specialisten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Paringssystemen en voortplantingstypen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Geslachtsrijpheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Vrouwtjes – het sterke geslacht . . . . . . . . 68 Monogaam of polygaam . . . . . . . . . . . . . 69 Eén of veel jongen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Biotoopeisen van de roofvogels . . . . 71 Biotoopparameters . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Biotopen beoordelen . . . . . . . . . . . . . . . . 72 Voedselaanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Aanbod van broedplaatsen. . . . . . . . . . . . 74 Contacten en tradities binnen de soort. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Verstoringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 5

Inhoud

Landschappen als roofvogelbiotoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Primaire biotopen . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Cultuurlandschappen . . . . . . . . . . . . . . . 78 Vestigingsgebieden of: hebben roofvogels landschappen nodig? . . . . . . 78 Risico mens – kans mens. . . . . . . . . . . . . . . 79 Roofvogels gebruiken menselijke bouwwerken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

Roofvogels hebben vrienden nodig . 80 Enkele opmerkingen over omgangs- en vaktaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Roofvogels – nuttig maar miskend . . . . . . . 80 Symbolen van macht en sterkte. . . . . . . . 81 ‘Schadelijk – nuttig’ . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Slachtoffers van vallen, lood en vergiftiging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 De betere jagers . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 Soortbescherming – wereldwijde verplichting . . . . . . . . . . . . . . . 83 Wetenschappelijke inventarisatiemethoden . . . . . . . . . . . . . . 83 Bestandsinventarisatie en -controle . . . . 84 Beschermde gebieden . . . . . . . . . . . . . . . 84 Actieve hulp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Vermindering van ongevalrisico’s . . . . . 85 Nesthulpen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Bijvoederen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Vogelhospitalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 Kweken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 Herintroductieprojecten . . . . . . . . . . . . . 89

De soorten Inleiding tot de soortbeschrijvingen . . . . 92 Vogeltopografie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Visarend Pandion haliaetus . . . . . . . . . . . . . . 94 Grijze wouw Elanus caeruleus . . . . . . . . . . . 104 Lammergier Gypaetus barbata . . . . . . . . . . 108 Aasgier Neophron percnopterus . . . . . . . . . . 114 Wespendief Pernis apivorus . . . . . . . . . . . . 119 Slangenarend Circaetus gallicus . . . . . . . . . 126 Monniksgier Aegypius monachus . . . . . . . . 133 Vale gier Gyps fulvus . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138 Bastaardarend Aquila clanga . . . . . . . . . . . 143 Schreeuwarend Aquila pomarina . . . . . . . . 150 Dwergarend Aquila pennata . . . . . . . . . . . . 158 Steenarend Aquila chrysaetos . . . . . . . . . . . 184 Havikarend Hieraaetus fasciatus . . . . . . . . . 173 Steppearend Aquila nipalensis . . . . . . . . . . 179

Keizerarend Aquila heliaca . . . . . . . . . . . . . 183 Spaanse keizerarend Aquila adalberti. . . . . 189 Steppekiekendief Circus macrourus . . . . . . 193 Blauwe kiekendief Circus cyaneus. . . . . . . . 199 Grauwe kiekendief Circus pygargus . . . . . . 207 Bruine kiekendief Circus aeruginosus . . . . 215 Havik Accipiter gentilis. . . . . . . . . . . . . . . . . 222 Sperwer Accipiter nisus . . . . . . . . . . . . . . . . 231 Balkansperwer Accipiter brevipes. . . . . . . . . 239 Rode wouw Milvus milvus . . . . . . . . . . . . . 243 Zwarte wouw Milvus migrans . . . . . . . . . . . 250 Zeearend Haliaeetus albicilla . . . . . . . . . . . 257 Ruigpootbuizerd Buteo lagopus. . . . . . . . . . 265 Buizerd Buteo buteo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269 Arendbuizerd Buteo rufinus . . . . . . . . . . . . 277 Smelleken Falco columbarius . . . . . . . . . . . 282 Roodpootvalk Falco vespertinus . . . . . . . . . . 288 Boomvalk Falco subbuteo . . . . . . . . . . . . . . 294 Eleonora’s valk Falco eleonorae . . . . . . . . . . 303 Slechtvalk Falco peregrinus . . . . . . . . . . . . . 310 Giervalk Falco rusticolus . . . . . . . . . . . . . . . 319 Sakervalk Falco cherrug . . . . . . . . . . . . . . . . 324 Lannervalk Falco biarmicus . . . . . . . . . . . . . 329 Torenvalk Falco tinnunculus . . . . . . . . . . . . 335 Kleine torenvalk Falco naumanni . . . . . . . . 343

Specifieke literatuur . . . . . . . . . . . . . . . 350 Algemene literatuur . . . . . . . . . . . . . . . 385 Register . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395 Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400

5

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 6

6

Inleiding

Inleiding

et dit boek willen we een inleiding geven in de biologie van de roofvogels van Europa. Deze regio is een biogeografische eenheid, die faunistisch deel uitmaakt van het West-Palearctische gebied en een geëigend kader is voor de behandeling van de inheemse roofvogelwereld. Roofvogels hebben hier een bewogen geschiedenis beleefd, die sommige soorten aan de rand van totale uitroeiing door de mens heeft gebracht. En ook nu nog staan zij op veel plekken bloot aan een zinloze vervolging door afschot, vangst of vergiftiging.

Daarom hebben roofvogels niet alleen een brede wettelijke bescherming nodig, maar ook veel vrienden onder de mensen. Wij gaan niet diep in op de bedreigingen en bescherming van roofvogels, omdat dit elders is gebeurd [174], maar bieden in plaats daarvan basiskennis die bij grote delen van de bevolking en zelfs in zogenoemde vakkringen nog steeds in grote mate ontbreekt. Wij hopen met dit boek meer begrip voor de roofvogels te kunnen kweken.

Enerzijds moeten we dus een zo groot mogelijke lezerskring met het thema vertrouwd kunnen maken, anderzijds moet ook de gevorderde lezer details kunnen vinden die verder slechts in vaktijdschriften of in handboeken worden gepubliceerd. Taalkundig hebben we ons best gedaan voor alle lezers begrijpelijk te zijn en we gebruiken daarom uitsluitend begrippen uit de biologie en het dagelijks taalgebruik en niet die uit de valkerij of andere vaktalen.

Als titel voor het boek hadden we ook kunnen kiezen voor Roofvogels en valken van Europa, omdat duidelijk gebleken is dat het om een orde van twee van elkaar onafhankelijke vogelgroepen gaat, die in het systeem gelijkwaardig naast elkaar staan. Door de geïnteresseerde doelgroep wordt echter nauwelijks onderscheid gemaakt tussen deze beide groepen, daarom zullen we ter wille van de duidelijkheid alleen maar over ‘roofvogels’ spreken.

Wij streven geen volledigheid na bij de behandeling van alle onderdelen van de biologie of ecologie van de roofvogels, maar hebben een keuze gemaakt uit thema’s, speciale aspec-

M

ten of interessante fenomenen. Vaak konden we door plaatsgebrek het gedrag van roofvogels alleen noemen en ons niet verdiepen in verklaringen of ze in een bredere samenhang beschrijven. Ook de keuze van literatuur is persoonlijk van aard, waarbij veel belangrijke werken, die we zeker als gelijkwaardig beschouwen, wederom uit plaatsgebrek niet genoemd kunnen worden.

Helaas was het ook slechts ten dele mogelijk van de fotografen informatie te krijgen over plaats en tijd van de opnamen, wat voor de determinatie van het gevederte zeker zinvol zou zijn geweest. Oorspronkelijk zouden ook slechts foto’s uit het besproken gebied gebruikt worden, maar we moesten in enkele gevallen uitwijken naar andere regio’s omdat passende foto’s niet verkrijgbaar waren. Met de rijk geïllustreerde uitvoering die ons door de uitgever mogelijk werd gemaakt, hopen wij veel nieuwe roofvogelvrienden te kunnen winnen.

> Dankbetuiging Wij danken de fotografen voor het ter beschikking stellen van hun indrukwekkende opnamen, waarbij het voor ons van belang was te weten dat ze tot stand zijn gekomen zonder de vogels te storen. Alleen daardoor was het mogelijk de natuurlijke omstandigheden weer te geven. We danken Dan Zetterström zeer voor zijn toestemming zijn mooie kleurenillustraties over te nemen. Dr. Winfried Daunicht danken we voor zijn levendige lijntekeningen voor dit boek en voor zijn waardevolle inhoudelijke raadgevingen. Onze dank gaat bovendien uit naar Erwin Tyll voor het ter beschikking stellen van geselecteerde veren uit zijn verzameling. Veel vakmensen hebben ons hun nieuwste publicaties of gegevens toegestuurd; ook daarvoor onze hartelijke dank.

Wij danken de volgende collega’s voor het kritisch doorlezen van de concepten van de soortbeschrijvingen en hun waardevolle aanvullingen: dr. Wolfgang Baumgart, Berlijn (D), Rob Bijlsma, Wapse (NL), Jens Brune, KamenMethler, dr. Tom Conzemius, Junglinster (L), dr. Klaus Dietrich Fiuczynski, Berlijn, dr. Hans Frey, Wenen (A), dr. Anita Gamauf, Wenen (A), prof. dr. Kai Graszynski, Berlijn, Peter Hauff, Neu Wandrum, dr. Manfred Hölker, Bad Sassendorf, dr. David Jenny, Zuoz (CH), prof. dr.

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 7

Dankbetuiging

Wolfgang Kirmse, Leipzig, Hermann Knüwer, Unna, Ralf M. Krüger, Bergtheim-Dipbach, dr.

Torsten Langgemach, Stechow, Ubbo Mammen, Halle/Saale, prof. dr. Bernd-Ulrich Meyburg, Berlin, dr. Christian Rutz, Oxford (UK), Paul Sömmer, Himmelpfort, dr. Fridtjof Ziesemer, Bauersdorf.

Bovendien danken wij de volgende vakgenoten voor het ter beschikking stellen van actuele gegevens over de verspreiding, bestanden, populatiedichtheid, voedsel en reproductie van de afzonderlijke roofvogelsoorten in bepaalde gebieden, respectievelijk landen van de Westelijke Palearctis, over andere thema’s en andersoortige ondersteuning: Dr. Alexander Abuladze, Tiflis (GE), Ulrich Augst, Sebnitz, Konrad Bauer, Marktoffingen, Rolf & Sabine Baum, Hinte/Ostfriesland, Matthias von Bechtolsheim, Mainsondheim, dr.

Ralf Bögel, Laufen-Loebendorf, Wolfram Brauneis, Eschwege, Eckehard Bühring, Celle, dr. Imad Cherkaoui, BirdLife Marokko (MA), Sˇ tefan Danko, Michalovce (SK), Roy Dennis, Boat of Garten (Schotland), Arend J. van Dijk, Beek-Ubbergen (NL), Gunthard Dornbusch, Steckby, dr. Max Dornbusch, Steckby, Paschalis Dougalis, München, Miroslav Dravecky, Bratislava (SK), dr. Miguel Ferrer, Sevilla (E), dr. Wolfgang Fiedler, Radolfzell, Alv Ottar Folkestad, Ulsteinvik (N), Dick Forsman, Jorvas (FIN), Hans-Joachim Fünfstück, Garmisch, Marion Geib, Kirkel/Saarland, dr. Fulvio Genero, Udine (I), Jean-Louis Goar, VillerougeTermenès (F), Peter Görke, Winsen/Luhe, dr.

Vitaly Grishchenko, Kanev (UKR), Bratislav Grubacˇ, Paracin (SRB), dr. Mikael Hake, Grimsö (S), prof. dr. Heinrich Haller, Zernez (CH), Ben Hallmann, Rapsani (GR), Hartmut Heckenroth, Langenhagen, dr. Jochen Hölzinger, Remseck, Martin Hormann, Frankfurt/Main, dr. Paul Isenmann, Montpellier (F), dr. Mara Janaus, Salaspils (LV), Michael Jöbges, Lüdinghausen, dr. Norbert Kenntner, Berlin, Gerfried Klammer, Landsberg, Herbert Klein, Uffenheim, dr. Gert Kleinstäuber, Freiberg/ Sachsen, Bohuslav Kloubec, Trebon (CZ), dr.

Wilfried Knief, Probsteierhagen, Wolfgang Köhler, Güstrow, dr. Anton Krisˇ tin, Zvolen (SK), dr. Oliver Krone, Berlin, Ulrich Lanz, Hilpoltstein, dr. Bedrich Landsfeld, Zlin (CZ), Jan Lontkowski, Wroclaw (PL), Patric Lorgé, Kockelscheuer (L), dr. Gordan Lukacˇ , Paklenica (HR), dr. Boyan Miltschew, Sofia (BG), dr.

Tadeusz Mizera, Poznan (PL), Flavio Monti (I), Hartmut Müller, Blaustein, Winfried Nachtigall, Neschwitz, Günter Nicklaus, Mandelb-

achtal, dr. Markus Nipkow, Hannover, Luis Palma, Faro (P), Torsten Pröhl, Schmölln, Claudia Pürckhauer, Würzburg, Lukasz Rejt, Warsaw (PL), Guillaume Réthoré, Mexilhoeira Grande (P), Peter Reusse, Treugeböhla, dr. Dietrich Ristow, Neubiberg, Uwe Robitzky, Nindorf, Carsten Rohde, Klein Markow, Torsten Ryslavy, Buckow, prof. dr. Christian Saar, Hamburg, prof. Pertti Saurola, Helsinki (FIN), dr. Wolfgang Scheller, Teterow, Dietrich Sellin, Greifswald, dr. Jevgeni Shergalin, Tallinn (EST), Kristinn Haukur Skarphédinsson, Reykjavík (IS), Gero Speer, Kerpen, dr. Georg Sperber, Ebrach, Egbert Stramka, Dallgow, dr. Bela Streit, Sióagárd (H), Bernd Struwe-Juhl, Kiel, prof. dr. Michael Stubbe, Halle/Saale, Peter Südbeck, Hannover, Jesper Tofft, Aabenraa (DK), dr. Davorin Tome, Ljubljana (SLO), prof. dr. Ludwik Tomialojc, Wroclaw (PL), Edwin Vaassen, Bergeijk (NL), prof. dr. Ülo Väli, Tartu (EST), Paul Voskamp, Limburg (NL), Rolf Wahl, Vitry aux Loges (F), dr. Matthias Weber, Halle/Saale, dr. Peter Weber, Medias (RO), dr.

Peter Wegner, Leverkusen, dr. Jochen Wiesner, Jena, prof. dr. Michael Wink, Heidelberg, dr.

Ursula Wink, Raisting, dr. Hans Wirth, Tremsbüttel, dr. Lothar Wölfel, Güstrow, dr. Richard Zink, Wien (AT).

Bijzondere dank gaat uit naar Rainer Gerstle van Kosmos-Verlag, die er met veel vakmanschap, geduld en volharding in is geslaagd met ons dit boek over de roofvogels van Europa te maken!

Dr. Theo Mebs, Castell Dr. Daniel Schmidt, Mössingen

7

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 36

36

Ge d r a g v a n d e r o o f v o g e l s

Gedrag van de roofvogels

zerds zoekend naar voedsel voorbij. Omdat roofvogels vooral bij mooi weer zeer actief zijn, biedt iedere wandeltocht in het veld of langs bosranden vele goede gelegenheden om bijzonder gedrag waar te nemen. Een dieper inzicht in het leven van roofvogels werd in de afgelopen decennia echter pas verkregen door nieuwe technieken.

Bij veel soorten heeft men vooral de radiotelemetrie vanaf de grond en per satelliet en filmopnamen met videocamera’s bij de nesten gebruikt [158, 222, 297, 368]. Zo werd nauwkeurige kennis over gedrag en leefwijze verkregen, die vroegere speculaties en onwetendheid vervangen hebben. Om een basisvormend begrip over het leven van roofvogels te verkrijgen, is echter ook een intensieve studie van gespecialiseerde literatuur aan te bevelen [bijvoorbeeld 244, 249].

> Rust, lichaamsverzorging en wijze van voortbewegen Jonge slechtvalk slaapt overdag even op een rotsrichel. Foto: B. Zoller

Na het slapen is het lekker om de vleugels en poten even te strekken (jonge slechtvalk).

Foto: B. Zoller

loeddorstige kromsnavels of majestueuze heersers van de lucht – afhankelijk van de persoonlijke instelling zien wij mensen de roofvogels vaak eenzijdig en vol vooroordelen.

Iedere opmerkzame mens kan echter gedrag en leven van roofvogels onbevangen waarnemen. Zelfs in grote steden kunnen valken ontdekt worden op kerktorens of andere hoge gebouwen. Sperwers flitsen door tuinen en parken en jagen ’s winters op zangvogels bij voederhuisjes. Boven dorpen en langs stadsranden komen regelmatig wouwen en bui-

B

Bij de eerste gedachte aan een arend of een valk ontstaat een beeld van een hoog in de blauwe hemel cirkelende koning van de lucht of dat van een spectaculaire achtervolgingsjacht. In feite brengen roofvogels echter veel tijd door met eenvoudig rusten. Zelfs overdag worden korte pauzes voor een dutje gebruikt, de ogen worden door het optrekken van het onderste ooglid gesloten, de kop wordt zwaar en valt dan ook weleens schoksgewijs naar voren of naar achteren, wordt weer recht gehouden en een nieuwe rustfase begint. Het verenkleed wordt in rustpositie iets opgezet, meestal wordt ook een poot geheel ingetrokken of hangt ontspannen licht naar voren. Zeer veel tijd investeren roofvogels ook in het onderhoud van hun veren. Slechts met voldoende rust en met een verzorgd, intact verenkleed kan een roofvogel, zoals iedere andere vogel, de strijd om het leven aan.

Huid- en verenverzorging Op de eerste plaats staan bij de lichaamsverzorging het intensief beknabbelen van de veren en de huid met de snavel en het wrijven van de kop. Alle veren, maar bijzonder opvallend de slag- en staartpennen, worden in de lengte door de snavel getrokken, overwegend om scheurtjes in de vlaggen te sluiten. Daar waar de snavel niet bij kan komen, dus op de

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:31 Pagina 37

Hu i d - e n v e r e n v e r z o r g i n g

37

µ Het mannetje wespendief lijkt te gapen.

Soms volgt na het opensperren van de snavel ook kokhalzende bewegingen en het naar buiten werken van een braakbal.

Foto: T. Pröhl

µµ Mannetje bruine kiekendief trekt een veer door de snavel om de vlag te sluiten. Foto: B. Brossette

kop zelf, wordt een voet gebruikt, met wijdgespreide tenen, respectievelijk nagels als uiterst fijngevoelige krabinstrumenten. Daarbij wordt de voet langs het lichaam onder de vleugel door naar de kop geleid. Door deze procedures worden overtollige deeltjes uit het verenkleed losgemaakt en door het daaropvolgende schudden uit het hele verenkleed verwijderd.

De snavel wordt schoongemaakt door hem aan beide zijden met knikkende kopbewegingen langs een oppervlak, dus een tak, een steen of een soortgelijk hard voorwerp te trekken, ongeveer zoals het wetten van een mes.

Naast deze droge reiniging begeven de meeste roofvogels zich voor het baden in het water. Dat doen ze door ondiep water langs oevers in te lopen of door zich in de vlucht iets te laten vallen. Maar ook een eenvoudige douche staand op een onbeschutte zitpost in de regen behoort tot het ritueel van een natte reiniging. Een bad in de losse sneeuw heeft men bij de in het Hoge Noorden levende giervalk waargenomen. Bij boomvalken is zelfs ontdekt dat ze hoog in de kruin van een loofboom door het natte gebladerte tuimelden [92].

Roofvogels die in droge gebieden leven, moeten met zand- of stofbaden genoegen nemen. In ieder geval worden waterbaden door het erin dopen van de kop en met scheppende bewegingen van de licht gespreide vleugels genomen, om zo het hele lichaam nat te maken. Eenmaal druipnat, schudden de roofvogels het water dan staand op de grond of na

een paar vleugelslagen in de lucht uit het verenkleed. Aansluitend aan een bad, maar ook onafhankelijk van watercontact, nemen roofvogels langdurige zonnebaden.

Met meer of minder opgezette veren en uitgespreide, iets afhangende vleugels staan ze daartoe op een vrijstaande zitpost of liggen eenvoudig slechts vlak op de grond. Zou het daarbij komen tot oververhitting (de normale lichaamstemperatuur bedraagt meestal 38-39°C), dan kunnen roofvogels zich in ieder geval door te hijgen met een geopende snavel koelte verschaffen, omdat ze geen zweetklieren hebben. Ten slotte behoort bij de lichaamsverzorging nog het invetten van het verenkleed met de afscheiding van de stuitklier, die te vin-

Door krabben worden overvloedige hoorndeeltjes verwijderd: grijze wouw bij de gezichtsverzorging.

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:32 Pagina 80

80

Ro o f v o g e l s h e b b e n v r i e n d e n n o d i g

Roofvogels hebben vrienden nodig auwelijks een groep dieren werd zo door de mens vervolgd als die van de roofvogels, reden waarom veel soorten aan de rand van uitroeiing werden gebracht of uit grote delen van hun oorspronkelijke verspreidingsgebied zijn verdreven. Weliswaar hebben enkele bestanden zich hersteld, maar zo lang de mens roofvogels nog als vijanden, concurrenten, lastig of ‘te veel’ beschouwen en hen vervolgen, hebben de vogels bescherming, hulp en vriendschap van andere mensen nodig. Want ze hebben een onvervreemdbaar recht op leven en onvervangbare functies in de natuur. Niet in de laatste plaats zijn ze als bioindicatoren een ideale graadmeter voor milieuproblemen die ook mensen kunnen treffen.

N

Oude afbeeldingen van roofvogels geven vaak een eenzijdig beeld van de ‘schadelijke’ roofvogel, omdat mensen zich vroeger daadwerkelijk bedreigd voelden door arenden en gieren.

Houtsnede uit de Allgemeine Illustrirte Zeitung rond 1880. Foto.

H.-J. Fünfstück

> Enkele opmerkingen over omgangs- en vaktaal ‘De mens, die immers geneigd is de dierenwereld te bekijken door de bril van een zedenrechter, heeft altijd een bepaald vooroordeel tegen de “rovers” gehad …’ [139]. Deze onple-

zierige conclusie van Magdalena en Oscar Heinroth uit het begin van de vorige eeuw, leeft nog steeds door in onze taal. Uitdrukkingen als prooi, levensstrategie, vijand of plaatstrouw hebben bij zowel leken als vakmensen in combinatie met roofvogels vaste voet gekregen. Daarnaast is ook de benaming ‘roofvogel’ niet direct vriendelijk bedoeld. Sommige van deze woorden stammen uit andere vaktalen, zoals de krijgs- en rechtswetenschap, of uit andere aspecten van het menselijk leven. Ze hebben een oorspronkelijke betekenis die, overgedragen op dieren, niet van toepassing had mogen zijn. Enkele van deze begrippen gebruiken we echter toch in dit boek vanwege het ontbreken van alternatieven, hun algemene bekendheid of omdat ze inmiddels bijna waardevrij zijn geworden. Wij hopen echter in de toekomst op een betere, taalkundige omgang met de roofvogels, want dan kunnen ook enkele onzinnige vooroordelen sneller uit de wereld worden geholpen.

> Roofvogels – nuttig maar miskend Ieder levend wezen heeft een voor hem eigen aantal functies in de natuur, waaronder ook de roofvogels. Roofzuchtig of zelfs bloeddorstig te zijn, wordt hen door mensen verweten, die geen verlicht of wetenschappelijk gebaseerd begrip van de natuur hebben. Een roof begaan of een prooi grijpen veronderstelt een bewustzijn van onrechtvaardigheid, wat de roofvogels zeker te kort doet. Ze handelen bij het verwerven van voedsel alleen om hun honger te stillen, voor het aanleggen van voorraden of om hun nakomelingen te verzorgen.

Komt een havik bijvoorbeeld in een voor hem volledig onnatuurlijke situatie, zoals in een stal, van waaruit de opgehokte kippen niet voor hem kunnen vluchten, dan volgt hij zijn natuurlijke instinct en doodt hij eventueel alle zich bewegende vogels. Stuit een havik echter in een natuurlijke situatie op een groep vrijlevende korhoenders, dan vluchten de vogels in alle richtingen en zal hij er hooguit een van kunnen vangen. Daarmee heeft hij niet alleen voedsel te pakken gekregen, maar ook het reactievermogen van toekomstige generaties korhoenders versterkt, want de gevangen langzaamste kan zijn zwakte nu niet meer vererven.

001-089-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 001-105 15-04-17 11:32 Pagina 81

S l a c h t o ff e r s v a n v a l l e n , l o o d e n v e r g i ft i g i n g

Symbolen van macht en sterkte Van oudsher sieren machthebbers zich graag met roofvogels als wapendragers. Ook staten gebruiken in hun wapen graag een arend, de koning van de lucht. In het geval van de Bondsrepubliek Duitsland is het onduidelijk of het om een steen- of een zeearend gaat.

Politiek hebben deze symbolen in de westelijke wereld geen relevantie meer. In het Midden-Oosten zijn valken in de cultuur en de economie ook nu nog van grote betekenis, en worden ze als statussymbool en jachtvogel hoog gehouden [vgl. 9]. Deze verering gaat gepaard met een onmatige onttrekking van valken aan de natuurlijke bestanden. Zo wordt bijvoorbeeld de begeerde sakervalk in de Europese delen van zijn verspreidingsgebied al als kwetsbaar en wereldwijd zelfs als bedreigd ingeschaald [39].

‘Schadelijk – nuttig’ De jachtstatistieken tonen door de tijden heen aan dat roofvogels als schadelijke dieren werden beschouwd en tegen betaling van premies massaal werden afgeschoten of in vallen gevangen. Daarbij werd nauwelijks onderscheid tussen de soorten gemaakt, hoewel in nog vroegere tijden tenminste de aaseters als zeer nuttig voor de hygiëne op het platteland en in de steden werden gezien. In de vijftiende en zestiende eeuw gold er in Londen een absoluut verbod om rode wouwen te doden vanwege hun belangrijke functie als gezondheidspolitie. Zo had deze soort zelfs in de stad grote broedbestanden en was hij zeer tam [vgl. 369].

Tegenwoordig zijn roofvogels in Europa wettelijk beschermd, omdat ze als uitgesproken nuttig worden beschouwd. Zo behoort het ook tot de vanzelfsprekende standaardmethoden van succesvolle landbouw-, tuinbouw- en veeteeltbedrijven roofvogels en uilen voldoende nesthulpen te bieden. Dat kunnen nestkasten op stallen zijn voor torenvalken en kerkuilen of zitstangen voor buizerds in aangeplante bossen, om hun het leven als muizenvangers te vergemakkelijken. Niet alleen in vakkringen is inmiddels het besef ontstaan dat een oppervlakkig schadelijk-nuttig-denkpatroon het veelzijdige leven van de roofvogels niet eens bij benadering recht doet en daarom geen plaats meer heeft in een verlichte maatschappij.

Slachtoffers van vallen, lood en vergiftiging Sinds de oertijd worden roofvogels door mensen wereldwijd op de meest uiteenlopende wijzen vervolgd, zodat enkele soorten inmid-

dels zijn uitgeroeid. Een vroeg voorbeeld daarvoor is de reuzenarend (Harpagornis moorei) die in Nieuw-Zeeland leefde en ten offer viel aan de Polynesiërs, nadat deze de eilanden gekoloniseerd hadden. Zij vernielden zijn biotoop door het rooien van het bos- en struiklandschap en vervolgden hem tot het laatste exemplaar.

De intensiteit van de vervolging heeft zich door de eeuwen en de diverse continenten heen slechts gradueel gewijzigd. Ook nu nog worden in Nederland en elders in WestEuropa illegaal vallen voor haviken opgesteld, waardoor onoordeelkundig gebruik bovendien ook andere roofvogels, zoals buizerds, worden gevangen en ellendig aan hun einde komen. Jaarlijks worden nog steeds arenden afgeschoten en veel komen om als gevolg van loodvergiftiging. Ze krijgen niet alleen loodhagel binnen, maar ook kogelfragmenten uit aangeschoten wild, lood uit ingewanden van wild en zelfs lood dat is achtergebleven in de baan die de kogel door het lichaam volgde.

Dit fenomeen werd vastgesteld bij zeearenden in Oost-Duitsland en hetzelfde is waarschijnlijk ook het geval bij steenarenden in de Alpen. Er moet daarom een wettelijk verbod komen op het gebruik van loodhoudende jachtmunitie, waaronder loodhagel en loodhoudende kogels [30, 154, 155, 399].

Nog steeds wordt op grote schaal vergiftigd aas uitgelegd, dat ook voor spelende kinderen een dodelijk gevaar kan zijn. De gerichte en onbedoelde vergiftiging van roofvogels door aas in de landbouw, bijvoorbeeld gericht tegen knaagdieren of door foutieve toepassing, brengt nog steeds in heel Europa het overle-

81

Illegaal opgestelde ‘zwanenhalsval’, waarin een buizerd ellendig aan zijn einde kwam.

Foto: D. Haas

090-206-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 106-269 15-04-17 23:17 Pagina 90

090-206-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 106-269 15-04-17 23:17 Pagina 91

De soorten

090-206-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 106-269 15-04-17 23:18 Pagina 158

158

Dwergarend

Dwergarend Aquila pennata D: Zwergadler F: Aigle botté GB: Booted Eagle I: Aquila minore PL: Orzelek wlochaty R: Orjol-karlik S: Aquila calzada Z: Dvärgörn

juv.

NAAMGEVING Voorheen werd deze soort samen met de havikarend ingedeeld in het genus Hieraaetus, maar tegenwoordig worden beide soorten gerekend tot het geslacht Aquila [142]. De Latijnse soortaanduiding pennata (bevederd) heeft betrekking op de tot aan de tenen dicht bevederde poten. Dit komt ook tot uitdrukking in de Engelse en Franse naam van deze soort [alg. lit. 168].

KENMERKEN Lengte: ca. 46 cm (42-50 cm; waarvan 19-22 cm staart).

Spanwijdte: ca. 124 cm (113-134 cm).

Gewicht: mannetje ca. 720 g (635-770 g), vrouwtje ca. 960 g (840-1146 g).

De dwergarend is de kleinste arend van Europa; niettemin vertoont deze soort alle typische kenmerken van een arend. In de cirkecm 28,0

Veren van de dwergarend: 1 handpen 2 armpen 3 staartpen (foto A. Schatter)

1

2

3

lende zweefvlucht vallen de sterk gevingerde vleugels op (gevormd door de buitenste zes handpennen) en de zeer kenmerkende lichte binnenste drie handpennen. De dwergarend heeft verder een krachtige snavel, bevederde poten en tamelijk sterke klauwen.

Er is een lichte en een donkere kleurvariant. De eerstgenoemde heeft een geelwitte onderzijde, zodat het vliegbeeld een sterk contrast vertoont tussen het zwart van de slagpennen en het wit van het lichaam en de ondervleugeldekveren. Bij de donkere variant van de dwergarend is de kleur van de onderzijde zeer variabel, van zwartbruin tot bruin en lichter roestbruin. Deze roestbruin gekleurde vogels worden door sommige veldornithologen als derde kleurvariant beschouwd [8]. Bij deze zogenoemde ‘roestbruine variant’ zou het echter om de lichtste exemplaren van de zeer variabele donkere variant kunnen gaan [9]. Terwijl in West-Europa de lichte variant talrijker is dan de donkere, is het aandeel van donkere dwergarenden in Europees Rusland (de regio’s Saratov, Tula en Lipetsk) ongeveer 75% [15].

Een zeer betrouwbaar kenmerk voor de determinatie van de dwergarend – zowel bij de lichte als bij de donkere vorm – is de ‘gevlekte’ bovenzijde, met een brede licht beigebruine diagonale baan over de middelste armdekveren, lichte bovenstaartdekveren, lichtbeige schouderdekveren en een licht achterhoofd; bovendien heeft de dwergarend zuiver witte schouderveren aan de vleugelbasis, die wel wat van ‘landingslichten’ weg hebben [9]. Het jeugdkleed lijkt sterk op het verenkleed van volwassen vogels en is licht of donker. Jonge vogels hebben echter een donkerbruine, en volwassen vogels een goudgele iris.

De dwergarend kan verward worden met de ongeveer even grote buizerd. De dwergarend heeft echter minder lange en vooral minder brede vleugels. Bovendien lijkt de staart langer, smaller en hoekiger, bijna recht afgesneden.

De donkere vorm van de dwergarend is te verwarren met de zwarte wouw en met bruine kiekendieven met een donkere kop [9].

090-206-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_NL Greifvoegel 106-269 15-04-17 23:18 Pagina 159

Bestandsverloop

GELUID De dwergarend is bij de nestplaats een van de meest luidruchtige arenden, met een gevarieerd repertoire. Zo kan het geluid zelfs als kenmerk voor de herkenning van deze soort dienen: een vijflettergrepig, zeer melodieus ‘ki-ki, kikiki’, dat aan het einde in een triller kan overgaan [11]. Tijdens de baltsvluchten en in het bijzonder na het uitvliegen van de jongen is een vaak herhaald en aanzwellend ‘wi-wi-wi’ of ‘juug-juug-juug’ te horen, met variabele toonhoogte [alg. lit. 112].

VERSPREIDINGSGEBIED Het broedgebied van de dwergarend in Europa valt in twee delen uiteen. Aan de ene kant strekt het verspreidingsgebied zich dwars door Frankrijk uit, van de Ardennen in het noordoosten tot de Provence en de Pyreneeën in het zuiden en zuidwesten [18], en over bijna het gehele Iberisch Schiereiland en grote delen van Noordwest-Afrika. Aan de andere kant komt de dwergrend voor in Zuidoost-Europa, Turkije, de Kaukasus en grote delen van OostEuropa. In Midden-Europa en Italië is hij echter vrijwel afwezig.

In Rusland heeft deze soort zijn broedgebied recentelijk uitgebreid aan de middenloop van de Wolga in noordoostelijke richting [2] en wel tot in de omgeving van Ulyanovsk en Tatarstan, op ongeveer 55 °N (O. Borodin via J. Shergalin, pers. meded. 2004).

In Azië strekt het broedgebied van de dwergarend zich uit van Turkije oostwaarts via het Kaspische deel van Iran, Turkmenistan en Noord-Afghanistan tot aan Noord-Pakistan en Noordwest-India, alsmede in noordoostelijke richting via Tadzjikistan, Kirgizië en het noor-

159

De dwergarend komt voor in twee kleurvormen, een zeer lichte (a) en een donkere in verschillende gradaties (b, c).

a

b

c

den van Mongolië tot aan het Trans-Baikalgebied en het westen van Mantsjoerije.

Bovendien zijn er geïsoleerde broedpopulaties van de dwergarend in Zuid-Afrika, in gebieden waar ook overwinterende Europese dwergarenden kunnen voorkomen [20, 27].

Ondersoorten

Bovenvleugel en rug van de dwergarend vertonen een gevlekte tekening.

Er zijn drie ondersoorten beschreven: – de nominaatvorm A. p. pennata, die van Noordwest-Afrika via Zuid- en ZuidoostEuropa en Turkije tot Noordwest-India en het Balkasjmeer voorkomt; – de ondersoort A. p. harterti in zuidelijk Siberië, in het noorden van Mongolië en in het Trans-Baikalgebied; – de ondersoort A. p. minisculus in ZuidAfrika [27].

De lichte vlekken (‘landingslichten’) aan de basis van de vleugelvoorrand zijn typisch voor de dwergarend.

A A N TA L L E N De dwergarend leidt in het broedgebied een zeer teruggetrokken leven en vooral vogels van de donkere vorm worden vaak niet herkend.

Daarom zijn voor de meeste landen in het verspreidingsgebied geen precieze aantallen en nauwkeurige gegevens over het verspreidingsgebied bekend [9]. Zoals uit tabel 11 kan worden afgelezen, broeden in het West-Palearctische gebied tegenwoordig naar schatting ongeveer 8000 paren, met de grootste aantallen in Noordwest-Afrika en op het Iberisch Schiereiland. De totale wereldpopulatie van de dwergarend wordt op nauwelijks meer dan 17.000 paren geschat [alg. lit. 87].

B E S TA N D S V E R L O O P In sommige gebieden in Spanje is de dwergarend in de afgelopen decennia duidelijk in aantal toegenomen. Alleen al in het nationale park Doñana (Zuidwest-Spanje) is de populatie dwergarenden toegenomen van slechts zes

207-349-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_02_Greifvoegel_270-471.qxd 15-04-17 22:58 Pagina 288

288

Ro o d p o o t v a l k

Roodpootvalk Falco vespertinus D: Rotfußfalke F: Faucon kobez GB: Red-footed Falcon I: Falco cuculo PL: Kobczyk R: Kobtschik S: Cernícalo patirrojo Z: Aftonfalk

v

juv.

y

NAAMGEVING De naam roodpootvalk is vanzelfsprekend afgeleid van de rode kleur van de poten. Omdat deze valk vaak nog in de avondschemering op de dan rondzwermende kevers en libellen jaagt, werd hij vroeger – en nu nog in Zweden – ‘avondvalk’ genoemd. Dit komt ook tot uitdrukking in de Latijnse soortaanduiding vespertinus (de avondlijke).

KENMERKEN Lengte: 29-31 cm (waarvan 12-14 cm staart).

Spanwijdte: 66-78 cm.

Gewicht: mannetje ca. 150 g (115-190 g), vrouwtje ca. 165 g (130-200 g).

Qua vliegbeeld lijkt de roodpootvalk veel op de boomvalk, met een eveneens relatief korte staart. Roodpootvalken bidden net als torenvalken. Volwassen vogels hebben oranjerode poten en ook de washuid en de oogring zijn oranjerood. Het verenkleed van de beide geslachten is echter volkomen verschillend: Veren van de roodpootvalk (mannetje, ad.): 1 handpen 2 armpen 3 staartpen midden 4 staartpen buiten (foto A. Schatter)

18,5 cm

1

2

3

4

– adulte mannetjes zijn vrijwel volledig effen zwartgrijs; alleen de ‘broek’ (bevedering van de dijbenen) en de onderstaartdekveren zijn dofrood; – bij uitgekleurde vrouwtjes zijn de kop en de onderzijde van het lichaam oranjebruin, terwijl de grijze bovenzijde donker gebandeerd is; – jonge vogels hebben een bruinere bovenzijde en gestreepte onderzijde.

Adulte roodpootvalken zijn op grond van de hierboven genoemde kleur nauwelijks met andere soorten te verwarren; jonge vogels kunnen vooral voor een boomvalk aangezien worden. Jonge roodpootvalken zijn in de vlucht echter te herkennen aan de witte bandering op de handpennen, de lichte halsring en het feit dat ze af en toe bidden. In vergelijking met de torenvalk is de roodpootvalk kleiner, en heeft hij een kortere staart.

GELUID Als koloniebroeders zijn roodpootvalken zeer luidruchtig, terwijl afzonderlijk broedende paren opvallend zwijgzaam zijn [alg. lit. 112].

Bij opwinding is een hoog ‘giv-giv-giv’ te horen, zowel op de broedplaats als op gemeenschappelijke slaapplaatsen in het overwinteringsgebied in zuidelijk Afrika.

VERSPREIDING Het aaneengesloten broedgebied van de roodpootvalk strekt zich oostwaarts uit van Hongarije, de Balkanlanden en Oekraïne dwars door Rusland (ongeveer tussen 45° en 63° noorderbreedte) tot in Midden-Siberië. Roodpootvalken broeden incidenteel ook verder naar het westen, wat samenhangt met trekbewegingen. Zo waren er in de afgelopen vier decennia 4 broedgevallen in Duitsland [1, 2, 7], 1 broedgeval in 1977 in het Dornbirner

207-349-ROOFVOGELS_EUROPA-NL_02_Greifvoegel_270-471.qxd 15-04-17 22:58 Pagina 289

Aantallen

289

Biddende roodpootvalk. Onvolwassen, vrouwtje met al roestgele onderzijde van het lichaam maar nog volledig genadeerde ondervleugels (foto A. Limbrunner).

Ried bij Bregenz/Bodensee (Oostenrijk) [5], in 1992 en 1993 broedgevallen aan de Neusiedler See (Oostenrijk) [alg. lit. 318] en alleen al in 1993 3 broedgevallen in Frankrijk [28].

Bovendien was er in 1996 een broedpoging in de Elzas (Frankrijk) [25]. In 1995 broedde de soort voor het eerst in Italië en wel 2 paartjes in de omgeving van Parma [21]. Inmiddels zijn er kolonies van tot 70 paren in de provincie Ferrara (G. Sgorlon, pers. meded.

2003 ). Ook op het eiland Öland (Zweden) zijn er broedgevallen gemeld, voor het laatst in 1981 [alg. lit. 318].

Ondersoorten Er zijn geen ondersoorten. De roodpootvalk vormt echter een superspecies met de iets klei-

v 1e z.

juv.

nere Amoerroodpootvalk (Falco amurensis), die van het Transbaikalgebied en het noordoosten van Mongolië oostwaarts broedt tot aan Amoerland en zuidwaarts tot Noord- en Oost-China en Noord-Korea. De Amoerroodpootvalk trekt in het najaar via India naar zuidelijk Afrika. Van daaruit worden op de terugtrek in het voorjaar kennelijk enkele individuen samen met roodpootvalken naar Europa ‘ontvoerd’. Zo zijn er recentelijk enkele Amoerroodpootvalken in het Middellandse Zeegebied waargenomen, met name op Sicilië [alg. lit. 339].

A A N TA L L E N In het West-Palearctische gebied broeden de grootste aantallen roodpootvalken in Oekraïne en in Zuid-Rusland. In Oekraïne was de po-

y

v

juv.

v

v 1e w. v 1e z.

y

In het juveniele kleed hebben roodpootvalken volledig gebandeerde ondervleugels en een lichtbruin patroon op de bovenzijde. Adulte mannetjes zijn donkergrijs met rode ‘broek’ en bij adulte vrouwtjes zijn de onderzijde van de lichaam en de voorvleugels tot voorbij de pols roestgeel.

gedetailleerde informatie over alle soorten roofvogels die in europa voorkomen speciaal voor Nederland en BelgiĂŤ bewerkt en geactualiseerd.

Kenmerken, geluid, verspreiding, habitat, territorium, jachtmethoden, voedsel, voortplanting, plaatstrouw, trekbewegingen, bedreigingen en bescherming – alles wordt tot in detail besproken. Met een groot aantal tekeningen, tabellen, diagrammen en kaartjes.

Het inleidende deel gaat uitvoerig in op gemeenschappelijke kenmerken van o.a. het bijzondere gezichtsvermogen, de vliegprestaties, het gedrag en de biotoopeisen van deze indrukwekkende dieren. De kern van deze schitterende uitgave bestaat uit de uitvoerige beschrijvingen van de 39 soorten roofvogels die in Europa voorkomen, met actuele verspreidingskaarten en schattingen van hun aantallen.

Met meer dan 700 illustraties in kleur Een uitstekende hulp bij determinatie NUR 435 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

Een naslagwerk van topniveau

ROOF VOGELS VAN EUROPA

Mebs en Schmidt

gehe el vern ieuw de uitga ve

VAN EUROPA

Actuele en zeer uitgebreide informatie

ROOFVOGELS

Dit standaardwerk over de 39 soorten die in Europa leven is nu

Mebs en Schmidt

ROOFVOGELS

9 789021 565484 > www.kosmosuitgevers.nl

kosBOroofvogelsvaneuropa0417.indd 1

25-04-17 14:51