Inkijkexemplaar De kracht van de dino - Phil Manning

VaN De DiNo KIES EEN KANT LAAT DE STRIJD BEGINNEN

dE kRaChT vAn dE dInO

De KrAcHt

Wie was het snelst?

WIE IS DE STERKSTE?

Wie was de sterkste?

VaN De DiNo WIE IS DE STERKSTE?

EN! T H C A R K N U H N E T E M ’S O IN D E JK GEVAARLI Van de spinosaurus tot de tyrannosaurus zie je de dino’s en hun wapens in detail, elk vergeleken met hun belangrijkste tegenstander.

De KrAcHt

Spannend boek vol weetjes voor alle dinofans.

NUR 223 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

kosBOkrachtvandedino1215.indd 1

9 789021 561394 www.kosmosuitgevers.nl

16-12-15 15:16

Oorspronkelijk uitgegeven in Groot-Brittannië door Ticktock, onderdeel van Octopus Publishing Group Ltd, Endeavour House, 189 Shaftesbury Avenue, Londen WC2H8JY www.octopusbooks.co.uk www.Ticktockbooks.co.uk © Octopus Publishing Group Ltd, 2104 Projectredacteur: Carey Scott Ontwerp: Perfect Bound Ltd en Claire Yeo Eindredacteur: Karen Rigden Productmanager: Peter Hunt Nederlandse uitgave © 2016 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen Postbus 13288, 3507 LG Utrecht www.kosmosuitgevers.nl Vertaling: Irene Paridaans Vormgeving: Garage BNO Redactie: Madeleine Gimpel ISBN 978 90 2156 1394 NUR 223 Afbeeldingen: Dr. Phil Manning 32, 76, 77; Fotolia Aldaer 46, 48; Galyna Andrushko 30, 66; Jörg Hackemann 70; Juan Cristóbal Garcí 60, 62; Kelly Marken 38; Les Cunliffe 56; Mariusz Blach 42; Sinelyov 34; Vvoe 18; Shutterstock Galyna Andrushko 14; Jill Battaglia 52; Mikhail Kolesnikov 6; Rudi Venter 22; Spirit of America 26; Ysbrand Cosijn 10; Thinkstock Demarfa 25; Joe Pogliano 50; United States Geological Survey Centre 4.

Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

2 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 2

14-12-15 15:17

INHOUD Het tijdperk van de dinosaurussen

4

GROEPSJAGERS EN STEKELIGE PROOI

ONTSTAAN VAN DE DINOSAURUSSEN Kaken!

Eoraptor tegen herrerasaurus Vers vlees Dilophosaurus tegen anchisaurus In de hoek gedreven Megalosaurs tegen camptosurus

6 8 10 12 14 16

GEVAARLIJKE DINOSAURUSSEN In de val Allosaurus tegen stegosaurus Nare neven Archaeopteryx tegen compsognathus Klauwen als wapens Utahraptor tegen gastonia

18 20 22 24 26 28

JAGERS EN PROOIEN Onverwachte aanval Iguanodon tegen neovenator De aarde beeft Sauroposeidon tegen acrocanthosaurus Strijd in het krijt Tenontosuurus tegen deininychus Krokodillenkaken Kaprosuchus tegen carcharodontosaurus

30 32 34 36 39 40 42 44

Infiltranten De tegenaanval Velociraptor tegen protoceratops Gevaarlijke tanden Trodon tegen avaceratops De laatste uithaal Gorgosaurus tegen parasaurolophus

46 48 50 52 54 56 58

DE SLAG DER TITANEN Een hinderlaag Klaar voor de aanval Albertosaurus tegen hypacrosaurus Krachtmeting in de woestijn Tarbosaurus tegen tarchia Strijd der titanen Tyrannosaurus rex tegen triceratops

60 62 64 66 68 70 72

De uitslag!

Echte gevechten Verklarende woordenlijst Index

74 76 78 80

3 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 3

14-12-15 15:17

V RO E GE JU R A

TRIA S

230 mjg

220 mjg

210 mjg

200 mjg

190 mjg

L ATE JU R A

180 mjg

HET TIJDPERK VAN DE DINOSAURUSSEN

165

Miljoen jaar lang waren de dinosaurussen de baas over de wereld. Er zijn ongeveer 900 verschillende soorten bekend.

Sommige waren vriendelijke planteneters, andere wrede jagers. Ze konden de afmeting hebben van een kip of van een bus!

170 mjg

160 mjg

150 mjg

Wanneer leefde u, mijnheer Dinosaurus?

Als je dit boek leest, kijk dan naar deze tijdlijn die boven aan de bladzijden met feiten en statistieken staat. De dinosaurus die besproken wordt staat er in kleur, zodat je kunt zien in welke periode hij leefde en hoeveel miljoen jaar geleden (mjg) dat was.

Toen de dinosaurussen op aarde leefden zag alles er heel anders uit. Fossielen van dezelfde dieren zijn op verschillende continenten gevonden, wat betekent dat die continenten vroeger aan elkaar vast gezeten moeten hebben en één gebied hebben gevormd, Pangaea genaamd. Halverwege het juratijdperk begon dat gebied te scheuren.

AFRIKA INDIA

ANTARCTICA

AUSTRALIË

ZUIDAMERIKA

Het mesozoïcum Dinosaurussen leefden in het mesozoïcum, dat door wetenschappers in drie periodes wordt onderverdeeld.

De vroegste periode is het trias – 251 tot 200 miljoen jaar geleden (mjg). Daarin ontstonden de eerste dinosaurussen.

De jura – 200 tot 145 mjg, vormde het hoogtepunt van het dinosaurustijdperk; toen bevolkten de grootste soorten de aarde. In het krijt – 145 tot 66 mjg, verschenen de tyrannosaurussen en de gehoornde dinosaurussen.

4 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 4

14-12-15 15:17

V RO E GE KRIJT

mjg

us?

at

as.

140 mjg

130 mjg

120 mjga

L ATE KRIJT

110 mjg

100 mjg

90 mjg

80 mjg

70 mjg

Familiebanden Alle dinosaurussen horen tot een van de twee families – de hagedisachtigen en de vogelachtigen. De gehoornde en gepantserde dinosaurussen behoren tot de plantenetende (herbivore) vogelachtigen. In de hagedissenfamilie komen zowel herbivoren als carnivoren (vleeseters) voor.

Stegosauriërs

Hadrosauriërs

Ornithischia

Ceratopia

Sauropoda

Allosauriërs

Saurischia Gedurende miljoenen jaren brachten deze twee families veel verschillende groepen dinosaurussen voort, waarvan we er hier enkele laten zien. Elke groep bracht zelf ook weer meerdere soorten voort – en er worden nog steeds nieuwe ontdekt!

Spinosauriërs Theropoda Tyrannosauriërs

Vogels

Dood van de dino’s 66 miljoen jaar geleden eindigde plotseling het tijdperk van de dinosaurussen. De combinatie van de inslag van een gigantische komeet, enorme vulkaanuitbarstingen en klimaatveranderingen veroorzaakte de dood van 75% van alle dieren op de planeet. Vogelachtige nakomelingen van de tweepotige dinosaurussen overleefden de massaslachting wel.

5 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 5

14-12-15 15:17

10 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 10

14-12-15 15:18

Vers vlees

D

e jura is begonnen. De dinosaurussen worden groter en dominanter. Er zijn plantenetende dinosaurussen ontstaan, zoals de anchisaurus. Deze goedmoedige dieren wegen slechts zoveel als een mens en zijn een gemakkelijke prooi voor hun grotere, vleesetende neven. Een van die carnivoren, de dilophosaurus, jaagt op een familie anchisaurussen. De planteneters verschuilen zich in de veiligheid van de groep. Zal de dilophosaurus er eentje te pakken krijgen?

11 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 11

14-12-15 15:19

193 mjg

EST E B

2m

Vreemde kammen op de kop, waarschijnlijk om een partner te lokken.

Spreek uit: Die-lo-fo-sau-rus

R IJD T S E D IN S N E P A W G EVA AR LIJK HT S N ELH EID E N MAC B R U T E K R AC H T LICHA AMSMA SSA

35g0

W

k

5

Veel dinosaurussen hadden mooie kammen op hun kop, maar wetenschappers zijn het niet eens over het waarom.

Om roofdieren af te schrikken of een partner aan te trekken?

Misschien werden ze gebruikt om mee te vechten, maar daarvoor waren ze vaak niet stevig genoeg. Of misschien maakten die kammen het alleen maar gemakkelijker om leden van de eigen familie te herkennen!

4 4 3

21

TOTA AL

D

e dilophosaurus dankt zijn naam aan de indrukwekkende bovenkant van zijn schedel – het betekent ‘hagedis met twee kammen’. De kammen van de dilophosaurus waren te kwetsbaar om mee te vechten, en dus hadden ze misschien alleen maar een decoratieve functie. Fossiele overblijfselen van dit roofdier werden gevonden in de Verenigde Staten en India, waaruit blijkt dat ze verspreid waren over een groot gebied, maar niet over verschillende continenten – in de vroege jura lagen de continenten nog aan elkaar vast.

Inkeping in de bovenkaak suggereert het eten van vis.

Grote neusgaten duiden op een uitstekend reukvermogen.

Computersimulatie wijst op een loopsnelheid van 37 km/uur.

7m

6m

5m

E E TJ

CREATIEVE KAMMEN

5

INTELLIG E NTIE

E

DILOPHOSAURUS

4m

3m

2m

1m

0m

12 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 12

14-12-15 15:19

2m

ANCHISAURUS

EST BE Grote buik om taaie planten te verteren.

1.5 m

WA P E N S I

E

W

Spreek uit:: Ang-kie-sau-rus

E E TJ

G E VA A R L I

70

kg

S N E LH E I D

B RUT E KR

1m

L I CH A A M S

JK

N D E S TR

2

E N M AC H T

3

AC H T

3

M A S SA I NT E LLI G E N TI E

TOTA AL

0.5 m

IJ D

13

3 2

D 0m

Lange staart en nek waren kenmerken van de vierpotige hagedissen.

e anchisaurus is een vreemd uitziende, herbivore – plantenetende – dinosaurus.

Ondanks dat deze dinosaurus uit de vroege jura heel klein was en maar 70 kilo woog, behoort hij tot de sauropoda (vierpotigen), waarvan de nakomelingen zouden uitgroeien tot de grootste dieren die ooit op aarde hebben rondgelopen. Verbazingwekkend dat deze kleine dino’s zulke reuzen hebben voortgebracht, gezien hun karige dieet van varens en houtachtige planten.

Vanwege zijn grote buik liep hij op vier poten.

0m

1m

3m

4m

6m

7m

13 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 13

14-12-15 15:20

Echte gevechten

S

oms zien we in de fossielen van dinosaurussen littekens van gevechten – botten met bijtafdrukken, tandafdrukken op de benige kraag van een triceratops, en de tanden van een roofdier in de beenderen van een prooi. Sporen van genezing tonen aan dat de aanval op het levende dier heeft plaatsgevonden, en dat de schade niet veroorzaakt werd door aaseters. Er zijn ook bijzondere fossielen van soorten die samen in de strijd sneuvelden: de scherpe klauw van een velociraptor vastgeklonken in een protoceratops. Al met al leveren deze fossiele vondsten het bewijs van de prehistorische gevechten die er plaatsvonden in het tijdperk van de dinosaurussen.

Hoe dinosaurusfossielen gevormd worden

De ene soort ontstaat doordat modder en zand rond de harde delen van het lichaam verstenen, en een afdruk daarvan bewaren, zoals dit fossiel van een archaeopteryx.

De andere soort ontstaat doordat de botten, veren en tanden van een dinosaurus zelf verstenen. Fossilisering is een vrij zeldzaam proces, en sommige soorten kennen we alleen maar van ĂŠĂŠn bot of tand!

In een museumvitrine zien we twee T. rexskeletten die hun tijdgenoot uit het krijt tijdperk, de triceratops, aanvallen. Deze scene is gebaseerd op de werkelijkheid; de heupbotten van de triceratops zaten vol tandafdrukken die waarschijnlijk veroorzaakt zijn door een tyrannosaurus.

76 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 76

14-12-15 15:41

In Montana (VS), graaft een groep archeologen de overblijfselen op van een van de grootste roofdieren, de Tyrannosaurus rex. In het team zitten ook een fotograaf en een tekenaar, die de plek gedetailleerd in kaart brengen voor het geval er nog aanwijzingen te vinden zijn over het leven van de dinosaurus.

De botten, zoals dit scheenbeen, worden naar een laboratorium gebracht om schoongemaakt te worden.

77 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 77

14-12-15 15:41

Verklarende woordenlijst Ankylosaurus Een groep gepantserde plantenetende dinosaurussen die in het jura verscheen en leefde tot het eind van het krijt.

Jura Een periode van 201 miljoen en 145 miljoen jaar geleden, waarin het werelddeel Pangaea (175 mjg) begon te scheuren.

Bipodaal Een dier dat op zijn achterpoten loopt en zijn voorpoten niet gebruikt om vooruit te komen.

Krijt Duurde van 145 tot 66 miljoen jaar geleden. In die periode heersten de dinosaurussen over de aarde.

Carnivoren Een dier dat vooral vlees eet, dood of levend.

Lambeosauriërs Een groep plantenetende hadrosauriërs uit het late krijt tijdperk die vaak een kam op hun hoofd hadden.

Ceratopia Een groep dinosaurussen met hoorn en snavels, zoals de triceratops en zijn familieleden.

Dromeosauriërs Een familie van vogelachtige, vleesetende dinosaurussen die in het late krijt leefde.

Fossiel Bewaard gebleven overblijfsel (zoals botten en tanden) of afdruk (bijvoorbeeld voetsporen) van het leven op aarde.

Groepsjagers Roofdieren die met andere leden van de groep op prooi jagen.

Herbivoor Een dier dat alleen maar plantaardig voedsel eet.

Jachtgrond Het gebied waarin een roofdier op zijn prooi jaagt.

Mesozoïcum Periode tussen 251 en 66 miljoen jaar geleden, door wetenschappers in drie tijdperken verdeeld: het trias, de jura en het krijt. Het mesozoïcum wordt ook wel het tijdperk van de dinosaurussen genoemd.

Nestelen Een dier bouwt een nest om zijn jongen in groot te brengen. Vogels bouwen nesten van takjes en blaadjes, en dinosaurussen maakten heuveltjes van aarde.

Ornithischia Betekent ‘met vogelheupen’ en verwijst naar alle dinosaurussen met dergelijke heupgewrichten; maar vogels stammen niet van deze dinosaurussen af!

Ornithopoda Een zeer succesvolle groep plantenetende ornithischia.

Paleontoloog Een wetenschapper die afdrukken en fossielen bestudeert van uitgestorven planten en dieren.

78 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 78

14-12-15 15:41

Index A

Acrocanthosaurus 34, 37, 74 Albertosaurus 60, 62, 64, 75 Allosaurus 18, 20, 74 Anchisaurus 11, 13, 74 Ankylosaurussen 29,69 Archaeopteryx 23, 24, 74, 76 Avaceratops 53, 55, 75

B

Benige schubben en uitsteeksels 21, 44, 50 Bipedale dinosaurussen 17, 25, 28, 32, 41, 59, 65

C

Camptosaurus 14, 17, 74 Carcharodontosaurus 42, 45, 75 Carnivoren 5, 6, 9, 11, 12, 16 Ceratopia 5, 51, 55 Compsognathus 23, 25, 74

DE

Deinonychus 39, 41, 75 Dilophosaurus 11, 12, 74 Diplodocus 58 Dood van de dinosaurussen 5 Dromeosauriërs 20, 28, 41 Eoraptor 6, 9, 74

F

Fossielen 4, 12, 16, 17, 24, 32, 54, 64, 76, 77 Fossilisatieproces 76

G

Gastonia 26, 29, 74 Geologische periodes 4 Gepantserde dinosaurussen 5, 21, 26, 29, 44, 69 Gorgosaurus 56, 58, 75 Groepsjagers 41, 50, 64

H

Hadrosauriërs 5, 56 Herbivoren 5, 11, 13, 17, 18, 21, 29, 30, 32, 36, 39, 40, 46, 51, 53, 55, 60, 65, 73

Herrerasaurus 6, 8, 68, 74 Hersenen 21, 41, 54, 68 Hoeven 55 Hoorns 4, 5, 29, 53, 55, 71, 73 Hypacrosaurus 60, 62, 65, 75

IJ

Iguanodon 30, 32, 74 Intelligentie 28, 41, 50, 54 Jura 4, 11, 12, 20, 23

K

Kammen 12, 56, 58, 59, 65 Kaprosuchus 42, 44, 75 Klauwen 20, 24, 26, 28, 33, 39, 41, 50, 69 Knotsstaarten 67, 69 Kragen 51, 71, 73 Krijt 4, 28, 29, 40, 45, 53, 67, 73 Krokodilachtigen 44

L

Lambeosauriërs 59, 65 Lichaamstemperatuur 21, 37, 73

M

Megalosaurus 14, 16, 74 Mesozoïcum 4

N

Namen van dinosaurussen 68 Nek 13, 36 Neovenator 30, 33, 74 Nesten 51, 65 Noordelijke dinosaurussen 54

O

Oogkassen 9, 50 Ornithischia 5 Ornithopoda 17, 37, 40

P

Paleontologen 54, 55 Pangaea 4 Parasaurolophus 56, 59, 75 Protoceratops 46, 49, 51, 75, 76

R

Reukvermogen 12 Roepen en ander geluid 58, 59 Roofdieren 8, 9, 14, 18, 20, 28, 30, 33, 37, 39, 41, 50, 53, 58, 64, 67, 68, 72

S

Saurischia 5 Sauropoda 5, 13, 34, 36, 37, 68 Sauroposeidon 34, 36, 37, 74 Schedels 9, 21, 29, 32, 37, 50, 51, 59, 68 Snavels 17, 29, 40, 51, 55, 69 Staarten 13, 17, 24, 25, 28, 29, 32, 37, 40, 41, 44, 45, 50, 67, 69 Stegosaurus 18, 21, 74 Stekels en schubben 21, 26, 29, 30, 32, 36, 37, 65, 69

T

Tanden 8, 9, 16, 17, 28, 29, 33, 44, 45, 50, 54, 64, 69, 72 Tarbosaurus 67, 68, 75 Tarchia 67, 69, 75 Tenontosaurus 39, 40, 75 Theropoda 5, 16, 20, 24, 33, 37, 45 Topjagers 28, 33, 37, 58, 68 Trias 4, 6 Triceratops 51, 68, 71, 73, 75, 76 Trodon 53, 54, 75 Tyrannosauriërs 4, 5, 58, 64, 68 Tyrannosaurus rex 8, 58, 64, 71, 72, 75, 76, 77

U

Uitsterven 5, 9 Utahraptor 26, 28, 68, 74

V

Velociraptor 41, 46, 49, 50, 75, 76 Veren 24, 25, 41 Vliegende dinosaurussen 23, 24 Voedselketen 68 Voetstappen 32

Z

Zicht 45, 50, 54, 68

80 kosssBWkrachtvandedino1215.indd 80

14-12-15 15:41

VaN De DiNo KIES EEN KANT LAAT DE STRIJD BEGINNEN

dE kRaChT vAn dE dInO

De KrAcHt

Wie was het snelst?

WIE IS DE STERKSTE?

Wie was de sterkste?

VaN De DiNo WIE IS DE STERKSTE?

EN! T H C A R K N U H N E T E M ’S O IN D E JK GEVAARLI Van de spinosaurus tot de tyrannosaurus zie je de dino’s en hun wapens in detail, elk vergeleken met hun belangrijkste tegenstander.

De KrAcHt

Spannend boek vol weetjes voor alle dinofans.

NUR 223 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen

kosBOkrachtvandedino1215.indd 1

9 789021 561394 www.kosmosuitgevers.nl

16-12-15 15:16