Inkijkexemplaar De kleine paddenstoelengids - Ewald Gerhardt

Alles over de interessantste paddenstoelen, zeer overzichtelijk gepresenteerd en met prachtige foto’s.

220 soorten in eenvoudig te onderscheiden hoofdgroepen.

Gemakkelijk vinden van de juiste groep door handig kleursysteem met pictogrammen.

Met informatie over kenmerken, groeiperiode, vindplaats en eetbaarheid.

De kleine paddenstoelegids voor onderweg

Praktische zakgids om snel een soort te herkennen

GERHARDT

www.natuurpunt.be

NUR 941 Kosmos Uitgevers, www.kosmosuitgevers.nl Utrecht/Antwerpen

KleinePaddenstoelenOnderweg-Omslag.indd 1

De kleine

paddenstoelengids voor onderweg

De 200 belangrijkste soorten

EWALD GERHARDT

01-07-15 14:03

2

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 2

01-07-15 14:02

De kleine

paddenstoelengids voor onderweg

De 200 belangrijkste soorten

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 3

Dr. Ewald Gerhardt

01-07-15 14:02

De groepen paddenstoelen De in dit boek besproken paddenstoelen zijn in 9 gemakkelijk te onderscheiden groepen ingedeeld. De pictogrammen geven de groep aan. Lees voor het correct determineren van lamel- of plaatjeszwammen ook de aanwijzingen op bladzijde 7 bij ‘Lamellen: vrij of niet vrij?’.

Buisjeszwammen Op de bodem groeiende, vlezige paddenstoelen met hoed (vruchtlichaam onderverdeeld in hoed en steel); onderzijde hoed met gemakkelijk van hoed te verwijderen buisjeslaag. Alle soorten leven in een symbiose met boomwortels (mycorrhiza).

Plaatjeszwammen: lamellen vrij Paddenstoel met hoed; onderzijde hoed met radiaal verlopende lamellen (afzonderlijke plaatjes), die de steel niet volledig bereiken of daarvan duidelijk verwijderd zijn; bodem of hout groeiend. Lamel- en sporenpoederkleuren worden in de soortbeschrijving besproken.

Plaatjeszwammen: lamellen aangehecht, op hout groeiend Op hout groeiende paddenstoelen met hoed, met aan de steel aangehechte lamellen. Ze kunnen dood hout afbreken (sapro­ fyten) of levend hout aantasten en laten afsterven (parasieten).

Plaatjeszwammen: lamellen aangehecht, op bodem groeiend Op bodem groeiende paddenstoelen met hoed; hoedonderzijde met lamellen, aan de steel aangehecht of daaraan aflopend. In de soortbeschrijving worden lamelaanhechting en lamel- en sporenpoederkleuren besproken.

Plaatjeszwammen, lamellen broos: melkzwammen, russula’s

4

Paddenstoelen met hoed; hoedonderzijde met lamellen; vlees broos, bij beschadiging met melksap (melkzwammen) of zonder melksap (russula’s). Door hun afwijkende, door de celstructuur veroorzaakte consistentie zijn ze niet bij de lamelzwammen ondergebracht. Alle soorten leven in symbiose met boomwortels.

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 4

01-07-15 14:02

Zwammen zonder plaatjes: cantharellen, stekelzwammen en andere Heterogene groep met paddenstoelen met hoed (hoedonderzijde met plooien of stekels) of vruchtlichamen met koraal-, spons- of knotsvorm; op bodem of hout groeiend. Hieronder vinden we de bekende cantharellen en hun verwanten. De lamellen dragende Valse hanenkam is hier om praktische redenen ook ondergebracht.

Zwammen zonder plaatjes: gaatjeszwammen, biefstukzwam Hout-, zelden bodembewoner; met hoed of steelloos console- tot rozetvormig; hoedonderzijde met vastverbonden buisjeslaag; consistentie vlezig, taai of houtachtig. Vele van deze soorten parasiteren op bomen. Enkele zijn meerjarig en hebben gelaagde buisjes.

Buikzwammen: bovisten, stuifzwammen en andere Vruchtlichaam rond tot knolachtig, zelden stervormig, rijp stuivend (bovistes, stuifzwammen, aardsterren) of uit een ‘duivelsei’ ontwikkelend en rijp onaangenaam ruikend (stinkzwammen en verwanten).

Zakjeszwammen: morieljes, kluifzwammen, bekerzwammen Vruchtlichamen in hoed en steel onderverdeeld, hoeden met grove raten (morieljes), als hersenen gewikkeld of gelobd (kluifzwammen) of steelloos beker- tot schotelvormig (bekerzwammen); consistentie vaak broos.

Indeling van de beschrijvingen De paddenstoelbeschrijvingen zijn steeds op de dezelfde manier ingedeeld. Na een korte beschrijving van de belangrijkste kenmerken volgen aanwijzingen over voorkomen, gelijkenissen en wetenswaardigheden over de eetbaarheid van de paddenstoel. Belangrijke details zijn in rood weergegeven. De punten onder de maandlijst geven aan in welke maanden (J voor janua­ri tot D voor december) de paddenstoelen in de natuur worden aangetroffen.

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 5

5

01-07-15 14:02

GYMNOPUS PERONATA %%

J F M A M J J A S O N D

           

Scherpe collybia PLAATJESZWAMMEN

Kenmerken Hoed 2–8 cm breed, meestal vleesbruin of okerbruinig, uitblekend, vaak zilverkleurig berijpt of waterige gevlekt en radiaal gerimpeld, zeer dunvlezig, hoedhuid mat, droog; Lamel­len oker tot kaneelbruin, duidelijk wijd uiteen, oud bijna vrij; Steel okerbruinig, voet harig, hol; Vlees okerkleurig; Geur neutraal; Smaak al snel brandend scherp; Sporenpoeder wit.

Voorkomen In loof- en naaldbos; in groepen in humus; zeer algemeen.

Gelijkenissen Gewoon eikenbladzwammetje (o.); Bundelcollybia (G. confluens), in bundels groeiend.

Eetbaarheid Ongenietbaar; brandend scherpe smaak en taai.

SCH

RHODOCOLLYBIA BUTYRACEA v. ASEMA J F M A M J J A S O N D %%

Botercollybia

           

Kenmerken Hoed 2–6 cm breed, licht of donker hoorngrijs, sterk uitblekend, daardoor vaak tweekleurig, met donkerder kruin, hoedhuid kaal, met vetglans, droog; Lamellen wit, matig opeen; Steel bleek, langsgroeven, voet witviltig, verdikt opgezet-hol; Vlees waterig, in steel kraakbeenachtig; Geur en smaak neutraal; Sporenpoeder wit.

Voorkomen In loof- en naaldbos; in groepen in humus; zeer algemeen.

Gelijkenissen Gewoon eikenbladzwammetje (o.), steel niet opgezet; Roodbruine botercollybia (R. butyracea v. butyracea), met roodbruinere hoedkleur.

Eetbaarheid Eetbaar; de taaie stelen verwijderen.

GYMNOPUS DRYOPHILUS %%

BOT

J F M A M J J A S O N D

           

Gewoon eikenbladzwammetje

Kenmerken Hoed 1,5–5 cm breed, zeer veranderlijk, licht oker tot roodbruin, uitblekend, meestal eenkleurig, hoedhuid kaal, droog; Lamellen wit tot geelachtig, opeenstaand; Steel met hoedkleur, kaal, voet met lichte, draadachtige myceliumstrengen; Vlees elastisch tot kraakbeenachtig; Geur als vers gezaagd hout; Smaak mild; Sporenpoeder wit.

Voorkomen In humus van loof- en naaldbossen, tuinen en parken; in groepen; zeer algemeen.

Gelijkenissen Bleke collybia (G. hariolorum), met harige steel en ruikt naar rotte kool, zwak giftig.

Eetbaarheid Eetbaar; mengpaddenstoel, alleen hoed gebruiken.

88

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 88

GEW

01-07-15 14:03

SCHERPE COLLYBIA

BOTERCOLLYBIA

GEWOON EIKENBLADZWAMMETJE

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 89

01-07-15 14:03

DISCINA ANCILIS %%

J F M A M J J A S O N D

           

ZAKJESZWAMMEN

Grote voorjaarsbekerzwam

Kenmerken Vruchtlichaam 3–15 cm breed, roodbruinig, vanbinnen en vanbuiten ongeveer dezelfde kleur, jong vlak bord- of schotelvormig, later naar buiten omgebogen, met rimpelig-gegroefd oppervlak; Voet kort steelachtig samengetrokken; Vlees brokkelig; Geur onopvallend.

Voorkomen In naaldbos, onder dennenbomen of fijnsparren; op aarde of vermolmde stronken; zeldzaam.

Gelijkenissen Grote aderbekerzwam (Disciotis venosa), vanbinnen aderig, met chloorgeur, op standplaatsen van morieljes; bruin gekleurde grote bekerzwammen.

Eetbaarheid Jong eetbaar; moet van tevoren afgekookt worden.

SARCOSPHAERA CORONARIA %%

GRO

J F M A M J J A S O N D

           

Kroonbekerzwam

Kenmerken Vruchtlichaam 3–10 cm breed, als holle bol in de bodem verzonken, later aan de top door de humuslaag heen brekend en als kroon openend, later schotelvormig; kleur vanbinnen lila tot bruinviolet, zelden zonder violet, buitenzijde witachtig; Vlees wasachtig, enigszins taai; Geur onopvallend.

Voorkomen In naald-, minder vaak loofbos, onder fijnsparren, dennenbomen of beuken; alleen op kalkbodems; niet in Nederland, zeer zeldzaam in België.

Gelijkenissen Violette, bovengronds groeiende, kleinere en dunvlezige bekerzwammen.

Eetbaarheid Eetbaar na afkoken en weggooien van het kookwater. Rauwe consumptie veroorzaakt braakneigingen en diarree.

ALEURIA AURANTIA %%

KRO

J F M A M J J A S O N D

           

Grote oranje bekerzwam

Kenmerken Vruchtlichaam 5–10 cm breed, helder geeloranje, zonder steel, schotel- tot schaalvormig, vaak aan één kant ingesneden; Buitenzijde zelfde kleur of lichter; Vlees was­ achtigbrokkelig; Geur en smaak onopvallend.

Voorkomen In loof- en naaldbossen, op kale grond of tussen lage veenplantjes, ook op zand- en grindpaden; voorkeur voor leem­ bodems; algemeen.

Gelijkenissen Deze soort is door kleur en grootte nauwelijks te verwisselen; Gewoon varkensoor (Otidea onotica), oorvormig opgericht, minder vaak voorkomend.

Eetbaarheid Eetbaar; na afkoken in salade bruikbaar.

152

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 152

GRO

01-07-15 14:04

GROTE VOORJAARSBEKERZWAM

KROONBEKERZWAM

GROTE ORANJE BEKERZWAM

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 153

01-07-15 14:04

Register Alleen in tekst genoem- Baardige melkzwam de soorten (zonder af108 beelding) staan cursief Barstende leemhoed 94 Beukenmelkzwam 114 Beukenrussula 122 Biefstukzwam 138 Afgeknotte reuzenknots- Bittere boleet 8 zwam 132 Bitterzoete melkzwam Afgeplatte stuifzwam 110 140 Blauwgegordelde gorAgaricus arvensis 46 dijnzwam 98 Agaricus augustus 46 Blauwplaatstropharia 96 Agaricus bisporus 48 Blauwvoetstekelzwam Agaricus bitorquis 48 128 Agaricus campestris 48 Blauwwordend kaalkopje Agaricus langei 50 106 Agaricus lanipes 50 Bleke collybia 88 Agaricus phaeolepidotus Bleke franjehoed 62 50 Bleke koraalzwam 130 Agaricus praeclaresqua­ Bloemkoolzwam 130 mosus 50 Boletus calopus 12 Agaricus silvaticus 50 Boletus edulis 8 Agaricus subperonatus Boletus erythropus 10 46 Boletus impolitus 12 Agaricus xanthoderma Boletus luridus 10 50 Boletus pinophilus 8 Agrocybe cylindracea 94 Boletus pulverulentus 10 Agrocybe dura 94 Boletus radicans 12 Agrocybe erebia 94 Boletus reticulatus 8 Agrocybe praecox 94 Boletus satanas 14 Albatrellus confluens Bosparasolzwam 38 134 Botercollybia 88 Albatrellus ovinus 134 Bovista nigrescens 140 Aleuria aurantia 152 Bovista plumbea 140 Amanita caesarea 28 Braakrussula 120 Amanita citrina 28 Breedplaatstreephoed Amanita excelsa 30 54 Amanita fulva 34 Breedschubbige cham­ Amanita gemmata 34 pignon 50 Amanita muscaria 28 Broodjeszwam 134 Amanita pantherina 30 Bruine bundelridder­ Amanita phalloides 32 zwam 74 Amanita phalloides v.

Bruine ringboleet 16 verna 32 BruinplaatbundelridderAmanita porphyria 34 zwam 74 Amanita rubescens 30 Bundelcollybia 88 Amanita vaginata 34 Bundelmosklokje 64 Amanita virosa 32 Amethistzwam 92 Appelrussula 118 Calocera viscosa 132 Armbandgordijnzwam Calocybe gambosa 72 98 Calvatia excipuliformis Armillaria mellea 56 140 Armillaria ostoyae 56 Calvatia gigantea 140

154

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 154

Cantharellus cinereus 126 Cantharellus tubaeformis 124 Chalciporus piperatus 20 Chlorophyllum rhacodes 36 Chroogomphus helvet­ icus 104 Chroogomphus rutilus 104 Citrusmelkzwam 112 Clathrus archeri 146 Clathrus rubur 146 Clavariadelphus pistillaris 132 Clavariadelphus truncatus 132 Clitocybe clavipes 78 Clitocybe flagrans 80 Clitocybe gibba 80 Clitocybe nebularis 76 Clitocybe odora 80 Clitocybe phyllophila 80 Clitopilus geminus 84 Clitopilus prunulus 84 Coltricia perennis 134 Coprinopsis atramentaria 106 Coprinus comatus 106 Coprinus picacea 106 Cortinarius armillatus 98 Cortinarius collinitus 98 Cortinarius mucosus 98 Cortinarius orellanus 100 Cortinarius rubellus 100 Cortinarius traganus 100 Cortinarius trivialis 98 Cortinarius varius 98 Craterellus cornucopioides 126 Cystoderma cinnabarinum 84

Denneneekhoorntjes­

brood 8 Dennenslijmkop 82 Dennenvlamhoed 64 Dennenzwavelkop 58 Discina ancilis 152 Disciotis venosa 152 Donkerbruine stuifzwam 142 Calvatia utriformis 142 Cantharellus aurora 124 Donzige melkzwam 108 Cantharellus cibarius 124 Duinstinkzwam 146

01-07-15 14:04

Vaalroze parasolzwam 40 Valse hanenkam 124 Valse kopergroenzwam 94 Vals schaapje 112 Vascellum pratense 140 Verfstuifzwam 144 Viltige maggizwam 110 Violetgroene russula 116 Violetvlekkende franje­ melkzwam 112 Vissige melkzwam 112 Vleeskleurige zalmplaat 84 Vleksteelmelkzwam 112 Vliegenzwam 28 Vloksteelstropharia 96 Volvariella bombycina 44 Volvariella gloiocephala 44 Volvariella volvacea 44 Voorjaarskluifzwam 150 Voorjaarspronkridder 72 Vroeg eekhoorntjesbrood 8

158

Vroege houtzwam 134 Vroege knolamaniet 32 Vroege leemhoed 94

Zaagselhertenzwam 42

Zadelzwam 136 Zeepzwam 68 Zigeuner 96 Zijdeachtige beurszwam Weidekringzwam 90 44 Wijnrode melkzwam Zilveren ridderzwam 68 108 Zilversparmelkzwam Winterhoutzwam 134 108 Witbruine ridderzwam 70 Zwarte kluifzwam 150 Witsteelfranjehoed 62 Zwartgroene melkzwam Witte bundelridderzwam 114 74 Zwartsnedehertenzwam Witte kluifzwam 150 42 Witte ridderzwam 72 Zwartvoetkrulzoom 64 Witte russula 112 Zwartwordende bovist Wollige bundelzwam 60 140 Wortelende boleet 12 Zwavelzwam 136

Xerocomus badius 24 Xerocomus chrysenteron 24 Xerocomus rubellus 26 Xerocomus subtomentosus 26

Belangrijk De eetbaarheid van de in dit boek behandelde paddenstoelen is naar beste weten en naar de nieuwste inzichten aangegeven. Wie paddenstoelen eet, handelt echter op eigen verantwoording. Uitgever en auteur aanvaarden geen enkele verantwoordelijkheid voor foute determinaties door lezers van dit boek en voor individuele intoleranties. We waarschuwen voor de consumptie van rauwe en te oude paddenstoelen. Indien niet anders is aan­gegeven, betekent ‘eetbaar’ altijd dat de paddenstoel eerst door bakken, koken of anders verhit is geweest.

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 158

01-07-15 14:04

Over de auteur Dr. Ewald Gerhardt werkte 25 jaar als bioloog bij de botanische tuin van de Freie Universität Berlin. Zijn specialiteit paddenstoelen is voor hem als eminente soortenkenner en bevlogen natuurfotograaf beroep en hobby tegelijk. Gerhardt is auteur van vele boeken over paddenstoelen.

www.kosmosuitgevers.nl Dit is een uitgave van Kosmos Uitgevers, onderdeel van VBK Media Oorspronkelijke uitgave: Ewald Gerhardt, De kleine BLV Pilzführer. Die besten heimischen Arten. © 2014 BLV Buchverlag GmbH & Co. KG, München.

Fotografie Ewald Gerhardt; met uitzondering van p.60 midden en p.66 onder: Marina Gerhardt Pictogrammen: Gisela Rüger, München Vormgeving binnenwerk: Kochan & Partner GmbH, München Nederlandse uitgave: © 2015 Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen Vertaling, redactie en zetwerk: Fontline, Nijmegen ISBN 978 90 2155 9582 NUR 941 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld.

Noch de maker, noch de uitgever stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 159

01-07-15 14:04

grote

De paddenstoelen

gids

voor onderweg EWALD GERHARDT

TIRION NATUUR

Ewald Gerhardt, De grote paddenstoelengids voor onderweg.

Meer dan 1200 soorten, met 1000 afbeeldingen in kleur.

ISBN 978 90 5210 922 0

KleinePaddenstoelegidsOnderweg-bw.indd 160

01-07-15 14:04

Alles over de interessantste paddenstoelen, zeer overzichtelijk gepresenteerd en met prachtige foto’s.

220 soorten in eenvoudig te onderscheiden hoofdgroepen.

Gemakkelijk vinden van de juiste groep door handig kleursysteem met pictogrammen.

Met informatie over kenmerken, groeiperiode, vindplaats en eetbaarheid.

De kleine paddenstoelegids voor onderweg

Praktische zakgids om snel een soort te herkennen

GERHARDT

www.natuurpunt.be

NUR 941 Kosmos Uitgevers, www.kosmosuitgevers.nl Utrecht/Antwerpen

KleinePaddenstoelenOnderweg-Omslag.indd 1

De kleine

paddenstoelengids voor onderweg

De 200 belangrijkste soorten

EWALD GERHARDT

01-07-15 14:03