Przełączanie kodów językowych, surżyk, trasianka

Problematyka przełączania kodów – code-switching233 – od dawna jest przedmiotem zainteresowania przedstawicieli dyscyplin naukowych, badających szczegółowo zagadnienia socjolingwistyczne na świecie. Literatura na ten temat jest obszerna, Suzanne Romaine poświęca tej problematyce cały rozdział Code-switching i kompetencje komunikatywne z omówieniem najważniejszej literatury tego zagadnienia234, szczegółowo zjawisko przełączania kodów oraz próby sprecyzowania tego pojęcia analizuje m.in. Michał Głuszkowski235 .

Michał Głuszkowski, za Pieterem Muysken, dokonał próby całościowego opisu zjawiska przełączania kodu. Uwzględniając szereg wcześniejszych teorii wyróżnił trzy zasadnicze typy tego zjawiska. Pierwszy z nich – wtrącający ‘insertional’, nawiązuje do teorii języka-matrycy. Ma on miejsce, kiedy pojedynczy element, składający się z jednego lub większej ilości wyrazów, zostaje umieszczony w ramach utworzonych przez bazowy język danej wypowiedzi. W przytoczonym przykładzie angielskiej frazy, wstawionej w hiszpańską konstrukcję syntaktyczną, widoczne jest zjawisko zakorzenienia: „Yo aduve in a state of shock por dos dias”. W drugim typie przełączania kodów – alternacyjnym ‘alternational’, mamy do czynienia z faktyczną alternacją systemów, powodującą zmianę leksyki i gramatyki. Język wypowiedzi ulega zmianie w połowie zdania, np. francusko-rosyjskie „Les femmes et le vin, ne ponimayu”. Trzeci typ przełączania kodów związany jest z istnieniem w dużej mierze wspólnego elementu wypowiedzi, podzielanego przez znajdujące się w kontakcie języki – zjawisko to określane jest jako leksykalizacja kongruentna ‘congruent lexicalization’. Jako jeden z przykładów podana została piosenka z elementami fryzyjskimi i holenderskimi, w której zmiana kodu następuje w punkcie wspólnym

233 O code-switching m.in w: Romaine Suzanne, Bilingualism, Oxford 1989, s. 110. 234 Romaine S., Bilingualism, Oxford 1989, s. 110-164. 235 Głuszkowski M., Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Toruń 2011, s. 100-105.

dla obu języków – fryzyjskim słowie foar (‘dla’), brzmiącym podobnie do holenderskiego voor o tym samym znaczeniu. Wspólny element kończy fryzyjską frazę i staje się częścią holenderskiej idiomatycznej konstrukcji foar/voor herhaling vatbaar, po której następuje dalszy fragment utworu w języku holenderskim236 .

Według Haliny Kurek przełączenie kodów językowych to wybór innego języka lub wariantu językowego (np. dialektu) na skutek dostosowania się mówiącego do określonej sytuacji socjolingwistycznej237. Halina Kurek mówi, że przełączanie kodów może przebiegać w dwu kierunkach: 1) gwara > język ogólny (lub kod mieszany); 2) polszczyzna ogólnopolska < gwara (lub wariant mieszany).

Przełączanie kodów i jego wybór możliwe jest tylko u tych osób, które mają opanowane oba kody238 . W polskiej literaturze językoznawczej istnieje wiele prac mówiących o przełączaniu kodu językowego w różnych sytuacjach, przy czym różnie interpretowane są kody języka ogólnopolskiego i odmiana tego języka, tj. gwara. Na przykład Antoni Furdal wyróżnia tylko dwie warstwy zróżnicowane socjalnie: język literacki i dialekty wiejskie239 . W Polsce, może z wyjątkiem Śląska, nie wytworzyła się bowiem „dwujęzyczność” narodowa [polegająca na zróżnicowaniu terytorialnym], jak np. w Niemczech, gdzie obok języka ogólnego (hochdeutsch), którym posługują się wszyscy w sytuacjach oficjalnych, każda historycznie wyodrębniona część kraju w sytuacjach nieoficjalnych używa regionalnej odmiany języka (bawarskiej, saksońskiej i in.)240. Zjawisko przełączania kodów241 od dawna jest w polu zainteresowań różnych badaczy. Pojęcie kodu badacze tłumaczą następująco „Pojęcie kodu jako elementu sytuacji socjolingwistycznej odnosi się do języka używanego przez nadawcę. Ma ono w tym sensie olbrzymie znaczenie socjologiczne; nadawca używając określonej odmiany wskazuje jednocześnie, do jakiej grupy społeczności językowej należy. Odbiorca może go zatem potraktować jako członka swojej grupy, jako członka grupy innej – np. takiej, którą bardzo wysoko ocenia

236 Głuszkowski M., op. cit., s. 102-103. 237 Kurek Halina, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego, Kraków 1995, s. 24. 238 Ibidem, s. 24. 239 Furdal Antoni, Językoznawstwo otwarte, Wrocław 2000, s. 146. 240 Handke Kwiryna, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, red. Bartmiński Jerzy, t. 2, Wrocław 1993, s. 198. 241 Kod ... odnosi się do każdej formy mowy nazwanej lub nie nazwanej, którą dane społeczeństwo odróżnia od innych form. Koncepcja kodu obejmuje więc to, co zwykle rozumiemy pod słowem „język” oraz to, co się rozróżnia wewnątrz języka, a co w socjolingwistyce nazywamy odmianami, tzn. poziomy mowy, dialekty i style [w:] Britto Francis, Diglossia: A Study of Teory with Application to Tamil, foreword by

Ch. A. Ferguson, Georgetown University Press, Washington DC 1986.

bądź do której członkostwa aspiruje. […] głównym celem uczestników interakcji staje się znalezienie wspólnego języka, jako środka porozumiewania”242 .

Na Ukrainie wytworzyła się dwujęzyczność, a nawet wielojęzyczność polegająca na używaniu różnych języków narodowych i etnicznych (nawet pomijając podziały na język literacki i dialekty). Na terenie całej Ukrainy mamy ponadto do czynienia z ukraińsko-rosyjskim bilingwizmem, toteż zjawisko przełączania kodów występuje tu bardzo często. Ewa Dzięgiel, przedstawiając sytuację socjolingwistyczną Polaków na Ukrainie Zachodniej, pisze: „przyczyną bilingwizmu polskich społeczności na Ukrainie jest zamieszkiwanie na terytorium niejednorodnym językowo i narodowościowo; językiem większościowym jest tu język ukraiński bądź rosyjski. Kontakt języka polskiego z tymi językami prowadzi m.in. do powstania wielojęzyczności społecznej – jest to najczęściej bilingwizm polsko-ukraiński (idiolektalnie wielojęzyczność polsko-ukraińsko-rosyjska)”243 .

Kazimierz Feleszko konstatuje, że „fakt przemiennego „przełączania się” osobników dwujęzycznych z jednego języka na inny skłania do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o czynniki warunkujące to zjawisko. Samo pojęcie interferencji niewiele tu bowiem jeszcze wyjaśnia. Analiza sytuacji, w których dochodzi do wyboru jednego z alternujących kodów ujawnia, że nie rządzi nim przypadek i że zachodzi tu ich uzależnienie od omawianych dotychczas czynników «makrosocjologicznych», takich jak przynależność grupowa, system wartości, hierarchia prestiżu, stosunek do ośrodków władzy”244 .

W społecznościach dwu- lub trójjęzycznych wybór i przełączanie kodu zależy od wielu różnych czynników, między innymi od: • typu sytuacji komunikacyjnej, • tematu rozmowy, • celu rozmowy, • charakterystycznych cech uczestników aktu komunikacji245 .

Odpowiedni kod w sytuacji komunikacyjnej jest oczywisty i naturalny, tak samo jak naturalne bywa jego przełączenie. W niektórych sytuacjach jest to konieczne. Konieczność ta wynika z sytuacji, w której mówiący się znajduje, czy jest to sytuacja prywatna, czy publicz-

242 Bokszański Zbigniew, Piotrowski Andrzej, Ziółkowski Marek, Socjologia języka, Warszawa 1977, s. 85. 243 Dzięgiel Ewa, Problem bilingwizmu w opisie kontaktów językowych polskoukraińskich, Z Polskich Studiów Slawistycznych, Seria 11, Językoznawstwo, Warszawa 2007, s. 27. 244 Feleszko Kazimierz, Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej, [w:] Bukowina moja miłość. Język polski na Bukowinie Karpackiej do 1945 roku, t. I, red. Żor Andrzej, Warszawa 2002, s. 117. 245 Kurek Halina, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego, Kraków 1995, s. 101-108.

na. W tych sytuacjach kody bywają różne. Z tym samym rozmówcą również zależy w których sytuacjach jakiego kodu używamy. Sytuacje wymuszają niekiedy zmiany kodu, której dokonujemy w zależności od tematu rozmowy.

Przełączanie kodu językowego w prowadzonej analizie to przechodzenie w trakcie rozmowy z jednego języka na inny np. z polskiego na rosyjski i odwrotnie, lub z polskiego na ukraiński i odwrotnie, ponadto też przechodzenie z rosyjskiego na ukraiński i z ukraińskiego na rosyjski. Przełączanie kodu jest więc jednym ze sposobów zachowania się osoby dwu- lub wielojęzycznej w czasie kontaktu językowego. Jest ono uwarunkowane zmianami w kontekście sytuacyjnym, tj. czynnikami zewnątrzjęzykowymi. Na przykład sytuacja oficjalna, to język ukraiński na lekcjach w szkole i w rozmowie z nauczycielem, oraz sytuacja nieoficjalna to język rosyjski w rozmowie prywatnej z tym samym nauczycielem na przerwie. Na Ukrainie południowo-wschodniej przeważnie nawet w sytuacjach oficjalnych mówi się bowiem językiem rosyjskim.

Przyczyną powodującą zmianę kodu u osoby dwujęzycznej jest przede wszystkim partner rozmowy i jego język. Mówiący musi wiedzieć, że jego rozmówca zrozumie tekst, jeśli zmieni on kod na inny. W praktyce jest tak, że jeżeli dana osoba rozmawia z respondentem lub z inną osobą – podporządkowuje swój kod rozmówcy. Posłużę się przykładami.

Kiedy przyjechałam do Zaporoża i zapytałam na ulicy po ukraińsku, jak dojechać na dworzec kolejowy usłyszałam odpowiedź również w języku ukraińskim. Już w taksówce ta sama osoba przełączyła się na kod językowy rosyjski i nadal rozmawiała ze mną tylko w języku rosyjskim. Po raz pierwszy spotykając się z jeszcze nie znanym mi rozmówcą zaczynałam rozmowę w języku rosyjskim, po czym kiedy ten usłyszał, że jestem z Polski, przełączył się na język polski. Sytuacja taka z przedstawicielem starszego pokolenia miała miejsce w Zaporożu.

– Zdrastwujtie. Choczu s wami pogoworit’ o waszej żyzni w Zaporożje. – O, a Pani z Polski, jak się cieszę, że będę miała z kim rozmawiać po polsku. Rozumie Pani wszystko co mówię? Jak się cieszę, język polski znam z dzieciństwa i nosze go w sercu, ponieważ teraz nie mam z kim rozmawiać po polsku. Jeszcze z naszymi księdzami.

Bardzo dobrze, że Pani przyjechała, teraz codziennie będziemy rozmawiać po polsku [Zaporoże 2009: wywiad].

Kolejny przykład pochodzi z Tereblecza na Bukowinie północnej. Kiedy przyjechałam do Tereblecza i zapytałam na ulicy po ukraińsku, gdzie mieszka konkretna osoba – Polak X, usłyszałam odpowiedź rów-

nież w języku ukraińskim. Po kilku godzinach przyszłam do tej samej osoby, jak się okazało, znającej język polski i zaczęłam rozmawiać z nią po polsku. Rozmówca natychmiast przełączył się na odpowiedni, tj. polski, kod językowy. W towarzystwie, gdy w rozmowie bierze udział więcej osób, a moimi rozmówcami są osoby wielojęzyczne, można zaobserwować najwięcej przełączeń kodu. Zauważyłam, że kiedy rozmówcy moi opowiadają jakieś zdarzenie po polsku, cytują po rumuńsku lub ukraińsku wypowiedzi kogoś, kto uczestniczył w opowiadanym zdarzeniu.

Z drugiej strony, jadąc na spotkanie z rozmówcą osoba oprowadzająca opowiadała mi o informatorce i o jej pochodzeniu, o tym, że bardzo się cieszy, że jest Polką. Po spotkaniu się z tą rozmówczynią zaczynam rozmowę w języku polskim, po czym ona mówi:

Dietoczka, ja pa polski wsio ponimaju, no uże goworit’ nie mogu, ja wsio zabyła. W dietstwie ja tolko na polskom jazykie razgowariwała i s mamoj, i s papoj, i sosiedi. My żyli w chmielnickoj obłasti. A potom wot żyzń takaja i uże ja niczewo nie pomniu [Zaporoże 2009: wywiad].

Kiedy do pokoju weszła opiekunka rozmówczyni nastąpiła zmiana kodu:

Wże podaj pyrohy, pokaży jak u nas na Ukrajini, jaka u nas smaczna kuchnia. Oś wona specjalno perediahnułasia u wyszytu ukrajińśku soroczku, szczob wam pokazaty jaka u nas ukrajińśka kultura. Ne znajszły my tilky makitry do pyrohiw [Zaporoże 2009: wywiad].

W Berdiańsku spotkałam się z sytuacją, kiedy rozmówca przytoczył słowa swego przełożonego w języku rosyjskim, mimo że opowiadał całe zdarzenie po polsku. Przełączenie, w postaci przytoczenia cytatu, nastąpiło bardzo płynnie, kilka razy w ciągu rozmowy.

U nas na uczelni pracuje kilku specjalistów z języka polskiego, zawsze staram się wysłać ich na kursy języka polskiego do Polski, aby mogli się dokształcić. Jest to dobra forma nauczenia się języka polskiego. Podobnego zdania jest rektorka. Ona twierdzi: Nado szcztoby oni ucziliś w Polsze polskoho jazyka, tam luczsze pripodawatieli, i srieda polskoho obszczestwa [Berdiańsk 2009: wywiad].

W Terebleczu246 spotkałam się z przykładem, kiedy respondentka przytoczyła słowa swego przełożonego w języku rosyjskim, mimo że opowiadała całe zdarzenie po polsku – przełączenie w postaci przytoczenia cytatu nastąpiło bardzo płynnie i kilka razy w ciągu rozmowy.

Ja pracujem w szpitalu, jest tam dobra robota, nu ali diriektor powiedział „niet zarpłaty i nie budiet, kto choczet puskaj rabotajet, a kto nie choczet puskaj idiet w otpusk – patom raboty dla was uże nie budiet”. Nu taj co ja musiała pójśc do roboty taj bez pieniędzy pracować i tak to potem pozmieniali. Jak ja poszła do tego szpitala taj tam na diżuri była i noce niespane i pieniędzy niema tak mi było ciężko, aż nimogem opowiedzieć, a diriektor swoje „no to idi damoj i bolsze nie prichodi, atkuda ja tebe dienieg waźmu”, ale to minęło i taras dajom maj mało dajom tych pieniędzy, ale dajom furt ras na miesiąc [Tereblecze 2005: wywiad].

Czasami, kiedy w trakcie rozmowy A z informatorem B przychodzi osoba C, która nie chce lub nie może brać udziału w rozmowie247 , a ma ważną sprawę do B, wtedy włącza się poprzez kod, który – jak jej się wydaje – nieznany jest rozmówcy A (o sprawach rodzinnych lub prywatnych). W poniższym przykładzie informatorka – nie przełączyła się na język ukraiński, lecz na rumuński.

Uno chorowało i chorowało całe nocke płakało i coś ma jakaś gula pod kolanem n-au ştiut ce să facă ei cu copilul (tj. nie wiedzieli co robić z tym dzieckiem) [Piotrowce Dolne 2005: wywiad].

Jeżeli tematem rozmowy jest przemysł lub tematyka związana z nowoczesną technologią lub techniką, np. komputer, w rozmowie tylko fraza wstępna będzie po polsku, a dalszy ciąg odbywa się w języku rosyjskim. Przyczyną jest brak odpowiednich nazw desygnatów i ich nieznajomość w języku polskim, a często także w ukraińskim.

Każdego roku jestem w Polsce na kursach językowych i bardzo się cieszę ponieważ nabywam praktykę mówienia po polsku, ale brakuje mi dużo słów z komputera, reklam, takich specyficznych. No bo nie operujemy takim słownictwem na kursach. Jak czytam literaturę

246 Wykorzystano dalej fragmenty monografii: Krasowska Helena, Górale polscy na

Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Warszawa 2006, s. 105-108. 247 Tylko poważne przyczyny uniemożliwiają mieszkańcom tych miejscowości rozmowę z badaczami. Spotkałam się tutaj z wielką sympatią i chęcią do rozmowy, z wielką gościnnością i zainteresowaniem rozmówców moimi badaniami. Wszyscy mieszkańcy pomagają w prowadzeniu badań.

po polsku wszystko rozumiem, ale nie specjalistyczną. Myślałam, że załatwię pracę mężowi w Polsce, on jest dobrym komputerowcem, zaczęłam rozmawiać w firmie, a mnie się pytają, no co on umie czy tam jakie programy, a ja mówię po rosyjsku o tych programach, bo nie wiem jak po polsku. Mówiłam mężowi niech sam dzwoni i po angielsku może się dogada, ale on nie chce, bo polskiego nie zna [Zaporoże 2009: wywiad].

W Terebleczu w urzędzie gminy zmiana kodu wiązała się również z miejscem rozmowy:

Buna ziwa (dzień dobry), szie faszic? (co robisz). Ja chotiła znaty skilky prożywaje u nas Polakiw i jaka ich czyselnisť (chcę wiedzieć, ile mieszka tutaj Polaków i ich liczbę). O jak fajnie taras piszom o nas i pytajom i widzisz jak to dobrze je, a kiedyś nic nie można. Downo to i tego nie możno było wiedzieć nie możno było wiedzieć kiery Polaków żyje u nas (przyszedł pracownik gminy) o jakyj dobryj czas nastaw (o jaki dobry czas przyszedł) [Tereblecze 2004: wywiad].

Często też byłam świadkiem rozmowy, kiedy z księdzem z Polski rozmawiałam po polsku, a do rozmowy przyłączała się osoba trzecia nie znająca języka polskiego, wtedy ksiądz też przechodził na język rosyjski. Zdolność przełączenia kodów świadczy o dobrym opanowaniu drugiego języka, a także umiejętności posługiwania się etykietą językową248 .

Ewa Lipińska podaje również przyczyny stosowania przełączania kodów, wymienia ona: 1) chęć wyjaśnienia, rozwiania wątpliwości poprzez użycie właściwego (odpowiedniego) i znanego, zdaniem użytkownika języka, słowa lub zwrotu w języku bardziej znanym lub lepiej czy dokładniej wyrażającym daną myśl (rzecz, zjawisko); 2) potrzebę podkreślenia wagi jakiejś informacji lub instrukcji poprzez wypowiedzenie jej w języku drugim, a powtórzenie (wzmocnienie) w języku pierwszym; 3) próbę przyciągnięcia uwagi rozmówcy poprzez dodanie jakiegoś słowa lub zwrotu w innym języku, niż używanym w konwersacji (pełni to podobną jak nawiązanie kontaktu wzrokowego, podniesienie głosu czy dotknięcie rozmówcy);

248 Szerzej na ten temat, por.: Marcjanik Małgorzata, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa 2007.

4) chęć zaznaczenia swojego pochodzenia, przynależności do danej grupy etnicznej249 .

W literaturze socjolingwistycznej rozróżnia się fragmentaryczne oraz całościowe przełączanie kodów. Fragmentaryczne polega na naprzemiennym używaniu dwóch języków w krótkich fragmentach. Takie przełączanie kodów dotyczy także wtrącanych słów, idiomów, a nawet pojedynczych zdań. Może być stosowane świadomie, używane przez osoby bardzo dobrze znające języki, ale także w sposób niezamierzony, zastosowane przez osoby, których znajomość obu języków (lub tylko jednego) określa się jako słaba, a nawet niedostateczna250 .

U moich rozmówców występuje dosyć często fragmentaryczne przełączanie kodów językowych. Zauważyłam, że występowała najczęściej świadoma zmiana kodów językowych u osób wykształconych, a także tych, które posługują się poprawnie dwoma lub trzema językami (polskim, ukraińskim, rosyjskim). Przełączanie stosowane było wówczas w takiej sytuacji, gdy rozmówca chciał nadać koloryt rozmowie, przekazać dokładniej informację, cytować kogoś stosując także odpowiednią mimikę, intonację, oddając emocjonalny charakter wypowiedzi osoby cytowanej. Spotkałam się również z sytuacją przełączania fragmentarycznego stosowanego nieświadomie, w sytuacji braku odpowiednich słów, czasami nawet pełnych zdań u osób, które nie przykładają specjalnej wagi do poprawności językowej, też u tych, którzy posługują się zwykle surżykiem.

Całościowe przełączanie kodów polega na naprzemiennym mówieniu dwoma językami w dużych partiach rozmowy. Wygląda to, jak tłumaczenie obszernych jej fragmentów lub – w istocie – jest tłumaczeniem. Z taką sytuacją spotkałam się również w czasie moich badań. Najczęściej zdarza się to u księży z Polski, pracujących od 10-15 lat na tych terenach. Całościowe przełączanie kodów występuje rzadziej niż fragmentaryczne, używane jest wyłącznie przez osoby posiadające bardzo wysoki poziom kompetencji językowej251 .

Według kryteriów częstości przełączania kodów można wydzielić przełączenia jednokrotne, kiedy zmiana kodu się nie powtarza, i wielokrotne, choć każde z nich może być spowodowane innymi przyczynami252. Zależy to od poszczególnych użytkowników języka, a także od kontekstu sytuacyjnego. Często zdarzało się wśród moich badanych, że respondent przełączając się na inny język, chciał do-

249 Lipińska Ewa, Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, Kraków 2003, s. 88-89. 250 Lipińska E., op. cit., s. 90. 251 Lipińska E., op. cit., s. 90. 252 Shumarova Nataliya, Podstawy socjolingwistyki, Tyczyn 2004, s. 57.

słownie zacytować kogoś, kogo dane zdarzenie dotyczyło: wówczas następowało w rozmowie kilkakrotne przełączenie kodu.

My redagujemy gazetę po polsku. Jest to jedyna gazeta na Donbasie. Gazeta wychodzi po polsku i po ukraińsku. Nawet dostaliśmy wyróżnienie. Wy Polaky i ukrajinśku mowu wy tak harno propahujete, u nas mało je presy po ukrajinśky – tak powiedziano nam na wręczeniu nagród. Ja im również powiedziałem, że pomimo, że jesteśmy Polakami, my je hromadianamy Ukrajiny i naszym obowiazkom je prawelno widnosytysia do ukrajinśkoji mowy. Bo taka jest prawda, przecież tu mieszkamy i musimy szanować język ukraiński [Makiejewka 2007: wywiad].

Zdarzało się to nawet u osób, które mają w jednakowym stopniu opanowane obydwa języki. Jednokrotne przełączanie kodu zauważyłam u osób, które drugiego języka nauczyły się później i nie są w stanie w tym języku wyrazić wszystkich swoich myśli.

Polski język znam dobrze, mogę zawsze mówić, ucze też w szkole dzieci polskiego. Dużo staram się czytać i pracuje sama. Ale wie pani, ja to robie wsio biezpłatno. Nikto mnie za eto dienieg nie dajet [Zaporoże 2009: wywiad].

Nataliya Shumarova przełączeniem kodu nazywa również zmianę stylistycznych rejestrów, czyli przejście z jednego stylu na inny. Jako przykład podaje ona styl oficjalny, wykorzystywany w pracy, który to w domu, w kręgu rodziny, zostaje zamieniony na styl potoczno-bytowy lub nawet na dialekt, którym posługuje się rodzina. Rozmówca może stosować miłe lub „warczące” słówka, których nigdy nie używa w innych sytuacjach, może być wykorzystany przy tym „język rodzinny”, niezrozumiały lub słabo zrozumiały osobie obcej, nienależącej do tej „małej grupy”. Ten typ przełączeń N. Shumarova nazywa przełączeniami rolowymi i (lub) sytuacyjnymi: zmieniła się rola, zmienił się i styl mowy; zmieniła się sytuacja – zmienił się styl. Sytuacje takie mogą wymuszać zmianę jednego kodu na inny. W ten sposób przełączenia kodu są możliwe w granicach jednego języka i w sferze dwóch oraz większej liczby języków253. Ci sami rozmówcy mogą komunikować się na tematy bytowe np. w języku ojczystym, a rozmawiając na tematy społeczne, polityczne mogą przejść na inny kod mający wyższy status, tj. na język danego państwa.

Michał Głuszkowski opisując aspekty dwujęzyczności staroobrzędowców w regionie augustowsko-suwalskim uważa, że najważniej-

253 Shumarova N., op. cit., s. 56.

szym rozróżnieniem przejawów przełączania kodów jest kryterium pragmatyczne, oddzielające świadome przełączanie kodów od nieświadomego. Do świadomego przełączania kodu zaliczamy cyto‑ wanie oraz uzupełnianie kodu. Autor zwraca również uwagę na uzupełnianie kodu wówczas, kiedy elementy obcego kodu są celowo wprowadzane dla uściślenia lub podkreślenia znaczenia. Podaje przykłady niekontrolowanego przełączania kodów, do których zalicza pojedyncze wstawki z języka polskiego do gwary i na odwrót. O wstawkach możemy mówić w sytuacjach, w których bazowy język wypowiedzi jest łatwo rozpoznawalny. Ponadto zwraca uwagę na to, że w sytuacji niekontrolowanego przełączania kodów szczególnie przydatne okazuje się pojęcie leksykalizacji kongruentnej254 .

Polacy mieszkający w miastach południowo-wschodniej Ukrainy zmieniają kody swobodnie i naturalnie, niezależnie od tego, czy robią to świadomie czy nieświadomie, najczęściej bowiem zwracają uwagę na treść wypowiedzi, a nie na jej formę. Takie przełączanie jest dowodem ich dwujęzyczności lub trójjęzyczności. Nie dziwili się, że ktoś rozmawia z nimi innym językiem słowiańskim. Natomiast, jeżeli ktoś z nich nie znał polskiego, od razu to zaznaczał. Nie dziwiło ich, że często zadawano im pytania w różnych językach (rosyjskim, ukraińskim, polskim), odpowiadali często w języku pytania. Zmiana kodu językowego była dla nich naturalnym faktem językowym, choć w niektórych przypadkach bardzo złożonym.

Ewa Lipińska zwraca uwagę, że komunikacja polegająca na przełączaniu kodów może być pełnowartościowa, ale pod warunkiem, że uczestnicy rozmowy są w stanie operować takim samym systemem porozumiewania się. Następuje wtedy wzajemne zrozumienie w przekazie i odbiorze informacji. Na pewno jest ono szybsze, niż w przypadku oddzielenia dwóch języków na siłę lub prób tłumaczenia obcojęzycznych wyrażeń w sposób opisowy”255 .

Na Ukrainie oraz Białorusi kody ukraiński i rosyjski oraz białoruski i rosyjski często zostają tak przemieszane, że tworzą nową jakość, która w socjolingwistyce zwana jest na Ukrainie – surżykiem, na Białorusi zaś – trasianką.

Surżyk jako zjawisko socjolingwistyczne

Zakładam, że surżyk występuje wtedy, kiedy elementy obydwu języków rosyjskiego i ukraińskiego uzyskują taki stopień przemieszania, że tworzą nową, trzecią jakość, pozbawioną normatywności, nie

254 Głuszkowski M., Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Toruń 2011, s. 104-105. 255 Lipińska E., op. cit., s. 92.

posiadającą własnego standardu. Surżyk można jedynie analizować pod kątem oddziaływania cech języka ukraińskiego na język rosyjski lub odwrotnie u pojedynczych użytkowników, nie da się jednak zjawiska tego opisać dla grupy. Surżyk to język, w którym sztucznie połączone elementy różnych języków nie mają żadnego standardu. Termin ten dotyczy języka ukraińskiego z domieszką elementów języka rosyjskiego, powstałego w wyniku ukraińsko-rosyjskiej interferencji językowej. Elementy tych języków na poziomie fonetycznym, fleksyjnym, leksykalnym i innych, występują różnie u różnych osób prowadzących komunikację256 .

Surżyk257 w komunikacji starszego i średniego pokolenia Polaków na południowo-wschodniej Ukrainie występuje bardzo często. Młode pokolenie wyraźnie rozgranicza język literacki ukraiński od rosyjskiego, choć nie oznacza to, że nie mówi surżykiem. Używanie surżyka jest najbardziej słyszalne u osób urodzonych w Kazachstanie, obecnie mieszkających w Bogatyriowie koło Zaporoża258. Dość często występuje także u osób urodzonych na zachodniej Ukrainie, u których język lub gwara ukraińska była pierwszym środkiem komunikacji, a język rosyjski został nabyty po znalezieniu się na Ukrainie południowo-wschodniej. Warto wspomnieć także, że częściej surżykiem posługuje się ludność z niższej sfery społecznej, rzadziej natomiast osoby pracujące w urzędach, w szkołach czy na uczelniach wyższych, tzn. inteligencja. To ostatnie dotyczy także innych grup narodowościowych, nie tylko Polaków, a nawet samych Ukraińców i/lub Rosjan obecnie mówiących po ukraińsku. Na temat surżyka w Ukrainie powstaje szereg prac o mniejszej lub większej randze naukowej, zjawisko to jest szeroko komentowane także na witrynach internetowych w języku ukraińskim i rosyjskim. Często pojęcie to bywa mylone z gwarami ukraińskimi mającymi zapożyczenia leksykalne z języka rosyjskiego.

256 Por.: Masenko Larysa, Język i społeczeństwo: wymiar postkolonialny, Gdańsk 2008.; Мaсенко Л., Суржик між мовою і язиком, Київ 2011; Мaсенко Лариса,

Соціокультурні характеристики розмовних форм української мови в міських середовищах сучасної України, [w:] Kurek Halina (red.), Języki słowiańskie w ujęciu socjolingwistycznym. Prace przygotowane na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów, Mińsk 2013, Kraków, Biblioteka LingVariów, t. 15, Kraków 2012, s. 117–123. 257 Lewczuk Pawło, Socjolingwistyczny status surżyka, LingVaria XI, Kraków 2016, s. 177-189, por.: Nazarenko Lilia, Украинский суржик – социолект, просторечие, пиджин? К вопросу о якыковой ситуации на Украине, Slavica Literaria 15, 2012, s. 243-250. 258 W opisie surżyka wykorzystano fragment książki: Krasowska H., Polacy na południowo-wschodniej Ukrainie, Warszawa 2012, s. 178-184.

W Polsce temat surżyka doczekał się obszerniejszego opracowania. Zajął się tym zjawiskiem Artur Bracki259 . W pracy tej znalazły się zarówno elementy opisowe i analityczne dotyczące surżyka. Termin surżyk jest używany w literaturze socjolingwistycznej od niedawna, rozpowszechniony został przez ukraińskich i rosyjskich językoznawców, zwłaszcza w ostatnim dwudziestoleciu. Dotyczy on bowiem mieszaniny języka ukraińskiego i rosyjskiego. Pierwotne znaczenie wyrazu surżyk według Słownika języka ukraińskiego Borysa Hrinczenki (ukr. суржик) „to „смешанный зерновой хлеб или мука из него, напр. пшеница с рожью, рожь с ячменем, ячмень с овсом и др.” lub „человек смешаной расы”260 .

Etymologiczny Słownik Maksa Vasmera podaje: суржанка, суржанец, суржик „нечистая пшеница c примесью ржи”. M. Vasmer cytuje też polskie sąrżyca, sążyca ‘ts.’, czeskie souržice, sourež, z * só- i *rъžь261 . U Aleksandra Brücknera też występuje sąrżyca, sążyca ‘pszenica ze rżą (żytem)’262. Wiesław Boryś poświęca wyrazowi krótki akapit podając także: *sórъžica ‘ziarna pomieszane z żytem, zboże zawierające żyto’, polskie dialektalne od XVI w. – sążyca, sąrżyca ‘żyto (siane) na wpół z pszenicą’, czeskie souržice, dial. suržica jako ‘zboże (zwłaszcza pszenica) siane razem z żytem’, słowackie suržica ‘mieszanka pszenicy i żyta lub owsa i jęczmienia’, słoweńskie i serbsko-chorwackie ‘mieszanka zbożowa, zwłaszcza żyta i pszenicy’, ‘wysiana mieszanka żyta i pszenicy, a także ukraińskie суржик ‘ts.’263 .

Pierwotne znaczenie wyrazu wiąże się z leksyką dotyczącą uprawy roli. B. Hrinczenko podaje także inne znaczenie ‘człowiek mieszanej rasy’. Z czasem termin ten został przeniesiony na grunt językoznawstwa i nabrał rozgłosu w literaturze językoznawczej jako zjawisko socjolingwistyczne. Ukraińscy i rosyjscy socjolingwiści uważają, że wyjąt-

259 Cytat za: Bracki Artur, Surżyk. Historia i teraźniejszość, Gdańsk 2009: „Z uwagi na brak w dotychczasowej literaturze przedmiotu monografii opisującej surżyk, a także słabe rozpoznanie zagadnienia w publikacjach realizowanych poza Ukrainą [...] za cel główny obrano tu opis tytułowego zagadnienia, wyznaczenie jego zakresu znaczeniowego i natury.” [...] Niniejsza praca powstała przede wszystkim z myślą o tym, by określenie surżyk stało się rozpoznawalnym pojęciem naukowym, nazywającym ściśle określony produkt językowej interferencji ukraińskorosyjskiej, by zajęło miejsce pośród wielu innych pojęć nazywających podobne zjawiska, występujące na innych terytoriach, z których część zaprezentowano w tej monografii”. 260 Грінченко Борис, Словарь української мови, т. IV, Київ 1909, IV, s. 231. 261 Фасмер Макс, Этимологический словарь русского языка, том III, Москва 1971, s. 806. 262 Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927, s. 482. 263 Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005, s. 122.

kowe formy tego typu półjęzyczności264 są formowane w warunkach, kiedy dwa języki są podobne. Tak w rezultacie zmieszania języków ukraińskiego i rosyjskiego powstaje surżyk265 .

Encyklopedia języka ukraińskiego z 2000 roku podaje: Суржик (букв. – сумішжитазпшеницею, ячменюзвівсоміт. ін., атакожборошно з такого зерна) – мова, в якій штучно об’єднані без дотримання літературних норм елементи різних мов. Уживається переважно щодо укрaїнського просторіччя, засміченого невмотивовано запозиченими (внаслідок укрaїнсько-російської інтерференції) російськими елементами: самольот, січас, тормозити, строїти, кидатися в очі, займатися в школі, гостра біль. Суржик – цезбіднена мова, позбавлена національного колориту, краси й виразності. Найпоширеніший у побутовому мовленні, звідки проникає на сторінки газет і журналів, книжок і брошур266 .

(Surżyk (dosł. mieszanina żyta z pszenicą, jęczmieniem i owsem itp., jak również mąka z takiego ziarna) – język, w którym elementy różnych języków zostały sztucznie połączone, bez przestrzegania norm literackich. Jest używany przeważnie w stosunku do określenia prostego języka ukraińskiego, zaśmieconego nieuzasadnionymi zapożyczeniami (na skutek interferencji ukraińsko-rosyjskiej) z języka rosyjskiego: „samoliot”, „siczas”, „tormozyty”, „strojity”, „kydatysia w oczi”, „zajmatysia w szkoli”, „gostra bil”. Surżyk jest to język zbiedniały, pozbawiony kolorytu narodowego, piękna i wyrazistości. Najbardziej rozpowszechniony w mówieniu codziennym, skąd przenika do gazet, pism, książek i broszur).

Jarosław Poliszczuk, powołując się na powyższą encyklopedię, podaje: surżyk jest to mieszanina żyta z pszenicą, jęczmienia z owsem – też język, w którym sztucznie połączone elementy różnych języków nie mają żadnego standardu. Termin ten dotyczy języka ukraińskie-

264 „H. Ringbom uważa, że jest to przejściowy stan, zmierzający do całkowitego zarzucenia języka ojczystego na rzecz języka kraju przyjmującego. T. SkutnabbKangas twierdzi, że osoba, która nie osiągnęła jeszcze poziomu jednostki jednojęzycznej w żadnym z języków, jest podwójnie półjęzyczna, mimo że znajomość obu wzięta razem jest wyższa od znajomości każdego z osobna. ... Półjęzyczność czy podwójna półjęzyczność jest zjawiskiem mało zbadanym, a nawet często podaje się w wątpliwość fakt jej istnienia” [za:] Lipińska E., Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, Kraków 2003, s. 124-125. 265 Труб Володимир Михайлович, Явище “суржику” як форма просторіччя в ситуації двомовності, Мовознавство nr 1, Київ 2000, s. 46-58. 266 Ленець К.В., Суржик. Українська мова. Енциклопедія, Київ 2000, s. 616.

go z domieszką elementów języka rosyjskiego powstałego w wyniku ukraińsko-rosyjskiej interferencji językowej267 .

Niektórzy ukraińscy lingwiści twierdzą, że surżyk zrodził się w środowisku miejskim. Autor pracy o języku Kijowa pisze, że na początku XIX wieku w Kijowie rzadko kto mówił rosyjskim językiem literackim. Mieszkańcy tego miasta rozmawiali w języku ukraińskim lub polskim268 , a w 1860 roku inteligencja kijowska rozmawiała na co dzień w języku ukraińskim. Działo się tak na skutek przemieszania rosyjskich i ukraińskich związków wyrazowych. Natomiast w latach 1870-1880 w domach wykształconych mieszkańców tego miasta rozmawiano nie wiadomo w jakim języku... Surżyk był więc językiem miasta; przestał być ukraińskim, ale jeszcze nie został rosyjskim. Jest to nowy twór językowy, który oburza Ukraińców, a też prawdziwych ‘Rusinów’... W połowie XIX wieku język Kijowa trochę nabrał poprawności bardziej zbliżonej do rosyjskiego, ale językiem rosyjskim nigdy się nie stał. Język ukraiński został zaś w mieście wyparty z użycia i stał się językiem wsi269. Migracyjne procesy ludności wiejskiej do miast stały się przyczyną funkcjonalnej roli wiejskiego surżyku, który nakładał się na miejski.

Inni autorzy przypisują używanie surżyka rusyfikacji ukraińskiej wsi, która w wyniku długotrwałej nauki języka rosyjskiego stała się „surżykojęzyczna”270. Jak wiadomo, rusyfikacja Ukrainy rzeczywiście wpłynęła na sytuację językową ukraińskiej wsi, która z czasem zrobiła się „surżykojęzyczna”, zwłaszcza w rejonach wschodniej Ukrainy. Surżyk w różnych regionach Ukrainy jest różny, także jego nosiciele używają różnych jego form i odmian, które nie są policzalne, nie posiadają standardu.

Badania, dotyczące używania surżyka, przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii w 2003 roku wykazały, że od 11% do 18% mieszkańców Ukrainy posługuje się surżykiem, tj. 5,1 – 8,3 mln osób. W języku mieszanym: ukraińskim i rosyjskim, tj. surżykiem na zachodzie Ukrainy mówi 2,5%, w części centralnej Ukrainy – 14,6%, w części centralno-wschodniej 21,7%, na wschodzie Ukrainy – 9,6, a na południu – 12,4% mieszkańców271 .

267 Поліщук Ярослав, Лінгвістичний та металінгвістичний феномен суржику (на прикладі сучасної української літератури, [w:] Język ukraiński: współczesność – historia, red. Czyżewski Feliks, Hrycenko Paweł, Lublin 2003, s. 267. 268 Макаров Анатолий, Малая энциклопедия киевской старины, Київ 2002, s. 192. 269 Макаров А., op. cit., s. 193-194. 270 Ставицька Леся, Арґо, жаргон, сленґ. Соціяльна диференціяція української мови, Київ 2005, s. 261-263. 271 „Mówienie surżykiem”, badania przeprowadzone przez Kijowski Międzynarodowy Instytut Socjologii, 2003, podział wg makroregionów, podaję za: http:// ru.wikipedia.org/wiki/%D0%98%D0%B7%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0% B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5:SurzhykUseRu.PNG (dostęp: 30.01.2011).

Surżyk nie ma oficjalnego statusu i jest uważany przez władze ukraińskie za zepsuty rusycyzmami język ukraiński, choć powstał w epoce narodzenia się literackiego języka ukraińskiego. W formie pisanej surżyk został zastosowany w utworze „Natałka Połtawka” Iwana Kotlarewskiego (1819)272 , a także w późniejszych utworach innych autorów.

Potwierdzam więc definicję tego zjawiska, że surżyk występuje wtedy, kiedy elementy obydwu języków (rosyjskiego i ukraińskiego) uzyskują taki stopień przemieszania, że tworzą trzecią jakość, pozbawioną normatywności, nie posiadającą własnego standardu.

Na terytorium Ukrainy południowo-wschodniej surżyk występuje bardzo często w mowie badanych Polaków, zwłaszcza u tych respondentów, którzy urodzili się na Ukrainie Zachodniej.

My popali w Kazachstan, nas Stalin wysłał s Ukrainy, naszych bat’kiw, w trycat’ szestom godu. Ja tam prożyw sorok odin god. Siewernyj Kazachstan, rańsze była Koczetanskaja obłast’, sieczas Siewierokazachstanskaja. W siemsiat sied’mom godu ja pryjichał siuda, tut u mienia doczka buła. Nas tam dierżali o tako. Relihiju naszu nichto nie znał, nichto nie dawał, zaprieszczali. W szkołu my chodili, nie daj boh szczob jajiczko kraszene buło. U mene żena była komunistka, a u mienia ikony buły, prijechali szczob ja sniał. Nu i ja sniał [Bogatyrówka 2007: wywiad].

Rozmówcy zdają sobie sprawę z mówienia niepoprawnym językiem literackim: „ani ukraińskim, ani rosyjskim”.

My razgawariwajem nie czisto po ukraiński, to i pa ruski nie czisto, nasz jazyk jest mieszannyj. Nu możet nado było uczitsia wsio prawelno, a wot ne buło gdie, uczitsia nado buło rabotat’, dietoczka – nam tiażeło oczeń buło. Chto piereżył eto, to i znajet. Uże sejczas uczitsia można w szkole, a my jak sami uczilisia i potomu nasz jazyk takoj smieszanyj [Bogatyrówka 2007: wywiad].

Analizowałam odpowiedź na pytanie: На каком языке Вы общаетесь каждый день (w jakim języku na co dzień Pani/Pan rozmawia?).

W rezultacie, 24% badanych ze średniego pokolenia odpowiedziało, że językiem codziennej komunikacji jest „surżyk”. W obwodzie donieckim takiej odpowiedzi nie było. Zdecydowanie mniej osób,

272 Iwan Kotlarewski, ukr. Іван Петрович Котляревський, (1769-1838) – ukraiński poeta i dramaturg, wprowadził żywy język ludowy do literatury ukraińskiej; autor żartobliwej trawestacji Eneidy Wergiliusza (cz. 1 wydana w 1798, całość w 1842) oraz popularnych na Ukrainie: Natałka-Połtawka, Moskal-czariwnyk.

z którymi prowadziłam wywiady w obwodzie donieckim mówiło, jak się okazało, surżykiem. Zwracali oni uwagę na poprawność językową w języku rosyjskim lub ukraińskim, w ich języku występowało też zjawisko przełączania kodu na język ukraiński lub polski. W języku polskim występowały liczne interferencje językowe.

SURŻYK

ROSYJSKI I UKRAIŃSKI 24%

9%

10%

ROSYJSKI

57%

UKRAIŃSKI

Diagram 4. Deklaracja używania języka przez rozmówców

W trakcie wywiadów sami rozmówcy wskazywali na to, że mówią surżykiem lub „ani to po ukraińsku, ani po rosyjsku”. Doskonale zdają sobie sprawę z jego niepoprawności.

My razgawariwajem takoj mieszanoj mowoj. Nu nie to russkij, nie ukraińskij. Kak to tak my nauczylisia i tak bałakajem. Nie znaju kak ono wierno. Nu i pa polski toże ciut’-ciut’. Oj pisat’ ja nie umieju, ja wże stara, jeśli szczoś potriebne, to dity piszut. Nu znajetie eto tak, ni ruskij jazyk, ni ukrainskij. Ja słyszała ruskij tam w Moskwie, u nich czistyj, a u nas wot takoj surżyk, on mieszanyj. No a pa ukrainski to znajetie samyje kak prawilno ano, no my toże tak czisto pa ukrainski nie razgawariwajem wot [Bogatyrówka 2007: wywiad].

Najstarsze pokolenie badanych samego słowa „surżyk” nie zna, nie miało styczności z tym terminem. Średnie pokolenie termin zna, jako mieszankę językową ukraińsko-rosyjską, lub nawet mieszankę języka polskiego z rosyjskim i ukraińskim:

Surżyk eto jeśli kto-to razgawiariwajet na ruskom jazykie i dajet mnogo ukraińskich słow. Toże ja dumaju, jeśli kto-to gawarit pa polsku i mnogo ruskich i ukraińskich słow [Makiejewka 2010: wywiad].

Termin „surżyk” jest dobrze znany młodzieży, a zwłaszcza studentom. Nawet w rozmowach w autobusach czy trolejbusach, można usłyszeć żartobliwe dyskusje młodzieży o tym, że kolega czy koleżanka rozmawia surżykiem.

Na pytania czym jest surżyk otrzymywałam odpowiedzi: – niepoprawność języka ukraińskiego i nieznajomość języka rosyjskiego – to razem jest surżyk; – jak ktoś nie zna ani rosyjskiego ani ukraińskiego to jest surżyk; – no ludzi ze wsi mówią surżykiem; – surżyk to tak trochę ukraińskiego trochę rosyjskiego, a żaden w dobrym stopniu; – w szachtach mówią surżykiem, bo wiecie oni nie czytają gazet, nie czytają nic; – surżyk to taki niski język, to jak ktoś nie chciał się uczyć w szkole to taki ma język, nijaki; – surżyk, to tak jak ktoś coś mówi i nie można określić języka, czy to rosyjski czy to ukraiński.

Z moich własnych obserwacji wynika, że w Zaporożu, w środkach komunikacji miejskiej, więcej osób rozmawia surżykiem, niż w Doniecku; podobnie na ulicy czy też w sklepach. Ukraińscy lingwiści coraz częściej dyskutują na temat używania surżyka i jego rozpowszechnionych funkcji. Dyskusje takie są prowadzone także na forach ogólnoukrainskich, ponadto prowadzący je naukowcy zastanawiają się, jakie metody zastosować, aby zmniejszyć lub w ogóle zlikwidować tak szeroki zakres używania surżyka. Nic też dziwnego, że najwięcej uwagi tej problematyce poświęca się na uczelniach wyższych Zaporoża i Doniecka, zwłaszcza na zajęciach poświęconych kulturze języka.

Staramy się tłumaczyć młodym ludziom, że mówienie surżykiem jest niepoprawne. Uczulamy ich na to, żeby w swoim kręgu znajomych, w rodzinach starali się mówić poprawnie, jeżeli nie po ukraińsku, to po rosyjsku, ale żeby był to język mówiony zbliżony do literackiego. Na starsze pokolenie nie mamy wpływu i nie należy ich męczyć, natomiast młodzi są przyszłością państwa. Będą oni reprezentować Ukrainę na arenie międzynarodowej, powinni więc posługiwać się językiem literackim [Berdiańsk 2010: wywiad].

Zjawisko to jest przedmiotem troski naukowców ukraińskich. Surżyk jako fenomen socjolingwistyczny należałoby dokładnie zbadać pod trzema różnymi aspektami: lingwistycznym, psychologicznym oraz socjalnym. Jednym z głównych celów takich badań powinna stać się metodyka nauczania, będąca w stanie zablokować rozrost oraz wpływ

tego zjawiska, gdyż zagraża ono językowi ukraińskiemu, wyrządzając wewnętrzne szkody na wszystkich jego poziomach273. Artur Bracki, badacz tego socjolingwistycznego zjawiska, pisze: „Punktem wyjścia jest w omawianym aspekcie jednoznaczne wskazanie na międzykulturowy rodowód tego zjawiska, rzutujący również na jego stan obecny. Bez wątpienia omawiane zjawisko jest zarówno wynikiem (w perspektywie historycznej), jak i potencjalnym elementem (perspektywa historyczna oraz współczesność) komunikacji werbalnej na terenie Ukrainy. Jako pierwsze należy przeanalizować kryterium powszechności. Surżyk można usłyszeć na terenie całego państwa ukraińskiego, przy czym może to być: a) dialog osób, z których każda posługuje się własnym wariantem tego złamanego kodu; b) dialog osób, z których jedna posługuje się surżykiem, a druga – językiem ukraińskim bądź rosyjskim; c) dialog, w którym jedna mówi po ukraińsku, a druga po rosyjsku”274 .

Moim zdaniem, zjawisko to, jako socjolingwistyczny fenomen, należałoby też porównać (pod względem jego zakresu) nie tylko w różnych regionach Ukrainy, ale także w Rosji tam, gdzie mieszkają Ukraińcy, czy też na całym pograniczu ukraińsko-rosyjskim. Uwagę badaczy należałoby też skierować na używanie surżyka w innych grupach etniczno-językowych, które pomimo lepszej lub gorszej znajomości języków ukraińskiego i rosyjskiego, posługują się językiem swej narodowości. W moich badaniach wzięłam pod uwagę tylko przykłady używania surżyka wśród polskiej grupy narodowej.

Artur Bracki przewiduje zanik surżyka: „na podstawie przemian społecznych we współczesnej Ukrainie, których dominantą jest silne ciążenie ku odrodzeniu tożsamości narodowej, przy znaczącym udziale języka ukraińskiego jako spoiwa myśli narodowej. Paradoksalnie, taki obrót spraw może spowodować wytworzenie się na Ukrainie właściwego stosunku parytetowego między językiem ukraińskim (ogólnonarodowym, dominującym i uznawanym powszechnie za podstawowy) oraz językiem rosyjskim (łatwym do przyswojenia językiem obcym, uznawanym dla sfery nauki, kultury i, ogólnie, komunikacji międzynarodowej). Istnienie surżyka hamuje ten proces, gdyż tworzy złudzenie braku potrzeby opanowania któregokolwiek z języków wyjściowych”275 .

273 Масенко Лариса, Суржик як соціолінгвістичний феномен, http://www.ji.lviv.ua/ n35texts/masenko-surzhyk.htm (dostęp: 4.05.2020). 274 Bracki Artur, Surżyk. Historia i teraźniejszość, Gdańsk 2009, s. 70. 275 Bracki A., op. cit., s. 251.

Należałoby określić m.in. jakie są przyczyny występowania tego zjawiska. Poprawę, tj. ograniczenie surżyka, wiązać można z pokoleniem trzecim, czyli najmłodszym. Jest ono w stanie nauczyć się języków literackich, rozróżniając słowiańskie systemy językowe. Jak świadczy cytowana powyżej wypowiedź wykładowcy języka polskiego i ukraińskiego z Berdiańska, o poprawność językową walczą nauczyciele akademiccy na swoich zajęciach zwracając szczególną uwagę na poprawność wypowiadania się studentów w każdym z używanych języków. Zadanie to należy jednak nie tylko do językoznawców, ale do szerszych kręgów inteligencji w kształtowaniu dobrej polityki językowej państwa i uświadamianiu prestiżu językowego.

Fot. 8. Ogłoszenie z użyciem surżyka na Bukowinie północnej, fot.: Helena Krasowska

Trasianka

Na terenie Białorusi występuje zjawisko trasianki276, gdzie elementy języków rosyjskiego i białoruskiego uzyskują duży stopień przemieszania, tworząc nową trzecią jakość, pozbawioną normatywności, nie posiadającą własnego standardu. Elżbieta Smułkowa zwraca uwagę, że „Od pewnego czasu daje się bowiem zauważyć, zwłaszcza wśród ludności mniej wykształconej, posługiwanie się językiem mieszanym, składającym się z różnych, indywidualnych konfiguracji elementów białoruskich i rosyjskich, tzw. „trasianką” (w gwarach białoruskich ter-

276 Por.: Hentschel Gerd, Zaprudski Sjarhej, Belarusian Trasjanka and Ukrainian

Suržyk. Structural and social aspects of their description and categorization, Studia Slavica Oldenburgensia, BIS-Verlag, Oldenburg 2008.

minem tym określa się pokarm dla bydła, składający się z mieszanki słomy i siana277. Jak zaznacza Elżbieta Smułkowa: „trasianka” może być jednym środkiem komunikacji poszczególnych ludzi; może także pojawiać się w karykaturalnej formie osób wykształconych, gdy rozmówcy, w zasadzie rosyjskojęzyczni, uważają za stosowne mówić „po białorusku”. Stosunkowo łatwo jest opisać białoruskie elementy językowe w mówieniu Białorusinów po rosyjsku, o tyle zjawisko trasianki jest trudne do przedstawienia zakresu oddziaływania języka rosyjskiego na białoruski, ponieważ proces rusyfikacji językowej postępuje i jest silnie zindywidualizowany, nawet w przypadku czynnej dwujęzyczności i zachowania podstawowych białoruskich norm językowych. Zatem Elżbieta Smułkowa zakłada, że mamy do czynienie z trasianką wówczas, kiedy elementy obu języków uzyskują taki stopień przemieszania się, że tworzą już trzecią jakość, pozbawioną nie tylko normatywności, ale i nie posiadającą jeszcze własnego uzusu, czyli dająca się opisywać tylko wyłącznie idiolektalnie278 .

Katarzyna Konczewska, opisując zjawisko trasianki, zaznacza: „Najczęściej użytkownicy „trasianki” są przekonani, że rozmawiają po rosyjsku. Drugie, ale przeważnie trzecie i następne pokolenia migrantów ze wsi mieszkających w rosyjskojęzycznych miastach rozmawiają już po rosyjsku, czemu sprzyja absolutna rusyfikacja wszystkich elementów życia miejskiego. Jednak „trasianka”279 nadal funkcjonuje. Czasem jest wykorzystywana jako element tworzenia sytuacji komicznej, najczęściej jako obraz zbiorowy niewykształconego Białorusina, który pożegnał rodzimą wieś na rzecz miasta, ale nadal pozostał w nim obcy. Białoruski prezydent na przykład używa w swoich wypowiedziach „trasianki” jako elementu lekceważenia i szyderstwa wobec opozycji”280. Na podstawie badań prowadzonych przez socjologów w 2001 roku wynika, że w języku białoruskim na co dzień rozmawia tylko 4% Białorusinów, 34,7% posługuje się językiem mieszanym, a jedna trzecia obywateli Białorusi używa „trasianki”281 .

277 Smułkowa Elżbieta, Dwujęzyczność po białorusku: bilingwizm, dyglosja, czy coś innego?, [w:] Smułkowa Elżbieta, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002, s. 415. 278 Smułkowa E., op. cit., s. 415. 279 O trasiance również por.: Рамза Татьяна, Трасянка: национально-прецедентный феномен или «ключевое слово текущего момента»?, Беларускаядумка 7, Минск 1998, s. 112-116. 280 Konczewska Katarzyna, Współczesna sytuacja socjolingwistyczna na

Grodzieńszczyźnie, [w:] Socjolingwistyka XXIX, Kraków 2015, s. 162-163. 281 Konczewska K., op. cit., s. 163.

Mowa prosta

Warto w tym miejscu wspomnieć o kolejnym terminie mowa pro‑ sta282, który był wynikiem licznych badań i analizy socjolingwistycznej. Jak zaznacza Koji Morita „pojęcie „mowa prosta” albo „język prosty” jest obecnie rozpowszechnione prawie na całych Kresach Wschodnich. Badacz podkreśla, że nie istnieje „mowa prosta” albo „język prosty” jako jednolity i odrębny język funkcjonujący na całym terenie wschodnim. „Każdy język może być tu „prosty”, dopóki jest przeciwstawiany językom o wyższym statusie w hierarchii językowi określonego społeczeństwa, czyli każdemu językowi literackiemu, a dawniej językowi cerkiewnosłowiańskiemu. Polacy na Wschodzie wstydzą się czasem swojej gwary, mówiąc, że jest ona niegramatyczna i nieczysta, tj. „prosta”. Z tego wynika, że od wielu lat określenie „prosty” jest używane przede wszystkim po to, by wyrazić niższy status w stosunku do języków o wyższym statusie. Uważam, że za określeniem „prosty” kryje się niższość, będąca efektem hierarchicznej struktury społeczeństwa na Wschodzie”283. Badaczki gwar obszaru dawnych Kresów północno-wschodnich mową prostą lub mówieniem „po prostu” określają lokalną gwarę białoruską, którą posługują się Polacy284. Iwona Kabzińska zwróciła uwagę, że najczęściej określano „mowę prostą” jako mieszaninę różnych języków, przede wszystkim polskiego, rosyjskiego i białoruskiego. Niektórzy dodawali komponent niemiecki, a nawet „żydowski”, co jeszcze bardziej podkreślano „mieszankę” charakterystyczną dla „języka prostego”285. Rozmówcy w Trokach i Starych Trokach, z którymi prowadził badania terenowe Koji Morita twierdzą, że mówiący po polsku ludzie ze wsi też często uważają swój język za „prosty” w porównaniu z językiem ludzi z centralnej Polski.

Koji Morita wymienia cechy „mowy prostej”: 1) „Mowy” te są przeciwstawne językom o wyższym statusie w hierarchii językowej, dawniej językowi cerkiewnosłowiańskiemu, a obecnie językom literackim (polskiemu, rosyjskiemu lub białoruskiemu), a jednocześnie wskazują na pozycję w hierarchii społecznej ich użytkowników;

282 Morita Koji, Przemiany socjolingwistyczne w polskich społecznościach na Litwie (rejon trocki) i Białorusi (rejon iwieniecki), Warszawa 2006. 283 Morita Koji, „Mowa prosta” na Kresach Wschodnich w aspekcie historycznym, [w:] Kultura i świadomość etniczna Polaków na Wschodzie. Tradycja i współczesność, red. Kuczyński Antoni, Michalska Małgorzata, Wrocław 2004, s. 157. 284 Maryniakowa Irena, Grek-Pabisowa Iryda, Zielińska Anna, Polskie teksty gwarowe z obszaru dawnych Kresów północno-wschodnich, Warszawa 1996, s. 8. 285 Kabzińska Iwona, Wśród „kościelnych Polaków”. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, Warszawa 1999, s. 66.

2) Są one tworami „mieszanymi” powstałymi w celu porozumiewania się ludności wielojęzycznej, dawniej głównie w wersji pisanej, a obecnie w wersji ustnej; 3) Nie pełnią funkcji języka religijnego; 4) Nie określając żadnej państwowości, pozwalają na zachowanie pewnej neutralności w sporach pomiędzy różnymi narodowościami286 .

Podsumowując wypowiedź na temat „mowy prostej”, zacytuję w tym miejscu badacza tego zjawiska: „Wspólnota komunikatywna składająca się z ludności wielojęzycznej, którą stworzyło Wielkie Księstwo Litewskie, jest kontynuowana na Wschodzie do dziś przez nadal używane określenie „prosty” w stosunku do najpopularniejszego wśród niższych warstw społecznych języka. Cechą wspólną obu przypadków „mowy prostej” jest możliwość porozumiewania się ludności wielojęzycznej. Na terenie historycznie stanowiącym barwną mozaikę językową „mowa prosta” pełni funkcję języka „międzynarodowego”287 . Badając to zjawisko należy pamiętać o specyfice regionu i użytkowników tego czy innego kodu językowego, wsłuchiwać się jak określają swój język rozmówcy i jakie jest ich nastawienie do „mowy prostej” oraz innych używanych przez nich języków.

Warto pamiętać, że powyższe definicje i przykłady dotyczą konkretnego zjawiska, na konkretnych badanych terenach, u konkretnych rozmówców. Każde nowe badanie dotyczące przełączania kodów, surżyka, trasianki czy „mowy prostej” będzie cennym uzupełnieniem powyższych twierdzeń oraz materiałem służącym do dalszych pogłębionych badań terenowych. Nie mniej ważne są same teksty gwarowe, które wnoszą wartość dokumentacyjną badanych gwar i języków. Jak wiadomo niektóre języki i gwary zanikają, a inne z kolei są wzbogacane językami ogólnymi.

Słowniczek najważniejszych terminów

Przełączenie kodów językowych to wybór innego języka lub wariantu językowego (np. dialektu) na skutek dostosowania się mówiącego do określonej sytuacji socjolingwistycznej. Fragmentaryczne przełączanie kodów polega na naprzemiennym używaniu dwóch języków w krótkich fragmentach wypowiedzi. Całościowe przełączanie kodów polega na naprzemiennym mówieniu dwoma językami w dużych partiach rozmowy. Wygląda to, jak tłumaczenie obszernych jej fragmentów lub - w istocie - jest tłumaczeniem.

286 Morita K., op. cit., s. 158. 287 Morita K., op. cit., s. 158.

Według kryteriów częstości przełączania kodów można wydzielić przełą‑ czenia jednokrotne, kiedy zmiana kodu się nie powtarza, i wielokrot‑ ne, choć każde z nich może być spowodowane innymi przyczynami. Surżyk występuje wtedy, kiedy elementy obydwu języków (rosyjskiego i ukraińskiego) uzyskują taki stopień przemieszania, że tworzą trzecią jakość, pozbawioną normatywności, nie posiadającą własnego standardu. Trasianka, występuje wówczas, gdy elementy obydwu języków rosyjskiego i białoruskiego uzyskują duży stopień przemieszania, tworząc nową trzecią jakość, pozbawioną normatywności, nie posiadającą własnego standardu.

Zalecana literatura

Bokszański Zbigniew, Piotrowski Andrzej, Ziółkowski Marek, Socjologia języka, Warszawa 1977.

Boryś Wiesław, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 2005.

Bracki Artur, Surżyk. Historia i teraźniejszość, Gdańsk 2009.

Britto Francis, Diglossia: A Study of Teory with Application to Tamil, foreword by Ch. A. Ferguson, Georgetown University Press, Washington DC 1986.

Brückner Aleksander, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927.

Feleszko Kazimierz, Język we wspólnocie wielojęzycznej i wielokulturowej, [w:] Bukowina moja miłość. Język polski na Bukowinie Karpackiej do 1945 roku, t. I, red. Żor Andrzej, Warszawa 2002.

Głuszkowski Michał, Socjologiczne i psychologiczne uwarunkowania dwujęzyczności staroobrzędowców regionu suwalsko-augustowskiego, Toruń 2011.

Handke Kwiryna, Terytorialne odmiany polszczyzny, [w:] Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, red. Bartmiński Jerzy, t. 2, Wrocław 1993.

Hentschel Gerd, Zaprudski Sjarhej, Belarusian Trasjanka and Ukrainian Suržyk. Structural and social aspects of their description and categorization, Studia Slavica Oldenburgensia, BIS-Verlag, Oldenburg 2008.

Kabzińska Iwona, Wśród „kościelnych Polaków”. Wyznaczniki tożsamości etnicznej (narodowej) Polaków na Białorusi, Warszawa 1999.

Konczewska Katarzyna, Współczesna sytuacja socjolingwistyczna na Grodzieńszczyźnie, [w:] Socjolingwistyka XXIX, Kraków 2015.

Krasowska Helena, Górale polscy na Bukowinie Karpackiej. Studium socjolingwistyczne i leksykalne, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 2006.

Kurek Halina, Przemiany językowe wsi regionu krośnieńskiego, Kraków 1995.

Lewczuk Pawło, Socjolingwistyczny status surżyka, LingVaria XI, Kraków 2016.

Lipińska Ewa, Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, Kraków 2003.

Masenko Larysa, Język i społeczeństwo: wymiar postkolonialny, Gdańsk 2008.

Marcjanik Małgorzata, Grzeczność w komunikacji językowej, Warszawa 2007.

Maryniakowa Irena, Grek-Pabisowa Iryda, Zielińska Anna, Polskie teksty gwarowe z obszaru dawnych Kresów północno-wschodnich, Warszawa 1996.

Morita Koji, „Mowa prosta” na Kresach Wschodnich w aspekcie historycznym, [w:] Kultura i świadomość etniczna Polaków na Wschodzie. Tradycja i współczesność, red. Kuczyński Antoni, Michalska Małgorzata, Wrocław 2004. Morita Koji, Przemiany socjolingwistyczne w polskich społecznościach na Litwie (rejon trocki) i Białorusi (rejon iwieniecki), Warszawa 2006.

Nazarenko Lilia, Украинский суржик – социолект, просторечие, пиджин? К вопросу о якыковой ситуации на Украине, [w:] Slavica Litteraria 15, Brno 2012.

Romaine Suzanne, Bilingualism, Oxford 1989.

Shumarova Nataliya, Podstawy socjolingwistyki, Tyczyn 2004.

Smułkowa Elzbieta, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002.

Smułkowa Elżbieta, Dwujęzyczność po białorusku: bilingwizm, dyglosja, czy coś innego? [w:] Smułkowa Elżbieta, Białoruś i pogranicza. Studia o języku i społeczeństwie, Warszawa 2002. Грінченко Борис, Словарь української мови, т. IV, Київ 1909. Ленець К.В., Суржик. Українська мова. Енциклопедія, Київ 2000. Мaсенко Лариса, Соціокультурні характеристики розмовних форм української мови в міських середовищах сучасної України, [w:] Kurek Halina (red.), Języki słowiańskie w ujęciu socjolingwistycznym. Prace przygotowane na XV Międzynarodowy Kongres Slawistów, Mińsk 2013, Kraków, Biblioteka LingVariów, t. 15, Kraków 2012. Мaсенко Лариса, Суржик між мовою і язиком, Київ 2011. Масенко Лариса, Суржик як соціолінгвістичний феномен, http://www.ji.lviv.ua/n35texts/masenko-surzhyk.htm (dostęp: 4.05.2020). Макаров Анатолий, Малая энциклопедия киевской старины, Київ 2002. Поліщук Ярослав, Лінгвістичний та металінгвістичний феномен суржику (на прикладі сучасної української літератури),

[w:] Język ukraiński: współczesność – historia, red. Czyżewski Feliks, Hrycenko Paweł, Lublin 2003. Рамза Татьяна, Трасянка: национально-прецедентный феномен или «ключевое слово текущего момента»?, Беларуская думка 7, Минск 1998. Ставицька Леся, Арґо, жаргон, сленґ. Соціяльна диференціяція української мови, Київ 2005. Труб Володимир Михайлович, Явище “суржику” як форма просторіччя в ситуації двомовності, Мовознавство nr 1, Київ 2000. ФасмерМакс, Этимологический словарь русского языка, том III, Москва 1971.