Programmaboek Basisonderwijs 2025-2026

Natuur- en duurzaamheids educatie

Basisonderwijs Utrecht

Inhoudsopgave

Utrecht Natuurlijk biedt Utrechtse basisschoolleerlingen een uniek onderwijsprogramma waarin zij in direct contact met de natuur komen. Jaarlijks bereiken we zo’n 40.000 keer een Utrechtse leerling met onze natuur en duurzaamheideducatie.

Unieke ervaringen

Kinderen leren de wereld het beste begrijpen door haar te ervaren. In een tijd waarin veel leerlingen steeds minder direct contact hebben met de natuur, zetten wij ons –samen met het onderwijs – in voor duurzaam geschoolde generaties.

Bij Utrecht Natuurlijk ontdekken kinderen de samenhang in de natuur. Ze ervaren hoe kringlopen werken, hoe hun handelen invloed heeft op de omgeving, en ontwikkelen bewustzijn en verantwoordelijkheid. Want wie de natuur kent, zal haar beschermen.

Een groot deel van onze lessen vindt plaats op plekken waar de natuur écht tot leven komt: op de stadsboerderijen en in de stadstuinen. Daar staan kinderen tussen de dieren, ruiken ze de aarde, voelen ze de wind en leren ze door te doen. Ze zaaien, oogsten, onderzoeken en zorgen. Zo wordt leren tastbaar en betekenisvol.

Voor jou als leerkracht

Met ons programma bieden we jou en je collega’s een breed en praktisch aanbod. Van lessen op locatie tot projecten met levend materiaal en leskisten voor op school. Je kiest wat past bij jouw groep, schoolomgeving en lesdoelen. In onze NME-gids vind je bij elke les praktische informatie én de bijbehorende kerndoelen. We bieden je ook inspiratie om thematisch aan de slag te gaan met bijvoorbeeld biodiversiteit of energie met het overzicht op pagina 18. Hier vind je lessen en lesmaterialen thematisch bijeelkaar. En met het overzichtsblad NDE-programma Basisonderwijs Utrecht geef je eenvoudig je wensen door – de NDE-contactpersoon op jullie school regelt daarna de inschrijvingen.

Nieuw dit jaar

Dit schooljaar starten we gesprekken met scholen, besturen en partners om natuur- en duurzaamheidseducatie structureel beter te verankeren in het onderwijs. Wil jij hierover meedenken? Laat het ons weten!

En verder...

Welkom bij het educatieprogramma van Utrecht Natuurlijk!

 Van NME naar NDE. Misschien is het je opgevallen: we spreken niet langer over NME (Natuur- en Milieueducatie), maar over NDE – Natuur- en Duurzaamheidseducatie. Deze term sluit beter aan bij de brede thema’s waar we mee werken, zoals kringlopen, biodiversiteit, klimaat, energie en voedsel. Zo maken we samen met het onderwijs werk van een duurzame toekomst.

 In het Partner Programma (voorheen programma van de Buren) vind je aanvullend aanbod van andere lokale, regionale en landelijke organisaties – handig ingedeeld op niveau. Wij spreken liever van partners omdat we met hen zorgen voor een compleet en veelzijdig programma.

 Je ontvangt een paar keer per jaar onze digitale Nieuwsflits met actualiteiten en updates over ons educatieprogramma.

 Na afloop van een les of project ontvang je een korte digitale enquête. Jouw feedback helpt ons om ons educatieprogramma nog beter te maken!

 Heb je een vraag? Neem contact op met de educatiemedewerker van de Utrecht Natuurlijk-locatie waar jouw school bij hoort – we denken graag met je mee.

Samen met jou maken we natuuronderwijs nog krachtiger.

Deel dit programma met je collega’s en bekijk ook ons volledige aanbod op www.utrechtnatuurlijk.nl/basisonderwijs

Veel plezier met kiezen!

Team Utrecht Natuurlijk

www.utrechtnatuurlijk.nl onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl www.facebook.com/utrechtnatuurlijk www.instagram.com/utrechtnatuurlijk www.utrechtnatuurlijk.nl/youtube

Ontmoet en ervaar

Utrecht Natuurlijk werkt samen met heel Utrecht aan leren leven in harmonie met de natuur.

Utrecht Natuurlijk

Visie op natuur- en duurzaamheidseducatie

Wij geloven dat kinderen de wereld het beste leren begrijpen door haar te ervaren. In een tijd waarin jonge generaties steeds minder in direct contact komen met de natuur, zetten wij ons in om samen met het onderwijs te werken aan zo duurzaam mogelijk geschoolde leerlingen.

Wij geloven dat respect voor de natuur groeit door haar echt te ervaren. Deze directe ervaring maakt indruk en legt de basis voor diepere inzichten. Hier leren ze hoe wij zorgen voor ons voedsel, hoe planten groeien en welke rol biodiversiteit speelt in een gezonde leefomgeving.

Naast het beleven van de natuur, leren kinderen waar hun voedsel vandaan komt. Ze ontdekken dat een gezonde maaltijd begint bij een gezonde bodem, bij schoon water en bij een rijke biodiversiteit. Door zelf te zaaien, te oogsten en te proeven, krijgen ze een tastbaar besef van wat er nodig is om voedsel te produceren – en waarom het belangrijk is om daar zorgvuldig mee om te gaan.

1 Steede Hoge Woerd Hoge Woerdplein 1 3454 PB De Meern

2 Eilandsteede Vreugdenhillaan 31 3526 ZB Utrecht

3 Gagelsteede Gangesdreef 7a 3564 SN Utrecht

4 Griftsteede Van Swindenstraat 129 3514 XR Utrecht

5 Koppelsteede Koppeldijk 115 3524 SK Utrecht

6 Stadstuin Kanaalweg Kanaalweg 172 3533 HL Utrecht

7 Stadstuin Klopvaart Vancouverdreef 70 3564 KX Utrecht

8 Stadstuin Plutodreef Plutodreef 9 3561 PX Utrecht

9 Stadstuin Zuilen Daalseweg 150/150A 3555 SW Utrecht

10 Kasteeltuin Nijevelt De Milan Viscontilaan 3453 RM Utrecht

11 Stadstuin Food for Good Vreugdenhillaan 48 3526 ZB Utrecht

Samen met scholen en Utrechtse partners die bijdragen aan duurzaam leren, bouwen we aan een generatie die de natuur niet alleen ziet, maar ook begrijpt en waardeert. Een generatie die zich bewust is van haar invloed en bijdraagt aan het leren leven in harmonie met de natuur.

Onze locaties

De vijf steedes van Utrecht Natuurlijk liggen verspreid over de stad. Steedes zijn natuur- en duurzaamheideducatie (NDE)-centra met een stadsboerderij, een stadstuin en vaak een natuurspeeltuin of wijktuin. Utrechters, jong en oud, kunnen dagelijks genieten van de dieren, meewerken op de tuinen, spelen en leren bij onze natuureducatiecentra en terecht in onze boerderijwinkels en horeca.

Onze steedes zijn: Griftsteede (Griftpark), Gagelsteede (park de Gagel), Eilandsteede (park Transwijk) en Koppelsteede (park de Koppel) en Steede Hoge Woerd (Castellum Hoge Woerd). De stadstuinen Food for Good, Zuilen, Klopvaart,

Plutodreef, Kanaalweg en Kasteeltuin Nijevelt maken ook onderdeel uit van Utrecht Natuurlijk.

Deze locaties bieden leerlingen van het basisonderwijs in Utrecht al decennia lang onvergetelijke natuurervaringen.

De leerlingen komen hier in contact met dieren, planten en ervaren waar hun voedsel vandaan komt.

Dierenwelzijn

Bij Utrecht Natuurlijk staat dierenwelzijn centraal. Dierenwelzijn staat voor een dierwaardig bestaan waarin dieren zelf invloed hebben op een positieve staat van welzijn en natuurlijk gedrag kunnen vertonen. Onze dieren krijgen de ruimte om natuurlijk gedrag te vertonen en worden verzorgd volgens de zes leidende principes van de Raad voor Dieren Aangelegenheden.

Bij ons ontdekken leerlingen onze afhankelijkheid van de natuur en de rol die dieren hierin spelen. Het is onze drijfveer om de liefde, het plezier, het respect en de zorg voor dieren over te brengen.

In de lessen ‘Op de boerderij’ is dierenwelzijn een terugkerend thema. Zo helpen wij kinderen bewust te maken van de behoeften van dieren en van de verantwoordelijkheden van de mens als dierenverzorger en consument.

Wist je dat... ...bijna al onze zaden en planten biologisch zijn?

Samenwerkingsvoorwaarden

Wij vinden het heel fijn dat wij al onze producten voor het basisonderwijs nog gratis aan kunnen bieden aan de scholen in Utrecht. Dit kan omdat we subsidie krijgen van de gemeente Utrecht. De subsidie dekt de kosten voor de organisatie van het programma en de benodigde materialen. We vinden het belangrijk dat bewust en zorgvuldig met het subsidiegeld wordt omgegaan. Daarom hebben we algemene voorwaarden voor samenwerking opgesteld, zie kader blz. 11. Je gaat o.a. akkoord met de voor het geboekte product geldende annuleringstermijn. Buiten deze termijn brengen wij kosten in rekening.

Leeswijzer

In het eerste deel van dit programmaboek staan alle lessen en lesproducten van Utrecht Natuurlijk gerangschikt naar leeftijdsgroep van de leerlingen: groep 1-2, 3-4, 5-6 en 7-8. Daarna volgen de projecten en de leskisten die je gebruikt voor de hele school. Deze zijn extra geschikt voor schoolbrede projecten. Met het ‘Partnerprogramma’ wijzen we je door naar organisaties die in en rond Utrecht of landelijk activiteiten aanbieden die kunnen bijdragen aan een mooi en volledig programma over natuur en duurzaamheid.

"Juist voor stadskinderen is dit bijna een verplicht onderdeel op school. Het mag nooit verdwijnen."

Lessen op Utrecht Natuurlijk locaties of op school?

Lessen ‘Op de tuin’ en ‘Op de boerderij’ Lessen ‘Op de tuin’ en ‘Op de boerderij’ zijn op Utrecht Natuurlijklocaties. Je maakt zelf de keuze waar je heen wilt. Op het informatie- blad van de les vind je praktische en inhoudelijke informatie. Als voorbereiding op een bezoek aan de boerderij of tuin bekijk je in de klas korte filmpjes. De links hiervoor ontvangt je in de bevestigingsmail en je vindt ze op onze website bij de les onder 'Lesvoorbereiding'. Medewerkers van Utrecht Natuurlijk begeleiden sommige (tuin)lessen. De doe-het-zelf-lessen begeleid je zelf. Let op! De (extra) begeleiders vanuit school spelen bij alle lessen een essentiële rol. Hun rol staat beschreven op het informatieblad.

Materiaalprojecten, leskisten en doe-het-zelfprojecten

Naast de lessen die je op onze locaties volgt kun je kiezen uit projecten die je op en rond je eigen school doet. De (levende) materialen voor de materiaalprojecten haal je op bij jullie Utrecht Natuurlijklocatie, op een door ons aangegeven datum en tijdstip. Leskisten leen je ook vanaf de door ons geselecteerde locatie. Deze locaties vind je terug in de bevestigings- en herinneringsmails. Doe-het-zelf-projecten voer je zelf uit in de aangegeven periode. Er zijn ook projecten die je het hele jaar kunt doen.

Voorbereiding en materiaal

Voor meer informatie over een educatief product klik je in het digitale inschrijfsysteem op de titel. Klik vervolgens rechtsonder op Lesvoorbereiding. Je komt dan op de lesmateriaalpagina. Hier staan belangrijke praktische en inhoudelijke informatie over de les of lesproduct, meestal links naar korte filmpjes die je met de groep als voorbereiding kunt kijken en (voorbeelden van) het lesmateriaal.

Evaluatie

We vinden het heel belangrijk om te weten wat jouw ervaringen en wensen zijn. We waarderen het daarom enorm als je de korte digitale enquête invult. Dit duurt enkele minuten en je ontvang deze automatisch na een les, materiaalproject of leskist.

Daarnaast is het natuurlijk ook mogelijk je wensen of adviezen door te geven aan de educatiemedewerker van je steede. Dit kan in een persoonlijk gesprek, per telefoon of per mail. Zo houden we samen de kwaliteit van de educatie op een hoog niveau.

Informatie en advies

Heb je een specifieke vraag met betrekking tot NDE op je school? Wij helpen je graag. Dit kan bijvoorbeeld in het kader van het plantseizoen van Boomfeestdag of bij themaprojecten over Natuur, Duurzaamheid, Water, Afval of Energie (zie ook bladzijde 18).

Wij kunnen ook helpen met professionalisering op het gebied van NDE en adviseren over buitenlessen, groen spelen, groene schoolpleinen en andere groene of duurzame initiatieven.

Neem voor advies contact op met de educatiemedewerker van de Utrecht Natuurlijklocatie waar je school bij is ingedeeld.

030 753 38 00 onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl

Van NME naar NDE

Misschien is het je opgevallen: we spreken niet langer over NME (Natuur- en Milieueducatie), maar over NDE – Natuur- en Duurzaamheidseducatie. Deze term sluit beter aan bij de brede thema’s waar we mee werken, zoals kringlopen, biodiversiteit, klimaat, energie en voedsel. Zo maken we samen met het onderwijs werk van een duurzame toekomst.

Inschrijven via onze website

Inloggen

Het digitale inschrijfsysteem voor het programma vind je op: www.utrechtnatuurlijk.nl/basisonderwijs

De NDE-contactpersoon van je school regelt de inschrijvingen met de aan hem/haar gestuurde inloggegevens, de Gebruikersnaam/nummer en Wachtwoord Inschrijven kan pas als de algemene voorwaarden (zie kader) geaccepteerd zijn.

Neem bij problemen contact op met het secretariaat van Utrecht Natuurlijk, onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl of 030 753 38 00.

De algemene communicatie tussen school en Utrecht Natuurlijk verloopt via de NDE-contactpersoon. Voor de meer praktische en inhoudelijke zaken hebben leerkrachten direct contact met de educatiemedewerkers op onze locaties.

TIP Een handig hulpmiddel voor het inventariseren van de wensen op school is het overzichtsblad NDE-programma Basisonderwijs Utrecht.

Projecten op een Utrecht Natuurlijklocatie: lessen ‘Op de tuin’ en ‘Op de boerderij’

Je schrijft je in op de website voor een les op het tijdstip, de dag en de locatie van je keuze. De bevestiging en herinneringen voor deze lessen krijgt de school via e-mail. Voor de meeste lessen kun je je gedurende het schooljaar nog tot een maand van te voren inschrijven.

Projecten met (levend) materiaal

In de kalender en in de beschrijving van deze projecten staat de periode waarin je het project uitvoert. De handleiding staat digitaal op de lesvoorbereidingspagina. Ongeveer twee weken voordat het materiaal beschikbaar is, krijgt de school per e-mail een uitnodiging om het materiaal op te halen.

Algemene voorwaarden

De school en Utrecht Natuurlijk gaan een samenwerking aan. Hiervoor accepteer je de algemene voorwaarden. Je gaat o.a. akkoord met de voor het geboekte product geldende annuleringstermijn. Buiten deze termijn brengen wij de kosten in rekening.

Let op Je kunt alleen bestellingen plaatsen als de school de algemene voorwaarden heeft geaccepteerd.

Als je ingelogd bent, controleer dan of de schoolgegevens nog correct zijn, of duidelijk is wie de NDE-contactpersoon is, of alle groepen zijn aangemaakt en of de leerlingenaantallen (nog) kloppen. Deze informatie is heel belangrijk voor onze voorbereidingen van de lessen. Ook de contactgegevens van de groepsleerkracht en het e-mailadres van de groep is heel belangrijk. Het systeem stuurt de bevestigingen en herinneringen van de lessen automatisch naar die e-mailadressen. Ook de evaluatieformulieren worden daarheen gestuurd.

De school is zelf verantwoordelijk voor het invullen van de juiste gegevens.

Projecten met een leskist

Leskisten reserveer je per periode in het systeem bij de locatie waar je school is ingedeeld. De bevestiging en herinneringen voor deze leskisten krijgt de school via e-mail. Voor leskisten kun je je gedurende het hele schooljaar nog inschrijven tot een maand voor de uitleendatum.

Doe-het-zelf-projecten

In de kalender en in de beschrijving van deze projecten staat de periode waarin je het project uitvoert. Met een aantal projecten kun je starten wanneer je wilt. De handleiding kun je downloaden van de lesvoorbereidingspagina.

Partnerprogramma

In ons digitale programmaboek en in het digitale inschrijfsysteem staan links naar deze organisaties. Je neemt zelf contact op met de betreffende organisatie.

Na inschrijving ontvangt de school:

 na de herfstvakantie

- een herinnering waar je het totaaloverzicht van de tot dan toe gemaakte inschrijvingen/reserveringen vindt: na het inloggen via het knopje Bestelhistorie in het overzichtsscherm.

 in de loop van het schooljaar

- herinneringen waar en wanneer je lessen op locaties hebt;

- bericht waar en wanneer je materiaal voor de materiaalprojecten afhaalt;

- herinneringen voor het ophalen en terugbrengen van de leskisten.

De gemeente werkt samen met burgers, stichtingen, initiatieven en bedrijven die in Utrecht actief bezig zijn met de Global Goals onder de naam: Utrecht4GlobalGoals.

Global Goals en Utrecht

17 doelen voor een betere wereld

De Sustainable Development Goals (SDG’s), zijn zeventien doelen om van de wereld een betere plek te maken in 2030. Ze zijn een mondiaal kompas voor uitdagingen als armoede, onderwijs en de klimaatcrisis.

Ook Utrecht Natuurlijk en de gemeente Utrecht zetten zich in voor het realiseren van deze SDG’s of de Global Goals. Door de SDG’s bij Utrechtse scholen en Utrechtse kinderen onder de aandacht te brengen helpen we mee aan meer bekendheid met deze doelen en bij het realiseren ervan.

TIP besteed extra aandacht aan de doelen in de SDGactionweek eind september of op 10 oktober, de Dag van de Duurzaamheid.

Meer informatie: www.utrecht4globalgoals.nl

Junior Global Goals

De Junior Global Goals zijn een wetenschappelijke vertaling en vereenvoudiging van de 17 Sustainable Development Goals zodat ook kinderen kunnen begrijpen waar de SDGs over gaan.

De Schijf van Zeven is het beeldmerk van de gezamenlijke Junior Global Goals. Kennis van de Schijf van Zeven en daarnaar handelen, draagt bij aan het realiseren van een duurzame wereld en de Global Goals.

Ieder doel kan op zichzelf staand worden ingezet, maar draagt ook binnen de Schijf van Zeven als geheel bij aan de bewustwording wat een duurzame wereld inhoudt.

Doe­het­zelf­project: Postertentoonstelling

Junior Global Goals:

 Gezond & Happy

 Beter Benutten

 Schone Energie

 Schone Natuur

 Gezonde Bron

 Alles Rond

 Goed Met Geld

Bij elke schijf hoort een kort animatiefilmpje van 40 seconden: www.schooldagvandeduurzaamheid.nl/ junior-global-goals

Duurzaamheid betekent dat je rekening houdt met wat mensen, die na jou leven, nodig hebben zodat ook zij fijn op deze aarde kunnen leven. En dat je waardering hebt voor andere mensen en alles wat in de wereld om je heen bestaat. Duurzaamheid betekent niets meer en niets minder dan ‘blije mensen op een gezonde aarde’ en ‘er is altijd genoeg voor iedereen’.

Met de posters van dit doe-het-zelf-project en de korte animatiefilmpjes over de zeven junior Global Goal-thema’s ontdekken de leerlingen verschillende aspecten van een duurzame wereld. De posters zijn gebaseerd op het welles-nietes memoryspel van de Schooldag van de duurzaamheid (zie blz. 36).

Ruimte

voor

groene groei; gebruik buiten! Een oerwoud aan mogelijkheden.

Groene schoolpleinen

Hoera, een groen schoolplein!

Een groen schoolplein is een aantrekkelijk schoolplein. Op een groen schoolplein doen kinderen vanzelf waar kinderen goed in zijn: op allerlei manieren gevarieerd, uitdagend en creatief spelen. Een groen schoolplein biedt volop kansen voor verbinding met de buurt. Een groen schoolplein is een fantastisch leerlandschap. Een groen schoolplein draagt bij aan een fijne en veilige sfeer op school. Een groen schoolplein maakt Utrecht weer een beetje meer biodivers en klimaatadaptief. Maar vooral: een groen schoolplein maakt kinderen gelukkiger, slimmer en gezonder. Dat lijkt toch haast te mooi om waar te zijn?

Onderzoek en praktijk

Er is, in Nederland en internationaal, een schat aan onderzoek, literatuur en ervaring beschikbaar over de fijne effecten van groen op gezondheid en welzijn van kinderen. Daar blijkt uit dat de ontwikkeling van kinderen (lichamelijk, sociaalemotioneel, cognitief en creatief) baat heeft bij een groene omgeving. Onderzoek toon aan dat een groen schoolplein leidt tot meer samenspel met minder conflicten, bijdraagt aan het opbouwen van zelfvertrouwen en leidt tot een betrokken en verantwoordelijke houding ten opzichte van de omgeving en natuur. Kinderen die even in het groen gespeeld hebben kunnen zich beter concentreren. De lijst met voordelen is nog langer. Voor wie meer wil weten: Dr. Jolanda Maas deed

en doet veel onderzoek naar de effecten van groen en heeft daarover een aantal interessante publicaties op haar naam staan.

Aanwinst voor de stad

Een groen schoolplein draagt bij aan de Utrechtse klimaatadaptie. Planten verdampen water en leveren schaduw, dat helpt tegen hittestress. Inrichtingselementen zoals een open absorberende ondergrond helpen om wateroverlast bij heftige regen te voorkomen. Gevarieerde beplanting en gebruik van natuurlijke materialen leveren een bijdrage aan de biodiversiteiten in de stad. Ook daarom is het beleid van de gemeente Utrecht om groene schoolpleinen te stimuleren.

Kenmerken van een groen schoolplein

Een groen schoolplein is een speel- en leerlandschap waar ruimte is voor spel én natuur. Speelaanleidingen hebben een natuurlijk karakter. Denk aan speelbosjes, een wilgentunnel, een modderkeuken of een heuvellandschap. Er is diversiteit aan materialen en beplanting. De inrichting biedt ruimte voor educatie, natuurbeleving en avontuurlijk bewegen.

Ook een groen schoolplein?

Een groen schoolplein realiseren is een heel traject. Nieuwsgierig hoe je dat voor elkaar krijgt? Kijk op www.utrechtnatuurlijk.nl/groenschoolplein of vraag een adviesgesprek.

De provincie zet zich ook in om schoolpleinen te vergroenen. Voor meer info kijk op: www.utrechtseschoolpleinen.nl

Voor subsidie voor het vergroenen van de gemeente Utrecht kijk op: www.utrecht.nl

Op een groen schoolplein:

• Kun je zo hard rennen, rollen en springen als je wilt.

• Kun je je verstoppen.

• Valt er iets te ontdekken.

• Zijn er water, stenen en zand waar je mee kan spelen.

• Kun je blaadjes, takken en steentjes verzamelen.

• Zijn er bomen, struiken en planten met kleuren, geuren en bloemen.

• Zijn er plekken om te klimmen.

• Kom je vogels en insecten tegen.

• Zijn er plekken waar je tot rust kan komen.

• Is er schaduw en bescherming tegen de zon.

Hoe pak je dat

Voedselambitie

De voedselambitie van de gemeente Utrecht is:

“Iedere Utrechter kan gemakkelijk kiezen voor gezond voedsel door een gezonde voedselomgeving te creëren die het Utrechters gemakkelijk maakt om gezonde en duurzame keuzes te maken.”

De ervaring leert dat kinderen die hun eigen voedsel gekweekt hebben meer betrokken zijn bij hun omgeving en (later) makkelijker gezonde en duurzame voedselkeuzes maken.

Utrecht Natuurlijk werkt samen met Jong Leren Eten en de Utrechtse moestuincoaches om met elkaar een concrete bijdrage te leveren aan het realiseren van de gemeente ambitie. Wij focussen ons daarbij op Utrechtse schoolkinderen en de kracht van educatie. Het begint immers bij kinderen. Zij zijn de Utrechters van de toekomst.

We werken graag met je samen om ons doel te realiseren.

Meer over Moestuinieren met school in Utrecht: www.utrechtnatuurlijk.nl/moestuinieren-met-school

Interesse of meer informatie: onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl

Tip Maak ook gebruik

Zo wordt de moestuin een buitenleslokaal en een krachtige bron voor onderwijs.

Moestuin bij school

Maak van een deel van het schoolplein een moestuin en laat leerlingen bij school hun eigen groenten, kruiden en bloemen verbouwen.

Bij dit materiaalproject ontvang je van Utrecht Natuurlijk zaden, aardappelen en uien. Na de voorjaarsvakantie kun je de materialen op de afgesproken dag ophalen. Dan kunnen jullie meteen aan de slag met het opkweken van gewassen in de klas. Op de zaai- en oogstkalender vind je wanneer en waar je een bepaald gewas het beste kunt (voor)zaaien, uitplanten of poten.

Moestuinpraatplaten

Gebruik de moestuin als een buitenleslokaal en een krachtige bron voor onderwijs. De moestuinpraatplaten kunnen je hierbij op weg helpen (zie blz. 57).

Moestuincoaches

Zelf nog niet zoveel moestuinervaring: schakel een Utrechtse Moestuincoach in! www.jonglereneten.nl/moestuincoaches-utrecht

Tip Maak ook gebruik van het gratis DHZprojectpraatplatenMoestuin(blz. 57)

Vlogs

Bij een aantal projecten, zoals Moestuin bij school, maken we vlogs. De vlogbiblotheek zal in de loop van de tijd groeien. Kijk de vlogs samen met de kinderen op het digibord.

Je vindt ze op de lesvoorbereidingspagina van het project en Moestuin bij school heeft zelfs een eigen Playlist op het Utrecht Natuurlijk Youtube kanaal.

Koken

Om het tuinieren feestelijk af te sluiten... Gebruik de receptkaarten die speciaal voor dit Moestuin bij schoolproject ontwikkeld zijn om samen te koken met oogst uit de tuin.

Eet smakelijk!

TIP Maak gebruik van de moestuincoaches in Utrecht! www.jonglereneten.nl/moestuincoaches-utrecht

Oogst zelf je eten

Hieronder vind je inspiratie, tips en voorbeelden van ons programma, passend bij belangrijke maatschappelijke thema’s.

Inspiratie

Inspiratie per thema

Kringlopen en circulariteit

Lessen

• Alle tuin- en boerderijlessen

• Buitengewone

Bodembeestjes

Materiaal projecten

• Vlijtige liesjes

• Rupsen voor en vlinders na

• Moestuin bij school

Leskisten

• Op minisafari

• ZOOM, Light on small

• Vogels

• Bomen, bos, hout en papier

• (W)onderwaterwereld

• Eigen Lijf/Ander Lijf

Doe-het-zelf-projecten

• Bomen, het jaar door

• Slakken

• Wildernis op straat

• Winterquiz

• Kiemen, groeien, bloeien

• Duiven in de stad

• Wilde bijen

• Bij-zonder goeie quiz!

• Moestuinpraatplaten

Divers

• Utrecht Bomenstad

• Alle Natuurwijsprogramma’s

• Natuurwerkweken

• Biomimicry

Lessen

• Buitengewone bodembeestjes

• Tuinverkenners

• Groene Vingers

• Zaden en zo

• Bevrijd de bijen! Materiaalprojecten

• Moestuin bij school

• Rupsen voor vlinders na Leskisten

• Op minisafari

• Ontdekken & Onderzoeken

Doe-het-zelf-projecten

• Bomen, het jaar door

• Moestuinpraatplaten

• Junior Klimaattocht

Divers

• Fungi Factory

• Planeet in Actie

Tip Combineer met landelijke themadagen

Materiaalprojecten

• Professor Busy Lizzie

Leskisten

• Ontdekken & Onderzoeken

• Expeditie Moendoes

Doe-het-zelf-projecten

• Wetenschap in een wc-rol Divers

• Biomimicry

• JetNet & Technet

Seizoenen, klimaat en water

Lessen

• Alle tuinlessen

Materiaalprojecten

• Water om te drinken

Leskisten

• (W)onderwaterwereld

• Weer & Klimaat

Doe-het-zelf-projecten

• Junior Klimaattocht

• Bomen, het jaar door

• Drinkwatereducatie

Divers

• Les je dorst

Lessen

• Buitengewone bodembeestjes

Leskisten

• Avontuurlijke Eiwitten

• Energie(k)

• Energieke klas

• Utrecht Schone Stad

• Bomen, bos, hout en papier

Doe-het-zelf-projecten

• Postertentoonstelling Junior Global Goals

• Ecologische voetafdruk

• Juniorklimaattocht

• Keuzekisten

Divers

• Warmetruiendag

• Groene Voetstappen

• Junior Global Goals

• Eco-schools

• PRISE

• Planeet in Actie

Natuurlijke omgeving, biodiversiteit

Onderzoekend leren en wetenschap Energie, afval, duurzaamheid

Kerndoelen

Programma’s van Utrecht Natuurlijk geven invulling aan het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’. In de meeste programma’s of projecten komen ook taal, rekenen, kunstzinnige vorming en bewegingsonderwijs (tuinieren!) aan bod.

Taal: Mondeling onderwijs

3 De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren.

Rekenen: Wiskundig inzicht en handelen

24 De leerlingen leren praktische en formele rekenwiskundige problemen op te lossen en redeneringen helder weer te geven.

34 De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen.

35 De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument.

37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen.

39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.

40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veelvoorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.

41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen.

42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.

43 De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven m.b.v. temperatuur, neerslag en wind.

44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaalgebruik.

45 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.

46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde t.o.v. de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Ruimte

49 De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren.

Kunstzinnige oriëntatie

56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

Groep 1•2

Programma Utrecht Natuurlijk

Op de tuin: Kabouterpad

Ontdek de tuin in herfst en lente

Met het Kabouterpad maken kleuters op speelse wijze kennis met dieren, planten, groenten en het verzorgen van een tuin.

In kleine groepjes doen de leerlingen op één van onze tuinen uitdagende en verrassende opdrachten. Er is een herfst- en een lente-ontdektocht. Voor beide lessen schrijf je je apart in.

Let op Dit is een doe-het-zelf-les; na ontvangst voer je de ontdekkingstocht zelfstandig in groepjes uit met eigen begeleiders (max. vijf leerlingen per groepje).

Op de boerderij: Beestenboerderij

Ontmoet de dieren op de boerderij

Huppen als een konijn, een cavia voeren of de gekke poten van een kip bekijken.

In kleine groepjes doen leerlingen op één van onze stadsboerderijen onder eigen begeleiding en met materialen uit een leskist afwisselende en verrassende opdrachten bij de dieren. Door eigen waarneming met diverse zintuigen leren ze de boerderijdieren kennen. Met de doordenkvragen en extra weetjes worden ook de oudere leerlingen uitgedaagd.

Let op Dit is een doe-het-zelf-les; na ontvangst voer je de opdrachten zelfstandig in groepjes uit met eigen begeleiders (max. vijf leerlingen per groepje).

Locatie stadstuin Uitvoering doe-het-zelf-les

Begeleiding 1 per groepje van max. 5 leerlingen Periode najaar, voorjaar Duur 1 uur

Locatie stadsboerderij Uitvoering doe-het-zelf-les

Begeleiding 1 per groepje van max. 5 leerlingen Periode hele jaar Duur 1 à 1,5 uur

Materiaalproject: Champignons binnenste buiten

Een geheimzinnige bak komt in de klas te staan. De bak is zwaar en ruikt een beetje muf. Na verloop van tijd verschijnen er witte bolletjes uit de donkere aarde.

Aan de hand van verschillende opdrachten bekijken de leerlingen de groei van deze paddenstoel. Met de champignons maak je samen heerlijke soep.

Let op Je werkt met levend materiaal dat speciale verzorging nodig heeft. Wij kunnen niet garanderen dat het altijd lukt.

Materiaalproject: Mijn eerste vlijtige liesje

Kijk eens hoe ik groei

Een eigen plantje voor op je tafel. Gedurende een aantal maanden zorgen leerlingen voor hun eigen plantje.

Ze geven het niet alleen water, maar meten ook de groei en leren over de verschillende onderdelen. Ook komen aspecten als tellen, (kleuren) vergelijken en afval aan bod.

Het materiaalproject bestaat uit één plant en bloempotje per leerling, potgrond en per klas vijf reserveplanten. Ook worden een docentenhandleiding en bijbehorende werkbladen meegeleverd.

Locatie school

Materiaal champignonkweekset Periode afhalen eind september

Locatie school

Materiaal vlijtige liesjes (1 per leerling), potjes, potgrond Periode afhalen eind maart

In de schijnwerpers >> Miranda Scharff

Opvoeden tot fijne wereldburgers

Er ligt veel zand in de gangen van basisschool Arcade in Leidsche Rijn deze middag. “Zo ziet onze school er altijd aan het einde van de dag uit” zegt Miranda trots. De school heeft het schoolplein vergroend met veel natuurlijke materialen, een Tiny forest aangelegd en heeft moestuinen en kippen op het dak van de school.

Miranda is leerkracht en ziet zichzelf als voortrekker voor natuuronderwijs door haar collega’s te inspireren om ook met veel meer met hun leerlingen naar buiten te gaan. Ze is ook de aanjager van het gebruik van 2e handspapier, uitwisbare schriften en kleinere afvalbakken in de klas om de hoeveelheid afval van de school te verminderen en meer en gaat regelmatig met haar klas naar buiten om afval te prikken. Ze wil haar kinderen meegeven dat je met kleine dingen toch al veel kunt bijdragen aan een betere wereld. “Begin bij jezelf en begin klein” is het motto van Miranda.

De meeste ouders zijn enthousiast over haar aanpak om veel met de kinderen naar buiten te gaan. In haar buitenlessen laat Miranda veel ruimte om gewoon te kijken wat ze daar tegenkomen en vertrouwt erop dat de leerlingen op dat moment zelf met allerlei onderwerpen komen om te les in te vullen. “Ik ken ook niet alle namen van de planten die we zien of herken alle vogels. Als we dat willen weten gaan we met z’n allen op onderzoek hoe we daar achter kunnen komen. Soms komt een app dan met een soort die echt niet kan kloppen en dan gaan we daar over in gesprek en leren ze dat je altijd kritisch moet blijven en zelf blijven nadenken.”

Eén van haar leerlingen vond als klein kind alles buiten eng en vies en kwam weinig in aanraking met natuur. Nu ze in groep 5 zit is vindt zij het fantastisch om buiten te zijn en vindt niets meer eng of vies.

Om te zorgen dat deze manier van lesgeven verankerd wordt in de school schrijft Miranda nu aan een nieuw beleidsplan, stimuleert ze haar collega’s om ook meer aandacht voor natuur in hun lessen te stoppen door ze te enthousiasmeren met goede aanstekelijke voorbeelden en hen te ondersteunen bij hun lessen.

Ook stond de teamtweedaagse, waar Miranda een workshop gaf over natuurbeleving, helemaal in het teken van natuur.

“We hebben ons ondergedompeld in de natuur met alle collega’s en ook zelf weer nieuwe natuurervaringen opgedaan door bijvoorbeeld zelf vuurt te maken.”

Kun je houden van een slak? Door dit lesproject maken leerlingen op zo’n manier kennis met slakken dat ze deze met spijt in het hart aan het einde van het project weer vrij moeten laten.

Tegelijkertijd leren ze veel over slakken; wat ze eten, hoe ze bewegen en waar ze wonen. Aan het begin van dit project zoek je samen met de leerlingen in de buurt van de school de slakken die jullie nodig hebben voor dit project.

De handleiding en de werkbladen download en print je vanaf de lesvoorbereidingspagina.

Special: Winterverhalen

Buiten is het guur. De dagen zijn kort. In de kerstsfeer komen? Kom (lekker warm) tussen de dieren in de stal een winterverhaal aan de klas voorlezen.

Met je klas zit je op strobalen in de stal. Wij zorgen voor verschillende voorleesboeken en warme chocolademelk.

Je leest zelf voor.

Locatie school Periode ca. mei t/m oktober

Partnerprogramma: groep 1 en 2

Het Vogelnest

groep 1 t/m 2

Natuurspeellocatie voor kleuterschoolreisjes

Scholen uit Utrecht en omgeving huren de locatie: een groot natuurspeelveld met losse en vaste speelobjecten en een grote binnenruimte met groepszaal en vertelzolder. | www.hetvogelnest-utrecht.nl

Groep 1 t/m 4

Locatie stadsboerderij Periode december

Inschrijving bij de partners regel je direct mét de partners

Oeblie

Spelenderwijs leren over groente en fruit

groep 1 t/m 2

Oeblie en haar vrienden leren kinderen spelenderwijs over groente en fruit. Hoe groeit het? Hoe smaakt het? Wat kan je ermee maken? Je krijgt een grote leskist met fysieke materialen plus een ruim aanbod digitale materialen. | www.oeblie.nl

Groep 3•4

Programma Utrecht Natuurlijk

Op de tuin: Tuinverkenners

Zaai, oogst en eet

Het is lente, de natuur komt tot leven. Met dit tuinproject maken de kinderen kennis met tuinieren. Lekker actief buiten!

De kinderen zien hoe hun gewassen groeien en ze verwerken de gekweekte gewassen. Ook doen ze spannende ontdekopdrachten.

Let op Dit is voor een deel een doe-het-zelf-les.

Op de tuin: Buitengewone bodembeestjes

Oog-in-oog met een pissebed

Op en onder de grond leven wonderbaarlijke bodemdieren. Wat zou er gebeuren als ze er niet waren…?

In deze les op de tuin ontmoeten de leerlingen een aantal van deze bodemdieren. Ze kijken er goed naar en ontdekken hoe bijzonder ze zijn. Ze leren dat deze opruimers in de natuur onmisbaar zijn.

Let op Dit is voor een deel een doe-het-zelf-les.

Muziek met Sam

Voorstelling - Chaos onder de grond! Deze activiteit is specifiek te boeken in combinatie met de les Buitengewone bodembeestjes en vindt plaats op een van de locaties van Utrecht Natuurlijk. Zie voor meer informatie blz. 29.

Combineer met de voorstelling van Muziek met Sam

Locatie

stadstuin

Uitvoering deels doe-het-zelf-les

Begeleiding minimaal 3 per groep

Periode

voorjaar - zomervakantie

Duur

3 lessen van ca. 1,5 uur

Locatie

stadstuin

Uitvoering deels doe-het-zelf-les

Begeleiding

1 begeleider per 5 à 6 ll

Periode najaar

Duur ca. 1,5 uur

Op de boerderij: Veer & Vacht

Vergelijk de dieren

Hoe voelt de vacht van een geit? En voelt een caviavacht anders? In welke volgorde zet een schaap zijn poten neer als hij loopt? Doet een konijn dat ook zo?

In kleine groepjes doen leerlingen op één van onze stadsboerderijen, onder eigen begeleiding en met materialen uit een leskist, uitdagende en verrassende opdrachten bij de dieren.

Let op Dit is een doe-het-zelf-les.

Locatie stadsboerderij Uitvoering doe-het-zelf-les Begeleiding 1 per groepje van max. 5 leerlingen Periode hele jaar Duur 1 uur

Materiaalproject: Vlijtig liesje groeit verder

Ontwikkel je groene vingers

Leerlingen ontwikkelen hun groene vingers, meten hoe planten groeien en spelen met woorden.

Met behulp van een groeigrafiek houden de leerlingen bij hoe een plant groeit. Ook leren ze over woorden met onder andere een woordzoeker en een woorddoolhof.

Het materiaalproject bestaat uit één plant en bloempotje per leerling, potgrond en per klas vijf reserveplanten. Ook worden een docentenhandleiding en bijbehorende werkbladen meegeleverd.

Locatie school

Materiaal vlijtige liesjes (1 per leerling), potjes, potgrond Periode afhalen eind maart

Materiaalproject: Knollen, bollen, bloemen en soep

Krokussen, sneeuwklokjes en narcissen wijzen op het komende voorjaar. Maar knollen en bollen zijn niet alleen voorjaarsbodes met mooie bloemen.

Uien en aardappels zijn een belangrijk onderdeel van ons voedsel. Leerlingen ontdekken verschillen en overeenkomsten tussen deze gewassen. Bij dit project horen verschillende soorten voorgekweekte bollen en enkele bollen en knollen om zelf op te potten.

Doe-het-zelf-project:

Locatie school Materiaal bollenpakket Periode afhalen begin januari

Dat een boom verandert gedurende het jaar weten de meeste leerlingen wel, maar wat gebeurt er nu precies in de verschillende seizoenen?

Volg de avonturen van Bono de boom en Machteld de kip. Door te meten, kijken, voelen en ruiken ontdekken de leerlingen de invloed van de seizoenen op de boom.

Locatie school(omgeving)

Materiaal zelf verzorgen

Periode alle vier de seizoenen

Bij de school is misschien niet direct een bos, park of weiland. Maar tussen de stenen groeit gras, onder de tegels kruipen pissebedden en wormen en op loop afstand van school zijn bomen te vinden.

Leerlingen gaan op zoek naar natuur dichtbij. Hierin zetten ze hun eigen miniatuur natuurpad uit.

Special: Winterverhalen

Buiten is het guur. De dagen zijn kort. In de kerstsfeer komen? Kom (lekker warm) tussen de dieren in de stal een winterverhaal aan de klas voorlezen.

Locatie school(omgeving)

Periode hele jaar

Zorg dragen voor hun omgeving en elkaar

In de schijnwerpers >> Jelle van Toledo

Ik raad het mijn collega’s allemaal aan

Jelle is bovenbouwleerkracht op OBS de Koekoek in Utrecht. Sinds een aantal jaren tuiniert hij met zijn klas op Griftsteede. Van begin april tot aan de zomervakantie komen ze elke week een uur werken in hun eigen tuintje.

Op onze school bieden wij wereldoriëntatie thematisch aan. Duurzaamheid vinden wij een dusdanig belangrijk thema, dat we graag ons lesaanbod graag aanvullen met andere initiatieven. Zo ook het aanbod van Utrecht Natuurlijk. Ik zou andere leerkrachten zeker aanraden eens mee te doen. Op die manier kun je ervaren of het past bij de school en of het aansluit bij het onderwijsaanbod. Vaak door het enthousiasme van de leerlingen wordt het vervolgens ook door andere leerkrachten omarmd en kan het een vast onderdeel in het leerjaar worden.

Ik vind het belangrijk dat kinderen zorg dragen voor hun omgeving en elkaar, dat ze zien dat hard werken loont. Door een eigen tuintje te hebben, voelen kinderen zich verantwoordelijk en zien kinderen waar hun voedsel vandaan komt. Het wordt voelbaar hoeveel aandacht en zorg nodig is om groente goed te laten groeien en hoeveel verschillende fasen er zitten tussen het land en de winkel. Met de weken zie je hen groeien: ze denken zelf aan het bewateren van tuintjes van de zieken, spreken met elkaar af wie in de meivakantie wanneer op eigen gelegenheid zelf water gaat geven en kijken steeds meer om zich heen of te zien of het hun klasgenoten bijv. ook lukt om de venkelknollen (draaiend) te oogsten.

Op de tuin maken we vaak wat lekkers van wat er groeit, zo is het maken van kruidenboter met verse kruiden elk jaar weer een hit. En ook élk jaar hoor je hen weer zeggen, dat ze niet meer begrijpen waarom eigenlijk niet iedereen dit zo maakt en zij in elk geval van plan zijn voortaan zelf te mengen! Met

hun oogst arriveren ze in de laatste tuinweken apetrots op school, ik vind het elk jaar weer mooi als (nietsvermoedende) collega’s zich verbazen over de plotselinge sterk aanwezige puber-(lees: uien-) lucht die rond de kluisjes in onze gang hangt. De dag erop vertellen ze dan trots hoeveel lekkerder hun eigen sla of (gebakken) aardappeltjes smaakten; het is elk jaar weer echt een succes.

Prachtig is ook altijd weer de verwondering die ik zie en hoor bij kinderen als ze hun eerste gelukte radijs trots de lucht in steken en uitroepen: ‘Wajoo, check hoe groot míjn radijs is’. Het raakt hen en is duidelijk betekenisvol. Ook enorm waardevol vind ik het, dat kinderen die graag met hun handen werken vaak extra tot bloei komen in de tuin. De leerling die al jarenlang biologische boer wilde worden, was bijvoorbeeld wekenlang echt hélemaal in zijn element en werd na het werken in de tuintjes ineens veel beter begrepen door zijn klasgenoten. Ze hadden namelijk zelf kunnen zien, hoe goed het hem paste en van welke waarde iemand op deze manier voor de samenleving kan zijn.

“Wajoo, check hoe groot míjn radijs is!"

Boerderij in de kijker

Ruim veertig boerenbedrijven rondom Utrecht nodigen leerlingen en hun leerkrachten uit om kennis te maken met de boerderij en het boerenland. Deze boeren hebben passie voor hun vak, ze kennen hun dieren en het gebied en willen hun enthousiasme graag met de kinderen delen.

Let op de financiële bijdrage voor deze les is een lesvergoeding voor de boer(in). Mede dankzij bijdragen van diverse organisaties is de eigen bijdrage laag. In 2025-2026 bedragen de kosten per groep voor scholen uit Utrecht slechts € 50,-. De school ontvangt hiervoor na het bezoek aan de boerderij een factuur van de vereniging ‘Boerderij in de kijker’.

Groep 3 t/m 8

Locatie

school en boerenbedrijf

Uitvoering boer en begeleiders vanuit school

Begeleiding

1 begeleider per 4-6

leerlingen

Periode

sept-nov, mrt-zomer

Duur

bezoek ca. 2 uur

Kosten € 50,-

Ontdekken en beleven van de tuinderij

Kinderen maken op een actieve en belevende wijze - via ‘hoofd, hart en handen’ - kennis met en krijgen waardering voor het platteland in al haar facetten. De kinderen maken kennis met de groenten, de werkzaamheden en de dieren op en rond de tuinderij.

Het pakket is opgebouwd uit drie lessen. In de voorbereidende les maken ze kennis met het onderwerp, d.m.v. een filmpje, een kringgesprek en het bedenken van vragen. In de les op de tuinderij gaan ze in groepjes aan de slag met ontdek- en belevingsopdrachten. Terug op school verwerken ze het geleerde met een creatieve opdracht.

De Koeien van Boer Jan

Beleef de boerderij

Het lesproject is zo opgebouwd dat kinderen op een actieve en belevende wijze, via ‘hoofd, hart en handen’ kennis maken met en waardering krijgen voor het platteland in al haar facetten. De kinderen maken kennis met boerderijdieren en hun leefomgeving.

De leerlingen krijgen een brief van Damisi en haar broertje uit Zuid-Afrika. Zij heeft een aantal vragen voor de leerlingen die zij gaan beantwoorden op de boerderij. Ze observeren de koeien en hun gedrag. Ook helpen ze de boer en bekijken de andere dieren.

Het pakket is opgebouwd uit drie lessen. Bij les 1 ontvangt de klas een brief van Damisi, maken ze een woordweb met woorden van de boerderij en bedenken ze vragen voor de boer of boerin naar aanleiding van de brief.

Bij les 2 gaan ze op bezoek bij boer Jan, waar de leerlingen vragen kunnen stellen en diverse opdrachten uitvoeren. Bij les 3 maken de leerlingen hun woordweb af en schrijven ze een brief terug aan Damisi.

Dieren op en rond de boerderij

Het lesproject is gericht op de beleving van de boerderij en de dieren. Het is opgebouwd als een eenvoudig verhalend ontwerp; een verhaallijn met een aantal sleutelvragen. Tijdens het boerderijbezoek leren ze een geitenboerderij kennen. Ze observeren de geiten in hun gedrag. Ook helpen ze de boer en ontdekken de andere dieren die er zijn.

Het pakket is opgebouwd uit drie lessen. Bij les 1 Leren de belangrijkste begrippen die horen bij de boerderij en worden gestimuleerd om minimaal één vraag te bedenken die zij aan de boer gaan stellen.

Bij les 2 gaan ze op bezoek bij boer Gijs, waar de leerlingen vragen kunnen stellen en diverse opdrachten uitvoeren.

Bij les 3 bespreken de leerlingen hun ervaringen en schrijven gezamenlijk een brief aan boer Gijs.

Meer informatie > www.boerderijindekijker.nl

Partnerprogramma: groep 3 en 4

Schooldag van de duurzaamheid

Begin vandaag voor morgen

groep 3 t/m 8

Schooldag van de duurzaamheid laat basisschoolkinderen spelenderwijs ervaren wat de Junior Global Goals zijn en hoe zijzelf hiermee aan de slag kunnen gaan. | www.schooldagvandeduurzaamheid.nl

Plastic Soup Foundation

groep 4 t/m 8

Plasticsoep materiaal voor het basisonderwijs

Plastic Soup Foundation heeft avontuurlijk lesmateriaal met een ondersteunende digitale omgeving over de plasticsoep. Het lesmateriaal is gratis online beschikbaar. Doen jullie liever iets buiten het klaslokaal? Doe dan een Trash Hunt, de filmles of organiseer een sponsoractie voor Plastic Soup Foundation. Daarnaast is er ook een Nieuwsbegrip les, geheel in het teken van microplastics. | www.plasticsoupfoundation.org/nl/ lespakketten

Hulptroepen uit de natuur

groep 4 t/m 8

Verwondering en inspiratie voor en door de natuur

Een indrukwekkend, spannend en activerend lesprogramma, dat bij leerlingen bewustwording en inspiratie brengt | www.hulptroepenuitdenatuur.nl

Wonderwel

Vrolijke inwijding in duurzaamheid

groep 3 t/m 8

Op onze website staan eenvoudige en inspirerende lessen rond de werking van de basisvoorzieningen drinkwater, riool, elektriciteit, aardgas, voedsel, afval en internet.

Ook staan er aansluitend voor ouders leuke activiteiten op voor thuis. Dit alles met een prachtig boek daarbij dat gratis is te downloaden. Uitgangspunt is het huis waar kinderen opgroeien. Dat is hun directe leefomgeving! | www.wonderwel.nu

NIEUW!

Muziek met Sam groep 3 t/m 4

Voorstelling - Chaos onder de grond!

Het is chaos onder de grond door de opwarming van de aarde. De bodemdieren zijn in de war en hebben de wijze en muzikale

Mol gevraagd om de orde te herstellen, maar hij is slechtziend. Samen met Mol proberen jullie de bodemdieren weer te laten herinneren wat ze moeten doen. Een unieke muzikale interactieve voorstelling die je bewust maakt van de natuur om je heen.

Deze activiteit is specifiek te boeken in combinatie met de les Buitengewone bodembeestjes (blz. 24) en vindt plaats op een van de locaties van Utrecht Natuurlijk. Uitzonderingen kunnen worden overlegd. | www.muziekmetsam.nl

Groep 5•6

Programma Utrecht Natuurlijk

Op de tuin: Groene Vingers

Een seizoen lang je eigen tuintje

Het is lente, de natuur komt tot leven. Tijd om in de tuin aan de slag te gaan. Zaaien, planten, wieden en oogsten. De kinderen komen ogen en oren tekort. Een belevenis die de leerlingen zich nog lang herinneren.

De leerlingen krijgen ieder een eigen tuintje en komen elke week. De extra begeleiders spelen een belangrijke rol.

TIP Bekijk ook onze vlogs op ons YouTube-kanaal:

Groep 5 t/m 8

Locatie stadstuin Uitvoering deels doe-het-zelf-les

Begeleiding min. 2 per groep Periode begin april tot zomervakantie

Duur ca. 10 lessen van 1 uur

Erkend Modelinterventie Schooltuinieren *

* Het schooltuinprogramma Groene vingers voldoet aan de Modelinterventie Schooltuinieren. Het schooltuinprogramma draagt bij aan het bevorderen van gezonde duurzame voedingsgewoonten, verbondenheid met en respect voor de natuur en persoonlijke groei en ontwikkeling. Het schooltuinprogramma wordt uitgevoerd volgens de kernelementen van de Modelinterventie Schooltuinieren. Schooltuinieren is door het Rijksinsituut voorVolksgezondheid en Milieu (RIVM) erkend als ‘goed onderbouwd’.

Op de tuin: Zaden en zo

Beleef de tuin in de herfst

Het lijkt of planten zich niet kunnen verplaatsen. Maar is dat wel zo? In deze les bekijk je zaden en ontdek je hun bijzondere wereld. En wat blijkt? Zaden zijn ruimte- en tijdreizigers. Wind, water en dieren helpen de zaden daarbij.

Groep 5 t/m 8

Zie bladzijde 41

Op de boerderij: Kaas maken

Ervaar zelf dit magische proces

Wrongel, wei, stremsel, wat is dat? Na deze les weten je leerlingen het wel! De kinderen maken het magische proces mee dat melk tot kaas omtovert.

Hoeveel melk is er nodig om kaas te kunnen maken? Waar komt al die melk vandaan? Wanneer geven dieren melk? En hoe ‘vegetarisch’ is kaas eigenlijk? Op de boerderij ontmoeten de kinderen een koe of geit. Op de kaasproeverij proeven ze verschillende soorten kaas, ook een veganistische. Om hygiënische redenen mogen de leerlingen hun zelf gemaakte kaasjes helaas niet opeten. Tijdens het bezoek is er tijd voor een zelf meegebracht pauzehapje.

TIP Leen de Leskist ‘Kaas maken’ als je echt niet in staat bent om de boerderij te bezoeken. Neem hiervoor contact op met Utrecht Natuurlijk.

Op de boerderij: Werken op de boerderij

Help mee in de stallen

Ervaar de zorg die dieren nodig hebben. Leerlingen helpen mee op de boerderij. Ze gaan vegen, mesten, opstrooien en schoonmaken.

Materiaalproject: Tijdreizen

Samen met je plant op reis

Planten beginnen hun leven als zaadje en maken uiteindelijk zelf ook weer zaden. We volgen de tijdreis van de plant.

De leerlingen gaan nadenken over de levenscyclus van de plant, maken een plantenpaspoort en leggen de tijdreis van de plant vast met een TimeLapse.

Het materiaalproject bestaat uit één plant en bloempotje per leerling, potgrond en per klas vijf reserveplanten. Ook worden een docentenhandleiding en het bijbehorende werkblad meegeleverd.

Groep 5 t/m 8

Locatie stadsboerderij Uitvoering deels doe-het-zelf-les

Begeleiding min. 3 per groep Periode winter

Duur ca. 2 à 2,5 uur

Groep 5 t/m 8

Zie bladzijde 41

Materiaal vlijtige liesjes (1 per leerling), potjes, potgrond Periode afhalen eind maart

Materiaalproject: Rupsen voor en

Van dichtbij de metamorfose meemaken van rups tot vlinder! Iedere dag kijken de leerlingen in de vlinderbak. Zijn er al rupsen aan het verpoppen? Zijn er al vlinders uitgekomen?

De leerlingen leren hoe een insect eruit ziet en wat metamorfose is. De leerlingen laten de vlinders ook weer vrij.

Materiaalproject: Water om te drinken

Op een ochtend ligt er een schatkaart in de klas. De leerlingen proberen in groepjes de plek te vinden waar de schat verborgen ligt.

Gezamenlijk graven ze de schat op. Het enige wat tijdens het graven naar boven komt is grondwater. Een teleurstelling? Door dit project worden de leerlingen zich bewust van hun eigen omgang met water.

Leskist: Utrecht Schone Stad

Slim omgaan met (zwerf)afval

Ontdek samen met afvalreporters Daysha en Jesper hoe we Utrecht schoon kunnen houden.

Leer meer over Afval en grondstof, hoe we met zijn allen voor minder afval kunnen zorgen en hoe je afval opnieuw kunt gebruiken. Ontdek wat grondstoffen zijn en wat een kringloop is.

TIP Boek een gastles!

Waarom dragen dieren geen trui?

Dieren gaan in de winter meestal veel zuiniger met energie om dan mensen. Op welke verschillende manieren komen dieren in de Utrechtse stadsnatuur de winter door?

Locatie school Materiaal vlinderkweekset

Periode afhalen begin juni

Locatie school

Materiaal materialen voor proefjes

Periode afhalen eind september

Groep 6 t/m 8

Locatie school(omgeving)

Materiaal

leskist

Periode hele jaar

Groep 5 t/m 8

Zie bladzijde 45

Een digitale quiz over honingbijen

In deze Kahoot quiz ontdekken leerlingen hoe het bijenvolk slim samenwerkt om te overleven en dat bijen een belangrijke rol spelen in de natuur. Doe-het-zelf-project:

Groep 6 t/m 8

Zie bladzijde 45

Leerlingen onderzoeken hun ecologische voetafdruk en ontdekken waarop ze nog duurzaam kunnen ‘scoren’. Voor deze quiz is maar weinig tijd nodig!

De aarde produceert alles wat we nodig hebben om in onze voedsel-, energie- en andere levensbehoeften te voorzien.

De Ecologische voetafdruk geeft inzicht in de hoeveelheid land (mondiale hectares) die jaarlijks nodig is voor onze consumptie. De grootte van je voetafdruk hangt dus af van je leefgewoonten.

TIP Heb je weinig tijd, dan is dit het middel om toch even met duurzaamheid bezig te zijn in de klas!

Groep 5 t/m 8

Locatie school Materiaal quiz- en handleiding Periode hele jaar

Doe-het-zelf-project: Kiemen,

Wat is de overeenkomst tussen een appel en een walnoot? Hoe komt het dat een kers maar één pit heeft en een zonnebloem heel veel? En wat heeft pindakaas daar mee te maken?

In het najaar kijken de leerlingen naar zaden en vruchten. In het voorjaar ontdekken de leerlingen door het doen van kleine onderzoeken hoe zaadplanten zich voortplanten. En wat blijkt... We eten heel veel van die energierijke zaden.

TIP Bekijk ook onze vlogs op ons YouTube-kanaal: Zaden en zaaien en Knollen en bollen

Locatie school Materiaal zelf verzorgen: takken met bessen, zaden, potjes, aarde Periode najaar en voorjaar

Doe-het-zelf-project: Junior Klimaattocht

Bedenk zelf oplossingen voor het klimaatprobleem

Leerlingen helpen professor Weertje. Aan de hand van een tocht in of rond de school langs tien foto’s verzinnen leerlingen tips waarmee ze het milieu kunnen sparen.

Onderwerpen die aan bod komen: productie van spullen, productie van voedsel (groente/fruit versus vlees/vis, lokaal versus mondiaal), vervoer van mensen, producten en voedsel, grondstoffen (gebruik, afval, recyclen, hergebruik) en duurzame en niet duurzame energie en water. De Junior Klimaattocht laat leerlingen nadenken en geeft hen een handelingsperspectief.

Doe-het-zelf-project:

De verschillende aspecten van duurzaamheid

De zeven Junior Global Goals zijn een vertaling van de 17 wereldwijde Sustainable Development Goals (SDG’s) voor kinderen.

Met de posters van dit doe-het-zelf-project en de korte animatiefilmpjes over de zeven Junior Global Goal-thema’s ontdekken de leerlingen verschillende aspecten van een duurzame wereld. De posters zijn gebaseerd op het wellesnietes memoryspel van de Schooldag van de duurzaamheid. Zie ook blz. 60 voor gastlessen over de Global Goals via Utrecht4GlobalGoals.

Groep 5 t/m 8

Locatie school Materiaal digitaal Periode hele schooljaar

Groep 5 t/m 8

Locatie school(omgeving) Materiaal digitaal Periode hele schooljaar

Boerderij in de kijker

Ruim veertig boerenbedrijven rondom Utrecht nodigen leerlingen en hun leerkrachten uit om kennis te maken met de boerderij en het boerenland. Deze boeren hebben passie voor hun vak, ze kennen hun dieren en het gebied en willen hun enthousiasme graag met de kinderen delen.

Let op de financiële bijdrage voor deze les is een lesvergoeding voor de boer(in). Mede dankzij bijdragen van diverse organisaties is de eigen bijdrage laag. In 2025-2026 bedragen de kosten per groep voor scholen uit Utrecht slechts € 50,-. De school ontvangt hiervoor na het bezoek aan de boerderij een factuur van de vereniging ‘Boerderij in de kijker’.

Locatie

school en boerenbedrijf

Uitvoering boer en begeleiders vanuit school

Begeleiding

1 per 4-6 leerlingen

Materiaal

lesbeschrijving met werkbladen

Periode

sept-nov, mrt-zomer

Duur

boerderijbezoek ca. 2 uur

Kosten

€ 50,-

Superboerderij

Wat heb jij gegeten? Is de eerste vraag die centraal staat in dit project. Een inventarisatie volgt met als uitkomst een heel palet aan voedselwaar. Maar waar komen onze voedselproducten eigenlijk vandaan? Van de supermarkt natuurlijk! Ja, en daarvoor?

Om dat concreet te maken gaat de klas op bezoek bij een echt boerenbedrijf. Daar gaan de leerlingen in groepjes op ontdekkingstocht en maken kennis met voedselproductie in al zijn facetten: de producten, de dieren, de werkzaamheden en de kringloop van gras tot melk. En natuurlijk vertelt de boer(in)! Terug op school worden de ervaringen verwerkt en het project afgesloten met de vragen: 'Was deze boerderij een ‘superboerderij’? En de boer een ‘superboer’?

Meer informatie www.boerderijindekijker.nl

Partnerprogramma: groep 5 en 6

Schooldag van de duurzaamheid groep 3 t/m 8

Begin vandaag voor morgen

Schooldag van de duurzaamheid laat basisschoolkinderen spelenderwijs ervaren wat de Junior Global Goals zijn en hoe zijzelf hiermee aan de slag kunnen gaan. | www.schooldagvandeduurzaamheid.nl

Wonderwel

Vrolijke inwijding in duurzaamheid

groep 3 t/m 8

Op onze website staan eenvoudige en inspirerende lessen rond de werking van de basisvoorzieningen drinkwater, riool, elektriciteit, aardgas, voedsel, afval en internet. Ook staan er aansluitend voor ouders leuke activiteiten op voor thuis. Uitgangspunt is het huis waar kinderen opgroeien. Dat is hun directe leefomgeving! | www.wonderwel.nu

Hulptroepen uit de natuur

groep 4 t/m 8

Verwondering en inspiratie voor en door de natuur

Een indrukwekkend, spannend en activerend lesprogramma, dat bij leerlingen bewustwording en inspiratie brengt | www.hulptroepenuitdenatuur.nl

Plastic Soup Foundation

groep 4 t/m 8

Plasticsoep materiaal voor het basisonderwijs Plastic Soup Foundation heeft avontuurlijk lesmateriaal met een ondersteunende digitale omgeving over de plasticsoep. Het lesmateriaal is gratis online beschikbaar. Doen jullie liever iets buiten het klaslokaal? Doe dan een Trash Hunt, de filmles of organiseer een sponsoractie voor Plastic Soup Foundation. Daarnaast is er ook een Nieuwsbegrip les, geheel in het teken van microplastics. | www.plasticsoupfoundation.org/nl/ lespakketten

NIEUW!

Stichting Snorhaar

Doe eens wild…

groep 5 t/m 6

Je brengt een uniek bezoekje aan de wildopvang Utrecht van Stichting Snorhaar. Tijdens deze excursie leer je in circuitvorm meer over de dieren die opgevangen worden. | www.stichtingsnorhaar.nl

Op onze website vind je meer details

NIEUW!

Heuvelrugwijs

groep 5 t/m 6

Op stap door het golvende landschap van de Utrechtse Heuvelrug

Twee HeuvelrugWijzers nemen jouw klas mee op pad in het unieke gebied. Het duo laat jullie de bijzondere geschiedenis achter het landschap zien met leerzame verhalen, spellen en leuke doe-opdrachten. Samen beleven jullie hoe de mens tot op de dag van vandaag verbonden is met het gebied. | www.heuvelrugwijs.nl

Stichting Technotrend groep 5 t/m 8

Door inspirerend onderwijs naar een duurzame toekomst

Educatieve lespakketten, projecten en docententrainingen voor basis-, middelbaar- en beroepsonderwijs. In onze didactiek staan toekomstdenken, systeemdenken en challenge based learning centraal. Met deze didactiek biedt Stichting Technotrend een hoopvolle blik op de toekomst, waarin jongeren mee leren te denken over duurzame transities. | www.stichtingtechnotrend.nl

Wetenschapsknooppunt Wageningen groep 5 t/m 8

Breng wetenschap in de klas

Wetenschapsknooppunt Wageningen University brengt wetenschap in de klas. We nodigen kinderen en hun leerkrachten uit op de universiteit of bezoeken scholen. Dit doen we in de activiteiten Wetenschapper in de klas, Junior Science Lab, Kinderuniversiteit en de Ontwerpwedstrijd, waar iedereen aan mag deelnemen. | www.wur.nl/wetenschapsknooppunt

De Grote Plantenjacht groep 5 t/m 8

Ecoschools

Grote Plantenjacht is een gratis digitaal lespakket waarbij leerlingen van basisscholen (groep 5 t/m 8) de biodiversiteit rondom de school onderzoeken. | www.eco-schools.nl/degrote-plantenjacht

BiomimicryNL

Technieken uit de natuur

groep 5 t/m 8

Technieklessen saai of moeilijk? Niet met planten en dieren op het schoolplein als inspiratiebron! Hoe gaat de natuur om met (technische) uitdagingen? Leer dit met een van onze biomimicry lespakketten en activiteiten. | www.biomimicrynl.org/opleiden

IVN

Natuurles over de wolf

groep 5 t/m 8

Sinds 2023 wonen er weer wolven op de Utrechtse Heuvelrug.

In 2024 zijn er zelfs welpjes geboren. Sommige kinderen vinden dit spannend, andere kinderen vinden het cool. Van oudsher heeft de wolf een slecht imago. In verhalen en sprookjes zoals Roodkapje, is de wolf vaak de boosdoener. Maar klopt dat eigenlijk wel? Met een natuurles over de wolf leren leerlingen de wolf kennen: van bijzondere kenmerken, zijn leefgebied en zijn rol in de natuur, tot zijn imago. | www.ivn.nl/provincies/utrecht/natuurles-over-de-wolf

Fungi Factory

groep 6 t/m 8

Praktisch aan de slag met Circulaire Economie

Met het lespakket van Fungi Factory kweken leerlingen oesterzwammen op het koffiedik van de school en er zijn 5 lesideeën met opdrachten over onderwerpen als: lokale voedselproductie, het belang van schimmels, de SDG’s en de duurzame stad. | www.fungifactory.nl/lesmateriaal

Universiteitsmuseum Utrecht | UMU groep 6 t/m 8

Onderzoekstour

Het UMU is hét museum voor nieuwsgierige schoolklassen. Leerlingen worden zelf onderzoeker en ontdekken hoe wetenschappelijk onderzoek werkt. Zo kunnen ze experimenteren met een valbaan, een hart-long machine in elkaar zetten of het gedrag van apen en mensen bestuderen. Ook ontwikkelen leerlingen verschillende onderzoeksvaardigheden: Hoe stel ik een goede vraag? Hoe doe ik een experiment? | www.umu.nl

IVN groep 6 t/m 8

Natuurwerkweken, winterwerkweken

Werkweken zijn belevenissen op zich. Dat beleven wordt ontdekken, ontdekken wordt ervaren en ervaren wordt leren. | www.ivn.nl

Smaaklessen

Gastsmaaklessen

groep 6 t/m 8

Meld jouw klas aan voor een gastles Smaaklessen door Utrechtse studenten. Dankzij een samenwerking tussen Jong Leren Eten Utrecht, de Hogeschool Utrecht en het Voedingscentrum geven HU-studenten van de minor Voeding voortaan als vast onderdeel van hun curriculum een gastles Smaaklessen op een basisschool in de provincie Utrecht. Zo maken we samen kinderen voedselvaardig. Wil je op jouw school ook jaarlijks een Smaakles van studenten? Neem dan contact op met: | marlijn.vandenberg@hu.nl

Greenpeace groep 6 t/m 8

Greenpeace educatie

Zelf nadenken, een eigen mening vormen en bewust worden van jouw impact op de wereld om je heen. Met dit doel is het educatiemateriaal van Greenpeace ontwikkeld. | www.greenpeace.nl/lesmaterialen

Fairtrade Nederland

Cacao en kinderarbeid

groep 6 t/m 8

Waar komt onze chocolade vandaan en wat doen cacaoboeren om kinderarbeid te voorkomen. | www.digileskaart.nl/hetklokhuisoverkinderarbeid

Planeet in Actie!

groep 6 t/m 8

Een turbo start voor jonge duurzame ondernemers

In vijf weken leren kinderen over globale uitdagingen en hun oplossingen, zoals circulaire economie, klimaatadaptatie en sociale innovaties. Op school, thuis en in de buurt ondernemen zij samen acties die op lokaal niveau aan de globale missies bijdragen. | www.planeetinactie.nl

NIEUW!

Inspiratie uit de natuur

In de schijnwerpers >> Jeroen van Soest

Elke week kijken de kinderen weer uit naar de schooltuintjes

Mijn naam is Jeroen van Soest en ben werkzaam op De Boomgaard. Zelf sta ik voor een super lieve groep 6 met 24 leerlingen. In onze klas bieden wij onze natuureducatie voornamelijk aan door middel van onze zaakvakken. Zo leren ze in onze groep waarom constructies belangrijk zijn, hoe ons lichaam eruit ziet, leren ze over warmte, licht en geluid en hoe dieren leven en overleven.

Ook mogen wij genieten van de schooltuintjes. Hier krijgen de leerlingen een eigen tuintje, waarin ze allerlei planten, kruiden, fruit en bloemen mogen verbouwen. Dit onder begeleiding van Utrecht Natuurlijk. Aan het eind van het schooljaar hebben wij de voorgaande jaren met de klas een soep gemaakt uit eigen tuin. Zowel ouders, kinderen en leerkrachten zijn razend enthousiast over de lessen van Utrecht Natuurlijk. Elke week kijken de kinderen weer uit naar de schooltuintjes en dat zegt genoeg over hun enthousiasme!

Naast onze natuureducatie proberen wij de leerlingen duurzame waarden en gedragingen aan te leren op school. We geven de leerlingen mee dat we zuinig moeten zijn op de natuur en dat bepaalde acties gevolgen hebben op het klimaat en alles om hen heen. Door leerlingen op jonge leeftijd te betrekken bij duurzaamheid, kunnen ze een gevoel van verantwoordelijkheid ontwikkelen. Ze leren dat hun keuzes en acties, zoals het verspillen van energie of water, een impact hebben. Dit stimuleert de leerlingen om duurzamer te handelen. Op school letten wij in de klas zelf ook op het afval/ papier scheiden en op het gebruik van energie.

Tip: ga met de kinderen naar buiten

Een tip voor de komende tijd: als het mogelijk is, is het echt waardevol om met de kinderen naar buiten te gaan. Niet alleen krijgen ze wat frisse lucht, maar het is ook een geweldige kans om natuuronderwijs in de praktijk te brengen. Door ze in de natuur te laten ontdekken, leren ze veel over de omgeving en kunnen ze op een speelse manier meer begrijpen van de wereld om zich heen. Een win-win voor iedereen!

“Naast onze natuureducatie proberen wij de leerlingen duurzame waarden en gedragingen aan te leren.”

Programma Utrecht Natuurlijk

Op de tuin: Groene Vingers

Een seizoen lang je eigen tuintje

Het is lente, de natuur komt tot leven. Tijd om in de tuin aan de slag te gaan. Zaaien, planten, wieden en oogsten. De kinderen komen ogen en oren tekort. Een belevenis die de leerlingen zich nog lang herinneren.

Op de tuin: Bevrijd de bijen!

Een spannende escape game

Ontmoet bij een echte imker in de bijenstal de koningin en haar hofhouding. Ondertussen spelen de leerlingen een spannende escape game om ontvoerde honingbijen te bevrijden van de gemene professor.

Door diverse bij-gerelateerde puzzels op te lossen ontdekken de leerlingen hoe complex het leven van de bijen in elkaar zit. Ze leren dat deze bijen een belangrijke rol spelen in de natuur en hoe slim een honingbijenvolk samenwerkt om te overleven.

TIP Bekijk de instructievideo op ons youtubekanaal voordat je naar de les gaat (zie qr-code).

NB Het is minder leuk als leerlingen deze les voor een tweede keer doen, hou daar rekening mee in de planning.

Groep 5 t/m 8

Zie bladzijde 30

Locatie stadstuin

Uitvoering medewerker UN, imker en begeleiders vanuit school

Begeleiding min. 2 begeleiders per groep

Duur ca. 1,5 à 2 uur

Op de tuin: Zaden en zo

Beleef de tuin in de herfst

Het lijkt of planten zich niet kunnen verplaatsen. Maar is dat wel zo? In deze les bekijk je zaden en ontdek je hun bijzondere wereld. En wat blijkt? Zaden zijn ruimte- en tijdreizigers. Wind, water en dieren helpen de zaden daarbij.

De leerlingen verzamelen zelf zaden op de tuin en bekijken zaden met de binoculair (spectaculair!). Kun je, door er goed naar te kijken, voorspellen hoe zaden verspreid worden? Aan de hand van stellingen denken de leerlingen op een meer filosofische manier na over hoe planten (over)leven.

Op de boerderij: Kaas maken

Ervaar zelf dit magische proces

Wrongel, wei, stremsel, wat is dat? Na deze les weten je leerlingen het wel! De kinderen maken het magische proces mee dat melk tot kaas omtovert.

Op de boerderij: Werken op de boerderij

Help mee in de stallen

De leerlingen kruipen voor even in de huid van de dierverzorger. Ze onderzoeken wat er nodig is om goed voor huis- en landbouwdieren te zorgen.

Op de stadsboerderij ontdekken ze in groepjes alles over de huisvesting, voeding en verzorging van de dieren. Zo komen de leerlingen in aanraking met de verantwoordelijkheden die wij mensen hebben voor huis- en landbouwdieren.

Let op Dit is een doe-het-zelf-les; na ontvangst voer je de opdrachten zelfstandig in groepjes uit met eigen begeleiders. Deze begeleiders coördineren en stimuleren de werkzaamheden van de leerlingen. In deze les werken we met dieren en mest. Ook kan het stoffig zijn.

Groep 5 t/m 8

Locatie stadstuin

Uitvoering medewerker van UN en begeleiders vanuit school

Begeleiding min. 3 begeleiders per groep

Periode herfst

Duur ca. 1,5 a 2 uur

Groep 5 t/m 8

Locatie stadsboerderij Uitvoering deels doe-het-zelf-les

Begeleiding 1 per max. 6 leerlingen Periode hele jaar

Duur

ca. 1,5 à 2 uur

Materiaalproject: Professor Busy Lizzie

Laat je hersens kraken

De professor heeft hulp nodig bij haar onderzoek naar plantengroei. De kinderen gaan in groepen hun eigen onderzoek opstellen en uitvoeren.

Met behulp van onderzoekend leren en het vragenmachientje leren kinderen hoe ze een goed onderzoek kunnen uitwerken. De onderzoeken kunnen naar de professor worden opgestuurd. Zij zal persoonlijk reageren op de experimenten.

Het materiaalproject bestaat uit één plant en bloempotje per leerling, potgrond en per klas vijf reserveplanten. Ook worden een docentenhandleiding en bijbehorende werkbladen meegeleverd.

Leskist: Expeditie Moendoes

Speel

de wetenschapper op een onbekende

planeet

Hoe zit het hier met de zwaartekracht en met de seizoenen? Zijn de lokale dieren gevaarlijk? Hoe zit de taal van de bewoners in elkaar? En wat betekenen die gele driehoekjes?

Expeditie Moendoes is een enerverend spel waarbij leerlingen als wetenschappers de nieuwe planeet in kaart brengen. Ze verzamelen daarvoor informatie, wisselen gegevens uit en publiceren conclusies. Kortom ze werken zelf als een team wetenschappers.

Dit spel is ontwikkeld voor De Jonge Akademie en is extra geschikt voor PLUS-klassen.

Leskist: Utrecht Schone Stad

Slim omgaan met (zwerf)afval

Ontdek samen met afvalreporters Daysha en Jesper hoe we Utrecht schoon kunnen houden.

Locatie school Materiaal vlijtige liesjes (1 per leerling), potjes, potgrond Periode afhalen eind maart

Locatie school Materiaal spel

Periode hele jaar

Leskist: Energie(k)

Ontdek en onderzoek duurzame energiebronnen

Letten op lampen, slurpers en sluipers, isoleren, spierkracht, windenergie, zonnewarmte, zonne-energie, bio-energie, fossiele brandstoffen…

De leskist ‘Energie(k)’ is een compact programma over zuinig omgaan met energie en over duurzame (hernieuwbare) energiebronnen. Na proefjes en onderzoeken presenteren de leerlingen elkaar welke energiebronnen en energiebesparende maatregelen volgens hen de beste zijn.

Leskist: Energieke klas

Naar een beter binnenklimaat op school

Als de winterjassen voor de dag komen en de verwarming weer aan gaat, is de tijd aangebroken om aan de slag te gaan met energiebesparing en het binnenklimaat in de klas.

Zelf aan de slag met meetapparatuur: CO2-, licht-, thermoen energiemeters. De leerlingen ontdekken waar je beter moet ventileren en hoe de school energie kan besparen.

TIP De Junior Klimaattocht (blz. 34) is een leuke aanvulling.

Materiaal leskist

Periode oktober t/m maart ('stookseizoen')

Leskist: Avontuurlijke eiwitten

Op zoek naar alternatieve eiwitbronnen

Ella is hobbykok en gaat een foodtruck openen met allerlei producten met avontuurlijke eiwitten! Ella heeft zeewier, tofu, bonen, linzen en insecten. Eén probleempje… Ella weet niet welke gerechten zij daarvan kan maken. Kunnen de leerlingen haar helpen?

In de Smaakmissie Avontuurlijke Eiwitten gaan leerlingen samen met Ella op zoek naar deze avontuurlijke eiwitten en leren ze van alles over alternatieve eiwitbronnen!

Leskist: Zoom: Light on Small

Ontdek de wondere wereld van kleine dingen

Of het nu om beestjes, plantjes, afval of grond gaat, alles ziet er totaal anders uit als je het 20 keer vergroot.

In dit project van Eco-Schools kunnen jullie met de veldmicroscopen en camera’s kleine objecten in 3D bestuderen. Leerlingen onderzoeken dan planten, dieren en ecosystemen. Of... jullie vergroten alles wat jullie maar interessant lijkt. Er zal een nieuwe wereld voor jullie open gaan!

De verschillende aspecten van duurzaamheid

Met de posters en de animatiefilmpjes over de zeven Junior Global Goal-thema’s ontdekken de leerlingen verschillende aspecten van een duurzame wereld.

Bedenk zelf oplossingen voor het klimaatprobleem

Leerlingen helpen professor Weertje. Aan de hand van een tocht in of rond de school langs tien foto’s verzinnen leerlingen tips waarmee ze het milieu kunnen sparen.

Doe-het-zelf-project: Winterquiz

Waarom dragen dieren geen trui?

Dieren gaan in de winter meestal veel zuiniger met energie om dan mensen. Op welke verschillende manieren komen dieren in de Utrechtse stadsnatuur de winter door?

Om zich warm te houden kunnen dieren een dikkere vacht of een dikkere speklaag krijgen of meer lucht tussen de veren houden. Als je geen vacht of veren hebt moet je wat anders verzinnen. Ontdek hoe dieren in Utrecht de winter overleven en wat wij daar nog van kunnen leren.

TIP Doe deze quiz op of rond Warmetruiendag, zie blz. 59.

Groep 5 t/m 8

Locatie school

Materiaal digitaal

Periode winter

Doe-het-zelf-project: Bij-zonder goeie quiz!

Een digitale quiz over honingbijen

Het leven van honingbijen is heel complex. Het leven in een grote groep biedt extra mogelijkheden.

In deze Kahoot quiz ontdekken leerlingen hoe een bijenvolk slim samenwerkt om te overleven. Ook leren ze dat bijen een belangrijke rol spelen in de natuur.

Het filmpje van Imker 'Maarten in de bijenstal' op Griftsteede (20 minuten) is een alternatief voor een ‘echt’ bezoek aan een bijenstal op een van de Utrecht Natuurlijk locaties.

Doe-het-zelf-project: Wetenschap in een wc-rol

Wat heeft een plant nodig om te groeien? Hoe onderzoek je dat als een echte wetenschapper?

Aan de hand van de groei van tuinkersplantjes oefenen leerlingen met het maken van een goede onderzoeksvraag en het opzetten van een ‘eerlijk’ wetenschappelijk onderzoek. Je geeft de leerlingen veel vrijheid of maakt gebruik van de suggesties in de handleiding. Het project kan uitgevoerd worden met tuinkerszaad en materialen die je meestal gewoon in huis / op school hebt.

Locatie school

Materiaal computer, digibord, smartphone(s)

Periode hele jaar

Locatie school

Materiaal digitaal, tuinkerszaad en eenvoudige onderzoeksmaterialen Periode hele jaar

Doe-het-zelf-project: Kinderquiz Ecologische voetafdruk

Leerlingen onderzoeken hun ecologische voetafdruk en ontdekken waarop ze nog duurzaam kunnen ‘scoren’. Voor deze quiz is maar weinig tijd nodig!

Leer de wilde bij kennen en herkennen

Lespakket waarmee leerlingen meer begrip krijgen voor insecten in het algemeen en wilde bijen in het bijzonder.

Waarom is het belangrijk om de wilde bijen een beetje te helpen en hoe kunnen we dat doen?

TIP Ga op (be)zoek naar een bijenhotel in de buurt.

Locatie school(omgeving)

Materiaal

digitaal

Periode voorjaar en zomer

Duiven horen bij de stad. Sommige mensen vinden ze leuk, anderen hebben er last van. Maar waarom? En is dat oude brood en ander eten op straat wel goed voor een duif?

Een lesbrief over dit bekende stadsdier, met recepten voor hapjes van oud brood en het duivenbordspel.

De werkbladen download en print je vanaf de lesvoorbereidingpagina.

Locatie school

Materiaal

digitaal

Periode hele jaar

Deze filosofische projecten prikkelen de leerlingen om verder te kijken. Ze leren meer dan alleen feiten. Ze leren keuzes maken. Niet zomaar, maar gebaseerd op informatie die ze zelf zoeken.

Het is tegenwoordig steeds belangrijker dat leerlingen kritisch met informatie kunnen omgaan. Wat vind ik en wat vinden anderen? Wat zijn mijn waarden? En waarop zijn ze eigenlijk gebaseerd? Je maakt een keuze uit verschillende onderwerpen.

Keuzekisten zijn als digitaal project voor het digibord beschikbaar. Je schrijft je hiervoor in bij de doe-het-zelfprojecten en ontvangt dan een inlogcode.

Locatie school(omgeving)

Materiaal

pakket voor het digibord

Periode hele jaar

Boerderij in de kijker

Ruim veertig boerenbedrijven rondom Utrecht nodigen leerlingen en hun leerkrachten uit om kennis te maken met de boerderij en het boerenland. Deze boeren hebben passie voor hun vak, ze kennen hun dieren en het gebied en willen hun enthousiasme graag met de kinderen delen.

Let op de financiële bijdrage voor deze les is een lesvergoeding voor de boer(in). Mede dankzij bijdragen van diverse organisaties is de eigen bijdrage laag. In 2025-2026 bedragen de kosten per groep voor scholen uit Utrecht slechts € 50,-. De school ontvangt hiervoor na het bezoek aan de boerderij een factuur van de vereniging ‘Boerderij in de kijker’.

Locatie

school en boerenbedrijf

Uitvoering boer en begeleiders vanuit school

Begeleiding

1 per 4-6 leerlingen

Materiaal

lesbeschrijving met werkbladen

Periode

sept-nov, mrt-zomer

Duur

boerderijbezoek ca. 2 uur

Kosten

€ 50,- per groep

Als je voor het zuivelschap in de supermarkt staat, is er een flinke keuze aan melk; huismerk, weidemelk, volle melk, biologische (dynamisch) melk en zo meer. Op het melkpak staan allerlei leuzen over de inhoud, maar zijn dit feiten, meningen of gewoon verkooptrucs? Wat is echt het verschil? Leerlingen gaan aan de hand van een melkpak op onderzoek uit naar verschillen in de melkveehouderij.

In groepjes onderzoeken ze minimaal één van de volgende onderwerpen: veevoer, mest en kringloop, huisvesting, melkproductie en melkverwerking, gezondheid, natuur, van kalfje tot koe en het leven als boer.

Met de achtergrondkennis en een onderzoeksvraag op zak, is het tijd voor een bezoek aan een echte boerderij. Na een ontvangst en rondleiding van de boer of boerin, gaan ze aan de slag met hun onderzoeksvraag. Aan het einde van de les delen ze hun conclusies en is er natuurlijk ruimte om vragen te stellen aan de boer(in).

Op school wordt het bezoek nabesproken en maken ze een poster of een melkpak voor de melk van de bezochte boerderij.

Meer informatie www.boerderijindekijker.nl

Partnerprogramma: groep 7 en 8

Schooldag van de duurzaamheid

Begin vandaag voor morgen

groep 3 t/m 8

Schooldag van de duurzaamheid laat basisschoolkinderen spelenderwijs ervaren wat de Junior Global Goals zijn en hoe zijzelf hiermee aan de slag kunnen gaan. | www.schooldagvandeduurzaamheid.nl

Wonderwel

Vrolijke inwijding in duurzaamheid

groep 3 t/m 8

Op onze website staan eenvoudige en inspirerende lessen rond de werking van de basisvoorzieningen drinkwater, riool, elektriciteit, aardgas, voedsel, afval en internet. Ook staan er aansluitend voor ouders leuke activiteiten op voor thuis. Uitgangspunt is het huis waar kinderen opgroeien. Dat is hun directe leefomgeving! | www.wonderwel.nu

Plastic Soup Foundation

groep 4 t/m 8

Plasticsoep materiaal voor het basisonderwijs

Plastic Soup Foundation heeft avontuurlijk lesmateriaal met een ondersteunende digitale omgeving over de plasticsoep. Het lesmateriaal is gratis online beschikbaar. Doen jullie liever iets buiten het klaslokaal? Doe dan een Trash Hunt, de filmles of organiseer een sponsoractie voor Plastic Soup Foundation. Daarnaast is er ook een Nieuwsbegrip les, geheel in het teken van microplastics. | www.plasticsoupfoundation.org/nl/ lespakketten

Hulptroepen uit de natuur

groep 4 t/m 8

Verwondering en inspiratie voor en door de natuur

Een indrukwekkend, spannend en activerend lesprogramma, dat bij leerlingen bewustwording en inspiratie brengt | www.hulptroepenuitdenatuur.nl

De Grote Plantenjacht

Ecoschools

groep 5 t/m 8

Grote Plantenjacht is een gratis digitaal lespakket waarbij leerlingen van basisscholen (groep 5 t/m 8) de biodiversiteit rondom de school onderzoeken. | www.eco-schools.nl/degrote-plantenjacht

Stichting Technotrend

groep 5 t/m 8

Door inspirerend onderwijs naar een duurzame toekomst

Educatieve lespakketten, projecten en docententrainingen voor basis-, middelbaar- en beroepsonderwijs. In onze didactiek staan toekomstdenken, systeemdenken en challenge based learning centraal. Met deze didactiek biedt Stichting Technotrend een hoopvolle blik op de toekomst, waarin jongeren mee leren te denken over duurzame transities. | www.stichtingtechnotrend.nl

BiomimicryNL groep 5 t/m 8

Technieken uit de natuur

Technieklessen saai of moeilijk? Niet met planten en dieren op het schoolplein als inspiratiebron! Hoe gaat de natuur om met (technische) uitdagingen? Leer dit met een van onze biomimicry lespakketten en activiteiten. | www.biomimicrynl.org/opleiden

Wetenschapsknooppunt Wageningen groep 5 t/m 8

Breng wetenschap in de klas

Wetenschapsknooppunt Wageningen University brengt wetenschap in de klas. We nodigen kinderen en hun leerkrachten uit op de universiteit of bezoeken scholen. Dit doen we in de activiteiten Wetenschapper in de klas, Junior Science Lab, Kinderuniversiteit en de Ontwerpwedstrijd, waar iedereen aan mag deelnemen. | www.wur.nl/wetenschapsknooppunt

NIEUW!

IVN groep 5 t/m 8

Natuurles over de wolf

Sinds 2023 wonen er weer wolven op de Utrechtse Heuvelrug. In 2024 zijn er zelfs welpjes geboren. Sommige kinderen vinden dit spannend, andere kinderen vinden het cool. Van oudsher heeft de wolf een slecht imago. In verhalen en sprookjes zoals Roodkapje, is de wolf vaak de boosdoener. Maar klopt dat eigenlijk wel? Met een natuurles over de wolf leren leerlingen de wolf kennen: van bijzondere kenmerken, zijn leefgebied en zijn rol in de natuur, tot zijn imago.

| www.ivn.nl/provincies/utrecht/natuurles-over-de-wolf

Fungi Factory

groep 6 t/m 8

Praktisch aan de slag met Circulaire Economie

Met het lespakket van Fungi Factory kweken leerlingen oesterzwammen op het koffiedik van de school en er zijn 5 lesideeën met opdrachten over onderwerpen als: lokale voedselproductie, het belang van schimmels, de SDG’s en de duurzame stad. | www.fungifactory.nl/lesmateriaal

Greenpeace

Greenpeace educatie

groep 6 t/m 8

Zelf nadenken, een eigen mening vormen en bewust worden van jouw impact op de wereld om je heen. Met dit doel is het educatiemateriaal van Greenpeace ontwikkeld. | www.greenpeace.nl/lesmaterialen

Universiteitsmuseum Utrecht | UMU groep 6 t/m 8

Onderzoekstour

Het UMU is hét museum voor nieuwsgierige schoolklassen. Leerlingen worden zelf onderzoeker en ontdekken hoe wetenschappelijk onderzoek werkt. Zo kunnen ze experimenteren met een valbaan, een hart-long machine in elkaar zetten of het gedrag van apen en mensen bestuderen. Ook ontwikkelen leerlingen verschillende onderzoeksvaardigheden: Hoe stel ik een goede vraag? Hoe doe ik een experiment? | www.umu.nl

IVN

groep 6 t/m 8

Natuurwerkweken, winterwerkweken Werkweken zijn belevenissen op zich. Dat beleven wordt ontdekken, ontdekken wordt ervaren en ervaren wordt leren. | www.ivn.nl

Planeet in Actie!

groep 6 t/m 8

Een turbo start voor jonge duurzame ondernemers

In vijf weken leren kinderen over globale uitdagingen en hun oplossingen, zoals circulaire economie, klimaatadaptatie en sociale innovaties. Op school, thuis en in de buurt ondernemen zij samen acties die op lokaal niveau aan de globale missies bijdragen. | www.planeetinactie.nl

Smaaklessen

Gastsmaaklessen

groep 6 t/m 8

Meld jouw klas aan voor een gastles Smaaklessen door Utrechtse studenten. Dankzij een samenwerking tussen Jong Leren Eten Utrecht, de Hogeschool Utrecht en het Voedingscentrum geven HU-studenten van de minor Voeding voortaan als vast onderdeel van hun curriculum een gastles Smaaklessen op een basisschool in de provincie Utrecht. Zo maken we samen kinderen voedselvaardig. Wil je op jouw school ook jaarlijks een Smaakles van studenten? Neem dan contact op met: | marlijn.vandenberg@hu.nl

Fairtrade Nederland

Cacao en kinderarbeid

groep 6 t/m 8

Waar komt onze chocolade vandaan en wat doen cacaoboeren om kinderarbeid te voorkomen. | www.digileskaart.nl/hetklokhuisoverkinderarbeid

Stichting Bloeyendael

groep 7 t/m 8

Op ontdekkingstocht in Park Bloeyendael Natuurpark Bloeyendael ligt aan de oostkant van de stad. Er zijn veel interessante diertjes, insecten en planten te vinden. | www.bloeyendael.nl

Op onze website vind je meer details én de nieuwste partners; er komen steeds mooie programma’s bij!

Onderzoek naar Buitenonderwijs

In de schijnwerpers >> Nathan van Veelen

Waarom gaan leerkrachten

In samenwerking met Nathan van Veelen, masterstudent wetenschapscommunicatie aan de Universiteit Utrecht, hebben wij een onderzoek uitgevoerd naar de beweegredenen van leerkrachten om herhaaldelijk natuurcontact in hun lesgeven te integreren. Hierbij gaat het om programma’s waarbij klassen meerdere keren op bezoek gaan bij Utrecht Natuurlijk locaties, zoals bij Tuinverkenners en Groene vingers lessen.

Voor dit onderzoek hebben we tien leerkrachten (groepen 3 tot en met 8) geïnterviewd van verschillende basisscholen uit onder andere Zuilen, Kanaleneiland, Leidsche Rijn en Lunetten.

De resultaten van het onderzoek zijn eenduidig: alle geïnterviewde leerkrachten ervaren de buitenlessen als zeer waardevol. Zij merken dat regelmatige natuurcontactmomenten de nieuwsgierigheid en betrokkenheid van leerlingen vergroten. Door buiten de muren van het klaslokaal te stappen, maken leerlingen op een natuurlijke manier kennis met de wereld om hen heen. Dit heeft niet alleen een positieve impact op hun cognitieve en fysieke ontwikkeling, maar stimuleert ook hun emotionele betrokkenheid, zelfvertrouwen en versterkt de sociale interactie in de klas en met de buurt. Leerlingen ontdekken dat natuur niet iets abstracts is, maar overal om hen heen te vinden is – ook in de stedelijke omgeving.

Op

een maniernatuurlijkekennis

maken met de wereld om je heen

Ook op het gebied van taalontwikkeling ervaren de leerkrachten een duidelijke meerwaarde van buitenonderwijs. Leerlingen leren nieuwe woorden door planten, insecten en weersomstandigheden te benoemen en te beschrijven. De context waarin ze deze woorden leren zorgt ervoor dat deze beter blijven hangen en later gemakkelijker worden toegepast.

Daarnaast draagt buitenonderwijs bij aan bewustwording rondom gezonde en duurzame voeding. Kinderen ervaren hoe voedsel groeit en wat het betekent om goed voor planten te zorgen. Dit draagt bij aan een structurele verandering in hun eetgewoonten en houding ten opzichte van voedsel en het voedselsysteem.

“Leren en bewegen, dat is gewoon heel goed voor je. We zitten hier veel stil en binnen en de kinderen vinden het überhaupt gewoon heerlijk om buiten te zijn. Het is ook gewoon leuker om buiten dingen te doen.”

“Dat de kinderen zelf verantwoordelijk zijn voor hun eigen stukje moestuin

vond ik heel goed. Ze leren inzien dat met zorg en geduld ergens energie in stoppen een effect heeft.”

Hoewel logistieke zaken en ouderbetrokkenheid soms een obstakel zijn, wegen de voordelen voor de leerlingen ruimschoots op. Leerkrachten geven wel aan dat deelname aan de moestuinlessen lastig wordt wanneer een school niet veilig kan lopen of fietsen naar een Utrecht Natuurlijk-locatie. Dit benadrukt het belang van de verspreide locaties door de gehele stad.

De inzichten uit dit onderzoek ondersteunen ons streven om buitenonderwijs en natuur- en duurzaamheideducatie een vaste plek te geven in het basisonderwijs en hier in samenwerking met het onderwijs een vorm voor te vinden.

De belangrijkste bevindingen op een rijtje:

• De leerkrachten waarderen de ontwikkeling van kinderen hun nieuwsgierigheid door buiten te zijn. Ze leren vragen te stellen en verwonderen zich over hoe de natuur werkt.

• Praktische ervaringen – van zaaien tot oogsten – zorgen voor tastbare resultaten. Leerkrachten merken dat dit de betrokkenheid en motivatie van de kinderen verhoogt.

• Leerlingen ontwikkelen een dieper begrip van natuurprocessen doordat ze zelf verantwoordelijkheid nemen voor het zaaien, verzorgen en oogsten van planten.

• Docenten waarderen de emotionele betrokkenheid van hun leerlingen bij het buitenonderwijs, bijvoorbeeld wanneer ze trots en enthousiasme tonen over de door hen verzorgde planten.

• Buitenonderwijs stimuleert samenwerking en zorgt voor een positieve groepsdynamiek, wat de leerkracht ondersteunt in haar lespraktijk.

• Leerlingen ontdekken dat natuur niet alleen in bossen of parken te vinden is, maar ook in hun directe stedelijke omgeving.

• Ondanks logistieke uitdagingen zoals ouderbetrokkenheid en planning, benadrukken leerkrachten de meerwaarde van een herhaald natuurcontact

• Wanneer een locatie wegvalt en een school niet op een veilige manier kan lopen of fietsen naar een Utrecht Natuurlijk-locatie, zou het logistiek niet haalbaar zijn voor deze scholen om deel te nemen aan de moestuinlessen.

Het volledige onderzoek wordt in juli afgerond en publiceren we dit najaar op onze website.

Groep 1•8

Programma

Utrecht Natuurlijk -

Voor de hele school

Materiaalproject: Moestuin bij school

Maak van een deel van het schoolplein een moestuin

Laat leerlingen bij school hun eigen groenten, kruiden en bloemen verbouwen.

Je ontvangt gratis zaden, aardappelen en uien, waarvan een aantal zaden in de klas voorgezaaid worden. De leerlingen volgen de ontwikkelingen in de klas en op de tuin; ze zaaien, poten, onderhouden, oogsten en eten.

Met het Standaard-pakket tuinieren jullie tot de zomervakantie. Met het Extra-pakket loopt het tuinseizoen door tot de herfstvakantie. NB: één pakket per school.

TIPS bij moestuinieren:

 Kijk met de leerlingen de Utrecht Natuurlijk tuinvlogs, zie blz. 16 en zie qr-code hieronder.

 Gebruik de moestuinpraatplaten, zie blz. 57.

 Zelf nog niet zoveel moestuinervaring: schakel een Utrechtse Moestuincoach in! Zie blz. 16.

Groep 1 t/m 8

Locatie schoolomgeving Materiaal pakket met zaden, aardappelen en uien, zaaigrond, een zaaien oogstkalender, receptkaarten en een groenbemester

Periode na de voorjaarsvakantie tot de zomervakantie (standaard) of tot de herfstvakantie (extra) Duur zo intensief als je zelf wilt, minimaal 1 uur per week

NB De ervaringen van de leerlingen in de schoolmoestuin zijn een fantastisch uitgangspunt voor natuuronderwijs. Gebruik de tuin ook bij andere lessen!

TIP Moestuin bij school heeft een eigen Playlist op het Utrecht Natuurlijk Youtube kanaal:

Leskist: Op minisafari

Op zoek naar bodemdieren rond de school

Op en in de grond leven wonderbaarlijke dieren. Ontdek hoe mooi, verschillend en nuttig ze zijn.

Ga in de omgeving van de school met elkaar op zoek naar deze dieren. Kijk er goed naar en ontdek hoe bijzonder ze zijn. Gebruik daarbij de onderzoeksmaterialen, de zoek- en herkenkaarten en bodemdierenwaaiers uit de leskist. Er zal een nieuwe wereld voor jullie open gaan. Zo dichtbij!

Leskist: Eigen lijf/Ander lijf

Door proefjes leren de leerlingen over de vorm en functie van hun eigen lichaam én dat van dieren.

Kijk, hoor, voel, ruik en onderzoek

In groep 1 tot en met 4 gaan leerlingen aan de slag met alle lichaamsonderdelen en zintuigen.

Ontdek hoe je lichaam werkt

In groep 5 tot en met 8 leren de leerlingen over het skelet, de spieren, de bloedsomloop en de ademhaling, de organen en de binnenkant van het oog en het oor.

Zie ook de programma’s van het Universiteitsmuseum Utrecht op blz. 49.

Groep 1 t/m 8

Locatie

schoolomgeving Materiaal leskist

Periode najaar, voorjaar, zomer

Groep 1 t/m 4

Groep 5 t/m 8

Locatie

school

Materiaal

leskist voor groep 1-4, leskist voor groep 5-8

Periode hele jaar

Leskist: Ontdekken & Onderzoeken

Verwonder je over je eigen omgeving

Wat valt je op in de natuur? Waar zou je meer over willen weten? Kijk eens op een andere manier naar je omgeving en ga op onderzoek uit. Er wachten vele verrassingen.

Met de onderzoeksmaterialen uit de leskist, zoals loeps, verrekijkers, spiegeltjes en thermometers gaan leerlingen buiten zelf aan de slag. De jongere leerlingen oefenen met goed waarnemen en stellen vragen bij wat ze zien. De oudere leerlingen bedenken daarbij ook zelf een onderzoekje.

Leskist: Vogels

Ontdek deze bijzondere wilde dieren in de stad

Een nestje in de boom op het schoolplein, een zingende merel voor het raam van de klas. Vogels zijn de meest opvallende ‘wilde’ dieren in de stad.

Onderwerpen die aan de orde komen zijn: vogels kijken, overeenkomsten en verschillen, vogels rond de school en de vogeltrek.

De leskist is deels gekoppeld aan ‘Beleef de Lente In de klas’ van de Vogelbescherming, zie ook blz. 61.

Locatie schoolomgeving

Leskist: Bomen, bos, hout en papier

We kunnen niet zonder

Kunnen we zonder bomen en bossen? Al snel blijkt dat bomen niet alleen heel mooi en bijzonder zijn, maar dat ze onmisbaar zijn voor de wereld.

In de schoolomgeving gaan de groepen 1 t/m 4 met een bomenpad en de groepen 5 t/m 8 met een opdrachtencircuit op ontdekkingstocht. De leerlingen leren over bomen, bostypen en functies van bossen. Ook spelen hout, papier en duurzaamheid een belangrijke rol.

Combineren?! Zie ook Special: Utrecht bomenstad blz. 58.

Groep

Locatie

Groep 1 t/m 8

Locatie schoolomgeving Materiaal leskist

Periode hele jaar

Ervarend leren in en over de natuur

Leskist: Weer & Klimaat

Ontdek meer dan het weer

Waaruit bestaat het weer en hoe meet je het? Hoe verandert het weer gedurende het jaar en gedurende de dag? Waarom zijn er eigenlijk seizoenen?

Leerlingen meten de verschillende elementen van het weer. In de hogere groepen leren ze ook over seizoenen en klimaten op aarde en klimaatverandering.

Ga ook aan de slag met een extra opdracht duurzaamheid, o.a. over de ecologische voetafdruk.

TIP Doe ook het weerprogramma bij Sonnenborgh museum & sterrenwacht, zie blz. 60.

Leskist: (W)onderwaterwereld

Verrassend leven in de sloot

Leerlingen willen niet meer ophouden met het vangen van waterdiertjes. Ze laten enthousiast hun vangsten aan de anderen zien. Onder het wateroppervlak blijkt een verborgen wereld te zijn. Rijk en divers aan leven.

Leerlingen gaan aan de slag met onderzoeksmaterialen uit de leskist: schepnetten, loeppotjes, zoekkaarten etc. Een onderwaterkijker biedt een spectaculaire blik onderwater. Ook onderwater zijn er roof- en prooidieren. Zelfs een complete voedselkringloop.

Leskist: Smaaklessen, Chef!

Eten en voedsel spelen een zeer belangrijke rol in ons leven. Het heeft vele verschillende aspecten. Heerlijk om mee aan de slag te gaan met je leerlingen.

De thema’s: smaak, gezond eten, voedselproductie, consumentenvaardigheden en samen koken. Bij elke Smaakles hoort een opdracht op het digibord, zoals een filmpje, illustratie of spel.

Chef! is het gratis online lesportaal met alle lessen en activiteiten van Smaaklessen en EU-Schoolfruit. In Chef! kan je flexibel en op maat aan de slag met voedseleducatie op school. De interactieve lessen worden via het digibord gegeven.

Groep 1 t/m 8

Locatie schoolomgeving Materiaal leskist

Periode hele jaar

Groep 1 t/m 8

Locatie bij een sloot of ander water Materiaal leskist

Periode mei t/m september

Leerlingen onderzoeken de kenmerkende eigenschappen van de pompoen en zijn betekenis voor de mens.

De leerlingen gebruiken al hun zintuigen. Ze vergelijken pompoenen met andere vruchten.

Thema’s: van zaad tot vrucht, pompoensoep koken, een pompoen voor Sint Maarten en pompoenen in andere culturen.

Let op De benodigde materialen voor dit project regel je zelf.

Groep 1 t/m 8

Locatie school Materiaal zelf verzorgen: pompoenen en andere vruchten Periode najaar

Doe-het-zelf-project: Drinkwatereducatie

Over de vele voordelen van het drinken van gewoon kraanwater

Leerlingen denken na over de voordelen van het drinken van kraanwater en de nadelen van zoete (fris)dranken. Kraanwater drinken is niet alleen gezond, maar bespaart ook afval, is goedkoop en bovendien ook lekker!

Deze lesbrief is ontwikkeld voor het programma Gezond Gewicht van de GGD. Via korte reken-, taal- en doeopdrachten leren kinderen dat water drinken gezond, duurzaam, goedkoop en lekker is. Het programma betrekt ook de ouders thuis bij het thema.

TIP Combineer dit programma met Les je dorst, zie blz. 61

Groep 1 t/m 8

Locatie school Materiaal digitaal Periode hele schooljaar

Doe-het-zelf-project: Moestuinpraatplaten

Planten

zijn bijzonder!

Heb je een school(moes)tuin en wil je daar meer onderwijsinhoud aan koppelen? Gebruik dan de Moestuinpraatplaten!

Met deze 8 praatplaten op A3-formaat kun je op vernieuwende wijze (extra) verdieping geven aan het tuinieren. Aan de hand van de ervaringen en belevenissen in de schooltuin geven de praatplaten de leerlingen meer inzicht in verschillende thema’s en (kringloop)processen. Met ontdekopdrachten, het stellen van doordenkvragen en het voorleggen van stellingen, worden de leerlingen gestimuleerd zelf na te denken over de wereld om hen heen, hun voedsel en mogelijke duurzame(r) en gezonde(r) keuzes daarin. Een mooi voorbeeld van natuurfilosofie.

Groep 1 t/m 8

Locatie school

Materiaal digitaal Periode tuinseizoen

Special: Utrecht bomenstad

Bomen zijn belangrijk!

Utrecht vindt bomen in de stad heel belangrijk. Ze brengen de natuur in de stad tot leven; zorgen voor een prettige en gezonde leefomgeving; maken onze stad groener, geven verkoeling en houden het regenwater langer vast en ze bieden kleine dieren en insecten een thuis. En daarnaast zijn bomen gewoon heel mooie en bijzondere levende wezens.

Onderzoek in het kader van Boomfeestdag of in Treevember welke bomen er in de omgeving van de school staan. Het Boomfeestdag plantseizoen loopt van half november tot half maart.

Speciale wensen? Neem contact op met de educatiemedewerker van jullie Utrecht Natuurlijklocatie om te overleggen wat de mogelijkheden zijn.

TIP Gebruik de digitale bomenkaart van Utrecht: www.utrecht.nl/wonen-en-leven/parken-en-groen/bomen

Combineer

Leen de leskist 'Bomen, bos, hout en papier' voor groep 1 t/m 8 (blz. 54).

Doe het doe-het-zelf-project 'Hoe komt een boom het jaar door?' voor groep 3 en 4 (blz. 26).

Special: Duurzaamheid op maat

Duurzamer omgaan met onze planeet is een steeds belangrijker thema in onze maatschappij en in ons leven. Hoe kun je daar op school aandacht aan besteden en de leerlingen in meenemen?

In onze lessen proberen we leerlingen kennis te laten maken met en inzicht te geven in de natuurlijke kringlopen.

Neem contact op met de educatiemedewerker van de Utrecht Natuurlijklocatie waarbij jou school is ingedeeld voor advies wat jullie op jullie school zouden kunnen doen of welke educatieve programma’s jullie kunnen gebruiken.

Voorbeelden van Utrecht Natuurlijk programma’s over duurzaamheid: doe-het-zelf-projecten Junior Klimaattocht en Kinderquiz Ecologische voetafdruk (blz. 33).

In onze tuinlessen (blz. 24, 30 en 52) en vooral de les Buitengewone bodembeestjes (blz. 24) spelen natuurlijke kringlopen een sleutelrol.

Groep 1 t/m 8

Locatie schoolomgeving, park of stadsboerderij Periode hele jaar

Bijvoorbeeld: Boomfeestdag, plantseizoen (half nov tot half mrt) www.boomfeestdag.nl

Treevember (najaar) www.thepollinators.org/ treevember

Groep 1 t/m 8

Locatie school of Utrecht Natuurlijk locatie Programma in overleg Periode hele schooljaar

Keurmerken en landelijke projecten

Keurmerken

Eco-Schools

groep 1 t/m 8

Word ook Eco-School en haal de Groene Vlag

Bezig met duurzaamheid? Word ook Eco-School en haal de Groene Vlag, het door de Verenigde Naties erkende keurmerk voor een duurzame school! Een duurzame school heeft niet alleen duurzame techniekenen installaties, maar daar is duurzaamheid ook verankerd in het gedrag van leerlingen en docenten, het curriculum en het schoolbeleid. Deelname aan Eco-Schools kan jouw school helpen dit te bereiken! Het behalen van de Groene Vlag duurt ongeveer twee jaar. Informatie/aanmelden: 030 635 89 00, info@eco-schools.nl | www.eco-schools.nl

PRICE

Leren voor Duurzame Ontwikkeling

groep 1 t/m 8

PRISE is een instrument voor het stapsgewijs invoeren van Leren voor Duurzame Ontwikkeling in jouw basisschool. PRISE helpt je om jouw hele basisschool duurzamer te maken, niet alleen in de les, maar in de hele school. Dat raakt aan beleid, lessen, schoolgebouw en meer. Hoe doe je dat, waar let je op, hoe borg je de resultaten? Duurzame PABO legt het graag uit; en zorgt indien gewenst voor ondersteuning. Meer informatie PRISE: info@duurzamepabo.nl | www.duurzamepabo.nl

Landelijke projecten

Jong Leren Eten

"Er is zoveel meer dan alleen het klaslokaal. Ik denk dat het heel betekenisvol is voor de leerlingen om buiten deze wijk te gaan en meer te zien dan alleen de boeken. Ik zou het zeker aanraden."

groep 1 t/m 8

Het is onze ambitie om jeugd/jongeren (0-24 jaar) in de setting van kinderopvang en onderwijs ‘voedselvaardig’ te maken. Hen leren over gezonde voeding voor jezelf én voor de aarde, zodat ze zélf toegerust worden om gezonde en duurzame voedselkeuzes te maken. | www.jonglereneten.nl

Gezonde school groep 1 t/m 8

Een programma waarbij het doel is om gezondheid in het DNA van de school te krijgen. | www.gezondeschool.nl

Junior Global Goals groep 1 t/m 8

De Schijf van Zeven is het beeldmerk van de gezamenlijke

Junior Global Goals. Kennis van de Schijf van Zeven en daarnaar handelen, draagt bij aan het realiseren van een duurzame wereld en de Global Goals. Voor elke schijf is een heel kort animatiefilmpje. | www.schooldagvandeduurzaamheid.nl/ junior-global-goals

Warmetruiendag groep 1 t/m 8

Doe mee met de Warmetruiendag! Het idee is simpel: trek een warme trui aan, zet de verwarming lager, bespaar 6% energie per graad en dus 6% CO2-uitstoot. | www.warmetruiendag.nl

Groene Voetstappen groep 1 t/m 8

Doe mee aan de Groene Voetstappen-actieweek om onze bijdrage aan de klimaatverandering te verminderen. Eind september verdienen leerlingen Groene Voetstappen door lopend, fietsend, steppend of skeelerend naar school te komen.

Groene Voetstappen is onderdeel van Vereniging GDO. | www.groenevoetstappen.nl

Bodemdierendagen groep 1 t/m 8

De meeste bodemdieren zijn klein, maar doen grootse dingen voor de natuur. Zoek mee en ontdek welke kleine beestjes bij jou in de buurt de bodem gezond houden. Elk jaar gaan overal in het land duizenden mensen tegelijkertijd op bodemdierensafari. Doen jullie mee? | www.bodemdierendagen.nl

Partnerprogramma: groep 1 t/m 8

NatuurWijs

Natuur als klaslokaal

groep 1 t/m 8

Met de klas naar buiten met NatuurWijs, dat is een unieke natuurbeleving! Een duizendpoot over je hand laten lopen, een brandnetel plukken, water zuiveren of spelenderwijs leren hoe fotosynthese werkt: NatuurWijs is een onvergetelijke en leerzame ervaring voor de leerlingen. Natuur als klaslokaal. Want leren over natuur doe je ín de natuur. | www.natuurwijs.nl

NatuurWijs

Reis door een Boom!

groep 1 t/m 8

Nationaal Bomenmuseum Gimborn en NatuurWijs maken het leerkrachten gemakkelijk om met de klas naar buiten te gaan. Tijdens ‘Reis door een Boom’ leren kinderen spelenderwijs over de prachtige bomen in het arboretum. | www.bomenbiologie.nl | www.natuurwijs.nl

Energy Challenges Utrecht

groep 1 t/m 8

Word Energizer en verduurzaam je school Energy Challenges is een onderwijsprogramma voor PO en VO scholen waarbij techniekeducatie wordt verbonden aan duurzaamheid. | www.energychallenges.nl

Museum Hoge Woerd

Erfgoededucatie bij Museum Hoge Woerd

Duurzame Ontdekbus

Ga mee ontdekken!

groep 1 t/m 8

Ontdekken, proefjes, zelf dingen maken en aan de slag met techniek? Wat duurzaamheid betekent ontdek je in de Duurzame Ontdekbus. | www.duurzameontdekbus.nl

e2 Young Engineers Utrecht groep 1 t/m 8

STEM educatie met LEGO®

Hoe zorg je ervoor dat kinderen lol hebben in het leren van Techniek & Wetenschap? Klinkt als een onmogelijke opgave, zou je zeggen, maar niet bij e2 Young Engineers Utrecht! Wij laten basisschoolleerlingen vanaf groep 1 t/m 8 spelenderwijs kennismaken met de fascinerende wereld van Wetenschap & Techniek en Robotica. | www.youngengineersutrecht.nl

Utrecht4GlobalGoals groep 1 t/m 8

Aan de slag met de 17 werelddoelenles

Laat leerlingen kennismaken met de 17 Werelddoelen door een werelddoelenles, ook mogelijk met gastdocent. Luister wat zij belangrijk vinden en verbindt er ook concrete acties aan. Met opdrachten, filmpjes en een quiz. | www.utrecht4globalgoals.nl/sdglessen

groep 1 t/m 8

Ontdek, speel, leer en maak van alles mee in en om Museum Hoge Woerd. | www.museumhogewoerd.nl

Sonnenborgh museum & sterrenwacht

groep 1 t/m 8

Onderzoek sterren en planeten!

Sonnenborgh biedt diverse educatieve programma’s voor scholen. Elk programma daagt de leerlingen uit om als echte onderzoekers mee te denken. Je bezoekt natuurlijk ook altijd een telescoop of het planetarium. | www.sonnenborgh.nl

Op onze website vind je meer details én de nieuwste partners; er komen steeds mooie programma’s bij!

GrowWizzKid

groep 1 t/m 8

Onderzoekend leren met eigen voedselproductie

GrowWizzKid is hét totaal lesprogramma dat op een praktische en innovatieve manier ingaat op (de herkomst van) gezonde voeding. Natuur, techniek en duurzame ontwikkeling worden op een inspirerende manier door voeding verbonden. | www.growwizzkid.nl

Drinkwaterbedrijven

Les je dorst

groep 1 t/m 8

‘Les je dorst’ is het educatieplatform van de drinkwaterbedrijven voor basisscholen. Kom hier alles te weten over kraanwater! Ga aan de slag met opdrachten en met proefjes. | www.lesjedorst.nl

Vogelbescherming

Beleef de Lente In de klas

Dierenartsen Zonder Grenzen groep 1 t/m 8

Vandaag ben jij de dierenarts

Dieren kunnen niet vertellen waar zij last van hebben.

Dit maakt het werk als dierenarts uitdagend. In ontwikkelingslanden staat de dierenarts voor nog meer uitdagingen. In deze les word jij even dierenarts in Afrika: Hoe maak ik een hoestende koe beter? Hoe luister ik naar het hart en de longen van een geit? Kortom, leer meer over mens, dier en milieu in deze interactieve les, geschikt voor alle groepen van de basisschool! | www.dierenartsenzondergrenzen.nl/ dzg-student-gastlessen

NIEUW!

Stichting Blij naar Buiten

Samen naar buiten

groep 1 t/m 8

Beleefdelente.nl/indeklas is een educatieve website, speciaal voor het basisonderwijs. | www.beleefdelente.nl/indeklas

Stichting Veldstudie

Natuuronderzoek en buitenkampen

groep 1 t/m 8

Vanuit drie mooie accommodaties organiseert Stichting Veldstudie onderzoeksgerichte programma’s en natuurbeleving. | www.natuurkampen.nl

Jet-Net & TechNet

Hoe kunnen we de zon beter gebruiken?

groep 1 t/m 8

Deze vraag is 1 van de circa 150 vragen die je tijdens een digibordles (www.ahaindeklas.nu) samen met de leerlingen kunt beantwoorden. Jet-Net & TechNet biedt praktische ondersteuning bij wetenschap- en techniekonderwijs gericht op leerkrachten en schoolleiders - in de vorm van workshops, gastlessen, lesideeën of inspiratie. | www.jet-net.nl/basisschool

groep 1 t/m 8

Wij helpen en begeleiden scholen om vaker met de kinderen naar buiten te gaan. Omdat buiten ontdekken, leren, spelen en grenzen verleggen essentieel is voor de ontwikkeling en groei van alle kinderen. Maar het is vooral leuk! Ook voor docenten en begeleiders. Reserveer nu een inspiratiesessie voor het team van jouw school en we onderzoeken samen de wensen en mogelijkheden. Voor meer buitenonderwijs, natuureducatie en vrij spelen.. | www.blijnaarbuiten.nl

NIEUW!

Wildgroei Avonturen Speelterrein

Buitenspelen, ontdekken, leren en groeien in de natuur

groep 1 t/m 8

vrijspel en begeleide educatieve activiteiten zoals vuur maken, hutten bouwen en pijl en boog schieten. Voor een halve-, hele dag of zelfs meerdere dagen (waarin je in je zelf gemaakte hut mag overnachten).

Een ontprikkelende, leerzame en onvergetelijke ervaring voor elk kind (en leerkracht of begeleider). | www.wildgroei.org/het-avonturen-speelterrein

Colofon

Uitgave

Utrecht Natuurlijk

Ontwerp

Typetank, Utrecht

Vormgeving

buro-Lamp

Drukwerk

Libertas, Utrecht

Datum Mei 2025

Meer informatie 030 753 38 00 onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl www.utrechtnatuurlijk.nl

@utrechtnatuurlijk.nl /utrechtnatuurlijk /utrechtnatuurlijk utrechtnatuurlijk.nl/youtube

Het programmaboek is gedrukt op FSC-papier.

Utrecht Natuurlijk werkt samen met heel Utrecht aan leren leven in harmonie met de natuur.

Onze stadsboerderijen en stadstuinen vormen ideale plekken om dagelijks kennis te maken met een groene en gezonde stad, de natuur, biodiversiteit en een duurzame voedselproductie.

We brengen de natuur dichterbij en maken Utrecht groener, gezonder en duurzamer voor jong en oud.

Met passie organiseren we voor bezoekers en Utrechtse schoolklassen verschillende activiteiten, cursussen en evenementen op onze locaties of elders in de stad.

Utrecht Natuurlijk

030 753 38 00

onderwijs@utrechtnatuurlijk.nl www.utrechtnatuurlijk.nl /utrechtnatuurlijk /utrechtnatuurlijk