Beleidsplan 2020 - 2023

Voor een groene en gezonde stad

Beleidsplan 2020 - 2023

2

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Voor een groene en gezonde stad

Beleidsplan 2020 - 2023

Colofon Uitgave Utrecht Natuurlijk

Tekst Utrecht Natuurlijk

Vormgeving buro-Lamp

Datum september 2019

Meer informatie Utrecht Natuurlijk 030 753 38 00 info@utrechtnatuurlijk.nl www.utrechtnatuurlijk.nl

4

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Inhoud Samenvatting

7

1 Utrecht en Utrecht Natuurlijk in 2020 – 2023: Groen perspectief

8

1.1 Inleiding 1.2 Opgaven in de stad Utrecht: gezond stedelijk leven 1.3 Utrecht Natuurlijk, een groen perspectief 1.4 Passie voor stadsnatuur

2 Stadsboerderijen en -tuinen : locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 2.1 Inleiding 2.2 Dieren houden 2.3 Ontwikkeling stadsboerderijen en stadstuinen 2.4 Recreatieve activiteiten en evenementen op onze locaties

3 Voedselproductie in de stad 3.1 Inleiding 3.2 Moestuinieren 3.3 Dierlijke producten

4 Groene stad 4.1 Inleiding 4.2 Kennisnetwerk stadsnatuur en groene klimaatadaptieve stad 4.3 Planten en dieren in de stad: biodiversiteit 4.4 Biodivers en klimaatadaptief inrichten en tuinieren 4.5 Ondersteuning groen initiatieven 4.6 Groene schoolpleinen

8 8 9 11

5 Natuureducatie voor het onderwijs

32 33 37 37

6 Werken in het groen

38

6.1 Inleiding 6.2 Vrijwilligerswerk 6.3 Begeleid vrijwilligerswerk

12 12 14 18 21

24 24 24 26

28 28 28 29 30 31 31

32

5.1 Inleiding 5.2 Primair onderwijs 5.3 Voortgezet onderwijs 5.4 Overig onderwijs

7 Communicatie 7.1 Inleiding 7.2 Ontmoeting op onze locaties 7.3 Activiteiten 7.4 Handelingsperspectief

8 De organisatie 8.1 Team 8.2 Governance, van bestuur naar Raad van Toezicht 8.3 Verantwoording 8.4 Social Return 8.5 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) 8.6 Relatie met Gemeente Utrecht 8.7 Netwerk

Bijlagen

38 38 39

42 42 42 42 43

44 44 46 46 46 47 47 47

49

Inhoud 5

6

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Samenvatting Utrecht Natuurlijk beschrijft in dit plan haar beleid en programma voor de periode 2020 tot en met 2023. Vanaf 2015 heeft Utrecht Natuurlijk zich steeds prominenter gemanifesteerd als organisatie die samen met de stad en met oog voor kwaliteit doorlopend natuur dichtbij brengt voor iedereen in Utrecht en daarmee invulling geeft aan de beleidsregel Natuur- en Milieucommunicatie en -educatie van de gemeente Utrecht.

In de komende beleidsperiode legt Utrecht Natuurlijk extra focus op ‘groen’. Samen met de inwoners van Utrecht werken we aan een gezonde, groene, biodiverse en klimaatadaptieve stad voor iedereen. Dat doen we langs vijf programmalijnen: natuurrecreatie en -educatie op onze stadstuinen en stadsboerderijen, lokaal beleefbare voedselproductie, een groene stad, natuureducatie voor het onderwijs en werken in het groen.

Utrecht Natuurlijk wil zoveel mogelijk mensen, partijen en doelgroepen betrekken bij onze doelstellingen en locaties.

Dat betekent dat we in dialoog met de stad werken aan maatwerk waarmee we met een verscheidenheid aan activi­ teiten meer doelgroepen betrekken en bereiken met onze programmalijnen.

In de periode 2020 - 2023 vergroten we de betekenis van stadsboerderijen en stadstuinen voor Utrecht door functies te combineren, dagelijks te programmeren, een boerderij­ winkel en ondersteunende horeca te bieden, natuurlijke speelmogelijkheden te ontwikkelen en een podium te zijn voor initiatieven uit de wijk.

Het ervaren en beleven van onze afhankelijkheidsrelatie met natuur, dieren en planten, maken we met onze locaties laagdrempelig mogelijk voor iedereen. Dat doen we met een recreatief, educatief, ondersteunend en doelgroepgericht programma met oog voor dierenwelzijn, dialoog, nuance en waardenontwikkeling. Met voedselproductie op onze locaties en in de stad bieden we handelingsperspectief en geven we een Utrechtse dimensie aan het wereldvoedselvraagstuk.

Het belang van groen in de stad voor leefbaarheid, gezondheid, welzijn, klimaatadaptatie, biodiversiteit en sociale cohesie is onmiskenbaar. Met activiteiten, kennisuitwisseling, netwerkopbouw en netwerkondersteuning ontsluiten we het groene potentieel van Utrecht.

Natuur- en milieueducatie is een effectief vakgebied dat zich steeds methodisch en inhoudelijk blijft ontwikkelen.

De natuureducatie van Utrecht Natuurlijk wordt door het onderwijs hoog gewaardeerd en veel gebruikt. Het basis­ onderwijs wordt bediend met lessen op onze locaties en met materialen in de klas die aansluiten bij de onderwijswensen.

Het voortgezet onderwijs maakt graag gebruik van onze maatwerkprojecten.

Studenten en stagiaires van vakopleiding tot wetenschappelijk onderwijs vinden bij Utrecht Natuurlijk volop mogelijk­ heden voor praktische inhoudelijke verdieping. Wie als vrijwilliger wil werken aan een groene en gezonde stad is welkom bij Utrecht Natuurlijk. We maken dankbaar gebruik van het grote aantal vrijwilligers dat zich op allerlei manieren met ons inzet om de natuur dichtbij te brengen voor alle Utrechters. In de komende periode breiden we het aantal plekken voor begeleid vrijwilligerswerk verder uit, zodat ook de Utrechters die deze begeleiding nodig hebben kunnen bijdragen op één van onze locaties.

De organisatie van Utrecht Natuurlijk ontwikkelt zich de komende beleidsperiode verder om maximaal invulling te kunnen geven aan de vijf programmalijnen. Daarbij is expliciet aandacht voor communicatie en dialoog met de stad om zo nog meer mensen bij ons werk te betrekken.

Samenvatting 7

1

Utrecht en Utrecht Natuurlijk in 2020 – 2023:

Groen perspectief 1.1 Inleiding

“Groen doet mensen sneller herstellen van stressvolle situaties. Niet alleen een wandeling door de natuur helpt, zelfs het uitzicht op groen heeft al ­effect”. Dit citaat van Jolanda Maas, onderzoeker aan VUMC, illustreert één van de vele positieve effecten op de mens die aan de natuur worden toe­ geschreven. Wij mensen zijn uiteraard ook deel van diezelfde natuur. Onze omgeving heeft een directe relatie tot ons mens-zijn.

In dit beleidsplan zetten wij uiteen waarom het ook voor Utrecht en haar inwoners belangrijk is om met aandacht en rentmeesterschap om te gaan met de natuur en er in te investeren, om zo te kunnen genieten van al die positieve ­effecten. We omschrijven de bijdrage die de natuur kan leveren aan gezond stedelijk leven en hoe ons programma daar in de periode 2020 – 2023 aan gaat bijdragen.

Onze doelstellingen verbinden we aan lokale opgaven, maar hebben ook relaties met mondiale ontwikkelingen.

1.2 Opgaven in de stad Utrecht: gezond stedelijk leven Een belangrijke lokale opgave is het bovenliggende doel dat de gemeente Utrecht zich heeft gesteld; het realiseren van gezond stedelijk leven voor de inwoners van onze stad. Van de diverse doelstellingen die de gemeente Utrecht heeft om gezond stedelijk leven te realiseren, zijn een aantal doelstellingen direct te relateren aan het werk van Utrecht Natuurlijk. Om gezond stedelijk leven te realiseren wil de gemeente Utrecht o.a. zorgen voor een groene stad voor iedereen, voor een goede biodiversiteit, klimaatadaptief vermogen, gezonde voeding en een inclusieve samenleving waarin iedereen kan meedoen.

Groene gezonde stad voor iedereen Het aantal inwoners van Utrecht groeit. De stad ‘verdicht’ en huist steeds meer inwoners per km2. Hierdoor staat het aantal m2 groen per inwoner onder druk. Wanneer we geen actie

8

ondernemen verminderd het aantal m2 groen per inwoner en dat komt het gezond stedelijk leven niet ten goede. Ook in de wijken met meer hoogbouw wil de gemeente Utrecht een sterke groenstructuur realiseren voor een gezonde leefomgeving, goede biodiversiteit en voldoende klimaatadaptief vermogen.

Biodiversiteit Met de verdichting in de stad en compactere bebouwing staat ook de biodiversiteit in de stad onder druk. De gemeente Utrecht heeft tot doel om groenstructuren en ecologische verbindingen in de stad te versterken en de bebouwde omgeving zo in te richten dat planten, stadsdieren en insecten er voldoende leefruimte hebben.

Klimaatadaptief vermogen Het klimaat verandert. De weersomstandigheden worden extremer. Er worden aanhoudend langere periodes van droogte, met hogere temperaturen verwacht en extremere regenval. Een stad met veel groen en goede waterberging zorgt voor een aangenamere en gezondere leefomgeving die bestand is tegen warmere en drogere periodes en tegen extreme wateroverlast.

Gezonde voeding De wereldbevolking en de welvaart in de wereld groeit.

Hierdoor stijgt de vraag naar voedsel en landbouwgrond.

Ons voedsel komt nu van over de hele wereld. Dit is onder andere risicovol voor onze voedselveiligheid. Om energie te besparen, goed om te kunnen gaan met schaarse grond en

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

om in het kader van voedselveiligheid controle te hebben over onze voeding, is het van belang om te werken aan lokaal en circulair geproduceerd voedsel. Het ministerie van LNV ontwikkelt hier momenteel beleid op, de wetenschap onderzoekt en experimenteert en de Gemeente Utrecht ondersteunt deze ontwikkeling door kleinschalige projecten te financieren die Utrechters bewust maken van de wijze waarop wij ons voedsel produceren.

Inclusieve stad Mensen met meer groen in hun woonomgeving voelen zich gezonder en zijn gezonder. Dat geldt in grotere mate voor mensen in een achterstandssituatie, met afstand tot de arbeidsmarkt, of met een lichamelijke of verstandelijke beperking. Een groene leef- of werkomgeving kan onder andere helpen bij herstel van stress en aandachtsvermoeidheid, stimuleren van bewegen, bevorderen van sociale contacten en zingeving. In de gemeente Utrecht kunnen mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt terecht bij organisaties die actief zijn in het groen. Een groene omgeving biedt een gezonde en passende werkomgeving aan deze groep Utrechters.

Met ons werk leveren wij een belangrijke bijdrage aan het realiseren van deze doelstellingen. Dat doen we onder andere door uitvoering te geven aan de beleidsregel Natuur en Milieucommunicatie en -educatie. De gemeente Utrecht vertaalt deze doelen naar beleidsdoelstellingen en subsidiabele activiteiten die in de beleidsregel zijn opgenomen. Natuurcommunicatie en -educatie zijn effectieve methodieken om deze doelen te realiseren, omdat gezond stedelijk leven alleen kan worden gerealiseerd met voldoende betrokkenheid van de Utrechters zelf.

1.3 Utrecht Natuurlijk, een groen perspectief

1.3.2 Onze aanpak Groen perspectief Het aantal (actuele) onderwerpen dat is te scharen onder natuur- en milieucommunicatie en natuureducatie is in de afgelopen jaren flink gegroeid. In de beleidsregel Natuur en Milieucommunicatie en -educatie worden de beleidsdoelstellingen ‘in aanraking komen met natuur, milieu en duurzaamheid’ en ‘het uitdragen van het groen- en duurzaamheidsbeleid van de Gemeente Utrecht’ benoemd en onder ‘subsidiabele activiteiten’ worden onderwerpen benoemd als ‘tuinlessen en overige natuur gerichte activiteiten’ en activiteiten ‘op het gebied van (zwerf)afval, water, natuur, ecologie, milieu, duurzaamheid en gezonde leefomgeving/ gezond leven.’ Met name het begrip duurzaamheid is een zodanig breed containerbegrip dat het vrijwel niet mogelijk is om op alle deelfacetten een herkenbare profilering te realiseren vanuit Utrecht Natuurlijk. Daarom achten wij het zinvol om nadrukkelijk een focus aan te brengen: Utrecht Natuurlijk geeft met een groen perspectief invulling aan onze missie en doelstellingen en daarmee ook aan het begrip duurzaamheid en de beleidsregel Natuur en Milieucommunicatie en -educatie.

Dit betekent dat wij ons met onze activiteiten richten op de kwaliteit van de directe relatie van de mens met planten en dieren in onze omgeving. Andere deelfacetten van duurzaamheid, zoals duurzame mobiliteit of duurzaam energiegebruik hebben in Utrecht steeds meer aandacht gekregen van andere maatschappelijke organisaties en ondernemingen en hebben inmiddels ook een commerciële businesscase. Wij dragen deze onderwerpen uiteraard wel een warm hart toe en zetten ons onder andere in om op onze locaties samen te werken met organisaties die onze bezoekers willen informeren over duurzame mobiliteit en duurzaam energie gebruik.

1.3.1 Natuur dichtbij voor alle Utrechters Het is onze missie om de natuur in Utrecht dichtbij te brengen voor alle Utrechters. Onze motivatie is onverminderd groot omdat we van mening zijn dat het voor de mensen in onze stad, voor Utrechters, belangrijk is om kennis te hebben van onze wederzijdse afhankelijkheid tot de dieren, de planten en de aarde en te ervaren wat de omgang met de natuur doet voor geluk, zingeving. De manier waarop we omgaan met de natuur heeft invloed op de kwaliteit van onze voedselvoorziening, het klimaat waarin we leven, de biodiversiteit en ook op onze lichamelijke en geestelijk gezondheid. Wij zorgen ervoor dat alle Utrechters kennis hebben van deze afhankelijkheid en dat daar in een goede balans tussen mens en natuur naar kan worden gehandeld.

1. Utrecht en Utrecht Natuurlijk in 2020 – 2023: Groen perspectief 9

Didactiek van de ontmoeting en ervarend leren Utrecht Natuurlijk heeft expertise op het gebied van natuur­ educatie, dieren houden, tuinieren en de ondersteuning van bewoners met ‘groene’ initiatieven. Met onze doelstellingen en focus op ‘groen’ zorgen we voor een verdere verdieping van ons programma voor de Utrechters, realiseren we een herkenbaar profiel voor onze samenwerkingspartners en vergroten we de kwaliteit van onze expertise doordat we onze kennis over minder onderwerpen hoeven te verdelen.

Met ons werk zorgen we dat Utrechters: • In een educatieve en inclusieve omgeving kunnen ­recreëren, leren en werken in het groen.

• Kennis kunnen ontwikkelen en handelingsperspectief opdoen met betrekking tot de kwaliteit van: -- de flora en fauna in de stad; -- onze voedselvoorziening; -- een groen en gezond leefklimaat in de stad.

De methodiek die we hanteren om deze doelen te realiseren vindt zijn oorsprong in de natuureducatie voor het basisonderwijs, maar is ook onverkort toe te passen op andere doelgroepen. Het is de didactiek van de ontmoeting en het ervarend leren. Mensen gaan houden van de natuur en zorgen voor de natuur naar aanleiding van ontmoetingen en ervaringen die worden opgedaan in en met de natuur. Het houden van dieren of gewassen van het land kan niet worden geleerd uit een boek. Ontmoetingen en ervaringen roepen

10

gevoelens en emoties op die een belangrijke rol spelen in het begrip krijgen van en respect krijgen voor de natuur en de relatie van de natuur met het mens-zijn. Utrecht Natuurlijk creëert leeromgevingen waarin Utrechters ervaring opdoen in en betekenis geven aan de natuur waardoor waardering voor die natuur wordt gestimuleerd.

Doelgroepen Natuureducatie heeft in Utrecht een lange traditie in het bereiken van kinderen in de basisschoolleeftijd. In de afgelopen jaren heeft Utrecht Natuurlijk zich verder bekwaamd in het ondersteunen van bewoners met initiatieven op het gebied van natuur, milieu en duurzaamheid.

De verschillende opgaven in de stad beperken zich echter al lang niet meer tot deze doelgroepen. In de periode 2020 – 2023 continueren wij onze inzet op het bereiken van diverse doelgroepen en richten wij ons op telkens actuele manieren om kinderen, jongeren, volwassenen en ouderen te ‘activeren’. De focus op basisschoolleerlingen blijft groot, maar we besteden in 2020 meer aandacht aan het betrekken van de volwassen doelgroep bij onze programmalijnen. In de periode 2021 – 2023 breiden we ons programma voor het voortgezet onderwijs en voor ouderen verder uit.

We stemmen ons aanbod af op de behoefte in de wijk en organiseren diverse activiteiten om Utrechters met verschillende interesses te betrekken bij onze doelstellingen. De

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

spreiding van onze stadsboerderijen en stadstuinen over de stad stelt ons in staat om Utrechters dicht bij huis te ontvangen met laagdrempelige activiteiten. Bij activiteiten met een meer specialistisch karakter ontvangen wij deelnemers op één locatie in de stad.

1.4 Passie voor stadsnatuur

1.3.3 Van opgaven naar programmalijnen

In de periode 2015 – 2019 heeft Utrecht Natuurlijk zich ontwikkeld tot een zelfstandige organisatie die met veel aandacht voor inhoudelijke kwaliteit en veiligheid vormgeeft aan de openstelling van onze vijf Utrechtse stadsboerderijen en vier zelfstandige stadstuinen. We ontvangen daar jaarlijks zo’n 350.000 bezoeken van Utrechters en andere mensen die onze stad bezoeken.

We vertalen het groen perspectief, de opgaven in de stad en de beleidsdoelstellingen uit de beleidsregel Natuur- en Milieucommunicatie en -educatie naar vijf programmalijnen.

Dit zijn: 1. Locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 2. Voedselproductie in de stad 3. Groene stad 4. Natuureducatie voor het onderwijs 5. Werken in het groen We werken deze vijf programmalijnen uit in de volgende hoofdstukken. In de uitwerking van de programmalijnen laten we zien hoe we bijdragen aan de beleidsdoelstellingen en opgaven van de stad. We omschrijven wat we nu doen en wat we in de periode 2020 – 2023 willen bereiken. We omschrijven hoe we de ontwikkeling van onze ambities willen realiseren en maken, wanneer dat van toepassing is, een concrete vertaling naar onze inzet in 2020. Hiermee is dit beleidsplan ook een werkplan voor 2020 en geeft het een doorkijk naar ons werk in 2021 tot en met 2023.

Tot slot besteden we in dit beleidsplan aandacht aan de wijze waarop we de Utrechters informeren over ons programma en aan de organisatie waarmee we uitvoering geven aan Natuur- en Milieu communicatie en -educatie in Utrecht.

Samenwerken en stimuleringsprogramma SIDO Wij realiseren onze doelstellingen niet alleen. Dat doen we in samenwerking met heel veel verschillende samenwerkingspartners. Partners die stedelijk opereren of in een specifieke wijk, partners die de natuur in het land een warm hart toedragen en partners die arbeidsplaatsen in een natuurlijke omgeving realiseren. Het zijn er teveel om op te noemen.

Samenwerkingspartners die een financiële bijdrage nodig hebben voor de realisatie van een project, kunnen een aanvraag indienen bij de Stimuleringsregeling Initiatieven Duurzame Ontwikkeling (SIDO).

Utrecht Natuurlijk geeft uitvoering aan deze regeling. Voor SIDO is een budget van 90.000 euro per jaar beschikbaar. Van deze regeling wordt goed gebruik gemaakt: in 2019 was het budget al op 1 augustus uitgeput. In de periode 2020 – 2023 willen we actief inzetten op het uitnodigen van partijen die samen met ons hun initiatief op het vlak van natuurrecreatie en -educatie, voedselproductie in de stad, groene stad, natuureducatie binnen het onderwijs of werken in het groen vorm willen geven. Waar mogelijk ondersteunen we deze initiatieven met de mogelijkheden die onze locaties, als wijkpodium en groene oase in de stad, te bieden hebben.

Wij hebben een grote passie voor het groen, de dieren en de planten in de stad en de wijze waarop we daar als mens van kunnen genieten, mee kunnen werken en voor kunnen zorgen.

In 2018 deden zo’n 29.000 leerlingen in 1.700 groepen van het basisonderwijs unieke natuurervaringen op tijdens boerderij- of tuinlessen op onze locaties, met levend materiaalprojecten, met leskisten of tijdens doe-het-zelf-projecten.

En zo’n 350 leerlingen in het voortgezet onderwijs maakten gebruik van een van de natuurlessen of educatieactiviteiten die op maat zijn ontwikkeld. Leerlingen in het basisonderwijs maken daarbij onder andere gebruik van de 650 schooltuintjes, waar aan het einde van het schooljaar naar hartenlust courgettes, kruiden en aardappels worden geoogst en leerlingen hun eerste ‘eigen’ soep maken van zelfgeteelde groenten en kruiden. Ook bekwamen Utrechters zich in het (moes)tuinieren op een van de ruim 300 seizoenstuintjes die Utrecht Natuurlijk tegen betaling van een geringe vergoeding ter beschikking stelt op acht locaties in de stad.

In de periode 2020 – 2023 geven wij opnieuw met deskundig­ heid, ondernemerschap, creativiteit en op verbindende en toonaangevende wijze invulling aan ons werk.

Het is onze drijfveer om de natuur dichtbij te brengen voor iedere Utrechter. Om de liefde, het plezier, het respect en de zorg voor het groen, de dieren en de planten in de stad over te brengen en om met elkaar te delen hoe we van de natuur kunnen genieten, er mee kunnen werken en voor kunnen zorgen. Altijd onderzoekend en nieuwsgierig.

1. Utrecht en Utrecht Natuurlijk in 2020 – 2023: Groen perspectief 11

2

Locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen

Stadsboerderijen en -tuinen 2.1 Inleiding Onze locaties De gemeente Utrecht stelt Utrecht Natuurlijk vijf stadsboerderijen en vier zelfstandige stadstuinen ter beschikking. Dit zijn de stadsboerderijen Eilandsteede in de wijk Zuidwest, Gagelsteede in de wijk Overvecht, Griftsteede in de wijk Noordoost, Koppelsteede in de wijk Zuid en Steede Hoge Woerd in de wijk Vleuten - De Meern en de stadstuinen Klopvaart en Plutodreef in de wijk Overvecht, stadstuin Zuilen in de wijk Noordwest en stadstuin Kanaalweg in de wijk West. Momenteel zijn we in gesprek met de gemeente Utrecht over de mogelijke overname van het beheer van stadstuin Nijevelt in Vleuten - De Meern.

De stadsboerderijen zijn het gehele jaar, minimaal zes dagen per week geopend voor het publiek. De dieren op de stadsboerderijen worden iedere dag, 365 dagen per jaar, verzorgd door onze dierverzorgers. De locaties ontvangen jaarlijks zo’n 350.000 bezoeken.

Ons programma voeren we zoveel als mogelijk uit op deze locaties. We ontvangen er publiek, deelnemers, scholen en maken er programma met andere maatschappelijke organisaties en bewonersinitiatieven.

Faciliteiten op de boerderijen De stadsboerderijen beschikken over dierenverblijven, ruimtes voor opslag van voer en boerderijfaciliteiten, ruimte voor educatie en wijkactiviteiten, toiletvoorzieningen voor publiek en kantoor en kantine faciliteiten voor de medewerkers. Naast de gebouwen op de locaties is een deel van het perceel ingericht als dierenweide, een deel is ingericht voor schooltuintjes en er is een erf waarvandaan het publiek de locatie kan bezoeken. Alle stadsboerderijen bieden speelmogelijkheden voor kinderen. De stadsboerderijen Griftsteede en Eilandsteede beschikken over uitgebreide speelvoorzieningen van de gemeente Utrecht. Het beheer over

12

deze speeltuinen wordt uitgevoerd door Utrecht Natuurlijk en middels een aparte speeltuinsubsidie gefinancierd. Het beheer van de speeltuin bij Gagelsteede wordt uitgevoerd door sociaalmakelorganisatie DOCK.

Tuinen Utrecht Natuurlijk beheert negen tuinen in de stad. Vijf op onze stadsboerderijen en vier stadstuinen: Stadstuin Zuilen, Stadstuin Klopvaart, Stadstuin Plutodreef en Stadstuin Kanaalweg. Het beheer van de tuin op Gagelsteede wordt uitgevoerd door Voedseltuin Overvecht. Bezoekers waarderen onze tuinen als rustige groene oases in een drukke stad.

De tuinen op de stadsboerderijen zijn toegankelijk tijdens de openingstijden. De stadstuinen zijn geopend tijdens activiteiten en worden opengesteld door medewerkers en door vrijwilligers die er tuinieren.

Alle tuinen zijn ingericht met oog voor inheemse flora en biodiversiteit. We maken geen gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen. Op dit moment onderzoeken we hoe we de mest van onze dieren kunnen inzetten als bemesting op de tuin om zo bij te dragen aan kringlooplandbouw en hier ook kennis en voorbeeld over te delen.

We werken op alle tuinen samen met de BijenhoudersVereniging Utrecht en omstreken (BVU e.o.). Bij hen aangesloten imkers houden hun bijenvolken op de tuinen. De imkers geven uitleg over het houden van bijen en de levenswijze van deze insecten bij onze basisonderwijs les ‘Vliegend Volk’ en bij evenementen op onze locaties.

In paragraaf 2.2 besteden we aandacht aan de wijze waarop we dieren houden op onze locaties. In paragraaf 2.3 geven we inzicht in de wijze waarop we de natuureducatie en -recreatie­mogelijkheden op onze locaties gaan uitbreiden en we sluiten in paragraaf 2.4 af met een toelichting op de recreatieve activiteiten en evenementen die op de locaties worden georganiseerd.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

2

1

3

5

4

6

1 Eilandsteede 2 Gagelsteede 3 Griftsteede 4 Koppelsteede 5 Steede Hoge Woerd 6 Stadstuin Kanaalweg 7 Stadstuin Klopvaart 8 Stadstuin Plutodreef 9 Stadstuin Zuilen

7

8

9

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 13

2.2 Dieren houden De huidige stadsboerderijen zijn opgericht in een periode waarin Nederland steeds verder verstedelijkt. Dit gebeurde vanaf de jaren vijftig. Het doel was om kinderen en volwassenen in contact te kunnen blijven brengen met boerderijdieren en te leren waar ons voedsel vandaan komt. Vanuit dat oogpunt zijn ook de Utrechtse stadsboerderijen ontstaan.

Vandaag de dag geldt nog veel sterker dat de afstand tussen mens en onder andere landbouwhuisdieren en het proces van voedselproductie groot is. Zo groot dat mensen zich soms ook buiten (en boven) de natuurlijke kringloop voelen staan. Weinig kinderen (of volwassenen) komen nog in aanraking met (landbouw-) huisdieren en kennen hun levenscyclus. Voor Utrecht Natuurlijk is het doel van waaruit onze boerderijen zijn ontstaan nog steeds een van de uitgangspunten om dieren te houden.

Onze locaties zijn ideale laagdrempelige leerplaatsen voor natuureducatie. Wij maken de relatie duidelijk tussen dier en mens en zijn expliciet over wat dierenwelzijn bij ons betekent. De vijf stadsboerderijen van Utrecht Natuurlijk zijn dé plek in de stad om kennis te maken met boerderijen, de dieren en onze voedselproductie. Wij communiceren open en transparant over onze dieren en de wijze waarop wij ze houden. Bij onze stadsboerderijen krijgt iedere Utrechter de kans en de gelegenheid om zijn eigen ervaring en mening te vormen. Daarbij is het onze drijfveer om de liefde, het plezier, het respect en de zorg voor de dieren over te brengen op onze bezoekers.

2.2.1 Dieren houden in onze maatschappij Dieren houden heeft in onze maatschappij verschillende rollen en betekenissen. We houden dieren educatief, recreatief en therapeutisch, als cultuurhistorisch erfgoed en voor de voedselvoorziening en productie van dierlijke producten die we als mens in ons dagelijks leven gebruiken. Utrecht Natuurlijk laat deze betekenissen zien en vertelt erover. Wij doen dat op een maatschappelijk verantwoorde, duurzame en kleinschalige manier.

Educatief Bij onze educatie maken wij onderscheid tussen formele (educatie gekoppeld aan scholen) en non-formele educatie (een vorm van leren die buiten het formeel onderwijs plaatsvindt).

Op onze stadsboerderijen leren mensen over natuurlijke processen zoals geboorte, leven en dood van de dieren en de relatie die de mens heeft met deze kringloop, en over het dier als leverancier van voedsel en andere dierlijke producten. Ook zijn onze stadsboerderijen vaak een eerste kennismaking voor stadsbewoners, en met name voor kinderen, met de landbouw en veeteelt.

14

Voor de moderne stadsbewoner zijn de landbouwhuisdieren en hun bijdrage aan onze samenleving gereduceerd tot eindproducten; Het vlees, de kaas, de eieren, de honing in de supermarkt, het leer in de schoenen en de haren van een verfkwast. Kleinere dieren als bijvoorbeeld konijnen, cavia’s en katten hebben wij gedomesticeerd en leven als gezinsleden met ons mee. Spinnen, vliegen, bijen, pissebedden worden vaak ervaren als ongewenst of eng.

Bij ons leren bezoekers over onze afhankelijkheid van de natuur en de rol die dieren hierin spelen en leren zij over het dragen van verantwoordelijkheid voor het welzijn van dieren, ook voor huisdieren. We laten bezoekers ervaren dat bij het houden van dieren en het gebruik maken van dierlijke producten keuzes zijn te maken.

Op onze boerderijen kunnen Utrechters zien en ervaren hoe dieren zich gedragen en wat ervoor nodig is om dieren een zo goed mogelijk leven te geven. Dit doen wij door informatie aan te bieden in de dierenweides en dierenverblijven, tijdens knuffelochtenden en andere natuuractiviteiten en natuurlijk tijdens het werk; wanneer de dierverzorgers en vrijwilligers in gesprek zijn met onze bezoekers.

Bij onze formele educatie bedienen we het basisonderwijs met verschillende lessen over dieren. Kinderen ervaren voor het eerst een schaap of een koe van heel dichtbij, leren hoe kaas gemaakt wordt en verzorgen met ons de dieren tijdens de ‘werken op de boerderij’ lessen. Leerlingen van het voortgezet onderwijs maken gebruik van onze stadsboerderijen voor bijvoorbeeld het observeren van diergedrag als onderdeel van het vak biologie.

Recreatief en therapeutisch Onze bezoekers komen graag op een plek waar dieren te zien zijn. Ook omdat wij dieren houden die de stadsbewoners niet meer zo vanzelfsprekend zien in hun dagelijkse omgeving.

Zo houden wij koeien, schapen, geiten maar ook konijnen, muizen en bijen. Dieren gedragen zich verrassend en er is veel te beleven tijdens een bezoek. We leren onze dieren omgaan met onze bezoekers en zij hebben daar ook plezier in. Jonge dieren zorgen voor belangrijke beleving en verbinding met het leven en de waardigheid van dieren. Bovendien zijn onze dieren heel benaderbaar, waardoor bezoekers makkelijk met ze in contact komen. De dieren dragen er mede toe bij dat er jaarlijks zo’n 350.000 bezoeken worden gebracht aan onze locaties. Sommige bezoekers komen zelfs elke dag om even te kijken hoe ‘hun’ dieren erbij staan. Ook zijn onze locaties een fijne plek om met je voeten in de klei en je gezicht in de zon mee te werken met de dierverzorgers en tuinmannen en -vrouwen en om zo even uit de hectiek van alle dag te ontsnappen.

Ondanks dat de mens inmiddels ver van het dierlijke af staat, hebben wij wel een nauwe band met dieren en hebben wij hen graag om ons heen. Niet voor niets leven miljoenen huisdieren, paarden, vogels en andere dieren in onze directe omgeving. Op allerlei vlakken ondersteunen zij ons in ons

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

psychische, lichamelijke of sociale welbevinden.

Onze boerderijen zijn prettige en laagdrempelige plekken in de stad. Utrechters komen er graag om te ontspannen en te recreëren en de jachtige stad even achter zich te laten.

Onze bezoekers vormen een echte dwarsdoorsnede van de stad. Daarmee zijn onze boerderijen plekken waar bewoners met verschillende achtergrond elkaar ontmoeten en met elkaar in contact komen.

Soms gaan wij met onze dieren op pad. Vrijwilligers en medewerkers van Utrecht Natuurlijk gaan bijvoorbeeld naar het Wilhelmina Kinderziekenhuis en naar diverse zorginstellingen voor ouderen met een aantal dieren. Kinderen vergeten even dat zij ziek zijn, demente ouderen zijn weer even terug in hun jeugd. Kleine voorbeelden met grote impact op het welzijn van de mens!

Cultuurhistorisch Nederland kende als traditioneel landbouwland een grote variëteit aan (inmiddels zeldzame) rassen van landbouwhuisdieren zoals de Lakenvelder, het Drents heideschaap en de Noord-Hollandse Blauwe (kip). Door schaalvergroting en rationalisering in de landbouw dreigt deze variëteit te verdwijnen. Dat is jammer want daarmee verdwijnt een belangrijk stuk cultureel erfgoed en genetische variëteit. Utrecht Natuurlijk houdt daarom bij haar dierkeuze rekening met deze zeldzaam wordende landbouwhuisdierrassen en draagt zo bij aan de in stand houding daarvan. Hetzelfde principe hanteren wij op onze tuinen, door daar vergeten groenten te telen.

Voedselproductie van bron tot bord Utrecht Natuurlijk laat zien hoe dieren op verantwoorde wijze, met aandacht voor de waardigheid van het leven en dierenwelzijn, kunnen worden gehouden voor voedselproductie. We vertellen het verhaal van ‘bron (geboorte) tot bord’. We zijn open over de slacht van dieren en verkopen vlees via de stadsboerderijen. We laten zien hoe dieren tot aan de slacht een goed leven kunnen leiden en zorgen voor bewustzijn dat aan vlees eten ook een leven van een dier voorafgaat. We vertellen het verhaal dat vleesproductie

veel grondstoffen vergt en intensieve veeteelt de beschikbare grondstoffen op de aarde uitput. We vertellen ook dat vleesconsumptie kan worden vervangen door plantaardige voeding. Dat doen we in onze moestuinlessen en evenementen waarin we aandacht besteden aan voeding. Door open te zijn over de slacht en het vlees te verkopen schetsen wij een beeld van wat er nodig is om dierlijke producten te consumeren.

2.2.2 Vertellen over huisdieren Wij vervullen een voorbeeldrol in het houden van dieren in de stad. Bij ons kunnen bezoekers zien en ervaren wat huisdieren nodig hebben om deze een goed bestaan te geven.

Bezoekers kunnen onze dierverzorgers altijd vragen stellen over de dieren die wij zelf houden. Bijvoorbeeld over de verzorging van een konijn of rat en aan welke eisen een hok zou moeten voldoen. Als de vragen gaan over dieren die wij zelf niet houden, verwijzen wij ze door naar het Landelijk Informatiecentrum Gezelschapsdieren of andere specialisten.

Wij bieden Utrechters de mogelijkheid om het verzorgen van cavia’s uit te proberen. We noemen dit project Cavia lease.

Cavia’s houd je altijd met twee of meer. Met dit project kun je ervaren hoe het is om cavia’s te verzorgen. Valt het tegen dan kun je de cavia’s terugbrengen. Vind je het echt leuk dan kunnen je de dieren aanschaffen. De cavia’s die hiervoor ingezet worden, zijn dieren waar eerder afstand van gedaan is. Wij werken hiervoor samen met de cavia opvang van Stichting Cavia. Deze vorm van educatie zorgt ervoor dat er minder huisdieren in een impuls worden aangeschaft en waar later weer afstand van wordt gedaan.

Wij zien een toenemende vraag in de stad over het op een goede manier houden van huisdieren. In de komende jaren willen wij onze voorbeeldrol en kennis nog toegankelijker maken. Kennis over en realistische verwachtingen van, ten aanzien van het zorgen voor een dier, zorgt ervoor dat veel leed van wegkwijnende dieren kan worden voorkomen.

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 15

16

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

2.2.3 Hoe wij dieren houden Wij hebben continu oog voor de behoeftes en het welzijn van de dieren en wij houden ons uiteraard aan de landelijke weten regelgeving op het gebied van dierenwelzijn, dierhouderij en hobbydieren. Wij volgen de richtlijnen van het Landelijk Informatiecentrum Gezelschapsdieren en de Vereniging Stads- en Kinderboerderijen Nederland (vSKBN). Bij Utrecht Natuurlijk werken gediplomeerde dierverzorgers. Wij werken samen met de dierenartsen van Universitaire Landbouwhuisdieren Praktijk (ULP). Deze dierenartsenpraktijk is verbonden aan de faculteit Diergeneeskunde van de Universiteit Utrecht en biedt ons maandelijks begeleiding in de dierspecifieke bedrijfsvoering.

Wij zorgen dat al onze dieren goed worden voorzien in hun elementaire levensbehoeften. Zij leiden geen honger, dorst, kou, hitte of onnodige pijn. Indien nodig ontvangt elk dier een adequate medische behandeling of als behandeling niet mogelijk is zorgen we voor een pijn- en stress arme levensbeëindiging. Het basisprincipe voor dierenwelzijn dat de landelijke overheid hanteert hebben wij uiteraard in onze bedrijfsvoering verankerd, namelijk dat dieren zijn gevrijwaard van • dorst, honger en onjuiste voeding; • fysiek en fysiologisch ongerief; • pijn, verwonding en ziektes; • angst en chronische stress; • beperking van hun natuurlijk gedrag; voor zover zulks redelijkerwijs kan worden verlangd.

Steeds wordt gekeken naar de behoeftes van de dieren en wat voor de bezoeker een leerzame of belangrijke ervaring is. Wij spannen ons in om voor de dieren de meest optimale leefomgeving te creëren in combinatie met het geven van een waardevolle ervaring aan bezoekers.

Uitgangspunten die door de stadsboerderijen worden gehanteerd bij het opstellen van het dekplan zijn onder andere: • Ruimte geven aan natuurlijk gedrag van de dieren. Hiermee wordt gewerkt aan beter dierenwelzijn. Bijvoorbeeld: bij een koe is het, wanneer zij in goede conditie is, hormonaal gezien het meest natuurlijk als zij eens per jaar een kalf krijgen.

• Educatie en voorlichting: de stadsboerderijen vertellen het hele verhaal over verantwoord, duurzaam en met aandacht voor dierenwelzijn omgaan met landbouw- en huisdieren. Bij landbouwdieren laten de boerderijen ‘het hele verhaal’ zien van ‘bron tot bord’.

• De stadsboerderijen zijn publiekslocaties. Het is op deze locaties van belang om te werken met een jonge en gezonde veestapel. Jonge dieren wennen het meest makkelijk aan omgang met publiek en met een jonge en gezonde veestapel beperken we het risico op het overbrengen van ziektes.

• Verantwoorde omvang van dierenarts- en voerkosten door een evenwichtige opbouw van het dierenbestand.

• Het zien en ervaren van nieuwe leven door geboorte is van grote educatieve waarde. Het zorgt voor betrokkenheid en kennis over dieren.

Dieren op de stadsboerderijen worden grotendeels via de natuurlijke weg gedekt. Utrecht Natuurlijk houdt een aantal mannelijke dieren. Sommige vrouwelijke dieren gaan ‘uit logeren’ om gedekt te worden en het komt voor dat een mannelijk dier wordt geleend van collega’s uit het werkveld ten tijde van het dekseizoen. Runderen en varkens worden kunstmatig geïnsemineerd (KI). Een uitzondering vormen de varkensrassen Mangalitza en Bonte Bentheimer, zij gaan naar de beer (mannelijk varken) of de beer komt naar een van onze boerderijen. Voor het dekken van deze varkens is geen KI-sperma beschikbaar.

Levenscyclus Voortplanting Utrecht Natuurlijk hanteert een ‘selectief fokbeleid’. Dit betekent dat we dieren in beperkte mate laten voortplanten.

Op basis van een aantal uitgangspunten wordt jaarlijks voor iedere stadsboerderij een dekplan opgesteld en uitgevoerd.

Het dekplan geeft weer, waarom welke dieren gedekt worden en wat het beoogde doel is van de te verwachten jonge dieren. Een dekplan varieert van jaar tot jaar en is afhankelijk van de aanwezige dieren, leeftijd, gezondheid, educatieve planning en beschikbare ruimte.

Dieren die bij ons geboren worden kunnen niet altijd voor het leven bij ons blijven. Omdat wij beperkte ruimte hebben kunnen we niet alle dieren die bij ons geboren worden houden.

Het komt eveneens voor dat er door het fokken meer dieren komen dan er ruimte is. De hoeveelheid dieren die geboren worden is vooraf niet te voorspellen of te beïnvloeden.

Wanneer wij afstand doen van dieren kiezen wij zoveel als mogelijk voor: • Afzet naar vergelijkbare bedrijven met vergelijkbare huisvestingsnormen die voldoen aan de dierenwelzijnscriteria.

Door de inspanningen die wij verrichten om raszuiver te dekken hebben wij regelmatig contact met andere vergelijkbare bedrijven.

• Slacht, om zo mogelijk het vlees lokaal te kunnen verkopen en bezoekers te kunnen vertellen over verantwoord vlees eten. We werken samen met een slachterij (Henk Jonker uit Est) waarvan we weten dat de slacht op een verantwoorde wijze plaatsvindt.

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 17

2.2.4 Ontwikkeling van participatie bij de verantwoorde productie van dierlijke producten Er zijn tientallen Utrechters die op onze boerderijen participeren in de verzorging van de dieren. Dat gebeurt veelal via vrijwilligerswerk. In de periode 2020 – 2023 onderzoeken we hoe we Utrechters ook op andere manieren kunnen laten participeren in en betrekken bij verantwoorde productie van dierlijke producten, zodat meer mensen de kennis en ervaring kunnen delen. Utrechters zouden bijvoorbeeld samen ‘eigenaar’ kunnen worden van een koe, of kunnen een kip adopteren waarvan de eieren door de ‘eigenaren’ worden geconsumeerd.

2.2.5 Ondersteuning van andere dierenweides in de stad Er worden ook dieren in de stad gehouden op de dieren­ weides die beheerd worden door andere stichtingen zoals Nieuw Rotsoord, Park Oog in Al, het Julianapark, Park de ­Watertoren en de dierenweides Abstede, Haarzuilens, De Meern en De Kraal. Utrecht Natuurlijk wordt regelmatig ­gevraagd voor advies over dier-gerelateerde vraagstukken.

Wij leveren advies op ad hoc basis. Meerdere dierenweides geven aan behoefte te hebben aan meer structureel advies.

derijen, stadsboerderijen, zorgboerderijen, dierenweides etc.) aan­gesloten ten behoeve van kennisuitwisseling, belangenbehartiging en doorontwikkeling van het vakgebied.

We organiseren bijscholing, bijvoorbeeld op het gebied van verloskunde en dierenkennis.

Daarnaast hebben wij goede contacten met onze collega kinderboerderijen in de regio ten behoeve van kennisuit­ wisseling, collegiale ondersteuning en uitwisseling over ­producten en programma.

Utrecht Natuurlijk voldoet aan het dierwelzijnsbeleid dat door de gemeente Utrecht is vastgelegd in de Nota Dierenwelzijn, voldoet aan de eisen de worden gesteld in het Keurmerk Kinderboerderijen van de vSKBN en voldoet aan de eisen van het Keurmerk Zoönosen van de Gezondheidsdienst voor Dieren.

2.3 Ontwikkeling stadsboerderijen en stadstuinen In de periode 2020 – 2023 werken we aan de verdere ontwikkeling van onze locaties. We maken de locaties aantrekkelijker voor ook andere doelgroepen dan families met jonge kinderen, we vergroten de natuurbeleving en gaan bezoekers op meerdere manieren motiveren om zelf aan de slag te gaan met groen in de stad.

In gesprek met de dierenweides blijkt dat zij een grotere ondersteuningsbehoefte hebben met name op het gebied van dierenwelzijn en diergezondheid. Wat is de beste manier om een dier te houden/te verzorgen? En dat het fijn zou zijn als iemand met verstand van zaken geregeld mee kijkt naar de algemene gezondheidstoestand van de veestapel. Ook ten aanzien van een gezonde leeftijdsopbouw van de dieren is samenwerking gewenst. De stichtingen geven aan dat zij het lastig vinden om jonge dieren te verkrijgen en oudere of ongeschikte dieren af te zetten.

Onze stadsboerderijen worden nu hoofdzakelijk bezocht door families met jonge kinderen. De tuinen worden vooral bezocht door Utrechters die daar tuinieren. Wij zijn ervan overtuigd dat onze locaties ook voor andere doelgroepen heerlijke groene plekken in de stad kunnen zijn, waar je kunt recreëren, desgewenst kunt participeren in het werken met dieren of op de tuin, kunt deelnemen aan activiteiten of kunt genieten van een expositie of voorstelling. We vergroten de belevingswaarde en gemiddelde verblijfsduur door het aanbod uit te breiden en anders te presenteren.

Op dit moment kan Utrecht Natuurlijk geen structureel ­advies leveren. Daarvoor ontbreekt het ons aan personele capaciteit. Wij vinden het wel passen bij onze organisatie om de andere dierenweides in de stad te ondersteunen en hierdoor tegemoet te komen aan de ondersteuningsbehoefte van deze organisaties. Om tot de gewenste structurele samenwerking te komen (structurele vraagbaak, meer advies op de locaties zelf en meer uitwisseling van dieren) is uit­ breiding van formatie (en financiële middelen) nodig.

We doen dat door op onze locaties: • een boerderijwinkel en ondersteunende horeca te ­realiseren; • te zorgen voor een levendig erf, waar altijd wat te doen is en functies zijn gemengd; • groen ‘natuurlijk’ spelen verder door te ontwikkelen en te realiseren; • de mogelijkheden voor onze functie als wijkpodium te vergroten; • samenwerking te realiseren met partijen die opstellingen willen laten zien voor duurzame energie en biodivers en klimaatadaptief wonen.

2.2.6 Kwaliteitsborging en ontwikkeling Utrecht Natuurlijk is aangesloten bij de Vereniging Stads- en Kinderboerderijen Nederland, de vSKBN. Dit is de over­ koepelende organisatie voor en van de kinderboerderijen.

Bij de vSKBN zijn bijna 200 publieksboerderijen (kinderboer-

18

Deze ontwikkelingen werken we verder uit in onderstaande paragrafen.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

2.3.1 Boerderijwinkel en ondersteunende horeca In de periode 2020 – 2023 willen we op alle stadsboerderijen en op een aantal van onze stadstuinen een boerderijwinkel en ondersteunende horeca realiseren. Dit is een combinatie van een kleinschalige horecavoorziening waar bezoekers wat kunnen drinken en eten en een winkel waar bezoekers producten kunnen kopen uit onze eigen boerderijen en tuinen en van lokale of regionale producenten. Het aanbod bestaat uit groenten en fruit, dierlijke producten, maar ook wandelen fietskaarten en bijvoorbeeld materialen waarmee Utrechters aan de slag kunnen met moestuinieren, het kweken van planten of het onderzoeken van de biodiversiteit in de stad.

Ook (de ingrediënten van) het eten en drinken in de onder­ steunende horeca komt zoveel mogelijk van de eigen locaties of van lokale of regionale producenten die duurzaam produceren en waarover wij onze bezoekers kunnen voorlichten.

De horeca staat niet op zichzelf maar is ondersteunend aan onze hoofdactiviteiten.

Door een boerderijwinkel en ondersteunende horeca aan te bieden worden onze locaties aantrekkelijker voor Utrechters die zonder kinderen komen. Families met kinderen worden verleid om langer op onze locaties te verblijven omdat er ook wat gegeten en gedronken kan worden. Het stelt ons in staat om meer informatie met onze huidige bezoekers en nieuwe bezoekers te delen over duurzame voedselproductie.

We besteden daarbij aandacht aan zoveel mogelijk lokaal en circulair produceren van voedsel zonder chemische bestrijdingsmiddelen. En door educatieve producten te verkopen gericht op meer kennis over biodiversiteit, (moes)tuinieren, het zelf houden van dieren en recreatie in het groen (wandel en fietstochten) zorgen we voor een grotere betrokkenheid bij de natuur.

De gemeente Utrecht en Utrecht Natuurlijk hebben in 2014 uitgezocht of horeca en kleinschalige detailhandel mogelijk is op de verschillende locaties. Uit dit verkennend onderzoek is geconcludeerd dat additionele horeca mogelijk is op de locaties. Dit betekent dat de horeca ondersteunend moet zijn aan de hoofdactiviteit, geen eigen bezoekersstroom mag genereren en dat de horeca in eigen beheer moet worden gerealiseerd en derhalve niet aan derden mag worden verpacht.

We hebben inmiddels een aantal pilots uitgevoerd met ondersteunende horeca, waarbij we samen hebben gewerkt met zelfstandige ondernemers. Eind 2019 starten we met de ontwikkeling van additionele horeca die we integreren in onze eigen bedrijfsvoering. We hebben tot doel om in de lente van 2020 op twee tot vier locaties de boerderijwinkel en ondersteunende horeca te openen in eigen beheer.

In de bemensing van de boerderijwinkel en ondersteunende horeca willen we onder andere werken met begeleide arbeidsplaatsen en vrijwilligers. Dit lichten we verder toe in hoofdstuk 6. Met de openstelling van ondersteunende horeca op de stadstuinen realiseren we ook ruimere openstelling voor publiek dat onze stadstuinen wil bezoeken.

2.3.2 Levendig Erf De aantrekkelijkheid van onze locaties kan worden vergroot door bestaande functies en activiteiten te combineren en meer zichtbaar en beleefbaar te maken. Dat kan door veranderingen in de fysieke inrichting die de mogelijkheid om te beleven en ervaren vergroten en door dagelijkse werkzaamheden communicatief uit te lichten (‘eventing’). We noemen dat het Levendig Erf.

Vermenging van functies Op de meeste van onze boerderijen hebben alle functies een eigen plek op het erf. De dieren worden gehouden in de stallen en aangrenzende dierenweides. De tuin bevindt zich op een ander deel van het erf en op een andere plek kunnen kinderen spelen in het groen. Dat betekent ook dat wanneer bezoekers in eerste instantie komen om met hun kinderen in het groen te spelen, ze niet of nauwelijks in aanraking komen met de dieren of de tuinen. Wij willen graag dat onze bezoekers op onze locaties wel worden verleid om een ‘totaal ervaring’ te hebben omdat we zo bezoekers ook meer in staat stellen om onze doelstellingen mee te krijgen.

In de periode 2020 – 2023 realiseren we een grotere functiemenging op onze locaties. Tuinieren, dieren houden, recreëren en spelen in het groen willen we meer door elkaar heen laten lopen. Dit vergt fysieke aanpassingen op onze locaties en is daarmee een proces dat we in kleine stappen zullen realiseren.

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 19

Meekijken en helpen met de boer We gaan de ervaring van een bezoek aan onze boerderijen en tuinen ook versterken door bezoekers in de gelegenheid te stellen om ons dagelijks werk mee te beleven. Dagelijkse werkzaamheden rond de verzorging van de dieren en de seizoenscyclus op de tuinen zijn regelmatig geschikt om te benutten als aantrekkelijke publieksactiviteit. In een aantal gevallen doen we dit al als vanzelfsprekend door bezoekers in de gelegenheid te stellen de dieren te voeren of te verzorgen, bijvoorbeeld paarden borstelen. Deze activiteiten willen we uitbreiden tot een reeks van dagelijkse activiteiten waarbij bezoekers worden uitgenodigd om bijvoorbeeld een uur of half uur mee te werken in de dagelijkse bedrijfsvoering op een stadsboerderij. Denk bijvoorbeeld aan hokken schoonmaken, onkruid wieden, voeren en dieren verplaatsen. Er zijn ook een aantal periodiek terugkerende momenten die zich lenen als aantrekkelijke activiteit voor onze bezoekers zoals het schapenscheren of het verplaatsen van dolenthousiaste varkens die na afloop van het tuinseizoen de moestuin in mogen om deze leeg te eten.

In 2020 starten we met het betrekken van bezoekers bij de verzorging van de dieren en het werk op de tuinen door hen op vaste momenten de gelegenheid te bieden mee te helpen op onze locaties. We verwachten hiermee een groot aantal enthousiaste bezoekers bij ons werk te kunnen betrekken. Bij Utrecht Natuurlijk is altijd wat te doen, altijd wat te beleven!

2.3.3 Groen ‘natuurlijk’ spelen We vinden het van belang dat kinderen op onze stadsboerderijen uitgebreide mogelijkheden hebben om te spelen.

We willen dat kinderen kunnen spelen in het groen en daarbij ook zoveel mogelijk natuurlijke materialen kunnen gebruiken, kunnen ontdekken en kunnen experimenteren.

Door een groene speelomgeving te bieden stimuleren we de waardering van kinderen en hun familie voor een groene leefomgeving. De speelmogelijkheid is daarnaast ook aanleiding tot ontmoeting, uitwisseling, participatie en sociale

20

cohesie in de wijken. Op de stadsboerderijen Griftsteede en Eilandsteede beheren wij een grote speelvoorziening en realiseren we samen met ouders en vrijwilligers uit de buurt een levendige en breedgedragen groene speelvoorziening.

Het beheer van deze speelvoorziening wordt gefinancierd uit de subsidie voor beheerde speeltuinen.

De mogelijkheden voor spelen in het groen en het gebruik van natuurlijke materialen variëren op onze stadsboerderijen. Er zijn op iedere locatie mogelijkheden om te spelen, maar de inrichting van de locaties biedt niet altijd de mogelijkheid om ook daadwerkelijk in het groen te spelen. De mogelijkheden om natuurlijke materialen te gebruiken worden beperkt door regelgeving. Op bijvoorbeeld stadsboerderijen Koppelsteede en Steede Hoge Woerd hebben we de inrichting van het terrein al zo kunnen aanpassen dat kinderen hier in het groen en met natuurlijk materialen kunnen spelen.

In de periode 2020 – 2023 vergroten en verbeteren we de mogelijkheden voor kinderen om op onze locaties te spelen in een groene omgeving en om daarbij gebruik te maken van natuurlijke materialen.

2.3.4 Uitbreiding mogelijkheden groen wijkpodium Wij stellen onze faciliteiten ook ter beschikking aan andere initiatiefnemers. De locaties zijn onder andere aantrekkelijk omdat ze een goede spreiding hebben over de stad en er daardoor bijna altijd wel een locatie in de buurt is. Onze locaties passen uiteraard goed bij initiatiefnemers van activiteiten die bijdragen aan een groene en gezonde stad. We zien onze locaties daarom graag als groene wijkpodia en dragen dit ook uit. In diverse paragrafen in dit beleidsplan komen samenwerkingsverbanden aan de orde met organisaties en initiatiefnemers die gebruik maken van onze faciliteiten.

De mogelijkheden voor samenwerking worden nu onder andere beperkt door de inrichting van onze accommodaties en regelgeving over voorzieningen. In de periode 2020 – 2023

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

onderzoeken we hoe we onze locaties ook buiten onze reguliere openingstijden kunnen inzetten als groen wijkpodium en hoe we op onze locaties ruimte beschikbaar kunnen stellen aan sociaal ondernemers die een bijdrage leveren aan onze programmering. Daarbij denken we bijvoorbeeld aan accommodaties voor oesterzwamkwekers of houtbewerkers.

2.3.5 Locaties, showcase voor duurzaam energiegebruik De door Utrecht Natuurlijk beheerde locaties zijn uitstekend geschikt om een groot publiek laagdrempelig te laten kennismaken met maatregelen voor een biodivers en klimaatadaptieve woonomgeving en maatregelen voor duurzaam energiegebruik. Utrecht Natuurlijk realiseert zelf al ‘bijenhotels’ voor solitaire bijen, insectenhotels, nestgelegenheid voor vogels, vleermuiskasten en we maken zichtbaar hoe we omgaan met afvalscheiding. We hebben de ambitie om ook voorbeeldtuinen in te richten. Dit lichten we verder toe in hoofdstuk 4.

De gebouwen en de buitenruimte op onze locaties kunnen ook als voorbeeld dienen voor groene daken, zonnepanelen, warmtepompen, gasloos koken, waterdoorlatende bestrating en regenwaterretentie. Voor dergelijke voorbeeldopstellingen of inrichting zijn ingrijpende aanpassingen aan de opstallen nodig die alleen in afstemming met de gebouw­ eigenaar, de gemeente Utrecht en additionele financiering kunnen worden gerealiseerd. De mogelijkheden daarvoor verkennen we in de komende beleidsperiode.

2.4 Recreatieve activiteiten en evenementen op onze locaties Utrecht Natuurlijk organiseert recreatieve activiteiten en evenementen om daarmee de ervaring en beleving van het groen en blauw (water) op onze locaties en in de wijk te versterken. Deze activiteiten hebben een laagdrempelig educatief karakter.

Naast de recreatieve activiteiten en evenementen organiseert Utrecht Natuurlijk ook activiteiten zoals het cursus­ aanbod moestuinieren, workshops klimaatvriendelijk ­tuinieren en natuurcolleges. Deze activiteiten komen aan bod in hoofdstuk 3 en 4.

De recreatieve activiteiten worden waar mogelijk georganiseerd met partners uit wijk of de stad. Utrecht Natuurlijk is als initiator of medeorganisator actief betrokken bij de programmering en organisatie van deze activiteiten. Utrecht Natuurlijk wordt ook vaak gevraagd om een ‘groene’ bijdrage te leveren aan activiteiten of evenementen die plaatsvinden in de wijk. Bij activiteiten op onze locaties die worden georganiseerd door andere partijen spelen we een rol als facilitator door onze locatie, publieksmanagement en publiciteit ter beschikking te stellen.

2.4.1 Ons aanbod aan recreatieve activiteiten Op de stadsboerderijen organiseren we verschillende soorten laagdrempelige recreatieve activiteiten. Daarbij sluiten we vaak aan op de actualiteit van het seizoen, vakanties, feestdagen of evenementen in de stad. Tijdens de schoolvakanties en feestdagen zoeken ouders met kinderen naar interessante en aantrekkelijke vrijetijdsactiviteiten. Door in de herfst-, kerst-, voorjaars- en meivakantie en op feest­ dagen activiteiten te organiseren trekken we meer bezoekers naar onze locaties. Ook de pluktuinen zijn populair. Bezoekers kunnen hier tegen een kleine vergoeding zelf een bosje bloemen plukken.

Voorbeelden van activiteiten zijn tuinbikkels, koken met onkruid, uilenballen pluizen, appelmoes maken, mais roosteren, hutten bouwen, kerststukjes maken, slootje prutten, luisteren naar verhalen en schapenscheren. Op meerdere stadsboerderijen is het inmiddels een wijktraditie dat ouders en kinderen met Pasen eieren kunnen komen zoeken.

De stadsboerderijen Griftsteede en Eilandsteede hebben een uitgebreider vakantieprogramma. Op deze locaties ontvangen we een extra subsidie voor recreatiemedewerkers waarmee we in staat zijn ons recreatieve activiteitenaanbod uit te breiden. Griftsteede heeft bijvoorbeeld iedere woensdag een kidsclub die wordt georganiseerd door ROC studenten en een peuterclub op woensdag- en vrijdagochtend.

We onderzoeken hoe we meer doe-het-zelf activiteiten of boxen met materiaal kunnen aanbieden. Hoe we plekken kunnen creëren waar kinderen en hun ouders naar hartenlust kunnen zagen, timmeren en knutselen met natuurlijk materialen, kunnen spelen in een strohok, of kunnen relaxen in een ruimte met veel groen. De hiervoor benodigde ruimte is nu vaak een beperking. We onderzoeken de mogelijkheid om tijdelijke ruimtes te realiseren.

Landelijke themadagen We doen mee aan een aantal landelijke themadagen. Deze worden vaak door landelijke organisaties georganiseerd.

Voorbeelden zijn de Nationale Tuinvogeltelling, Boomfeestdag, Nederland Zoemt, Wereld Dierendag, Slootjesdagen, Nationale Modderdag, Nacht van de Nacht, de nachtvlindertelling en de Natuurwerkdag.

Zelf organiseert Utrecht Natuurlijk in 2020 evenementen rondom de thema’s ‘Voedselproductie in de stad’ en ‘Groen in de stad’, waar wij op onze beurt ook andere organisaties uit de stad bij betrekken. Deze evenementen lichten we toe in de hier op volgende hoofdstukken.

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 21

en de vereniging voor veldbiologie (KNNV), cursusaanbod Tuingeluk, festival Struinen in de Tuinen, de Buurtcampings en kerstmarkten. Utrecht Natuurlijk nodigt op haar beurt wijkpartners uit om een bijdrage te leveren aan activiteiten die wij op onze locaties organiseren. De sociaal makelaarsorganisatie DOCK werkt regelmatig mee aan activiteiten en verzorgt bijvoorbeeld spelbegeleiding. Met landschapsbeheerder Staatsbosbeheer organiseerden we in 2019 voor de vijfde keer het Over de Brugfeest in het Gagelbos. Local2­ Local verzorgt programmaonderdelen waarbij zij tegelijkertijd regionaal geproduceerde groenten en fruit verkopen.

2.4.3 Facilitator van activiteiten op onze locaties

Exposities Meerdere stadsboerderijen beschikken over een expositieruimte. We worden benaderd door kunstenaars die bij ons willen exposeren en we nodigen kunstenaars uit. De exposities hebben zoveel mogelijk een thematische verbinding met de natuur. We streven ernaar om iedere expositie begeleid te laten gaan van een activiteit waarin de kunstenaar en bezoekers met elkaar in interactie gaan. Bijvoorbeeld door middel van een ‘maak’ workshop.

Kinderfeestjes Ouders en kinderen kunnen een kinderfeestje organiseren op één van de stadsboerderijen. Dat kan voor een aantrekkelijk prijs. Er zijn bezoekers voor wie het bezoek tijdens een feestje de eerste keer is dat ze kennismaken met onze locatie.

We bieden vier verschillende verjaardagskisten aan. In zo’n kist zitten alle materialen waarmee je een feestelijke activiteit kunt uitvoeren voor kinderen in de leeftijd van 5 tot en met 12 jaar. De thema’s zijn Boerderij, Piet Piraat, Slootje prutten en Survival.

Op een aantal stadsboerderijen kunnen ouders ook een ruimte huren. In de periode 2020 – 2023 onderzoeken we hoe we de organisatie van kinderfeestjes van een betere begeleiding kunnen voorzien. Met een betere begeleiding creëren we minder overlast voor andere bezoekers of andere werkprocessen op de boerderij en kunnen we deze dienstverlening ook op een uitgebreidere schaal gaan aanbieden.

2.4.2 Groene activiteiten met wijkpartners Utrecht Natuurlijk neemt deel aan diverse wijknetwerken.

We werken daarin samen aan het realiseren van organisatie overstijgende maatschappelijke doelstellingen. Wanneer wijkpartners activiteiten of evenementen organiseren, wordt Utrecht Natuurlijk regelmatig gevraagd om ook een bijdrage te leveren bijvoorbeeld door op een evenement ‘groene’ activiteiten aan te bieden. Voorbeelden hiervan zijn activiteiten op het ZON festival in Zuilen, Tweetakt Festival op Fort Ruigenhoek en op de Sociale Buurtmarkt Overvecht.

Er zijn ook activiteiten die wij faciliteren op onze locaties zoals themalezingen van Instituut voor Natuureducatie (IVN)

22

Kunst, lifestyle en welzijn In paragraaf 2.3.5 omschrijven we onze ambitie om onze locaties aantrekkelijker te maken voor andere doelgroepen dan ouders met kinderen. We doen dat bijvoorbeeld door verbindingen aan te gaan met kunst, lifestyle en welzijn.

We gaan op onze locaties coproducties aan met theateren muziekfestivals en nodigen partijen uit om lifestyle activi­teiten als yoga en mindfulness op onze locaties uit te voeren. In de samenwerking en programmering van deze activiteiten hebben we aandacht voor rust, ontspanning en verwondering. Waarden die passen bij de kwaliteit van de groene omgeving waarin we bezoekers willen ontvangen.

We hebben ervaring met deze vormen van samenwerking.

We werken bijvoorbeeld samen met het Bevrijdingsfestival, de Buurtcampings en Circus DIEDOM. Er zijn organisaties die yoga en schildercursussen aanbieden of een vakantieweek wetenschap en techniek (Mad Science en Young Engineers) aanbieden op onze locaties.

Onze locaties worden ook gebruikt voor sociale wijkactiviteiten. Bijvoorbeeld op stadsboerderij Eilandsteede komt elke week een groep ouderen voor een buurtbakkie. Griftsteede heeft eveneens een wekelijks buurtbakkie voor ouderen en biedt repetitieruimte aan twee koren. Op Gagelsteede komt iedere woensdag een trimclub en er is een KinderzwerfboekenStation. Koppelsteede heeft een Mamma & Pappa café en er wordt kinderkleding geruild bij Krijg de Kleertjes.

Op Griftsteede vinden Utrecht in Dialoog bijeenkomsten en Klimaatgesprekken plaats en het consultatiebureau organiseert er een inloopochtend ‘baby wegen’. En dit is nog maar een kleine greep uit de verschillende activiteiten die de stadsboerderijen ook tot sociale wijkpodia maken.

Utrecht Natuurlijk wordt ook regelmatig benadert door bedrijven die voor hun personeel een klusdag willen organiseren op een van onze locaties en daarmee ook een maatschappelijke bijdrage willen leveren. Wij begeleiden meerdere klusdagen per jaar op diverse locaties.

Tot slot worden onze locaties ook ingezet als stemlocatie bij verkiezingen.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

2. Stadsboerderijen en -tuinen; locaties voor natuureducatie en recreatie in het groen 23

3

Voedselproductie in de stad 3.1 Inleiding

Gewassen verbouwen en werken met dieren is voor veel mensen in de eerste plaats leuk en interessant om te doen. Het draagt ook bij aan zingeving en het fysieke werk in de buitenlucht heeft een positief effect op de lichamelijke en geestelijke gezondheid. Gezamenlijk werken in moestuinen vergroot de sociale betrokkenheid en het vergroot de kennis en het bewustzijn over gezonde voeding en onze voedselproductie.

Door de schadelijke effecten van de wereldwijde voedsel­ voorziening op het klimaat en de voedselveiligheid is er ook steeds meer behoefte aan duurzamer telen, meer zelfvoorzienend zijn en het dichter bij elkaar brengen van producent en consument (kortere voedselketens). Met het aanreiken van kennis over voedselproductie in de stad en het bieden van mogelijkheden om te participeren in het verbouwen van gewassen en houden van dieren, voorzien we in deze behoefte. Zelf voedsel produceren heeft ook positieve effecten op gezond stedelijk leven. Wanneer we meer moestuinen realiseren die in de plaats komen van betegelde tuinen vergroten we het adaptief vermogen van de stad om wateroverlast en hittestress tegen te gaan, bevorderen we de luchtkwaliteit omdat groen CO2 opneemt en stimuleren we de biodiversiteit omdat planten en dieren meer aantrekkelijke leefruimte krijgen. Voedselproductie in de stad biedt mogelijkheden voor begeleide arbeidsplaatsen waarmee we bijdragen aan de inclusiviteit van de stad. Op termijn kan het produceren van voedsel in de stad ook bijdragen aan het verminderen van reststromen (afval) in de stad.

Wij beschikken met onze tuinen en onze veestapel over een hele mooie basis om de Utrechters bij verschillende vormen van voedsel produceren te betrekken. Dat doen we bijvoorbeeld door mogelijkheden aan te bieden om kennis en ervaring op te doen met moestuinieren. We onderzoeken

24

hoe we ook de nieuwe ontwikkelingen van het verbouwen van gewassen in de stad, zoals telen onder led verlichting, kunnen delen met ons publiek en de deelnemers aan onze activiteiten.

Wij houden ook dieren die dierlijke producten leveren. We betrekken Utrechters bij het leven van deze dieren en de wijze waarop ze worden gehouden. We onderzoeken hoe we Utrechters kunnen betrekken bij de productie van deze dierlijke producten. Een andere ontwikkeling die we volgen en onderzoeken is opkomst van de CSA’s. De Community ­Supported Agriculture initiatieven. Bij deze initiatieven verbinden afnemers zich op voorhand aan een producent van bijvoorbeeld verantwoord geproduceerd voedsel en ontstaat een grote mate van sociale betrokkenheid tussen de afnemer en de producent en bij afnemers onderling.

3.2 Moestuinieren De aandacht voor moestuinieren groeit en wordt onder andere ingegeven door de wens om meer biologisch geteelde groenten en fruit te eten, vanuit gezondheidsperspectief meer kennis te hebben over wat je eet en de wens om zelf kennis te hebben en bedreven te zijn in het verbouwen van voedsel. Wij hebben deze ontwikkeling in de afgelopen jaren van harte ondersteunt en gaan daar ook in de beleids­

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

periode 2020 – 2023 mee door. Het moestuinieren draagt bij aan alle doelstellingen die wij willen realiseren; Utrechters ontwikkelen niet alleen kennis en handelingsperspectief met betrekking tot de kwaliteit van onze voedselvoorziening, het vergroot ook de betrokkenheid en kennis over de flora en fauna in de stad en de waardering voor een groen leefklimaat in de stad.

Daarnaast zorgen de kennisuitwisseling, gemeenschappelijk tuinieren en gezamenlijk consumeren en delen van de oogst voor sociale samenhang in de stad.

Op onze website ontwikkelen we een ‘ingang’ waarvandaan Utrechters worden doorgeleid naar specifieke informatie over moestuinieren en waar ook specifieke Utrechtse informatie is te vinden over moestuinieren. We publiceren folders waarmee we aandacht vragen voor specifieke onderwerpen en Utrechters stimuleren om daar actie op te ondernemen.

We organiseren een uitgebreid aanbod aan cursussen en workshops en zorgen voor kennisoverdracht via onze website en verschillende uitgaven. We onderzoeken of we een kennisnetwerk kunnen realiseren en stimuleren gemeenschappelijk tuinieren en kennisdeling over moestuinieren op onze locaties. We vergroten de zichtbaarheid van voedselproductie op onze locaties en ondersteunen initiatieven voor gemeenschappelijk tuinieren elders in de stad.

Utrechters worden nu in de gelegenheid gesteld om gedurende een seizoen tegen een geringe vergoeding een stukje grond te gebruiken op een van onze tuinen. Dit kan nu in de vorm van een ‘vrijetijdkindertuin’ of een seizoenstuin. De vrijetijdkindertuin is bedoeld voor ouders of grootouders die samen met hun kind of kleinkind tuinieren. Seizoenstuinen zijn bedoeld voor mensen die graag tuinieren of het tuinieren willen uitproberen, maar (nog) niet op een volkstuincomplex terecht kunnen.

De ruimte in de stad is echter zo schaars dat er geen uitbreiding is te verwachten van het aantal volkstuinen, terwijl het totaal aantal inwoners en het aantal inwoners zonder eigen tuin toeneemt en ook de vraag naar de mogelijkheid om te moestuinieren zal toenemen. In de periode 2020 – 2023 herijken we daarom het gebruik van onze tuinen. We willen het gemeenschappelijk tuinieren stimuleren omdat we daarmee meer mensen in de gelegenheid kunnen stellen om te moestuinieren, hier kennis mee te maken en over te leren.

Het uitgeven van exclusief te gebruiken stukjes grond past minder goed bij de aard van deze tuinen omdat deze ons ter beschikking worden gesteld door de gemeente Utrecht en daarom aan zoveel mogelijk Utrechters ten goede moeten komen.

3.2.1 Cursussen, workshops en voorlichting We breiden ons aanbod aan cursussen, workshops en voorlichting over moestuinieren verder uit. In de periode 2020 – 2023 bouwen we aan een cursusaanbod dat iedere Utrechter in staat stelt om op zijn of haar niveau te leren; voor beginnende tuinders die willen tuinieren op hun balkon, in hun eigen tuin, of op een gemeenschappelijke tuin en voor gevorderde tuinders die kennis willen opdoen over bijvoorbeeld permacultuurtuinieren. Dat is een manier van tuinieren met alleen maar vaste planten waardoor je minder ingrijpt in natuurlijke processen.

We organiseren regelmatig workshops over tuingerelateerde onderwerpen als snoeien en slijpen van tuingereedschap. We onderzoeken hoe we met additionele financiering ook een aanbod kunnen realiseren met betrekking tot watervriendelijk tuinieren.

3.2.2 Gemeenschappelijk tuinieren op onze locaties

De gemeenschappelijkheid realiseren we in gezamenlijkheid met de moestuinders op onze locaties. We vragen hen hoe zij vorm zouden willen geven aan die gemeenschappelijkheid en gaan deze samen uitwerken en in de praktijk brengen.

3. Voedselproductie in de stad 25

Utrecht Natuurlijk stelt daarbij een aantal randvoorwaarden: • De moestuinders dragen bij aan de openstelling van de tuin voor publiek.

• De moestuinders zorgen voor kennisoverdracht over het moestuinieren naar het publiek (dat kan bijvoorbeeld met een aantal activiteiten per jaar).

• Een deel van de tuin is productietuin, waar we de productie van onder andere gewassen laten zien die deels ook worden verkocht via de boerderijwinkel en ondersteunende horeca.

• De moestuinders werken samen met begeleide arbeidsplaatsen aan de gewassen op de productietuin.

• We maken actief bekend dat nieuwe deelnemers (periodiek) kunnen instromen. Er zijn mogelijkheden voor deelnemers om actief te participeren in de gemeen­ schappelijke tuin.

partners is OVU, Overleg Volkstuinen Utrecht, waar verschillende tuindersverenigingen bij zijn aangesloten. We verbeteren de onderlinge kennisdeling door de vindbaarheid van initiatieven te vergroten en onderling contact te stimuleren. Met de gemeente Utrecht onderzoeken we de bijdrage die we kunnen leveren aan een steunpunt voor buurt- en ­hobbymoestuinen.

Met het ‘nieuwe’ gemeenschappelijk tuinieren op onze ­locaties onderzoeken we de participatieve voedselproductie in de stad en delen we de kennis hierover met andere Utrechters. Het gezamenlijke leerproces en de informatieve en educatieve waarde hiervan zijn waardevol voor de ontwikkeling van gezond stedelijk leven.

3.3 Dierlijke producten

Begeleide arbeidsplaatsen op onze tuinen Utrecht Natuurlijk gebruikt de stadstuinen ook voor de ­realisatie van begeleide arbeidsplaatsen. In hoofdstuk 6 lichten we dit verder toe. De begeleide arbeidsplaatsen realiseren we met eigen medewerkers en in samenwerking met gespecialiseerde organisaties als Reinaerde, Abrona, Lister, Zorgtrecht en Common Ground. Common Ground is bijvoorbeeld een initiatief dat tot doel heeft om nieuwe Nederlanders en andere stadsbewoners samen te laten tuinieren om daarmee bij te dragen aan inburgering. Utrecht Natuurlijk faciliteert Common Ground op stadstuin Kanaalweg en Klopvaart.

3.2.3 Ondersteuning initiatieven gemeenschappelijk tuinieren Utrecht Natuurlijk ondersteunt initiatiefnemers die een gemeenschappelijke tuin willen starten of deze onderhouden.

We ondersteunen met advies over vergunningen, het verkrijgen van startsubsidies en de organisatorische en formele uitdagingen die komen kijken bij het starten en onderhouden van een gemeenschappelijk initiatief.

Kennisnetwerk moestuinieren In de periode 2020 – 2023 werken we aan de totstand­koming van een Utrechts kennisnetwerk moestuinieren. Hierin brengen we initiatieven voor gemeenschappelijk tuinieren, moestuindeskundigen en andere enthousiaste tuinders samen om kennisuitwisseling en gezamenlijk initiatief te stimuleren.

In 2020 onderzoeken we hoe en met welke ­partners een dergelijk netwerk kan worden vormgegeven. Eén van deze

26

Evenement moestuinieren Met het kennisnetwerk moestuinieren willen we een basis leggen voor een jaarlijks terugkerend evenement over moestuinieren in de stad. We bieden hiermee de mogelijkheid voor verdere kennisuitwisseling, het delen van nieuwe ontwikkelingen, presentatie aan een groter publiek en we stimuleren onderlinge contacten.

Op onze stadsboerderijen maken bezoekers kennis met landbouwhuisdieren, met de cultuurhistorie rond landbouwhuisdieren en met de praktijk van het verantwoord omgaan met landbouwhuisdieren. Ook producten van deze dieren zijn zo mogelijk ter plekke verkrijgbaar. Deze productie is geen doel op zich, maar een logisch gevolg van het verantwoord houden van dieren waarbij het dier in staat is natuurlijk gedrag te vertonen en van de keuze om ook in de stad met enige regelmaat de ontmoeting met jonge dieren mogelijk te maken. Zolang de voorraad strekt zijn op onze stadsboerderijen eieren van onze kippen te koop, net als honing van de bijen op de tuin. Van melk en melkproducten kunnen we onze bezoekers wel de verwerking van eigen melk laten beleven, maar we kunnen niet laten proeven: op deze kleine schaal is een toegankelijke productie die aan de eisen van voedsel­veiligheid voldoet niet haalbaar. Soms kan de slacht van dieren niet worden vermeden. Een stierkalf is maar een beperkt aantal maanden een publieksveilig dier, en het lukt niet altijd een dier elders ‘voor het leven’ te plaatsen. In dat geval is slacht de overgebleven optie. Dan bieden we onze bezoekers de mogelijkheid het vlees te kopen: lokaal geproduceerd vlees van een bekend dier waarvan iedereen zich met eigen ogen van het dierenwelzijn heeft kunnen verzekeren. We onderzoeken de mogelijkheden om de inzichtelijkheid van de lokale keten, en de betrokkenheid van Utrechters daarbij te vergroten. Bijvoorbeeld door het faciliteren van een vorm waarbij Utrechters coöperatief eigenaar van een dier worden of door samenwerking met boeren uit de omgeving. Daarnaast willen we experimenteren met het publiekstoegankelijk kweken van insecten op afval, als diervoeder, maar ook als educatief middel om het wereldvoedselvraagstuk en mogelijke oplossingen daarvan onder de aandacht van onze bezoekers te brengen.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

3. Voedselproductie in de stad 27

4

Groene stad 4.1 Inleiding

Groen in de woon-, werk- en leefomgeving is van grote maatschappelijke en ook economische waarde. Groen draagt bij aan het voorkomen van wateroverlast, verminderen van hittestress, voorkomen van verloedering van de woonomgeving, stimulering van beweging, het bevorderen van gezondheid en sociale cohesie en het bevorderen van de biodiversiteit in de stad. Diverse van deze onderwerpen komen ook binnen andere hoofdstukken van dit beleidsplan aan de orde.

In de komende jaren neemt de ruimte voor de groene inrichting van de stad verder af omdat het aantal inwoners van de stad groeit en er daardoor ook meer bebouwing wordt gerealiseerd. Om het aantal m2 groen per inwoner op peil te houden moeten we bestaande ruimte anders benutten. We kunnen bijvoorbeeld vergroenen door tegels in tuinen te vervangen door beplanting en door groene daken te realiseren en daarnaast kan de kwaliteit van het groen bijvoorbeeld worden versterkt door ander maaibeheer dat zorgt voor een beter leefklimaat voor insecten en plantensoorten.

Daarnaast kunnen Utrechters ook een bijdrage leveren aan het verbeteren van de groenstructuur, het versterken van de ecologische verbindingen en het monitoren van de verschillende voorkomende plant- en diersoorten.

De inzet van inwoners, bedrijven en de gemeente is nodig om het aantal m2 groen en de kwaliteit daarvan zo groot mogelijk te laten zijn.

Het groen in de stad is naast haar grote maatschappelijke waarde, ook een bron van inspiratie en zingeving voor vele Utrechters. Zij ervaren plezier en uitdaging in het opdoen van kennis en bijdragen aan het groen en de biodiversiteit in de stad. Het mes snijdt hier uiteraard aan twee kanten.

Door meer betrokkenheid bij de planten en dieren in de stad vergroten we ook het belang dat Utrechters hechten aan voldoende en een goede kwaliteit groen in de stad.

28

In de periode 2020 – 2023 organiseert Utrecht Natuurlijk activiteiten waarmee we Utrechters willen aanzetten tot het leveren van een bijdrage aan het vergroenen van de stad. We richten onze inzet op: • activiteiten die bijdragen aan de biodiversiteit in de stad; • activiteiten waarmee we beter bestand zijn tegen klimaatverandering; • activiteiten waardoor meer mensen genieten van groen in de leefomgeving.

Om de kennisuitwisseling en samenwerking tussen deskundigen te stimuleren en om hun kennis en ervaring te ontsluiten voor publiek leveren we een bijdrage aan de totstandkoming van een Utrechts kennisnetwerk over groen, stadsnatuur en tuinieren.

4.2 Kennisnetwerk stadsnatuur en groene klimaatadaptieve stad In de periode 2020 – 2023 dragen we bij aan de totstandkoming van een kennisnetwerk voor stadsnatuur en voor een groene klimaatadaptieve stad. Een dergelijk netwerk kan bestaan uit biologen, stadsecologen, waarnemers en andere inwoners die de biodiversiteit, het groen en het klimaatadaptief vermogen van de stad actief stimuleren. Mensen die hun kennis over de flora en fauna willen delen met publiek en initiatiefnemers die een bijdrage willen leveren aan de kwaliteit van de biodiversiteit en het groen in de stad.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

In 2020 onderzoeken we hoe en met welke partners een dergelijk netwerk kan worden vormgegeven. Een dergelijk kennisnetwerk kan bijvoorbeeld de opvolging zijn van het huidige MAGIE netwerk.

Kennisuitwisseling Met het netwerk willen we onderlinge kennisuitwisseling stimuleren en de netwerkleden stimuleren om met ons vorm te geven aan bijvoorbeeld natuurcolleges en landelijke ­themadagen waarop specifieke plantensoorten of diersoorten worden uitgelicht.

Een vorm om een kennisnetwerk stadsnatuur bij elkaar te brengen is de periodieke organisatie van Natuurcafés waarop deelnemers worden uitgenodigd om een actieve bijdrage te leveren waar met de overige deelnemers over van gedachten kan worden gewisseld.

4.3 Planten en dieren in de stad: biodiversiteit Biodiversiteit is van belang voor het leven in en functioneren van de stad. “De natuur heeft ons niet nodig, wij hebben de natuur nodig”, aldus Jacques Vink een van de auteurs van het boek ‘Stadsnatuur Maken’. Met de afname van de ruimte voor groen staat deze biodiversiteit ook in Utrecht onder druk. In de periode 2020 – 2023 willen we meer Utrechters betrekken bij de biodiversiteit in de stad door mogelijkheden aan te reiken om te leren over de biodiversiteit, bij te dragen aan waarnemingen en voorlichting over planten en dieren en acties te ondernemen om specifieke planten en diersoorten te ondersteunen. Door te leren over biodiversiteit stellen we Utrechters in staat om waar te nemen en zorgen we voor een handelingsperspectief om bij te dragen. Het zorgt ook voor trots en zorg voor de stad en de natuurlijke omgeving.

Evenement Groene Stad In 2020 organiseren we een evenement rondom het thema Groene Stad, waarin Utrechters kennis kunnen maken met de diverse vormen van biodivers en klimaatadaptief inrichten van de leefomgeving en kennis kunnen maken met verschillende groeninitiatieven in de stad. We gaan in gesprek met de organisatie van Groen doet Goed om te zien of wij de krachten kunnen bundelen en hier een groter evenement van kunnen maken. We zetten hiermee ook alle ‘zelfbeheerders’ in het zonnetje en onderzoeken of er een stedelijke conferentie of kennisdag te koppelen is aan dit evenement.

Ambassadeurs /coaches We verkennen de mogelijkheid om samen met ons netwerk een groep coaches samen te stellen die initiatiefnemers helpt aan specialistische kennis en ervaring met de realisatie van bijvoorbeeld een daktuin, moestuin, geveltuin, siertuin, waterbergende tuin, natuurlijke stadstuin, waterbergend groen dak, permacultuurtuin, voedselbosje, groen schoolplein, groene speelplek, samen tuinierentuin enzovoort, alles onder het motto ‘samen maken we de stad groener’.

Leren Utrecht Natuurlijk verzorgt natuurcolleges. Het onderwerp van de colleges heeft een relatie met de stad. We onderzoeken hoe we in de natuurcolleges in de periode 2020 – 2023 kunnen koppelen aan landelijke themadagen zoals de dag van de tuinvogeltelling of nachtvlindertelling. De inhoud van de natuurcolleges maken we samen met deelnemers uit het kenniswerk stadsnatuur. Dat kan bijvoorbeeld in de vorm van een programmaraad. Hier willen we onder andere studenten bij betrekken van relevante opleidingen. Ook onderzoeken we of we in samenwerking met biologiestudenten van de universiteit stadssafari’s kunnen organiseren waarbij Utrechters op een laagdrempelige wijze kennis kunnen maken met de biodiversiteit van de stad.

Utrecht Natuurlijk organiseerde de natuurcolleges in de afgelopen jaren vanuit stadsboerderij Griftsteede. Deze vorm van kennisoverdracht trok een veel breder publiek dan de ‘ouderwetse’ natuurgidsen. In de periode 2020 – 2023 onder­zoeken we of we met de organisatie op meerdere ­locaties een groter publiek kunnen bereiken.

4. Groene stad 29

In 2019 hebben we onderzocht hoe we Utrechters ook via een nieuwsbrief en website kunnen enthousiasmeren en laten leren over de flora en fauna in de stad. Dat doen we met de Natuurjaarkaart. In 2020 koppelen we de kennisdeling over flora en fauna aan onze programmalijn Groene Stad.

Utrechters kunnen zich via onze website en nieuwsbrieven abonneren op de informatie over Groene Stad programma’s en nieuws. De redactie willen we vormgeven met een programmaraad uit het kennisnetwerk stadsnatuur en groene klimaatadaptieve stad.

Waarnemingen verzamelen In Utrecht zetten diverse mensen zich in om kennis te vergaren over de biodiversiteit in de stad door actief te zijn als waarnemer. Dit zijn bijvoorbeeld mensen die gierzwaluwen en vleermuizen monitoren (de waarnemers van BAT030) en mensen die wilde planten inventariseren. Utrecht Natuurlijk speelt, vaak vanuit een extra opdracht vanuit de gemeente, een belangrijke rol voor deze groepen door (broed)gegevens te bundelen, bijeenkomsten te organiseren en de activiteiten van deze groepen te coördineren.

Deze inzet willen we in de periode 2020 – 2023 continueren.

In overleg met de stadsecologen willen we ons focussen op de zogenaamde ‘witte gebieden’ waar nog weinig bekend is over de biodiversiteit. Om nog meer Utrechters te interesseren voor de biodiversiteit in hun omgeving gaan we onderzoeken of wij cameravallen in de tuinen van Utrechters kunnen plaatsen om zo een goed beeld te krijgen van wat er leeft in de tuinen. Elders in Nederland zijn hier mooie resultaten mee behaald. We willen dit graag in samenwerking met de stadsecologen organiseren en hier additionele financiering op werven.

In 2020 gaan we in ieder geval aan de slag met ecologisch maaibeheer. Veel Utrechters hebben nog vooroordelen over het minder maaien en vinden dat de stad er rommeliger van wordt. Een deel van onze activiteiten zal daarom gericht zijn op het informeren over het belang van ecologisch beheer en het betrekken van Utrechters hierbij met bijvoorbeeld waarnemingen in bermen.

Bijdragen aan In de volgende paragrafen besteden we aandacht aan de wijze waarop wij Utrechters stimuleren om hun woonomgeving zo in te richten dat deze bijdraagt aan biodiversiteit en het klimaatadaptief vermogen van de stad. Maar er zijn in Utrecht ook initiatiefnemers die specifieke dier- en plantsoorten beschermen. Dit zijn bijvoorbeeld de ringslangbroeihoopbeheerders en de overzetters van padden en kikkers.

Utrecht Natuurlijk ondersteunt deze initiatiefnemers daar waar mogelijk met opslagfaciliteiten, mogelijkheden om te overleggen en in het contactleggen met bijvoorbeeld het wijkbureau en met Stadsbedrijven. We besteden aandacht aan het werk van deze initiatiefnemers in onze berichtgeving over de stadsnatuur.

30

4.4 Biodivers en klimaatadaptief inrichten en tuinieren De buitenruimte die particulieren tot hun beschikking hebben beslaat een groot deel van het oppervlak dat in Utrecht groen kan worden ingericht. Deze buitenruimte draagt al bij of heeft de potentie om bij te dragen aan een grotere bio­ diversiteit en aan het klimaatadaptief vermogen van de stad.

In de periode 2020 – 2023 stimuleren wij Utrechters met workshops en voorlichting om tuinen zo optimaal mogelijk in te richten en om de aanleg van groene daken te realiseren.

Om deze activiteiten te kunnen realiseren werken we onder andere samen met het gemeentelijk programma Water­ proof030 die ons voorziet van additionele financiering.

4.4.1 Workshops en voorlichting tuinieren In de periode 2020 – 2023 bouwen we aan een workshop­ aanbod waarmee Utrechters kennis kunnen opdoen over biodivers en klimaatadaptief tuinieren.

We besteden in workshops onder andere aandacht aan: • inheemse plantensoorten; • insectvriendelijke beplanting; • onderhoudsvriendelijke beplanting; • compostering; • watervriendelijk tuinieren; • maatregelen die je kunt nemen om regenwater op te ­vangen; • maatregelen die je kunt nemen om diersoorten te laten nestelen door bijvoorbeeld het ophangen van nestkasten.

De workshops vinden plaats op de stadsboerderijen en komen zo veel als mogelijk tot stand in samenwerking met deskundigen uit de stad. De directe kosten van de workshops worden gefinancierd door deelnemersbijdragen en additionele financiering.

De voorlichting over tuinieren willen we onder andere vormgeven met de inrichting van voorbeeldtuinen op onze locaties, waardoor Utrechters bij een bezoek kunnen zien hoe een ‘natuurlijke’ stadstuin eruit kan zien. Op onze website ontwikkelen we een ‘ingang’ waarvandaan Utrechters worden doorgeleid naar specifieke informatie over tuinieren en waar ook specifieke Utrechtse informatie is te vinden over tuinieren. We publiceren folders waarmee we aandacht vragen voor specifieke onderwerpen en Utrechters stimuleren om daar actie op te ondernemen. In 2019 vroegen we aandacht voor de aanleg van geveltuinen en wezen we Utrechters op de regelgeving en stimuleringsmaatregelen die de gemeente Utrecht hier op neemt. In de periode 2020 – 2023 ontwikkelen we nieuwe campagnes in afstemming met de gemeente Utrecht.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Ondersteuning op maat

4.4.2 Groene daken Groene daken zorgen voor een belangrijke bijdrage aan een klimaatadaptieve stad (bufferen van regenwater, tegengaan van hitte en bijdrage aan biodiversiteit). De gemeente Utrecht stimuleert groene daken met behulp van een subsidieregeling. In samenwerking met de gemeente willen wij graag zorgen voor meer groene daken in de stad door het onderwerp beleefbaar en aansprekend aan de stad te presenteren. Dat doen we door demonstratieopstellingen te maken op onze locaties, door het bemensen van een stand met hands-on materiaal bij gelegenheden als de ‘Slim Wonen’ bijeenkomsten en door potentiële en bestaande initiatiefnemers uit te nodigen gebruik te maken van onze expertise.

4.5 Ondersteuning groen initiatieven Iedereen in de stad kan bijdragen aan een prettige openbare ruimte door zwerfvuil op te rapen maar ook door een boomspiegel of een stuk openbaar groen in beheer te nemen. Deze zogenaamde zelfbeheerders dragen bij aan de kwaliteit van de openbare ruimte omdat zij zorgen voor meer variatie in beplanting, meer biodiversiteit, meer toezicht en omdat zij vaak een hogere beheerkwaliteit leveren dan die de gemeente kan bieden. Door bestaande zelfbeheerders te koesteren en ondersteunen en door nieuwe zelfbeheerders te stimuleren en enthousiasmeren draagt Utrecht Natuurlijk bij aan de groene ruimte in Utrecht en aan het klimaatadaptief vermogen van de stad.

Groen initiatieven kunnen ook bij ons terecht voor kennis en advies over vergunningen, het verkrijgen van startsubsidies en de organisatorische en formele uitdagingen die komen kijken bij het starten en onderhouden van gemeenschappelijk initiatief. Wij brengen soortgelijke groeninitiatieven met elkaar in contact op het moment dat er behoefte is aan kennisuitwisseling. Een voorbeeld van zo’n initiatief is The Tree Party, die we helpen om op verschillende plekken in de stad bomen te planten. Ook willen we één keer per jaar alle zelfbeheerders bedanken door hen in het zonnetje te zetten tijdens een jaarlijks evenement rondom het thema Groene Stad.

4.6 Groene schoolpleinen Steeds meer scholen en bij de school betrokken ouders ­nemen het initiatief om het schoolplein te vergroenen. Naast dat het plein er op deze manier uitdagender en aantrekkelijker uitziet dan de gebruikelijke tegelvlakte, zorgt het er voor dat leerlingen en buurtkinderen kunnen spelen in de natuur en daar fysiek en creatief meer worden uitgedaagd. En spelen in de natuur is ook leren van de natuur.

Een groen schoolplein levert ook een bijdrage aan het klimaat­adaptief vermogen van de stad en daarmee aan een prettigere leefomgeving voor de leerlingen, leerkrachten en de buurt.

Utrecht Natuurlijk stimuleert scholen om hun plein te vergroenen door initiatiefnemers te ondersteunen bij het opstellen van een programma van eisen, het zoeken naar financiering, verwijzen naar hoveniers met ervaring in het ontwerpen en aanleggen van speelnatuur en bij draagvlakvergroting bij ouders of leerkrachtenteams. Onze personele inzet op dit onderwerp wordt mede mogelijk gemaakt met additionele financiering. Bij de voorjaarsnota van 2017 is een motie aangenomen om de totstandkoming van groene schoolpleinen in Utrecht meer te stimuleren en te faciliteren.

Utrecht Natuurlijk is met de gemeente Utrecht in gesprek over de opzet en uitvoering van een programma dat invulling geeft aan deze motie.

Netwerkbijeenkomsten In 2020 willen we in samenwerking met de wijkbureaus en de gebiedsmedewerkers van gemeente Utrecht een netwerkbijeenkomst organiseren voor de groene initiatiefnemers in de wijk. In totaal organiseren we acht bijeenkomsten, één in iedere wijk, alleen de wijken Leidsche Rijn en Vleuten - De Meern en de wijken Noordoost en de Binnenstad voegen we samen. Ontmoeten, kennisuitwisseling en ondersteuningsbehoefte ophalen staat hierbij centraal. Tegelijkertijd willen we door zorg en aandacht te geven aan deze actieve bewoners waardering geven voor hun inzet en de mogelijkheden onderzoeken om in hun ondersteuningsbehoefte te voorzien. Wanneer deze aanpak voorziet in een behoefte, herhalen we deze aanpak in de daaropvolgende jaren.

In het kader van ons programmaonderdeel Tuin Bij School, uit ons natuureducatieprogramma voor basisscholen, kunnen scholen bij ons zaden en planten bestellen (beperkt assortiment) om hun schoolomgeving daadwerkelijk te vergroenen.

Ook werken we met het programma Jong Leren Eten en collega NME-organisaties in de provincie Utrecht aan een (zzp’er) moestuincoach-poule die scholen kunnen ondersteunen in het onderhoud van een eigen moestuin. Scholen kunnen bij deze coaches terecht voor advies over het ontwerpen en opzetten van moestuinen bij school en/of de uitvoering van (groene) (moes)tuinlessen.

4. Groene stad 31

5

Natuureducatie voor het onderwijs 5.1 Inleiding

Met het onderwijsprogramma zet Utrecht Natuurlijk een traditie voort die zijn wortels heeft in de jaren dertig van de vorige eeuw. Natuur- en milieueducatie (NME) is een inmiddels volwassen werkveld dat breed gewaardeerd en in het onderwijs verankerd is.

Het onderzoek van Veldwerk Nederland en Universiteit Utrecht ‘Hoe duurzaam is NME?’ toont aan dat natuureducatie een positief effect heeft op latere houding en gedrag ten aanzien van natuur en milieu. Jolanda Maas toont in haar onderzoek ‘Vitamine G’ aan dat direct contact met natuur van belang is voor de lichamelijke en geestelijke ontwikkeling van kinderen.

UN verzorgt met haar natuureducatie programma een voor het onderwijs relevante bijdrage aan het schoolcurriculum met aandacht voor kennis, houding en gedrag rond natuur en milieu.

Met laagdrempelige locaties (tuinen en boerderijen) als groene oases in de stad biedt Utrecht Natuurlijk het onderwijs unieke natuurervaringen. Het beleven van en positief betrokken worden bij je natuurlijke omgeving blijkt steeds weer een belangrijke toegevoegde waarde voor verschillende niveaus van onderwijs te zijn.

32

Zelf ervaren en zelf doen Zelf ervaren en zelf doen is de kern van de educatieve aanpak van Utrecht Natuurlijk. Leren doe je met hart, handen en hoofd. Lesmateriaal kan worden gebruikt voor onderbouwing en visievorming (hoofd), bezinning en reflectie (hart) of biedt concrete handreikingen en voorbeelden (handen).

Leerkrachten benoemen in evaluaties door de jaren heen consistent dat Utrecht Natuurlijk met het bieden van op de Utrechtse natuur gerichte lessen en uitdagend materiaal, een meerwaarde levert die noodzakelijk is als aanvulling op het reguliere lesaanbod.

In onze educatie integreren we aandacht voor de duurzame ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties. Zo draagt Utrecht Natuurlijk bij aan het onder de aandacht brengen van meerdere Sustainable Development Goals bij jonge ­Utrechters.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

5.2 Primair onderwijs Utrecht Natuurlijk draagt in samenwerking met kennisinstituten zoals pabo’s en universiteiten actief bij aan de ontwikkeling van het werkveld Natuur- en milieueducatie. Sinds 2016 verwerken we in ons programma meer ‘kringloopdenken’ en gebruiken we werkvormen waarmee leerlingen ‘21e eeuwse vaardigheden’ oefenen. Deze zijn afgeleid van 11 competenties voor toekomstgericht onderwijs, ontwikkeld door het Nationaal Expertisecentrum Leerplanontwikkeling.

Binnen de 21e eeuwse vaardigheden nemen ontdekkend en onderzoekend leren een belangrijke plaats in. Unieke natuurbelevenissen verwonderen leerlingen zo dat ze zich dat hun leven lang herinneren.

Onderwijsontwikkeling Wij volgen de ontwikkelingen in het onderwijswerkveld nauwgezet en sluiten daar met ons programma bij aan. Via de Coöperatie Leren voor Morgen zijn we betrokken bij de onderwijsvernieuwing ’Curriculum.nl’, waarin zo’n 150 leraren en schoolleiders in ontwikkelteams binnen negen leergebieden werken aan voorstellen voor de herziening van de landelijke kerndoelen en eindtermen voor het primair en voortgezet onderwijs. De ontwikkelteams hebben een stevige basis van kennis en vaardigheden per leergebied uitgewerkt. Daarnaast hebben de teams vier verbindende thema’s binnen hun leergebied verwerkt die voor leerlingen met oog op hun toekomst van belang zijn: duurzaamheid, globalisering, technologie en gezondheid. De thema’s sluiten aan bij de Sustainable Development Goals (SDG) door de Verenigde Naties (VN) in 2015 vastgesteld. Voor meer info zie www.curriculum.nu.

De voorstellen die nu zijn opgenomen in Curriculum.nu bieden scholen de mogelijkheid om voor 30% een eigen invulling aan hun programma te geven. Hiermee kan een school zich profileren. Dit biedt kansen om intensief te gaan samenwerken met scholen die een groen- of natuurprofiel kiezen en met hen lesarrangementen te gaan maken.

We verwachten dat de huidige natuureducatie hiermee meer integraal deel gaat uitmaken van het onderwijs, waardoor de vraag van de scholen naar natuureducatie kan veranderen. In plaats van het afnemen van kant-en-klare lessen natuureducatie, verwachten we een grotere vraag naar een natuureducatie expert die de school kan begeleiden bij het integreren van natuuronderwijs in het lesaanbod van de school. Deze expert werkt dan ook samen met bijvoorbeeld een cultuurexpert en een techniekexpert. Utrecht Natuurlijk volgt de ontwikkeling van Curriculum.nu in de komende jaren op de voet en opereert hierin proactief in gesprek met het onderwijs, onderwijsbegeleidingsdiensten en stedelijke partners die samenwerken met het onderwijs zoals cultuur-, sport- en techniekorganisaties en bijvoorbeeld bibliotheken.

5.2.1 Programma Primair Onderwijs Ecologische basisvorming in Utrechtse context Utrecht Natuurlijk geeft met unieke natuurervaringen vorm aan de ecologische basisvorming van leerlingen. Passend bij leeftijd en niveau wordt kennis gemaakt, inzicht ontwikkeld en worden zorg en betrokkenheid voor de natuur de motor voor weloverwogen keuzes met handelingsperspectief.

We sluiten aan bij de leefwereld van leerlingen met echt Utrechtse context.

Scholen kunnen kiezen uit lessen op de stadsboerderijen, op de stadstuinen en op boerenbedrijven in de omgeving van Utrecht. Voor op school zijn er projecten met levende materialen, leskisten met uitdagend onderzoeksmateriaal en doe-het-zelf projecten. De programma’s zijn ingedeeld per twee leerjaren of voor de hele school. Er is differentiatie mogelijk op leeftijd en niveau. Leerkrachten kunnen zoeken op niveau, thema en kerndoelen. Met de NME-Thema­ kalender kunnen scholen onze lesprogramma’s koppelen aan landelijke en internationale themadagen of -weken en zo aansluiten bij de actualiteit.

Bij het ontvangen van basisschoolgroepen op onze locaties kan maximaal regie gevoerd worden op ontwerp en proces van activiteiten waardoor ons programma een hoog rende­ ment heeft. Daarom is natuureducatie in schoolverband een effectief en efficiënt middel om grote aantallen (jonge) inwoners van Utrecht te betrekken bij hun natuurlijke omgeving. Leerkrachten en ouders/begeleiders die meehelpen de lessen te begeleiden zijn een belangrijke secundaire doelgroep. Zij ervaren de natuurbelevenissen zelf en zien hoe kinderen reageren. Zij worden daarmee vanzelf ambassa­ deurs voor diezelfde natuurlijk omgeving.

5. Natuureducatie voor het onderwijs 33

Divers regulier aanbod Utrecht Natuurlijk wil alle Utrechtse basisschoolleerlingen een unieke natuurbeleving bieden. Dit doen we met de eerdergenoemde educatiemiddelen, -producten en -diensten. Utrecht Natuurlijk onderscheidt zich door de inzet van bereikbare locaties, levende materialen en de professionaliteit van de medewerkers.

Het grootste deel van onze onderwijscapaciteit zetten we in voor een divers en kwalitatief hoogwaardig standaard programma waarmee we het leerlingenbereik kunnen maximaliseren. Daarnaast is beperkt maatwerk mogelijk.

De zoektocht naar de balans tussen maximaal rendement van de beschikbare capaciteit en het leveren van maatwerk blijft de komende jaren actueel. De lessen schooltuinieren en buitengewone bodembeestjes zijn twee voorbeelden van populaire lessen op onze locaties.

Het speciaal voor deze les door een lokale graffitikunstenaar geschilderde doek met een voorstelling in een herkenbare Utrechtse parksetting, geeft de les Utrechtse context en biedt gelegenheid voor ‘omhoog-differentiëren’ naar (complexere) duurzaamheidsonderwerpen.

Voorbeelden van andere steeds populair blijvende lessen op onze locaties zijn : • Kaas maken, met natuurlijk een bezoek aan dieren die ons melk leveren.

• Vliegend Volk, de bijenles waarbij je met een echte imker op bezoek gaat in de bijenstal.

• Beestenboerderij en Veer&Vacht, per jaar komen voor deze lessen 200 groepen op bezoek.

Waardering Klik op de link (plaatje) of ga naar www.youtube.com/watch?v=uOMqTv3404s

Schooltuinieren Het schooltuinieren maakt al sinds de jaren dertig van de vorige eeuw onderdeel uit van het programma voor het primair onderwijs. Leerkrachten geven aan dat zelf je voedsel verbouwen, oogsten en met elkaar tot maaltijd verwerken een succesformule is. Onze locaties zijn bij uitstek geschikt om een gedifferentieerd schooltuinprogramma aan te bieden.

Kleuters komen kennismaken met de tuin in de herfst en/of het voorjaar. Groep 3 en 4 tuiniert op kleine schaal in groeps­ tuinbakken. De groepen 5 t/m 8 komen in het tuinseizoen iedere week. Leerlingen van deelnemende groepen hebben een tuintje en aan het tuinwerk worden natuurthema’s verbonden zoals bemesting/compost, bestuiving, zaadverspreiding. De hoogste groepen verwijzen we ook door naar het programma ‘Wereldplanten’ in de Botanische Tuinen van de Universiteit Utrecht voor een mondiaal vervolg rond ­tropische voedsel- en gebruiksplanten. Een aantal jaar geleden hebben we het schooltuinprogramma volledig herzien zodat we onze tuincapaciteit nog efficiënter en effectiever kunnen inzetten.

Buitengewone Bodembeestjes De les Buitengewone Bodembeestjes heeft een op kring­ lopen gerichte insteek. Dit geeft de leerlingen inzicht in de functies die de bodemdieren hebben in het ecosysteem.

34

Ons natuureducatieprogramma wordt steeds hooggewaardeerd. We doen er alles aan om leerlingen blij, ouders betrokken en leerkrachten tevreden te maken. Dat doen we door af te stemmen met gebruikers, door waar mogelijk passend maatwerk te bieden en door actief naar partners te zoeken voor wie we een aantrekkelijk podium zijn om scholen te bereiken. Onze Groene Vinger tuinlessen zijn afgelopen schooljaar gemiddeld gewaardeerd met het cijfer 9.

Dat een serie van tien lessen zo goed wordt ontvangen is iets waar we enorm trots op zijn.

Bedankje van leerlingen van Basisschool De Schakel op ­Gagelsteede: ‘Beste dierverzorgers en de dieren. Het is heel leuk in de kinderboerderij. Vaak zijn er leuke activiteiten. Het is altijd heel gezellig en leuk. We hebben een paar zonnebloemen gemaakt. Omdat jullie het verdienen. Dus ik hoop dat jullie er blij van worden. Groetjes groep 6/7’

Focus De focus voor de komende periode ligt op het in samenspraak met het onderwijs vormgeven van de wijze waarop we onze educatie producten kunnen inzetten om leerlingen maximaal inzicht en begrip te geven in natuurlijke systemen en kringlopen. De complexe circulariteit van natuurlijke systemen en inzicht in de manier waarop de mens zich daartoe verhoudt gebruiken we als inspiratiebron om in de lessen

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Groen op het schoolplein

Leskist Zwerfaval, groep 5 t/m8

relaties te leggen met actuele onderwerpen. Er worden relaties gelegd met circulariteit, duurzaam energie gebruik, (zwerf)afval en met de onderwerpen die aan de orde komen binnen onze thema’s ‘voedselproductie’ en ‘groene stad’, zoals moestuinieren, de biodiversiteit in de stad, het klimaatadaptief vermogen van de stad en de voordelen van een groene leefomgeving. Het benaderen van deze onderwerpen met zogenaamde hogere orde denkvragen zorgt voor nieuwe manieren en invalshoeken om leerlingen te betrekken.

Ook wel geluks je spinnet d! genoem en Kampio dode! s-eten

Zoekkaart

Fluweelmijt

blaadje

Jager! n 2 Kampioe lijf uit dodedelen!

-eten! res blaadjes Kan exp n late poot als vallen g! afleidin

Regenworm

Ook wel geluksspinnetje

6/8

Fluweelmijt

emd Teek (volgezogen)geno

± 2 - 5 mm

Regenworm

10-14 poten! es Kan expr poot laten vallen als ! afleiding

± 30 cm

Hooiwagen

Spin

Pissebed Heel dan anders ! ouders

Huisjesslak

8

Hooiwagen ± 4 - 5 cm

De

) Rupsen ‘stokjes’(vlinders zijn zijn ogen!

0

Naaktslak

Huisjesslak ve Keverlar ± 5 cm

Heel veel verschillende soorten!

Kever

6

Kever

tot ± 4 cm

Spin Miljoenpoot ± 2 - 50 mm

Oorworm Luizeneter!

6

Larve

Lieveheersbeestje ± 8 mm, larve tot ± 10 mm

± 2,5 - 4 cm

± 15 mm

6

± 15 mm

Mier

± 3 - 8 mm

Vegetariër!

Max . 750 poten.

je Vrouwt gen, r- tan Supe rechte kromsterk nne!tje ma gen! me tan

t

Zet een kruisje in het Soorft op kree rondje als je het bodem- land! hebt gevonden. beestje ers Opruim nten e pla eten dod en. Hun en/of dier dt weer poep wor vooAlleseter r Vleeseter l voedse planten.

Planteneter vrouwtje

Opruimer

z.o.z. voor meer leuke

weetjes

mannetje

6

<70

Duizendpoot

/14

10

Pissebed

Rupsen (vlinders) mannetje

Keverlarve

Mier

-> Kaken jager!

Max . 70 poten.

10-14 poten!

8

variabel

± 15 cm

ër!

Vegetari 750 Max. poten.

Soort op kreeft land!

6

Naaktslak Heel veel Larve verschillende soorten!

Lieveheersbeestje

Buitengewone Bodembeestjes

6/8

oot Duizendp Teek (volgezogen) ± 1 - 2 mm (tot ± 10 mm)

Heel dan anders ouders!

Supersterk!

0

Zoekkaart

Eet ons bloed!

Jager! lijf uit 2 delen!

mers n Oprui nte de pla eten do ren. Hun die weer en/of wordt or poep vo voedsel n. nte pla

vrouwtje

Luizeneter!

!

-> Kaken jager!

70 Max. poten.

0

De ’ ‘stokjes zijn zijn ogen!

Buitengewone Bodembeestjes

Eet ons bloed!

6

Oorworm

Vrouwtje tangen, rechte krommannetje en! me tang

± 15 mm

Wat leerkrachten zeggen over onze lessen op locaties: “De belevingswereld en ervaring zijn echt een super fijne toevoeging op het reguliere programma.”

“De kinderen kunnen hier echt de natuur in. Zelf ontdekken!”

“Zo’n mooie tuin waar zoveel te zien en te beleven valt.”

“Jazeker, buitenlessen zijn voor de kinderen altijd leuker.

Ze leren door doen, bewegen, ruiken, voelen…”

Over materiaalprojecten en leskisten in de klas: “Geweldige kist met enorm veel opties.”

“Dit maakt veel meer indruk dan wanneer je alleen over paddenstoelen praat. Nu konden we ze ook zien groeien, voelen, ruiken en proeven.”

“Echt top dat jullie dit aanbieden want het geeft zoveel meer inzicht dan lessen uit een boek en filmpjes kijken.”

“Super geregeld!”

<750

Miljoenpoot

± 2,5 - 4 cm

Diergroepen Wormen

Spinnen

Slakken

Spinachtigen

Kreeftachtigen

Duizendpoten

Insecten

Miljoenpoten

6 = aantal poten

Vleeseter

Alleseter

Planteneter

Opruimer

Al onze programma’s vormen een invulling van kerndoelen voor het primair onderwijs.

z.o.z. voor meer leuke weetjes

Zoekkaarten Buitengewone Bodembeestjes, in twee niveau’s.

Kerndoelen Programma’s van Utrecht Natuurlijk geven specifiek invulling aan het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’. In de meeste programma’s of projecten komen ook taal, rekenen, kunstzinnige vorming en bewegingsonderwijs (tuinieren!) aan bod.

Groene stad

Taal: Mondeling onderwijs

Een groen schoolplein, een moestuin bij school en een groene buitenruimte als leeromgeving zijn mogelijkheden om ­natuureducatie bij school een impuls te geven en tege­ lijkertijd bij te dragen aan meer groen in de stad. Daarom onderzoeken we of we daar, bijvoorbeeld met onze levend materiaal projecten, een extra bijdrage aan kunnen leveren.

Samen met collega NME organisaties in de provincie verkennen we mogelijkheden voor een gedeelde poule van zzpgroen­coaches die scholen hierbij kunnen begeleiden.

3

De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren.

Rekenen: Wiskundig inzicht en handelen 24 De leerlingen leren praktische en formele rekenwiskundige problemen op te lossen en redeneringen helder weer te geven.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Mens en Samenleving 34 De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen.

35 De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument.

37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen.

39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Natuur en Techniek 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veelvoorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.

41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen.

42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.

43 De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind.

Kan er nog meer?

Jazeker, als er kansen zijn om met vrijwilligers, stagiairs en additionele financiering een extra impuls te geven aan voor Utrecht actuele thema’s zoals bijvoorbeeld afvaleducatie zijn we slagvaardig genoeg om daar met netwerk, kennis en ervaring een mooie invulling aan te geven.

44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaal­ gebruik.

45 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.

46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Ruimte 49 De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren.

Kunstzinnige oriëntatie 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

12

Programma Basisonderwijs 2019 - 2020

Bijlage 1

5. Natuureducatie voor het onderwijs 35

Educatieproduct

Kerndoelen

Groep

Periode

Leskisten

NMEProgramma

Projecten op school, uitgevoerd door de leerkracht mbv de leskist Zwerfafval Energie(k) Energieke klas De Zaak X

Basisonderwijs Utrecht

Utrecht Natuurlijk biedt Utrechtse basisschoolleerlingen een uniek natuuren milieueducatie-programma boordevol onvergetelijke natuurervaringen.

Sarah’s Wereld (duurzaamheid) Expeditie Moendoes (wetenschap)

2

3

4

5

6

7

8

X

X

X

X

hele jaar

37, 39, 42

X

X

hele jaar

37, 39, 42

X

X

oktober t/m maart

40, 41, 42, 44

X

X

37, 39, 49

X

X

3, 24, 42, 44, 45

X

X

hele jaar

hele jaar hele jaar

Ontdekken & Onderzoeken

39, 42

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

Eigen lijf/Ander lijf 1-4 Vernieuwd! en 5-8

34, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

34, 39, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(W)onderwaterwereld

39, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

mei - juli, september

Weer & Klimaat

39, 43, 49

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

Vogels

2019 20 20

1 3, 37, 39

Bomen, bos, hout en papier

X

hele jaar

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

1

2

3

4

5

6

7

8

34, 35, 39, 40

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

40, 41, 56

X

X

X

X

X

X

X

X

najaar

40

X

X

39, 40, 41, 44, 49

Smaaklessen

34, 35, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

en bij Inschrijv regel n de Bure mét je direct n. de Bure

Doe-het-zelf-projecten Op en rond de school, uitgevoerd door de leerkracht Lesbrief: Drinkwatereducatie

Educatieproduct

Kerndoelen

Groep

Periode

Aantal/ duur lessen

Een pompoen, wat kun je er allemaal mee doen?

Kom eens uit je huisje

Lessen op Utrecht Natuurlijk-locaties

Hoe komt een boom het jaar door?

Educatieve tuinen en stadsboerderijen Op de tuin: Kabouterpad

40

Op de tuin: Tuinverkenners

1

2

X

X

34, 35, 40, 41

Op de tuin: Groene vingers

34, 35, 39, 40, 41

Op de tuin: Proef de Herfst

34, 35, 39, 40, 41

Op de tuin: Buitengewone bodembeestjes Op de tuin: Vliegend volk

3

4

X

X

X

X

5

X X

39, 40, 41 40, 41

Op de boerderij: Beestenboerderij

Op de boerderij: Werken op de boerderij

X

X

8

X

X

X

X

X

X

X

X

Wildernis op straat twee losse lessen: na- en voorjaar

2 x 1 uur

Kiemen, groeien, bloeien

voorjaar - zomervakantie

3 x 1,5 uur

Junior Klimaattocht

ca. 10 x 1 uur

Kinderquiz Ecologische voetafdruk

tussen zomer- en herfstvakantie

ca. 3 x 1,5 uur

Quiz - Waarom dragen dieren geen trui?

najaar

1,5 uur

Duiven in de stad

mei, juni

begin april - zomervakantie

1,5 uur

Wetenschap in een wc-rol Keuzekisten digitaal

X

X

hele jaar

3, 35, 37, 39

X

X

X

39,40, 41

X

X

X

hele jaar

X

X

wintermaanden

40, 41

X

X

hele jaar

3, 24, 41, 42, 44, 45

X

X

hele jaar

hele jaar

1 uur

X

X

hele jaar

hele jaar

1 uur

Special: Boomfeestdag

39, 40, 41, 56

X

X

X

X

X

X

X

X

(rondom) wo 18 maart 2020

winter

2-2,5 uur

Special: Duurzaamheid op maat

34, 35, 37, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

X

hele jaar

ca. 1,5-2 uur

5

6

7

8

X

X

1

2

X

X

35, 39, 40, 41

Check je melkpak!

35, 39, 40, 41

3

4

X

X X

X X

X

3, 35, 37, 39

1 uur

2 uur

€

Duurzaamheid: Groene voetstappen

sept - nov, mrt - zomervakantie

2 uur

€

Duurzaamheid: Het Voetafdruk Avontuur

sept - nov, mrt - zomervakantie

2 uur

€

Special: Jong Leren Eten

(dit regel je zelf met de betreffende organisatie)

Groep

Periode

Lessen op school met (levende) materialen van Utrecht Natuurlijk

1

2

3

4

5

6

7

8

34, 35, 39, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

2

3

4

5

6

7

8

X

X

X

X

X

X

X

X

juni 2020 en hele jaar

X

X

X

X

X

X

X

X

(rondom) 21 februari 2020

34, 35, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

eind sept - begin okt

X

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

X

hele jaar

(€)

Keurmerken: Eco-Schools

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

€

Keurmerken: PRISE Leren voor Duurzame Ontwikkeling

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

€

40, 41

X

X

40, 41

X

X

34, 40, 41

X

X X

voorjaar

X

X

juni

35, 39, 40, 48

X

X

najaar

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

X

X

X

X

€ 35,-

1,5 à 2 uur

X

X

X

X

X

X

€ 195,- (€ 60,-) / € 495,- (€ 150,-)

1 dag / 3 dagen

X

X

X

X

X

X

€ 2,50 per kind

2,5 uur

X

X

X

X

X

X

vanaf € 100,-

1,5 uur

X

X

X

X

X

€ 75,- per 15 leerlingen

X

X

X

zie website

X

X

X

X

geen

1 à 1,5 uur

X

X

X

X

€ 50,- per groep

1 uur

€ 4,- per kleuter

schooldag

X

X

geen

3 uur

X

X

X

X

X

€ 2,50 per kind

45 min, 1,5 uur

X

X

X

X

X

divers

divers

X

X

X

afhankelijk van leerlingenaantal

schooljaar

X

X

X

X

X

X

gratis (donatie welkom)

1 uur

X

X

X

X

X

X

geen

divers

X

X

X

geen (vrijwillige bijdrage welkom)

20 - 150 min

Museum Hoge Woerd

X

X

Het Vogelnest

X

X

X

X

X

(€)

WNF regioteam Utrecht

X

X

Vogelbescherming Nederland

X

X

Stichting Technotrend Energy Challenges Utrecht

Greenpeace Nederland

X

Stichting Max Havelaar X

Stichting Veldstudie Hei- en Boeicop

X

X

Hulptroepen uit de natuur

1

Bijlage 2.1

2

NMEGids via Bestel rijfch onze ins a pagin

X X

X

X

1,5 uur divers

geen

1 à 1,5 uur

X

X

X

op aanvraag

ca. 3 à 5 dagen

X

X

X

X

X

zie website

0,5 dag /1 week

X

X

X

€ 30,- (ex. verzendkosten)

ca. 7 x 45 min

vanaf € 100,-

divers

IVN Natuurwerkweken

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

€ 30,-

ca. 2 uur

X

X

X

geen

15 minuten

X

X

X

X

bespreekbaar

60 - 75 min

Wetenschapsknooppunt Wageningen University

X

X

X

X

gedeeltelijk gratis

4 à 5 uur

Eco-Schools Nederland Nieuw!

X

X

X

X

geen

2 - 5 uur

Zonneles Nieuw!

NB Zie voor meer informatie het programmaboek Natuur- en milieueducatie Basisonderwijs Utrecht en www.utrechtnatuurlijk.nl/scholen. € Aan deze les zijn kosten verbonden.

Let op Dit formulier is alleen voor intern gebruik op school, het is dus geen inschrijfformulier!

Voor het programma van de Buren neem je zelf contact op met de betreffende organisatie.

Aantal/ duur lessen

8

Universiteitsmuseum Utrecht

De Duurzame Ontdekbus Nieuw!

januari - februari X

40, 41

7

Stichting Bee Foundation

najaar X

40, 41

Rupsen voor en vlinders na

6

Stichting Bloeyendael

voorjaar

Jungle op je tafel

5

Waterschap De Stichtse Rijnlanden

1

40, 41, 44, 45

4

Wetenschapsknooppunt Utrecht Nieuw!

34, 35, 37, 39

Special: Natuurwijs - Stadssafari

vanaf het voorjaar

3

Sonnenborgh museum & sterrenwacht

34, 35, 37, 39

Special: Biomimicry op het schoolplein

Materiaalprojecten

2

Natuurmonumenten Haarzuilens

NatuurWijs

Duurzaamheid: Warme Truiendag

34, 39, 57, 58

Kosten

1

Botanische Tuinen Universiteit Utrecht

Duurzaamheid: Duurzame week Utrecht

Special: Natuurwijs - NU naar buiten Kerndoelen

(dit regel je zelf met de betreffende organisatie)

Duurzaamheid en Partners

december

sept - nov, mrt - zomervakantie

Groep

Programma van de Buren

najaar, voorjaar, zomer

X

Superboer!

Water om te drinken

X

X

35, 39, 40, 41

Knollen, bollen, bloemen en soep

hele jaar X

X

X

X

Organisatie

hele jaar

X

X

Special: Winterverhalen

Champignons binnenste buiten

X

X

De koeien van boer Jan

Liesje bloeit vlijtig

X

X

X

X

Boerderij in de Kijker

Tuinieren bij school

X

40 40, 41

X

Op een echt boerenbedrijf

Educatieproduct

40, 41

3, 35, 37, 39

34, 40

40, 41

Op de boerderij: Kaas maken

X

7

34, 37, 40

40, 41

Op de boerderij: Veer & Vacht

6

Graag verwijst Utrecht Natuurlijk scholen ook door naar organisaties in en rond Utrecht en enkele landelijke organisaties die programma’s aanbieden die een mooie aanvulling zijn op ons natuur- en milieueducatie-programma.

Let op: de inschrijvingen voor de Buren lopen niet via Utrecht Natuurlijk. Je regelt dit zelf met de betreffende organisatie.

mei - oktober

TechniekTalent.nu Young Engineers Utrecht Nieuw!

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

3

Bijlage 3

Bijlage 2.2

Inspiratie per thema Hieronder vind je voorbeelden van ons programma, passend bij belangrijke maatschappelijke thema’s. Voor verdere tips en adviezen kun je contact opnemen met de educatiemedewerker van jullie Utrecht Natuurlijk-locatie.

Programma’s van de Buren vullen een aantal thema’s mooi aan.

Thema Natuurlijke omgeving, biodiversiteit

Thema Seizoenen, klimaat en water

MLessen: Alle tuinlessen / Alle boerderijlessen M Materiaalprojecten: Liesje bloeit vlijtig / Jungle op je tafel / Rupsen voor en vlinders na / Tuinieren bij school M Leskisten: Vogels / Bomen, bos, hout en papier / (W)onderwaterwereld / Eigen Lijf/Ander Lijf M Doe-het-zelf-projecten: Slakken / Wildernis / Quiz: waarom hebben dieren geen trui / Kiemen, groeien, bloeien / Duiven in de stad M Divers: Boomfeestdag / Alle Natuurwijsprogramma’s / natuurwerkweken / Biomimicry

MLessen: Alle tuinlessen M Materiaalprojecten: Water om te drinken MLeskisten: (W)onderwaterwereld / Weer & Klimaat M Doe-het-zelf-projecten: Junior Klimaattocht / Hoe komt een boom het jaar door? / Drinkwatereducatie MDivers: Excursie Waterschap

Thema Kringlopen en circulariteit M Lessen: Buitengewone bodembeestjes / Tuinverkenners / Groene Vingers / Proef de Herfst / Vliegend Volk M Materiaalprojecten: Tuin bij school, Rupsen/vlinders MLeskisten: De zaak X / Ontdekken & Onderzoeken M Doe-het-zelf-projecten: Hoe komt een boom het jaar door? / Junior Klimaattocht MDivers: Het Voetafdruk Avontuur

Thema Onderzoekend leren en wetenschap M Leskisten: Ontdekken & Onderzoeken / Expeditie Moendoes MDoe-het-zelf-projecten: Wetenschap in een wc-rol M Divers: Biomimicry / Programma’s van Wetenschapsknooppunt Utrecht

Programma Basisonderwijs 2019-2020

Thema (de wereld achter ons) Voedsel M Lessen: Alle tuinlessen / Alle boerderijlessen / Kaas maken / Alle Boerderij in de Kijker-lessen M Materiaalprojecten: Champignons, Knollen, bollen, bloemen en soep MLeskisten: Smaaklessen MDoe-het-zelf-projecten: Pompoen / Drinkwaterproject MDivers: Jong Leren Eten

Thema Energie, afval, duurzaamheid MLessen: Buitengewone bodembeestjes M Leskisten: Energie(k) / Energieke klas / Zwerfafval / Sarah’s Wereld / Bomen, bos, hout en papier M Doe-het-zelf-projecten: Kinderquiz Ecologische voetafdruk / Juniorklimaattocht / Keuzekisten M Divers: Warme Truiendag / Duurzame week Utrecht / Groene Voetstappen / Het Voetadruk Avontuur / Eco-schools / PRISE

Inspiratie per thema

17

Bijlage 4

5.2.2 Programma van de ‘buren’

5.2.3 Uitvoering

Onze goede, langlopende relatie met het onderwijs en de praktische infrastructuur waarmee we ons werk afstemmen met de circa 130 scholen voor het primair onderwijs vormen een belangrijk instrument om Utrechtse kinderen te bereiken. We blijven dit instrument inzetten om ook programma van andere (lokale) aanbieders onder de aandacht te brengen. Voor een groot aantal aanbieders vervult Utrecht Natuurlijk een gewaardeerde netwerk- en bemiddelingsfunctie voor activiteiten die bij ons profiel passen. In de komende periode onderzoeken we hoe we deze rol nog beter kunnen invullen.

Utrechtse scholen schrijven zich via de digitale NME-gids in voor de lessen op onze locaties. Op verzoek van de scholen is recent de periode waarin kan worden ingeschreven verlengd.

Inschrijven kan nu vanaf een maand voor de zomervakantie tot de herfstvakantie. Vanaf dit schooljaar zijn alle leskisten jaarrond te boeken. Leskisten kunnen worden afgehaald op de dichtstbijzijnde stadsboerderij. Ook de materiaalprojecten zijn daar op vaste momenten verkrijgbaar. Niet-seizoens­ gebonden doe-het-zelf-projecten zijn door scholen jaarrond op elk gewenst moment te doen.

Op de lesvoorbereidingspagina in de digitale NME-gids vinden leerkrachten basisinformatie over de betreffende lessen, links naar voorbereidingsfilmpjes, lesvoorbeelden en lesmateriaal. Op verzoek van de leerkrachten is de benodigde voorbereiding voor lessen op onze locaties minimaal.

Zo houden we de drempel voor locatiebezoek laag.

Utrecht Natuurlijk zelf legt de komende beleidsperiode extra focus op de thema’s groen, natuur en lokaal geproduceerd voedsel. Bij het selecteren van nieuwe ‘buren’ betekent het dat we speciale aandacht hebben voor activiteiten met een andere, aanvullende, thematiek rond leren voor duurzaamheid.

36

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Kunst project De werkplaats

Van alle lessen en educatieproducten krijgen leerkrachten een compact evaluatieformulier. Dankzij de reacties weten wij hoe ons werk wordt gewaardeerd en hoe ons aanbod beter kan aansluiten bij de wensen van de gebruikers.

Onze educatiemedewerkers zijn de spil in de directe contacten met scholen. De educatiemedewerker is de vaste contactpersoon voor de scholen uit zijn werkgebied. Iedere stadsboerderij heeft een verzorgingsgebied van twee wijken. Bij vragen voor maatwerk is de educatiemedewerker de aanspreekpersoon voor de scholen en degene die de school verder helpt met hun vraag. Inschrijven op lessen, leskisten en materiaalpakketten verloopt digitaal. Bij vragen of opmerkingen hierover kunnen de scholen terecht bij ons secretariaat.

5.3 Voortgezet onderwijs Maatwerk Voortgezet onderwijs vraagt om Utrechts maatwerk waarmee groepen van praktijkonderwijs tot vwo passend worden bediend. Samen met de school onderzoeken we hoe we het best aan een verzoek kunnen voldoen. Dat betekent niet dat voor het voortgezet onderwijs ontwikkelde projecten maar eenmalig worden uitgevoerd. Regelmatig ontstaat uit deze samenwerking een project dat jaarlijks wordt herhaald. Op maat ontwikkelde werkvormen blijken ook in een andere ­situatie voor een andere doelgroep interessant. Daarnaast kan elders ontwikkeld materiaal soms met kleine aanpassingen geschikt gemaakt worden voor toepassing in een specifiek Utrechtse context. Utrecht Natuurlijk is lid van de Coöperatie Leren voor Morgen en onderdeel van het coöperatie netwerk voortgezet onderwijs.

Met een aantal scholen hebben we programma’s ontwikkeld op gebied van veldwerk, biologie, ecologie, duurzaamheid, schoolomgeving, water, flora, bodem, statistiek, afval, voedselvoorziening voeding, ethologie, en cultuurhistorie. De vraag om invulling van het schoolcurriculum rond een thema komt bijvoorbeeld van vakdocenten biologie, aardrijkskunde of cultureel maatschappelijke vorming of van een heel team in het kader van een schoolbreed project.

Op dit moment lopen er projecten met het Rietveld­college, Unic, Waldorf Utrecht, het Gregorius­ college, De Werkplaats, De Passie, het Bonifatiuscollege, het Leidsche Rijn College en het ­Christelijk ­Gymnasium Utrecht.

5.4 Overig onderwijs Het in samenwerking met de Marnixacademie ontwikkelde programma voor pabostudenten is inmiddels van vaste waarde en structureel onderdeel van het paboprogramma. In dit programma doen pabostudenten verspreid over meerdere leerjaren concrete natuurbeleving op en leren hoe ze deze ervaring in de eigen onderwijspraktijk kunnen toepassen.

Deze leerkrachten van de toekomst maken zo al tijdens hun opleiding kennis met de natuureducatie die Utrecht Natuurlijk en andere NME-centra elders te bieden hebben.

Daarnaast helpen pabostagiaires ons met enige regelmaat bij het (door)ontwikkelen van onderwijs producten.

“Bij Utrecht Natuurlijk heb ik meegeholpen bij het ontwikkelen van lesmateriaal en ook zelf lessen verzorgd.

Tijdens de begeleiding heb ik de vrijheid gekregen om zelf te kiezen waar ik mee aan de slag wilde gaan. Doordat Utrecht Natuurlijk verschillende locaties heeft, heb ik veel verschillende ervaringen op kunnen doen. Voor mijn opleiding tot basisschoolleerkracht is dit een unieke ervaring geweest waarbij ik met een andere blik naar het geven van natuuronderwijs ben gaan kijken.”

Remco Schuurman, 4e-jaars pabostudent aan de Hogeschool Utrecht

5. Natuureducatie voor het onderwijs 37

6

Werken in het groen 6.1 Inleiding

Utrecht Natuurlijk zorgt er niet alleen voor dat Utrechters op haar locaties kunnen recreëren en leren over natuur gerelateerde onderwerpen, maar ook dat Utrechters er midden in de gemeenschap kunnen werken in een groene omgeving.

We richten ons op Utrechters die met vrijwilligerswerk een bijdrage willen leveren aan de doelen en activiteiten van Utrecht Natuurlijk. Ook richten we ons op Utrechters die een vorm van professionele persoonlijke begeleiding nodig hebben om actief te kunnen zijn en voor wie het werk op onze locaties goed past bij hun talent, mogelijkheden en persoonlijke motivatie. We noemen dit begeleid vrijwilligerswerk.

De realisatie van deze werkplekken zorgt voor: • Een grotere participatie van Utrechters die een directe bijdrage willen leveren aan de natuur en het groen in onze stad en een toename van het aantal ‘ambassadeurs’ die dezelfde boodschap als Utrecht Natuurlijk willen uitdragen.

• Een grotere toegevoegde waarde van de stadsboerderijen en stadstuinen in de stad. Deze locaties worden beschikbaar gesteld en gefinancierd door gemeente Utrecht. Door naast natuureducatie en -recreatie ook werkplekken aan te bieden op deze locaties, vergroten we het rendement van de publieke middelen die gemeente Utrecht aan de locaties besteedt.

• Een uitbreiding van ons natuureducatie en -recreatieaanbod. Het realiseren van werkplekken voor vrijwilligers en begeleid vrijwilligerswerk kost arbeidsinzet van arbeidskrachten in loondienst, maar vergroot ‘onder de streep’ onze capaciteit om onze doelstellingen te realiseren. Dat betekent dat we met de inzet van de vrijwilligers en begeleid vrijwilligerswerk in staat zijn om een groter programma te kunnen realiseren op het gebied van natuureducatie en -recreatie en dat komt alle Utrechters ten goede. De realisatie van deze arbeidsplaatsen maakt ons werk wel complexer.

38

• Een grotere mate van inclusiviteit in Utrecht, door Utrechters die geen, of (tijdelijk) minder makkelijk aansluiting vinden op de reguliere arbeidsmarkt, aantrekkelijke werkplekken te bieden in een gezonde groene omgeving.

• Een grotere sociale verbondenheid in de stad. Het zorgt dat deze mensen sociale contacten kunnen aangaan en zich minder eenzaam voelen, het zorgt voor een veiligere leefomgeving en versterkt de fysieke en geestelijke gezondheid en welzijn.

In de volgende paragrafen lichten we toe hoe we werkplekken realiseren voor reguliere vrijwilligers en mensen die een vorm van professionele persoonlijke begeleiding nodig hebben.

6.2 Vrijwilligerswerk Mensen kunnen bij ons terecht voor diverse vormen van vrijwilligerswerk. Onze jongste vrijwilligers zitten nog op de basisschool en de oudste vrijwilligers zijn ver over pensioenleeftijd. Vrijwilligers melden zich aan op onze locaties en gaan werken in een locatieteam verbonden aan een van onze stadsboerderijen of -tuinen. Vrijwilligers melden zich nu aan voor de volgende functies: • begeleider van activiteiten • gastheer of gastvrouw • assistent of begeleider van (school)groepen op de tuinen • verzorger van een tuin • assistent dierverzorger • medewerker in de boerderijwinkel en ondersteunende horeca

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Vrijwilligers krijgen een vrijwilligerscontract. Vrijwilligers kunnen alleen bij Utrecht Natuurlijk komen werken wanneer zij een verklaring omtrent gedrag (VOG) kunnen overleggen waaruit blijkt dat er geen beperkingen zijn voor het werken met publiek en kinderen. Afhankelijk van de aard van het werk en de leeftijd van de vrijwilliger wordt bepaald of een vrijwilliger in aanmerking komt voor een vrijwilligersvergoeding.

Vrijwilligers zijn onder andere actief bij het verzorgen van de dieren, de tuinen en het erf en vrijwilligers werken mee bij de uitvoering van educatielessen en andere natuuractiviteiten en evenementen die op of vanuit de locatie worden georganiseerd. Vrijwilligers maken onderdeel uit van het team en worden uitgenodigd voor vieringen. De begeleiding is in handen van betaalde medewerkers op onze locaties.

In 2018 en 2019 had Utrecht Natuurlijk tussen de 160 en 170 vrijwilligers. De meeste vrijwilligers weten zelf hun weg te vinden naar de locaties van Utrecht Natuurlijk, of komen via de vrijwilligerscentrale. De werving van vrijwilligers is momenteel beperkt. In de periode 2020 – 2023 laten we het aantal vrijwilligers bij Utrecht Natuurlijk verder groeien. Met de realisatie van boerderijwinkel en ondersteunende horeca op onze locaties wordt het aanbod aan werkplekken gevarieerder.

Net als in de rest van het land, is er ook in Utrecht een toenemend aantal ouderen dat in goede gezondheid verkeert, tijd heeft en zich nuttig wil maken voor de samenleving.

Daarnaast zien we dat er een toename is van eigen initiatief (burgerinitiatief) en een stijgend gemiddeld kennisniveau van vrijwilligers. Landelijk onderzoek, uitgevoerd door Motivaction, laat zien dat er een groep mensen is die wel groen vrijwilligerswerk wil doen, maar niet met de mogelijkheid in aanraking komt.

In de periode 2020 – 2023 zetten wij in op • de groei van de bekendheid met het vrijwilligerswerk bij Utrecht Natuurlijk; • training en facilitering van onze medewerkers in het begeleiden van vrijwilligers; • de uitbreiding van het aantal vrijwilligersfuncties, waaronder die van gastheer/gastvrouw vanuit de nog te realiseren boerderijwinkel met ondersteunende horeca; • de doorontwikkeling van vrijwilligersfuncties waarin een hoog kennisniveau is vereist, waaronder die van docent, groepsbegeleider, verteller of waarnemer en teller van soorten; • het realiseren van meer wederkerigheid op onze tuinen, waar we mensen de mogelijkheid bieden om te tuinieren, maar ook vragen om een bijdrage te leveren aan het programma voor bezoekers; • het uitbreiden van mogelijkheden om te participeren in de voedselproductie op onze locaties, het houden van dieren en het telen van gewassen, planten en bloemen. Hiermee sluiten we aan op de trend dat er een groep potentiële vrijwilligers is die zelf initiatief wil nemen en zelf eigenaarschap wil ervaren.

6.3 Begeleid vrijwilligerswerk Utrecht Natuurlijk biedt ook begeleid vrijwilligerswerk op de stadsboerderijen en stadstuinen. Op dit moment doen we dat samen met Reinaerde, Voedseltuin Overvecht, Food for Good en DemenTalent. De organisaties waarmee we samenwerken geven op diverse niveaus begeleiding aan de mensen die deelnemen. Er is intensieve begeleiding waarin deelnemers de gehele dag werken met een werkbegeleider of groepsleider. Er is ook minder intensieve begeleiding

6. Werken in het groen 39

waarin de deelnemers meewerken met de medewerkers van Utrecht Natuurlijk en daarin op afspraak professioneel gecoacht worden door bijvoorbeeld trajectbegeleiders van de organisaties waarmee wij samenwerken.

Utrecht Natuurlijk heeft een potentieel grotere capaciteit aan begeleid vrijwilligerswerk dan de capaciteit die tot nu toe wordt gebruikt. In de periode 2020 – 2023 breidden we plekken voor begeleid vrijwilligerswerk verder uit. Dat kan onder de voorwaarde dat: • de financiering van de begeleiding van deze arbeidsplaatsen en vrijwilligerswerk wordt gerealiseerd; • de arbeidsplaatsen kunnen worden geïntegreerd in onze dienstverlening en de begeleiding deels door medewerkers van Utrecht Natuurlijk kan worden gerealiseerd; • Utrecht Natuurlijk professionele kennis en ervaring met het werken met begeleid vrijwilligerswerk realiseert in haar organisatie.

Het grootste rendement kan worden gerealiseerd wanneer onze medewerkers in de dierverzorging, het tuinieren, de speelvoorzieningen en de boerderijwinkel en ondersteunende horeca een directe rol hebben in de aansturing van het begeleid vrijwilligerswerk. De deelnemers en begeleiders maken onderdeel uit van één organisatie en verhouden zich tot één werkproces dat wordt afgestemd op de doelen die Utrecht Natuurlijk wil realiseren. Wanneer de aard van het begeleid vrijwilligerswerk vraagt om een intensievere begeleiding realiseren we werkbegeleiders op locaties en werken we (bijvoorbeeld als onderaannemer) samen met organisaties als Reinaerde.

Samengang - Food for Good Utrecht Natuurlijk ontwikkelt kennis en ervaring met het werken met begeleid vrijwilligerswerk binnen de eigen organisatie. Om dit te realiseren zijn we in gesprek met Stichting De Wending over de overname van de activiteiten die De Wending uitvoert onder de naam Food for Good. De Wending biedt begeleide arbeidsplaatsen en vrijwilligerswerk onder de naam Food for Good op de gelijknamige tuin in park Transwijk. De Food for Good activiteiten worden gefinancierd met reguliere subsidiegelden van gemeente Utrecht uit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). De omvang van de activiteiten van Food for Good is echter te klein om de financiering van de bedrijfsvoering met deze reguliere subsidies te kunnen realiseren. Tot op heden lukte het De Wending om de financiering van de bedrijfsvoering te realiseren met aanvullende incidentele projectfinanciering. De projectfinanciering is afkomstig van vermogensfondsen en gemeente Utrecht. Gemeente Utrecht heeft nu aangegeven dat zij het aanbod aan begeleid vrijwilligerswerk van Food for Good graag wil behouden voor de stad en mee wil werken en financieren aan een toekomstbestendige bedrijfsvoering die niet meer afhankelijk is van incidentele projectfinanciering.

40

De Wending en Utrecht Natuurlijk willen met het onder­ brengen van Food for Good bij Utrecht Natuurlijk realiseren dat de activiteiten kunnen worden gecontinueerd en kunnen worden uitgebreid naar meerdere locaties van Utrecht ­Natuurlijk. Hierdoor stijgt het aantal deelnemers en nemen de interne kosten per deelnemer af. De financiering van de Food for Good activiteiten kan dan worden gerealiseerd uit reguliere subsidiestromen, waaronder die vanuit de WMO. Utrecht Natuurlijk kan door het onderbrengen van de Food for Good activiteiten kennis realiseren in de eigen organisatie met betrekking tot het werken met begeleid vrijwilligerswerk. Utrecht Natuurlijk en Food for Good hebben al een langdurige relatie. Medewerkers van Utrecht Natuurlijk waren betrokken bij de totstandkoming van de Food for Good activiteiten in 2011.

Utrecht Natuurlijk en De Wending hebben in juli 2019 een intentieverklaring getekend waarin beide partijen hebben verklaard te onderzoeken of en op welke wijze Utrecht Natuurlijk de Food for Good activiteiten kan overnemen. Het streven is om de Food for Good activiteiten vanaf 2020 in Park Transwijk over te nemen en uit te breiden naar enkele locaties van Utrecht Natuurlijk.

Nadat eerst de betrokken wethouders zich positief hebben getoond over de overname van Food for Good activiteiten door Utrecht Natuurlijk, hebben De Wending en Utrecht Natuurlijk eind augustus 2019 een verkennend gesprek gevoerd met de betrokken beleidsadviseurs en een wijkregisseur van de gemeente Utrecht. De Wending en Utrecht Natuurlijk hebben met gemeente Utrecht afgesproken per 1 november 2019 te besluiten of Food for Good wordt ondergebracht bij Utrecht Natuurlijk.

De financiering van intensief begeleid vrijwilligerswerk komt vanuit de WMO regeling Arbeidsmatige activering en wordt daarnaast gerealiseerd middels onderaanneming bij andere grotere zorgaanbieders. Bij deze vorm van begeleiding worden deelnemers in de verhouding van 1 op 10 begeleid.

Stichting De Wending draagt de accreditatie voor deze gunning (raamovereenkomst) bij samengang over aan Utrecht Natuurlijk. Het begeleid vrijwilligerswerk met een minder intensieve begeleiding wordt gefinancierd uit de subsidieregeling Sociale Prestatie. Bij deze vorm van begeleiding worden deelnemers in de verhouding van 1 op 40 begeleid. De Wending draagt ook deze accreditatie bij overname over aan Utrecht Natuurlijk en Utrecht Natuurlijk dient voor 1 oktober 2019 een subsidieaanvraag in voor de uitvoering van sociale prestatie op haar overige locaties in 2020.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

6. Werken in het groen 41

7

Communicatie 7.1 Inleiding

Met onze communicatie zorgen we dat Utrechters ons kennen, dat zij deelnemen aan ons aanbod en dat we samen met Utrechters en andere organisaties kunnen werken aan aantrekkelijke recreatie in de natuur, aan natuureducatie, aan voedselproductie in de stad en aan een biodiverse, klimaatadaptieve en gezonde groene stad.

We informeren Utrechters over onze onderwerpen op onze locaties, zorgen voor kennisoverdracht tijdens onze activiteiten en bieden een handelingsperspectief om zelf bij te dragen.

7.2 Ontmoeting op onze locaties De meeste Utrechters leren Utrecht Natuurlijk kennen via onze locaties, bijvoorbeeld door als kind met familie of school één van onze boerderijen of tuinen te bezoeken. ­Volwassenen die in Utrecht wonen, maar niet zijn opgegroeid, bezoeken de locaties met hun kinderen. Een deel van de Utrechters leert onze locaties kennen omdat ze recreëren in de parken en het groen en daarbij ook onze locaties tegenkomen.

De locaties worden goed gevonden. Wat nog beter kan is dat onze bezoekers ook bekend zijn met alle thema’s waar Utrecht Natuurlijk aan werkt, de doelen die we daarmee willen bereiken en dat onze bezoekers weten hoe ze daar ook aan bij kunnen dragen. In de periode 2020 – 2023 zorgen we dat onze bezoekers op de locaties in contact komen met de onderwerpen waar Utrecht Natuurlijk aan werkt en we vertellen dat de betreffende locatie een onderdeel is van het werk van Utrecht Natuurlijk. Daarnaast nodigen we mensen uit om ook een bijdrage te leveren.

42

7.3 Activiteiten We maken publiciteit voor onze activiteiten op onze website, via social mediakanalen, activiteitenagenda’s in wijk-, weeken dagbladen en via verschillende activiteitenkalenders op websites die zich richten op Utrecht of een deel van de stad.

Om het bereik van onze communicatie te vergroten gaan we in de periode 2020 -2023: • meer informatie verzorgen over initiatieven van bewoners en andere organisaties op onze locaties; • op de locaties meer aandacht besteden aan activiteitenaanbod op de andere locaties; • onze bezoekers nauwkeuriger volgen zodat we hen ook kunnen informeren op specifieke interessegebieden.

We onderzoeken hoe we de activiteitenagenda van Utrecht Natuurlijk en de activiteitenagenda met alle natuuractiviteiten in de regio Utrecht, de Groene Uitloper, naast elkaar kunnen blijven positioneren.

Initiatieven op onze locaties Door de initiatieven op onze locaties beter zichtbaar te maken geven we bezoekers een vollediger beeld van alle activiteiten die op onze locaties plaatsvinden en vergroten we de betrokkenheid en waardering voor deze initiatieven.

We laten zien dat een stadsboerderij een wijkpodium is met een hele grote verscheidenheid aan initiatieven die er hun plek vinden en er gebruik van maken. Er zijn imkerijen, muziekkoren, praatgroepen, permacultuurtuinders, exotische plantenkwekers en buurttuin initiatieven actief en dat is nog maar een kleine greep uit de vele initiatieven. De initiatieven zijn nooit exclusief, maar staan altijd open voor deelname van andere geïnteresseerden.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Activiteitenaanbod op andere locaties Een deel van onze activiteiten richt zich op inwoners uit de buurten die grenzen aan een locatie, maar een groot deel van onze activiteiten is ook interessant voor inwoners uit andere wijken. De bereidheid om een andere locatie te bezoeken dan de dichtstbijzijnde Utrecht Natuurlijk locatie verschilt per persoon, maar er zijn ook algemene verschillen te duiden per bevolkingsgroep. De bereidheid hangt vaak samen met de sociaaleconomische status en het opleidingsniveau van een inwoner. Inwoners met een lagere sociale economische status of lager opleidingsniveau zijn gemiddeld genomen minder bereid om langere afstanden af te leggen in de stad.

De reden waarom inwoners wel een afstand willen afleggen is omdat ze geïnteresseerd zijn in de aard van de activiteit of het onderwerp. We willen juist deze groep Utrechters verleiden om ook andere locaties te bezoeken dan de dichtstbijzijnde locatie in de wijk. We kiezen er ook voor om sommige activiteiten maar op één of twee locaties uit te voeren, omdat de bereidheid om hiervoor te reizen groter is en de uitvoering organisatorisch en financieel alleen haalbaar is op één locatie.

In de periode 2020 – 2023 besteden we vanuit onze locaties meer aandacht aan programma’s op andere locaties. We zorgen hiermee voor een groter bereik van onze activiteiten en voor een duidelijker beeld bij onze bezoekers van de onderwerpen waar Utrecht Natuurlijk aan werkt en hoe je daar op verschillende locaties en via diverse activiteiten aan deel kunt nemen.

Informeren op interesse gebieden In de periode 2020 – 2023 gaan we verder met de ontwikkeling van onze emailnieuwsbrieven. Op onze locaties, tijdens onze activiteiten en op onze website komen meer mogelijkheden om hierop in te schrijven. We volgen de interesses van onze bezoekers, zodat zij na inschrijving op een activiteit ook actief benaderd kunnen worden met informatie over soortgelijke activiteiten.

Een groep Utrechters raakt bekend met Utrecht Natuurlijk omdat ze specifiek geïnteresseerd zijn in onderwerpen die raken aan de doelen die wij willen realiseren. Dit zijn Utrechters die bijvoorbeeld geïnteresseerd zijn in stadsnatuur, moestuinieren, dieren houden, of die willen participeren het versterken van het klimaatadaptief vermogen van de stad.

Een deel van deze groep is al actief op deze onderwerpen en betrokken bij andere initiatieven die soortgelijke doelen nastreven als Utrecht Natuurlijk. Utrecht Natuurlijk benadert deze groep Utrechters door publiciteit te generen met samen­werkingspartners en via nieuwssites die zich specifiek op deze onderwerpen richten.

Groene Uitloper Met de Groene Uitloper promoten we natuuractiviteiten in de stad Utrecht en in een straal van 30 minuten fietsen rondom de stad. De Groene Uitloper wordt verzorgd door een team van enthousiaste vrijwilligers. Zij speuren websites en uitagenda’s af en verzamelen natuuractiviteiten van heel

veel verschillende organisaties. In de periode 2020 – 2023 onderzoeken we hoe we de website van Utrecht Natuurlijk en de Groene Uitloper beter met elkaar kunnen combineren en werken we aan de vindbaarheid van de Groene Uitloper op social media en websites van samenwerkingspartners. We onderzoeken een samenwerking met onder andere Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en IVN.

7.4 Handelingsperspectief In de communicatie over de onderwerpen waar wij ons mee bezighouden bieden we waar mogelijk ook een handelingsperspectief. We laten Utrechters kennismaken met onze onderwerpen, maar ons uiteindelijke doel is een actieve betrokkenheid, want ‘een groene en gezonde stad maken we samen’.

In de periode 2020 – 2023 onderzoeken we hoe we de kennis over onze doelen ook via media als onze website kunnen ontsluiten en handelingsperspectief kunnen bieden om met de kennis aan de slag te gaan.

Kennis delen Tijdens onze activiteiten delen we kennis met deelnemers.

Deze kennis willen we ook ontsluiten voor deelnemers die zich er bijvoorbeeld thuis verder in willen verdiepen, voor mensen die niet aanwezig konden zijn, of die ernaar zoeken.

Wij kunnen een toegevoegde waarde leveren door concrete vragen van bewoners thematisch te clusteren en te koppelen aan de juiste kennisbronnen en lokale organisaties of professionals die bewoners kunnen ondersteunen. We realiseren geen eigen kennisbibliotheek, maar verwijzen door naar gespecialiseerde kennisbronnen. Voorbeelden zijn informatie over moestuinieren, tuinieren op het balkon of het aanleggen van geveltuinen. Maar ook informatie over de biodiversiteit in de stad of het klimaatadaptief vermogen van de stad en de wijze waarop bewoners hier een bijdrage aan kunnen leveren. Ook met het ontsluiten van onlineinformatie over de natuureducatie voor het onderwijs verwachten wij een toegevoegde waarde te kunnen leveren.

Plan van aanpak We koppelen de beschikbare kennis aan een ‘plan van aanpak’. Laagdrempelige en overzichtelijke stappen die kunnen worden gezet om met een onderwerp aan de slag te gaan.

We wijzen daarbij onder andere op regelgeving en benodigde vergunningen. Door informatie te koppelen aan een plan van aanpak bieden we een compleet handelingsperspectief waar ook door andere organisaties naar verwezen kan worden.

Een voorbeeld is de aandacht die de gemeente Utrecht in diverse wijknieuwsbrieven besteedde aan het realiseren van geveltuinen. In de nieuwsberichten werd verwezen naar de onlineinformatie op de website van Utrecht Natuurlijk. In de periode 2020 – 2023 realiseren wij meerdere van deze concrete handelingsperspectieven.

7. Communicatie 43

8

De organisatie 8.1 Team

In 2020 herzien wij ons beleid met betrekking tot de inhuur van medewerkers met een oproepcontract omdat er nieuwe wetgeving van kracht wordt.

8.1.1 Medewerkers Utrecht Natuurlijk werkt met een team deskundige en bevlogen professionals. We geven invulling aan ons werk vanuit de kernwaarden deskundigheid, ondernemerschap, creativiteit en doen dat op verbindende en toonaangevende wijze.

De medewerkers van Utrecht Natuurlijk geven uitvoering aan onze activiteiten vanuit onze vijf stadsboerderijen. Vanuit deze locaties worden alle tien wijken in Utrecht bedient.

Medewerkers werken decentraal in een locatieteam en centraal in een vakgroep.

De teams op locatie bestaan uit een locatiecoördinator (stadsboer), een programmamaker, een educatiemedewerker, dierverzorgers en locatiemedewerkers. Op de locaties Eilandsteede en Griftsteede hebben wij daarnaast speeltuinmedewerkers in dienst, waarvan de personeelskosten worden gefinancierd uit een separate gemeentelijke subsidie speeltuinen. De locaties worden gezamenlijk ondersteund door twee facilitair medewerkers en een inkoper.

De uitvoerend medewerkers werken inhoudelijk en locatie overstijgend samen in de vakgroepen Dierverzorging, Tuinen, Speeltuinen, Educatie en Programma. Deze vakgroepen worden begeleid door coördinatoren. De nieuw te ontwikkelen dienstverlening voor boerderijwinkel en ondersteunende horeca en begeleide arbeidsplaatsen zal op soortgelijke wijze in de organisatie worden geborgd. Aanvullende externe opdrachten worden uitgevoerd door programmamakers en projectmedewerkers.

De uitvoering van ons programma wordt ondersteund door een bedrijfsbureau met een secretariaat, communicatie­ medewerkers, hoofd financiën en directie. De ICT-ondersteuning, financiële administratie en personeelsadministratie zijn deels uitbesteed bij gespecialiseerde bedrijven. We hebben een vaste externe hr-adviseur die ons ondersteunt bij de uitvoering van ons personeelsbeleid. De personeelsadministratie van medewerkers met een oproepcontract is nu belegd bij een uitzendbureau.

44

8.1.2 Personeelsbeleid Utrecht Natuurlijk is een lerende organisatie. Dat betekent dat wij voortdurend werken aan onze capaciteit om de resultaten te halen die we willen halen. Nieuwe denkpatronen zijn welkom; wij leren voortdurend om het geheel te zien. In ons personeelsbeleid laten wij ons leiden door de volgende uitgangspunten: 1. Wij bevorderen en stimuleren persoonlijke en collectieve ontwikkeling ten behoeve van ons vakgebied.

2. Wij durven onze eigen ideeën en (soms onbewuste) ­vooronderstellingen kritisch te (laten) onderzoeken.

3. Alle medewerkers en vrijwilligers kennen de missie, visie en doelstelling en dragen in de eigen rol bij aan de kernwaarden. Dit borgen wij in onze jaarplannen, resultaat­ gerichte afspraken en persoonlijke ontwikkelplannen.

4. Teamleren stellen wij centraal. Dat begint met de dialoog in onze teams waarbij de teamleden leren om samen te denken zonder te redeneren vanuit vooroordelen.

5. Alle onderdelen van onze organisatie zijn met elkaar ­verbonden en beïnvloeden elkaar.

In ons aannamebeleid selecteren we in eerste instantie op de talenten van medewerkers. We houden rekening met de persoonlijke verbinding met de stad en regio Utrecht en streven naar een cultureel divers personeelsbestand met een gelijk aantal mannen en vrouwen. Medewerkers worden op gelijke voet beloond. Er bestaat geen beloningsverschil tussen vrouwen en mannen of een beloningsverschil op basis van de culturele achtergrond van medewerkers.

8.1.3 Arbeidsvoorwaarden De arbeidsvoorwaardenregeling van Utrecht Natuurlijk is nu geregeld in de ARU/URU. Deze regeling is afgeleid van de rechtspositieregeling van de gemeente Utrecht met uitzondering van enkele specifiek benoemde punten.

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Deze arbeidsvoorwaardenregeling is in 2015 vastgesteld voor drie jaar. Utrecht Natuurlijk werkt aan de invoering van een arbeidsvoorwaardenregeling die beter past bij de aard van de werkzaamheden die Utrecht Natuurlijk uitvoert dan de rechtspositieregeling van de gemeente Utrecht. Een meer passende arbeidsvoorwaardenregeling moet opleveren dat: • De arbeidsvoorwaardenregeling een minder groot beroep doet op de administratieve capaciteit.

• De reguliere werktijden beter zijn aangepast op de dienstverlening die Utrecht Natuurlijk de stad moet/wil bieden.

• Er op termijn kosten worden bespaard doordat toelages onregelmatige dienst niet meer of minder behoeven te worden uitgekeerd.

Utrecht Natuurlijk streeft ernaar om uiterlijk per 1 januari 2021 een beter passende arbeidsvoorwaardenregeling in te voeren.

8.1.4 Stagiaires Utrecht Natuurlijk hecht grote waarde aan het bieden van opleidingsplaatsen. Dat doen we met name in de vorm van stages. We bieden opleidingsplaatsen om een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling van ons vakgebied en daarmee investeren we in onze collega’s van de toekomst. Utrecht Natuurlijk biedt opleidingsplaatsen op basis van wederkerig­ heid. Een stagiair wordt begeleid door onze medewerkers en levert in ruil daarvoor een bijdrage aan de uitvoering van onze dienstverlening.

De studenten die nu stage lopen bij het verzorgen van dieren leveren een toegevoegde waarde aan de concrete output voor onze organisatie. Met andere woorden, door de inzet van deze stagiaires kan Utrecht Natuurlijk haar programma kwantitatief en kwalitatief uitbreiden. De inzet van stagiaires op andere programmaonderdelen dan de dierverzorging is nu nog zo ad hoc dat deze nauwelijks leidt tot een structurele groei van ons programma. In de periode 2020 – 2025 ­vergroten wij de toegevoegde waarde van de inzet van ­stagiaires door: • meer structurele stageplaatsen te bieden op andere ­programmaonderdelen dan de dierverzorging; • langdurige samenwerkingsverbanden aan te gaan met passende opleidingen en deze te betrekken bij het ontwerp van de functie-inhoud van onze stageplaatsen; • de begeleiding van de stageplaatsen structureel te ­beleggen in onze teams.

Utrecht Natuurlijk heeft nu een structurele samenwerking met de mbo-opleidingen dierverzorging van het Wellant College, Aeres en LOI. Studenten van verschillende opleidingen, waaronder Biologie aan de Universiteit Utrecht, voeren ad hoc projectopdrachten of onderzoeken uit.

In de periode 2020 – 2023 wil Utrecht Natuurlijk de samenwerking uitbreiden met onder andere de opleidingen: • Biologie en masters over natuur en communicatie aan de Universiteit Utrecht; • Social Work (Culturele en Maatschappelijke Vorming (CMV) en Maatschappelijk Werk en Dienstverlening (MWD)) van de Hogeschool Utrecht en master Community Development; • Docent en kennismanager Natuur en Communicatie, Voeding en Communicatie en Tuin en Landschap van de Aeres Hogeschool in Wageningen; • Landscape and Environment Management, Hogeschool Inholland in Delft; • Mens en Natuur van HBO Van Hall Larenstein in Velp; • Toegepaste biologie van HAS Hogeschool in Den Bosch; • Urban green development van Wellant College in Houten.

We onderzoeken de mogelijkheden om ook samen te werken met opleidingen op het gebied van tuinieren, ecologie, sociale geografie, activiteitenbegeleiding van kinderen, hospitality en eventmanagement. Utrecht Natuurlijk blijft ook de diergeneeskundefaculteit van Universiteit Utrecht faciliteren om het door hen zelf ontwikkeld programma voor basisscholen op onze locaties uit te voeren.

8. De organisatie 45

8.1.5 Medezeggenschap: ondernemingsraad De medezeggenschap in de stichting krijgt vorm op basis van de Wet op de Ondernemingsraden. Organisatie met meer dan 50 medewerkers zijn verplicht een ondernemingsraad in te stellen. Utrecht Natuurlijk heeft een ondernemingsraad (OR). Dit is een inspraak- en medezeggenschapsorgaan bestaande uit werknemers die namens het personeel overleg voeren met de werkgever (bestuur en directie) over het ondernemingsbeleid en de personeelsbelangen. Leden van de ondernemingsraad kunnen een deel van hun formatie besteden aan werk voor de ondernemingsraad. Deze overlegt meerdere malen per jaar met de directeur (of directeur/ bestuurder) en minimaal eenmaal per jaar met het bestuur of Raad van Toezicht. De ondernemingsraad wordt ook gewaardeerd als klankbord voor directie en bestuur in het realiseren van een inspirerende en betrokken organisatiecultuur.

8.2 Governance, van bestuur naar Raad van Toezicht 8.2.1 Rechtsvorm, governance en benoemingsprocedure college van B en W Bij de verzelfstandiging van de gemeentelijk afdeling NME naar Utrecht Natuurlijk is gekozen voor een bestuur en een directie, gebaseerd op de Code Cultural Governance. In dit bestuursmodel stelt het bestuur het beleid vast en neemt het zelf alle belangrijke besluiten. De voorbereidende en uitvoerende aspecten van het bestuurlijke proces zijn gedelegeerd aan de directeur. Het college van burgemeester en wethouders (B en W) benoemt niet alleen het eerste bestuur en de directeur. Zij benoemt en ontslaat ook daarna nieuwe leden van het bestuur. Met deze afwijkende benoemings- en ontslagprocedure blijft de stichting aangesloten op de Transparantieregeling en kan gebruik worden blijven gemaakt van het BTW-compensatiefonds.

Het college van burgemeester en wethouders behoudt de bevoegdheid van het benoemen van het bestuur. Benoeming van het bestuur blijft dus een aangelegenheid van het college. Het beleid waarvoor het bestuur van de stichting verantwoordelijk is, moet passen binnen de subsidievoorwaarden en het gemeentelijke meerjarenbeleid. De directeur geeft daar uitvoering aan. De statuten van de stichting voldoen aan de voorwaarden voor de aanwijzing van de ANBI-status en aan de voorwaarden voor toelating vrijwillige aansluiting bij het pensioenfonds ABP.

8.2.2 Verandering van bestuursmodel Na vier jaar ervaring met deze vorm van besturen, is het huidige bestuur tot de conclusie gekomen dat de stichting toe is aan een volgende stap in de bestuurlijke aansturing. Het huidige bestuur is nu eindverantwoordelijk. De directeur, die

46

voltijds aanwezig is en daardoor de organisatie in de haar­ vaten kent, kan pas handelen na consultatie van het bestuur.

Dit was in de startfase van de stichting zeker nuttig, maar inmiddels is dit model niet meer logisch en passend voor de huidige organisatie. Het bestuur heeft zich daarom voorgenomen de statuten van de stichting te wijzigen naar een Raad van Toezicht model en legt dit besluit voor aan het college van burgemeester en wethouders. Door de bestuursvorm om te zetten in een Raad van Toezichtmodel komt de verantwoordelijkheid te liggen bij de directeur/bestuurder. De Raad van Toezicht ziet toe op het functioneren van de directeur/ bestuurder en de stichting.

De betrokken wethouder en ondersteunende ambtenaren hebben aangegeven dit een logische stap te vinden in de verdere ontwikkeling van Utrecht Natuurlijk, mits de benoemings- en ontslagprocedure zo wordt ingericht dat de stichting aangesloten kan blijven op de Transparantieregeling en gebruik kan blijven worden gemaakt van het BTW-compensatiefonds. De concept statutenwijziging wordt in 2019 gedeeld met de belastinginspecteur. Na goedkeuring wordt de statutenwijziging voltrokken.

8.3 Verantwoording De organisatie legt met het jaarverslag en de jaarrekening verantwoording af aan het college van burgemeester en wethouders en andere stakeholders zoals fondsen, sponsors en financiële instellingen. De jaarrekening wordt gecontroleerd door een accountant, aangewezen door het bestuur van de stichting. Het jaarverslag bevat een weerslag van de activiteiten zoals begroot in het meerjarenprogramma.

Ook bevat het jaarverslag een overzicht van gerealiseerde doelstellingen en ontwikkelingen op het gebied van beleid, bedrijfsvoering, bestuur, personeel en huisvesting. De jaar­ rekening en het jaarverslag zijn binnen zes maanden na ­sluiting van het boekjaar gereed.

8.4 Social Return Met Social Return wil de gemeente Utrecht extra banen en leerwerkplekken creëren voor Utrechters. Utrecht ­Natuurlijk levert op meerdere manieren een bijdrage aan deze doelstelling. Het personeelsbestand van Utrecht Natuurlijk bestaat voor een deel uit medewerkers die zijn aangenomen vanuit ID-functies. Er zijn medewerkers van 50 jaar en ­ouder in dienst gekomen vanuit een WW-uitkering. Utrecht ­Natuurlijk biedt ook stageplaatsen en werkplekken voor ­vrijwilligers. Door de financiële uitgaven die samenhangen met deze onderwerpen bij elkaar op te tellen drukken we onze social return uit in geld. Deze kapitalisatie is opgenomen in de begroting.

Utrecht Natuurlijk biedt ook arbeidsplaatsen aan mensen met een verstandelijke - of lichamelijke beperking. Wij

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

bieden ruimte aan organisatie die met hun cliënten op onze locaties werkzaamheden verrichten. Onze locatiemedewerkers dragen zorg voor een prettige werkomgeving en werkvoorraad. Meer hierover in paragraaf 6.3.

8.5 Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) Utrecht Natuurlijk wil op maatschappelijk verantwoorde wijze vormgeven aan de eigen bedrijfsvoering. Vanzelfsprekend maakt zorg voor natuur en milieu een belangrijk onderdeel uit van onze inspanningen op het vlak van MVO. Bij inkoopprocessen formuleren we onze vraag zo dat we leveranciers uitdagen ons een aanbod te doen dat aantoonbaar beter is voor natuur en milieu. Op onze stadsboerderijen zoeken we voortdurend naar mogelijkheden om te laten zien wat we zelf doen. De zichtbaarheid van de arbeidsplaatsen die we bieden aan vrijwilligers en mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt zijn voorbeelden van de wijze waarop wij MVO integreren in ons personeelsbeleid.

8.6 Relatie met Gemeente Utrecht 8.6.1 Accounthouder Wij hebben regelmatig overleg met onze accounthouder bij de gemeente Utrecht. We houden de accounthouder op de hoogte van de uitvoering van onze jaarplannen en van de voortgang op de doelen die we zijn overeengekomen. We wisselen informatie uit over ontwikkelingen in de stad en over vraagstukken die leven binnen de gemeente Utrecht.

De uitvoering van ons werk is afhankelijk van ontwikkelingen in de stad. Wanneer nodig besluiten we na onderling overleg en instemming over aanpassing van ons jaarplan of de uitvoering ervan.

Wij zorgen ervoor dat de accounthouder op de hoogte is van de mogelijkheden van Utrecht Natuurlijk en hoe die kunnen worden ingezet voor andere programmaopgaven.

De account­houder neemt deze kennis mee binnen de gemeentelijke organisatie en regionale netwerken en koppelt Utrecht Natuurlijk waar mogelijk aan collega’s die werken aan andere programmaopgaven waar Utrecht Natuurlijk een bijdrage aan kan leveren.

De accounthouder en Utrecht Natuurlijk bespreken het jaarplan en de begroting voor het opvolgende jaar en bespreken het inhoudelijk jaarverslag en de financiële jaarrekening van het voorgaande jaar.

8.6.2 Overige programmaopgaven Utrecht Natuurlijk geeft met haar werk invulling aan de doelstellingen uit de beleidsregel Natuur- en Milieucommunicatie en -educatie. De mate waarin we dat kunnen doen wordt beperkt door de financiën die hiervoor beschikbaar

zijn. In de afgelopen jaren heeft de gemeente Utrecht ons regelmatig verzocht om op deelonderwerpen extra inzet en programma te leveren. De financiering van deze inzet werd voldaan middels projectsubsidies of projectopdrachten. In de periode 2020 – 2023 richten wij onze organisatie ook zo in dat we projecten kunnen aannemen en extra capaciteit kunnen leveren wanneer dat nodig is. We zorgen voor regelmatige afstemming met de stadsecologen en beleidsadviseurs die betrokken zijn bij het gemeentelijk groenbeleid. We onderhouden ook contact met beleidsadviseurs die betrokken zijn bij programmaopgaven waar Utrecht Natuurlijk met haar kennis, netwerk, programma en locaties een bijdrage aan kan leveren. We hebben onder andere contact met beleidsadviseurs van de afdelingen onderwijs, maatschappelijke ontwikkeling, volksgezondheid en stadsbedrijven. Op wijkniveau hebben onze locatiecoördinatoren en programmamakers regelmatig contact met beleidsadviseurs en wijkmanagers over wijkgerichte programmaopgaven.

8.7 Netwerk Utrecht Natuurlijk participeert in verschillende netwerken. Dat doen we op wijkniveau en op stedelijk, regionaal, landelijk en Europees niveau. Op wijkniveau werken we in netwerken die zich inzetten voor sociale cohesie en voor natuurkwaliteit en gezondheid. Deze netwerken bestaan onder andere uit ‘groene’ en sociale welzijnsinitiatieven en maatschappelijke organisaties zoals DOCK, JOU en Sport Utrecht. Op stedelijk niveau werken we in netwerken gericht op ontwikkeling van onderwijs, gezondheid en welzijn en natuurlijk op onze ‘eigen’ onderwerpen natuureducatie, recreatie in het groen, biodiversiteit, klimaatadaptie, tuinieren en andere aanpalende onderwerpen. Een voorbeeld is het Magie-overleg over natuur in de stad.

We zijn regionaal verbonden met andere kinderboerderijen en opereren in netwerken met de landschapsbeheerders Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer en Utrechts Landschap. In deze netwerken werken we regelmatig samen met de Provincie Utrecht.

Wij zijn lid van het landelijke netwerk NME-organisaties.

Dit netwerk is gelieerd aan het bestuurlijke netwerk GDO (Gemeenten voor Duurzame Ontwikkeling). Ook is Utrecht Natuurlijk lid van de vSKBN, het landelijke kinderboerderijennetwerk en van de Coöperatie Leren voor Morgen en onderdeel van het coöperatie netwerk voortgezet onderwijs.

Wij hebben - tot wederzijds voordeel - goede banden met zich landelijk en provinciaal profilerende partijen op het snijvlak van NME en duurzaamheid. Dit zijn onder andere de vereniging GDO, Staatsbosbeheer, Natuur en Milieufederatie, Natuurmonumenten, IVN en SME.

8. De organisatie 47

48

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Bijlagen

8. Bijlagen 49

Bijlage 1: Kerndoelen

< terug naar p. 35

Kerndoelen Programma’s van Utrecht Natuurlijk geven specifiek invulling aan het leergebied ‘Oriëntatie op jezelf en de wereld’. In de meeste programma’s of projecten komen ook taal, rekenen, kunstzinnige vorming en bewegingsonderwijs (tuinieren!) aan bod.

Taal: Mondeling onderwijs 3

De leerlingen leren informatie te beoordelen in discussies en in een gesprek dat informatief of opiniërend van karakter is en leren met argumenten te reageren.

Rekenen: Wiskundig inzicht en handelen 24 De leerlingen leren praktische en formele rekenwiskundige problemen op te lossen en redeneringen helder weer te geven.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Mens en Samenleving 34 De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen.

35 De leerlingen leren zich redzaam te gedragen in sociaal opzicht, als verkeersdeelnemer en als consument.

37 De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen.

39 De leerlingen leren met zorg om te gaan met het milieu.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Natuur en Techniek 40 De leerlingen leren in de eigen omgeving veelvoorkomende planten en dieren onderscheiden en benoemen en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving.

41 De leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen.

42 De leerlingen leren onderzoek doen aan materialen en natuurkundige verschijnselen, zoals licht, geluid, elektriciteit, kracht, magnetisme en temperatuur.

43 De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind.

44 De leerlingen leren bij producten uit hun eigen omgeving relaties te leggen tussen de werking, de vorm en het materiaal­ gebruik.

45 De leerlingen leren oplossingen voor technische problemen te ontwerpen, deze uit te voeren en te evalueren.

46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde ten opzichte van de zon, seizoenen en dag en nacht veroorzaakt.

Oriëntatie op jezelf en de wereld: Ruimte 49 De leerlingen leren over de mondiale ruimtelijke spreiding van bevolkingsconcentraties en godsdiensten, van klimaten, energiebronnen en van natuurlandschappen zoals vulkanen, woestijnen, tropische regenwouden, hooggebergten en rivieren.

Kunstzinnige oriëntatie 56 De leerlingen verwerven enige kennis over en krijgen waardering voor aspecten van cultureel erfgoed.

12

50

Programma Basisonderwijs 2019 - 2020

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

Bijlage 2.1: NME-programma

< terug naar p. 36

NMEProgramma Basisonderwijs Utrecht

Utrecht Natuurlijk biedt Utrechtse basisschoolleerlingen een uniek natuuren milieueducatie-programma boordevol onvergetelijke natuurervaringen.

Educatieproduct

Kerndoelen

20 1 9 20 20

Groep

Periode

Aantal/ duur lessen

Lessen op Utrecht Natuurlijk-locaties Educatieve tuinen en stadsboerderijen Op de tuin: Kabouterpad

40

Op de tuin: Tuinverkenners

1

2

X

X

34, 35, 40, 41

Op de tuin: Groene vingers

34, 35, 39, 40, 41

Op de tuin: Proef de Herfst

34, 35, 39, 40, 41

Op de tuin: Buitengewone bodembeestjes

40, 41

Op de boerderij: Beestenboerderij

40, 41

4

X

X

X

39, 40, 41

Op de tuin: Vliegend volk

3

5

6

8

X

X

X

X

X

X

X

X

X X

X

7

X

X

X

begin april - zomervakantie

ca. 10 x 1 uur

tussen zomer- en herfstvakantie

ca. 3 x 1,5 uur

najaar

1,5 uur

mei, juni

1,5 uur

hele jaar

1 uur

40, 41

hele jaar

1 uur

Op de boerderij: Kaas maken

34, 40

X

X

X

X

winter

2-2,5 uur

34, 37, 40

X

X

X

X

hele jaar

ca. 1,5-2 uur

december

1 uur

Special: Winterverhalen

X

2 x 1 uur 3 x 1,5 uur

Op de boerderij: Veer & Vacht Op de boerderij: Werken op de boerderij

X

twee losse lessen: na- en voorjaar voorjaar - zomervakantie

X

X

X

X

1

2

3

4

X

X

Boerderij in de Kijker Op een echt boerenbedrijf De koeien van boer Jan

35, 39, 40, 41

Superboer!

35, 39, 40, 41

Check je melkpak!

35, 39, 40, 41

Educatieproduct

5

6

X

X

7

X

Kerndoelen

8

X

sept - nov, mrt - zomervakantie

2 uur

€

sept - nov, mrt - zomervakantie

2 uur

€

sept - nov, mrt - zomervakantie

2 uur

€

Groep

Periode

Materiaalprojecten Lessen op school met (levende) materialen van Utrecht Natuurlijk

1

2

3

4

5

6

7

8

X

X

X

X

X

X

34, 35, 39, 40, 41

X

X

Liesje bloeit vlijtig

40, 41

X

X

Champignons binnenste buiten

40, 41

X

X

Tuinieren bij school

Knollen, bollen, bloemen en soep

34, 40, 41

vanaf het voorjaar voorjaar najaar

X

X

januari - februari

Jungle op je tafel

40, 41

X

X

voorjaar

Rupsen voor en vlinders na

40, 41

X

X

juni

35, 39, 40, 48

X

X

najaar

Water om te drinken

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

1

Bijlagen 51

Bijlage 2.2: NME-programma, Duurzaamheid en Partners

Educatieproduct

Kerndoelen

< terug naar p. 36

Groep

Periode

Leskisten Projecten op school, uitgevoerd door de leerkracht mbv de leskist

1

2

3

4

5

6

7

8

X

X

X

X

hele jaar

Energie(k)

37, 39, 42

X

X

hele jaar

Energieke klas

37, 39, 42

X

X

oktober t/m maart

40, 41, 42, 44

X

X

hele jaar

37, 39, 49

X

X

hele jaar

3, 24, 42, 44, 45

X

X

hele jaar

Zwerfafval

3, 37, 39

De Zaak X Sarah’s Wereld (duurzaamheid) Expeditie Moendoes (wetenschap) Ontdekken & Onderzoeken

39, 42

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

Eigen lijf/Ander lijf 1-4 Vernieuwd! en 5-8

34, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

34, 39, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(W)onderwaterwereld

39, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

mei - juli, september

Weer & Klimaat

39, 43, 49

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

39, 40, 41, 44, 49

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

34, 35, 40, 41

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

1

2

3

4

5

6

7

8

34, 35, 39, 40

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

40, 41, 56

X

X

X

X

X

X

X

X

najaar

40

X

X

40, 41

X

X

40

X

X

Vogels

Bomen, bos, hout en papier Smaaklessen

Doe-het-zelf-projecten Op en rond de school, uitgevoerd door de leerkracht Lesbrief: Drinkwatereducatie Een pompoen, wat kun je er allemaal mee doen?

Kom eens uit je huisje Hoe komt een boom het jaar door?

Wildernis op straat

mei - oktober hele jaar hele jaar

40, 41

X

X

Junior Klimaattocht

3, 35, 37, 39

X

X

X

X

hele jaar

Kinderquiz Ecologische voetafdruk

3, 35, 37, 39

X

X

X

X

hele jaar

39,40, 41

X

X

X

X

wintermaanden

40, 41

X

X

hele jaar

3, 24, 41, 42, 44, 45

X

X

hele jaar

3, 35, 37, 39

X

X

hele jaar

Kiemen, groeien, bloeien

Quiz - Waarom dragen dieren geen trui?

Duiven in de stad Wetenschap in een wc-rol Keuzekisten digitaal

najaar, voorjaar, zomer

Special: Boomfeestdag

39, 40, 41, 56

X

X

X

X

X

X

X

X

(rondom) wo 18 maart 2020

Special: Duurzaamheid op maat

34, 35, 37, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

1

2

3

4

5

6

7

8

Duurzaamheid en Partners (dit regel je zelf met de betreffende organisatie) Duurzaamheid: Duurzame week Utrecht

34, 35, 37, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

juni 2020 en hele jaar

Duurzaamheid: Warme Truiendag

34, 35, 37, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

(rondom) 21 februari 2020

34, 35, 39

X

X

X

X

X

X

X

X

eind sept - begin okt

X

X

X

X

hele jaar

(€)

Duurzaamheid: Groene voetstappen Duurzaamheid: Het Voetafdruk Avontuur Special: Jong Leren Eten Special: Natuurwijs - NU naar buiten

34, 39, 57, 58

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

hele jaar

(€)

X

X

X

X

hele jaar

(€)

Special: Natuurwijs - Stadssafari Special: Biomimicry op het schoolplein

40, 41, 44, 45

Keurmerken: Eco-Schools

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

€

Keurmerken: PRISE Leren voor Duurzame Ontwikkeling

X

X

X

X

X

X

X

X

hele jaar

€

NB Zie voor meer informatie het programmaboek Natuur- en milieueducatie Basisonderwijs Utrecht en www.utrechtnatuurlijk.nl/scholen. € Aan deze les zijn kosten verbonden.

Let op Dit formulier is alleen voor intern gebruik op school, het is dus geen inschrijfformulier!

Voor het programma van de Buren neem je zelf contact op met de betreffende organisatie.

2

52

(€)

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

s NMEGid ia v l e t s Be schrijfonze in ina pag

Bijlage 3: Programma van de Buren

< terug naar p. 36

j jven bi Inschri regel n de Bure mét t je direc n. u de B re

Graag verwijst Utrecht Natuurlijk scholen ook door naar organisaties in en rond Utrecht en enkele landelijke organisaties die programma’s aanbieden die een mooie aanvulling zijn op ons natuur- en milieueducatie-programma.

Let op: de inschrijvingen voor de Buren lopen niet via Utrecht Natuurlijk. Je regelt dit zelf met de betreffende organisatie.

Organisatie

Groep

Kosten

Aantal/ duur lessen

Programma van de Buren (dit regel je zelf met de betreffende organisatie)

1

2

3

4

5

6

7 X

X

€ 35,-

1,5 à 2 uur

X

X

X

X

X

X

X

X

€ 195,- (€ 60,-) / € 495,- (€ 150,-)

1 dag / 3 dagen

Natuurmonumenten Haarzuilens

X

X

X

X

X

X

€ 2,50 per kind

2,5 uur

Universiteitsmuseum Utrecht

X

X

X

X

X

X

vanaf € 100,-

1,5 uur

Sonnenborgh museum & sterrenwacht

X

X

X

X

€ 75,- per 15 leerlingen

1,5 uur

Wetenschapsknooppunt Utrecht Nieuw!

X

X

X

X

zie website

divers

Waterschap De Stichtse Rijnlanden

X

X

X

X

geen

1 à 1,5 uur

X

X

X

X

€ 50,- per groep

1 uur

Botanische Tuinen Universiteit Utrecht NatuurWijs

Museum Hoge Woerd

X

X

Het Vogelnest

X

X

X

X

X

Stichting Bloeyendael Stichting Bee Foundation X

Stichting Technotrend

X

X

8

€ 4,- per kleuter

schooldag

X

geen

3 uur

X

X

X

X

X

€ 2,50 per kind

45 min, 1,5 uur

X

X

X

X

X

divers

divers

X

X

X

afhankelijk van leerlingenaantal

schooljaar

Energy Challenges Utrecht WNF regioteam Utrecht

X

X

X

X

X

X

X

X

gratis (donatie welkom)

1 uur

Vogelbescherming Nederland

X

X

X

X

X

X

X

X

geen

divers

Greenpeace Nederland

X

X

X

geen (vrijwillige bijdrage welkom)

20 - 150 min

Stichting Max Havelaar

X

X

X

geen

1 à 1,5 uur

IVN Natuurwerkweken

X

X

X

op aanvraag

ca. 3 à 5 dagen

X

X

X

zie website

0,5 dag /1 week

€ 30,- (ex. verzendkosten)

ca. 7 x 45 min

X

X

vanaf € 100,-

divers

X

X

€ 30,-

ca. 2 uur

Stichting Veldstudie Hei- en Boeicop

X

X

X

X

X

X

Hulptroepen uit de natuur De Duurzame Ontdekbus Nieuw!

X

X

X

X

X

X

X

X

Zonneles Nieuw!

X

TechniekTalent.nu

X

X

X

X

X

X

X

geen

15 minuten

X

X

X

X

X

X

bespreekbaar

60 - 75 min

Wetenschapsknooppunt Wageningen University

X

X

X

X

gedeeltelijk gratis

4 à 5 uur

Eco-Schools Nederland Nieuw!

X

X

X

X

geen

2 - 5 uur

Young Engineers Utrecht Nieuw!

Utrecht Natuurlijk - NME-Programma Basisonderwijs Utrecht 2019 - 2020

3

Bijlagen 53

Bijlage 4: Inspiratie per thema

< terug naar p. 36

Inspiratie per thema Hieronder vind je voorbeelden van ons programma, passend bij belangrijke maatschappelijke thema’s. Voor verdere tips en adviezen kun je contact opnemen met de educatiemedewerker van jullie Utrecht Natuurlijk-locatie.

Programma’s van de Buren vullen een aantal thema’s mooi aan.

Thema Natuurlijke omgeving, biodiversiteit

Thema Seizoenen, klimaat en water

MLessen: Alle tuinlessen / Alle boerderijlessen M Materiaalprojecten: Liesje bloeit vlijtig / Jungle op je tafel / Rupsen voor en vlinders na / Tuinieren bij school M Leskisten: Vogels / Bomen, bos, hout en papier / (W)onderwaterwereld / Eigen Lijf/Ander Lijf M Doe-het-zelf-projecten: Slakken / Wildernis / Quiz: waarom hebben dieren geen trui / Kiemen, groeien, bloeien / Duiven in de stad M Divers: Boomfeestdag / Alle Natuurwijsprogramma’s / natuurwerkweken / Biomimicry

MLessen: Alle tuinlessen M Materiaalprojecten: Water om te drinken MLeskisten: (W)onderwaterwereld / Weer & Klimaat M Doe-het-zelf-projecten: Junior Klimaattocht / Hoe komt een boom het jaar door? / Drinkwatereducatie MDivers: Excursie Waterschap

Thema Kringlopen en circulariteit M Lessen: Buitengewone bodembeestjes / Tuinverkenners / Groene Vingers / Proef de Herfst / Vliegend Volk M Materiaalprojecten: Tuin bij school, Rupsen/vlinders MLeskisten: De zaak X / Ontdekken & Onderzoeken M Doe-het-zelf-projecten: Hoe komt een boom het jaar door? / Junior Klimaattocht MDivers: Het Voetafdruk Avontuur

Thema Onderzoekend leren en wetenschap M Leskisten: Ontdekken & Onderzoeken / Expeditie Moendoes MDoe-het-zelf-projecten: Wetenschap in een wc-rol M Divers: Biomimicry / Programma’s van Wetenschapsknooppunt Utrecht

Thema (de wereld achter ons) Voedsel M Lessen: Alle tuinlessen / Alle boerderijlessen / Kaas maken / Alle Boerderij in de Kijker-lessen M Materiaalprojecten: Champignons, Knollen, bollen, bloemen en soep MLeskisten: Smaaklessen MDoe-het-zelf-projecten: Pompoen / Drinkwaterproject MDivers: Jong Leren Eten

Thema Energie, afval, duurzaamheid MLessen: Buitengewone bodembeestjes M Leskisten: Energie(k) / Energieke klas / Zwerfafval / Sarah’s Wereld / Bomen, bos, hout en papier M Doe-het-zelf-projecten: Kinderquiz Ecologische voetafdruk / Juniorklimaattocht / Keuzekisten M Divers: Warme Truiendag / Duurzame week Utrecht / Groene Voetstappen / Het Voetadruk Avontuur / Eco-schools / PRISE

Inspiratie per thema

54

17

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk

55

Utrecht Natuurlijk

030 753 38 00 info@utrechtnatuurlijk.nl www.utrechtnatuurlijk.nl @030natuurlijk /utrechtnatuurlijk /utrechtnatuurlijk

56

Beleidsplan 2020 – 2023 Utrecht Natuurlijk