Plassen in de kunst

Johan J. MATTELAER

Graffiti was one of the most beautiful things I’d ever seen. The kids who did it were very young and the fact that they had this incredible mastery of drawing completely amazed me. The technique of drawing using spray paint is amazing because it’s incredibly hard to do. And the fluidity of the line, the scale, and always that black line that tied it all together! It’s this line that has been my obsession since childhood.

Keith Haring

PLASSEN IN DE STRAAT: VAN GRAFITTI TOT STREET ART

GRAFFITI

Graffiti is een verzamelnaam voor afbeeldingen of teksten die op straat of openbare plaatsen, gevels of trams en treinen, met verf, verfstift (paintmarker), inkt of krassen zijn aangebracht. (Afb. 1) Graffiti zijn van alle tijden. De Romeinen schreven ook op hun muren en monumenten, zoals nog te zien is in het Oude Rome en Pompeï. In het Romeinse rijk schreef de man in de straat vulgair Latijn in plaats van de literaire taal. Deze bruisende steden telden uiteraard vele bordelen, en nog altijd vinden we op de weg die erheen leidt graffiti zoals: Hic ego puellas multas futui, (Hier heb ik heel wat meiden geneukt), Murtis bene fela (Myrtis, je zuigt goed) of Rufa ita vale quare bene felas (Rufa, moge het leven even goed zijn als je me bevredigt). (Afb. 2)

Maar niet alle bezoekers waren even tevreden: Sabina felas no belle fasces (Sabina, je zuigt hem wel, maar niet goed). En een man schijnt wel door het hele beroep ontgoocheld te zijn geweest: Ween meisjes, mijn penis heeft het opgegeven. Nu valt hij mannen vanachter aan. Vaarwel, wonderlijke vrouwen.

In China zijn de daziboa of muurkranten een traditie die al uit de keizerlijke periode stamt.1 In West-Europa interesseerde de – in Hongarije geboren – Franse fotograaf Brassaï, pseudoniem van Gynla Holász (1899-1984), zich in de jaren 1930 voor krabbels, tekeningen en opschriften op de muren van Parijs. Hij inventariseerde en fotografeerde ze.2 (Afb. 3)

Eind jaren 1960 namen New Yorkse jongeren de gewoonte over van de straatjeugd uit Philadelphia om met een viltstift hun schuilnamen

1.a. Graffiti, Melbourne. 1.b. Graffiti, Angels Gate Pool, Los Angeles. 1.c. Graffiti, Athene.

vliegensvlug op treinstellen en op metro’s te plaatsen. (Afb. 4) Dit soort ‘handtekeningen’ wordt tags genoemd. CORNBREAD uit Philadelphia beweerde de eerste writer te zijn geweest. In New York is JULIO 204 een van de eerst bekende taggers, gevolgd door TAKI 183.

Op het eind van de jaren 1970 worden de visuele codes vastgelegd die twintig jaar later nog geldig zijn: perfecte vlakken, vloeiende belettering, gedegradeerde en gecontroleerde kleuren. SEEN en BLADE worden als de Godfathers of Graffiti beschouwd.

Begin jaren tachtig inspireerden de graffiti van New York ook Europese kunstenaars zoals Blek le Rat in Parijs, en vervolgens werden ze geïntroduceerd in verschillende Europese steden.3 4 In Parijs waren het BANDO en de groep FORCE ALPHA die de kades van de Seine kleurden.

Een throw-up is een grote uitgewerkte tag met een of twee kleuren. In New York werd de viltstift al snel vervangen door de spuitbus en het metrostel werd de ideale drager om een miljoenenpubliek te bereiken. Naargelang de grootte van de schildering op de treinen onderscheidt men all-overs, top-to-bottom-, window-down- of end-to-end-graffiti. Een volledig beschilderde wagen inclusief ramen noemt men een whole car. Maar er zijn ook double whole car (ook wel married couple genoemd) schilderingen (pieces) gemaakt die bestaan uit twee whole car pieces. Graffiti op straat worden meestal aangebracht met behulp van spuitbussen met verschillende kleuren verf. (Afb. 5) Het zijn vaak korte teksten en afbeeldingen, variërend van tags (korte parafen waaraan de maker door zijn collega’s wordt herkend) tot pieces (grotere, met kunstzinnig gevoel uitgevoerde afbeeldingen). Vaak ziet men tientallen tags die dicht bij elkaar zijn neergezet. Er zijn duidelijke stijlen te herkennen in een ondergrondse graffiti-subcultuur. Graffiteurs zoeken soms moeilijk bereikbare plaatsen op en lopen daarbij het risico van valpartijen, aanrijding of elektrocutie. In grote delen van de maatschappij wordt graffiti echter minder gewaardeerd en als vandalisme beschouwd.

(Afb. 6)

Graffiti worden gezien als belangrijk onderdeel van de hiphopcultuur. Aanvankelijk werden graffiti als low brow art beschouwd, maar toen de uitingswijze evolueerde, werd deze in bredere kring als een uiting van kunst gezien, tot de graffitikunst ook maatschappelijk als kunstvorm werd aanvaard. De consumptiegoederen uit de popart, de afkeer van de galeriekunst en de ‘happening-en-performance-drang’ van de conceptualisten droegen ertoe bij dat de spuitbusschilders in de jaren tachtig graffiti als kunstvorm gingen beoefenen. Bekende graffitikunstenaars tijdens de opkomst van deze stroming in New York zijn Keith Haring, JeanMichel Basquiat en Kenny Scharf.

Graffitischilders werken zowel figuratief als non-figuratief, op om het even welk voorwerp, en ze laten zich alleen leiden door hun spontaniteit en een opvallend snelle uitvoering. Dit is dikwijls noodgedwongen, omdat de techniek dit enigszins vereist en de spuiter anders risico loopt te worden gearresteerd. In Nederland beweegt Laser 3.14 zich met gedichten op de grens tussen graffiti en street art. In 2015 werd in Goes zelfs een heus mural-festival gehouden, waardoor nu in de stad diverse grote en kunstzinnige graffitiwerken te bewonderen zijn.

Graffiti worden vaak aangebracht op bouwwerken die niet van privépersonen zijn, maar van de overheid of van grote organisaties. Vaak zijn rijdende objecten het doelwit, zoals het in- en exterieur van treinen, metro’s, trams, bussen en portocabins, en straatmeubilair zoals verdeelkasten van elektriciteitsbedrijven en van telefoon- of kabelbedrijven en ook brievenbussen en vuilcontainers. Het aanbrengen van ongewenste graffiti wordt beschouwd als beschadiging van objecten en de politie kan hiervan proces-verbaal opmaken en de dader opsporen. Deze moet meestal de kosten van het verwijderen betalen. Het reinigen van bekladde muren, geluidschermen, ramen, deuren, sloten, rijtuigen en dergelijke kost de eigenaar en uiteindelijk de maatschappij veel geld. Tijdens het reinigen worden onderliggende verflagen of bouwmateriaal vaak aangetast. Het gaat dus niet alleen om het verwijderen van de opgebrachte verf, maar ook om herstel.

3. Graffiti in de jaren 1930 te Parijs. Uit: Paris de Nuit door Brassaï. 4. Graffiti op metro in New York.

Veertig jaar geleden tekende Spyros Orneralis, een Griekse cartoonist, een kind dat plast op een kroon. Het symboliseerde de afkeer van de monarchie in Griekenland na de militaire dictatuur van 1967 tot 1974. Ditzelfde beeld dook recent weer op als graffiti in de Griekse straten, maar dan met het logo van de regerende PASOK-partij: een kind dat plast op de groene zon. (Afb. 7)

STREET ART

Street art is a male-dominated scene. Not only is a culture of hooded men creating art at night, but it is also in the arguably masculine need to territorialise a given space.

Daisy Wyatt (in Independent 19/04/2013)

Street art is een kunstvorm gerelateerd aan de graffitibeweging. Onder street art vallen diverse illegaal of legaal aangebrachte kunstuitingen langs de openbare weg die niet onder de pure graffiti vallen en evenmin tot de officiële kunst behoren. Street art komt voor in de vorm van stickers, sjabloondruk en posters, muurschilderingen en mobielen. Het grote verschil tussen graffiti en andere street art is dat het bij graffiti vaak primair om decoratieve naamtags gaat (en dus om de makers) en dat bij street art meestal de afbeeldingen en de boodschap erachter belangrijker zijn. Het kwaliteitscriterium voor graffiti is de moeilijkheidsgraad, en voor street art de originaliteit en uitdrukkingskracht. Veel makers van street art werken anoniem en verspreiden afbeeldingen zonder tekst of signatuur.

Het verschijnsel is ontstaan in de jaren 70 en werd toen gebruikt om politieke standpunten duidelijk te maken. Later verdween het fenomeen weer naar de achtergrond en het dook pas weer op in de late jaren 90. Dit keer als een zuivere kunstvorm waarbij de straat als tentoonstellingsruimte dient. Een andere vorm van street art is wild breien (guerrilla-knitting) waarbij straatobjecten zoals palen van verkeersborden of bomen aangekleed worden met kleurrijk gebreid textiel. Een derde variant is het wild tuinieren (guerrilla gardening), waarbij men zonder toestemming stukken onbenutte grond in steden beplant met bloemen of struiken.

De leuze hierbij is the street is our gallery!

Het mag dan ook niet verwonderen dat op verborgen straathoeken in allerlei suburbs en voorsteden ook afbeeldingen van plassende mensen en dieren geschilderd werden.

Street art was ooit het meest kritische kunstgenre, maar tegenwoordig wordt het ook gevraagd door overheden, cultuurcentra of zelfs toeristische diensten. Een genre dat ooit ontstond in verloederde buurten, duikt nu opnieuw op in dezelfde vervallen stadsdelen, maar in de hoop ze op te waarderen en er mensen naartoe te lokken die er anders in een grote boog omheen zouden lopen.5 In New York bestaat nu zelfs een alternatieve guided tour (35 $ per persoon!) waarbij men de evolutie van street art en graffiti kan bestuderen in de voorsteden Williamsburg en Bushwick. Een dergelijke toeristische rondrit kan men ook in Berlijn maken.

De subversieve culturen van de jaren 70 en 80 zijn onderdeel geworden van de mainstream, maar het is nog steeds de meest democratische vorm van kunst: soms dromerig, soms provocerend, soms louter esthetisch, soms snijdend kritisch, en vaak grappig, maar altijd laagdrempelig (pas wel op voor de stoeprand!).

In Frankrijk is Rennes een referentie geworden voor street art. Sinds een tiental jaar worden bruggen en muren langs de rivier de Vilaine met tientallen artistieke graffiti bedekt. Benoît Careil, verantwoordelijk voor cultuur in de stad, beweerde: C’est une ville où la liberté d’expression artistique est importante. De la part des habitants et des institutions, il y a une très grande tolérance de la vie artistique. In 2002 hebben de stad en de CRIJ Bretagne (Centre régional d’information jeunesse) de tag en de graffiti aangemoedigd door de Réseau Urbain d’Expression (RUE) te stichten en speciale muren en plaatsen ervoor aan te duiden en eind oktober een festival te organiseren. In 2002 was het op 8 muren toegestaan, in 2016 al op 25. Namen als Home, Mioshe, War, Dino-Vodoo en vele andere, versierden er de muren van verlaten panden en huizen en getuigen van de vrije

6. Graffitti, Van Sijpesteijnkaai te Utrecht.

8. Impasse de la Pisse, Rennes .

artistieke expressie, inspiratie en creativiteit van de kunstenaars. (Afb. 8)

Voorbeeld van street art of guerrilla art in Amsterdam zijn de Saunaman maar zeker ook Zene. Internationaal is Banksy wellicht de bekendste artiest binnen deze beweging.

Banksy is een anonieme artiest met zijn basis in Engeland. Er is weinig zekerheid over de ware identiteit van Banksy en de meeste bronnen geven aan dat zijn echte naam ‘Robert’ of ‘Robin Banks’ is. Maar waarschijnlijk heet hij Robin Gunningham. Hij zou in 1974 geboren zijn in Bristol. Zijn kunstwerken zijn vaak politiek en humoristisch van aard. In zijn straatkunst combineert hij graffiti met een hem kenmerkende sjabloontechniek.6 Banksy beweert zelf dat hij is overgestapt op het werken met sjablonen terwijl hij onder een treinstel schuilde omdat de politie hem op de hielen zat. Zijn straatwerk is te vinden in verschillende Europese steden, maar ook buiten Europa zoals in de Palestijnse gebieden en in de Verenigde Staten. Hij gebruikt street art als politiek en sociaal commentaar op de gebeurtenissen in de wereld. In februari 2011 werd een werk van Banksy opgemerkt in Los Angeles: een plassende hond geschilderd op een muur langs de Santa Monica Boulevard tussen Century City en Beverly Hills. (Afb. 9) We zien een monochrome hond die er als een bulldog uitziet en tegen de muur plast. De urine, geel gekleurd, spreidt zich meters uit achter de hond en geeft de indruk dat hij in de lucht plast. Waarschijnlijk was het Banksy’s bedoeling de jury van de Oscars te honen. Het werk werd zo waardevol dat het uitgekapt en verwijderd werd en als kunstwerk tentoongesteld. (Afb. 10) Een street art kunstenaar uit Los Angeles, Deedee Cheriel, zei hierover: ‘Banksy did a popular piece for a show in LA of a dog pissing on a wall. The majority of street art is like that, it’s like writing your name on the wall. It’s very juvenile, it’s very dry.’

Een hond die plast tegen een straatkraan in New York is een ander bekend werk van Banksy. (Afb. 11) Hoewel hij zichzelf geen artiest noemt, wordt Banksy door velen met respect als een getalenteerd kunstenaar gezien. Wegens de zweem van geheimzinnigheid rond zijn identiteit en zijn subversieve karakter heeft hij echter een soort cultus geschapen. Hij verschijnt in de straten van Londen, Bristol, Australië en de VS. Toch is hij niet alleen bekend wegens zijn anonimiteit, maar vooral vanwege de politieke thema’s in zijn werk. Met zijn controversiële ideeën zet hij de gewone burger in de straat aan het denken.

Volgens Peter Gibson, woordvoerder van de organisatie Keep Britain Tidy, is het werk van Banksy echter simpelweg vandalisme. Peter Gibson heeft voor deze mening in binnen- en buitenland medestanders. Het onderscheid tussen graffiti (niet toegestaan) en kunst (kan de stad verfraaien) is moeilijk te maken wanneer er miljoenen worden uitgegeven om de muren schoon te houden. De groep die het werk van Banksy wél als kunst ziet, is waarschijnlijk groter. Die mening wordt ondersteund door de hoge prijzen die bij kunstgaleries worden betaald voor zijn doeken en door het feit dat musea zijn werken opnemen in de collectie. Antikapitalisme is een van de thema’s in zijn werk. Met dit thema maakt hij zich kwetsbaar voor verwijten van hypocrisie. Sommige mensen hebben kritiek op de manier waarop Banksy geld verdient met zijn werk. De hoge prijzen voor zijn doeken (voor zijn versie van de Mona Lisa werd in 2006 op een Engelse veiling 58.000 pond betaald) en de verkoop aan bedrijven en kunstgaleries gaat volgens sommigen niet samen met een antikapitalistische boodschap. Daar staat tegenover dat Banksy voor een groot deel van zijn werk helemaal geen geld ontvangt. Het wordt anoniem op straat getekend en geschilderd. Banksy maakt daarnaast werk voor goede doelen, zoals Greenpeace, of laat het voor goede doelen gebruiken, zoals voor campagnes van Vredesactie, een Belgische vredesbeweging. Niet iedereen heeft waardering voor het gekozen medium of de aard van de boodschap van Banksy.

Banksy’s werk wordt vaak vergeleken met dat van de Fransman Blek le Rat, de ‘Vader van de stencil-graffiti’. Banksy zegt hier zelf over: ‘... every time I think I’ve painted something slightly original, I find out that Blek Le Rat has done it as well, only twenty years earlier.’7

10. Street art verheven tot kunst! 12. From Waterloo Square to Waterloo Station thanks to Banksy.

Banksy heeft zelf meerdere boeken gepubliceerd met foto’s van zijn werk in verschillende landen. Een ander ‘pissing’ werk van Banksy is de London Pissing Guard (Afb. 12) Het stelt een van de koninklijke guards voor die de wacht houden bij Buckingham Palace in Londen. De guards staan bekend om het feit dat ze onbeweeglijk op wacht staan, terwijl Banksy’s guard tegen de muur plast. Banksy zou hier willen aantonen hoe het gezag het publiek controleert. En een laatste plassende afbeelding van Banksy is zijn Baby peeing in Police Helmet(Afb. 13)

In New York schilderde de uit die stad afkomstige anonieme straatkunstenaar Hanksy een plassende hond in Mulburry Street in Lower East Side. Het is een parodie op de hond van Banksy in Los Angeles. (Afb. 14) Het hoofd van Banksy’s hond is hier vervangen door het hoofd van de coach Jimmy Dugan van de vrouwelijke beroepsbaseballploeg waarvan hij het petje draagt. Hij plast als een hond met een epische neon urinestraal. Hanksy spot hiermee met de Britse televisiecomedie A League of Their Own. Hanksy is vooral bekend door zijn humor. De naam Hanksy is fictief, en een samenstelling van de naam Banksy en de naam van de acteur en filmregisseur Tom Hanks. Hierover zegt hij zelf:

I started out taking the iconic works of the British artist Banksy and adorning them with the mug of Academy Award winner Tom Hanks. I coined it Hanksy; it’s just kind of a play on words. I’ve since moved on to utilizing other pop-culture figures and carrying on with the word play. I take those images and put them up on the street, both legally and illegally. I’ve been a fan of Banksy for a while now, and I’ve always had a deep love for Tom Hanks movies [from when I was] growing up in the ‘80s and ‘90s. And I’m a fan of the stupid joke, so it all just worked together. I came up with this idea that made me laugh, and I thought it would make other people laugh.

Hanksy begon met zijn eerste creaties in New York in 2011 en maakte er nadien nog honderden. Hoewel zijn meeste werken spotten met beroemdheden, kwam Hanksy in het nieuws in 2015 tijdens de presidentiële kiesstrijd toen hij als protest tegen Trump, die hij Tronald Dump noemde, in de Huffington Post een beeld plaatste van de kandidaat als een stuk feces met vliegen rond het hoofd.

De kunstcriticus Emilie Trice noemde Berlijn ‘the graffiti Mecca of the urban art world’, hoewel velen dat betwisten. Street art in Berlijn is big industry. Op straat is graffiti niet echt wettelijk, maar volgens de autoriteiten trekt de graffiti toeristen aan, en toeristen brengen geld mee! Na de collaps van de Berlijnse Muur wandelden de graffitikunstenaars zo Oost-Berlijn binnen. Mitte, Friedrichshain, Prenzlauer Berg, alle plaatsen die de militairen hadden bezet werden een nieuwe wereld voor de Oost-Duitse kunstenaars die zich bij hen voegden. Ze konden er zich vrij uitleven in de stad die beweerde volledig vrij te zijn. (Afb.15.)

Ook Berlijn heeft een bekende, maar anonieme street art kunstenaar: XOOOOX. Zijn fascinatie voor de graffitimode begon toen hij in de kelder van zijn ouders de stripverhalen uit hun jeugd ontdekte. Hij knipte er delen uit, mengde die en versierde er de muren van zijn kamer mee. En ook nu nog maakt hij thuis collages met modemagazines, van Harper’s tot Vogue, waarvan hij gewapend met zijn spray paint en stiften, grote replica’s mee op de muren van de straten tekent. Zo schilderde hij een vrouw die hurkend op de grond plast, wat sommigen als een teken van arrogantie beschouwen. Hij tekende haar op een grauwe, grijze en afstotende betonnen muur te midden van ongeïnspireerde graffitikrabbels. Voorbijgangers komen zelden langs zonder haar een vluchtige blik te gunnen. (Afb. 16) Zijn handtekening XOOOOX vloeit rond haar hoofd als een tekstballonnetje dat haar menselijker maakt. Het is een kunstenaar met een natuurlijke zin voor schoonheid, die zelfs een ontwrichtend onderwerp als plassen op straat tot street art kan verheffen.

13. Banksy: Baby peeing in Police Helmet. 15. Street art Berlijn. ©akg images 916013

Gas station in West Hollywood bij Los Angeles toont een plassende jongen tegen een hoge muur. Deze is niet van Banksy, maar van een volledig anonieme kunstenaar. (Afb. 17)

De Oostenrijkse street art kunstenaar Meer Sau uit Salzburg was reeds als kind geïnteresseerd in kleine stickers, en hij exploreerde iedere hoek in de straat, parkeerborden, electriciteitskasten enzovoort met zijn tekeningen. Hij verdedigt de stelling dat wanneer men zijn werk in de straat schildert, de natuur verder haar werk doet tot er niets van overblijft: iets scheppen dat na een zekere tijd weer verdwijnt! Ook hij schilderde in een straat te Brooklyn een plassende man op de muur.

Een laatste afbeelding komt uit mijn eigen stad Kortrijk, waar de kunstenaar Bert Van Wijnsberghe in 2004 de lokale glascollectors met plassende knapen versierde. (Afb.18) ■

VOETNOTEN

1

2

3

4

5

6

7 Dazibao betekent letterlijk: dagblad met grote karakters. Het was en is nog altijd een muurkrant met politieke en morele onderwerpen, die op straat geafficheerd wordt om door het publiek gelezen te worden. Brassaï, Morand Paul, Paris de Nuit, Editions Arts et Métiers Graphiques, 1932. Lewisohn Cedar, Street Art: The Graffiti Revolution, Tate Museum, Londen, 2008. Martha Cooper, Henry Chalfant, Subway Art, 1984. Van Ongevalle Filip, Street art is van straat geraakt, De Standaard, pd2, 24 mei, 2017. Een sjabloon is een grafische vorm die voor herhaaldelijk gebruik is bedoeld. Lee Coan, Breaking the Banksy: The first interview with the world’s most elusive artists, in Daily Mail, 13 juni 2008. Het nieuwe boek van Dr. Johan J. Mattelaer verschijnt in maart 2018 in het Nederlands én in het Engels bij Amsterdam University Press.

Meer dan 400 kunstwerken met als onderwerp: de ‘plassende mens’: een unieke collectie Hardback - 244 pagina’s - 19,5 x 25 cm - 29,99 € - ISBN 978 94 6298 731 9

17. Gas Station, Los Angeles, California – Pink Pee Boy. Unknown Artist.

18. Plassende knaap op glascontainer door Bert Van Wijnsberge. Kortrijk 2004. Le nouveau livre de Dr. Johan J. Mattelaer paraîtra en mars 2018 en néerlandais et en anglais (Amsterdam University Press).

Plus de 400 œuvres d’art qui portent sur le thème d’uriner: une collection unique. Hardback – 224 pages – 19,5 x 25 cm - € 29,99 – ISBN 978 94 6298 731 9