CZY MOŻLIWY JEST ŚWIAT NAUKI BEZ TESTÓW NA ZWIERZĘTACH? – wywiad z pełnomocnikiem rektora ds. doświadczeń na zwierzętach prof. dr hab. Krzysztofem W. Nowakiem

Podobnie jak wielu badaczy, nie wyobrażam sobie postępu w szeroko rozumianych naukach biomedycznych bez udziału zwierząt doświadczalnych. Odniosę się tylko do obszaru mi najbliższego, czyli do badań funkcji endokrynnej trzustki. To dzięki badaniom Bantinga i Besta prowadzonym na początku lat dwudziestych ubiegłego wieku wiemy dziś, na czym polega cukrzyca. Badania te były prowadzone na zwierzętach, a konkretnie na psach. Dodam tylko, że dziś już prawie nikt nie używa psów w doświadczeniach. Również świnka morska ma ogromne zasługi w badaniach nad cukrzycą. Dzięki występującej u niej unikalnej mutacji receptora insuliny świnka morska była jedynym gatunkiem, z użyciem którego możliwe było wyprodukowanie niezbędnych w diagnostyce cukrzycy przeciwciał przeciw insulinie. Dziś już korzystamy ze specjalnej metody produkcji przeciwciał in vitro. Takich przykładów w najnowszej historii nauk biomedycznych jest bardzo wiele.

Jest kilka obszarów, w których stosuje się badania na zwierzętach – to mianowicie podstawowe badania naukowe w obszarze nauk biomedycznych, po drugie wymagane prawem testy substancji i wyrobów medycznych w celu sprawdzenia ich bezpieczeństwa dla ludzi, a po trzecie wykorzystanie zwierząt w celach szkoleniowych i dydaktycznych.

W badaniach podstawowych wykorzystuje się głównie zwierzęta laboratoryjne, to znaczy myszy i szczury, choć ze względu na podobieństwo fizjologiczne do człowieka bardzo często korzysta się ze świni. Znów posłużę się bliskim mi obszarem badań nad metabolizmem energetycznym. Rozumiem przez to badania nad mechanizmami regulującymi łaknienie i odkładanie rezerw w tkance tłuszczowej. W tym obszarze pracujemy od około trzydziestu lat. Poszukiwanie mechanizmów regulujących te procesy jest niezmiernie istotne ze względu na rosnący odsetek ludzi otyłych. W naukach biomedycznych jest wiele takich obszarów, z chorobami nowotworowymi na czele. Zawsze zaczyna się badania od doświadczeń in vitro, jednak hodowle komórkowe nie odzwierciedlają skomplikowanych powiązań, jakie występują pomiędzy tkankami i organami w żywym organizmie.

Drugi obszar dotyczy wymaganych prawem testów substancji i produktów medycznych. Tutaj również jest wiele testów in vitro, jednak podobnie jak w badaniach podstawowych, konieczne są doświadczenia na zwierzętach. Takie badania z użyciem zwalidowanych metod wymagane są w celu dopuszczenia produktu do użycia.

Trzeci obszar to szkolenia i dydaktyka. Tutaj jest najwięcej wątpliwości zgłaszanych przez organizacje prozwierzęce. Wiele szkoleń jest przeprowadzanych z użyciem tkanek i organów zwierzęcych, jednak wszyscy podkreślają, że złotym standardem są szkolenia z użyciem żywych zwierząt w głębokiej narkozie. Pewnie nikt z nas nie chciałby, aby chirurg sprawdzał swoje umiejętności na nim. Oczywiście takie doświadczenia dotyczą tylko bardzo wąskiej grupy kierunków studiów czy szkoleń specjalistycznych, takich jak medyczne, weterynaryjne czy biologiczne.

W Polsce, podobnie jak w całej Unii Europejskiej, obowiązują przepisy, które nakładają na ośrodki prowadzące badania na zwierzętach obowiązek corocznych sprawozdań. W ostatnich latach wydawano rocznie około 1300–1500 zgód na doświadczenia na zwierzętach, w których wykorzystywano 150–200 tys. zwierząt. Trzeba pamiętać, że w tym zestawieniu są zwierzęta hodowlane wykorzystywane na przykład w badaniach żywieniowych, czyli całe stada dzielone na grupy doświadczalne. W ostatnim roku, jak wynika z danych analizowanych przez nas w Krajowej Komisji Etycznej, liczba użytych zwierząt znacząco spadła ze względu na pandemię.

Środowisko naukowe, w szczególności ludzie pracujący ze zwierzętami, to osoby wrażliwe, które nie są przecież obojętne na krzywdę zwierząt. Zdają sobie jednak sprawę, że w przypadku badań działają w imię wyższej konieczności, pracując na rzecz postępu cywilizacyjnego.

Po pierwsze, jeśli badacz wkłada w prowadzone prace całą posiadaną wiedzę, jeśli ma świadomość wpływu na jego doświadczenie niepożądanych czynników, choćby stresu, jeśli angażuje w taką pracę swój czas i środki finansowe, wreszcie, jeśli chce swymi wynikami podzielić się w publikacji, to nadrzędnym nakazem jest zadbanie o dobrostan obiektu badań. Każdy z nas prowadzących badania na zwierzętach ma tego świadomość i rygorystycznie tego przestrzega. Po drugie,

we wniosku do lokalnej komisji trzeba przedstawić wszystkie działania, jakie mają zapewnić dobrostan zwierząt i ograniczyć cierpienie. Po trzecie, jeśli procedury opisane we wniosku są dotkliwe, to lokalna komisja dokona retrospektywnej oceny zastosowanych procedur.

Trudno jest przewidywać przyszłość w tak dynamicznie rozwijających się naukach, jakimi są nauki biomedyczne. Z własnego doświadczenia mogę powiedzieć, że w przeciągu ostatnich około trzydziestu lat dość istotnie zmniejszyliśmy liczbę zwierząt w doświadczeniach in vitro. Bardzo często pracujemy na izolowanych komórkach lub na ustalonych liniach komórkowych. Wyniki uzyskane w doświadczeniach in vitro nie odzwierciedlają jedW ostatnich latach wydawano rocznie oko- nak skomplikowanych reło 1300–1500 zgód na doświadczenia na lacji pomiędzy tkankami zwierzętach, w których wykorzystywano jakie panują w organizmie 150–200 tys. zwierząt. żywym. Próbuje się konstruować modele zbudowane z wielu typów komórek, jednak i taki model jest daleki od natury. W biologii panuje zasada ponadaddytywności, czyli organizm jest zdecydowanie czymś więcej niż sumą jego tkanek. To właśnie powoduje, że nasze badania są tak pasjonujące, ponieważ rzadko możemy przewidzieć ich wyniki. Moim zdaniem właśnie z tych powodów w przewidywalnej przyszłości nie zrezygnujemy z badań na zwierzętach. Pewnie będzie postępowało ograniczanie doświadczeń in vivo, jednak zawsze na końcu naszego dociekania zostanie doświadczenie z wykorzystaniem zwierząt.

Rozmawiała