22
Leidraad
ALUMNIMAGAZINE VAN DE UNIVERSITEIT LEIDEN
NAJAAR 2014
Onnodige geheimen Te vaak ontsnappen geheime diensten aan journalistieke, politieke en historische aandacht. Logisch, daar zijn het geheime diensten voor. Maar dat hoeft niet, bewijst historicus Constant Hijzen (Faculteit Geesteswetenschappen). Hij promoveert volgend jaar op de AIVD en haar voorgangers.
E
en geheim Koninklijk Besluit (van 8 augustus 1949) dat uiteindelijk uitlekte naar de Eerste Kamer bevestigde voor het eerst het bestaan van een geheime dienst in Neder land. Tot dan waren er wel diensten, maar slechts in de uitvoering; geheim en onzichtbaar. Hoewel, nuanceert Constant Hijzen direct, de geheime dienst die er was, de in 1946 opgerich te Centrale Veiligheidsdienst, stond al een tijdje op de begroting van Alge mene Zaken. Soms stelden parlemen tariërs daar vragen over, maar echt diepgravend was die controle niet. Dat veranderde tijdens een debat in de Senaat. Toenmalige PvdA-minister- president Drees kreeg in augustus 1949 en plein public de eerste ‘stekeli ge vragen’. Want waarom was er zo’n dienst? Wat deed die precies en wat zijn dat dan – inlichtingen? POLDEREN
Die vragen zijn hetzelfde gebleven, toch is de structuur van het toezicht op de diensten na 1952 niet wezenlijk veranderd. PvdA-kamerlid Jaap Bur ger eiste in dat jaar meer parlemen taire controle; politici en ambtenaren polderden de directe voorganger van de huidige Commissie voor de Inlich tingen- en Veiligheidsdiensten (in de wandel wel de Commissie Stiekem) in elkaar. Daarin zijn de vijf grootste frac ties vertegenwoordigd die hun voor zitter afvaardigen om met de minister
van Binnenlandse Zaken in het geheim de dienst te controleren. In het begin betekende “controleren” overigens vooral het afhandelen van individuele klachten van burgers. Dat veranderde door de opstelling van individuele fractievoorzitters die de controle uitbreidden naar het beleid en, soms zelfs, het operationele niveau van de veiligheidsdienst. ‘Joop Den Uyl (PvdA) en Hans van Mierlo (D66) voer den eind jaren zestig veel fundamen telere discussies over het functioneren van de toen nog Binnenlandse Veilig heidsdienst.’
Binnenlandse Zaken, door de toen malige Secretaris-Generaal Jozias van Aartsen (nu burgemeester van Den Haag) is aangedrongen op een actieve re bemoeienis met de dienst door het parlement. Desinteresse voerde ech ter de boventoon. ‘Een geheime dienst, daar scoor je niet mee.’ Hoe anders is dat in bijvoorbeeld Denemarken waar in 1999 een parlementaire commis sie werd ingesteld die de bemoeienis van de veiligheidsdienst met politieke partijen ten tijde van de Koude Oorlog moest onderzoeken.
Ed van Thijn (voormalig fractievoorzit ter PvdA, voorzitter van de C ommissie Stiekem en in 1980-1981 minister van Binnenlandse Zaken) zette die lijn voort. Hijzen concludeert dat de invul ling van het ministeriële en parlemen taire toezicht sterk persoonsgebonden blijkt. ‘Sommige ministers of fractie voorzitters vullen die verantwoor delijkheid actiever in en willen veel weten. Een andere minister wil zo wei nig mogelijk weten om problemen in de Kamer te vermijden.’ Plausible deniability, in goed Nederlands. Hijzen stelt ook dat er nauwelijks fun damenteel politiek en maatschappelijk debat over het democratisch toezicht op de AIVD is gevoerd. Die mogelijk heid was er na de val van de Muur in 1989. Zowel vanuit de dienst door het toenmalige hoofd Arthur Docters van Leeuwen, als vanuit het ministerie van
Beide conclusies moeten volgens Hijzen nieuwe discussies over veilig heidsdiensten sturen. ‘Bij acute en toenemende dreiging kunnen we met de lessen uit het verleden scherper kij ken naar de wijze waarop we die con trole en verantwoording organiseren.’ Te vaak wordt de dienst achteraf bekri tiseerd, terwijl beslissingen zelf niet kritisch genoeg zijn gecontroleerd. Hijzen ziet wel steeds meer journalis ten hun pijlen op de AIVD richten sinds de onthullingen van Edward Snowden. Maar het parlementaire toezicht op de AIVD is geregeld zoals Jaap Burger het in 1952 voorstelde: voor een select gezelschap en bovenal onzichtbaar voor diegenen die waarschijnlijk nooit zullen weten ooit met geheim agenten van dienst te hebben gehad.
JOURNALISTIEK