Code Gedragswetenschappen 5 GO! Voorbeeldpagina's

Thema 1

De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 9

5/08/16 11:50

Hoofdstuk 1

Niemand is 1

stie van e kw n e E . ik e lv a h e uniek … b

persoonlijkheid

Weten waarover we praten: de juiste begrippen ................................................................................................................................... 12 1.1 Het begrip persoonlijkheid .................................................................................................................................................................................. 13 1.2 Het begrip temperament ..................................................................................................................................................................................... 15 1.3 Het begrip karakter ................................................................................................................................................................................................... 18 1.4 Het begrip constitutie .............................................................................................................................................................................................. 19

2

Typologie: een middel om iemands persoonlijkheid te leren kennen ................................................................................. 20 2.1 Hippocrates en Galenus: typologie op basis van het verband tussen temperament en lichaamssappen ....... 21 2.2 Kretschmer: typologie op basis van constitutie ..................................................................................................................................... 22 2.3 Sheldon: typologie op basis van het verband tussen constitutie en temperament ....................................................... 24

3

Het meten van persoonlijkheidsverschillen .............................................................................................................................................. 26 3.1 Allport: adjectieven als persoonlijkheidstrekken .................................................................................................................................... 26 3.2 Cattell: zestien persoonlijkheidstrekken ...................................................................................................................................................... 27 3.3 Goldberg: The Big Five ........................................................................................................................................................................................... 28

Na dit hoofdstuk kan je … £ de begrippen persoonlijkheid, temperament, karakter en constitutie omschrijven; £ de vier redenen beschrijven waarom we iemands persoonlijkheid willen leren kennen; £ uitleggen hoe Hippocrates en Galenus, Kretschmer en Sheldon het begrip persoonlijkheid gebruikten en typeerden; £ de persoonlijkheidstrekken van Allport beschrijven; £ de persoonlijkheidstrekken van Cattell beschrijven; £ The Big Five toelichten en toepassen; £ het bestaan van persoonlijkheidsverschillen kwalitatief verduidelijken; £ het bestaan van persoonlijkheidsverschillen kwantitatief verduidelijken.

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 11

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

11 5/08/16 11:50

INTRO Op 1 september stapte ongeveer 80 % van de leerlingen die op 30 juni in het vierde jaar Humane wetenschappen zaten over naar het vijfde jaar. Van alle studierichtingen is dat het hoogste percentage dat zijn studierichting trouw blijft.

Daarnaast stapten er die dag nog veel leerlingen uit andere studierichtingen over naar Humane wetenschappen. Zulke leerlingen noemen we zij-instromers. Ze moeten zich inpassen in de reeds gevormde groep klasgenoten die hen – zo zitten mensen nu eenmaal in elkaar – beoordelen vanaf die eerste stappen in hun klas. Wie zijn ze? Wat drijft hen?

Evy is een zij-instromer in de klas van Ben. Ben kent de meeste leerlingen van zijn klas al sinds het derde jaar Humane wetenschappen. Hij weet uit de klasgesprekken wat zij belangrijk vinden, wat hun voorkeuren zijn, hoe ze reageren. Kortom, hij kan over hun persoon al heel wat vertellen.

Evy komt van een andere school, waar ze Sportwetenschappen volgde.

Hoewel Ben Evy nog niet kent, voelt hij zich prima bij haar tijdens de eerste klasactiviteiten die ze samen uitvoeren. Er gaat nogal wat dynamiek van haar uit, ze staat op het eerste gezicht haar mannetje en luistert aandachtig naar argumenten van anderen vooraleer een overwogen standpunt in te nemen.

Ben is best een open kerel die makkelijk contacten legt met anderen. De klasgenoten kennen hem: als er iemand nieuw is in de klas, zal Ben er zich wel om bekommeren. Zo zit hij nu eenmaal in elkaar en hij doet dat goed. Zou het ook vlot lopen met Evy, of heeft hij zich tijdens de eerste contacten vergist?

Sommige klasgenoten vonden Evy aanvankelijk wat teruggetrokken. Maar bij het laatste klasdebat over persoonlijkheid kwam ze gevat uit de hoek. Een aanwinst voor de klas! Ben, die in de schoolraad zit, overweegt om haar te vragen of ze ook wil meedoen aan de schoolraadverkiezing. Hij vermoedt dat Evy schitterend kan speechen.

1 Weten waarover we praten: de juiste begrippen Zoveel mensen, zoveel ik-jes, zoveel gelijkenissen maar ook … zoveel boeiende verschillen. Mocht je anderen laten neerschrijven wie jij bent en dat vergelijken met je eigen beschrijving, dan sta je allicht versteld van de verschillen in die beschrijvingen. Want mensen verschillen in hoe ze denken over zichzelf en over anderen. Iedereen heeft een andere persoonlijkheid.

Op het internet vind je een waaier aan persoonlijkheidstesten, die variëren van heel ludieke tot waardevolle professionele testen. Dergelijke testen slagen er af en toe in om een stukje van je persoonlijkheid bloot te leggen.

Maar om een juist beeld te krijgen van wat onze persoonlijkheid precies is, moeten we eerst een aantal inzichten uit de persoonlijkheidspsychologie bekijken.

‘Onze meest gespeelde rol in het leven, ook met onszelf als toeschouwer, noemen we onze persoonlijkheid.’

Louis Hoyack

12

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 12

Code

5/08/16 11:50

1.1 Het begrip persoonlijkheid Opdracht 1 In de tabel worden vier kenmerken van het begrip persoonlijkheid beschreven. Illustreer die kenmerken met zinnen uit het voorbeeld in de intro. kenmerk van persoonlijkheid

voorbeeld

1

Persoonlijkheid komt tot uiting in de gedragingen van de persoon. We leiden de karakteristieke kenmerken van iemand af uit zijn gedrag.

2

Persoonlijkheid benadrukt het unieke van de mens.

Mensen vertonen gelijkenissen met elkaar, maar niemand is identiek. Iedereen onderscheidt zich wel op een of andere manier van de anderen.

3

Persoonlijkheid is onverbrekelijk verbonden met de situatie waarin de persoon zich bevindt. Afhankelijk van de situatie (de context) waarin men zich bevindt, zullen andere eigenschappen tot uiting komen.

4

Persoonlijkheid is een samenhangend geheel van persoonlijkheidseigenschappen. Ieder van ons beschikt over een gedragsarsenaal waarin een vast patroon herkenbaar is. Dat maakt ons gedrag voor anderen die ons goed kennen min of meer voorspelbaar.

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 13

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek ‌ behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

13 5/08/16 11:50

Op basis van de hierboven genoemde kenmerken wordt persoonlijkheid* omschreven als het patroon van karakteristieke gedachten, gevoelens en gedragingen dat de ene persoon van de andere onderscheidt en dat constant blijft in de tijd.

De persoonlijkheidspsychologie bestudeert verschillende aspecten van iemands persoonlijkheid. In dit hoofdstuk bekijken we de volgende aspecten: • temperament; • karakter; • constitutie.

OORSPRONG VAN HET BEGRIP PERSOONLIJKHEID Het woord persoonlijkheid komt uit de theaterwereld, meer bepaald uit het klassieke Romeinse theater. Het woord is afgeleid van het Latijnse persona,, dat (theater)masker betekent. De acteur droeg een masker dat verwees naar het uitgebeelde personage. Dit refereert aan de manier waarop iemand door de buitenwereld wordt gezien en niet aan hoe iemand werkelijk is.

14

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 14

Code

5/08/16 11:50

1.2 Het begrip temperament • •

Van Jonas wordt beweerd dat hij snel en hevig kwaad wordt. Tijdens voetbalwedstrijden moet de trainer hem vaak tot kalmte aanmanen.

Iedereen in de klas houdt ervan om met Adil samen te werken, zeker voor het vak P.O. Adil is bijzonder creatief aangelegd.

Bij opdrachten voor dat vak gaat hij er altijd 100 % voor.

Wanneer we het over temperament* hebben, bedoelen we een aangeboren, typerend reactiepatroon dat iemands gedrag bepaalt. Dat patroon blijft grotendeels onveranderd tijdens het leven.

Temperament heeft te maken met: • de intensiteit van het gedrag (Hoe hevig vertoont iemand het gedrag?); Jonas wordt snel en hevig kwaad.

• de bereidheid tot actie (Met welke snelheid gaat de persoon in op een prikkel?); Jonas wordt snel kwaad.

Adil toont dat hij graag met anderen samenwerkt.

• het activiteitsniveau (Hoeveel energie steekt de persoon in zijn activiteiten?).

Bij opdrachten gaat Adil er altijd 100 % voor.

Opdracht 2 Toon aan dat je het begrip temperament begrijpt en in een voorbeeld kan herkennen. Doe dat door de onderstaande voorbeeldsituaties te decoderen: achterhaal de intensiteit van het gedrag, de bereidheid tot actie en het activiteitsniveau. a

b

c

Iedereen stond bewonderend te kijken naar Maité. Vooral het indrukwekkend energieverbruik tijdens haar pianooptreden viel op. Maar zo kennen ze haar. Als zij iets doet, is het altijd met volle inzet, heel temperamentvol. Soms botst het weleens als ze er in een gesprek iets te fel invliegt en dingen zegt waarvan ze achteraf spijt heeft.

•

Intensiteit van het gedrag:

•

Bereidheid tot actie:

•

Activiteitsniveau:

Als centrale verdediger is Stan de geschikte man. Die kerel is gewoon niet uit zijn lood te slaan, laat zich niet vangen door een schijnbeweging, gooit zich volledig in het spel, behoudt het overzicht in moeilijke spelsituaties, trekt zich nooit onbezonnen naar voren.

•

Intensiteit van het gedrag:

•

Bereidheid tot actie:

•

Activiteitsniveau:

Furieus ventje, onze buurman! Toen iemand hem gisteren met zijn wagen de weg afsneed, kon hij het niet laten er achteraan te gaan en die man bij het rode licht compleet de huid vol te schelden.

•

Intensiteit van het gedrag:

•

Bereidheid tot actie:

•

Activiteitsniveau:

Wetenschappers stelden vast dat de cultuur waarin je geboren wordt mee je temperament bepaalt. Hoe zuidelijker je trekt, hoe meer de mensen getypeerd worden als ‘emotioneel’ (warmer, meer betrokken). Hoe noordelijker je trekt, hoe meer de mensen omschreven worden als ‘koel’ (afstandelijker). Dat verschil in temperament komt onder andere tot uiting in de afstand die mensen houden tijdens een gesprek: Zuid-Amerikanen en Arabieren nemen de kleinste gespreksafstand aan, terwijl Zweden en Schotten relatief ver van elkaar staan in een gesprek.

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 15

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

15 5/08/16 11:50

Ook het seizoen waarin je geboren wordt heeft een invloed op je temperament, zoals je in het onderstaande artikel kan lezen.

Het seizoen waarin je geboren bent bepaalt je temperament Onderzoek wijst uit dat mensen die in de zomer geboren worden tijdens hun latere leven vaker ten prooi vallen aan stemmingswisselingen, terwijl winterbaby’s uitgroeien tot minder kregelige volwassenen. De geboortemaand heeft dus wel degelijk invloed op je toekomstige gemoed, meldt The Telegraph.

Hongaarse wetenschappers bestudeerden 400 personen. Volgens hun bevindingen hebben mensen die in een bepaalde periode van het jaar geboren werden een grotere kans op een bepaald type temperament, dat dan weer kan leiden tot psychische stoornissen.

De seizoenen hebben nu eenmaal een invloed op neurotransmitters die door biosynthese worden bereid uit aminozuren (zoals dopamine en serotonine) en ons humeur controleren. Mensen geboren in wintermaanden hebben meer de neiging om positief in het leven te staan, terwijl het humeur van personen geboren in zomermaanden sneller dreigt om te slaan van uitzinnige vreugde naar intens verdriet.

Baby’s die in de herfst ter wereld komen, hebben minder kans op depressiviteit. Winterbaby’s blijken als volwassene minder humeurig te zijn.

‘We hebben nog niet volledig de vinger kunnen leggen op de mechanismen die deze wisselwerking teweegbrengen’, aldus wetenschapper Xenia Ghonda. ‘Het zal nog meer onderzoek vergen om de mate waarin de geboortemaand bepalend is voor ons gemoed te doorgronden.’

Naar: Van Eycken, K. (2014, 20 oktober). Seizoen waarin je geboren bent, bepaalt jouw temperament. De Morgen. Geraadpleegd via http://www.demorgen.be

Hoewel temperament normaal gezien onveranderd blijft gedurende het leven, kunnen ingrijpende veranderingen toch een temperamentswijziging als gevolg hebben.

•

•

16

Sinds de geboorte van haar baby hecht Ans veel meer waarde aan de tijd die ze doorbrengt met haar gezin.

Het valt haar bovendien op dat ze heel wat emotioneler is geworden bij het horen van verkeersongevallen waar kinderen bij betrokken zijn.

Vroeger was Brents oma een vrolijke, goedlachse vrouw. Sinds opa gestorven is, keert ze zich steeds vaker in zichzelf.

Het is al een hele tijd geleden dat Brent haar nog eens zag lachen. De laatste tijd ziet ze het leven somber in.

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 16

Code

5/08/16 11:50

Opdracht 3 Lees de onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

De schedel van Gage Dit verhaalt toont aan dat de hersenen niet alleen verantwoordelijk zijn voor functies zoals ademen, waarnemen of leren, maar ook mee onze persoonlijkheid bepalen.

In 1848 werkte een groep mannen aan de aanleg van een spoorbaan door een rotsachtig gebied in Vermont (VS). Om de weg vrij te maken, moesten rotsen worden opgeblazen: de mannen boorden een gat in de rotsen, plaatsten er springstof in en gooiden er zand over dat ze met een staaf aanstampten. Maar door een onoplettendheid stampte Phineas Gage in het gat voordat het zand was toegevoegd. Door de explosie die daarop volgde, boorde de staaf zich in de schedel van Gage. De staaf raakte de linkerwang, doorboorde de oogkas, schoot door het dak van de schedel en belandde tientallen meters verder.

Gage overleefde het ongeval, en verloor zelfs het bewustzijn niet! Hij leek achteraf geen moeilijkheden te hebben met geheugen of taalfuncties en nam de werkelijkheid waar zoals ze was, ondanks het verlies van zijn linkeroog.

Toen de Amerikaanse neuroloog Antonio Damasio dit vreemde verhaal opnieuw onderzocht, kwam hij tot de vaststelling dat er wél een en ander aan het slachtoffer was veranderd: heel zijn manier van tegen de dingen aan te kijken en van reageren was sterk veranderd door de hersenboring. Gage was

voor het ongeval te omschrijven als een verstandige, vriendelijke man die zeer gewaardeerd en geliefd was door zijn collega’s. Na het voorval was hij erg opvliegend geworden, ging hij wild te keer, vloekte hij en schold hij iedereen uit die voor zijn voeten liep.

Hij was veranderd van een evenwichtig man in een onuitstaanbare klager die nog wel plannen maakte, maar ze niet uitvoerde door gebrek aan geduld en doorzettingsvermogen.

Twaalf jaar na het ongeval stierf hij, vermoedelijk als een laat gevolg van de hoofd- en hersenwonde. Hij verloor het bewustzijn door een zware epileptische aanval en kwam niet meer bij.

a

Wat was de oorzaak van de gedragswijziging van Gage?

b

Welke wijzigingen traden er op in het temperament van Gage?

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 17

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

17 5/08/16 11:50

1.3 Het begrip karakter Eva heeft thuis geleerd om bij aankopen altijd goed aan de prijs-kwaliteitverhouding van de goederen te denken. Prijzen vergelijken zit er bij haar ingebakken. Aankopen doen vergt op die manier wel wat tijd, maar zo slaagt Eva erin om met haar kleine budget rond te komen en kan ze zich zelfs zo nu en dan een extraatje permitteren. Haar ouders noemen haar prijsbewust en vinden dat zij knap met geld weet om te springen. Maar haar vrienden vinden dat Eva bijzonder krenterig en gierig is bij uitstappen. Bovendien hebben zij het moeilijk met al dat tijdverlies wanneer Eva de boodschappen organiseert.

Wanneer we spreken over iemands karakter*, dan hebben we het over het gedrag dat wij bij een persoon waarnemen en hoe wij dat benoemen. Afhankelijk van de omgeving en van de persoon die waarneemt, zal eenzelfde gedrag anders worden benoemd. Het benoemen van iemands gedrag wordt dus sterk bepaald door de ingesteldheid en het denken van de waarnemer/benoemer.

OORSPRONG VAN HET BEGRIP KARAKTER Het begrip karakter komt van het Griekse woord χαράσσω.

Je spreekt het uit als ‘charasso’ en het betekent kerven, insnijden, graveren. Het woord komt uit de wereld van het graveren en later het drukken. Een χαρακτήρ (‘kharakter’) is een in hout of staal uitgesneden betekenisvolle code.

Het kan ook als stempel gebruikt worden. Het is dus niet moeilijk om te bedenken waarom we het woord karakter gebruiken als een soort stempel die we op iemand zetten door zijn gedrag te benoemen.

Opdracht 4 Lees het voorbeeld en beantwoord daarna de vragen.

Xanders ouders vinden dat hun zoon een gesloten karakter heeft. Zijn leerkrachten noemen Xander op de ouderavond een jongen die doordacht door de wereld gaat. De CLB-medewerker geeft een genuanceerd beeld van Xander op basis van de gegevens over zijn intelligentie, emotionele ingesteldheid en zijn ambities: zij weet dat hij gemiddeld presteert in zijn klas en zich thuis voelt binnen de klasgroep. a

b

18

Waarop baseren de drie partijen zich om het gedrag van Xander te benoemen?

•

Ouders van Xander:

•

Leerkrachten van Xander:

•

De CLB-medewerker:

Is het voorbeeld herkenbaar? Heb jij ook al meegemaakt dat verschillende personen jouw gedrag anders benoemen?

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 18

Code

5/08/16 11:50

1.4 Het begrip constitutie Het begrip constitutie* slaat op het fysieke aspect van de persoonlijkheid: de lichaamsbouw en het lichamelijk functioneren. Er lijkt immers een verband te bestaan tussen uiterlijk en persoonlijkheid.

• •

Daar staan twee gezellige dikkerds.

Ze toont zich erg verlegen door zo gebogen te zitten.

Opdracht 5 Maakte jij al mee dat anderen een link legden tussen je uiterlijk en je persoonlijkheid? Verduidelijk.

Opdracht 6 Om de begrippen temperament, karakter en constitutie te leren, spelen we ‘Wie ben ik?’ Je krijgt van je leerkracht een post-it met daarop de naam van een bekende persoon. Zonder te lezen welke naam erop staat, plak je die post-it op je voorhoofd. Door vragen te stellen aan klasgenoten moet je raden wie je bent. Je krijgt maximaal drie gokbeurten.

Vooraleer je een vraag stelt, moet je wel melden of je vraag betrekking heeft op het temperament, het karakter of de constitutie van de bekende persoon op je voorhoofd. Je klasgenoten corrigeren je waar nodig.

Opdracht 7 Nu je de begrippen persoonlijkheid, karakter, temperament en constitutie van elkaar kan onderscheiden, kan je nagaan of auteurs van kranten- en tijdschriftenartikels ze wel correct gebruiken. Lees het onderstaande artikel en duid daarbij de woorden persoonlijkheid en karakter aan. Zijn ze correct gebruikt?

Persoonlijkheid verandert gedurende de ontwikkeling Voor jonge apen is het niet voordelig een doordrijver te zijn, voor oudere niet goed om te verlegen te zijn.

Het is een van die raadsels waar biologen mee worstelen, ondanks het feit dat men al lang weet dat variatie intrinsiek in het leven verweven zit, wegens noodzakelijk om een soort toe te laten in te spelen op veranderingen in zijn leefomgeving.

Toch is er altijd die prangende kwestie dat het blijkbaar vooral de dominantste mannetjes, de haantjes-de-voorste zijn die de meeste kinderen krijgen. Waarom zijn er dan nog altijd verlegen mannen in het systeem? In principe zou die karaktertrek geleidelijk aan weg moeten worden geselecteerd. Het vakblad Proceedings of the Royal Society B suggereert, op basis van een studie van kleine lemuren, dat verschillende karaktertrekken voordelig kunnen zijn in verschillende fasen van een apenleven. Als je als jonge aap te doordravend bent, dreig je in de problemen te komen met oudere dieren

die hun voorplantingscapaciteiten veilig willen stellen. Ben je als oudere aap te verlegen, kom je niet aan de bak.

De optimale strategie is hier dus een evolutie van een bescheidener aanpak naar iets dynamisch. Omdat het, tenminste in de bestudeerde apensoort, voor vrouwen geen verschil maakt hoe ze zich gedragen, verandert het karakter van de vrouwelijke dieren veel minder dan dat van mannen. Bij mensen ligt dat natuurlijk iets anders. Gelukkig maar, zullen sommigen zeggen.

Wij zijn doorgaans zachtaardiger dan de rest van de apengemeenschap.

Naar: D.D. (2012, 29 april). Persoonlijkheid verandert met veroudering. Knack. Geraadpleegd via http://www.knack.be

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 19

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

19 5/08/16 11:50

2 Typologie: een middel om iemands persoonlijkheid te leren kennen Heel wat mensen proberen de persoonlijkheid van anderen te ontdekken, soms via mensenkennis en soms via wetenschappelijk opgebouwde psychologische kennis. Blijkbaar is het vatten van de persoonlijkheid niet alleen een boeiende bezigheid, maar ook een nuttige. Ook in het verleden voelden mensen de behoefte om het unieke in hun medemens te ontdekken. Uit de verschillende pogingen om de basistrekken van iemands gedrag te classificeren ontstonden typologieën. Een typologie* is een manier om personen te classificeren in functie van een beperkt aantal dimensies die elk overeenkomen met een karakteristieke gedragsstijl.

In dit onderdeel verkennen we drie typologieën: • de typologie van Hippocrates en Galenus op basis van temperament; • de typologie van Kretschmer op basis van constitutie; • de typologie van Sheldon op basis van het verband tussen constitutie en temperament.

Maar eerst staan we stil bij de redenen om iemands persoonlijkheid te leren kennen. We kunnen er vier onderscheiden.

• Om iemand beter te leren kennen. In de dagelijkse omgang willen we weten met wie we te maken hebben en hoe zijn houding tegenover ons is.

De klasgenoten vragen zich af wie Evy, de nieuwe leerlinge in 5 Humane wetenschappen ‘echt’ is. Speelt ze nu komedie of is ze werkelijk zo? Kunnen we haar vertrouwen of is een geheim bij haar niet veilig? Ben zegt dat ze te vertrouwen is. Mien wil nog wat afwachten en haar beter leren kennen.

• Om iemands gedrag te kunnen voorspellen in toekomstige situaties. De voorspelbaarheid van gedrag blijkt sterk af te hangen van persoon tot persoon. We hebben allemaal wel eens moeten vaststellen dat mensen verschillend kunnen reageren in dezelfde situaties.

Ben denkt dat Evy veel initiatief zal nemen bij de organisatie van de Leerlingenraad. Hij denkt dat ze bij moeilijkheden niet vlug in paniek zal raken. Mien heeft er haar twijfels over.

• Om iemands gedrag in alle situaties te kunnen voorspellen, m.a.w. om iemands standvastigheid te kunnen inschatten.

Ben had al vlug gemerkt dat Evy bij opmerkingen in de lessen Gedragswetenschappen snel op haar pootjes terechtkwam.

‘Die nieuwe is moeilijk uit haar lood te slaan’, merkte hij droogjes op tegen Mien. ‘Laat haar maar doen als organiserend lid van de Leerlingenraad.’

• Om ons eigen gedrag op de ander te kunnen afstemmen. We proberen in te schatten hoe de ander in bepaalde situaties zal reageren. Zo kunnen we er ons huidig én ons toekomstig gedrag op afstemmen.

Bij de eerste vergaderingen van de Leerlingenraad had Ben van meet af aan een groot vertrouwen in Evy. Mien keek de kat uit de boom en rekende bij moeilijkheden alvast enkel op zichzelf.

20

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 20

Code

5/08/16 11:50

Opdracht 8 Hieronder vind je enkele herkenbare situaties. Link elke situatie aan een passende reden om op zoek te gaan naar iemands persoonlijkheid. situatie

reden

A

Kenny is een echte lolbroek. Hij is heel sociaal en maakt gemakkelijk vrienden. Sara wou absoluut bij Kenny in de groep toen de klas werd ingedeeld om interviews af te nemen. Sara vindt van zichzelf dat ze niet zo sociaal is. Ze hoopt dat Kenny de gesprekken tijdens de interviews aan het rollen zal houden.

1

om iemand beter te leren kennen

B

Latifa was vorige zaterdagavond helemaal in de ban van haar ‘blonde god’, Freek. Ze vroeg zijn nummer en wist ondertussen een date te versieren.

‘Misschien wordt het wel wat …’ vertelt ze glimlachend. ‘Wel eerst eens kijken of Freek een even mooi innerlijk heeft en of we bij elkaar passen.’

2

om iemands gedrag te kunnen voorspellen

C

Haar klasgenoten weten dat Dorien vlug op haar tenen is getrapt. Dat merken ze als ze een opmerking krijgt of als een sport- of muziekopdracht niet lukt.

3

om iemands standvastigheid te kunnen inschatten

D

Fien en Isabel zijn sinds een drietal maanden beste vriendinnen. Fien weet dat het volgende week tien jaar geleden is dat het zusje van Isabel omkwam bij een verkeersongeval. Ze neemt zich voor om volgende week extra aandacht te geven aan Isabel. Ze is er immers zeker van dat Isabel het niet gemakkelijk zal hebben.

4

om het eigen gedrag te kunnen afstemmen

A

B

C

D

2.1 Hippocrates en Galenus: typologie op basis van het verband tussen temperament en lichaamssappen De Griekse arts Hippocrates van Kos (460-370 v.C.) veronderstelde dat mensen ingedeeld kunnen worden volgens de verhouding van vier lichaamssappen (humores): bloed, gele gal, zwarte gal en slijm. Die lichaamssappen moesten volgens Hippocrates in balans zijn om gezond te blijven. Onbalans zou ziekte veroorzaken, die volgens hem behandeld kon worden met een dieet.

Ongeveer 200 jaar later bouwde de Grieks-Romeinse arts Claudius Galenus (ca. 129-216) verder op de theorie van Hippocrates. Hij koppelde aan de vier persoonlijkheidstypes op basis van lichaamssappen vier grondkwaliteiten: warm, koud, vochtig en droog.

De typologie van Hippocrates en Galenus valt in de hedendaagse psychologie onder het begrip temperament, en ziet er als volgt uit.

• Een sanguinicus* is een persoon met meer bloed dan gele gal, zwarte gal en slijm.

Hij zou daardoor opgewekt zijn (warm en vochtig).

• Een cholericus* is een persoon met meer gele gal dan bloed, zwarte gal en slijm.

Hij zou daardoor snel woedend zijn (warm en droog).

• Een melancholicus* is een persoon met meer zwarte gal dan bloed, gele gal en slijm. Hij zou daardoor zwartgallig zijn (koud en droog).

• Een flegmaticus* is een persoon met meer slijm dan bloed, gele gal en zwarte gal.

Hij zou daardoor koel en emotieloos zijn (koud en vochtig).

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 21

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

21 5/08/16 11:50

2.2 Kretschmer: typologie op basis van constitutie De Duitse psychiater Ernst Kretschmer (1888-1964) kwam in 1921 met een geheel nieuwe kijk op de persoonlijkheid.

Hij stelde vast dat patiënten met dezelfde psychische aandoening vaak ook dezelfde lichaamsbouw (constitutie) en persoonlijkheid hadden. Ook bij mentaal gezonde mensen bleek er een verband tussen lichaamsbouw en persoonlijkheid.

Kretschmer onderscheidde drie persoonlijkheidstypes.

• De pycnicus* - Lichaamsbouw: gedrongen en dik.

- Persoonlijkheidstrekken: vriendelijk, opgewekt, humoristisch en sociaal.

- Overeenkomend mentaal ziektebeeld: dit type vond Kretschmer vooral terug bij manisch-depressieve patiënten. Hij stelde vast dat 65 % van zijn manischdepressieve patiënten een pyknische lichaamsbouw had.

• De asthenicus* of het leptosoom type* lijkt wel de tegenhanger van de pycnicus.

- Lichaamsbouw: tenger/mager en lang.

- Persoonlijkheidstrekken: verlegen, teruggetrokken, nerveus en sarcastisch.

- Overeenkomend mentaal ziektebeeld: neigend naar introversie en (in de pathologische variant) tot negatieve symptomen van schizofrenie. Kretschmer stelde vast dat 50 % van zijn schizofrene patiënten een asthenische lichaamsbouw had.

• De athleticus* beschouwde Kretschmer als het gezondst.

- Lichaamsbouw: grove botten, gespierd.

- Persoonlijkheidstrekken: moedig, assertief en competitief ingesteld.

- Overeenkomend mentaal ziektebeeld: uit Kretschmers vaststellingen bleek dat dit type het vaakst met epilepsie te maken heeft. 29 % van zijn epileptische patiënten had een atletische lichaamsbouw.

Vincent Kompany: een athleticus

Oliver Hardy en Stan Laurel (ook wel ‘de Dikke en de Dunne’ genoemd): een pycnicus en een asthenicus

Tegenwoordig wordt Kretschmers theorie nog zelden ernstig genomen, maar zijn drie types zitten nog steeds in ons denken en ons taalgebruik (‘een gezellige dikkerd’).

Opdracht 9 Schrijf bij de onderstaande figuren het passende persoonlijkheidstype volgens Kretschmer.

22

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 22

Code

5/08/16 11:50

Opdracht 10 Hoewel de typologie van Kretschmer niet meer wordt aanvaard, wordt ze ook nu nog gebruikt om aan typecasting te doen: het kiezen van acteurs voor bepaalde rollen. a Duid in de tabel met kruisjes aan welke foto bij welk persoonlijkheidstype hoort. b Duid vervolgens aan welke filmrol jij zou geven aan de onderstaande personen.

1

2

3

4

5

6

1

2

3

4

5

6

pycnicus type

asthenicus athleticus protagonist (de ‘goede’) antagonist (de ‘slechte’)

rol bijfiguur 1 (de ‘komische noot’) bijfiguur 2 (de ‘reddende engel’)

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 23

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

23 5/08/16 11:50

2.3 Sheldon: typologie op basis van het verband tussen constitutie en temperament De Amerikaanse psycholoog William Sheldon (1898-1977) legde een verband tussen constitutie en temperament. Hij baseerde zich voor zijn typologie op embryologische gegevens.

WILLIAM SHELDON De Amerikaanse psycholoog William Sheldon (1898-1977) verwierf wereldfaam met zijn visie op persoonlijkheid. Hij studeerde aan de universiteit van Chicago en werkte in verschillende andere Amerikaanse universiteiten als onderzoeker. Vooral door zijn grote kennis van het dierenrijk en geïnspireerd door de Amerikaanse filosoof en psycholoog William James, was Sheldon ervan overtuigd dat er een verband bestaat tussen de psychologie en de fysiologie van de mens. Hoewel Sheldon baanbrekend onderzoek deed, kreeg hij heel wat kritiek. Verschillende wetenschappers beweerden dat hij niet wetenschappelijk te werk ging en stelden daarom zijn conclusies in vraag.

Het uitgangspunt van Sheldons theorie is dat een embryo zich ontwikkelt uit drie kiemlagen: het endoderm, het mesoderm en het ectoderm. Elk van die kiemlagen groeit uit tot een ander deel van het lichaam.

• Het endoderm groeit uit tot het spijsverteringsstelsel.

• Het mesoderm ontwikkelt zich tot het beenderstelsel en het spierstelsel met het hart en de bloedvaten.

• Het ectoderm vormt de huid en het zenuwstelsel. mesoderm endoderm

ectoderm

bloedsomloop

lever darmwand

spieren

skelet

zenuwstelsel

huid

nieren

Sheldon stelde dat bij elk van ons een van de drie kiemlagen zich sterker ontwikkelt dan de andere twee. Op basis van de kiemlaag die zich het sterkst ontwikkelt, onderscheidde Sheldon drie somatotypes*.

• Het endormorfe type* wordt gekenmerkt door zachte lichaamsrondingen. Hoge endomorfie gaat samen met een corpulente lichaamsbouw.

• Het mesomorfe type* kent een overheersing van de spieren, de botten en het bindweefsel. Het lichaam heeft rechthoekige contouren.

• Het ectomorfe type* wekt in zijn meest extreme vorm een fragiele en magere indruk.

24

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 24

Code

5/08/16 11:50

Opdracht 11 Je herkent het endomorfe type, mesomorfe type en het ectomorfe type beslist in de foto’s die we eerder al toonden.

Schrijf onder elke persoon het juiste type.

Sheldons typologie lijkt dus sterk aan te sluiten bij de indeling van Kretschmer. Maar Sheldon ging een stapje verder: hij zocht naar verbanden tussen de verschillende lichaamstypes en het temperament. Zo kwam hij tot drie temperamentstypes*.

• Het viscerotone type* stemt qua lichaamsbouw overeen met het endomorfe type. Viscerotone personen zijn eerder kalm en sociaal en houden van gezelligheid. Ze hebben een ontspannen houding en zijn volgens Sheldon tolerant.

• Het somatone type* kenmerkt zich door een zelfzekere, energieke houding met een sterke drang tot uitdaging.

Somatone personen zijn moedig, agressief, overheersend en houden minder rekening met de gevoelens van anderen. Dit type houdt het meest verband met het mesomorfe type.

• Het cerobrotone type* komt overeen met het ectomorfe type. Cerebrotone personen zijn eerder kwetsbaar en introvert.

Opdracht 12 Vul de tabel aan. Zo krijg je een overzicht van de theorie van Kretschmer en Sheldon. lichaamstype Kretschmer

somatotype Sheldon

temperamentstype Sheldon

De bevindingen van Sheldon zijn boeiend, maar doorstaan vandaag de wetenschappelijke kritiek niet. Herhalingen van Sheldons onderzoek leverden geen bevestiging op en zijn typologie bleek niet bruikbaar bij het voorspellen van toekomstig gedrag van een persoon. Toch blijft men zoeken naar het verband dat we intuïtief aanvoelen tussen iemands lichaamstype en zijn persoonlijkheidstrekken.

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 25

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

25 5/08/16 11:50

3 Het meten van persoonlijkheidsverschillen De besproken typologieën probeerden de verschillen tussen mensen te verklaren op basis van een indeling in types.

Ze gingen uit van veronderstelde verbanden en observaties van gedrag. Andere psychologen hebben gepoogd om het menselijk gedrag te vatten in karakteristieke trekken* (traits): blijvende persoonsgebonden karakteristieken die de ene mens onderscheiden van de andere. De aanhangers van de trekbenadering* gaan ervan uit dat mensen van elkaar kunnen verschillen op een kwantitatieve manier. Elke persoon kan m.a.w. door dezelfde kenmerken beschreven worden, maar de ene persoon heeft wat minder van een bepaald kenmerk en wat meer van een ander kenmerk dan een andere persoon. Het is volgens deze wetenschappers dus geen kwestie van ‘alles of niets’, maar van ‘meer of minder’ als men het over persoonlijkheidsverschillen heeft.

In wat volgt bespreken we de theorieën van de volgende aanhangers van de trekbenadering: • Gordon Allport; • Raymond Cattell; • Lewis Goldberg.

3.1 Allport: adjectieven als persoonlijkheidstrekken Volgens de Amerikaanse psycholoog Gordon Allport (1897-1967) moest psychologisch onderzoek over de persoonlijkheid vertrekken vanuit de woorden die mensen in het dagelijks leven gebruiken om elkaar te beschrijven.

Bij het nakijken van een (Engelstalig) woordenboek stelde hij vast dat er van de 400 000 woorden ongeveer 18 000 gebruikt kunnen worden om mensen te beschrijven. Toen hij de synoniemen en de zeldzame woorden wegliet, hield hij nog ongeveer 4 500 woorden over, 4 500 persoonlijkheidstrekken. Hij ontdekte dat hij ze kon indelen in drie duidelijke categorieën.

• De centrale trekken zijn typerend voor een bepaalde persoon, voor iemands gehele persoonlijkheid. Bv. opgewekt.

Niet iedereen heeft een centrale trek.

• De gewone trekken maken deel uit van onze persoonlijkheid en zijn herkenbaar doorheen alle eigenschappen van de persoon. Bv. vriendelijk, eerlijk.

• De secundaire trekken zijn trekken die alleen in specifieke situaties voorkomen. Bv. dapper in panieksituaties.

GORDON ALLPORT Gordon Allport (1897-1967) studeerde psychologie aan de universiteit van Harvard en specialiseerde nadien in de sociale psychologie. Op 22-jarige leeftijd had hij de eer om de bekende Oostenrijkse psycholoog Sigmund Freud te ontmoeten. Dat liet een diepe indruk op hem na. Freud kon hem ervan overtuigen dat de psyche (de geest) noodzakelijk is om het gedrag te begrijpen. De ontwikkeling van een persoonlijkheidstest en het voeren van onderzoek naar vooroordelen waren Allports stokpaardjes. Mede daardoor werd hij een van de pioniers van de persoonlijkheidsleer.

26

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 26

Code

5/08/16 11:50

3.2 Cattell: zestien persoonlijkheidstrekken De Engelse psycholoog Raymond Cattell (1905-1998) ging aan de slag met de adjectieven van Allport, maar maakte gebruik van factoranalyse om het aantal trekken te reduceren. Factoranalyse is een methode uit de statistiek om in een uitgebreide dataverzameling onderliggende patronen te zoeken. Cattell groepeerde de 4 500 adjectieven van Allport, zodat hij uiteindelijk zestien persoonlijkheidstrekken overhield.

Rond 1950 ontwikkelde Cattell een vragenlijst die de score op elk van die zestien factoren meet, de 16PF. Met die vragenlijst kunnen onderzoekers een persoonlijkheidsprofiel opstellen. De 16PF werd in de jaren 50 en 60 veel gebruikt in de Verenigde Staten, onder andere in het leger en bij personeelsselectie. Dat leverde een grote databank op, waarop andere onderzoekers opnieuw factoranalyse toepasten. Onafhankelijk van elkaar vonden zij steeds opnieuw vijf factoren die bepalend waren voor de resultaten van de 16PF. In de jaren 60 werd persoonlijkheidsonderzoek plots veel minder populair en verdween de aandacht voor de discussie omtrent het aantal factoren.

RAYMOND CATTELL Raymond Bernard Cattell (1905-1998) studeerde scheikunde aan de universiteit van Londen en behaalde er later de titel van doctor. In 1937 doceerde hij aan de universiteit van Columbia (VS) en daarna aan de Clarkuniversiteit en aan Harvard. Cattell is vooral bekend geworden door zijn persoonlijkheidsonderzoek. Omdat hij ook scheikunde had gestudeerd, probeerde hij de persoonlijkheid op een chemische manier te benaderen.

Daarin maakte hij de vergelijking tussen de oneindige hoeveelheid moleculen die gemaakt kunnen worden met een eindige hoeveelheid atomen en de oneindige hoeveelheid persoonlijkheden die gevormd kunnen worden met een eindige hoeveelheid persoonlijkheidstrekken.

De zestien persoonlijkheidstrekken die Cattell onderscheidde zijn sociaal, intelligent, vrolijk, dominant, ontspannen, radicaal, zelfgedisciplineerd, onafhankelijk, emotioneel stabiel, consciëntieus, timide, gevoelig, naïef, praktisch, gepredisponeerd voor schuld en vertrouwelijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontwikkelde hij psychologische tests voor militairen.

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 27

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek … behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

27 5/08/16 11:50

3.3 Goldberg: The Big Five In de jaren 80 begon de Amerikaanse psycholoog Lewis Goldberg een nieuw persoonlijkheidsonderzoek op basis van de verschillende adjectieven om mensen te beschrijven. Zijn theorie heet The Big Five, naar de vijf karaktertrekken die Goldberg onderscheidde: altruïsme, consciëntieusheid, neuroticisme, extraversie en openheid. In het schema kan je zien wat er met die termen bedoeld wordt. The Big Five wordt onder psychologen algemeen geaccepteerd als het belangrijkste persoonlijkheidsmodel in zijn soort. De vijf persoonlijkheidstrekken zijn vrij stabiel, maar sommige evolueren toch met het ouder worden. Zo nemen altruïsme, consciëntieusheid en neuroticisme toe met de leeftijd.

LEWIS GOLDBERG Lewis Goldberg is een Amerikaanse psycholoog. Hij doceerde psychologie aan verschillende universiteiten over de hele wereld, waaronder de universiteit van Nijmegen (Nederland). Zijn methode werd ook met Nederlandstalige woorden uitgevoerd. In de Nederlandse taal zijn er zowat 1 200 woorden die aanwijzingen geven over de persoonlijkheid (van aalglad tot zwijgzaam of, volgens het Groene Boekje, aaibaar tot zwoel). Veel van die adjectieven liggen inhoudelijk dicht bij elkaar (bv. kwaad, boos, agressief). In het onderzoek moesten grote aantallen personen zichzelf en/of anderen op die eigenschappen beoordelen. Op basis van die gegevens werden correlaties tussen de trekken berekend. Zo ontdekte men, zowel in het Amerikaanse, Duitse als Nederlandse deel van het grootschalige onderzoek, dat achter alle eigenschappen steeds vijf basistrekken terugkwamen.

28

Thema 1 - De mens op zoek naar zichzelf

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 28

Code

5/08/16 11:50

Opdracht 13 Zoek een vacature op de website van de VDAB. Je vindt de link op code.deboeck.com. Noteer welke persoonlijkheidstrekken vereist zijn voor de job. Bepaal daarna onder welke van The Big Five die persoonlijkheidstrekken thuishoren. Zou jij op basis van de aangehaalde persoonlijkheidstrekken in aanmerking komen voor deze job? Motiveer elke trek, zodat je een beschrijving van jouw persoonlijkheid bekomt. a

Gekozen job:

b

Vereiste persoonlijkheidstrekken en equivalent uit The Big Five:

c

Gelijkenissen met jouw profiel:

d

Verschillen met jouw profiel:

Code

Code Gedrag 5 GO_LWB.indb 29

Hoofdstuk 1 - Niemand is uniek ‌ behalve ik. Een kwestie van persoonlijkheid

29 5/08/16 11:50