Code Cultuurwetenschappen 6 GO! Voorbeeldpagina's

Thema 1

Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 11

12/09/17 13:20

Hoofdstuk 1

Macht van staten

1 Ontstaan van staten ....................................................................................................................................................................................................... 15 2 Stateloze organisatievormen .................................................................................................................................................................................. 16 3 Staatsvorming ..................................................................................................................................................................................................................... 18 4 Staatsgreep ............................................................................................................................................................................................................................ 21 5 Staatsstructuren ................................................................................................................................................................................................................ 24

Na dit hoofdstuk kan je … £ het ontstaan van moderne staten situeren in de tijd; £ aantonen dat er verschillende opvattingen bestaan over de herkomst van de macht; £ met voorbeelden illustreren dat niet alle volkeren in staatsverband (willen) leven; £ voor- en nadelen benoemen van leven zonder staat; £ de actualiteit volgen en gericht vragen stellen over zaken die je niet begrijpt.

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 13

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

13 12/09/17 13:20

INTRO In het boek Heer van de vliegen van de Engelse schrijver William Golding (1911­1993) uit 1954 strandt een groep jongeren op een onbewoond eiland nadat hun vliegtuig werd aangevallen. Op het eiland proberen ze hun samenleven in goede banen te leiden. Ze maken een vuur, bouwen hutten en houden vergaderingen. Afspraken worden gemaakt en ... genegeerd.

Heer van de vliegen is een verhaal over hoe keurig opgevoede jongeren een nieuwe samenleving proberen uit te bouwen zonder ouders, leerkrachten, politieagenten en politici. En dat loopt niet van een leien dakje.

‘Het gaat hierom: we hebben een vergadering nodig.’

Niemand zei iets, maar de gezichten die naar Ralph toegekeerd waren stonden gespannen. Hij zwaaide met de schelp. Hij had in de praktijk ervaren dat fundamentele verklaringen als deze op z’n minst twee keer gezegd moesten worden voordat iedereen het had begrepen. Je moest gaan zitten, alle ogen op de schelp laten vestigen, en woorden als zware stenen laten ploffen onder de kleine groepjes die hurkten of zaten. Hij zocht zijn geest af naar eenvoudige woorden zodat zelfs de kleintjes konden begrijpen waarover de vergadering ging. (...)

‘We hebben een vergadering nodig. Niet voor de lol.

Niet om te lachen en om van de stam te vallen’ – de groep kleintjes op de kantelaar giechelde en keek elkaar aan –’ niet om grapjes te maken, of om’ – hij stak de schelp omhoog in een poging om het overtuigende woord te vinden – ‘om slimmigheid. Niet voor die dingen. Maar om orde op zaken te stellen.’ (...)

‘We hebben massa’s vergaderingen. Iedereen vindt het leuk om te spreken en samen te zijn. We nemen beslissingen. Maar ze worden niet uitgevoerd. We zouden water uit de rivier krijgen dat in die kokosnotendoppen onder verse bladeren bewaard zou worden. Dat is een paar dagen gegaan. Nu is er geen

water. De doppen staan droog. De mensen drinken uit de rivier.’

Er was een instemmend gemompel.

‘Niet dat het verkeerd is om uit de rivier te drinken.

Ik bedoel, ik zou liever water van die plek hebben – jullie weten wel, de plas waar de waterval is – dan uit een oude kokosnotendop. Alleen, we zeiden dat we het water zouden halen. Maar mooi niet. Er waren maar twee volle doppen vanmiddag.’

Hij bevochtigde zijn lippen. (...)

‘En dan: wat het vuur betreft.’

Ralph liet de adem die hij overhad met een klein zuchtje ontsnappen dat door zijn gehoor werd weerkaatst. Jack begon een stuk hout met zijn mes af te schilferen en fluisterde iets naar Robert, die wegkeek.

‘Het vuur is het belangrijkste ding op het eiland. Hoe kunnen we ooit gered worden, afgezien van een bof, als we geen vuur aanhouden? Is het aanhouden van een vuur ons te veel?’

Hij stak een arm uit.

‘Bekijk ons eens! Met z’n hoevelen zijn we? En toch kunnen we niet eens een vuur aanhouden om rook te krijgen. Begrijpen jullie niet? Begrijpen jullie niet dat we eerder – eerder dood moesten gaan dan het vuur uit te laten gaan?’

Uit: Golding, W. (2002). Heer van de vliegen. Amsterdam: Athenaeum – Polak & Van Gennep.

Wat zou jij doen als je met al je klasgenoten op een onbewoond eiland terecht zou komen, zonder communicatiemiddelen en zonder dat iemand weet waar je zit?

14

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 14

Code

12/09/17 13:20

1 Ontstaan van staten De eerste mensengemeenschappen hadden geen staten nodig. Naarmate de samenleving omvangrijker en complexer werd, nam ook de nood aan organisatie en structuur toe. In de middeleeuwen kwam de macht in handen van koningen die het land en zijn inwoners als hun persoonlijke bezit beschouwden. De bevolking leed onder de willekeur en het gebrek aan inspraak. Tijdens de verlichting gingen steeds meer stemmen op om de koninklijke macht in te perken.

Traditioneel wordt de Vrede van Westfalen van 1648 als geboorteakte van de staat beschouwd. Het verdrag maakte een einde aan de Dertigjarige Oorlog waarbij nagenoeg heel Europa betrokken was. De basis van het verdrag was het principe van soevereiniteit*. Elke staat moest bevoegd zijn om alle beslissingen over het eigen grondgebied te nemen, zonder bemoeienis van anderen. De Vrede van Westfalen maakte in 1648 komaf met het gangbare idee dat een staat louter een lap grond van een vorst was. De vorst zou voortaan niet alleen zijn belangen, maar ook die van het volk moeten dienen. Al bleef dat laatste vaak dode letter.

Met de Franse Revolutie (1789) ontstonden de eerste natiestaten in Europa. Natiestaten* zijn staten waar de bevolking zich verbonden voelt door een gemeenschappelijke taal, cultuur, religie en geschiedenis. De opkomst van natiestaten valt dan ook samen met het toenemende nationale bewustzijn in de 19de eeuw. Volgens het nationalisme* is de staat het verlengstuk van de natie of het volk en dient de staat de belangen van dit volk te verdedigen. In hoofdstuk 3 gaan we hier verder op in.

Er bestaan verschillende theorieën over het ontstaan van staten. Sommige theorieën vertrekken vanuit het idee dat staten onder dwang aan een bevolking worden opgedrongen. Andere theorieën zien staatvorming eerder als een rationeel proces van een bevolking die vrijwillig een deel van zijn vrijheid afstaat en een staat opricht. Zo ontwikkelden enkele verlichtingsfilosofen uit de 17de en 18de eeuw het idee van een sociaal contract tussen onderdanen en heersers.

Het sociaal contract* is het idee dat het volk door middel van een stilzwijgende overeenkomst een deel van zijn vrijheid afstaat aan de vorst of overheid in ruil voor wederdiensten zoals bescherming. Het idee van een sociaal contract vertrekt vanuit een idealistisch beeld op de ideale staatsorganisatie. Het is moeilijk toe te passen op reële staten.

•

•

•

De Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588­1679) was van mening dat de mens van nature neigt naar geweld en dat dit onherroepelijk leidt tot een oorlog van alle mensen tegen alle mensen. Om zich tegen een dergelijke strijd te beschermen, staat het volk een deel van zijn vrijheid af en roept het een staat in het leven die als belangrijkste taak heeft de onderdanen te beschermen.

De Engelse filosoof John Locke (1632­1704) vertrok dan weer van het idee dat de mens een moreel wezen is.

Hoewel de mens van nature vrij is, mag hij geen schade toebrengen aan het leven, de gezondheid, de vrijheid en de bezittingen van anderen. Maar zonder overheid kan een conflict tussen mensen al gauw leiden tot oorlog. Om dit te vermijden sluiten mensen een contract en vormen zo een overheid die als taak heeft hun leven, gezondheid, vrijheid en bezittingen te beschermen. Als de heerser zijn eigen belang laat primeren boven het algemeen belang, heeft het volk het recht hiertegen in opstand te komen.

De Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau (1712­1778) ging net als Locke uit van een eerder positief mensbeeld.

Om ervoor te zorgen dat mensen in vrijheid kunnen samenleven, sluiten ze een sociaal contract af, waarmee ze hun individuele rechten en vrijheden uit handen geven aan een overheid. De overheid of heerser ontleent zijn macht aan dit contract en dient als dusdanig de algemene wil van het volk.

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 15

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

15 12/09/17 13:20

2 Stateloze organisatievormen Strikt genomen zijn staten niet noodzakelijk. Eeuwenlang leefden mensen overal ter wereld in stateloze organisaties zoals clans of stammen.

• •

In de Bijbel is sprake van de twaalf stammen van Israël.

De Romeinen vochten tegen Germaanse stammen, zoals de Franken, Friezen, Angelen en Saksen.

Een clan is een groep mensen die met elkaar verbonden zijn door afstamming. Het begrip stam is hieraan verwant, maar eerder misleidend. Het wordt te pas en te onpas gebruikt om samenlevingen te beschrijven die anders zijn dan de onze.

De indeling van Afrikaanse volkeren in stammen was bijvoorbeeld grotendeels het werk van Europese kolonisatoren in hun ijver om de hele wereld in duidelijke hokjes in te delen.

Aanvankelijk waren familiebanden het belangrijkste bindende element van de stam. De afstamming was essentieel.

Binnen een stam bestaat er ook een zekere eenheid in cultuur en taal. Zolang de verwantschapsgroepen niet te groot zijn, kunnen de leden van de stam voorzien in alle nodige goederen en diensten, staan ze in voor de gezondheidszorg en bescherming van de leden en nemen ze alle functies van een staat op zich zonder de formele organisatie.

Vandaag zijn er nog steeds volkeren die niet in staatsverband leven of waar de staat nauwelijks greep op heeft. Nomaden hebben bijvoorbeeld weinig behoefte aan een staat. Deze relatief kleine groepen die in de meest onherbergzame uithoeken van de wereld hun kuddes achterna trekken, zijn volledig op zichzelf aangewezen. Ze moeten zelf zorgen voor eten, onderdak, bescherming en gezondheidszorg. Staten doen er alles aan om hun greep op de nomadische bevolking binnen hun staat te verstevigen.

•

•

Bedoeïenen worden aanzien als de zuiverste vertegenwoordigers van de Arabische cultuur. Ze worden door de andere Arabieren geprezen vanwege hun rijke orale traditie, hun levensstijl en hun traditionele erecode. In de jaren 1960 zette de Jordaanse overheid de eerste stappen om de bedoeïenen sedentair te maken. Toch konden de bedoeïenen hun traditionele levensstijl tot 1980 behouden. Ze leefden in tenten gemaakt van geitenhaar. Het waren geitenherders en tijdens het regenseizoen teelden ze granen. De opkomst van het toerisme in Petra veranderde hun manier van leven helemaal. De Liyathnah-bedoeïenen, die sedentair werden in Wadi Musa net buiten Petra, profiteerden van de economische bloei; de Bedul-bedoeïenen in Petra bleven een onderdrukte stam. De bedoeïenen zijn vanouds de steunpilaren van het Hasjemitische Koninkrijk Jordanië. Maar in 2011 dreigden ook bedoeïenenstammen met een volksopstand tegen koning Abdullah als hij geen hervormingen zou doorvoeren. De kritiek onder meer op de corruptie in het land was opmerkelijk omdat de stammen doorgaans het regime steunen.

Een groot deel van het Mongoolse volk leidt nog steeds een (semi-)nomadenbestaan in de Gobiwoestijn. Twee- tot viermaal per jaar breken ze hun joert (de traditionele Mongoolse tent) af en volgen ze hun kuddes naar beter graasland. De Mongoolse herders houden schapen, geiten, koeien, jaks, kamelen en paarden. De traditionele economie berust nagenoeg volledig op de veeteelt. Er zijn naar schatting 30 miljoen stuks vee in Mongolië voor een populatie van 3 miljoen Mongolen.

Bedoeïenen

16

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 16

Mongoolse nomaden

Code

12/09/17 13:20

Opdracht 1 Bekijk het filmpje dat je bij het onlinelesmateriaal vindt en beantwoord daarna de vragen. a Waarom verhuizen de nomaden naar de stad?

b Welke voordelen biedt de stad tegenover de steppe?

c

Welke nadelen zijn er verbonden aan het leven in de stad tegenover leven in de steppe?

d Hebben de Mongoolse nomaden een staat nodig?

Ja, want …

Neen, want …

Opdracht 2 Zou jij de staat missen als die plots zou wegvallen?

Ja, want …

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 17

Neen, want …

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

17 12/09/17 13:20

3 Staatsvorming Doorheen de geschiedenis hebben vorsten er altijd naar gestreefd om te heersen over een aaneengesloten grondgebied met een stevige bestuursstructuur. In de praktijk betekent dit meestal dat individuen of groepen de macht over een bepaald gebied claimen en deze macht desnoods met geweld zullen handhaven.

•

•

•

• •

•

•

Soms moet je als staatshoofd een beetje geluk hebben bij de uitbouw van je rijk. In 1555 nam Filips II als enige wettige zoon van Keizer Karel de macht over diens immense rijk over. Na de dood van de Portugese koning Emanuel I, zijn grootvader langs moederszijde, kreeg hij er de Portugese bezittingen bij. Filips II heerste letterlijk over een ‘rijk waar de zon nooit ondergaat’, met gebieden in Amerika, Europa, Afrika en Azië. Om zijn macht verder uit te breiden, huwde hij vier keer met koningsdochters van zowat alle belangrijke vorstenhuizen van Europa en met een Engelse koningin.

In 1867 verkocht het keizerrijk Rusland Alaska voor 7,2 miljoen Amerikaanse dollar aan de Verenigde Staten van Amerika. Rusland zat in geldnood en vreesde de moeilijk te verdedigen kolonie vroeg of laat te verliezen. Achteraf gezien deden de Russen het immense en grondstofrijke gebied voor een prikje van de hand. De cheque die op 1 augustus 1868 werd gegeven aan Edouard de Stoeckl (1804-1892), de vertegenwoordiger van de Russische tsaar Alexander II, is bewaard gebleven. De som werd uiteindelijk betaald in goud. Het kwam erop neer dat het gigantische gebied aangekocht werd voor twee dollarcent per are. De Verenigde Staten werden in één klap 1 518 800 km2 groter.

Door vulkanische activiteit ontstaan regelmatig nieuwe eilanden. Zo werd Tonga, een eilandstaat in Polynesië die bestaat uit ongeveer 170 eilanden, in 2015 een eiland rijker. Het nieuwe eiland is meer dan 1 kilometer breed, 2 kilometer lang en ongeveer 100 meter hoog. De meeste van dergelijke vulkanische eilanden gaan weer snel ten onder.

Om zijn macht in de Zuid-Chinese Zee uit te breiden, spuit China kunstmatige eilanden op. De eilanden vormen een strategische ring en werden voorzien van militair geschut, luchtafweer, radarsystemen en landingsbanen.

Door de klimaatsverandering zal de eilandstaat Kiribati naar alle waarschijnlijkheid de eerste staat zijn die in de oceaan verdwijnt. Kiribati ligt in de Stille Oceaan en bestaat uit 33 atollen. Verwacht wordt dat de meeste atollen binnen 50 of 60 jaar onder de zeespiegel zullen verdwijnen. De regering heeft gesprekken aangeknoopt met Nieuw-Zeeland om de 100 000 inwoners van de eilandstaat als volwaardige burgers op te laten nemen in Nieuw-Zeeland.

De Belgische Oostkantons rond Eupen en Malmedy zijn in de recente geschiedenis meermaals van eigenaar veranderd.

Na de Franse Revolutie kwamen ze in het Franse Ourthedepartement te liggen. Na de val van Napoleon werd het Ourthedepartement verdeeld en kwamen de Oostkantons in Pruisische en later Duitse handen. Na de Duitse nederlaag tijdens de Eerste Wereldoorlog moest Duitsland de Oostkantons aan België afstaan. Hitler annexeerde het gebied opnieuw in 1940, maar na de Duitse capitulatie kwamen Eupen en Malmedy terug naar België.

Tijdens de Koude Oorlog lag Tsjecho-Slowakije aan ‘de andere kant’ van het IJzeren Gordijn. De Fluwelen Revolutie maakte in 1989 een einde aan het communistische bestuur. Een jaar later vonden de eerste vrije verkiezingen plaats. De Slowaken, die een minderheid vormden binnen Tsjecho-Slowakije, maakten van de gelegenheid gebruik om meer autonomie te eisen. Omdat de tegenstellingen tussen Tsjechen en Slowaken te groot waren en geen van beide groepen bereid was om verregaande compromissen te sluiten, scheurde Slowakije zich in 1993 op vreedzame wijze af van Tsjechië. Zo ontstonden twee nieuwe staten: Tsjechië en Slowakije.

De cheque waarmee de VS Alaska van Rusland kocht

18

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 18

Code

12/09/17 13:20

Verwacht wordt dat de meeste atollen van het idyllische Kiribati binnen 50 of 60 jaar onder de zeespiegel zullen verdwijnen.

Zoals de voorbeelden aantonen, omvat staatsvorming verschillende aspecten. Grenzen worden getrokken, de macht wordt (al dan niet) verdeeld, staatsinstellingen worden uitgebouwd, de bescherming wordt georganiseerd, er wordt een hele administratie in het leven geroepen om alle transacties en afspraken te documenteren en er wordt een gerechtelijk apparaat uitgebouwd om inbreuken tegen de opgestelde regels op te sporen en te bestraffen.

Geen enkele staat behoudt voor altijd de macht over een bepaald gebied. Het grondgebied van een staat kan op verschillende manieren wijzigen: • eenmaking tussen twee of meerdere staten; • annexatie (aanhechting) van een deel van een andere staat; • afscheiding of separatisme; • ontbinding van een staat in nieuwe staten.

Grenswijzigingen van staten kunnen gebeuren door: • (burger)oorlogen; • huwelijken en erfenissen; • schenkingen, verkoop of aankoop van stukken grond; • natuurfenomenen zoals geologische activiteit of stijging van de zeespiegel.

Rijken breiden niet alleen uit, soms vallen ze uit elkaar. We spreken van separatisme* wanneer een deel van een land of staat zich wil afscheiden van de rest en onafhankelijk wordt. De nieuwe staat moet dan zelf de macht centraliseren, het bestuur organiseren en eigen instellingen uitbouwen. Er zijn verschillende motieven om een deel van een land onafhankelijk te verklaren: een onderdrukte minderheid wil soevereiniteit, het rijkere deel wil van het armere af of het rijkere deel wil de volledige beschikking hebben over de bodemrijkdommen. Ook etnische conflicten, historische misverstanden of buitenlandse invloeden kunnen separatisme in de hand werken.

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 19

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

19 12/09/17 13:20

•

•

•

•

Na een referendum in 2011 werd Zuid-Soedan onafhankelijk. Vrijwel meteen ontstond er een grensconflict over de verdeling van de olie-inkomsten.

De meeste olievelden bevinden zich immers in ZuidSoedan, terwijl de raffinaderijen en de havens die nodig zijn om de olie te verwerken en te transporteren in het noorden liggen. Na een jaar van bijna-burgeroorlog, werd in augustus 2012 overeenstemming bereikt over de olie-inkomsten. Zuid-Soedan werd het 193ste lid van de Verenigde Naties.

Sinds 1707 maakt Schotland deel uit van het Verenigd Koninkrijk. Schotland heeft een eigen parlement en is zelf bevoegd voor onder meer onderwijs, gezondheidszorg, ruimtelijke ordening, verkeer en landbouw. De Britse regering heeft dan weer zeggenschap over onder andere buitenlands beleid, defensie, belastingen en sociale Een meisje met de Zuid-Soedanese vlag zekerheid. In 2014 hielden de Schotten een referendum over de vraag naar onafhankelijkheid, maar dat werd verworpen. Sinds de Britten zich uitspraken voor de Brexit, is de roep voor onafhankelijkheid alleen maar luider geworden. De meeste Schotten willen immers lid blijven van de EU. Ondanks het succes van Vlaams-nationalistische partijen noemt slechts vijf procent van de Vlamingen zich separatist.

Ter vergelijking: een derde van de Schotten en bijna de helft van de Catalanen wil zich afscheiden van respectievelijk het Verenigd Koninkrijk en Spanje. In Vlaanderen is er recent zelfs een groeiende tendens naar herfederalisering van de bevoegdheden.

Baskenland is een regio op de grens tussen Spanje en Frankrijk. Sinds de jaren 1960 probeerde de separatistische beweging ETA de Baskische onafhankelijkheid te verwerven door terreuraanslagen. In totaal pleegde de ETA ongeveer 4 000 aanslagen, waarbij meer dan 830 doden vielen en 2 300 gewonden. In 2011 legde de ETA de wapens neer.

Opdracht 3 Waarom voeren staten oorlog? Maak een overzicht met motieven voor oorlogvoering. Zoek bij elk motief een gepast voorbeeld van een conflict uit heden of verleden. motief

20

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 20

voorbeeld

Code

12/09/17 13:20

4 Staatsgreep Wanneer een individu of een groep de staatsmacht in een bepaald gebied op niet-wettelijke wijze naar zich toetrekt, spreken we van een staatsgreep* (ook wel coup of putsch genoemd). De putschisten (zij die de staatsgreep of putsch plegen) kunnen de controle over het hele land of slechts een deel ervan overnemen. Het zijn vaak lieden die tijdens het vorige regime belangrijke posten bekleedden, zoals hooggeplaatste militairen, ministers of de president.

Staatsgrepen kunnen pas succesvol zijn wanneer de putschisten meer macht naar zich weten toe te trekken dan de zittende overheid en erin slagen het geweldmonopolie van deze regering te breken en over te nemen. Wanneer de putschisten te zwak staan, zal de staatsgreep mislukken. Indien beide partijen aan elkaar gewaagd zijn, breekt een burgeroorlog uit.

•

•

•

•

Enkele dagen na de onafhankelijkheid van Congo op 30 juni 1960 braken er rellen uit.

Het leger sloeg aan het muiten. De Congolese bevolking keerde zich tegen de blanken.

De regering geraakte verdeeld en op 5 september 1960 deelde kersvers president Kasavubu op de radio mee dat hij zonet eerste minister Lumumba had ontslagen. Even later liet Lumumba op diezelfde radiozender weten dat hij, op zijn beurt, Kasavubu uit zijn ambt ontzette. Om een einde te maken aan het geruzie en gesteund door de CIA, verklaarde kolonel en stafchef van het leger Joseph-Désiré Mobutu vervolgens aan de pers dat het leger tot het einde van het jaar de macht overnam en dat Kasavubu en Lumumba politiek werden geneutraliseerd. De strijd om de macht duurde nog een tijdje, tot Mobutu op 24 november 1965 de top van het Congolese leger bijeen riep en meedeelde dat hij besloten had staatshoofd te worden. Hij liet een perscommuniqué voorlezen op de radio. Mobutu pleegde zijn staatsgreep zonder slag of stoot. Hij regeerde het land tot hij in 1997 op zijn beurt opzij werd gezet door Laurent-Désiré Kabila.

Joseph-Désiré Mobutu (1930-1997)

In 1932 kwam er een einde aan de absolute monarchie in Thailand. Er kwam een constitutionele monarchie. Het was evenwel wachten tot 1946 voor de eerste rechtstreekse verkiezingen. Vanaf het begin van de Thaise ‘democratie’ volgden de staatsgrepen elkaar op. Niemand kan zeggen hoeveel staatsgrepen er precies gepleegd werden. Wellicht gaat het om elf succesvolle en een tiental mislukte staatsgrepen. De (voorlopig) laatste staatsgreep dateert van 2014. Maar hoewel de macht in de praktijk afwisselend bij militairen en een bureaucratische elite ligt, bleef koning Rama IX van 1946 tot aan zijn dood in 2016 het officiële staatshoofd. Hiermee was hij de langst regerende vorst van zijn tijd.

Koning Rama IX (1927-2016)

In januari 2015 vielen sjiitische Houthi’s in Jemen het paleis binnen van de soennitische president Al-Hadi en dwongen hem tot aftreden. De rebellen ontbonden het parlement en stelden een vijfkoppig overgangsbestuur in. Maar de Houthi’s slaagden er niet in een nieuwe regering te vormen. Er brak een burgeroorlog uit tussen het regeringsleger en de Houthi-rebellen. President Al-Hadi kreeg steun van een internationale Arabische coalitie met Saudi-Arabië op kop. De soennitische Saudi’s willen verhinderen dat de sjiieten een machtsbasis uitbouwen in buurland Jemen. Door de burgeroorlog is het arme Jemen nog verder in de put weggezonken. Miljoenen Jemenieten zijn ondervoed en hebben geen toegang tot drinkbaar water. Vooral kinderen zijn de dupe van deze humanitaire crisis, die de westerse media nauwelijks haalt.

Abd Rabbuh Mansur Al-Hadi

Zelfs mislukte staatsgrepen hebben soms ingrijpende gevolgen. De Turkse president Erdogan greep de mislukte staatsgreep van een groep militairen in de zomer van 2016 aan om zijn veranderingsplannen door te zetten. Erdogan schreef de staatsgreep toe aan de islamitische denker Fethullah Gülen en zijn aanhangers. In de maanden na de staatsgreep werden meer dan 100 000 leerkrachten, rechters, militairen en hoge ambtenaren ontslagen of gearresteerd. Radio- en televisiezenders werden afgesloten, perskaarten werden ingetrokken, academici mochten het land niet meer verlaten en de president stelde voor om snel terug de doodstraf in te voeren voor de putschisten.

‘Waarom zou ik hen vasthouden en hen de komende jaren in de gevangenis voeden?’ vroeg hij zich tijdens een interview af.

Recep Tayyip Erdogan (°1954)

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 21

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

21 12/09/17 13:20

Opdracht 4 Na de mislukte staatsgreep in Turkije kondigde president Erdogan de noodtoestand af. Welke gevolgen heeft het invoeren van de noodtoestand?

Wanneer een regime wordt omvergeworpen door een bevolkingsgroep die voordien van de macht verstoten was, spreken we doorgaans over een revolutie*. Het begrip revolutie wordt ook gebruikt om een belangrijke omwenteling aan te duiden.

•

•

Op 25 november 1956 gingen 82 leden van de Cubaanse 26 juli-beweging in Mexico aan boord van het schip de Granma. Onder hen: Fidel Castro en Che Guevara. Na een turbulente reis, waarbij het schip bijna naar de zeebodem zonk, landden Castro en zijn kompanen op Cuba. De groep werd al gauw opgemerkt door het leger van de door Amerika gesteunde president en dictator Batista. Slechts twaalf onder hen wisten te ontsnappen en trokken zich terug in de bergen. Er ontstond een guerrillaoorlog. Batista reageerde met bloedige repressie, waardoor de rebellen van Castro alleen maar aan aanhangers wonnen. De guerrillero’s wonnen terrein en uiteindelijk vluchtte Batista op 1 januari 1959 naar de Dominicaanse Republiek. Cuba werd een communistische staat onder leiding van Fidel Castro.

Fidel Castro (1926-2016)

Op 17 december 2010 stak de Tunesische straatverkoper Mohammed Bouazizi zichzelf in brand uit protest tegen de inbeslagname van zijn handeltje en de corruptie van de overheid. Zijn wanhoopsdaad gaf aanleiding tot de Jasmijnrevolutie, waarbij grote delen van de bevolking zich kantten tegen de corrupte regeringspartij van president Zine El Abidine Ben Ali. Toen het leger weigerde in te grijpen, vluchtte Ben Ali het land uit.

Zine El Abidine Ben Ali (°1936)

HOE PLEEG JE EEN STAATSGREEP? In tegenstelling tot buitenlandse interventies, worden staatsgrepen gepleegd van binnenuit. Staatsgrepen worden meestal uitgevoerd door hooggeplaatste militairen of overheidsfunctionarissen. Vaak zijn het de staatshoofden zelf die door een coup de democratische instellingen buiten werking stellen en alle macht naar zich toetrekken.

De ideale coup gaat snel en zonder veel bloedvergieten. Het is de kunst om via handige manipulatie de overheid zichzelf te laten uitschakelen. In dat opzicht zijn bureaucratieën ideaal. Bureaucraten zijn het gewend om opdrachten van hun superieuren uit te voeren, ook al werden hun oversten zonet door anderen vervangen.

Voor je aan een coup begint, moet aan drie voorwaarden voldaan zijn. Ten eerste moet de overheid in grote mate gecentraliseerd zijn, zodat je de zetel van de macht kan innemen. Ten tweede is de bevolking bij voorkeur passief en weinig politiek geëngageerd. Ten derde moet je er zeker van zijn dat vreemde mogendheden niet tussenbeide zullen komen.

De gemiddelde coup duurt zo’n 13 uur. Maar eigenlijk zijn de eerste 30 minuten cruciaal. In deze korte periode moet je alle communicatiemiddelen in handen zien te krijgen. Dit zijn niet alleen de radio- en tv-zenders, digitale media en vooral de sociale media, maar ook vliegvelden, pleinen en grote kruispunten waar mensen samenkomen en informatie kunnen uitwisselen. De toegangswegen tot de grote steden kunnen worden geblokkeerd met vrachtwagens of tanks. Binnen het uur moet je een duidelijke boodschap aan de bevolking overbrengen waarin je iedereen laten geloven dat jouw staatsgreep succesvol is, ongeacht de reële situatie. Zo kan je twijfelaars over de streep trekken en tonen aan de rest van de bevolking dat verzet zinloos is.

Uiteraard spelen het leger en de politie een belangrijke rol. Om weerbarstige legereenheden aan je kant te krijgen, volstaat het meestal om gefrustreerde lagere officieren een promotie te beloven die ze eerder aan hun neus voorbij zagen gaan. Een beetje vleierij over hun competenties doet de rest.

En als dat allemaal wat ingewikkeld lijkt, kan je ook gewoon een vat LSD in de waterreservoirs van de hoofdstad kieperen in de hoop dat iedereen tijdens zijn trip onvoorwaardelijk naar je luistert.

22

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 22

Code

12/09/17 13:20

Opdracht 5 Lees onderstaande tekst en beantwoord daarna de vragen.

Staatsgreep met steun van de CIA Het scenario is in de 20ste eeuw talloze keren herhaald: socialistische leider in Latijns-Amerika is kritisch over de Verenigde Staten, werkt zich politiek in de nesten en wordt door het leger vermoord of het land uit gejaagd, al dan niet met Amerikaanse steun.

Het bekendste voorbeeld is de staatsgreep in Chili van 1973, toen de socialistische president Salvador Allende ten val werd gebracht bij een door de CIA georkestreerde coup. De Amerikaanse regering was tot in detail op de hoogte van de coup en de moordcampagne die daarop volgde. De Amerikaanse regering wist precies op welke dag de coup zou worden uitgevoerd. In de maanden die aan de coup voorafgingen was er druk overleg tussen CIA-agenten in Santiago en Washington omdat de coupplegers de datum steeds wijzigden.

Uiteindelijk vond de coup plaats op 11 september 1973. Toen de rook was opgetrokken, was Allende dood en generaal Pinochet de nieuwe sterke man.

Tijdens de militaire dictatuur van Pinochet kwamen 3 000 mensen om. Ruim 200 000 werden gemarteld.

Salvador Allende (1908­1973)

Augusto Pinochet (1915­2006)

Naar: Beemsterboer, T. (2009, 15 juli). Steun van Amerika. Geraadpleegd via http://www.nrc.nl

Opdracht 6 a Waarom wilde de CIA vermijden dat de Salvador Allende president van Chili bleef?

b

Benoem vijf andere staatsgrepen waarin de CIA een actieve rol speelde. land

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 23

tijd

rol CIA

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

23 12/09/17 13:20

5 Staatsstructuren Afhankelijk van de manier waarop het gezag in de staat wordt uitgeoefend, onderscheiden we verschillende staatsvormen.

Een unitaire staat* of eenheidsstaat* is een staat waarbij de macht uitsluitend bij de centrale overheid ligt. Om het bestuur praktisch te organiseren, kunnen lagere bestuursniveaus zoals provincies en gemeenten in het leven worden geroepen. Deze bestuursniveaus zijn steeds ondergeschikt aan het centrale bestuur en kunnen door het centrale bestuur worden opgericht of afgeschaft, en meer of minder bevoegdheden krijgen.

85 procent van alle staten ter wereld zijn unitaire staten. Voorbeelden van eenheidsstaten zijn Frankrijk en Nederland.

Een federale staat* bestaat uit verschillende deelstaten (gewesten, gemeenschappen, kantons, Länder). In een federale staat of bondsstaat is de macht verdeeld tussen de centrale of federale overheid en de deelstaten. De bevoegdheden worden op federaal niveau verdeeld en vastgelegd in de grondwet. De deelstaten hebben een grote mate van zelfstandigheid. In tegenstelling tot bij een unitaire staat kan de federale overheid niet zomaar bevoegdheden van de deelstaten afnemen. Bovendien hebben de deelstaten een eigen parlement en regering, eigen werkingsmiddelen en soms zelfs een eigen grondwet.

•

•

België is een federale staat. Vanaf 1970 maakten verschillende staatshervormingen een einde aan de unitaire structuur van België en werden steeds meer bevoegdheden overgeheveld van het federale (nationale) niveau naar de gemeenschappen en gewesten. Hierdoor ligt een groot deel van de macht niet langer in handen van de federale overheid, maar bij de deelstaten.

De Bondsrepubliek Duitsland (kortweg Duitsland) bestaat uit 16 deelstaten of Länder. Hoewel al deze deelstaten een eigen regering hebben met verregaande competenties op veel gebieden, is een centrale overheid verantwoordelijk voor bijvoorbeeld belastingen, defensie, spoorwegen en buitenlandse politiek. Omdat de centrale overheid de regionale overheden overkoepelt, zijn de Länder wel gebonden aan de wetten die de centrale regering opstelt. De bondspresident is het staatshoofd van de Bondsrepubliek Duitsland. Net als het Belgische staatshoofd is de bondspresident voornamelijk de ceremoniële leider van het land en vertegenwoordigt hij Duitsland over de grenzen. De bondspresident heeft nauwelijks politieke macht. De hoogste politieke macht in Duitsland is in handen van de Bondsregering, geleid door de bondskanselier.

In die zin kan de kanselier als politiek leider worden beschouwd. De Bondsdag is de volksvertegenwoordiging, vergelijkbaar met het Belgische parlement.

De Bondsdag (Bundestag) in Berlijn is het parlement van de Bondsrepubliek Duitsland.

24

Thema 1 - Politieke macht

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 24

Code

12/09/17 13:20

Een confederatie* of statenbond* is een bond van soevereine staten die voor bepaalde beleidsdomeinen samenwerken. Het grote verschil tussen een federale staat en een confederatie is dat bij een confederatie de afzonderlijke staten hun soevereiniteit behouden. De staten staan door middel van een verdrag een deel van hun macht af aan de confederatie, maar kunnen dit verdrag unilateraal intrekken. Een confederatie is dan ook een lossere samenwerking tussen staten. Confederaties zijn eerder zeldzaam.

• • • • •

Vóór de Verenigde Staten van Amerika een confederatie werden, was het land tussen 1781 en 1790 een federale staat.

Uit onvrede met het bewind van Jozef II keerden acht staten uit de Zuidelijke Nederlanden het Habsburgse rijk de rug toe en vormden in 1790 de Confederatie der Verenigde Belgische Staten.

Tijdens de Amerikaanse Burgeroorlog scheidden elf zuidelijke staten van de VSA zich af van het noorden en vormden The Confederacy.

Van 1922 tot 1936 was de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR) een confederatie. Stalin vormde de USSR om tot een federale staat.

Hoewel de Europese Unie de jure geen confederatie is, vertoont de organisatie er de facto wel de kenmerken van. De lidstaten van de Europese Unie zijn onafhankelijke staten en beslissen zelf om bevoegdheden over te dragen. Hoewel het voor de lidstaten niet mogelijk is zich uit individuele verdragen terug te trekken, kunnen ze sinds het Verdrag van Lissabon wel uit de Europese Unie stappen, zoals de Brexit in 2016 heeft aangetoond.

Opdracht 6 Maak een begrippenlijst voor dit hoofdstuk. De bijhorende definities vind je in het leerwerkboek of zoek je op in een betrouwbare bron.

Vermeld zeker de woorden met een sterretje. Je mag ook andere moeilijke of nieuwe woorden toevoegen.

Werk je begrippenlijst na elk hoofdstuk bij. Zo heb je een goede houvast voor je examen.

Meer informatie over een begrippenlijst maken vind je in het onlinelesmateriaal.

Opdracht 7 Maak de inhoud van dit hoofdstuk inzichtelijk. Hiervoor kan je kiezen voor een samenvatting, een mindmap of een schema. Bij het onlinelesmateriaal vind je meer uitleg over hoe je dat aanpakt.

Doe dit voor alle hoofdstukken.

Code

Code Cultuur 6 GO_LWB.indb 25

Hoofdstuk 1 - Macht van staten

25 12/09/17 13:20