STARTEN MET GENIE

1 Opbouw van een thema

CHECK IN

Safety first!

CHECK IN

Wat op school gebeurt in een labo, doet de industrie op grote schaal. Ze gebruiken en stockeren chemische stoffen volgens de richtlijnen die vanuit de overheid worden opgelegd. Hoewel er heel wat veiligheidsmaatregelen zijn, loopt er toch soms iets mis. Zo ontplofte in 1976 in Italië een chemische fabriek en kwamen er giftige dampen in het nabijgelegen stadje Seveso terecht.

In de video zie je hoe de ramp kon gebeuren en welke lessen eruit getrokken werden.

BEKIJK DE VIDEO

De overheid houdt een overzicht bij van alle bedrijven in België die gevaarlijke stoffen produceren, behandelen of transformeren: de Sevesobedrijven.

1 Scan de QR-code en zoek via de website op welke Sevesobedrijven bij jou in de buurt liggen.

Noteer ze hier.

OPEN DE WEBSITE

2 De vier grootste gevaren voor de bevolking in de directe omgeving van een Sevesobedrijf zijn vastgelegd in vier veiligheidspictogrammen. Welke van de onderstaande pictogrammen zijn dat?

Ga op zoek op de website en kruis aan. Inde CHECK IN maakjekennis methetonderwerpvanhetthema. Inhetkadertjeonderaanvind jeeenaantalvragendiejeop heteindevanhetthemakunt beantwoorden.

VERKEN

Hoe gevaarlijk zijn huishoudproducten?

OPDRACHT 1

    20 THEMA 01 CHECK IN    In het labo is het ook belangrijk om op te letten tijdens het uitvoeren van een proef. ` Wie of wat moet je beschermen? ` Welke veiligheidspictogrammen kun je in een labo op school terugvinden? ` Welke veiligheidsmaatregelen moet je in een labo op school respecteren?  VERKEN Inde verkenfase zulje merkendatjealwatkennis hebtoverhetonderwerp datinhetthemaaanbod komt.Jouwvoorkennis wordthiergeactiveerd. DE HOOFDSTUKKEN Nahetactiverenvandevoorkennisvolgeneenaantal hoofdstukken. Eenthemabestaatuitmeerderehoofdstukken.Doorheendehoofdstukken verwerfjedenodigekennisenvaardighedenomuiteindelijkeenantwoord tegevenopdecentralevraagofhetprobleemuitdeCHECKIN. STARTEN MET GENIE 11

Welke gevaren loop jij bij je thuis? Waarom wordt er in reclame over huishoudproducten vermeld dat je ze buiten het bereik van kinderen moet houden? Waarom zijn die producten zo gevaarlijk en hoe kunnen we dat gevaar beter inschatten?

?

1 Je leerkracht laat vijf chemische producten zien die je ook thuis kunt terugvinden, bijvoorbeeld producten om te poetsen, om te wassen of af te wassen, te koken, te tuinieren of jezelf te verzorgen. Bekijk de producten en de etiketten aandachtig. 2 Beantwoord de vragen. a Welke pictogrammen vind je terug op de verpakkingen? Zet telkens een kruisje onder het pictogram per keer dat je het tegenkomt op een verpakking. 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 20 7/06/2021 19:16

andere producteigen pictogrammen

HOOFDSTUK 1 Waarmee moet je THEMA 01 VERKEN 21 rekening houden 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 21 7/06/2021 19:15 in een labo?

LEERDOELEN

Je kunt al: de gevaren inschatten bij het werken met chemische producten; jezelf en je omgeving beschermen voor gevaren; bewust omgaan met stoffen en hun gevaren en zo een veilige omgeving creëren.

Je leert nu: de veiligheidsmaatregelen in een labo kennen en juist toepassen; de meest gebruikte labomaterialen benoemen en hun functie beschrijven; een chemisch etiket lezen en naar de betekenis handelen; de veiligheidspictogrammen interpreteren en bespreken; de werking en het nut van H- en P-zinnen interpreteren en bespreken; de onderdelen van een verslag begrijpen en toepassen. In het labo kun je heel wat extra (veiligheids)materialen of voorwerpen terugvinden die je niet in een ander klaslokaal ziet. Ze zorgen ervoor dat je kunt werken in een veilige omgeving. Raadpleeg zeker altijd het reglement vóór het uitvoeren van een labo, zodat je altijd veilig te werk kunt gaan.

1.1 Het gebruikte veiligheidsmateriaal

OPDRACHT 2

Hoe ziet mijn labolokaal eruit?

1 Loop rond in het labolokaal en kruis aan welke materialen je ziet. Ontbreekt er iets? Vul dan gerust het lijstje aan.  EHBO-kistje  branddeken  handblusser  gaskranen  nooddouche  oogdouche  trekkast  aparte eilanden THEMA 01 HOOFDSTUK 1 23

     beschermende kledij: labojas, labobril, handschoenen brandblusser met label: A/B/C/D/E/F waterkranen noodstop aangepast tafelblad

      597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 23 8/06/2021 08:34 34 SYNTHESE THEMASYNTHESE

de algemene regels

de betekenis van H- en de naam en P-zinnen toepassingen van het labomateriaal

H- EN P-ZINNEN zie p. 33 H- EN P-ZINNEN

om veilig in een labo te werken ken/kan ik: de basishandelingen de veiligheidspictogrammen

BEKIJK DE het laboverloop het chemisch etiket lezen

KENNISCLIP

THEMA 01 THEMASYNTHESE

CONTRACT Als leerling verbind ik mij ertoe om de volgende regels altijd toe te passen in het labo. Bij fouten tegen deze regels weet ik dat er gevolgen zijn voor mijn veiligheid en die van anderen rondom mij. Ik draag steeds het juiste beschermingsmateriaal op de juiste manier: labojas dichtgeknoopt, veiligheidsbril op de neus, handschoenen indien nodig. Losse haren bind ik samen. Mijn labotafel is altijd ordelijk. In het labo houd ik de doorgang vrij en leg ik alle onnodige materialen, zoals mijn boekentas, op de daartoe voorziene plaats. Ik gedraag me steeds rustig, blijf zo veel mogelijk aan mijn werkbank en speel niet in het labo. Ik neem geen materialen of stoffen mee uit het labo. Eten of drinken doe ik niet in een labolokaal. Als er iets misloopt, haal ik er meteen de leerkracht bij. Ik giet een gebruikte stof nooit terug in de fles, maar verwerk ze als afval. Wanneer ik aan een stof ruik, doe ik dat steeds op de correcte manier, door te wuiven. Klaar met de proef? Dan maak ik alles schoon, berg alles correct op en was mijn handen grondig. Ik kom steeds goed voorbereid naar het practicum. Ik ken de brandprocedure en weet hoe ik moet reageren bij brand. Als leerling van deze klas verklaar ik me tijdens een labo altijd te houden aan de bovenstaande regels. Ik respecteer de extra maatregelen die in mijn school genomen worden. Datum, Naam en handtekening, 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 34 8/06/2021 08:35 35THEMA 01 CHECKLIST CHECKLIST JA NOG OEFENEN 1 Begripskennis • Ikkandealgemeneregelsbinneneenlabo opsommen. • Ikkandeverschillendeveiligheidsmaterialenineenlokaal benoemen ende functie bespreken. • Ikkandeverschillendeonderdelenvaneenchemischetiket herkennen ende informatie gebruiken omveiligtewerkenineenlabo. • Ik herken deveiligheidspictogrammenenweethoe ernaar te handelen. • IkkandeH-enP-zinnen opzoeken, interpreteren enernaar handelen. • Ikweethoeeenlaboveilig verloopt. ` Je kunt deze checklist ook op invullen bij je Portfolio. 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 35 8/06/2021 08:36 SYNTHESE EN CHECKLIST Wevattendekernvanhetthemavoorjesamen inde hoofdstuksynthese en themasynthese.  Vervolgenswillenwegraagdatjevorderingen maaktendatjereflecteertopjetakenenleert uitfeedback.De checklist iseenhulpmiddelom zelfzichttekrijgenofjedeleerdoelenaldan nietonderdekniehebt. voorbeeldhoofdstuk

CHECK IT OUT

Safety first!

Bekijk de tekening en bespreek wat er misloopt in het labo. Waarom is dat gevaarlijk?

In Sevesobedrijven houdt de regering vooral toezicht op de gevaren voor de wijde omgeving: de mogelijkheid tot ontploffing en brand, het vrijkomen van giftige dampen en de gevaren voor het milieu. In het labo houden we rekening met alle veiligheidspictogrammen.

In het labo moet je niet enkel rekening houden met de wijde omgeving, maar ook met gevaren voor jezelf, je klasgenoten, de leerkracht, het klaslokaal, de school ... Het is dan ook belangrijk dat je je bewust bent van de gevaren. Door het stellen van regels en wetten, zoals de overheid doet voor Sevesobedrijven, blijven we mogelijke ongevallen een stapje voor.

36 THEMA 01 CHECK IT OUT

597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 36 8/06/2021 08:36

CHECK IT OUT

In CHECK IT OUT toeomterugte pasjede koppelen vergaardekennisenvaardigheden naardevragenuitdeCHECKIN.

AAN DE SLAG

Inhetonderdeel Aan de slag kunjeverderoefenen. Jeleerkrachtbeslistofje deoefeningenopheteinde vanhetthemamaaktof doorheendelessen.

AAN DE SLAG

1 Geef aan of de zinnen H- of P-zinnen zijn.

Gevaar voor massa-explosie bij brand. Zin

Beschermende kledij dragen.

In contact met water komen ontvlambare gassen vrij die spontaan kunnen ontbranden.

Schadelijk bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing.

Koel bewaren.

Explosieveilige elektrische/ventilatie-/verlichtings-/... apparatuur gebruiken. H- of P-zin

2 Welke veiligheidspictogrammen kun je linken aan de H- en P-zinnen?

Zin Giftig bij inslikken, bij contact met de huid en bij inademing. Bijbehorend pictogram

Kan mogelijk de vruchtbaarheid of het ongeboren kind schaden.

Kan irritatie van de luchtwegen veroorzaken.

Giftig voor in het water levende organismen, met langdurige gevolgen.

Verwijderd houden van warmte/vonken/open vuur/ hete oppervlakken en andere ontstekingsbronnen. - Niet roken.

Veroorzaakt ernstige brandwonden en oogletsels. 3 Welke labomaterialen zou je gebruiken om … a exact 10 ml van een vloeistof te nemen? b suiker te verbranden boven een bunsenbrander? c vloeistof te koken boven een bunsenbrander? d een proefbuis boven een bunsenbrander te houden? ` Verder oefenen? Ga naar THEMA 01 AAN DE SLAG 37

Meer info over de labomaterialen vind je in het online vademecum en de ontdekplaat. TIP 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 1.indd 37 8/06/2021 08:37 LABO Naam: klas: nummer: ONDERZOEK 3

Het smeltpunt van paraffine

1 Onderzoeksvraag Wat is het smeltpunt van paraffine? 2 Hypothese Ik denk dat het smeltpunt van paraffine hoger / lager ligt dan het smeltpunt van water (schrap wat niet past). 3 Benodigdheden ! Check steeds goed de veiligheidsmaatregelen en gevaren van alle stoffen en materialen! VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT         Materiaal lucifers bunsenbrander draadnet driepikkel maatbeker (250 ml) temperatuursensor of thermometer statief met statiefklem proefbuis Sto en LABO ONDERZOEK 3 219

  kraantjeswater (100 ml) paraffine (kaarsvet) in een proefbuis

4 Werkwijze 1 Vul de maatbeker voor de helft met water. 2 Maak de opstelling zoals op de afbeelding 81. 21,0 statief water thermometer statiefklem driepikkel draadnet proefbuis met paraffine bunsenbrander In de lessen aardrijkskunde heb je het vast al gehad over verschillende soorten bodems: kleibodems, zandbodems, leembodems, of een combinatie daarvan. Om de bodemsamenstelling te bepalen, maakt een bodemkundige onder andere gebruik van een set zeven met een verschillende zeefopening. Zo zijn kleikorrels kleiner dan 2 µm, leem zit tussen 2 en 50 µm en zandkorrels zijn groter dan 50 µm. WEETJE

A b. 81

597488-GENIE CHEMIE 3_1 LABOS.indd 219 8/06/2021 08:38 In veel gevallen moeten we echter componenten scheiden met een nog veel kleiner verschil in deeltjesgrootte. We kiezen dan voor de techniek van filtreren. Een goed gekozen filter heeft net de juiste structuur om de ene component, het filtraat, wel door te laten en de andere component, het residu, tegen te houden. Filtreren of filtratie is een eenvoudige scheidingstechniek om een heterogeen mengsel te scheiden. Die techniek steunt op het verschil in deeltjesgrootte: vaste korrels zijn immers groter dan vloeistof- of gasdeeltjes. De vaste korrels kunnen niet door de poriën van de filter, maar de vloeistof of het gas wel. De vaste deeltjes die achterblijven, worden het residu genoemd. Wat door de filter gaat, is het filtraat. THEMA 02 HOOFDSTUK 3 61

mengsel van een vaste stof en een vloeistof staaf filtreerpapier trechter residu filtraat A b. 15 Filtreren Even terug naar je prille jeugdjaren! Je hebt als kind misschien wel met zand en water gespeeld. Zonder dat je het besefte, was je als toekomstig scheikundige mengsels aan het scheiden op het strand. Je gebruikte eenvoudige methodes die de stoffen niet veranderden. Allereerst liet je het emmertje even staan; op die manier zonken het zand en de schelpen naar de bodem en kon je het water al grotendeels afgieten. Je liet het zand en de schelpen dus bezinken. De schelpjes uit het zand halen kon je met je handen. Je kon ze opzij leggen en sorteren per soort, door het verschillend uitzicht. De schelpjes waren ook merkelijk groter dan de rest en je maakte gebruik van dat verschil in deeltjesgrootte om ze er makkelijk uit te pikken. Maar eens je alle schelpjes eruit gehaald had, merkte je ongetwijfeld dat er nog onzuiverheden in het zand zaten. Omdat het verschil in deeltjesgrootte tussen de componenten van je mengsel nu kleiner was, was het niet meer zo eenvoudig om die kleine dingetjes met de hand van het zand te scheiden. Je speelgoedsetje zorgde waarschijnlijk voor de oplossing: door het mengsel te zeven was je in staat om uiteindelijk zand in je emmertje te verkrijgen. Zeven is een eenvoudige techniek om een heterogeen mengsel te scheiden. Die techniek steunt op een verschil in deeltjesgrootte tussen de twee componenten. De grotere korrels kunnen niet door de zeef, maar de kleinere component(en) wel. Meer weten over grote zeven in de industrie? Bekijk dan de video. BEKIJK DE VIDEO WEETJE 597488_GENIE CHEMIE GO 3_1_THEMA 2.indd 61 8/06/2021 08:40 ` Per thema vind je op adaptieve oefenreeksen om te leerstof verder in te oefenen. LEREN LEREN • Indelinkermargenaastdetheorieiserplaatsomzelf notitiestemaken.Noterentijdensdeleshelptjeomde leerstofactiefteverwerken. • Op vindjealternatieveversiesvande themasynthese. • Op vindjeperthemasyntheseeenkennisclip waarinweallesvoorjounogeensopeenrijtjezetten. LABO’S Gazelfoponderzoek!Opheteindevanhetleerschriftstaan eenaantallabo’somverderexperimentenuittevoeren. . voorbeeldhoofdstuk

2 Handig voor onderweg

In elk thema word je ondersteund met een aantal hulpmiddelen.

Kenniskader Wezetten dezerode doorheen kaders. hetthemadebelangrijkstezakenopeenrijtjein

Indetipkadersvindjehandige uitvoerenvandeonderzoeken tipsterugbijhet ofopdrachten.

!

VEILIGHEIDSVOORSCHRIFT

MetGENIEgajezelfexperimenterenenoponderzoek.Daarbijmoet natuurlijkeenaantalveiligheidsvoorschriftenrespecteren.Dievind teruginditkader. je je

WOORDENLIJST Moeilijkewoordenwordenuitgelegdin eenwoordenlijstop . Diewoordenspringenextrainhetoog doorde stippellijn. Bijhetonlinelesmateriaalvindjeeen vademecum. Datvademecum̒GENIEinSTEM-vaardighedenomvat: • stappenplannenomeengrafiektemaken,opstellingencorrect • stappenplannenomeengoedeonderzoeksvraagoptestellen, • eenoverzichtvangevarensymbolenenP-enH-zinnen; • eenoverzichtvangroothedeneneenheden; • eenoverzichtvanlabomateriaalenlabotechnieken; • … tebouwen,metingenuittevoeren eenhypotheseteformuleren…; …; STARTEN MET GENIE 13

TIP Eenweetjeskadergeeftextraverduidelijkingof illustreertdeleerstofmeteenextravoorbeeld. WEETJE OPDRACHT 11 DOORDENKER Noodaanmeeruitdaging?Doorheeneenthema zijnerverschillendedoordenkers. Nietaltijdevenmakkelijkomoptelossen, maarhetproberenwaard! voorbeeldhoofdstuk