Agora 3 Kunstbeschouwing - leerwerkboek

IN

KUNSTBESCHOUWING

© VA

K

N

AGO R A DOORSTROOMFINALITEIT

Ontdek het onlineleerplatform diddit!

Vooraan in dit boek vind je de toegangscode, zodat je volop kunt oefenen op je tablet of computer. Activeer snel je account op www.diddit.be en maak er een geweldig schooljaar van!

JAAR 3

ISBN 978-94-641-7012-2 597984

9 789464 170122

vanin.be

VA

© N IN

IN

KUNSTBESCHOUWING Liesbeth Stas

©

VA

N

met medewerking van Teacher Design Team

VA

© N IN

NHOUDSOPGAVE 1

HOOFDSTUK 1 HOU JE VAN KUNST?

5

INTRO Breinbreker

PARCOURS Stap 1 Stap 2 Stap 3

IN

WELKOM OP DE AGORA

Hoe beleven jongeren kunst- en cultuuruitingen?

7 7

Hoe beleef jij kunst en cultuur?

Zitten kunst en cultuur achter elke hoek en kant?

Hoe participeer jij aan kunst en cultuur?

8 12 15

EUREKA!

N

SYNTHESE

HOOFDSTUK 2 KUNST! VOOR IEDEREEN HETZELFDE? INTRO

Welke bril heb je op als je naar kunst kijkt?

VA

Breinbreker

PARCOURS Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4

Welke reacties lokt kunst uit bij de toeschouwer?

Welke reacties lokt kunst uit bij jou?

Hoe definieer je kunst?

Gaan we samen in dialoog over kunst?

20

21

23 25 27

28 34 39 44

EUREKA!

48

SYNTHESE

49

©

HOOFDSTUK 3 DE FUNCTIES VAN KUNST INTRO Breinbreker

PARCOURS Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4

51

Welke functies heeft kunst?

53 53

Heeft een kunstwerk een decoratieve functie?

Kan kunst ontspannen?

Kun je met kunst geld verdienen?

Kan kunst mensen verbinden?

54 60 62 66

EUREKA!

71

SYNTHESE

72

INHOUDSOPGAVE

I

III

HOOFDSTUK 4 DE KUNSTENAAR INTRO

PARCOURS Stap 1 Stap 2 Stap 3

77

Op welke manier kun je meer te weten komen over een kunstwerk en de kunstenaar?

77

Zitten er verhalen in kunstwerken?

Waar vind je informatie over het verhaal achter een kunstwerk?

Kiest een kunstenaar zelf wat er gemaakt wordt?

78 85 93

EUREKA! SYNTHESE

HOOFDSTUK 5 EEN DUIK IN HET VERLEDEN INTRO Breinbreker

Hoe beïnvloeden de prehistorie, het oude nabije oosten en de Egeïsche kunst hedendaagse kunstenaars?

N

PARCOURS Stap 1 Stap 2 Stap 3 Stap 4

Hoe beïnvloedt de prehistorie de hedendaagse kunst?

Hoe beïnvloedt Mesopotamië de hedendaagse kunst?

Hoe beïnvloedt het oude nabije oosten de hedendaagse kunst?

Hoe beïnvloedt de Egeïsche kunst de hedendaagse kunst?

VA

EUREKA!

INHOUDSOPGAVE

©

SYNTHESE

IV

94

IN

Breinbreker

75

95

97

99

100

101 118 128 145 163 164

W

ELKOM OP DE AGORA!

Agora, zo werd in het oude Griekenland de markt genoemd. Je ontmoette er mensen van alle rang en stand. Het was de ontmoetingsplaats bij uitstek om ideeën uit te wisselen en informatie en kennis te delen. Daarom hebben we voor dit boek de titel Agora bedacht. Voor filosofen in spe een ideale plek om

IN

het denken te voeden. We garanderen je een boeiende kennismaking.

1→ OP STAP MET AGORA

HOOFDSTUK

1

← In totaal telt dit boek

zes hoofdstukken. Elk

hoofdstuk start met een duidelijke titelpagina.

N

HOU JE VAN KUNST?

Op een inleidende, groene pagina kom je te weten waarover het hoofdstuk gaat.

↓

H

HOOFDSTUK 1

VA

HOOFDSTUK 1

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? Je bent omringd door kunst, kunst maakt deel uit van je dagelijks leven. Soms zie of hoor je de kunstwerken om je heen, maar even vaak loop je eraan voorbij. Misschien kijk en luister je actiever wanneer je de drempel van een museum of een concertgebouw over moet. Voor iedere jongere is die

5

Het kader biedt je een duidelijk overzicht van de inhouden en lesdoelen. Aan de hand van

cultuurbeleving anders. Actief luisteren naar een standpunt over kunst en cultuur kan je wellicht nieuwe inzichten geven. Net die respectvolle interactie is wat kunst graag wil uitlokken.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK? Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

→

Ik luister en kijk met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen.

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen uit.

Ik leg uit hoe kunst -en cultuuruitingen mij omringen.

Ik leg uit wat kunst en cultuur voor mij betekenen.

Ik zie voorbeelden van hoe ik kan participeren aan kunst en cultuur in de samenleving.

Ik motiveer mijn medeleerlingen om te spreken over hun culturele interesses.

de aanvinkvakjes kun je in de loop van het

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen van anderen uit.

Ik neem actief deel aan een gesprek over kunst- en cultuuruitingen.

Ik luister met een open houding naar de argumentatie van een medeleerling.

hoofdstuk makkelijk bijhouden welke doelen

Ik argumenteer respectvol voor en tegen een visie.

je al hebt bereikt. Bovendien kunnen de

BEGRIPPEN kunst – cultuur – kunstuitingen – cultuuruitingen

inhouden in het kader een leidraad vormen

©

OU JE VAN KUNST?

HOOFDSTUK 1

bij de voorbereiding op een evaluatiemoment.

↑

Een goede kennis van sleutelbegrippen is heel belangrijk. Bij de start van het hoofdstuk geven we alvast een begrippenkader mee. Zo zul je tijdens de lessen zeker extra aandacht besteden aan deze belangrijke termen.

WELKOM OP DE AGORA!

6

1

← Daarna volgt de intro, die opbouwt naar een

INTRO

breinbreker. Dankzij deze interessante en

Hou jij van kunst? Kunst!? Zijn dat voor jou de schilderijen die in een gouden kader in een museum hangen

uitdagende vraag wordt je nieuwsgierigheid

of de beelden die op een witte sokkel staan? Of zie je het anders? We zoeken het uit in dit hoofdstuk.

Ga jij soms naar ontmoetingsplaatsen waar je tot rust kunt komen, waar de wereld even mag vertragen, misschien wel stilstaan: een cinema, een bibliotheek, een museum, een kerk, een theater, een moskee, een

geprikkeld. In het forum peilen we naar je eerste

concertzaal, een synagoge ... Het zijn de plaatsen waar je in aanraking komt met verhalen van anderen. Waar je na een kort of langer observatiemoment misschien tot nieuwe inzichten komt. Die plaatsen, waar kunst en cultuur elkaar vaak raken, vormen een verbinding tussen mensen, misschien nog meer wanneer hun gedachten

mening, een spontaan antwoord op de breinbreker.

niet op één lijn staan en ieder zijn eigen visie heeft.

Misschien kom je tot de vaststelling dat deze vraag

BREINBREKER

niet zomaar op te lossen valt. Daarvoor heb je

In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

specifieke informatie nodig.

“Hoe beleven jongeren kunst- en cultuuruitingen?”

Forum

1

naar de cinema gaan

2

meezingen tijdens een concert

Het antwoord op de breinbreker vind je niet 3

een werkende molen bezoeken

4

een foto bewerken

5

een flashmob maken en die delen op sociale media

6

een taart bakken

IN

Welke van de onderstaande kunst- en cultuuruitingen sluiten aan bij jouw leefwereld?

zomaar. Daarvoor moet je een parcours afleggen,

→

STAP 1

opgesplitst in een aantal stappen. Met behulp van

verschillende bronnen, opdrachten en kenniskaders 7

een theatervoorstelling bijwonen

8

een museum bezoeken

Hoe beleef jij kunst en cultuur?

Kunst en cultuur zijn twee begrippen die soms harmonisch samen functioneren en soms naast elkaar bestaan. Zo

is cultuur de algemene deler van alles wat een grote groep mensen denkt en doet. Daarbij komen spontaan vragen op

verwerf je stap voor stap het inzicht, de kennis en

zoals: Hoe ervaren we de wereld rondom ons? Hoe gaan we met onze medemens om? Hoe geven we betekenis?

De antwoorden op die vragen kunnen heel divers en mooi zijn, maar ook heel choquerend. Kunst hoort bij cultuur.

Cultuur is dus ook kunst. Elke cultuur heeft eigen kunstuitdrukkingen. Letterlijk wil kunst ‘bekwaamheid’ zeggen. In

de (onderzoeks)vaardigheden die nodig zijn om een persoonlijk antwoord Welke van de bovenstaande uitingen behoren volgens jou tot kunst?

PARCOURS

staat zijn om schoonheid te creëren. Vullen we die schoonheid allemaal op dezelfde manier in?

gefundeerd antwoord op de breinbreker te geven.

1

Voel jij aansluiting bij de kunst- en cultuurbelevingen van leeftijdgenoten?

HOOFDSTUK 1

a

afbeelding of het voor jou om kunst of cultuur gaat.

1

→

dan ben je voldoende gewapend om opnieuw

7

EUREKA!

over de breinbreker na te denken. In het forum

Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

zul je merken dat de hele klas nu met veel meer

3

Je luistert en kijkt met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen. Daarbij stel je je eigen visie in

hoe mensen doorheen tijd en ruimte en in een bepaalde context anders naar kunst kijken. Je argumenteert respectvol voor en tegen een visie. Je formuleert zelf een definitie van kunst.

2.1

Kunst wordt afhankelijk van tijd, context en ruimte anders waargenomen, geobserveerd en geïnterpreteerd.

Wanneer kunst gemaakt wordt vanuit een individuele expressie dan lokt dat mogelijk reacties uit binnen de maatschappij. Misschien is dialoog uitlokken net dat wat de kunstenaar voor ogen heeft.

Welke reacties lokt kunst uit bij jou?

2.2

Hedendaagse kunstwerken zijn meestal vanuit volledige vrijheid van meningsuiting gemaakt. Het idee en het

concept zijn even belangrijk als de uitvoering. De factoren ruimte en context spelen daarbij een belangrijke rol.

Het kunstwerk raakt een snaar op dat moment omdat kunst maatschappelijk relevant is en hopelijk nog vele jaren na de creatie.

Hoe definieer je kunst?

2.3

Een definitie over kunst zal dus in elke tijd en ruimte anders geformuleerd worden. Het is geen exacte

©

wetenschap. De gevoelens, meningen en ervaringen die kunst bij jou oproepen, kunnen bij iemand anders totaal anders zijn. Gelukkig maar, want dat is precies de bedoeling van kunst.

Er is geen eenduidig antwoord. En dat is prima. Het gaat om de betekenis die je er zelf aan geeft.

volgens een thema of in een ruimer tijdskader. Het zijn kapstokken die het mogelijk maken om eenvoudiger in

3 4

8

hebt opgedaan, worden voor jou gebundeld in een synthese. Die tekst geeft weer wat je exact moet onthouden. De nummers naast de verschillende

paragrafen verwijzen naar de kenniskaders waarin de leerinhouden werden aangebracht. Zo kun je tijdens het studeren makkelijk extra informatie van het hoofdstuk.

dialoog te gaan met elkaar over kunst.

Wanneer je in dialoog gaat over kunst en cultuur, leer je iets bij over jezelf en over de ander.

20

THEMA 1 HOOFDSTUK 2

WELKOM OP DE AGORA!

Argumenten voor je keuze

opzoeken in de kaders die je tegenkwam in de loop

2.4

Kunst laat zich heel flexibel op verschillende manieren waarnemen en analyseren. Je kunt kunst analyseren

2

Cultuur

2

HOOFDSTUK 1

Samen in dialoog over kunst

Kunst 1

← Alle kennis en inzichten die je tijdens het parcours

vraag. Je begrijpt dat je interpretatie beïnvloed kan worden door een eigen persoonlijk referentiekader. Je ziet

Welke reacties lokt kunst uit bij de toeschouwer?

Welke plaats nemen kunst- en cultuuruitingen in in je leven?

HOOFDSTUK 1

VA SYNTHESE

4

“Hoe beleven jongeren kunst- en cultuuruitingen?”

Forum

kennis van zaken spreekt dan aan het begin van dit hoofdstuk.

2

N

Eureka! Als je het parcours helemaal hebt afgelegd,

Welke afbeeldingen zijn voor jou kunst en welke cultuur? Kruis aan. Beargumenteer bij elke

49

2→ HANDIG VOOR ONDERWEG In de loop hetopparcours jemanier ondersteund door Zoek zelfvan een kunstwerk van Ai Weiwei. Geefword aan op welke een maatschappelijk thema daarin een aantal hulpmiddelen. aan bod komt.

5

De dieren worden uitstekend verzorgd. Elke dag worden ze met zeep Conclusie:schoongeschrobd.

Wat heb je geleerd van de is manier waarop dekeer toeschouwer kunst kijkt?

Delvoye gemiddeld één per maandnaar ter plekke.

Hij neemt de

KADERS

belettering voor zijn rekening. Fier toont hij een kingsize varken dat vredig in de stal ligt te snurken. Het beestje gaat door het leven onder de naam Los Angeles.

Het twaalfde tentoonstellingsproject, in de Beijing Art Gallery, is net achter de rug. Delvoye: ‘Het was een droom om de Cloaca en de live pigs samen te exposeren.

Twee kunstwerken die je moet voederen: dat choqueerde de Chinese bezoekers toch.

Welke reacties lokt kunst uitwillen bij de toeschouwer?

Provoceren heb ik nooit doen.

Ik vermijd al te wulpse beelden, en voortaan ook de

2.1

politiek getinte. De Lenin-tatoeage die hier zoveel opschudding teweegbracht, was een Kunst wordt afhankelijk van tijd, context en ruimte anders waargenomen, geobserveerd en goede les. De rel was snel onder controle. Uiteindelijk moet je vooral vermijden dat de geïnterpreteerd. Het idee dat kunst uitgeoefend wordt door een individu, iemand die kunst Chinese overheid gezichtsverlies lijdt.’ beoefent vanuit zijn individuele expressie, varieert doorheen de (kunst)geschiedenis.

De Art farm mikt op adoptieouders, Wanneer de kunst niet enkel in functie staat van een hoger doel (bijvoorbeeld het geloof), verzamelaars die zich een levend exemplaar maar gemaakt wordt vanuit een individuele expressie, dan lokt dat mogelijk reacties uit aanschaffen en dan achteraf de getatoeëerde huid binnen de maatschappij, met name bij de toeschouwer. als een trofee aan de muur hangen. Het duurt een Misschien is dialoog uitlokken net dat wat de kunstenaar voor ogen heeft. jaar vooraleer een varken ‘voltooid’ is.

project wordt wellicht een fictieve religie rond de merknaam Cloaca. Tempels en ceremonies

rode kenniskaders. De sleutelbegrippen

spreekt mij echt aan.’ (gvds)

Deelnemen aan kunst en cultuur

← In de blauwe Good to know’s vind je handige en leuke weetjes terug die

Bij de bovenstaande initiatieven ligt de focus op aan de mogelijkheden, niet op de beperkingen. Kunst raakt, ze 1→ Welk kunstwerk van Delvoye komt bod in het artikel?

verband houden met de leerstof. Deze

zorgt voor verbinding en zingeving. Mensen in armoede plooien zich soms terug op zichzelf en dat sociaal isolement maakt hen extra kwetsbaar. Deelnemen aan kunst en cultuur kan helpen bij het opbouwen van

extra informatie hoef je niet in te

zelfvertrouwen en eigenwaarde. Vrijwillig engagement brengt authenticiteit met zich mee. Het straalt 2→ Wat roepen de kunstwerken bij jou op? meteen vertrouwen, herkenbaarheid en gelijkwaardigheid uit. Professionele ondersteuning zorgt daarbij voor expertise en stabiliteit.

3→ Welke grenzen zijn er volgens jou aan kunst?

Brengt kunst mensen bij elkaar? nadenken over de complexe uitdagingen die de samenleving stelt. Kunst als spiegel voor en

VIP

Lee Wagstaff (°1969),samen een Engelse kunstenaar gespecialiseerd in vrije grafiek, Kunst slaagt er anderzijds in om mensen te brengen.

Verschillende doelgroepen heeft zijn volledige lichaam als canvas gebruikt vooraan zijnde afstudeerproject The komen samen op plaatsen waar kunst aanwezig is, of gaan samen actief slag.

HOOFDSTUK 2

artist exhibiting his tattoos. Vier en een half jaar lang deed hij erover om zijn

bedekken metbijvoorbeeld intercultureleintercultureel en geometrische Creatieve processenlichaam kunnen volledig mensen te samenbrengen, en symbolen.

De symbolen zijn gebaseerd op de religieuze invloeden van zijn roomsintergenerationeel. Kunst werkt immers verbindend tussen mensen uit verschillende katholieke Indiase familieleden. generaties en culturen, want zeen wordt beoefend door jong en oud, in iedere cultuur. Ze

3.4

← Wat we weten en hoe we denken is niet zomaar tot ons gekomen. Onze kennis

komt voort uit het denkwerk van briljante geesten, filosofen, kunstenaars en

overstijgt daarmee het individuele.

wetenschappers. We brengen ze in VIP-

Het samenbrengen van de verschillende referentiekaders via kunst en cultuur zorgt voor

kaders onder de aandacht.

verbinding in de samenleving. Kunst en cultuur creëren netwerken en bevorderen sociale

VA

36

studeren.

N

Kunst heeft een maatschappelijke functie. Via kunstwerken laten enerzijds kunstenaars je van de maatschappij.

hebben we met een stippellijn onderlijnd.

33

ontwikkelen voor een designer religion, met de bijbehorende religieuze muziek: het Bron: www.standaard.be Good to know

die je in de inleiding leerde kennen,

IN

niet tot in den treure mee door. Mijn volgende

belangrijkste zaken op een rijtje in deze

HOOFDSTUK 2

In totaal heeft Delvoye al een honderdtal getatoeëerde kunstwerken afgeleverd. ‘Ik ga hier

← Doorheen het hoofdstuk zetten we de

integratie en sociale cohesie.

ICOONTJES

Dit is een mondelinge opdracht.

In deze opdracht werk je aan je onderzoeksvaardigheden.

©

70

Voor deze opdracht mag of moet je online opzoekingswerk verrichten.

Bij deze opdracht hoort een ontdekplaat.

WELKOM OP DE AGORA!

HOOFDSTUK 3

Bij deze opdracht hoort een videofragment.

3

HET ONLINELEERPLATFORM BIJ AGORA

Leerstof kun je inoefenen op jouw niveau.

Hier vind je de opdrachten terug die de leerkracht voor jou heeft klaargezet.

Hier kan de leerkracht toetsen en taken voor jou klaarzetten.

IN

Je kunt vrij oefenen en de leerkracht kan ook voor jou oefeningen klaarzetten.

N

Benieuwd hoe ver je al staat met oefenen en opdrachten? Hier vind je een helder overzicht van je resultaten.

VA

Hier vind je het lesmateriaal per hoofdstuk (onder andere videobestanden en ontdekplaten).

Ga ook hier aan de slag met de ontdekplaten en de bijhorende werkblaadjes.

WELKOM OP DE AGORA!

©

Het e-book is de digitale versie van het leerschrift.

Je kunt hierin noteren, aantekeningen maken, zelf materiaal toevoegen ...

4

1

IN

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 1

©

VA

N

HOU JE VAN KUNST?

5

HOOFDSTUK 1

H

OU JE VAN KUNST?

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? Je bent omringd door kunst, kunst maakt deel uit van je dagelijks leven. Soms zie of hoor je de kunstwerken om je heen, maar even vaak loop je eraan voorbij. Misschien kijk en luister je actiever

IN

wanneer je de drempel van een museum of een concertgebouw over moet. Voor iedere jongere is die cultuurbeleving anders. Actief luisteren naar een standpunt over kunst en cultuur kan je wellicht nieuwe inzichten geven. Net die respectvolle interactie is wat kunst graag wil uitlokken.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik luister en kijk met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen.

N

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen uit.

Ik leg uit hoe kunst -en cultuuruitingen mij omringen.

Ik leg uit wat kunst en cultuur voor mij betekenen.

Ik zie voorbeelden van hoe ik kan participeren aan kunst en cultuur in de samenleving.

Ik motiveer mijn medeleerlingen om te spreken over hun culturele interesses.

VA

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen van anderen uit.

Ik neem actief deel aan een gesprek over kunst- en cultuuruitingen.

Ik luister met een open houding naar de argumentatie van een medeleerling.

Ik argumenteer respectvol voor en tegen een visie.

BEGRIPPEN

HOOFDSTUK 1

©

kunst – cultuur – kunstuitingen – cultuuruitingen

6

INTRO Hou jij van kunst? Kunst!? Zijn dat voor jou de schilderijen die in een gouden kader in een museum hangen of de beelden die op een witte sokkel staan? Of zie je het anders? We zoeken het uit in dit hoofdstuk.

Ga jij soms naar ontmoetingsplaatsen waar je tot rust kunt komen, waar de wereld even mag vertragen, misschien wel stilstaan: een cinema, een bibliotheek, een museum, een kerk, een theater, een moskee, een concertzaal, een synagoge ... Het zijn de plaatsen waar je in aanraking komt met verhalen van anderen. Waar je na een kort of langer observatiemoment misschien tot nieuwe inzichten komt. Die plaatsen, waar kunst en cultuur elkaar vaak raken, vormen een verbinding tussen mensen, misschien nog meer wanneer hun gedachten

BREINBREKER

IN

niet op één lijn staan en ieder zijn eigen visie heeft.

In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Hoe beleven jongeren kunst- en cultuuruitingen?”

Forum

N

Welke van de onderstaande kunst- en cultuuruitingen sluiten aan bij jouw leefwereld?

naar de cinema gaan

2

meezingen tijdens een concert

3

een werkende molen bezoeken

4

een foto bewerken

5

een flashmob maken en die delen op sociale media

6

een taart bakken

7

een theatervoorstelling bijwonen

8

een museum bezoeken

©

VA

1

Welke van de bovenstaande uitingen behoren volgens jou tot kunst?

HOOFDSTUK 1

7

PARCOURS STAP 1

Hoe beleef jij kunst en cultuur?

Kunst en cultuur zijn twee begrippen die soms harmonisch samen functioneren en soms naast elkaar bestaan. Zo is cultuur de algemene deler van alles wat een grote groep mensen denkt en doet. Daarbij komen spontaan vragen op

IN

zoals: Hoe ervaren we de wereld rondom ons? Hoe gaan we met onze medemens om? Hoe geven we betekenis?

De antwoorden op die vragen kunnen heel divers en mooi zijn, maar ook heel choquerend. Kunst hoort bij cultuur.

Cultuur is dus ook kunst. Elke cultuur heeft eigen kunstuitdrukkingen. Letterlijk wil kunst ‘bekwaamheid’ zeggen. In staat zijn om schoonheid te creëren. Vullen we die schoonheid allemaal op dezelfde manier in?

1

Voel jij aansluiting bij de kunst- en cultuurbelevingen van leeftijdgenoten? a

Welke afbeeldingen zijn voor jou kunst en welke cultuur? Kruis aan. Beargumenteer bij elke afbeelding of het voor jou om kunst of cultuur gaat.

2

VA

N

1

HOOFDSTUK 1

©

3

8

Kunst

Cultuur

4

Argumenten voor je keuze

1

2

3

4

b

Lees de fragmenten waarin jongeren vertellen hoe zij kunst en cultuur beleven. Markeer bij elke jongere de woorden die verwijzen naar een kunst- of cultuurbeleving. Welk verhaal sluit het meest aan bij jouw beleving? Kleur het passende bolletje.

Amorie Wegduiken in een grote zetel in de cinema: ik doe niets liever! Vooral wanneer muziek en film perfect samenkomen. Daar genoot ik enorm van bij de film Inception. Het verhaal en de muziek van Hans Zimmer werden één. Dat is echt

Stien

IN

kunst voor mij.

Ik ga geregeld met mijn ouders naar een museum. Ik hou het meest van

hedendaagse kunst. Toen we met vakantie waren in Zuid-Holland bezochten we museum Voorlinden, waar je kunt doen alsof je in een zwembad duikt.

Droogzwemmen dus, dat kon daar in het kunstwerk Swimming pool van

Leonardo Erlich. Ik werd er onderdeel van een kunstwerk en ik voelde mij als toeschouwer heel betrokken.

Mikelo

N

Ik hou van de rituelen van de Mexicaanse ‘Dia de los Muertos’ (de Dag van de Doden) en ben gefascineerd door de afbeeldingen van doodshoofden in de verafgodingsobjecten. Het helpt mij om de dood beter te aanvaarden. Ik verwerk die stijl in ontwerpen voor tatoeages, graffiti en T-shirtprints. Volkse rituelen en de objecten die ermee verbonden zijn, dat is voor mij kunst.

Ik verdwijn heel graag in mijn kamer met een goed boek. Het oneindige verhaal van Michael Ende deed me de wereld rondom mij helemaal vergeten.

Hafsa

Stoffen kiezen doe ik met mijn ogen dicht. Het is fantastisch hoeveel verschillende structuren er zijn. Als je die toepast in kleding, wordt mode voor mij echt kunst.

Het werk van Iris van Herpen, een hedendaagse ontwerpster, vind ik boeiend. De jurken die ze ontwerpt zijn heel sculpturaal, bovendien onderzoekt ze zowel oude als actuele technieken. De jurk die ze ontwierp voor de Cornucopia show van Björk is daar een indrukwekkend voorbeeld van.

Hadewich Ik ben gefascineerd door de klassieke meesters uit de schilderkunst. Het liefst van al zou ik in een scène uit het werk van Rubens willen duiken. Door het formaat van zijn werken voel ik me onmiddellijk heel erg betrokken. Zo kan ik uren kijken naar De Nijlpaarden- en krokodillenjacht, een schilderij dat hij in 1616 schilderde in zijn atelier.

Loïs Al sinds mijn zesde ga ik elke week naar de tekenschool. Ik voel mij er erg thuis en kan mij er uitleven in de ateliers, het is mijn habitat. Iedereen is er aan het creëren en tussen al die creaties van andere jongeren en volwassenen kom ik tot rust. Het inspireert mij om zelf aan de slag te gaan.

HOOFDSTUK 1

©

VA

Adam

9

Bram Op mijn vier wielen in het skatepark voel ik me thuis. Voor mijn vrienden ontwerp ik coole tekeningen die ik op hun skateboard zet. Dat is voor mij kunst. Het werk van visual artist Bert Dries alias Musketon is daarbij een grote inspiratiebron. Hij verwerkt actuele onderwerpen op verschillende objecten zoals skateboards. Zijn hedendaagse versie van Da Vinci's laatste avondmaal is daar een voorbeeld van.

Harah Theater is een totale kunstbeleving, het brengt zoveel kunstdisciplines samen.

IN

Muziek, literatuur, kostuumontwerp, make-up, acteren, grafisch ontwerp, noem

maar op. Het is bijna magie dat al die disciplines zo feilloos samenkomen op een

podium. Voorstellingen zoals Labyrint van theater FroeFroe of Chasse patate van Studio Orka zijn daar voor mij heel mooie voorbeelden van.

Karolina

Wij zijn met de lagere school naar het Museum Kunst & Geschiedenis in het Jubelpark in Brussel geweest. Maar eigenlijk vind ik er niks aan, aan

kunstobjecten uit verschillende continenten. Wat ik wel heel cool vind, is hoe Hergé, de striptekenaar van Kuifje, zich liet inspireren door de collectie

N

historische voorwerpen uit alle continenten om sommige van Kuifjes verre reizen in beeld te brengen. Zo is het stripalbum Het gebroken oor gebaseerd op de Chimu-offerdragers uit het museum.

Viktor

VA

Bij ons thuis speelt radio Klara de hele dag door. Klassieke muziek en verhalen over kunst, cultuur en geschiedenis, dat is voor mij kunst. Dat we er samen naar kunnen luisteren vind ik extra krachtig. Wat is mooier dan verhalen die worden omgetoverd tot klanken? Als ik mocht kiezen zou ik de hele dag naar Für Alina van Arvo Pärt luisteren.

Bennet

Ik spaarde twee jaar al mijn zakgeld bij elkaar om een fotocamera te kopen. Ik neem hem op elke uitstap mee en experimenteer de hele tijd. Op zoek gaan naar een goede compositie, kleurverhouding en belichting om zo een foto te maken,

©

dat geeft me energie. Omdat ik geen opleiding volg, probeer ik me te inspireren op het werk van fotografen zoals Marc De Blieck.

Ilham Een aantal jaar geleden gingen we met ons gezin naar Parijs. We bezochten de Eiffeltoren, de Arc de Triomphe, Montmartre en de Sacré-Coeur. Die monumenten zijn voor mij echt kunst! Voor mijn zus was het bezoek aan het Louvre de kers op de taart, omdat ze daar de Mona Lisa kon bewonderen. Ze vond het schilderij veel

HOOFDSTUK 1

esthetischer dan de monumenten die we bezochten. Al die plaatsen bezoeken

10

vind ik leuk.

c

Wie van de jongeren uit de verhalen is volgens jou met kunst bezig? Kruis aan. Noteer over welk domein het gaat: dans, muziek, beeld, drama, woord of media. Bespreek klassikaal.

Bram:

Stien:

Harah:

Mikelo:

Karolina:

Adam:

Viktor:

Hafsa: Hadewich: Loïs:

2

IN

Amorie:

Bennet: Ilham:

Hou jij van kunst? Kruis aan: ja of nee. Denk daarbij aan kunst uit de verschillende domeinen: dans,

1

Ja

Nee

Heb jij het gevoel dat je geïnspireerd wordt als je een kunstwerk bekijkt?

2

N

muziek, beeld, drama en media. Bespreek de antwoorden klassikaal.

Komen er spontaan kritische vragen bij jou op als je kunstwerken bekijkt?

Overstijgt kunst voor jou het louter esthetische?

4

Laat kunst jou ontsnappen uit de werkelijkheid?

5

Herinnert kunst jou aan je nietigheid?

6

Verbindt kunst je met je medemens?

VA

3

Antwoordde je vaak met ‘ja’? Dan beroert kunst jou hoogstwaarschijnlijk. Of meer met ‘nee’? Dat is ook helemaal oké.

©

Hoe beleef jij kunst- en cultuuruitingen?

1.1

Ieder van ons leeft in een omgeving met een aanbod aan kunst- en cultuuruitingen. Kunst kan in grote of kleinere mate aanwezig zijn. Afhankelijk van je persoonlijke context word je door dat aanbod geprikkeld. Op welke manier en in welke mate hangt af van persoon tot persoon.

gemeenschappelijke activiteit of voorliefde delen. Kunst is een deel van cultuur. Het gaat om een (individuele) expressie. Je kunt kunst appreciëren vanwege het esthetische of omdat kunst jou als persoon verrijkt, je laat ontsnappen uit de werkelijkheid of er juist laat bij stilstaan. Kunst kun je indelen in de domeinen dans, muziek, beeld, drama en media.

HOOFDSTUK 1

Cultuur verbindt ons als grotere groep binnen de maatschappij omdat we een

11

STAP 2

1

Zitten kunst en cultuur achter elke hoek en kant?

Waar kom jij kunst en cultuur tegen? a

Noteer in de woordwolk op welke plekken jij ooit al kunst en cultuur waarnam. Het gaat niet over

IN

steden of landen, maar specifieke plaatsen, zoals een kerk, een museum, een cultureel centrum ...

Op welke plaatsen ben je al geweest?

Welke plaatsen wil je nog bezoeken?

VA

N

Wat is je favoriete kunstplek?

©

b

Bekijk de filmpjes bij het onlinelesmateriaal, en de foto's op de volgende bladzijde. Op welke plaatsen ben jij zelf al geconfronteerd met kunst? Kruis aan. Noteer je ervaringen.

HOOFDSTUK 1

12

museum

Netflix

bibliotheek

kerken en kastelen

cultureel centrum

concertzaal

schouwburg

poppentheater

galerij

straatkunst

monumenten en standbeelden

©

opera

HOOFDSTUK 1

VA

N

cinema

openluchtmuseum

IN

atelier

13

c

Ook in de media kom je kunst tegen.

De persfoto’s van Stephan Vanfleteren of Michiel Hendryckx staan in de krant. Damiaanactie gebruikte een foto van Michiel Hendryckx die Eddy Merckx fotografeerde aan het ziekbed van een melaatse voor de campagne

IN

in 2007. Is die foto voor jou kunst?

De foto toont dat Eddy Merckx geraakt is door de zieke.

2

Hoe sta jij tegenover kunstparticipatie van anderen? Bekijk de foto’s en vul de tabel aan.

2

3

N

1

5

VA

4

De toeschouwer beleeft kunst en cultuur actief.

©

6

De toeschouwer beleeft kunst en cultuur receptief.

Zitten kunst en cultuur achter elke hoek en kant?

Kunst kun je overal beleven. Het hoeft niet elitair te zijn. Soms komt kunst je gewoon tegemoet. In publieke ruimtes bijvoorbeeld, op de gevel van een gebouw, op een plein, via de radio, de sociale media of op televisie. Soms betaal je voor kunst, bijvoorbeeld wanneer je een museum binnengaat. Daar laat je je meevoeren door een boeiende tentoonstelling die je nieuwe inzichten geeft. Of die je laat kennismaken met andere culturen en die je blik

HOOFDSTUK 1

verruimt.

14

1.2

STAP 3

1

Hoe participeer jij aan kunst en cultuur?

Lees de tekst en ga aan de slag met staafdiagrammen en tabellen over de kunst- en cultuurbelevingen van leeftijdgenoten.

In 2013 werd door het Steunpunt voor beleidsrelevant onderzoek Cultuur

IN

(www.steunpuntcultuur.be) een grootschalig onderzoek gevoerd naar de cultuurparticipatie en -educatie bij Vlaamse jongeren: ‘Cultuur leren smaken’.

De onderzoekers bereikten 84 secundaire scholen. In totaal werden 5 086 leerlingen

bevraagd, gespreid over de verschillende leerjaren en onderwijsvormen. Daarnaast werden ook 1 078 leraren uit de meewerkende scholen bevraagd.

De vakgroep Sociologie van de Universiteit Gent publiceerde in 2016 de resultaten.

Vandaag de dag bleken er heel wat vrijetijdsopties voor jongeren te zijn. Opvallend was dat

een belangrijk deel van de jongeren (ongeveer 12 %) aangaf akkoord te gaan met stellingen als ‘ik verveel me regelmatig’ en ‘ik voel me vaak eenzaam in mijn vrije tijd’.

Lees de tekst. Bekijk het staafdiagram met resultaten uit het onderzoek en beantwoord de vragen.

VA

Uit de bevraging van de jongeren op de scholen bleek dat ruim een kwart van

de jongeren (28,8 %) ooit les volgde in tekenen, schilderen of beeldende kunst. Ook ondervraagde jongeren volgde les in dictie en/of woordkunst en 6,9% volgde theaterlessen. dansopleidingen bleken heel populair: een vijfde van de ondervraagde jongeren volgde De nieuwere en meer jeugdige kunstvormen zoals graffiti, elektronische of audiovisuele kunst (film, ooit een opleiding in urban dance (bv. hip hop, breakdance, r&b …) of in de meer klassieke video, multimedia of computerkunst) vinden we samen met fotografie en schrijven onderaan de rij dansdisciplines (bv. klassiek ballet, moderne dans, jazzballet …). terug.

Percentage jongeren ooit cultuureducatie gevolgd

©

Tekenen, schilderen, beeldende kunst Urban dance Klassieke dans Klassieke muziek Populaire muziek Woordkunst, dictie Toneel, theater Film, video, multimedia Fotografie Schrijven Graffiti Elektronische muziek

28,8% 20,5% 19,0% 13,4% 8,8% 8,4% 6,9%

4,0% 2,9% 2,8% 2,3% 1,9% 0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

35%

Figuur 9. Cultuureducatie in de vrije tijd; percentages respondenten die ooit les gevolgd hebben in een van deze culturele activiteiten (N=3615-3650)

We splitsen deze activiteiten op naar verband waarin ze beoefend worden. Dit kan formeel: in een academie of bij een privéleerkracht, maar kan ook op een informeler niveau zoals in een vereniging, cultureel centrum of een jeugdhuis.

HOOFDSTUK 1

a

N

Bron: Beunen, S., Siongers, J., & Lievens, J. (2016). Cultuur leren smaken. Een onderzoek bij Vlaamse jongeren naar cultuurparticipatie en cultuureducatie. Gent: Onderzoeksgroep CuDOS - Vakgroep Sociologie - UGent.

15

Verder volgde 13,4 % ooit les in klassieke muziek en 8, 8 % in pop, rock of jazz. Van de 35 ondervraagde jongeren volgde 8,4 % les in dictie en/of woordkunst en 6,9 % volgde theaterlessen.

De nieuwere en meer jeugdige kunstvormen zoals graffiti, elektronische of audiovisuele kunst (film, video, multimedia of computerkunst) stonden samen met fotografie en schrijven onderaan de rij.

IN

Bron: Beunen, S., Siongers, J., & Lievens, J. (2016). Cultuur leren smaken. Een onderzoek bij Vlaamse jongeren naar cultuurparticipatie en cultuureducatie. Gent: Onderzoeksgroep CuDOS - Vakgroep Sociologie UGent.

1→ Wat is volgens dit staafdiagram de top 3 van cultuureducatie bij jongeren?

2→ Is klassieke muziek beoefenen een populaire vorm van cultuureducatie bij jongeren? Verklaar.

N

3→ Welke vorm van cultuureducatie is het minst populair bij jongeren?

4→ Beoefende je tijdens de lagere school een hobby die met kunst te maken had?

VA

5→ Doe je dat nu nog? Waarom wel/niet?

b

Lees de tekst. Bespreek het staafdiagram klassikaal.

Aan alle respondenten werd een lijst met dertien zeer diverse vormen van

uithuizige culturele activiteiten voorgelegd. Voor elk van die activiteiten werd gevraagd

©

of ze de activiteit hadden bijgewoond de voorbije zes maanden (uitgezonderd voor muziekfestivals waar de referentieperiode een jaar bedraagt). Daarbij werd het onderscheid gemaakt tussen een eenmalig en veelvuldig bezoek.

Bioscoopbezoek was de meest vermelde culturele activiteit bij Vlaamse jongeren:

86,6 % van de ondervraagde jongeren bezocht het afgelopen halfjaar een bioscoop. Ruim twee derde (68 %) van alle jongeren bezocht meer dan eens een bioscoop.

Op enige afstand volgt het bibliotheekbezoek. Toch heeft ook nog meer dan de

helft (54 % van de deelnemers aan de enquête) de voorbije zes maanden een bibliotheek HOOFDSTUK 1

bezocht. Bij 28,9 % van de respondenten gebeurde dat zelfs meer dan twee keer. Hoewel

16

de onderzoekers daarbij wel de bedenking moeten maken dat het bezoeken van een bibliotheek ook mogelijk is voor andere zaken dan het ontlenen van een boek of cd en het bijvoorbeeld ook gerelateerd kan zijn aan schooltaken.

gezelschap. Bij bezienswaardigheden geeft 64,5% de moeder op en 61,4% duidt de vader aan als partner. De andere activiteiten behoren duidelijk meer tot de leefwereld van jongeren en worden meerLeeftijd in het gezelschap gesteld. rol.

83,1% van 33,1 de bioscoopgangers gaat met vrienden speelt hiervan nogvrienden een bepalende Zo gaf % aan een muziekfestival tegenover een vijfde in gezelschap van de ouders.

Als ze naar concerten van popmuziek, rock, folk, bijgewoond te hebben en meldde 27,2 % een bezoek aan een niet-klassiek concert. wereldmuziek, dance, jazz ofechter blues gaan, 74,1% metoudere vrienden.

Muziekfestivals zijn bij uitstek Beide activiteiten werden vooralgaat door de wat leerlingen uitgeoefend. de activiteit om met vrienden bij te wonen: 89,6% van de festivalgangers gaat er heen met vrienden.

Receptieve culturele activiteiten buiten schoolverband Bioscoop

12,7%

Muziekfestival (laatste jaar) Concerten pop, rock, jazz, blues, …

Museum, tentoonstelling, galerij

41,2%

17,1%

16,0%

IN

Bibliotheek

68,0%

18,6%

13,6%

13,6% 10,5%

13,6%

1 keer

Bezienswaardige gebouwen,… 8,0% 14,2% Theater, toneel Comedy

Meer dan eens

11,5% 10,4% 11,7%

Groot cultureel evenement

8,2%

Ballet of dansvoorstelling

8,3%

Literair evenement

8,2%

5,9%

6,2%

4,8%

2,1%

Klassiek concert 3,0% 2,3%

20%

40%

60%

80%

100%

N

0%

Figuur 3. Receptieve culturele activiteiten buiten schoolverband, laatste zes maanden; percentages naar frequentie (N van 3780-3866) Literaire evenementen en klassieke concerten

VA

werden heel weinig bezocht. Slechts % van de bekijken, Wanneer we de deelname aan deze receptieve cultuuractiviteiten per 10,3 onderwijsvorm respondenten woondeonderwijs een literair evenement in de zes kunnen we reeds bij de aanvang van het secundair een duidelijke bij sociale kloof vaststellen. In de eerste graad kanmaanden met uitzondering van het aan bezoek aan musea of (zowel voorafgaand de bevraging.

Enconcerten bij klassieke klassiek als niet-klassiek) en het bezoeken van halveerde grote culturele of festivals vastgesteld concerten dat evenementen percentage nog eens: amper worden dat de jongeren uit de 5,3 A-stroom receptieve culturele activiteiten bijwonen % van meer de jongeren woonde wel eens een opera of dan e e jongeren uit de B-stroom9. In deklassiek bovenbouw (2 en 3 graad) worden de verschillen nog meer concert bij. uitgesproken. Zo geeft in het BSO 13,3% van de leerlingen aan een toneel bijgewoond te hebben, Het bleek dus dat bioscopen (86,6 %) en terwijl dit percentage in het ASO maar liefst 30,9% bedraagt. vinden voor erfgoed, bibliotheken (53,9 %) hetWe vaakst werden bezocht.dat van de leerlingen in het ASO 34,4% het voorbije half jaar minstens een keer een monument, Concerten van klassieke muziek (5,3 %) en ballet- of bezienswaardig gebouw of archeologische site heeft bezocht, terwijl in het BSO slechts 12,5% dansvoorstellingen (13,1 %) het minst vaak. aangeeft dit gedaan te hebben. Het TSO neem een tussenpositie in.

Bron: Beunen, S., Siongers, J., & Lievens, J. (2016). Cultuur leren smaken.

Een onderzoek bij Vlaamse jongeren naar cultuurparticipatie en cultuureducatie.

Gent: een Onderzoeksgroep CuDOS bijwonen - Vakgroep Sociologie UGent. eerder klassiek concert of naar -de bioscoop gaan.

©

Verder zullen ASO-leerlingen Bibliotheken worden vaker bezocht door jongeren uit het ASO dan door jongeren uit het TSO, die deze dan weer meer bezoeken dan leerlingen in het BSO. Een comedyvoorstelling, museum, ballet9

Deze uitzondering heeft wellicht te maken met het feit dat het bijwonen van concerten en muziekfestivals sterk leeftijdsgebonden is en jongeren in zowel de b- als de A-stroom minder concerten bezoeken.

HOOFDSTUK 1

23

17

c

Lees de tekst met resultaten uit het onderzoek en geef antwoord op de vragen.

Er werd in het onderzoek ook gevraagd naar het gezelschap waarmee de jongeren de activiteiten deden. Het gezelschap waarin ze deelnamen aan activiteiten hing af van de aard van de activiteit. Bibliotheekbezoek was daar de uitzondering: 61,5 % van de participanten gaf aan dat alleen te doen.

Verder was er een duidelijk onderscheid tussen activiteiten die meer in gezinsverband en activiteiten die vooral samen met vrienden werden beoefend.

Meer kunstzinnige, highbrow activiteiten werden het vaakst in gezinsverband beoefend.

IN

Jongeren zullen bijvoorbeeld niet snel naar een museum, toneel, klassiek concert of

dansvoorstelling gaan in het bijzijn van hun vrienden. Iets meer dan de helft gaf aan die activiteiten met zijn of haar moeder uit te voeren, op de tweede plaats werd de

vader aangeduid als gezelschap. Bij bezienswaardigheden gaf 64,5 % de moeder op en 61,4 % duidde de vader aan als partner. De meer populaire, lowbrow activiteiten behoorden duidelijk meer tot de leefwereld van jongeren en werden meer in het

gezelschap van vrienden gesteld. Van de bioscoopgangers gaat 83,1 % met vrienden,

tegenover een vijfde in gezelschap van de ouders. Als ze naar concerten van popmuziek, rock, folk, wereldmuziek, dance, jazz of blues gingen, was dat bij 74,1 % met vrienden.

Muziekfestivals waren bij uitstek de activiteit om met vrienden bij te wonen: 89,6 % van

N

de festivalgangers ging erheen met vrienden.

VA

Bron: Beunen, S., Siongers, J., & Lievens, J. (2016). Cultuur leren smaken. Een onderzoek bij Vlaamse jongeren naar cultuurparticipatie en cultuureducatie. Gent: Onderzoeksgroep CuDOS - Vakgroep Sociologie - UGent.

1→ Welke activiteiten worden meer gedaan met vrienden?

©

2→ Welke activiteiten worden meer gedaan met ouders?

HOOFDSTUK 1

18

3→ Vul je eigen persoonlijke culturele kaart in aan de hand van de vragen.

2

Aan welke culturele activiteiten neem jij graag deel?

1

Welke culturele hobby’s beoefen jij?

3

Met wie ga je naar welke culturele activiteiten?

IN

CULTURELE KAART 4

Wat betekenen kunst- en cultuuruitingen voor jou in

N

je leven?

5

Wat betekenen kunst- en

VA

cultuuruitingen voor je klasgenoten?

©

Nemen alle jongeren deel aan kunst en cultuur, zijn alle jongeren actief met kunst en cultuur bezig?

1.3

Bijna iedereen (95 %) heeft minstens één culturele activiteit bijgewoond in de zes maanden voorafgaand aan het onderzoek. De bioscoop, bibliotheek of een muziekfestival werden het meest bezocht.

Van de ondervraagde jongeren beoefende minstens 64 % één creatieve hobby in die tijdsperiode. Creatief aan de slag met multimedia is de meest beoefende creatieve hobby,

Highbrow culturele activiteiten doen jongeren met hun ouders, lowbrow culturele activiteiten met hun vrienden.

HOOFDSTUK 1

gevolgd door zingen, beeldend werk, muziek spelen en fotografie.

19

EUREKA! Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum

IN

“Hoe beleven jongeren kunst- en cultuuruitingen?”

Welke plaats nemen kunst- en cultuuruitingen in in je leven?

HOOFDSTUK 1

©

VA

N

20

SYNTHESE Hoe beleef jij kunst en cultuur

1.1

Ieder van ons leeft in een omgeving met een aanbod aan kunst- en cultuuruitingen. Cultuur verbindt ons als grotere groep binnen de maatschappij omdat we een gemeenschappelijke activiteit of voorliefde delen. Kunst is een deel van cultuur. Kunst kun je indelen in de domeinen dans, muziek, beeld, drama en media.

1.2

IN

Zit kunst en cultuur achter elke hoek en kant?

Kunst kun je overal beleven. Het hoeft niet elitair te zijn. Soms komt kunst je gewoon tegemoet. Soms betaal

je voor kunst, bijvoorbeeld wanneer je een museum binnengaat, waar je je laat meevoeren door een boeiende tentoonstelling.

Hoe participeer jij aan kunst en cultuur?

1.3

Bijna iedereen (95 %) heeft minstens één culturele activiteit bijgewoond in de zes maanden voorafgaand aan het onderzoek. Van de ondervraagde jongeren beoefende minstens 64 % één creatieve hobby in die tijdsperiode.

THEMA 1 HOOFDSTUK 1

©

VA

vrienden.

N

Highbrow culturele activiteiten doen jongeren met hun ouders, lowbrow culturele activiteiten met hun

21

NOTITIES

IN

VA

N

©

2

IN

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 2

©

VA

N

KUNST! VOOR IEDEREEN ­HETZELFDE?

23

HOOFDSTUK 2

K

UNST! VOOR IEDEREEN HETZELFDE?

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? In dit hoofdstuk reis je dwars door de kunstgeschiedenis heen. Je bekijkt hoe je omgeving je echte definitie te komen van wat kunst is?

IN

waarneming van kunst- en cultuuruitingen beïnvloedt. Geeft je observatie je de vrijheid om tot een Dit hoofdstuk laat je onbevooroordeeld kennismaken met kunst in een ruime context. De ideale start om via het vak kunstbeschouwing met een nieuwsgierige blik kunst te ontdekken.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik luister en kijk met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen.

N

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen uit.

Ik geef criteria aan om een cultuuruiting als kunst te beschouwen.

Ik formuleer zelf een definitie van kunst.

Ik stel mijn eigen visie in vraag over wat kunst is.

Ik begrijp dat mijn interpretatie beïnvloed kan worden door mijn eigen persoonlijk

VA

referentiekader.

Ik toon aan hoe mensen doorheen tijd en ruimte en in een bepaalde context anders naar kunst kijken.

Ik druk mijn interesse voor kunst- en cultuuruitingen van anderen uit.

Ik neem actief deel aan een gesprek over kunst- en cultuuruitingen.

Ik verken minder voor de hand liggende vormen van beeldende kunst.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunst kan oproepen.

Ik toon aan dat men een kunstwerk op verschillende manieren kan interpreteren.

©

Ik luister met een open houding naar de argumentatie van een medeleerling.

Ik argumenteer respectvol voor en tegen een visie.

BEGRIPPEN

HOOFDSTUK 2

kunst – cultuur – kunstuitingen – cultuuruitingen

24

INTRO Observatie, verwondering, verbeelding: het zijn woorden die je aan de onbevangen geest van kinderen koppelt.

Zo vertelt Gerd Dierckx hoe ze als kind van 7 jaar een bezoek brengt aan het beeldenpark Middelheimmuseum

IN

in Antwerpen.

N

Als de aandacht van de volwassenen eventjes afdwaalt, kan ik als meisje van 7 een moment alleen zijn met de beelden. Het gebladerte in het park is doorweven met een gouden licht. Onder mijn voeten knisperen de dorre bladeren. Rondom één en al geuren.

Hier ontmoet ik hem steeds weer: de man uit het bronzen tijdperk van Auguste Rodin. Het is het beeld van een man op ware grootte. Ik hou van de donkere glans op het lichaam nadat het geregend heeft. Met mijn vingers verken ik het bronzen lijf. Eerst streel ik de gespierde rug,

VA

daarna glijdt mijn hand zachtjes naar de lendenen waarboven je de ribben kunt voelen. Mijn vingertoppen reiken naar de kogelronde schouders. Zelfs op mijn tippen kan ik niet tot bij de gebalde hand. De naar binnen gekeerde gestolde blik van de man raakt me. Met zijn grote krachtige hand grijpt hij naar zijn kruin, een gebaar dat zo overweldigend is dat het ’s nachts in mijn dromen weerkeert.

Bron: Dierckx, G. (2018). Kunstogen. Samen met kinderen beeldende kunst beleven.

Kunst helpt je om de wereld rondom jou te verkennen. Je fantasie wordt geprikkeld en je komt tot nieuwe inzichten terwijl je op ontdekking gaat. Denk daarbij maar aan je laatste museumbezoek. Hier ontdekte je misschien wat jou al dan niet aanspreekt in kunst. Door erover in dialoog te gaan met je

©

leeftijdgenoten krijg je nieuwe inzichten. Bijvoorbeeld:

Ada leest heel graag. Ze voelt zich aangetrokken tot de inhoud van het schilderij Lam Gods van de gebroeders Jan en Hubert Van Eyck omdat het een verhaal vertelt.

Eli droomt graag weg. Hij is gefascineerd door werken zoals Multiple of Five van Nils Völker en

Nour houdt van accessoires, vooral van oorbellen. Ze is dan ook gek op Het meisje met de parel van Johannes Vermeer.

HOOFDSTUK 2

De profeet van Ryan Gander waarbij de benadering eerder filosofisch is.

25

Voor ieder van ons is kunst heel persoonlijk. Je persoonlijke interesses beïnvloeden waar je van houdt. Kunst laat op ieder van ons een andere indruk na.

1

Wat is jouw vroegste herinnering aan kunst?

Bekijk de onderstaande afbeeldingen van verschillende kunstwerken.

Is er een kunstwerk bij dat je kent? Kleur het bolletje blauw.

b

Is er een kunstwerk bij waarover je meer wilt weten? Kleur het bolletje groen.

IN

a

©

VA

N

2

HOOFDSTUK 2

c

26

d

Wat zorgt ervoor dat je meer wilt weten over dit specifieke kunstwerk?

Waarom is het voor jou wel of niet belangrijk dat een kunstwerk een inhoudelijke betekenis heeft?

BREINBREKER In dit hoofdstuk zul je in vier stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Welke bril heb je op wanneer je naar kunst kijkt?”

Forum

IN

Met welke van de onderstaande meningen ben jij het eens?

Kunst is een werk dat in een museum hangt.

2

Kunst is iets dat mooi is.

3

Kunst is een vorm van commentaar op de maatschappij.

4

Kunst is iets waar lang aan gewerkt is.

5

Kunst is iets dat spontaan tot stand komt.

6

Kunst is iets dat ik ook kan.

7

Kunst is met een intentie gemaakt.

8

Kunst is iets choquerends.

9

Kunst is iets dat tastbaar moet zijn.

10

Kunst is iets dat door één persoon gemaakt is.

11

Kunst is een afgebeeld landschap dat ik herken uit mijn omgeving.

12

Kunst is troost bieden.

13

Kunst is iets dat mij iets leert.

14

Kunst kost veel geld.

15

Kunst is een portret dat me doet denken aan een bekende.

16

Kunst is

HOOFDSTUK 2

©

VA

N

1

27

PARCOURS STAP 1

1

Welke reacties lokt kunst uit bij de toeschouwer?

Kunst lokt verschillende reacties uit: je vindt een kunstwerk mooi of juist niet, je kunt erdoor meningsverschillen. Bekijk het filmpje. a

Welke reacties veroorzaakt kunst bij de bezoekers?

b

IN

aangetrokken worden of het juist afstotelijk lelijk vinden. Kunst kan de oorzaak zijn van grote

Met welke van de onderstaande stellingen ben je het wel of niet eens? Geef argumenten.

Stellingen

Ik kan me inleven in toeschouwers die werk van kunstenaars vernielen.

2

















Ik vind het belangrijk dat kunst reacties uitlokt.

Ik vind het ongepast dat de toeschouwers kunstwerken beschadigen.

VA

3

N

1

4

Ik blijf helemaal onverschillig bij de reacties van de toeschouwers.

c

Waarom reageren mensen zo boos op de kunstwerken?

©

HOOFDSTUK 2

28

2

Een kunstwerk kan normen en waarden in een samenleving bevestigen of kan er ook tegenin gaan. Zo kan kunst mensen verbinden of net uit elkaar drijven. a

Duid aan wat je van de twee onderstaande schilderijen van het einde van de 19e eeuw vindt.

2

IN

1

VA

N

Le dejeuner sur l’herbe (Édouard Manet, 1863)

Mijn mening

1

Ik vind het schilderij mooi.

2

Het schilderij verbergt een boodschap, heeft een

Symphony in White, No.1: The White Girl (James McNeill Whistler, 1862)

Schilderij 1

Schilderij 2

betekenis.

Het schilderij roept bepaalde gevoelens bij mij op.

4

Het schilderij is tijdloos.

5

Het schilderij provoceert.

HOOFDSTUK 2

©

3

29

Good to know De Parijse Salons Al sinds de 17e eeuw werden van overheidswege officiële Parijse Salons ingericht. Ze waren aanvankelijk tweejaarlijks en alleen toegankelijk voor de leden van de Académie royale de Peinture et de Sculpture.

In de loop van de 18e eeuw groeiden die evenementen die druk werden bezocht én becommentarieerd door gespecialiseerde critici.

Na de Franse revolutie (1789) werd de Salon vrij toegankelijk voor alle kunstenaars. Een verkozen jury werd met de selectie belast. De Salon weerspiegelde

IN

jaarlijkse tentoonstellingen uit tot society-

Un coin du Salon en 1880 (Édouard Joseph Dantan, 1880)

door de samenstelling van de jury de officiële smaak van de Académie en dus van de machthebbers. Met het verstrijken van de tijd werd de jury strenger. Het al dan niet toegelaten worden tot de Salon kon voor kunstenaars het verschil uitmaken tussen armoede en succes.

N

In 1863 was de jury bijzonder streng. Van de 5 000 ingezonden werken, werden er maar 2 000 toegelaten.

Het was erg moeilijk om de geweigerde werken nog verkocht te krijgen. Ze kregen een stempel R van refusé en waren dus voorgoed gelabeld.

Kunstenaars die later baanbrekend bleken te zijn, werden initieel geweigerd. Er ontstond grote commotie in de kunstwereld en keizer Napoleon III besloot het publiek zelf te laten beoordelen door een Salon des Refusés te organiseren, waar Manets Le déjeuner sur l’herbe een van de grote publiekstrekkers was. Het

VA

publieke succes van de Salon des Refusés had een gigantische impact en maakte kunst democratischer.

Bron: Jonckhere, K. (2020). Another history of Art. 2 500 jaar Europese kunstgeschiedenis. Veurne: Hannibal Books.

b

Lees in de onderstaande commentaren waarom de werken van Édouard Manet en James McNeill Whistler (afgebeeld op p. 29) op de officiële tentoonstelling geweigerd werden. Kun je uit het citaat begrijpen waarom ze werden afgekeurd? Met welke elementen ben je het wel of niet eens? Édouard Manet:

©

James McNeill Whistler:

HOOFDSTUK 2

30

Het is bijzonder gewaagd: een naakte vrouw zit rustig op het gras, in gezelschap van twee geklede mannen; op de achtergrond zie je een badende vrouw in een kleine vijver, en een heuvelachtig landschap. Over het tafereel welft zich het loverdak van grote bomen.

De naakte vrouw is helaas niet schoon van gestalte, en men kan zich niets lelijkers voorstellen dan de heer die naast haar uitgestrekt ligt en niet eens op het idee is gekomen om onder de blote hemel zijn verschrikkelijk slappe hoed af te nemen. Precies deze tegenstelling tussen een lummel die helemaal niet in het karakter van een landelijke scène past, en de nietsverhullende badende is zo schokkend. Ik heb geen idee wat een compositie te kiezen ...

IN

intelligente en voorname kunstenaar aanleiding heeft gegeven een zo ongerijmde Bron: citaat naar Jedlicka, G. (1941). Edouard Manet. Erlenbach-Zürich: Eugen Rentsch Verlag, p.51

McNeill Whistler had op het schilderij zijn geliefde Jo geportretteerd, die door een

Amerikaanse criticus beschreven werd als: ‘een krachtig, roodharig wijf met een lege blik en zielloze ogen, die om onverklaarbare reden op een wolfsvel staat’.

c

N

Bron: citaat naar Rewald, J. (2001). Die Geschichte des Impressionismus. Köln: DuMont Verlag, p. 62

Beluister het fragment uit het radioprogramma JOOS met Ruth Joos. Claude Blondeel is hier te gast en spreekt over een aantal werken van Manet. Waarom was volgens Blondeel Le dejeuner sur l’herbe

VA

zo ophefmakend?

Voorstellingen van naakte vrouwen waren omstreden, maar zelfs het schilderij van een geklede vrouw werd in 1863 geweigerd. Mochten er vandaag selectiecriteria zijn om te bepalen wat kunst is en wat niet, welke drie criteria zou jij dan hanteren om een werk toe te laten tot de Parijse Salons?

©

d

HOOFDSTUK 2

31

3

Bekijk het portret Myra van Marcus Harvey. Als je in de jury van de Parijse Salons zou zitten, zou je dit

N

IN

werk dan toestaan?

Myra (Marcus Harvey, 1995)

a

Waarom zou je dit werk wel of niet toestaan?

VA

b

Lees de tekst. Je krijgt wat meer informatie over de geportretteerde vrouw en het kunstwerk. Zou je na het lezen van de informatie het werk nog altijd toestaan of heeft de informatie je van mening doen veranderen?

Dagelijks worden kunstenaars geïnspireerd door nieuwsberichten. Dat gebeurde ook

©

met Marcus Harvey toen hij een artikel las over Myra Hindly. Zij vermoordde tussen 1963 en 1965 vijf kinderen van 10 tot 17 jaar oud. Het artikel bracht de kunstenaar ertoe een portret van Myra te maken.

Op het eerste gezicht lijkt het een uitvergrote zwart-witfoto uit de krant te zijn. Niks

is minder waar. Marcus Harvey maakte geen klassieke voorstelling, maar stelde de grijze en witte tinten samen met afdrukken van kinderhanden.

Bij de voorstelling van het portret op de tentoonstelling Sensations (1997) in de

Londense Royal academy was het publiek zo woedend dat het portret met eieren en inkt HOOFDSTUK 2

beklad werd. Zelfs Myra schreef vanuit de gevangenis een brief met de uitdrukkelijke

32

vraag om het aanstootgevende portret te verwijderen om de familie van de kinderen niet nogmaals voor het hoofd te stoten. Het werk bleef de hele duur van de expositie hangen en is ondertussen vertienvoudigd in waarde.

4

De Chinese hedendaagse kunstenaar Ai Weiwei kreeg al verschillende keren huisarrest voor zijn kritische werken over het Chinese regime. Ai Weiwei laat je door zijn kunstwerken nadenken over de samenleving. Zijn werken klagen wereldwijde actuele maatschappelijke thema’s aan, zoals het gebrek aan privacy of de vluchtelingenproblematiek, belichaamd door Aylan Kurdi. Aylan Kurdi (2012-2015) was een 3-jarige Syrische jongen met een Koerdische etnische achtergrond die wereldwijd de krantenkoppen haalde nadat hij op 2 september 2015 samen met zijn moeder en broer verdronk in de

VA

N

IN

Middellandse Zee.

Zoek zelf een kunstwerk op van Ai Weiwei. Geef aan op welke manier een maatschappelijk thema daarin aan bod komt.

5

Conclusie: Wat heb je geleerd van de manier waarop de toeschouwer naar kunst kijkt?

©

Welke reacties lokt kunst uit bij de toeschouwer?

2.1

Kunst wordt afhankelijk van tijd, context en ruimte anders waargenomen, geobserveerd en geïnterpreteerd. Het idee dat kunst uitgeoefend wordt door een individu, iemand die kunst beoefent vanuit zijn individuele expressie, varieert doorheen de (kunst)geschiedenis. maar gemaakt wordt vanuit een individuele expressie, dan lokt dat mogelijk reacties uit binnen de maatschappij, met name bij de toeschouwer.

Misschien is dialoog uitlokken net dat wat de kunstenaar voor ogen heeft.

HOOFDSTUK 2

Wanneer de kunst niet enkel in functie staat van een hoger doel (bijvoorbeeld het geloof),

33

STAP 2

1

Welke reacties lokt kunst uit bij jou?

Wanneer spreekt een kunstwerk jou aan? Ben je vaker aangetrokken tot mooie kunstwerken of geef je de voorkeur aan een kunstwerk met inhoud en een verhaal? a

Bekijk de onderstaande tekeningen. Welke van beide tekeningen spreekt jou aan? Beargumenteer bij

IN

het passende nummer waarom je het werk wel of niet mooi vindt.

2

VA

N

1

1

Peter Paul Rubens, 1620: portret van zijn zoon Nicolaas

2

Albrecht Dürer, 1514: portret van zijn moeder

Lees de tekst. Daarin worden de hierboven afgebeelde tekeningen beschreven.

©

b

De meeste mensen willen op een schilderij zien wat ze ook graag in werkelijkheid

zien. Dat is een heel natuurlijke voorkeur. Wij houden allemaal van de schoonheid in de natuur en we zijn de kunstenaars dankbaar, die die schoonheid voor ons hebben vastgelegd in hun werken. De kunstenaars zouden ons zelf niet bars hebben bejegend om onze smaak.

HOOFDSTUK 2

Toen de grote Vlaamse schilder Rubens een tekening maakte van zijn zoontje, was hij

34

er trots op dat zijn kind er zo aardig uitzag. Hij wilde graag dat wij het ook bewonderden.

Maar die vooringenomenheid voor het aardige en het innemende onderwerp wordt snel een struikelblok, als het ons ertoe brengt werken af te wijzen die een minder aantrekkelijk onderwerp hebben.

De Duitse grote schilder Albrecht Dürer tekende zijn moeder zeer zeker met even grote toewijding en liefde als die waarmee Rubens zijn mollige zoontje tekende. Zijn waarheidsgetrouwe studie van de ouderdom en het verval mogen ons een schok geven, zodat wij ons van het werk zouden willen afkeren. Doch, als wij ons tegen onze eerste weerzin verzetten, kunnen wij rijkelijk worden beloond, want Dürers tekening is in haar weergaloze oprechtheid een meesterwerk.

Wij zullen spoedig ontdekken dat de schoonheid van het schilderij niet afhangt van de schoonheid van het onderwerp.

IN

Bron: E.H. Grombrich in The story of art

Conclusie: Wat heb je geleerd van de manier waarop jij naar kunst kijkt?

2

Een kunstwerk kan hevige reacties uitlokken. Wanneer stemt een kunstwerk jou blij of bedroefd? Wat zorgt ervoor dat het kunstwerk die reacties bij jou uitlokt?

Lees het onderstaande krantenartikel over de Belgische kunstenaar Wim Delvoye (°1965) en beantwoord

N

de vragen.

DE ZWIJNENSTAL VAN WIM DELVOYE

In Xin Zhuang Zi, een gehucht op een uur rijden van het centrum van Peking, heb je pas het gevoel dat Azië begint.

Hier kweekt Wim Delvoye zijn getatoeëerde varkens. Vijftien levende kunstwerken

VA

scharrelen er op dit moment rond. Ze worden goed gepamperd in deze Art farm, onder het toeziend oog van twee dierenartsen. Voor de roodgeschilderde smeedijzeren poort, met daarop het logo van de beroemde kakmachine, ligt een paar ton steenkool om de winter mee door te komen. ‘De buurt spreekt er schande van’, zegt Delvoye. ‘Ze vinden dat zwijnen hier beter af zijn dan de lokale inwoners.’

In 1997 stelde de kunstenaar voor het eerst zijn ‘levende tatoeages’ tentoon in het

Middelheim in Antwerpen. De mix van hoge en lage cultuur, de bewuste verwarring tussen kunst en commerciële producten: het is intussen het handelsmerk van Delvoye geworden. Onderhuids levert hij een speels commentaar op de kunstmarkt, waar alles te koop is.

Drie jaar geleden rijpte het idee om de productie van getatoeëerde varkens naar

©

China te outsourcen. De nieuwe Europese wetgeving staat weliswaar toe dat varkens zonder verdoving gecastreerd of gebrandmerkt worden, maar pijnloos tatoeëren behoort blijkbaar niet tot de opties.

Ook de dierenrechtenorganisaties lieten van zich horen. ‘Het protest viel mee’, zegt

Delvoye. ‘Al moest er wel een project voor Watou voor afgeblazen worden.’

Een boerderij in China opstarten, sprak hem aan omdat hij een Azië-liefhebber is

en graag met lokale mensen werkt. De tatoeëerders krijgen veel vrijheid. Bovendien varkensvlees. De regels zijn er een stuk soepeler. Al heeft Delvoye wel al één lichting kunstvarkens moeten laten afmaken toen er een epidemie uitbrak.

HOOFDSTUK 2

is varkens kweken niet zo duur in China, dat wereldwijd de grootste exporteur is van

35

De dieren worden uitstekend verzorgd. Elke dag worden ze met zeep schoongeschrobd. Delvoye is gemiddeld één keer per maand ter plekke. Hij neemt de belettering voor zijn rekening. Fier toont hij een kingsize varken dat vredig in de stal ligt te snurken. Het beestje gaat door het leven onder de naam Los Angeles.

Het twaalfde tentoonstellingsproject, in de Beijing Art Gallery, is net achter de rug. Delvoye: ‘Het was een droom om de Cloaca en de live pigs samen te exposeren.

Twee kunstwerken die je moet voederen: dat choqueerde de Chinese bezoekers toch.

Provoceren heb ik nooit willen doen. Ik vermijd al te wulpse beelden, en voortaan ook de politiek getinte. De Lenin-tatoeage die hier zoveel opschudding teweegbracht, was een

IN

goede les. De rel was snel onder controle. Uiteindelijk moet je vooral vermijden dat de Chinese overheid gezichtsverlies lijdt.’

De Art farm mikt op adoptieouders,

verzamelaars die zich een levend exemplaar

aanschaffen en dan achteraf de getatoeëerde huid als een trofee aan de muur hangen. Het duurt een jaar vooraleer een varken ‘voltooid’ is.

In totaal heeft Delvoye al een honderdtal

getatoeëerde kunstwerken afgeleverd. ‘Ik ga hier niet tot in den treure mee door. Mijn volgende project wordt wellicht een fictieve religie rond

N

de merknaam Cloaca. Tempels en ceremonies

ontwikkelen voor een designer religion, met de bijbehorende religieuze muziek: het spreekt mij echt aan.’ (gvds)

VA

Bron: www.standaard.be

1→ Welk kunstwerk van Delvoye komt aan bod in het artikel?

2→ Wat roepen de kunstwerken bij jou op?

3→ Welke grenzen zijn er volgens jou aan kunst?

©

VIP Lee Wagstaff (°1969), een Engelse kunstenaar gespecialiseerd in vrije grafiek, heeft zijn volledige lichaam als canvas gebruikt voor zijn afstudeerproject The artist exhibiting his tattoos. Vier en een half jaar lang deed hij erover om zijn

HOOFDSTUK 2

lichaam volledig te bedekken met interculturele en geometrische symbolen.

36

De symbolen zijn gebaseerd op de religieuze invloeden van zijn roomskatholieke en Indiase familieleden.

3

Kan kunst je tot een ander inzicht brengen wanneer je de inhoud kent?

VIP Joseph Beuys (1921-1986) was een Duits beeldend kunstenaar. Hij wordt gezien als een van de meest invloedrijke Duitse kunstenaars uit de tweede helft van de 20e eeuw. Hij maakte performances, tekeningen, beeldhouwwerken en installaties.

In bijna al zijn werken gebruikt hij vet, vilt en honing. Dat was niet zonder reden. Tijdens WO II overleefde hij een ongeluk met een vliegtuig.

IN

Zwaargewond en bijna doodgevroren werd hij door nomadische Tartaren

teruggevonden. Ze wikkelden hem in vet en in een vilten deken en ze voerden

hem met honing. Die drie materialen keren in zijn oeuvre steeds terug omdat ze deel uitmaken van zijn persoonlijke mythe.

a

Bekijk de video die de performance van vijf dagen, I Like America and America Likes Me, in drie minuten samenvat. Beantwoord vervolgens de onderstaande vragen.

N

1→ Waar wordt de performance opgevoerd?

2→ Wie maakt deel uit van het kunstwerk?

VA

3→ Welke materialen gebruikt hij?

4→ Wat roept dit kunstwerk bij jou op?

5→ Hoe sta je tegenover deze performance? Zou jij jezelf laten opsluiten met een wolf?

©

Joseph Beuys pakte zichzelf helemaal in een vilten doek in tot hij niks meer zag, om

zich vervolgens per ambulance van de New Yorkse luchthaven te laten vervoeren naar de kunstgalerij. Beuys liet zich vijf dagen opsluiten met de coyote. Een proces waarbij hij langzaam maar zeker het vertrouwen won van het dier. Na drie dagen liet het dier de kunstenaar toe hem te omhelzen.

voert deze performances uit in Amerika, in New York.

HOOFDSTUK 2

Beuys illustreert hier dat het heel goed mogelijk is om samen te leven met de natuur. Al in 1974 wil hij duidelijk maken dat de band tussen mens en natuur hersteld moet worden. Hij

37

b

Lees de onderstaande tekst. Beantwoord vervolgens de vragen.

Het Antwerpse duo Daems– Van Remoortere bedenkt de interactieve installatie Track Tracy.

Wanneer het donker wordt, speelt ze met toevallige passanten die een openbaar plein oversteken. Door middel van artificiële intelligentie computergestuurde spots en een

IN

ontstaat een interactie tussen twee

lukraak gekozen toevallige passant.

Tracy, de zoekmachine, kiest iemand en volgt die persoon

voor onbepaalde tijd. Tot de zoekmachine iemand anders uit het ‘speelplein’ kiest. De

toeschouwer gaat in dialoog met de machine. Vlucht hij voor het licht of danst hij in het

licht. Er ontstaat een interactie. Dit kunstwerk stelt je hardop de vraag hoe je omgaat met

N

het vrijgeven van je data.

1→ Hier wordt de mens ongevraagd onderdeel van het kunstwerk. Wat wil dit werk vertellen? Wat is de boodschap?

VA

2→ Hoe zou jij reageren op de boodschap?

Welke reacties lokt kunst uit bij jou?

Hedendaagse werken zijn meestal vanuit volledige vrijheid van meningsuiting gemaakt.

Het idee en het concept zijn even belangrijk als de uitvoering. De factoren ruimte en context spelen daarbij een belangrijke rol. Het kunstwerk raakt een snaar op dat moment omdat

HOOFDSTUK 2

©

kunst maatschappelijk relevant is en hopelijk nog vele jaren na de creatie.

38

2.2

STAP 3

1

Hoe definieer je kunst?

Wat is kunst voor jou? a

Kies uit dans, muziek, beeld, drama of media een kunstwerk dat jou aanspreekt. Zoek een passende afbeelding om je keuze te illustreren. Waarom is dit kunst voor jou? Beantwoord de onderstaande

•

Titel van het kunstwerk

IN

vragen. Stel je kunstwerk voor aan je klasgenoten.

(uit het domein dans, muziek, beeld, drama of media) •

Naam van de kunstenaar

•

Jaartal

Ik heb dit werk gekozen omdat ...

… ik het spannend vind.

N

… het van een bekende kunstenaar is. … het in een kunstboek staat.

… ik mij herken in de teksten van de muziek.

… ik het op een podium gezien heb.

… ik er een persoonlijke band mee heb.

VA

… het in een kunstgalerie of museum hangt.

… ik het mooi vind.

...

Hoe definiëren anderen kunst? Bekijk de cartoon aandachtig en beantwoord de vragen.

HOOFDSTUK 2

©

b

39

1→ Wat is het onderwerp dat de cartoonist wil aankaarten?

2→ Wat is de boodschap achter de cartoon?

c

Zoek een cartoon over kunst die jou aanspreekt. Toon je cartoon aan de klas en leg uit waarom je

1→ Wat stelt de cartoon voor?

IN

precies die cartoon meegebracht hebt. Doe dat aan de hand van de onderstaande vragen.

2→ Wat is het onderwerp dat de cartoonist wil aankaarten?

N

3→ Wat is de boodschap achter de cartoon?

4→ Waarom heb je deze cartoon gekozen?

Omdat ik het eens ben met de mening van de cartoonist.

VA

Omdat de tekening mij aanspreekt.

Omdat ik het kunstwerk dat afgebeeld is herken.

Omdat ik hem bijzonder grappig vind.

Omdat ik aangesproken ben door de tekenstijl.

d

Bekijk en beluister de uitvoering van het muziekstuk 4’33” gecomponeerd door John Cage. John Cage (1912-1992) was een Amerikaanse avant-gardecomponist. Hij was een van de grote vernieuwers van de klassieke muziek uit de 20e eeuw.

©

1→ Wat zie je? Wat gebeurt er?

2→ Wat hoor je?

HOOFDSTUK 2

3→ Maak jij kunst wanneer je vier minuten ‘stil’ bent bij jou thuis?

40

e

Zoek op YouTube de clip van het nummer Can’t stop van de Red Hot Chili Peppers. Bekijk en beluister de clip. De Red Hot Chili Peppers (Los Angeles, 1983) zijn een Amerikaanse band die funk, rap, punk en pop combineert met rock.

1→ Wat gebeurt er in deze clip?

2→ Waaraan zie je dat?

3→ Wat kun je nog meer ontdekken?

IN

4→ De clip van de Red Hot Chili Peppers is geïnspireerd op de one minute sculptures van de Oostenrijkse kunstenaar Erwin Wurm (1954).

Zoek op wat one minute sculptures zijn. Zoek ook naar thema en bedoeling.

•

N

•

Hoe is de afbeelding hieronder een toepassing van de one minute sculptures van Wurm?

VA

Zoek nog een andere toepassing van de one minute sculptures van Wurm. Bespreek de bedoeling van het werk.

HOOFDSTUK 2

©

•

41

2

Wat is kunst voor de kunstenaar? Hoe definiëren kunstenaars kunst? Het is vrijwel onmogelijk het begrip kunst sluitend te definiëren. De moeilijkheid zit hem niet alleen in het feit dat kunst voor iedereen anders kan zijn, maar ook dat de visie over kunst in de loop der eeuwen voortdurend verandert. Elke definitie van kunst is cultuurspecifiek en tijdgebonden.

Lees de onderstaande citaten en deel ze daarna in drie categorieën in. Ze geven aan hoe kunstenaars zelf kunst definiëren. b

Als geest en hand niet samengaan, ontstaat er geen kunst.

Geld verdienen is een kunst, werken is

IN

a

Leonardo da Vinci, Italiaanse kunstenaar, 1452-1519

een kunst en goed ondernemen is de grootste kunst.

Andy Warhol, Amerikaanse kunstenaar, 1928-1987

c

d

Het doel van de kunst is niet het uiterlijk

De kunstenaar moet alle dingen zien

innerlijk: dat is de echte werkelijkheid.

alsof hij ze voor de eerste keer ziet.

Aristoteles, Griekse filosoof, 384 v. C.-322 v.C.

Henri Matisse, Franse kunstenaar, 1869-1954

e

N

van de dingen weer te geven, maar het

f

Er zijn schilders die de zon in een gele

zijn van nieuwe ideeën. Ik ben bang van

vlek veranderen, maar er zijn er anderen,

de oude.

die dankzij hun kunst en intelligentie,

VA

Ik begrijp niet waarom de mensen bang

John Cage, Amerikaanse componist, 1912-1992

een gele vlek in de zon veranderen.

Pablo Picasso, Spaanse kunstenaar, 1881-1973

g

Kunst begint pas waar nabootsing eindigt.

©

Oscar Wilde, Ierse auteur, 1854-1900

j

h

Iedereen wil de schilderkunst begrijpen.

Waarom ook niet het gefluit van de vogels? Waarom houden wij van een bloem, een nacht, al wat ons omringt, zonder te vragen wat het betekent?

Pablo Picasso, Spaanse kunstenaar, 1881-1973

Boeken en toneelstukken en films en beeldhouwwerken en schilderijen en muziek, het zijn allemaal instrumenten

HOOFDSTUK 2

waarmee we onszelf proberen te

42

i

begrijpen. Cultuur is per definitie

Alle kunst is volkomen nutteloos.

psychotherapie

Oscar Wilde, Ierse auteur, 1854-1900

Hanif Kureish, Britse auteur en scenarist, °1954

k

l

Kunst is in wezen de bevestiging, de

Kunst is geen papje, geen snoepje

zegening en vergoddelijking van het

waarvoor je alleen je bek hoeft open

bestaan.

te doen. Het is vooral een kwestie van

Friedrich Nietzsche, Duitse dichter en filosoof, 1844-1900

aandacht en geconcentreerde energie.

Hugo Claus, Vlaamse schrijver en schilder, 1929-2007

m n

IN

Kunst is nooit een kopie geweest van

de natuur, want zulk een kopie zou niet

sterk genoeg geweest zijn om menselijke emotie op te wekken.

Kunst is de uitdrukking van de tijd. Zij

mag de tijd niet ontvluchten. Onze tijd is dynamisch. Zo ook de kunst.

Piet Mondriaan, Nederlandse schilder, 1872-1944

o

Paul van Ostaijen, Vlaamse schrijver en dichter, 1896-1928

Kunstenaars zijn de kanaries in onze

N

samenleving. Ze detecteren als eersten waar het mogelijke gevaar in onze maatschappij zit.

VA

Kamagurka, Belgische cartoonist, theater- en televisiemaker en allround kunstenaar, °1956

Soorten definities

1

Definities die de relatie tussen de kunstenaar en zijn kunstwerk aangeven.

Een kunstenaar maakt kunstwerken. Waarom doet hij dat? Wat is de bedoeling van zijn kunst? Wat betekent het kunstwerk? Wat betekent kunst?

2

Letter citaat

Definities die de relatie tussen techniek, vorm en inhoud van het kunstwerk aangeven.

Om een kunstwerk te maken heeft de kunstenaar een uitgangspunt nodig:

een idee of een inhoud. Om een kunstwerk te realiseren heeft de kunstenaar

technieken en een vormgeving nodig. Hij bepaalt welke technieken hij zal

©

gebruiken en in welke gedaante of vorm het idee zal gerealiseerd worden.

3

Definities die de relatie tussen het kunstwerk en de toeschouwer of (ruimer geformuleerd) de samenleving aangeven.

Kunst is gemaakt voor een publiek. Wie is dat publiek? Hoe bereikt de kunstenaar

dat publiek? Wat wil de kunstenaar de mensen vertellen of meegeven? Hoe denkt

de kunstenaar te kunnen inwerken op de samenleving?

Wat is nu je eigen definitie van kunst?

HOOFDSTUK 2

3

43

Hoe definieer je kunst?

2.3

Stel jezelf deze vragen: —

Moet kunst de werkelijkheid tonen?

—

Welke boodschap wil de kunstenaar meegeven?

—

Wat is het doel van dit kunstwerk?

Stel die vragen aan de hele wereldbevolking en in verschillende tijden doorheen de geschiedenis en je zult heel diverse antwoorden krijgen. Een definitie over kunst zal dus in elke tijd en ruimte anders geformuleerd worden. Het is geen exacte wetenschap. De gevoelens, meningen en ervaringen die kunst bij jou oproepen, kunnen bij iemand anders

IN

totaal anders zijn. Gelukkig maar, want dat is precies de bedoeling van kunst.

Besluit: Er zijn al zoveel definities van kunst gegeven, maar er is geen eenduidig antwoord.

En dat is prima. Het gaat om de betekenis die je er zelf aan geeft. Zo hoef je niet per se een christen te zijn om het Lam Gods te appreciëren. Zo hoef je niet in China te wonen om te

begrijpen wat Ai Weiwei bedoelt met zijn kunst. Wanneer je in dialoog kunt gaan over kunst,

N

leer je iets bij over jezelf en over de ander.

STAP 4

Gaan we samen in dialoog over kunst?

Je kunt kunst chronologisch bekijken.

VA

1

a

Bekijk de onderstaande tijdlijn en de afbeeldingen uit de westerse kunstgeschiedenis. Bespreek waar

HOOFDSTUK 2 44

GESCHIEDENIS

geboorte van Jezus Christus

00

00

18

45

19

HEDENDAAGSE TIJD

MIDDELEEUWEN

ca .

15 ca .

ca .

1

50

0

v.C .

0 80

KLASSIEKE OUDHEID

MODERNE TIJD

OUDE NABIJE OOSTEN

VROEGMODERNE TIJD

©

PREHISTORIE

ca .

ca .

ca .

3,

35

5

00

m

ilj

v.C .

oe

n

v.C .

je welke werken zou plaatsen.

5

N IN

2

3 4

HOOFDSTUK 2

VA

© 1

6

8

7

45

Bekijk de volgende afbeeldingen uit de wereldgeschiedenis. Bespreek waar je welke werken zou

b

plaatsen. Kun je de afbeeldingen zomaar op de tijdlijn plaatsen?

Beargumenteer waarom wel/niet?

2

3

5

6

VA

N

4

IN

1

2

7

Je kunt kunst thematisch bekijken.

Bekijk de onderstaande afbeeldingen. Welke afbeelding sluit volgens jou het best aan bij het thema?

a

Beargumenteer waarom.

Thema: Christus

2

3

4

HOOFDSTUK 2

©

1

46

Healing of a bleeding women (Onbekende kunstenaar, X)

Hoofd van Christus (Rembrandt van Rijn, 1600)

Hoofd van Christus met doornenkroon (Lucas Cranach de Oudere, 1510)

Christus (George Rouault, 1937)

Thema: vrouw 2

Dame met hermelijn (Lenoardo Da Vinci, 1490)

3

Jonge vrouw met een blauwe blouse (Lydia Delectorskaya) (Henri Matisse,1936)

b

4

IN

1

Portret van Sylvette David (Pablo Picasso, 1954)

Cindy Sherman #362, untitled, 2000

Sommige kunstwerken geven de werkelijkheid heel realistisch weer. Welk gevoel roept dat bij jou op?

Wat zegt dat over jou als toeschouwer?

N

c

Samen in dialoog over kunst

2.4

Kunst laat zich heel flexibel op verschillende manieren waarnemen, analyseren en bekijken.

VA

Je kunt kunst analyseren volgens een thema of in een ruimer tijdskader. Het zijn kapstokken

HOOFDSTUK 2

©

die het mogelijk maken om eenvoudiger in dialoog te gaan met elkaar over kunst.

47

EUREKA! Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum

IN

“Welke bril heb je op wanneer je naar kunst kijkt?”

Herbekijk het kader vooraan in dit hoofdstuk. Heb je nog steeds dezelfde bril op? Is je context veranderd door kunst vanuit verschillende invalshoeken te bekijken?

HOOFDSTUK 2

©

VA

N

48

SYNTHESE Je luistert en kijkt met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen. Daarbij stel je je eigen visie in vraag. Je begrijpt dat je interpretatie beïnvloed kan worden door een eigen persoonlijk referentiekader. Je ziet hoe mensen doorheen tijd en ruimte en in een bepaalde context anders naar kunst kijken. Je argumenteert respectvol voor en tegen een visie. Je formuleert zelf een definitie van kunst.

Welke reacties lokt kunst uit bij de toeschouwer?

2.1

Kunst wordt afhankelijk van tijd, context en ruimte anders waargenomen, geobserveerd en geïnterpreteerd.

IN

Wanneer kunst gemaakt wordt vanuit een individuele expressie dan lokt dat mogelijk reacties uit binnen de maatschappij. Misschien is dialoog uitlokken net dat wat de kunstenaar voor ogen heeft.

Welke reacties lokt kunst uit bij jou?

2.2

Hedendaagse kunstwerken zijn meestal vanuit volledige vrijheid van meningsuiting gemaakt. Het idee en het

concept zijn even belangrijk als de uitvoering. De factoren ruimte en context spelen daarbij een belangrijke rol.

Het kunstwerk raakt een snaar op dat moment omdat kunst maatschappelijk relevant is en hopelijk nog vele jaren na de creatie.

Hoe definieer je kunst?

2.3

N

Een definitie over kunst zal dus in elke tijd en ruimte anders geformuleerd worden. Het is geen exacte wetenschap. De gevoelens, meningen en ervaringen die kunst bij jou oproepen, kunnen bij iemand anders totaal anders zijn. Gelukkig maar, want dat is precies de bedoeling van kunst.

Er is geen eenduidig antwoord. En dat is prima. Het gaat om de betekenis die je er zelf aan geeft.

Samen in dialoog over kunst

2.4

VA

Kunst laat zich heel flexibel op verschillende manieren waarnemen en analyseren. Je kunt kunst analyseren volgens een thema of in een ruimer tijdskader. Het zijn kapstokken die het mogelijk maken om eenvoudiger in dialoog te gaan met elkaar over kunst.

THEMA 1 HOOFDSTUK 2

©

Wanneer je in dialoog gaat over kunst en cultuur, leer je iets bij over jezelf en over de ander.

49

NOTITIES

IN

VA

N

©

3

IN

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 3

©

VA

N

DE FUNCTIES VAN KUNST

51

Hoofdstuk 3

F

UNCTIES VAN KUNST

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? Is kunst meer dan decoratie of entertainment? Waarom kopen mensen kunstwerken? Kunst inspireert, geeft energie en leidt tot nieuwe ideeën. Soms kunnen ideeën niet met woorden overgebracht worden.

IN

Kunstenaars houden de maatschappij een spiegel voor. Ze lichten iets uit, trekken het door tot in

het absurde of spelen juist in op je gevoel. Kunst laat je zien dat je niet alleen bent. Ook samen kunst

maken kan een manier zijn om emoties en ideeën te uiten. Kortom, kunst zet je samen aan het denken.

Over jezelf, de wereld en je emoties.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

N

Ik luister en kijk met een open houding naar kunst- en cultuuruitingen.

Ik neem actief deel aan een gesprek over kunst- en cultuuruitingen.

Ik laat ruimte voor de emoties die kunstwerken kunnen oproepen.

Ik luister met een open houding naar de argumentatie van een medeleerling.

Ik argumenteer respectvol voor en tegen een visie.

VA

Ik illustreer de bedoeling van een kunstwerk aan de hand van een voorbeeld.

Ik illustreer aan de hand van voorbeelden dat kunstwerken een decoratieve functie, amuserende functie, economische functie en een maatschappelijke functie kunnen hebben.

Ik druk mijn waardering voor kunst en cultuur uit voor de samenleving.

BEGRIPPEN

HOOFDSTUK 3

©

decoratieve functie – amuserende functie – economische functie – maatschappelijke functie

52

INTRO Het lijkt alsof alles in de wereld een functie of een direct nut moet hebben. Heeft ook kunst een functie in de samenleving?

Bij het woord ‘functie’ denk je aan praktische zaken, zoals kleding die je beschermt tegen de koude of een transportmiddel dat je van a naar b brengt. Dat zijn voorbeelden die je leven aangenamer maken. Kan kunst vanuit dat dagelijks perspectief functioneel zijn? Welke functies kan kunst vervullen? Dat zoek je uit in dit

BREINBREKER

IN

hoofdstuk.

In dit hoofdstuk zul je in vier stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Welke functies heeft kunst?”

Forum

N

Wanneer heeft kunst zin voor jou? Duid aan.

Kunst heeft zin voor mij ...

wanneer ze mij en mijn vrienden bij elkaar brengt.





2

wanneer ze mij anders naar de wereld laat kijken.





3

wanneer ze mij entertaint.





4

wanneer ze mij informeert.





5

wanneer ze de wereld rondom mij mooier maakt.





6

wanneer ze mij ontspant.





7

wanneer ze mij een goed gevoel geeft.





8

wanneer ze voor mij geld opbrengt.





HOOFDSTUK 3

©

VA

1

53

PARCOURS STAP 1

Heeft een kunstwerk een decoratieve functie?

Stilte in huis doorbreek je graag met muziek. Op een lege muur in je kamer hang je misschien een poster van je popidool.

Had je als kunstenaar/maker de intentie om enkel de stilte op te vullen of je muur te versieren? Wanneer is kunst enkel

1

IN

decoratief? Wanneer overstijgt ze haar decoratieve functie?

Bekijk de onderstaande foto’s. Het zijn geen bijzonder artistieke werken, maar voor sommige mensen zijn de decoratieve elementen belangrijk in hun leven. Leg uit wat de bedoeling kan zijn.

VA

2

N

1

3

4

HOOFDSTUK 3

©

54

8

9

10

©

HOOFDSTUK 3

VA

N

7

6

IN

5

55

a

Aan welk decoratief element hecht jij (thuis) belang? Waarom?

b

Lees de onderstaande situaties waarin jongeren al dan niet bewust geconfronteerd worden met kunst. Kruis aan welke situaties volgens jou het meest aansluiten bij kunst als decoratie.

Argumenteer met de klas waarom je dat vindt.

Situaties 1

Je komt thuis en zet onmiddellijk de radio aan.

2

Je gaat op uitstap naar een museum. Wanneer je stilstaat bij een kunstwerk vind je het

3

Je gaat met je vrienden naar het park. Je loopt voorbij een bronzen beeld.

4

Je gaat naar de bibliotheek om een boek te lenen. In de ontvangsthal hangen schilderijen.

5

Je loopt door een winkelstraat en hoort op de achtergrond muzak.

6

Je gaat naar de winkel in de stad en ziet een straattheater. Je blijft gefascineerd staan.

7

Je neemt de trein en rent door de stationshal die met graffiti bedekt is. Je hebt enkel oog voor de klok.

Kies één van de situaties uit oefening b die je hebt aangekruist. Wanneer spreek jij over decoratie en

N

c

IN

mooi en vraag je je af of er een inhoudelijke betekenis is.

vanaf wanneer wordt het kunst voor jou?

HOOFDSTUK 3

©

VA

56

d

Decoratieve kunst en toegepaste kunst zijn hetzelfde, maar ze staan lijnrecht tegenover beeldende kunsten (ook wel ‘schone kunsten’ genoemd). Bij schone kunsten gaat het over de opwekking van een esthetische beleving. Bij toegepaste kunst gaat het vooral om een gebruiksvoorwerp in een esthetisch jasje steken met als doel economische winstbejag. Zo wordt een stoel dagelijks gebruikt en staat hij niet enkel in je woonkamer voor de sier.

Hieronder vind je twee voorbeelden. Lees de teksten en beantwoord de vragen.

1

CONTOUR FLES VAN COCA-COLA

IN

Omdat Coca-Cola zich wil onderscheiden van copycats ontstaat in 1916 de contour fles.

Het is een uniek ontwerp van The Root Glass Company uit Terre Haute, Indiana. Het bedrijf baseerde zich voor

het ontwerp op een geribbelde cacaoboon. Consumenten

dachten ten onrechte dat de cacaoboon deel uitmaakte van het geheime recept van Coca-Cola. Daarom probeerden de

ontwerpers de geribbelde peul van de vrucht na te bootsen.

In 1916 stelde Coca‑Cola het flesje met veel

enthousiasme voor aan het grote publiek. Mét succes, want

N

het flesje groeide uit tot een wereldwijd icoon.

2

VA

COCA-COLA 3 (ANDY WARHOL, 1962)

In 1962 schildert Andy Warhol Coca-Cola 3. Hij doet

dat niet volgens de klassieke regels van de schilderkunst.

Hij schildert de colafles illustratief en lineair. Het gaat niet over het unieke, maar over het ordinaire. Hij schildert een object uit ons dagelijks leven, voor toeschouwers heel erg toegankelijk. Iedereen heeft al eens een cola gedronken. Dat is waarom dit werk zo sterk is. Het colaflesje is een iconisch symbool.

Warhol maakt een schilderij dat stilistisch aansluit op

de reclamevormgeving, dat op het eerste gezicht niet uniek

©

lijkt: het lijkt om drukwerk te gaan. Het schilderij ontstaat in een periode die zich ook kenmerkt door de start van de massaconsumptie.

1→ Bij welk van de twee bovenstaande voorbeelden gaat het over een decoratieve vorm van kunst, dus over toegepaste kunst? Wat besluit je daaruit?

HOOFDSTUK 3

57

SUNFLOWERS SEEDS, AI WEIWEI

1

2

Jingdezhen is een stad in China die bekend staat om zijn porseleinindustrie.

De keizers uit de Ming-dynastie (1368-

IN

CHINEES PORSELEIN DOORHEEN DE GESCHIEDENIS

In de turbinehal van de Tate

Modern, een museum in Londen, werden in 2010 miljoenen handgemaakte zonnebloemzaden uit porselein

in de stad. Daar lieten ze hun porseleinen

tentoongesteld. Omgerekend goed voor

servies bakken, exclusief voor het

150 ton porselein bedekken ze de vloer

keizerlijk hof.

van de turbinehal met een dikke laag. De

N

1619) hadden hun eigen porseleinovens

Bij de Chinese bevolking behoudt het

zaadjes, eenvoudig en herkenbaar van vorm en op ware grootte nagemaakt

kwaliteitslabel, ondanks de almaar groter

hebben een diepere betekenis:

wordende concurrentie uit andere steden.

zonnebloempitten worden in China

©

VA

porselein uit Jingdezhen nog altijd zijn

dagelijks als snack geconsumeerd.

In tijden van hongersnood onder Mao waren ze een van de weinige voedingsbronnen. Mao werd vaak voorgesteld als een zonnekoning en het volk als zonnebloemen die naar hun leider moesten opkijken. Daarnaast alludeert Ai Weiwei ook op het feit dat een grootschalig project zoals dit enkel mogelijk is in China waar massaproductie in gang wordt gezet. Waar 1600 goedkope werkkrachten werden ingezet om dit werk te realiseren. Die ambachtslui waren afkomstig uit de regio Jingdezhen.

2→ Bij welk van de twee bovenstaande voorbeelden gaat het over een decoratieve vorm van kunst,

HOOFDSTUK 3

dus over toegepaste kunst? Wat besluit je daaruit?

58

e

Lees de onderstaande voorbeelden. Duid aan of de jongeren, al dan niet bewust, geconfronteerd worden met decoratieve/toegepaste of met beeldende/schone kunst. Markeer in de voorbeelden het

IN

kunstobject.

Voorbeelden

1

Decoratieve/

Beeldende/

toegepaste

schone

kunst

kunst

Je gaat op uitstap naar een museum. Wanneer je stilstaat

bij een schilderij vind je het mooi en vraag je je af of er een inhoudelijk betekenis is.

Na een schooldag kom je doodmoe thuis en plof je in de zetel.

3

Na lang sparen kun je eindelijk die coole sneakers kopen.

4

Tijdens het studeren gaat er niks boven een cursus die grafisch

N

2

mooi is vormgegeven.

Van je familie krijg je voor je achttiende verjaardag een gouden

VA

5

juweel.

6

Je hangt graag rond op het plein waar streetart kunt zien.

Heeft kunst een decoratieve functie?

3.1

‘Kunstwerken’ die je functioneel inzet in het dagelijks leven, die je leven praktischer maken,

©

noem je toegepaste kunst. Toegepaste kunst wordt ook wel decoratieve kunst genoemd.

Onder toegepaste kunst worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: architectuur, modeontwerp, edelsmeedkunst, grafische vormgeving, industriële vormgeving ...

Decoratieve kunsten worden vaak geplaatst tegenover de ‘schone kunsten’. De schone kunsten worden ook wel beeldende kunst genoemd. Schone kunsten vragen de aandacht van de toeschouwer en sporen hem daarbij aan kritisch na te denken.

beeldhouwkunst.

HOOFDSTUK 3

Onder schone kunsten worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: schilderkunst en

59

STAP 2

1

Kan kunst ontspannen?

Op welke manier kan kunst ontspannend zijn voor jou? Op welke manier heeft kunst een invloed op je welbevinden? Illustreer met twee voorbeelden. Denk daarbij aan de verschillende domeinen: dans, drama, muziek, beeld en media.

2

IN

Lees het artikel uit De Standaard. Beantwoord de onderstaande vragen.

KUNST KAN UW GEZONDHEID REDDEN

Kunst heeft een grote impact op de fysieke en mentale gezondheid. Dat besluit de

Wereldgezondheidsorganisatie uit zowat 3 000 onderzoeken die ze samenbracht.

N

Vooral over muziek is er al veel onderzoek gepleegd, blijkt uit het omvangrijkste rapport ooit over de relatie tussen kunst en gezondheid. Niet zozeer de esthetische kwaliteiten van muziek spelen mee, maar wel haar sociale kracht. Muziek voedt samenwerking, is een positieve kracht tegen eenzaamheid, slaat bruggen tussen groepen mensen, en lost conflicten op door empathie en engagement te stimuleren.

Maar ook andere kunsten maken gezond. Het rapport van de

VA

Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bekijkt de resultaten van zowat 3 000 studies over podiumkunsten en beeldende kunsten, literatuur, elektronische kunst en gemeenschapsevents. Er is nog veel onderzoek nodig, en kunst kan ook desastreuze effecten hebben op de gezondheid, denk maar aan gehoorschade. Maar uit haar analyse leidt de organisatie af dat kunst ons gezonder kan maken. Het is dus zinvol erin te investeren.

Het rapport beperkt zich niet tot de gesubsidieerde kunst. Dat het belangrijk is om voor en

met kinderen te zingen of te lezen, is allereerst een familiale kwestie. En dat dansen positief is voor de emotionele competenties en voor de aandacht, staat op zich los van cultuursubsidies.

Maar het rapport stelt niet alleen vast, het gaat ook in op bewustwording en remedie. En daarin spelen subsidies wel een rol. Zo blijken theaterprogramma’s op school de verbale communicatie te verbeteren, heeft een muzikale opleiding op jonge leeftijd een impact op de

©

ontwikkeling van het brein, en verhoogt deelname aan kunsten de creativiteit. Wie met kunst bezig is, leeft gezonder door beter te eten en meer te bewegen, stellen vele onderzoeken.

Toneelspelen, dansen, muziek maken: ze zijn goed voor het lichaam én voor het brein. Vooral een communale beleving van kunst heeft goede resultaten voor het welzijn. Honderden onderzoeken hebben kunst als preventie en als remedie onderzocht. Ze hebben het over stressmanagement, zelfaanvaarding, veerkracht en anti-depressie.

Neurologisch onderzoek brengt kunst naar voor als middel tegen cognitieve en fysieke

HOOFDSTUK 3

aftakeling. Romans, films en songs helpen ons om onze eigen kwetsbaarheid beter te

60

begrijpen. Zelfs dokters en verplegend personeel kunnen baat hebben bij artistieke workshops,

stelt onderzoek. Extra positief aan kunsten is dat ze problemen kunnen verhelpen waarvoor in de medische wereld geen oplossing is. Ze zijn een ‘holistische lens’ die voorbij het lichamelijke kan kijken, door onder meer sociale context aan een diagnose toe te voegen.

Er is een economische bonus: als kunst het publiek bewust maakt van of expliciet attendeert op een gezonde levensstijl, is zij in sommige gevallen misschien een stuk efficiënter dan een doktersbriefje of interventie. Bovendien kunnen artistieke producties vormelijk aangepast worden om het doelpubliek, of de doelstelling, te bereiken.

Het rapport wil kunst niet naar voren schuiven als wondermiddel dat uw gezondheid kan redden. Er blijven grote problemen waar

IN

kunst geen verweer tegen heeft, zoals infecties

en epilepsie. En er is weinig onderzoek naar het

effect van subsidies op kunstengagement. Maar de bestaande studies wijzen erop dat kunst een groot verschil kan maken in de vele aspecten van de

gezondheidszorg. Daarover valt dus veel te leren.

Bron: De Standaard

Welke kunsten hebben een positief effect op je gezondheid?

b

N

a

Wie onderzoekt de positieve effecten van kunst?

VA

c

Wat gebeurt er wanneer je kunst als preventie en als remedie inzet?

Is kunst het grote wondermiddel?

HOOFDSTUK 3

©

d

61

Kan kunst ontspannen?

3.2

Kunst heeft een ontspannende functie wanneer je ervoor open staat. Kunst heeft een positieve invloed op je geestelijke en lichamelijke gezondheid.

—

Kunst werkt preventief op gebied van o.a. stressmanagement, zelfaanvaarding, veerkracht.

—

Kunst heeft een positieve invloed op de cognitieve en sociale ontwikkeling van kinderen en jongeren.

Kunst heeft een positieve invloed op het welbevinden.

VA

N

IN

—

STAP 3

Kun je met kunst geld verdienen?

©

In Europa was het aankopen van kunst en het verhandelen van kunst tot eind 19e eeuw een voorrecht van de gegoede

klasse. Denk daarbij aan de kerkelijk macht, koningen, keizers en de adel. Dat zij de opdrachtgevers zijn, heeft rechtstreeks invloed op de inhoud en de voorstelling van de kunstwerken. Opdrachtgevers betalen en bepalen.

Vaak werden Griekse mythologische verhalen, christelijke taferelen, lieflijke landschappen of portretten van de

opdrachtgever zelf besteld. De kunstenaar als individu die met zijn werk een kritisch antwoord geeft op de maatschappij kan zich pas in de vroege 20e eeuw bevrijden uit dat keurslijf. Vaak ontstaan vanuit een politieke context kritische werken en dat geeft automatisch een verschuiving bij het doelpubliek. Maar het economische doel blijft hetzelfde: verkopen. Heeft

HOOFDSTUK 3

de kunstenaar dan een winkel? En blijft een werk steeds bij dezelfde eigenaar?

62

1

Bekijk de werken hieronder. De verkoopprijs bedraagt enkele miljoenen. Hoeveel miljoen zou jij betalen? Zoek daarna de echte verkoopwaarde van de werken op.

Everydays: The First 5000 Days (Mike Winkelmann, sinds 2010) Jouw prijs:

IN

Marktprijs:

Portret van Adèle Bloch Bauer (Gustav Klimt, 1907) Jouw prijs:

N

Marktprijs:

VA

Suprematist Composition (Kazimir Malevitsj, 1916) Jouw prijs:

Marktprijs:

©

Good to know Veilinghuis

er plaatsen waar die kunstwerken verhandeld worden. Kunst wordt dan niet verkocht in een winkel maar in een veilinghuis. De verkoop gaat door op een afgesproken plaats (op locatie of online) en op een afgesproken datum. De verkoop van de werken is toegankelijk voor iedereen en gebeurt per opbod. Het hoogste bod wordt besloten met een hamerslag om duidelijk te maken wie het werk heeft gekocht.

HOOFDSTUK 3

Doordat kunstwerken de kunstenaar vaak overleven en ze wel een commerciële waarde blijven hebben, zijn

63

Bekijk de onderstaande afbeelding. Beantwoord vervolgens de vragen.

a

Wat gebeurt er op deze afbeelding?

IN

2

b

Waaraan zie je dat?

Wat zie je nog meer op de afbeelding?

VA

c

N

3

Bekijk het filmpje. Beantwoord vervolgens de vragen. a

Waarover gaat het hier?

Wat is de boodschap van de kunstenaar?

©

b

HOOFDSTUK 3

64

4

Lees de tekst over een tentoonstellingsproject. Beantwoord vervolgens de onderstaande vraag.

VERBODEN BOVEN DE ACHTTIEN Het aankopen en verkopen van kunst is een spel voor volwassenen. In het S.M.A.K in Gent dachten ze daar anders over. Ze haalden het tentoonstellingsproject Verboden boven de achttien naar hun museum. Een initiatief van Magda Van Gils en Frans Baetens.

Zoals de titel al doet vermoeden: de tentoonstelling is enkel toegankelijk voor kinderen en jongeren tussen de 5 en de 18 jaar. Enkel zij worden binnengelaten om een vijftigtal tentoonstelling verboden terrein.

IN

litho’s en steendrukken te zien van bekende Belgische kunstenaars. Voor de volwassen is de Elke jonge bezoeker mag maximaal drie kunstwerken aankopen aan een democratische

prijs van 45 euro per stuk. Bij de aankoop kunnen ze niet beïnvloed worden door volwassenen, onder meer omdat de namen en titels van de werken tijdens de verkoopstentoonstelling niet zichtbaar zijn. Pas bij ontvangst van het kunstwerk weet je van wie je een werk gekocht hebt.

Wat is de bedoeling van dit initiatief?

Good to know

VA

Banaan

N

Maurizio Cattelan (°1960) is een Italiaanse kunstenaar, die vooral bekend staat om zijn uitdagende, satirische sculpturen. In 2019 kwam zijn werk herhaaldelijk in het wereldnieuws.

Eerst doordat in september van dat jaar een door hem ontworpen toiletpot van achttienkaraats goud werd gestolen

(waarde zes miljoen dollar). Vervolgens door een kunstwerk, een met ducttape

aan de muur bevestigde banaan waarvan drie edities bestaan.

Prijskaartje: 120 000 dollar.

©

Op de veiling Art Basel in Miami werden

alvast de eerste twee edities verkocht. De performancekunstenaar David Datuna peuzelde ter plaatse het kunstwerk op.

Datuna betitelde het verorberen van de banaan eveneens als een kunstproject:

HOOFDSTUK 3

een performance, genaamd Hungry Artist.

65

Kun je met kunst geld verdienen?

3.3

Kunst heeft een economische functie. Verschillende partijen kunnen met kunst geld verdienen: zowel de kunstenaar als de kunstliefhebber. Op lange termijn is het vooral de kunstliefhebber, investeerder, handelaar.

Een kunstgalerij is een plaats waar kunstenaars van vandaag in tijdelijke tentoonstellingen vertegenwoordigd worden door een galerist. De galerist kan, met zijn connecties bij de juiste verzamelaars, de werken aan de man brengen. De winst van de verkoop wordt met een contract geregeld. Vaak is dat 50/50.

IN

Een veilinghuis is een plaats die zowel online als offline bestaat. Daar worden kunstwerken

verkocht op een afgesproken tijdstip. Je kunt ze per opbod kopen. De hoogste bieder wordt de nieuwe eigenaar.

Kan kunst mensen verbinden?

N

STAP 4

De vraag naar de maatschappelijke betekenis van kunst en cultuur is niet nieuw, maar kent momenteel een sterke heropleving vanwege de doorgevoerde cultuurbesparingen in verschillende landen, waaronder Nederland en België. Welke functies hebben kunst en cultuur voor de samenleving?

Kunst staat niet los van de maatschappij. Kunstenaars geven via kunstwerken een boodschap mee aan het brede

VA

publiek. Complexe thema’s en emoties vinden een platform. Soms wordt het publiek zelfs onderdeel van de boodschap.

Er is een groeiende groep kunstenaars opgestaan die in hun werk verbinding zoeken met de maatschappij en die maatschappelijke thema’s behandelen, zoals bv. Banksy. Zo zoeken en vinden kunstenaars steeds meer raakpunten met andere domeinen, onder andere met antropologie, psychologie, sociologie ...

De bijdrage van kunst en cultuur is onder meer het bevorderen van het welzijn, van samenhorigheid en leefbaarheid.

Mensen ontmoeten elkaar via kunst en cultuur en er ontstaat verbinding tussen mensen met diverse achtergronden.

Bekijk de onderstaande afbeelding aandachtig. Beantwoord vervolgens de vragen

HOOFDSTUK 3

©

1

66

a

Wat gebeurt er op deze afbeelding?

b

Waaraan zie je dat?

c

Wat zie je nog meer op de afbeelding?

IN

2

Lees de tekst. Beantwoord vervolgens de onderstaande vragen.

Een van Francis Alÿs (Antwerpen, °1959) meest surrealistische werken is When Faith Moves

Mountains (wanneer hoop bergen verzet). Met de hulp van 800 Peruviaanse vrijwilligers trachtte Alÿs in 2002 het onmogelijk te doen: een zandduin in Lima, Peru, tien centimeter te verplaatsen.

N

De vier uur durende performance vond plaats vlakbij de sloppenwijken van de Peruaanse hoofdstad Lima. De installatie voor de biënnale van Lima in 2002 bestaat uit drie video’s en een reeks leestafels met documentatie. Het idee kreeg Alÿs toen hij in Peru de gevolgen van het wanbeleid van president Fujimori zag. Zelf omschrijft hij de actie met een Bijbels beeld: ‘Ik weet niet of de duin nu echt opgeschoven is, maar er is wel iets gebeurd in die vier uur dat we daar onder een loden zon stonden te spitten. De mensen beklommen de heuvel en schepten zand. Er

VA

gebeurde iets dat je verstand te boven gaat, het was een klein mirakel. Het had iets symbolisch en iets heel echts tegelijkertijd.’

De kunstenaar noemt zijn acties ‘fabels’ of ‘verhalen’. Ze worden gekenmerkt door een

irrationeel element en door humor. When Faith Moves Mountains draagt iets absurds in zich: er wordt enorm veel moeite gedaan voor een minuscuul resultaat.

De vrijwilligers begonnen zelf creatief te denken: ‘Als we nu eens de Atlantische Oceaan

zouden leegdrinken?', of 'Als we nu eens de hemel zouden schilderen?’ Het is de kracht van de verbeelding; de hoop iets te doen. Grenzen, conflicten, begrenzingen, crisissen, geweld, maar ook poëzie en utopie zijn bestanddelen van het gevarieerde werk van Alÿs. In het geval van deze performance zegt hij: ‘Lima zou Lima niet zijn zonder migraties.’

De zorgvuldig geplande actie straalt een onvoorwaardelijk geloof uit in de maakbaarheid van

©

de wereld. Kunst kan de wereld niet veranderen, maar ze kan wel helpen de geesten daarvoor rijp te maken. Francis Alÿs wil als kunstenaar de mogelijkheid openen voor zijn publiek om anders te denken, zonder commentaren, oplossingen of oordelen op te dringen. De performance is een teken van hoop in een land dat zich in een politieke crisis bevindt. When Faith Moves Mountains is Land Art van mensen die geen grond bezitten, gerealiseerd door de inzet van de gewone man. Alÿs omschrijft dit project als ‘Land Art for the Landless.’

HOOFDSTUK 3

Naar: Van den Ende, E. (2010-01-12), A story of deception: Francis Alÿs goochelt met beelden. De Wereld Morgen.

67

a

Onderwerp -

Waarover gaat het?

-

Wat is het thema?

-

Waarom denk je dat?

Betekenis -

Welke spiegel wil Alÿs ons voorhouden?

-

Wat is de bedoeling?

-

Wat is de boodschap?

3

IN

b

Lees de onderstaande teksten. Duid eerst aan welke van deze initiatieven je aanspreken. Beschrijf vervolgens waarom dat zo is.

Theater Stap is een professioneel

N

theatergezelschap dat voorstellingen maakt waarin mensen met een beperking centraal staan. Theater Stap en Dagcentrum Kasteel bieden samen de omkadering waar personen met een beperking kunnen samenwerken aan producties met

VA

professionele mensen uit het culturele veld.

Zo werken ze aan de integratie van

acteurs met een beperking in o.a. het reguliere theatercircuit. Ze verhogen de zichtbaarheid van mensen met een beperking en zorgen voor een positieve beeldvorming. Ze werken regelmatig mee aan films en televisieseries (bv. Tytgat Chocolat, Familie, Iedereen beroemd ...)

Meer info vind je op de website van Theater

Stap. Je vindt de link bij het onlinelesmateriaal.

©

HOOFDSTUK 3

68

Moving ground laat stadsjongeren uit kwetsbare situaties podiumkunst maken. Specifiek in ClubMG praten jongeren (10 tot 14 jaar) over wat hen bezighoudt. Daar gaan ze creatief mee aan de slag (met woord, dans, muziek en film), gecoacht door kunstenaars.

Daarbij ontdekken ze hun talenten en krijgen ze coaching om zich verder te ontwikkelen. Zo openen ze verschillende deuren naar een sterkere

IN

toekomst.

Meer info vind je op de website van Moving

Ground. Je vindt de link bij het onlinelesmateriaal.

Tutti Fratelli is een sociaal-artistieke

werkplaats. Ze maken theater met personen die minder kansen kregen in hun leven. Mensen in

N

armoede, met psychische problemen of met een beperking, iedereen is welkom bij Tutti Fratelli.

Elke productie wordt voorafgegaan door een reeks van intensieve repetities, die uitmonden in voorstellingen in de Vlaamse schouwburgen.

Meer info vind je op de website van Tutti

VA

Fratelli. Je vindt de link bij het onlinelesmateriaal.

Scum Studios is een experimenteel

platform waar culturele, media en audiovisuele

©

projecten kunnen gerealiseerd worden. Ze creëren participatieve kansen voor kinderen en jongeren.

Ze willen het grote publiek meer vertrouwd maken met hedendaagse sociale, culturele en maatschappelijke thema’s.

Ze brengen een bewustwordingsproces

op gang door de dialoog tussen verschillende Meer info vind je op de website van Scum Studios. Je vindt de link bij het onlinelesmateriaal.

HOOFDSTUK 3

gemeenschappen te stimuleren.

69

Good to know Deelnemen aan kunst en cultuur Bij de bovenstaande initiatieven ligt de focus op de mogelijkheden, niet op de beperkingen. Kunst raakt, ze zorgt voor verbinding en zingeving. Mensen in armoede plooien zich soms terug op zichzelf en dat sociaal isolement maakt hen extra kwetsbaar. Deelnemen aan kunst en cultuur kan helpen bij het opbouwen van zelfvertrouwen en eigenwaarde. Vrijwillig engagement brengt authenticiteit met zich mee. Het straalt meteen vertrouwen, herkenbaarheid en gelijkwaardigheid uit. Professionele ondersteuning zorgt daarbij

Brengt kunst mensen bij elkaar?

IN

voor expertise en stabiliteit.

Kunst heeft een maatschappelijke functie. Via kunstwerken laten enerzijds kunstenaars je nadenken over de complexe uitdagingen die de samenleving stelt. Kunst als spiegel voor en van de maatschappij.

Kunst slaagt er anderzijds in om mensen samen te brengen. Verschillende doelgroepen komen samen op plaatsen waar kunst aanwezig is, of gaan samen actief aan de slag.

N

Creatieve processen kunnen mensen samenbrengen, bijvoorbeeld intercultureel en intergenerationeel. Kunst werkt immers verbindend tussen mensen uit verschillende generaties en culturen, want ze wordt beoefend door jong en oud, in iedere cultuur. Ze overstijgt daarmee het individuele.

Het samenbrengen van de verschillende referentiekaders via kunst en cultuur zorgt voor

VA

verbinding in de samenleving. Kunst en cultuur creëren netwerken en bevorderen sociale

HOOFDSTUK 3

©

integratie en sociale cohesie.

70

3.4

EUREKA! Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum Wanneer heeft kunst zin voor jou?

HOOFDSTUK 3

©

VA

N

IN

“Welke functies heeft kunst?”

71

SYNTHESE Welke functies kan kunst vervullen?

Een decoratieve functie

3.1

‘Kunstwerken’ die je functioneel inzet in het dagelijks leven, die je leven praktischer maken, noem je toegepaste kunst. Toegepaste kunst wordt ook wel decoratieve kunst genoemd.

IN

Onder toegepaste kunst worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: architectuur, modeontwerp, edelsmeedkunst, grafische vormgeving, industriële vormgeving ...

Decoratieve kunsten worden vaak geplaatst tegenover de ‘schone kunsten’. De schone kunsten worden ook wel

beeldende kunst genoemd. Schone kunsten vragen de aandacht van de toeschouwer en sporen hem daarbij aan kritisch na te denken.

Onder schone kunsten worden hoofdzakelijk de volgende kunsten gerekend: schilderkunst en beeldhouwkunst.

3.2

N

Een ontspannende functie

Kunst ontspant wanneer je ervoor open staat. Kunst heeft een positieve invloed op je geestelijke en lichamelijke gezondheid.

Kunst werkt preventief op gebied van o.a. stressmanagement, zelfaanvaarding, veerkracht.

—

Kunst heeft een positieve invloed op de cognitieve en sociale ontwikkeling van kinderen en jongeren.

—

Kunst heeft een positieve invloed op het welbevinden.

VA

—

Een economische functie

Verschillende partijen kunnen met kunst geld verdienen: zowel de kunstenaar als de kunstliefhebber (die kunst ziet als een vorm van belegging). Op lange termijn is het vooral de kunstliefhebber, investeerder, handelaar.

Een kunstgalerij is een plaats waar kunstenaars van vandaag in tijdelijke tentoonstellingen vertegenwoordigd worden door een galerist. De galerist kan, met zijn connecties bij de juiste verzamelaars, de werken aan de man brengen. De winst van de verkoop wordt met een contract geregeld. Vaak is dat 50/50.

©

Een veilinghuis is een plaats die zowel online als offline bestaat. Daar worden kunstwerken verkocht op een

THEMA 1 HOOFDSTUK 3

afgesproken tijdstip. Je kunt ze per opbod kopen. De hoogste bieder wordt de nieuwe eigenaar.

72

3.3

Een maatschappelijke functie

3.4

Via kunstwerken laten enerzijds kunstenaars je nadenken over de complexe uitdagingen die de samenleving stelt. Kunst als spiegel voor en van de maatschappij.

Kunst slaagt er anderzijds in om mensen samen te brengen. Verschillende doelgroepen komen samen op plaatsen waar kunst aanwezig is, of gaan samen actief aan de slag.

Creatieve processen kunnen mensen samenbrengen, bijvoorbeeld intercultureel en intergenerationeel. Kunst werkt immers verbindend tussen mensen uit verschillende generaties en culturen, want ze wordt beoefend door

IN

jong en oud, in iedere cultuur. Ze overstijgt daarmee het individuele.

Het samenbrengen van de verschillende referentiekaders via kunst en cultuur zorgt voor verbinding in de

THEMA 1 HOOFDSTUK 3

©

VA

N

samenleving. Kunst en cultuur creëren netwerken en bevorderen sociale integratie en sociale cohesie.

73

NOTITIES

IN

VA

N

©

4

IN

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 4

©

VA

N

DE KUNSTENAAR

75

Hoofdstuk 4

D

E KUNSTENAAR

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? In dit hoofdstuk leer je meer over kunstwerken en de kunstenaar. Je gaat zelf op zoek naar het verhaal achter een kunstwerk. Daarvoor moet je eerst goed weten hoe je online informatie en afbeeldingen

IN

kunt opzoeken, selecteren en (her)gebruiken. Het is ook belangrijk om te weten hoe je gevonden

informatie kunt beoordelen. Door de inhoud en context van een werk te analyseren, krijg je meer inzicht in de bedoeling van de kunstenaar.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik analyseer de inhoud (het verhaal, thema, boodschap ...) en de context van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, kunststromingen, periodes en culturen.

N

Ik analyseer kenmerkende kunsthistorische elementen zoals vakmanschap en de rol van de opdrachtgever(s).

Ik begrijp de gewijzigde positie van de kunstenaar en de rol van de opdrachtgever.

Ik illustreer met voorbeelden dat kunst verschillende functies kan vervullen in de samenleving.

VA

Ik voer een inhoudsanalyse uit op een kunstuiting.

Ik analyseer meerdere perspectieven (multiperspectiviteit) bij het beschrijven van een kunstwerk.

Ik analyseer digitale en niet-digitale bronnen.

Ik analyseer aan de hand van criteria de geschiktheid van zoekstrategieën voor bronnen.

Ik analyseer aan de hand van criteria welke zoekstrategie het meest geschikt is om bronnen kritisch te beoordelen.

Ik pas criteria toe om de bruikbaarheid, correctheid en betrouwbaarheid van informatie te evalueren.

©

Ik beoordeel aan de hand van criteria digitale bronnen en informatie op bruikbaarheid, correctheid en betrouwbaarheid in functie van een informatievraag.

Ik stel de verwerkte informatie voor volgens een zelfgekozen, digitale of niet-digitale presentatievorm.

HOOFDSTUK 4

Ik pas de procedure van auteurs- en portretrecht (zoals Creative Commons) toe.

76

BEGRIPPEN inhoud – context – vakmanschap – opdrachtgever – inhoudsanalyse – multiperspectiviteit – digitale en niet-digitale bronnen – zoekstrategieën – criteria – bruikbaarheid – correctheid – betrouwbaarheid – Creative Commons

INTRO In dit hoofdstuk maken we kennis met verschillende kunstenaars, bv. Peter Paul Rubens die een kenmerkende stijl en een eigen manier van werken had in zijn atelier. Je leert hoe je aan de hand van digitale bronnen op zoek kunt gaan naar de inhoud en de context van kunstuitingen.

IN

BREINBREKER In dit hoofdstuk zul je in drie stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Op welke manier kun je meer te weten komen over een kunstwerk en de kunstenaar?”

Forum

©

VA

N

Welke bronnen ken je? Waar zou je op zoek gaan naar informatie over een kunstwerk?

HOOFDSTUK 4

Het atelier van de kunstenaar (Gustave Courbet, 1854-1855)

77

PARCOURS STAP 1

Mythes: het Calydonische zwijn a

Het Calydonische zwijn is een mythe die in onze hedendaagse cultuur nog altijd tot de verbeelding

IN

1

Zitten er verhalen in kunstwerken?

spreekt. Bekijk het fragment uit Assassin’s Creed Odyssee.

VA

N

Wat weet je hier al over?

b

Het Calydonische zwijn is een mythe die verschillende kunstenaars inspireerde in verschillende tijden en samenlevingen. Je kunt de mythe terugvinden in verschillende kunstvormen: op schilderijen, op aardewerk, op wandtapijten, als bas-reliëf, in de literatuur ...

©

Lees de onderstaande tekst en los de vragen op.

In de zomer van 2001 kreeg het Gentse Museum voor Schone Kunsten (MSK)

onverwacht en ongewenst bezoek. Tijdens een gewapende overval gingen dieven aan de haal met twee werken van Rubens: Jacht op het Calydonische everzwijn en De geseling van Christus.

Tijdens de vlucht voor de politie moesten de dieven De geseling van Christus

HOOFDSTUK 4

achterlaten. Met Jacht op het Calydonische everzwijn gingen de overvallers alvast

78

lopen met een mooie buit. Blijkbaar waren hun sporen niet goed genoeg gewist, want al in 2002 wist de politie de dieven te vinden en werden ze gearresteerd. Er was slechts één probleem: het schilderij van Rubens bleef spoorloos. Tot in 2019 nieuws

kwam uit Griekenland. Twee mannen hadden geprobeerd het werk te verkopen voor één miljoen euro, maar de personen aan wie ze het probeerden te verkopen, waren Griekse undercoveragenten. De verkopers werden opgepakt en het schilderij keerde terug naar het MSK. Natuurlijk heeft niet elk werk zo’n spannende avonturen beleefd, maar toch heeft elk kunstwerk een interessant verhaal te vertellen. In de werken zit vaak symboliek verwerkt om het verhaal kracht bij te zetten.

Vandaag is het veel moeilijker om verhalen en symboliek in kunstwerken te herkennen, omdat we dat niet meer gewoon zijn. Vroeger wisten mensen welke verhalen er verteld werden en welke symboliek daarbij gebruikt werd. Een beetje zoals het voor je

IN

ouders moeilijk is om smileys te begrijpen – laat staan juist te gebruiken – terwijl jij en je vrienden zonder veel nadenken weten welke smiley wanneer te gebruiken. Zo is het

vandaag niet altijd gemakkelijk om oudere kunstwerken te ‘lezen’. Kunstenaars proberen meestal iets duidelijk te maken of te vertellen door middel van hun kunstwerk. Ook

vroeger was dat zo. Schilderijen waren niet gewoon mooie doeken, maar waren vaak overleveringen van belangrijke gebeurtenissen, rituelen, parabels, mythes ...

Tijdens de middeleeuwen had kunst vooral een educatieve functie, namelijk het verspreiden van Bijbelkennis. Het grootste deel van de bevolking kon niet lezen of

schrijven. Tijdens de renaissance werden verhalen uit de klassieke oudheid opnieuw

ontdekt. Deze verhalen grondig kennen was een statussymbool. Rijke burgers lieten deze verhalen schilderen door bv. Rubens. Wanneer er mensen op bezoek kwamen, werd er

N

gepraat over de werken die aan de muren hingen in hun salon. Het waren zowel visuele

©

VA

als intellectuele pronkstukken.

Wat gebeurt er in dit schilderij?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer ontdekken?

HOOFDSTUK 4

Jacht op het Calydonische everzwijn (Peter Paul Rubens, 1611)

79

2

Eerst hebben we naar het schilderij gekeken. Nu proberen we ook te achterhalen wat het onderwerp en de bedoeling is van dit schilderij. Hiervoor hebben we doorgaans context nodig. Lees de tekst en los de vragen op.

Het schilderij vertelt de Griekse mythe van de heroïsche jacht op het Calydonische zwijn.

De mythe werd jarenlang mondeling overgeleverd, voor hij voor het eerst werd opgeschreven.

Er bestaan dan ook verschillende versies van het verhaal omdat het werd geschreven door verschillende auteurs. Het verhaal gaat meestal als volgt: Koning Oeneus verzuimt om jaarlijks de eerste vruchten op te offeren aan de godin Artemis. Om zijn overmoed te straffen,

IN

stuurt ze als wraak een gigantisch zwijn om het land van koning Oeneus te verwoesten.

“Zijn bloeddoorlopen ogen gloeiden als vuur en zijn nek en lijf waren bedekt met

stekelharen, zo lang en hard als speerstelen. Zijn slagtanden waren zo groot als die van een Indische olifant. Hees grommend kwam de bliksem uit zijn bek en de bladeren werden door zijn adem verschroeid.” (Ovidius (A. S. Kline), 2000, Bk VIII, p. 260-328)

Het zwijn vernietigde wijngaarden en korenvelden en doodde het vee. De landbouwers

vluchtten binnen de veilige muren van de stad Calydon, terwijl het dier rondom de stad chaos en vernieling bleef zaaien. Koning Oeneus vroeg aan zijn zoon Meleagros om het probleem met het zwijn op te lossen.

Toen Meleagros zeven dagen oud was, waren de drie schikgodinnen, die het lot van de

N

mens bepalen, bij zijn wieg verschenen. Ze namen een houtblok, legden die in het vuur en zeiden: “Het kind zal sterven als deze blok door het vuur is verteerd.” Wat de schikgodinnen niet wisten, is dat zijn moeder, koningin Althaea, dit had gehoord. Ze haalde de blok uit het vuur en borg hem veilig op.

Ondertussen was Meleagros een volwassen man en hij riep alle helden op om samen met hem op jacht te gaan om het zwijn te doden. Iedereen die deelnam kon roem vergaren,

VA

maar degene die het dier de genadeslag kon toebrengen, had recht op het loon van de overwinnaar. Die persoon kreeg als trofee de huid, de kop en de slagtanden van het zwijn.

Helden van overal in Griekenland kwamen af op de oproep van Meleagros, bereid om te helpen en roem te vergaren tijdens de heroïsche jacht. Zo ook de beeldschone Atalanta. Veel jagers weigerden te jagen met een vrouw en eisten dat Atalante niet zou deelnemen. Ook de twee broers van Meleagros’ moeder, zijn ooms Plexippos en Toxeusen, namen deel aan dit protest.

Uiteindelijk vertrok het heroïsche gezelschap dan toch op jacht. Het zwijn richtte

onmiddellijk een bloedbad aan onder de jagers en de jachthonden. De wapens van de jagers ketsten af op de ruwe huid van het dier, maar Atalanta slaagde er met een goed gemikte pijl als eerste in om het dier te verwonden. Het dier werd hierdoor enkel maar bloeddorstiger.

©

Tot Meleagros met zijn speer zo krachtig stak dat die door de huid drong en het dier dodelijk verwondde. Hij kreeg zoals beloofd de kop, huid en slagtanden van het zwijn. Maar Meleagros besloot de prijs af te staan aan Atalanta, omdat zij de eerste wond had toegebracht. Plexippos en Toxeus konden het niet verkroppen dat een vrouw die eer kreeg. Ze wachtten Atalanta op en ontnamen haar de buit. Toen Meleagros dit hoorde, was hij woest. Hij vermoordde zijn beide ooms en schonk Atalanta de trofee opnieuw. Zijn moeder was razend op haar zoon. In diepe rouw om het lot van haar broers haalde ze woedend het houtblok dat betoverd was door de drie schikgodinnen, weer tevoorschijn en gooide het in het vuur. Toch begon ze te

HOOFDSTUK 4

twijfelen en ze haalde het blok er weer uit. Ze zat gevangen tussen de liefde voor haar broers

80

en die voor haar zoon. Na veel getwijfel nam de woede opnieuw de overhand en ze gooide het houtblok opnieuw in het vuur. Zodra dat was opgebrand, stief Meleagros. Zo nam Artemis alsnog wraak op koning Oeneus omdat hij haar vergeten was.

a

Bekijk terug aandachtig het schilderij op p. 79. Welke scène wordt erop afgebeeld? Beschrijf de elementen waaruit je dat kunt afleiden.

b

Waaraan kun je de personages herkennen?

c

Zoek op wie dit werk schilderde, wanneer het werd geschilderd en in welke stijlperiode.

3

IN

Na het waarnemen en het beschouwen van een werk, kun je nu de waarneming met de context

combineren. Op deze manier krijg je inzicht in het onderwerp en de bedoeling van de kunstenaar. Lees de mythe nog eens na om een ander schilderij te bekijken dat dezelfde mythe uitbeeldt. Los de vragen op.

Welke scène wordt er op dit schilderij afgebeeld?

Meleagros en Atalanta (Jacob Jordaens, 1620-1623)

HOOFDSTUK 4

©

VA

N

a

81

Beschouwen Waarover gaat dit schilderij? Wat Onderwerp

is het onderwerp? Waarom denk je dat?

Welke spiegel wil de kunstenaar ons voorhouden? Wat is zijn

Betekenis

bedoeling? Wat is zijn boodschap?

IN

Waarnemen en beschouwen Hoe hebben Rubens en Jordaens elk vorm gegeven aan het onderwerp en de betekenis van hun schilderijen?

b

Welke verbanden zie je tussen de twee schilderijen? Welke gelijkenissen en verschillen merk je op?

N

Wat concludeer je?

Gelijkenissen

VA

Verschillen

Conclusie

©

Good to know

De jacht op het Calydonische zwijn bestaat in verschillende kunstvormen,

HOOFDSTUK 4

zoals bijvoorbeeld hier op een sarcofaag, op mozaïek en in koper.

82

Romeinse sarcofaag

Mozaïek uit Romeinse villa

Koperen plaat

4

Ook Bijbelse taferelen werden vaak afgebeeld. Het leven van Jezus is een grote inspiratiebron, maar ook andere verhalen uit het Nieuwe en Oude Testament keren regelmatig terug: Noah en de zondvloed, Samson en Delilah, Adam en Eva … Deze werken hadden een educatieve functie en brachten de mensen Bijbelkennis bij. De verhalen op schilderijen werden meestal niet zomaar verteld, ze brachten een boodschap over. Aan de hand van de afgebeelde verhalen werden ook waarden en normen overgedragen. Kunstuitingen kunnen de bestaande normen en waarden bevestigen, maar ook in vraag

N

IN

stellen. Bekijk volgende schilderijen, lees de tekst en los de vragen op.

©

VA

Het laatste avondmaal (Leonardo da Vinci, 1495-1498, Milan - Santa Maria delle Grazie)

HOOFDSTUK 4

Het laatste avondmaal (Bert Dries, 2020)

83

Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci lijkt in ons tijdskader een heel klassiek werk en een logische en duidelijke voorstelling van dit thema. Toch, voor die tijd was die voorstelling heel vernieuwend omdat het werk breekt met een aantal conventies. Da Vinci werkte met een nieuwe schildertechniek om levendige kleuren te verkrijgen i.p.v. met een klassieke frescotechniek. Bovendien zet hij alle apostelen naast elkaar op een rij.

Traditioneel werd Judas met de rug naar ons toe afgebeeld. De aandacht gaat hierbij vooral naar Jezus die met zijn centrale positie in de verf wordt gezet door de toepassing van het eenpuntsperspectief. Dit was een nieuw gegeven binnen de kunstgeschiedenis en blijft kunstenaars tot vandaag inspireren.

IN

Kunstenaar Bert Dries heeft zich voor zijn werk geïnspireerd op Het laatste avondmaal van Leonardo da Vinci. Alle aanwezigen hebben een beschermend, oranje pak aan. De

originele compositie is hier behouden als een van de herkenningspunten. Alle aanwezigen dragen een masker. Ze eten geen brood maar junkfood. Al het junkfood verwijst naar de

religieuze context van dit werk, zoals ‘Mozes’ pizza’ en het melkkarton met ‘Mary’s Dairy’ waarop te zien is hoe Jezus borstvoeding krijgt.

Lees het VRT-artikel bij het onlinelesmateriaal voor meer informatie.

Beschrijf welke gemeenschappelijke kenmerken je ziet in beide werken.

b

N

a

Beschrijf welke verschillen je ziet in beide werken.

VA

c

Kun je de Judassen vinden in de verschillende werken? Waaraan herken je hen? Wat hebben ze gemeenschappelijk?

5

Zoek zelf een kunstuiting in verband met het Laatste Avondmaal. Zoek op wie het werk maakte,

©

wanneer en in welke stijlperiode. Presenteer je bevindingen aan de klas.

Wat proberen kunstenaars te vertellen?

Kunstenaars proberen meestal iets duidelijk te maken of te vertellen door middel van hun kunstwerk. Ook vroeger was dat zo. Schilderijen waren niet gewoon mooie doeken, maar waren vaak overleveringen van belangrijke gebeurtenissen, rituelen, parabels, mythes ...

HOOFDSTUK 4

Vroeger wisten mensen welke verhalen er verteld werden en welke symboliek daarbij

84

gebruikt werd. Omdat het grootste deel van de bevolking niet kon lezen of schrijven, had kunst tijdens de middeleeuwen vooral een educatieve functie, namelijk het verspreiden van Bijbelkennis.

4.1

STAP 2

1

Waar vind je informatie over het verhaal achter een kunstwerk?

Je gaat zelf op zoek naar het verhaal achter een kunstwerk. Hiervoor ga je de inhoud van een kunstwerk analyseren. Daarvoor moet je eerst goed weten hoe je online informatie en afbeeldingen kunt opzoeken, selecteren en (her)gebruiken. Alsook hoe je gevonden informatie kunt beoordelen.

Om deze bronnen te kunnen raadplegen in functie van je onderzoeksvraag naar het verhaal achter een kunstwerk, kun je bijvoorbeeld langsgaan bij bibliotheken. Maar je kunt ook informatiebronnen

a

IN

raadplegen op het internet.

Waarom is het belangrijk om deze informatievaardigheden te beheersen? Bekijk de website

http://url.vanin.be/internetlivestats. Hier kun je zien hoe de stroom aan informatie op het internet toeneemt. Het is dus meer dan ooit belangrijk om hier efficiënt je weg in te vinden. Licht je eerste indruk toe aan de klas. b

Voor je onderzoeksopdracht ga je op zoek naar het verhaal achter een kunstwerk. Er bestaan

verschillende soorten bronnen: wetenschappelijke en niet-wetenschappelijke informatiebronnen.

N

Plaats de volgende begrippen op de juiste plaats in de tabel.

Wikipedia – een schilderij – encyclopedieën – tijdschriften – een wetenschappelijke paper over het kleurgebruik in een schilderij van Van Eyck – bibliografieën – de originele partituur van een muziekstuk – woordenboeken – kranten

VA

Wetenschappelijke informatiebronnen

Primaire

informatiebronnen

Secundaire

informatiebronnen

Niet-wetenschappelijke informatiebronnen

Tertiaire informatiebronnen

HOOFDSTUK 4

©

85

2

Leg voor deze opdracht de focus op digitale bronnen. Maar hoe zoek je gericht online informatie?

Lees de onderstaande informatie en los de vragen op. a

Denk goed na over wat je precies wilt zoeken.

Baken je onderwerp af in tijd en ruimte, selecteer en formuleer sleutelwoorden en zoektermen.

Schrijf deze eventueel eerst even op. Hou een logboek bij (in een notitieboekje of online, bv. via Zotero). Welke zoektermen zou je ingeven wanneer je iets zou opzoeken over Brueghel?

b

Denk goed na over waar je gaat zoeken.

IN

Op het internet kun je op verschillende manieren data zoeken. Maak bijvoorbeeld gebruik van een zoekmachine, encyclopedie, online bibliotheken of databanken en beeldbanken:

1→ Met zoekmachines (bv. Google, Bing, Ecosia, DuckDuckGo) kun je informatie vinden via

zoektermen. De zoekmachines zoeken het internet af op zoek naar specifieke informatie. Maar

let op, je resultatenlijst is niet neutraal en wordt bepaald door algoritmes. Het resultaat van deze algoritmes hangt af van: —

je zoekgeschiedenis op het internet;

—

hoe vaak er naar een website wordt verwezen (link analysis); de aanpassingen die bedrijven doen aan hun website om hoger op de resultatenlijst te

N

—

komen (search engine optimization of SEO).

‘Het bovenste resultaat in je resultatenlijst is het beste resultaat.’ Ga je akkoord met die stelling?

Bespreek klassikaal.

VA

2→ Online encyclopedieën zoals bv. Wikipedia en de daarvan afgeleide Wikimedia, Wikidata, WikiArt …

Weetje: ‘wiki’ staat symbool voor het feit dat elke bezoeker elke pagina inhoudelijk kan bewerken. De discussiesectie en de bronnenlijst onderaan elke pagina zijn dus ook interessant om eens te bekijken.

3→ Online kun je websites van bibliotheken raadplegen. Dat kan voor heel Vlaanderen via bibliotheek.be. Lokaal kun je dan per bibliotheek zoeken (bv. https://gent.bibliotheek.be/), of naar specifieke bibliotheken zoals bv. Krook.be. Voorbeelden van internationale online bibliotheken zijn https://www.britannica.com/ en https://archive.org/. Internet Archive is een non-profitbibliotheek met miljoenen gratis boeken, films, software, muziek, websites en meer.

4→ Databanken en beeldbanken zijn gemaakt door specifieke organisaties (bv. erfgoedinstellingen,

©

musea ...) rond bepaalde onderwerpen.

Zoek twee van de volgende voorbeelden op en vertel aan je klasgenoot wat je er kunt vinden.

Dadatabanken

HOOFDSTUK 4

Beeldbanken

86

anet.be, unicat.be, belgicapress.be (voor gedigitaliseerde kranten), jstor.org, vlaamseprimitieven.vlaamsekunstcollectie.be, paukeslag.org, erfgoedinzicht.be, dams.antwerpen.be ... artinflanders.be, europeanacollections.eu, artsandculture.google.com, commons.wikimedia.org, search.creativecommons.org, library.si.edu, beeldbank.onroerenderfgoed.be, beeldbank.stad.gent, lecavzw.be, metmuseum.org, beeldbankkusterfgoed.be, artinflanders.be, search.getty.edu ...

Good to know

Google (°1997) is de zoekmachine van Google.

–

Bing (°2009) is de zoekmachine van Microsoft.

–

Ecosia (°2009) is een ecologisch alternatief. Het is een duurzame zoekmachine die bomen plant voor elke zoekopdracht die je ingeeft.

–

IN

–

DuckDuckGo (°2008) is een zoekmachine met een opmerkelijk privacybeleid. Ze verzamelen of delen geen persoonlijke info, plaatsen geen advertenties en houden je zoekgeschiedenis niet bij. c

Denk goed na over hoe je efficiënt kunt zoeken.

Om efficiënt te zoeken, kun je gebruikmaken van filters (zoals taal, plaats, tijd …) en van booleaanse operatoren, namelijk ‘or’, ‘not’ en ‘and’: —

Met ‘or’ krijg je resultaten te zien die minstens één van je zoektermen bevatten (bv. ‘Rubens’ of ‘Calydonisch zwijn’).

—

Met ‘not’ sluit je een een bepaalde zoekterm uit. Zo krijg je resultaten voor ‘Rubens’ maar niet

—

Met ‘and’ krijg je alleen resultaten waarvoor beide zoektermen van toepassing zijn (bv. zowel

N

voor ‘Calydonisch zwijn’.

‘Rubens’ als ‘Calydonisch zwijn’).

B

A

VA

A

B

A

B

Rubens

Rubens

Rubens

OR

NOT

AND

Calydonisch zwijn

Calydonisch zwijn

Calydonisch zwijn

Zoek gericht aan de hand van je gekozen zoektermen. Gebruik de booleaanse operatoren: ‘or’, ‘not’

HOOFDSTUK 4

©

en ‘and’ en werk met filters. Wat zijn je bevindingen? Bespreek klassikaal.

87

3

Hoe beoordeel je online informatie?

Via de CRAAP-test kunnen we aan de hand van vijf criteria een genuanceerd beeld vormen over de bruikbaarheid, correctheid en betrouwbaarheid van de website.

CRAAP staat voor currency (actualiteit), relevance (relevantie), authority (autoriteit), accuracy, (accuraatheid) en purpose (objectiviteit).

✓

Autoriteit

Hoe recent is de website?

—

Wanneer was de laatste update?

—

Geeft deze website een antwoord op je vraag?

—

Is de informatie relevant?

—

Wie is het doelpubliek?

—

Is de informatie eenvoudig of complex?

—

Wie zijn de auteurs (zoek ze eens op met een zoekmachine)?

—

Kun je de auteurs terugvinden en zijn het autoriteiten ter zake?

—

Zijn er sponsors voor de site? Zo ja, wie?

Accuraatheid

—

Waar komt de informatie vandaan?

—

Worden er bronnen vermeld?

—

Kun je andere bronnen vinden die de informatie bevestigen?

—

Hoe is de toon van de informatie: objectief of emotioneel?

—

Lay-out/vorm: slordig, taal- of spellingsfouten?

VA

✓

Relevantie

—

IN

✓

Actualiteit

N

✓

✓

Objectiviteit

—

Wat is het doel van de website: informeren, iets verkopen of

opleiden?

De URL’s .gov, .be, .eu, .com, .edu, .ac, .org geven hierbij al een indicatie: —

.gov, .be en .eu: Dit zijn sites van overheden. Ze willen

©

informeren.

—

.com: Dit is een commerciële site. Ze willen verkopen.

—

.edu en .ac: Dit zijn sites van universiteiten en

onderwijsinstellingen.

—

.org: Dit zijn niet-gouvernementele organisaties en ze kunnen een ideologische ondertoon hebben.

—

Staat er reclame op de website?

HOOFDSTUK 4

Probeer het nu zelf! Surf naar twee websites en beantwoord zorgvuldig de vragen van de CRAAP-test voor

88

beide sites. Kijk bij het onlinelesmateriaal om een uitgewerkt voorbeeld te zien.

4

Hoe kun je online afbeeldingen op een correcte manier hergebruiken?

Er zijn twee soorten afbeeldingen: rechtenvrije afbeeldingen en afbeeldingen waarvan je rechten moet aanvragen. Hierbij moet je dan nagaan onder welke voorwaarden je de afbeelding mag gebruiken. Je volgt de volgende stappen voor het zoeken en gebruiken van afbeeldingen: –

Je downloadt van een rechtenvrije beeldbank bv. Shutterstock, Pixabay, Pexel. Maar je kunt ook digitale collecties en beeldbanken van musea, overheden en erfgoedinstellingen raadplegen.

–

Je onderzoekt de Creative Commons-licentie.

IN

Er zijn twee opties: ofwel is een afbeelding rechtenvrij, ofwel is ze dat niet. In dat laatste geval moet je de gebruiksvoorwaarden nakijken. Maar hoe kun je nu te weten komen of een afbeelding rechtenvrij is, of wat de gebruiksvoorwaarden zijn?

–

Als je beelden (soms betalend) downloadt van een rechtenvrije beeldbank zoals bv. Shutterstock, Pixabay of Pexel, dan kun je de afbeelding vrij gebruiken.

–

Als je afbeeldingen gebruikt uit digitale collecties en beeldbanken van musea, overheden en

erfgoedinstellingen, dan kun je vaak wel ergens de gebruiksvoorwaarden bij het beeld zien staan.

Je kunt natuurlijk ook die instanties aanschrijven en informatie vragen als je niet meteen duidelijke richtlijnen vindt.

–

Vandaag de dag maken ook veel auteurs gebruik van een Creative Commons-licentie. Die maakt op een heldere manier duidelijk welk hergebruik is toegestaan. In dit geval kun je onderzoeken welke

N

Creative Commons-licentie op de afbeelding van toepassing is.

Een Creative Commons-licentie geeft weer op welke manier je een werk mag gebruiken. Zo behoudt de kunstenaar of auteur zijn auteursrechten, maar geeft hij wel in bepaalde mate toestemming om zijn werk te gebruiken. De licenties van Creative Commons zijn gebaseerd op vier voorwaarden: naamsvermelding (BY)

–

niet voor commerciële doeleinden (NC)

–

geen afgeleide werken (ND)

–

gelijk delen (SA)

VA

–

Op basis van die vier elementen zijn er zes verschillende licenties, met elk hun eigen pictogram. Daarnaast is er nog een pictogram voor werken die in het publieke domein zitten, en die je dus zonder voorwaarden mag hergebruiken en zelfs bewerken. Hieronder zie je een overzicht van alle licenties en hun bijbehorend

©

pictogram:

HOOFDSTUK 4

Hier kun je alle licenties in detail bekijken en nalezen: http://url.vanin.be/creativecommonslicenties

89

Probeer het een keer zelf. Geef in Google een zoekterm in. Ga naar Google Afbeeldingen. Klik op de tab ‘tools’. Klik vervolgens op ‘gebruiksrechten’ en kies dan voor ‘Creative Commons-licenties’. Kijk welke

N

IN

beelden je vindt en onderzoek de licenties die op de beelden van toepassing zijn.

Wat zijn je bevindingen? Bespreek klassikaal.

VA

Besluit: Gratis betekent niet rechtenvrij.

Vermeld altijd de bron in je bibliografie. Een bronvermelding voor een afbeelding bevat de naam van de maker, het jaartal, de titel van de afbeelding, het format (bv. schilderij, foto …) en de locatie waar je de afbeelding hebt geraadpleegd of bekeken.

Bv. Van Gogh, V. (1888). Zelfportret als schilder (Schilderij). Van Gogh Museum, Amsterdam.

Voor verwijzingen naar online afbeeldingen voeg je de naam van de website en de URL toe.

Bv. De Wit, R. (2013). Tilburg University Campus (Foto). Flickr.

HOOFDSTUK 4

©

https://www.flickr.photos/tilburginiversity/8674364263

90

5

Voer nu zelf je onderzoeksopdracht uit.

We gaan aan de slag met verhalen in de kunst. Kies uit de lijst bij het onlinelesmateriaal een verhaal. Dit kan een religieus of Bijbels verhaal zijn bv. het Laatste Oordeel, het Laatste Avondmaal, de Kruisafname, Isaac en Abraham ... Je kunt ook kiezen voor een mythe, legende of sage bv. Daidalos en Ikaros, Narcissus en Echo, Orfeus en Eurydice, Afrodite, Poseidon, Apollo en de python, Venus, Koning Arthur, de reus Antigoon ... Of doe zelf een voorstel.

–

Zoek drie verschillende uitvoeringen van het verhaal in diverse kunstuitingen. Zorg hierbij voor variatie in (kunst)historische periodes, in kunstvormen en in culturen.

Denk goed na over wat je waar precies gaat zoeken. Controleer de betrouwbaarheid en verwijs

IN

–

correct naar de bron, zowel voor de afbeelding als voor de tekst.

–

Gebruik het onderstaande schrijfkader om het verhaal achter de kunstuiting te vertellen.

–

Zoek informatie op over enkele symbolische details.

–

Presenteer je bevindingen aan de klas.

Mijn keuze

Wat is je eerste indruk van het werk?

Wie heeft dit werk gemaakt? Wanneer

N

Welke titel zou jij het kunstwerk geven?

werd het gemaakt? En in welke

VA

stijperiode werd het gemaakt?

Welke scène wordt voorgesteld?

Beschrijf de elementen waaruit je dat kunt afleiden.

Waaraan kun je de personages herkennen?

symbolische elementen in het werk.

Beschouwen Waarover gaat het werk? Wat is het

onderwerp? Waarom denk je dat?

Welke spiegel wil de kunstenaar Betekenis

ons voorhouden? Wat is zijn bedoeling? Wat is zijn boodschap?

HOOFDSTUK 4

©

Zoek en geef duiding bij twee

Onderwerp

91

Waarnemen en beschouwen Hoe heeft de kunstenaar het onderwerp en de betekenis vormgegeven in het kunstwerk?

IN

Reflectie Wat is je mening over het kunstwerk nu je er meer over weet?

1

N

Welke zoekstrategieën kun je gebruiken?

Hoe zoek je gericht online informatie?

Denk goed na over wat je precies wilt zoeken:

Gebruik zoektermen en maak gebruik van booleaanse operatoren en filters om efficiënt te zoeken.

VA

Denk goed na over waar je gaat zoeken:

Het internet is een grote bron van data. Je kunt op verschillende manieren zoeken op het internet: via zoekmachines, encyclopedieën, bibliotheken, databanken en beeldbanken.

–

Met zoekmachines (bv. Google, Bing, Ecosia, DuckDuckGo) kun je informatie vinden

–

Online encyclopedieën zoals bv. Wikipedia en de daarvan afgeleide Wikimedia,

–

Online kun je websites van bibliotheken raadplegen. Dat kan voor heel Vlaanderen

–

Databanken en beeldbanken zijn gemaakt door specifieke organisaties (bv.

via zoektermen.

Wikidata, WikiArt … via bibliotheek.be

©

erfgoedinstellingen, musea ...) rond bepaalde onderwerpen.

2

Hoe beoordeel je online informatie?

Via de CRAAP-test kunnen we aan de hand van vijf criteria een genuanceerd beeld vormen over een website. CRAAP staat voor currency (actualiteit), relevance (relevantie), authority (autoriteit), accuracy, (accuraatheid), purpose (objectiviteit).

3

Online afbeeldingen zoeken, selecteren en (her)gebruiken

HOOFDSTUK 4

Analyseer altijd de Creative Commons-licentie:

92

–

Als een afbeelding betalend is, kun je ze niet gratis gebruiken.

–

Als een afbeelding gratis is, wilt dit nog niet zeggen dat ze rechtenvrij is.

–

Ook wanneer een afbeelding rechtenvrij is, verwijs je naar de bron.

Besluit: Gratis betekent niet rechtenvrij en je verwijst altijd naar de bron.

4.2

STAP 3

Kiest een kunstenaar zelf wat er gemaakt wordt?

Wanneer we aan een hedendaagse kunstenaar denken, stellen we vaak begrippen als individualiteit voorop. Het lijkt vanzelfsprekend dat de kunstenaar vanuit een eigen leefwereld denkt en werkt, en dit doorheen de geschiedenis altijd zo gedaan heeft. Maar dit was niet altijd zo.

IN

Tijdens de middeleeuwen werden kunstenaars beschouwd als ambachtslieden. Ze werkten meestal in opdracht van iemand en hielpen mee aan grote taken zoals het bouwen van een kerk of een paleis. Kunstwerken werden dan ook niet altijd persoonlijk gesigneerd.

Elke ambacht had zo zijn eigen gilde (beroepsorganisatie). De kunstenaars sloten zich aan bij de Sint-Lucasgilde. Niet enkel schilders, maar ook glasblazers, graveurs en beeldhouwers konden zich

aansluiten. Dat vakmanschap werd georganiseerd in een strikt systeem. Jongeren gingen in de leer

en werden na een tijdje tot gezel benoemd. Ze werkten in loondienst voor hun meester. Na een aantal jaren konden ze een meesterproef afleggen en wanneer ze slaagden, kregen ze een meestertitel en konden ze een eigen bedrijf opstarten en zelf jongeren opleiden. Vanaf de renaissance kwam het

individu meer centraal te staan en was er een heropleving van de klassieke oudheid. De kunstenaars uit de renaissance werden beschouwd als genieën en combineerden, zoals het een echt uomo

N

universale betaamt, verschillende disciplines: wetenschappen, schilderkunst, architectuur ...

In de middeleeuwen werden de opdrachten meestal door de kerk gegeven maar vanaf de renaissance gingen ook de staat en rijke burgers kunstwerken bestellen. De opdrachtgevers werden ook mecenassen genoemd. Voorbeelden hiervan zijn de Medici-familie en de Borghesefamilie uit Italië. Peter Paul Rubens (1577-1640) neemt als een van de grootmeesters van de barok een uitzonderlijke positie in. Rubens’ atelier in Antwerpen was zo’n kruispunt van ambachtelijke

VA

vaardigheid en economische opportuniteit. Hij werkte in opdracht van o.a. Maria de Medici en was hofschilder voor Isabella en Albrecht van Oostenrijk. Om aan de continue stroom van bestellingen te kunnen voldoen, was de medewerking van assistenten onontbeerlijk. In zijn atelier verzamelde hij beloftevolle talenten. Zo leerde bijvoorbeeld Antoon Van Dyck (1599-1641) het vak in zijn atelier.

Voor grote opdrachten leverde Rubens de voorbereidende olieverfschetsen die door verschillende assistenten op groot formaat werden uitgevoerd. In de regel was het de meester die de voornaamste onderdelen van de voorstelling retoucheerde. Zo zorgde hij zelf voor de ‘finishing touch’. Met deze atelierorganisatie trad Rubens in de voetsporen van Italiaanse renaissancekunstenaars als Rafaël (1483-1520) en Michelangelo (1475-1564). Veel leerlingen wilden graag in het atelier van Rubens

©

werken. Al in 1611 moest Rubens talloze kandidaten weigeren.

Wat is de positie van de kunstenaar?

4.3

De positie van de kunstenaar verschoof van eerder anonieme ambachtsman naar individuele kunstenaar. Er werd in een atelier gewerkt met assistenten. Door de toenemende handel en bijbehorende welvaart tijdens de renaissance, konden naast de geestelijken en staatsleiders klassieke oudheid opnieuw ontdekt. Deze verhalen grondig kennen was een statussymbool.

Aan de hand van de werken die aan de muren hingen in hun salons kon de welgestelde klasse haar kennis etaleren. De kunstwerken waren zowel visuele als intellectuele pronkstukken.

HOOFDSTUK 4

ook rijke burgers kunstwerken bestellen. Tijdens de renaissance werden verhalen uit de

93

EUREKA! Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum

IN

“Op welke manier kun je meer te weten komen over een kunstwerk en de kunstenaar?”

Herbekijk het kader vooraan in dit hoofdstuk. Waar zou je nu op letten wanneer je op zoek gaat naar

HOOFDSTUK 4

©

VA

N

informatie over een kunstwerk en de kunstenaar?

94

SYNTHESE Wat proberen kunstenaars te vertellen?

4.1

Kunstenaars proberen meestal iets duidelijk te maken of te vertellen door middel van hun kunstwerk. Ook vroeger was dat zo. Schilderijen waren niet gewoon mooie doeken, maar waren vaak overleveringen van belangrijke gebeurtenissen, rituelen, parabels, mythes ... Vroeger wisten mensen welke verhalen er verteld werden en welke symboliek hiervoor gebruikt werd. Omdat het grootste deel van de bevolking niet kon lezen Bijbelkennis.

IN

of schrijven, had kunst tijdens de middeleeuwen vooral een educatieve functie, namelijk het verspreiden van

Welke zoekstrategieën kun je gebruiken?

1

Hoe zoek je gericht online informatie?

Denk goed na over wat je precies wilt zoeken:

4.2

Gebruik zoektermen en maak gebruik van booleaanse operatoren en filters om efficiënt te zoeken.

Denk goed na over waar je gaat zoeken:

Het internet is een grote bron van data. Je kunt op verschillende manieren zoeken op het internet: via

N

zoekmachines, encyclopedieën, bibliotheken, databanken en beeldbanken.

–

Met zoekmachines (bv. Google, Bing, Ecosia, DuckDuckGo) kun je informatie vinden via zoektermen.

–

Online encyclopedieën zoals bv. Wikipedia en de daarvan afgeleide Wikimedia, Wikidata, WikiArt …

–

Online kun je websites van bibliotheken raadplegen. Dat kan voor heel Vlaanderen via bibliotheek.be

–

Databanken en beeldbanken zijn gemaakt door specifieke organisaties (bv. erfgoedinstellingen,

VA

musea ...) rond bepaalde onderwerpen.

2

Hoe beoordeel je online informatie?

Via de CRAAP-test kunnen we aan de hand van vijf criteria een genuanceerd beeld vormen over een website.

CRAAP staat voor currency (actualiteit), relevance (relevantie), authority (autoriteit), accuracy, (accuraatheid), purpose (objectiviteit).

3

Online afbeeldingen zoeken, selecteren en (her)gebruiken Analyseer altijd de Creative Commons-licentie:

Als een afbeelding betalend is, kun je ze niet gratis gebruiken.

–

Als een afbeelding gratis is, wilt dit nog niet zeggen dat ze rechtenvrij is.

–

Ook wanneer een afbeelding rechtenvrij is, verwijs je naar de bron.

©

–

Besluit: Gratis betekent niet rechtenvrij en je verwijst altijd naar de bron.

Wat is de positie van de kunstenaar?

4.3

De positie van de kunstenaar verschoof van eerder anonieme ambachtsman naar individuele kunstenaar.

Er werd in een atelier gewerkt met assistenten. Door de toenemende handel en bijbehorende welvaart tijdens renaissance werden verhalen uit de klassieke oudheid opnieuw ontdekt. Deze verhalen grondig kennen was een statussymbool. Aan de hand van de werken die aan de muren hingen in hun salons kon de welgestelde klasse haar kennis etaleren. De kunstwerken waren zowel visuele als intellectuele pronkstukken.

HOOFDSTUK 4

de renaissance, konden naast de geestelijken en staatsleiders ook rijke burgers werken bestellen. Tijdens de

95

NOTITIES

IN

VA

N

©

5

IN

HOOFDSTUK

HOOFDSTUK 5

©

VA

N

EEN DUIK IN HET VERLEDEN

97

Hoofdstuk 5

E

EN DUIK IN HET VERLEDEN

WAAROVER GAAT DIT HOOFDSTUK? In dit hoofdstuk gaan we chronologisch doorheen de kunstgeschiedenis. Kunstgeschiedenis is de wetenschappelijke discipline die de geschiedenis van de kunst onderzoekt en beschrijft. We maken

IN

kennis met kunstuitingen uit de prehistorie, het oude nabije oosten en de culturen rond de Egeïsche Zee. Ze hebben elk een eigen kenmerkende stijl. We bekijken hoe deze verschillende kunstuitingen

hedendaagse kunstenaars inspireren. Deze culturen gaven mee vorm aan de periode uit de kunst- en cultuurgeschiedenis die hierop aansluit: de klassieke oudheid van de Grieken en de Romeinen.

WAT LEER IK IN DIT HOOFDSTUK?

Vink aan wat je in de loop van dit hoofdstuk hebt geleerd.

Ik situeer kunstuitingen uit de prehistorie, het oude nabije oosten (Egypte en Mesopotamië)

N

en de Egeïsche (Cycladische, Minoïsche en Myceense) beschavingen in tijd en ruimte.

Ik analyseer de inhoud van een kunstuiting aan de hand van kenmerken.

Ik situeer kunstuitingen binnen een kunsthistorisch referentiekader.

Ik licht de inhoud van de kunstuitingen toe vanuit het kunsthistorische referentiekader.

Ik vergelijk de inhouden van kunstuitingen over de verschillende kunstvormen heen en in

VA

verschillende culturen.

Ik beschrijf de functie van een kunstuiting.

Ik analyseer kunstuitingen in de maatschappelijke, historische en geografische context.

Ik geef voorbeelden van hoe bepaalde kunstuitingen uit de prehistorie, het oude nabije oosten en de Egeïsche kunst in verband gebracht kunnen worden met de hedendaagse samenleving.

Ik analyseer de materialen, bouwstenen en technieken binnen de Egeïsche kunst en van kunstuitingen uit de prehistorie, het oude nabije oosten.

Ik leg in eigen woorden uit wat de verschillende stijlkenmerken zijn ten tijde van prehistorie,

©

het oude nabije oosten (Egypte, Mesopotamië) en de Egeïsche beschavingen (Cycladische, Minoïsche en Myceense).

Ik analyseer de inhoud van kunstuitingen uit verschillende kunstvormen, periodes en samenlevingen om een kunsthistorische referentiekader uit te bouwen.

HOOFDSTUK 5

BEGRIPPEN

98

inhoud – context – functie – materialen – bouwstenen – technieken – stijlkenmerken

INTRO In dit hoofdstuk bestuderen we kunstuitingen waardoor we even in aanraking mogen komen met verhalen uit andere culturen. Plaatsen waar we de dag van vandaag nog steeds kunstuitingen kunnen waarnemen, vormen

IN

een stille getuige van een verbinding tussen mensen in tijd en ruimte.

N

Bekijk de video bij het onlinelesmateriaal

Arnout Hauben trekt dwars door de Middellandse Zee, van Gibraltar naar Jeruzalem. Hij gaat op zoek naar het verhaal van de mensen die rondom de Middellandse Zee leven. Wanneer hij aankomt in Faestos, overtuigt zijn vader hem via de telefoon van het cruciale belang van de

VA

plaats waar hij op dat moment staat.

HOOFDSTUK 5

©

Wat is je eerste indruk?

99

BREINBREKER In dit hoofdstuk zul je in vier stappen een antwoord formuleren op deze breinbreker:

“Hoe beïnvloeden de prehistorie, het oude nabije oosten en de Egeïsche kunst hedendaagse kunstenaars?”

Forum Lees onderstaande begrippen. Welke van deze begrippen verbind je met kunst uit de prehistorie, het oude

IN

nabije oosten en de Egeïsche kunst? En welke begrippen verbind je ook met hedendaagse kunstenaars?

Ik herken dit uit de prehistorie,

Ik herken dit ook bij

uit het oude nabije oosten of

hedendaagse kunstenaars.

uit de Egeïsche kunst.

Piramides Zuilen Afbeeldingen van een koning kunst Wandschilderingen

HOOFDSTUK 5

©

VA

N

Uitdrukking van een verhaal via

100

PARCOURS Hoe beïnvloedt de prehistorie de hedendaagse kunst?

STAP 1

Wat weet jij al over de prehistorie?

Bekijk de afbeeldingen. Welke drie woorden komen spontaan bij je op? Bespreek klassikaal.

1

2

4

VA

3

IN

a

N

1

Van muurschilderingen tot Picasso

HOOFDSTUK 5

©

5

101

2

Bekijk onderstaande muurschildering.

Formuleer een antwoord op de volgende vragen en bespreek de antwoorden nadien klassikaal.

N

IN

a

Gevelreiniger verwijdert rotstekeningen met hogedrukspuit (Banksy, 2008, Londen)

VA

Wat gebeurt er op deze afbeelding?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer

ontdekken?

b

Lees onderstaande tekst, die je meer context geeft over het kunstwerk. Markeer de woorden die te

©

maken hebben met graffiti en streetart.

We moeten verstandig omgaan met schaars bronmateriaal. Maar doen we dat ook?

Wat nu niet waardevol lijkt, is het op een later moment in de geschiedenis misschien wel. De maatschappijkritische streetart-kunstenaar Banksy stelde zich deze vraag in 2008. Hij deed dat onder andere in het werk Gevelreiniger verwijdert rotstekeningen met

hogedrukspuit. Je ziet hier een man die een prehistorische rotstekening van een muur

wegspuit. Als toeschouwer voel je onmiddellijk dat dit niet klopt. Dit is waarschijnlijk omdat we deze prehistorische bronnen vandaag naar waarde weten te schatten.

HOOFDSTUK 5

Tijdens de prehistorie was het sociaal aanvaard om muren te beschilderen. Waarom

102

heerst er nu dan in de kunstwereld een regime waarin kunstgalerijen, veilinghuizen en opdrachtgevers kunst normeren? Banksy wil in 2008 met dit werk het verschil opwerpen tussen ‘high brow’- en ‘low brow’-kunst. Hij vraagt zich af waarom actuele

graffitiboodschappen, die vaak illegaal geplaatst zijn, worden verwijderd? Graffiti is een echte subcultuur. Het komt er bij graffiti op neer om met behulp van spuitbussen heel snel de artiestennaam of ‘tag’ te spuiten op publieke plaatsen. Deze wordt ter plekke vormgegeven. Het gaat hier om de improvisatie van het moment en de spanning van iets doen dat verboden is.

De grens tussen graffiti en streetart is dun. Bij streetart gaat het om creatieve uitspattingen in het straatbeeld. Je ziet verschillende technieken zoals papiercollages, stickers, stencils, breiwerken … Meestal zijn de kunstwerken in een atelier of ergens thuis voorbereid en worden ze daarna op een publieke ruimte aangebracht. Streetart is ook veel minder een subcultuur dan graffiti. Het wordt dan ook vaker in opdracht gedaan

IN

van lokale instanties. Gelukkig zijn heel wat prehistorische wandschilderingen niet verwijderd, worden ze bewonderd en leren ze ons veel over voorbije culturen.

c

Banksy poneerde deze boodschap in 2008 voor het werk Gevelreiniger verwijdert rotstekeningen met hogedrukspuit. Overleg samen met een klasgenoot hoe er in jouw omgeving met streetart en graffiti wordt omgegaan. Stel je hierbij onderstaande vragen:

Streetart

1

Graffiti

Welke van de twee zie je het meest

2

N

in je eigen stad?

Benoem een locatie waar je deze kunt zien.

3

Welke van beide expressievormen genieten jouw voorkeur?

Heb je één van beiden al eens zelf

VA

4

toegepast?

Niet enkel in Europa, maar ook in Amerika, Afrika, Azië en Australië ontstaan kunstuitingen tijdens de prehistorie. Bijvoorbeeld in het noordwesten van Australië vertegenwoordigen Wandjina-figuren mythologische wezens die geassocieerd worden met de schepping van de wereld. Bij de Aboriginals wordt elk Wandjina-beeld gerenoveerd of opnieuw geverfd door het oudste, nog levende lid dat vermoedelijk afstamt van de oorspronkelijke maker.

HOOFDSTUK 5

©

Good to know

103

Waar situeert de prehistorie zich in tijd en ruimte?

3

Gebruik de onderstaande tijdlijnen om de vragen te beantwoorden.

18 0 45 0

00 15

HEDENDAAGSE TIJD

IN

MODERNE TIJD

19

ca .

1

ca .

MIDDELEEUWEN

KLASSIEKE OUDHEID

VROEGMODERNE TIJD

OUDE NABIJE OOSTEN

PREHISTORIE

ca .

50

0

v.

C. 0 80 ca .

ca .

ca .

35

3, 5

00

m

ilj o

v.

C.

en

v.

C.

a

ca. 3,5 miljoen v.C.

NEOLITHICUM

Vul de juiste data hieronder aan. Zoek ze op in de bovenstaande tijdlijnen.

N

b

PALEOLITHICUM

VANAF CA. 3500 V.C.: GESCHIEDENIS

PREHISTORIE

ca. 10000 v.C.

GESCHIEDENIS

Neolithicum/ nieuwe steentijd

nomaden

sedentaire mens

©

VA

Paleolithicum /oude steentijd

HOOFDSTUK 5

Van

104

c

v.C. tot

v.C.

Van

Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

v.C. tot

v.C.

Prehistorie – situering in tijd en ruimte

5.1

Prehistorie = voorgeschiedenis Het is dus de periode voor het begin van de geschiedenis. De geschiedenis begint op het moment dat er geschreven bronnen zijn. Tot de prehistorie rekenen we dus alle periodes die geen geschreven bronnen hebben.

Voor iedere cultuur eindigt de prehistorie op een ander moment.

In de (Europese) prehistorie kunnen we twee chronologische, opeenvolgende periodes

Oude steentijd

Paleolithicum (Oudgrieks:

Nieuwe steentijd

—

palaios = ‘oud’

—

lithos = ‘steen’)

Neolithicum

IN

onderscheiden: ca. 3,5 miljoen v.C.

Zwervende mens

tot ca. 10000 v.C.

ca. 10000 v.C. tot

Honkvaste mens/

3500 v.C.

ontstaan van het

4

N

schrift

Tijdens de oude steentijd schilderden de mensen dieren op rotswanden en maakten ze menselijke en dierlijke vormen in steen. Je kunt dus twee belangrijke kunstuitingen onderscheiden: de schilderkunst (= wandkunst) en de beeldhouwkunst (= draagbare kunstvoorwerpen). Hoe werden rotsschilderingen

VA

aangebracht vanaf de oude steentijd? Wat heeft dit met graffiti te maken?

Bekijk de afbeeldingen. Formuleer een antwoord op de volgende vragen en bespreek de antwoorden

nadien klassikaal.

Wat gebeurt er op deze

afbeelding?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer

ontdekken?

HOOFDSTUK 5

©

a

105

b

Lees de onderstaande tekst, die je meer informatie geeft over de thema’s, techniek, materiaal, functie en locaties van de wandkunst uit de oude steentijd. Let op de onderlijnde woorden. Los daarna de oefeningen op.

DE WANDKUNST UIT DE OUDE STEENTIJD De wandkunst beperkt zich niet enkel tot de schilderkunst. Ook de lijntekenkunst, graveerkunst en reliëfs zijn technieken die de prehistorische mens gebruikte om vorm te geven aan de wereld rondom hem. Bij de vroegste sporen van wandschilderingen die

IN

teruggevonden zijn, behoren positieve en negatieve afdrukken van handen. Daarna volgt de graveerkunst in een rotswand, dan de reliëfs waar een aanwezige uitstulping in de

rotswand meer volume geeft aan de dieren om ze zo echter te laten lijken. Vaak werden de lijntekeningen met kleur ingevuld.

Thema

Er werden bijna uitsluitend dieren afgebeeld (mammoeten, sabeltandtijgers,

neushoorns, bizons …). Ze werden zeer herkenbaar en met contourlijnen weergegeven waardoor ze vandaag als belangrijke bron kunnen worden gebruikt. De mens wordt

eerder uitzonderlijk afgebeeld en pas in de middensteentijd werd de mens dansend,

N

jagend en vechtend afgebeeld.

Techniek en materiaal

Rotskunstenaars gebruikten gekauwde stokjes, bladeren van een vetplant, veren en bont die op stokjes bevestigd werden, vochtig mos in een lederen zakje en hun vingers als penselen. Soms kerfden ze de omtrekken van hun voorstelling in de wand met een scherpe,

VA

harde steen. Ze vermaalden het metaal mangaan en mineralen, zoals hematiet en oker, om te schilderen. Hematiet en oker zijn gepigmenteerde zachte mineralen die gemengd kunnen worden met vloeistoffen. Ze bieden een rijk kleurenpallet (zoals bruin, rood, geel en wit).

Ze werden op de rotswand aangebracht om het bont van beren, bizons en de vlekken van luipaarden en hyena’s te schilderen. Duizenden jaren later is de verf nog steeds intact.

Prehistorische ‘kunstenaars’ spoten ook pigment op de wand. Ze maakten hierbij

gebruik van rietachtige staafjes of holle beenderen om de verf op de wand te spuiten.

Pigment werd opgenomen in de mond en vermengd met speeksel en door de staafjes of beenderen op de wand gespuwd.

De functie van de wandschilderkunst

©

Er zijn bijzonder veel veronderstellingen over de functie van de grotschilderingen.

Aanvankelijk dacht men dat ze verbonden waren met de jacht. En dat is waarschijnlijk een juiste veronderstelling. Tegenwoordig vermoeden wetenschappers dat rotsschilderingen meer zijn dan alleen maar jachtmagie. De meeste dieren die afgebeeld zijn, stonden namelijk niet op het menu omdat ze zich niet zo gemakkelijk lieten vangen tijdens de jacht.

Misschien had het een esthetische functie. Geen van deze veronderstellingen is zeker.

HOOFDSTUK 5

c

106

Beschrijf de verschillende gereedschappen en penselen die men gebruikte om pigment aan te brengen op de wanden.

d

Benoem de drie technieken die ze gebruikten om de rotswanden te illustreren.

e

Welke twee mineralen en welk metaal werden als pigment gebruikt om de kleuren te maken?

Lees samen met een klasgenoot onderstaande zinnen. Markeer telkens de juiste optie.

—

Je kunt twee belangrijke kunstvormen onderscheiden bij de honkvaste / zwervende mens: de

IN

f

schilderkunst (wandkunst) en de beeldhouwkunst (=draagbare kunstvoorwerpen).

—

In de oude steentijd werden vooral mensen / dieren afgebeeld.

—

Er zijn slechts drie / meer dan 360 grotten teruggevonden waar prehistorische wandkunst te vinden is.

— g

Ze kerfden in de rotswanden met metalen voorwerpen / hardere stenen.

Welke technieken werden gebruikt? Bekijk onderstaande afbeeldingen en plaats de begrippen op de juiste plaats:

VA

1

N

schilderen – tekenen – kerven – spuiten 2

3

4

HOOFDSTUK 5

©

107

h

Herken je de gereedschappen uit de leestekst? Schrijf het antwoord bij het juiste cijfer.

4

2

1 3

2

3

4

Beschrijf het verband tussen de technieken uit de prehistorie en de hedendaagse graffitikunst.

IN

i

1

5

Nu we informatie hebben over materiaal, techniek, inhoud en functie van de grotschilderingen, kunnen

a

N

we een bezoek brengen aan de drie bekendste West-Europese grotten.

Lees onderstaande tekst. Markeer de woorden die te maken hebben met inhoud, kleur en vorm.

VA

GROTTE CHAUVET PONT-D’ARC

De 33 000 tot 30 000 jaar oude

rotstekeningen in de Grotte Chauvet Pont-d’Arc

zijn een van de oudste figuratieve rotstekeningen ter wereld die werden ontdekt en ze zijn het best bewaard gebleven. Ze zijn geschilderd met houtskool en rode pigmenten of gegraveerd met een harde steen. Sommige van de meer dan 1 000 afgebeelde dieren, zoals een panter en een oehoe, waren nog nooit eerder in grotten uit de oude steentijd gevonden. Daarnaast zijn er nog

©

meer verschillende en gevaarlijk diersoorten te zien zoals apen, mammoeten, beren, wilde katten, neushoorns, leeuwen, paarden, oerossen en bizons. Ze zijn allemaal met een anatomische precisie weergegeven. Hier en daar worden de dieren geflankeerd door handafdrukken. De tekeningen in Chauvet zijn zo bijzonder omdat er schaduw en perspectief toegepast is om

HOOFDSTUK 5

diepte te creëren. Vaak wordt het reliëf van de

108

rots gebruikt om extra dimensie te geven aan de

tekeningen. Zo stormt een grote kudde dieren de hoek van een rotsblok om en komt even later weer tevoorschijn op een volgende uitstekende rots. Dit geeft een heel speels en krachtig effect. De dieren kunnen dan ook alles behalve statisch genoemd worden.

Op het beroemde Panel of horses galopperen vier paarden hinnikend over de muur en daaronder zien we twee neushoorns die met elkaar vechten. Eén bizon is toch wel heel bijzonder: door het dier meerdere benen te geven lijkt het net alsof hij zich razendsnel voortbeweegt. De grot van Chauvet kun je daarom ook wel zien als een prehistorische cinema.

GROTTEN VAN ALTAMIRA

IN

De rotstekeningen in de Spaanse grotten van Altamira, die meer dan 15 000 jaar oud zijn, werden in 1879 ontdekt. Ze behoren daarmee tot een van de eerst ontdekte prehistorische rotstekeningen in West-Europa. Het leek voor veel archeologen

onwaarschijnlijk dat afbeeldingen uit de oude steentijd zo goed geconserveerd waren. Dit

veroorzaakte oorspronkelijk veel ongeloof. Er zijn geen mensen afgebeeld, maar wel dieren in verschillende afmetingen. De bekendste

is de bizon maar er zijn ook paarden, herten en everzwijnen te ontdekken. De dieren

zijn in zwart, rood en oker geschilderd of

N

gegraveerd in de rotswand met een harde steen. Kunstenaars maakten dankbaar gebruik van de welvingen in de rotswand om in hun

schilderingen een extra dimensie te geven aan de afgebeelde dieren.

GROTTEN VAN LASCAUX

VA

Vier tienerjongens stoten in 1940 tot hun eigen verbazing op de toegang van een

grot. Hier ontdekken ze op de witte calcieten ondergrond van de grot een 1 000-tal afgebeelde dieren. Het is een van de meest fascinerende archeologische ontdekkingen uit de afgelopen eeuw, want de tekeningen blijken na onderzoek 15 000 tot 10 000 jaar oud te zijn. Om deze schilderingen te realiseren, gebruikten de vroege kunstenaars houtskool en oker. Met krachtige lijnen zijn de contouren van paarden, herten, bizons,

elanden, een paar leeuwen, een neushoorn en een beer op de wanden lineair getekend.

Sommige dieren zijn niet geschilderd maar gegraveerd in het zachte calcieten oppervlak

©

van de grot. De dieren worden weergegeven in gecombineerde aanzichten. Zo kan bv. het lijf van een stier in profiel staan en zijn hoorns dan weer frontaal. In één afbeelding speelt een

HOOFDSTUK 5

mensachtig figuur een mysterieuze rol.

109

b

Vul de onderstaande tabel aan op basis van de teksten.

Chauvet

Altamira

Lascaux

Welke dieren zijn

hier afgebeeld?

Naam van de grot periode is deze kunst ontstaan?

Hoe oud is deze

grot?

In welk land kun je deze grot

VA

N

terugvinden?

IN

Tijdens welke

Over welke

kunstuiting gaat het hier?

Welke technieken

hebben ze

toegepast?

Welke materialen

HOOFDSTUK 5

©

gebruikten ze?

110

Good to know Conservatie en replica’s Door een ingestorte klif was de Chauvet-grot 20 000 jaar lang hermetisch afgesloten van de buitenwereld. Om de kostbare tekeningen te beschermen, is de grot tot op vandaag enkel toegankelijk voor speleologen en wetenschappers. Een replica van de

IN

grot werd echter gebouwd om elke

liefhebber een idee te geven van deze magische wereld uit de prehistorie.

Kunstschatten van historische

waarde werden lang niet altijd zo

goed beschermd. Zo werden Lascaux

en Altamira, die decennia voor Chauvet ontdekt zijn, te lang blootgesteld aan de vele toeristen die de grotten bezochten. Dit veroorzaakte schimmelvorming op de wanden van de grotten. Hierdoor waren de originele

grotschilderingen onherroepelijk beschadigd. Op basis van veel fotomateriaal zijn er replica’s gemaakt van de grotten. Door de aanwezige aroma’s en aangepaste belichting krijg je de indruk in de originele grot te

Good to know

N

zijn. Zowel Lascaux, Altamira als Chauvet staan ondertussen op de UNESCO-werelderfgoedlijst.

Lascaux aan de Nijl

VA

Qurta werd archeologisch wereldnieuws in 2007. Belgische wetenschappers hadden er de oudste rotskunst van Egypte, zelfs van heel Noord-Afrika ontdekt! Luminescentiedatering bevestigde daarna dat het zand bovenop een aantal gravures 15 000 tot 10 000 jaar geleden werd afgezet. De rotstekeningen (van dieren zoals oerossen en antilopen evenals enkele gestileerde mensenfiguren) zijn dus minstens gelijktijdig met de schilderingen van Lascaux gemaakt en ook de stijl sluit aan bij de Europese grotkunst. Intercontinentale uitwisseling van artistiek gedachtengoed in de prehistorie? Best mogelijk dankzij het lage waterpeil van de Middellandse Zee gedurende de laatste ijstijd. De rotskunst van Qurta is goed vergelijkbaar met de Europese paleolithische kunst uit het Magdaleniaan (ca. 18 000 – 12 000 jaar geleden). Lascaux aan de Nijl! Het is de eerste maal dat dit soort afbeeldingen op het Afrikaanse continent wordt aangetroffen. Weliswaar is nog oudere prehistorische kunst uit zuidelijk Afrika bekend, maar daar gaat het om schilderingen en ingekraste motieven op kleine, losse stukken steen.

©

Het geheel van de rotstekeningen is nu volledig gedocumenteerd aan de hand van beschrijvingen, foto's en facsimile’s. Om de tekeningen grondig te kunnen bestuderen, moesten spectaculaire houten stellingen worden opgetrokken. In het totaal werden – verspreid over drie vindplaatsen – 180 tekeningen geïnventariseerd. De meeste tekeningen (75 %) stellen wilde runderen of oerossen voor. Daarnaast komen ook afbeeldingen voor van vogels, een hartenbeest, nijlpaarden, gazellen, vissen en menselijke zijn de menselijke figuren uiterst gestileerd. Zij lijken erg op de zogenaamde venussen uit Europa (ca. 13 000 - 12 000 jaar oud).

Naar: Museum Kunst en Geschiedenis, Brussel

HOOFDSTUK 5

figuren. Terwijl de dieren erg naturalistisch zijn voorgesteld,

111

Prehistorie – rotsschilderingen

5.2

Tijdens de prehistorie werden er al verschillende technieken toegepast om de wanden van de grotten te versieren waarbij schilderen, tekenen, kerven, sjabloneren en graveren de belangrijkste zijn. Er werden verschillende materialen vervaardigd. Zo werd er verf gemaakt van verschillende pigmenten en metalen. Om deze aan te brengen, werden penselen gebruikt uit bont, veren en bladeren. Stokjes werden afgekauwd en holle beenderen werden gebruikt om verf te spuiten.

De belangrijkste grotten in West-Europa zijn onder andere Lascaux en Chauvet in Frankrijk en Altamira in Spanje. De afgebeelde figuren zijn voornamelijk zoogdieren: bv. mammoeten, beren, bizons, paarden, herten paarden ... In de inhoud van de thema’s is dus hoofdzakelijk

IN

fauna te herkennen. De functie van de rotsschilderingen is tot op vandaag niet zeker.

Vermoedelijk kunnen deze kunstuitingen een beschrijvende functie hebben gehad (bv. de dieren), een esthetische functie om de wanden van de grot te versieren of een religieuze, ceremoniële functie.

6

Lees de onderstaande tekst over de draagbare sculpturen uit de prehistorie. Bij het onlinelesmateriaal kun je ook nog twee filmpjes bekijken.

Markeer de woorden die te maken hebben met de uiterlijke kenmerken.

N

a

De holenkunstenaars maakten en koesterden kleine beeldjes. Deze beeldjes varieerden in formaat en waren tussen de 4 en 22 cm groot. Ze kerfden figurines uit draagbare materialen die ze in hun directe omgeving konden vinden. Dit kon bv. in slagtanden of in

VA

kalksteen zijn. Sommige kleimodellen werden in een mal vervaardigd. Veel van deze kleine beeldhouwwerkjes stellen vrouwenfiguren voor. De vrouwenbeeldjes die in de 19e eeuw werden ontdekt, werden allemaal ‘Venus’ genoemd, inclusief de Venus van Willendorf.

Ze is het bekendste kunstvoorwerp uit de prehistorie. Algemeen worden de venussen gekenmerkt door hun eenvoud. De gelaatsuitdrukking ontbreekt vaak en soms worden het hoofd, de benen of de armen achterwege gelaten. Wanneer je de uiterlijk kenmerken van de Venusbeeldjes bekijkt, wordt de aandacht naar de voluptueuze vorm getrokken. Net zoals bij de wandschilderingen weten we hier ook niet wat de exacte functie van de beeldjes is. Het is aannemelijk dat de vrouwen dit bij zich droegen om hun vruchtbaarheid te verhogen. Of zouden ze een reisgezel geweest zijn voor de jagende man?

©

VENUS VAN WILLENDORF

De draagbare Venus van Willendorf werd ontdekt in 1908 door een archeoloog in het Oostenrijkse dorpje Willendorf in der Wachau. De voluptueuze vrouw van 11,5 cm hoog is het bekendste Venusbeeldje. Ze is gemaakt uit kalksteen en gekleurd met rode oker.

De ‘vlechten’ die haar hoofd bedekken als een muts, doen

HOOFDSTUK 5

ons vermoeden dat haar identiteit er niet echt toe deed.

112

Misschien diende ze als een prototype van de ideale vrouw.

De voeten zijn geminimaliseerd. Haar armen rusten op haar omvangrijke boezem. Haar brede heupen zijn duidelijk (ca. 24000 v.C. - 22000 v.C., kalksteen)

geaccentueerd in de vormgeving.

VENUS VAN LAUSSEL De venus van Laussel is wel 47 cm hoog. Ze is in basreliëftechniek uitgewerkt. Het is een naakte vrouwenfiguur die met rode oker gekleurd werd. Ze werd ontdekt in 1911. In tegenstelling tot de Venus van Willendorf zijn haar armen duidelijk zichtbaar. In de ene hand houdt ze een hoorn, mogelijks een soort drinkhoorn. Er zijn 13 inkepingen, dus 14 ringen. Deze ringen kunnen symbool staan voor het aantal volle manen of menstruatiecycli die in een jaar plaats kunnen vinden. Haar andere hand rust/richt zich op de

b

baarmoederstreek. Ook hier is geen identiteit te herkennen.

IN

(ca. 22000 v.C. - 19000 v.C., rotssteen)

Maak een identiteitskaart voor beide venussen.

Vul de schetsen van beide Venusbeelden (Willendorf en Laussel) aan. Noteer de belangrijkste kenmerken van deze beeldjes op basis van bovenstaande tekst.

N

VENUS VAN WILLENDORF Vul de schets aan

Materiaal: Afmeting: Techniek:

VA

Vier uiterlijke kenmerken: —

—

—

—

DE VENUS VAN LAUSSEL

Materiaal: Afmeting: Techniek:

Vier uiterlijke kenmerken: —

—

—

—

HOOFDSTUK 5

©

Vul de schets aan

113

c

Bekijk de onderstaande reeks van venussen. Kies er één uit. Maak ook voor haar een identiteitskaart

HOOFDSTUK 5

©

VA

N

IN

op basis van je eigen bronmateriaal. Duid op de kaart haar vindplaats aan.

114

Venus van Hohle Fels

Venus van Galgenberg

Venus van Lespuge

Venus van Dolni Vestonice

Venus van Brassempouy

Maak hier een snelle schets

Materiaal: Afmeting: Techniek:

Prehistorie – Venusbeeldjes

—

—

—

—

IN

Vier uiterlijke kenmerken:

5.3

Uit de prehistorie werden er verschillende beeldjes teruggevonden. Ze zijn vervaardigd uit

N

verschillende materialen zoals been, krijtrots, ivoor van een slagtand en uitzonderlijk uit keramiek. De beeldjes waren klein. Vermoedelijk komt dit door het nomadisch bestaan van de mensen toen. Zo konden ze de beeldjes gemakkelijk meenemen. De techniek bestond uit het uithouwen of kerven van de beeldjes uit een harder materiaal. Soms werden ze gekleurd met pigmenten. De inhoud van de beeldjes kan thematisch herleid worden naar bijvoorbeeld de vrouw. Denk aan de Venus van Willendorf als een van de belangrijkste beeldjes uit West-

VA

Europa. Vruchtbaarheid kan een thema geweest zijn. De functie van de beeldjes is tot op

HOOFDSTUK 5

©

vandaag niet bekend. Het kan een esthetische, religieuze of ceremoniële functie geweest zijn.

115

7

Zijn er verbanden tussen de prehistorie en hedendaagse kunst? a

Sommige kunstenaars staan bewust open voor de vormtaal van prehistorische afbeeldingen.

Anderen gaan onbewust gelijkaardige technieken of vormen toepassen. Lees de onderstaande teksten en bekijk de video’s bij het onlinelesmateriaal.

KUNSTENAARS DIE ZICH BEWUST OP DE PREHISTORIE INSPIREREN Pablo Picasso

IN

Toen de Spaanse kunstenaar Pablo Picasso (18811973) de grotten van Altamira bezocht, maakten

de prehistorische wandschilderingen een diepe

indruk op hem. Geïnspireerd door deze oeroude

tekeningen, maakte hij facsimile's (nabootsingen) van een aantal wandschilderingen. Meteen ging

hij hiermee aan de slag in zijn atelier. Zo ontstond onder andere een reeks tekeningen, getiteld De

metamorfose van een stier, waarbij hij de stier stap

voor stap bleef vereenvoudigen. Hij put hierbij ook uit zijn eigen beeldtaal. Wat uiteindelijk overblijft, is

N

de essentie, opgebouwd uit slechts enkele lijnen. Hij noemde zichzelf graag een moderne primitief.

VA

De metamorfose van een stier (Pablo Picasso, 1946)

Jennifer Allora en Guillermo Calzadilla

In de grotten uit de prehistorie werden niet alleen muurschilderingen teruggevonden. Op de grond ontdekte men ook zoemhouten en fluiten. Zo laten Jennifer Allora (°1974) en Guillermo Calzadilla (°1971) zich voor hun werk inspireren door de de muziekinstrumenten uit de prehistorie. Op de video Raptor’s Rapture (2012), die op de Documenta in Kassel in 2012 werd getoond, is een vale gier te zien, terwijl naast het dier een vrouw op een fluit speelt. De fluit was een replica van het instrument dat in 2009 in Hohle Fels

©

gevonden werd. De benen fluit werd 35 000 jaar geleden gemaakt uit een vleugelbot van een vale gier, een dier dat nu met uitsterven wordt bedreigd. De video was te zien in een bunker. Daardoor riepen de klanken van het prehistorische instrument de sfeer op van de

HOOFDSTUK 5

grotten die in de prehistorie bewoond en beschilderd werden.

116

KUNSTENAARS DIE ZICH NIET BEWUST OP DE PREHISTORIE INSPIREREN. HIER IS WEL EEN TECHNISCH OF VORMELIJK VERBAND TE ZIEN. Yves Klein Het blauw van Yves Klein (1928-1962) staat symbool voor spiritualiteit, na een bezoek aan Japan. De raadselachtige handafdrukken uit de prehistorie vormden ook voor Yves Klein een belangrijke inspiratiebron.

Hij maakte zijn handen graag vuil.

Beter nog, hij maakte zijn werk met

IN

afdrukken van volledige lichamen. Hij werkte dus met levende penselen/ lichamen die bedekt waren in zijn gepatenteerd Yves Klein-blauw

(een prachtig diepblauw). Modellen maakten op aanwijzing van Yves

Klein afdrukken van hun lichaam op

Le buffle (Yves Klein, 1960-1961)

Welke verbanden zie je tussen deze kunstwerken en de prehistorie? Welke gelijkenissen en

N

b

grote doeken.

verschillen merk je op? Wat concludeer je?

VA

Gelijkenissen

Verschillen

HOOFDSTUK 5

©

Conclusie

117

Hoe beïnvloedt Mesopotamië de hedendaagse kunst?

STAP 2

Van Babylonië tot verticale tuin

Situeer in tijd en ruimte. Gebruik de onderstaande tijdlijn om de vragen te beantwoorden.

1

Omcirkel de periode van Mesopotamië.

00

MODERNE TIJD

HEDENDAAGSE TIJD

ca. 600 v.C.

ca. 540 v.C.

19

ca .

ca .

15

0

50

1

ca .

MIDDELEEUWEN

KLASSIEKE OUDHEID

VROEGMODERNE TIJD

OUDE NABIJE OOSTEN

PREHISTORIE

18 0 45 0

IN v.

C.

0

80

ca .

ca .

ca .

35

3, 5

00

m

ilj o

v.

C.

en

v.

C.

a

GESCHIEDENIS

ca. 1150 v.C.

BABYLONIËRS

ASSYRIËRS

Vul de juiste data hieronder aan. Zoek ze op in de bovenstaande tijdlijn.

De Soemerische kunst

Van tot

c

ca. 1800 v.C.

SOEMERIËRS

VA

b

ca. 2000 v.C.

ca. 3800 v.C.

N

OUDE NABIJE OOSTEN

v.C.

v.C.

De Assyrische kunst

Van tot

v.C. v.C.

De Babylonische kunst Van tot

v.C. v.C.

Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

©

Mesopotamië – situering in tijd en ruimte Mesopotamië (ca. 3500 - 500 v.C.) was het gebied gelegen tussen de rivieren de Eufraat en de Tigris, die allebei uitmonden in de Perzische Golf. Tijdens deze periode ontwikkelden zich

HOOFDSTUK 5

verschillende beschavingen waaronder onder andere:

118

—

De Soemeriërs (ca. 3800 v.C. - 2000 v.C.)

—

De Assyriërs (ca. 1150 v.C. - 600 v.C.)

—

De Babyloniërs (ca. 1800 v.C. - 540 v.C.)

5.4

Door de geografische ligging van het gebied – geen bergen, woestijnen of oceanen die bescherming konden bieden – waren die beschavingen onderhevig aan vele invallen. Dit was in tegenstelling tot Egypte waar de Farao's ca. 3 000 jaar aan de macht bleven. Deze tegenstelling vertaalde zich ook in de kunst: In Egypte veranderde de kunst in 3 000 jaar nauwelijks, maar de kunst in Mesopotamië was net zo veranderlijk als de heerschappij en bij iedere nieuwe verovering waren nieuwe invloeden te zien. Mesopotamische kunstuitingen situeren zich dan ook rond thema’s als oorlog, macht, propaganda, religie en portretten van

De Soemerische kunst 2

IN

koningen.

We starten met enkele kenmerkende kunstuitingen van de Soemeriërs. Lees de uitleg over de Ziggoerat en de versierde kist. Probeer de functie van beide kunstuitingen te achterhalen. Markeer deze.

Versierde kist uit het Soemerische Ur

N

Ziggoerat

Deze holle, trapeziumvormige ‘doos’ die begin

Hij torende hoog boven de Mesopotamische

vorige eeuw werd opgegraven, is een waardevolle

stad uit. De eerste ziggoerat werd ongeveer in

ontdekking uit de koninklijke begraafplaats van

2000 v.C. gebouwd. Latere beschavingen, zoals

Ur. De zorgvuldig uitgewerkte scènes vertellen

de Egyptische, hebben het ontwerp van deze

ons veel over de manier waarop de Soemeriërs

piramide overgenomen. Bovenop de ziggoerat

oorlog voerden, maar ook over het eten dat bij

stond een tempel. Daar werden ceremonies

de overwinningen geserveerd werd. Anderzijds

gehouden om de goden te eren.

draagt dit object ook veel mysterie met zich mee.

De kern van de ziggoerat bestond uit ongebakken

Deze doos is volledig in inlegtechniek gemaakt

steen. De buitenkant moest weerbestendig

met geïmporteerde materialen. Zo zie je

zijn, daarom werd die gemaakt van gebakken

parelmoer (grote, witte mosselschelpen),

bakstenen. Soms werden ze extra geglazuurd.

carneool (rode steen) en lapis lazuli (blauwe

Op de terrassen van de ziggoerat stonden

steen).

©

VA

Een ziggoerat is een trapvormige piramide.

bakken met planten en bloemen. Het water van deze hangende tuinen werd aangeleverd uit de Voor de Mesopotamiërs was de ziggoerat een

Doordat het object bij de opgraving naast de

heilige berg. De Soemeriërs geloofden dat er in de

schouder van de koning is gevonden, is men

hemel machtige goden leefden. Ze wilden hoge

er lang van uitgegaan dat het een vaandel/

gebouwen maken om bij de hemel te komen.

vlaggenmast was. Dit is meermaals weerlegd en

Om zo hoog mogelijk te bouwen, bouwden

tot op vandaag is nog niet achterhaald wat de

ze verschillende verdiepingen op elkaar. Elke

werkelijke functie van dit object was.

verdieping was kleiner dan die eronder.

HOOFDSTUK 5

aanpalende rivieren.

119

3

We bekijken in detail de versierde kist van het Soemerische Ur. De vormgeving van beide kanten doet denken aan een stripverhaal. Het voorpaneel toont de koning die ten oorlog trekt. De achterzijde stelt een feestmaal voor. Los de vragen op.

IN

Voorzijde

Omcirkel de koning op de afbeelding hierboven.

b

Waaraan heb je de koning herkend?

Je ziet ook heel goed hoe ze de vijand overwinnen op brutale wijze. Omcirkel ook deze fragmenten.

VA

c

N

a

d

Op meesterlijke wijze is hier de illusie van beweging weergegeven. Hoe?

e

In welke richting moet dit paneel gelezen worden?

HOOFDSTUK 5

©

120

f

IN

Achterzijde

Omcirkel de koning op de afbeelding hierboven. Waaraan heb je de koning herkend?

Welke elementen zorgen ervoor dat je ziet dat het hier over een feestmaal gaat?

N

g

5.5

VA

Mesopotamië - Soemeriërs

Het ontstaan van de Soemerische beschaving (ca. 3800 v.C. - 2000 v.C.) kan gesitueerd worden in het zuidelijk deel van het tweestromenland Mesopotamië, daar waar de rivieren Eufraat en Tigris uitmonden in de Perzische Golf.

De Soemeriërs probeerden letterlijk dichter bij hun goden te komen door middel van hun architectuur. Elke Soemerische stad had zijn eigen lokale god, de eigenaar van de stad die de inwoners beschermde. Omdat hun god in de hemel leefde, bouwden ze hun tempels als trapvormige wolkenkrabbers: ziggoerats. De tempel bevond zich op de bovenste laag, het dichtst bij de god. Op deze heilige berg functioneerden priesterkoningen als de sleutelfiguur tussen de

©

god en het volk. Deze bouwwerken hadden dus een religieuze en/of ceremoniële functie.

De Soemeriërs bouwden de kern van hun ziggoerat met ongebakken lemen stenen. Deze stenen zijn onderhevig aan wind en eroderen langzaam maar zeker. Daarom werkten ze de buitenlaag af met weerbestendige bakstenen. De meeste Soemerische architectuur is verdwenen door het gebruik van dit materiaal. Technisch gezien werden ziggoerats opgebouwd met lange trappen, van terras naar terras, die uiteindelijk naar de tempel bovenaan leidden.

amuletten, beeldengroepen, muziekinstrumenten en gouden helmen maakten. Soms werden voorwerpen ter decoratie ingelegd met lapis lazuli. De standaard van Ur, een houten doos met ingelegde mozaiëk is rond ca. 2600 v.C. gemaakt en beeldt een militaire overwinning van de Soemeriërs uit.

HOOFDSTUK 5

De Soemeriërs waren bekwame vakmannnen die onder meer dolken, kronen, rolzegels,

121

De Assyrische kunst 4

Ook in de Assyrische beschaving vinden we in de paleizen hele beeldkronieken van veldtochten en overwinningen. Al deze afbeeldingen van overwinningen, veroveringen en legers werden rijkelijk getoond en waren uitgevoerd in de typische bas-reliëftechniek. Deze afbeeldingen herhalen zichzelf vaak maar hebben voor die tijd iets zeer vernieuwend, namelijk hun verhalende karakter dat ons voor het eerst in de geschiedenis een kijk geeft op de gebeurtenissen die zich toen hebben afgespeeld.

Assurbanipal (669 v.C. - 627 v.C.) was de laatste grote heerser van Assyrië. Zijn rijk strekte zich uit van

IN

Noord-Egypte tot Perzië. Bekijk het bas-reliëf en beantwoord onderstaande vragen.

Wat gebeurt er op deze afbeelding?

Waaraan zie je dat?

N Wat kun je nog meer ontdekken?

VA

De plundering van de stad Hammanu door Assurbanipal (Ninive, 650 v.C.)

5

Techniek van bas-reliëfs a

Om de realiteit zo nauwkeurig mogelijk te benaderen, wordt de werkelijkheid soms geweld aangedaan. Tel het aantal poten van de gevleugelde lamassu (op de volgende bladzijde) eens na.

Waarom zou de stier vijf poten hebben?

HOOFDSTUK 5

©

122

b

Ook de leeuwenjacht van Assurbanipal te Ninive gebruikt deze techniek. Zoek op het internet afbeeldingen van dit bas-reliëf. Geef aan hoe de leeuw wordt afgebeeld en waarom dat zo is.

De leeuwenjacht-reliëfs van Assurbanipal

Gevleugelde lamassu van Nimrud

IN

in Ninive

Assurbanipal op leeuwenjacht (Ninive, 850 v.C.)

Lamassu (Nimrud, 883 v.C. - 859 v.C.)

Deze massieve, gevleugelde figuren staan

waarin de koninklijke leeuwenjachten uit het

altijd in duo aan de ingang van grote paleizen

Noordpaleis van Assurbanipal in Ninive worden

of troonzalen. De poortwachters, die de goden

getoond. Deze oorspronkelijk zeer kleurrijke bas-

vertegenwoordigen, werden aan de ingang

reliëfs illustreren hoe koning Assurbanipal in een

geplaatst om voorbijgangers te imponeren. Deze

arena op Aziatische leeuwen jaagt zodat hij ze

imposante sculpturen, die ook bekend zijn als

kon afslachten met pijlen, speren of zijn zwaard.

lamassu, hebben het hoofd van een man, het

Het realisme van de overwinning op de levende,

lijf van een stier of een leeuw en de vleugels

stervende en dode leeuwen in verschillende

van een arend. Op die manier representeren ze

aanzichten en poses, is fascinerend. De menselijke

intelligentie, kracht en snelheid. Tussen de benen

figuren worden meestal in profiel gezien. De koning

van de leeuw is een oorlogsverslag te lezen in het

moest zijn macht en kunnen bewijzen door het

spijkerschrift.

VA

N

Dit reliëf maakt deel uit van een groter geheel

machtigste dier eigenhandig te verslaan.

Mesopotamië – Assyriërs

5.6

De Assyriërs (1150 v.C. - 600 v.C.) leefden op de oevers van de Tigris en woonden in het Noorden van Mesopotamië. De bas-reliëfs waren het uitdrukkingsmiddel bij uitstek om

©

de koninklijke macht te etaleren. Zorgvuldig worden hier veldtochten, overwinningen en koninklijke arenagevechten afgebeeld. Verspreid over grote panelen vertellen deze beeldkronieken een verhaal, alsof het een stripverhaal was. De functie van de bewaarde kunstuitingen is de macht van de koning onderstrepen. Ook de imponerende poortwachters aan de stadsingang illustreren deze macht. Hier worden koningsportretten verenigd met de eigenschappen van een krachtige leeuw en een snelle arend. Het gebruikte materiaal voor de bas-reliëfs is lokaal gesteente zoals albast. Technisch was deze steen gemakkelijk te door vakmannen waarschijnlijk met metalen voorwerpen bewerkt.

HOOFDSTUK 5

bewerken omdat sommige types albast met de vingernagel te bewerken zijn, anderen werden

123

De Babylonische kunst c

Tijdens de Babylonische beschaving (1800 v.C. - 540 v.C.) werd de Codex Hammurabi (ca. 1760 v.C.) geschreven. Dit is één van de oudste gevonden ‘wetboeken’. Op deze zuil van 2,5 meter hoog, gemaakt uit zwarte dioriet, staan regels en de daaraan verbonden straffen in geval van een overtreding beschreven. Deze wetten en regels werden opgesteld onder het bewind van de machtige en strenge koning Hammurabi. De zuil behandelde thema’s zoals diefstal, landbouw, schade aan eigendom, rechten van de vrouw, huwelijksrecht, kinderrechten, slavenrechten, moord … We zien koning Hammurabi afgebeeld staan voor god Shamash die majesteitelijk op een troon is gezet.

IN

Zoek op het internet op wie de god Shamash is.

Wat is het belang van de codex van Hammurabi?

VA

N

6

Invloed op de kunst. De hangende tuinen van Babylon: een wereldwonder uit de antieke oudheid!

©

Bekijk de filmpjes bij het onlinelesmateriaal om te ontdekken hoe ze eruitgezien zouden hebben.

De hangende tuinen van Babylon zijn één van de zeven wereldwonderen van de antieke oudheid. Er is tot op vandaag weinig sluitend bewijs gevonden dat de hangende tuinen echt bestaan hebben. Uit de schriftelijke overlevering kan men afleiden dat de hangende tuinen van Babylon bestonden uit een serie terrassen, omringd door muren met

HOOFDSTUK 5

torens. De muren waren vol geplant met bijzondere

124

bomen, planten en bloemen. Deze beplanting zou via bijzondere bewateringssystemen werden voorzien van het nodige water. Het moet een bijzonder zicht zijn geweest in een omgeving die voornamelijk door zand werd bepaald.

a

De zestiende-eeuwse schildering van de toren van Babel door Pieter Bruegel de Oude is gebaseerd op het Bijbelboek Genesis. De toren uit dit Bijbelboek is waarschijnlijk geïnspireerd op de grote ziggoerat van Babylon. In dit verhaal stond uitgelegd hoe de Babyloniërs gestraft werden voor hun hoogmoed. Ze hadden zich voorgenomen om te bouwen tot ze bij hun god zouden aankomen.

Bekijk bij het onlinelesmateiaal een video over hoe de Babyloniërs hun missie hebben volbracht.

VA

N

IN

Beantwoord daarna onderstaande vragen.

De toren van Babel (Pieter Bruegel de Oude, ca. 1563-1565)

Welke ‘trucs’ gebruikte Bruegel om de toren groter te doen lijken?

©

Welke gelijkenissen en verschillen zie je met de ziggoerats?

Verklaar wat een Babylonische spraakverwarring wil zeggen?

HOOFDSTUK 5

125

Mesopotamië – Babyloniërs

5.7

Babylonië of het Babylonische Rijk (1800 v.C. - 540 v.C.) was een koninkrijk dat zich over heel Mesopotamië uitstrekte, van het huidige Bagdad tot aan de Perzische Golf. De hoofdstad en het culturele centrum was Babylon. Technisch waren de Babylonische tempels massieve bouwwerken van steen ondersteund door pilaren. Voor de afwerking van de muren werden vaak materialen gebruikt zoals kleurrijke, geglazuurde tegels. Hiervan is de indrukwekkende toegangspoort van Babylon, de Isjtarpoort, één van de hoogstandjes. Tegen een achtergrond van blauw geglazuurde bakstenen staan goudgele mythologische wezens en talrijke madeliefjes. Deze laatste verwijzen naar de beschermgodin Isjtar die de functie had om de

IN

stad te beschermen.

De codex van Hammurabi had de functie burgers in te lichten over de gevolgen van hun

daden. Deze codex was gemaakt uit een materiaal genaamd zwarte dioriet. Men gebruikte beeldhouwtechnieken om deze codex te realiseren.

7

Welke invloeden zien we terugkomen in de hedendaagse samenleving? a

Sommige kunstenaars staan open voor de vormentaal uit Mesopotamië en gaan gelijkaardige

N

technieken of vormen toepassen. Lees onderstaande teksten over Stefano Boeri en Niki De SaintPhalle en los de vragen op.

BOSCO VERTICALE VAN STEFANO BOERI

HOOFDSTUK 5

©

VA

Leefbaarheid in een stedelijk omgeving is

126

een thema dat steeds centraal gestaan heeft in Boeri’s (°1956) carrière als architect. De exponentiële groei van steden wereldwijd, met luchtvervuiling en ontbossing tot gevolg, deden hem kijken naar bomen als oplossing.

Ze kunnen CO2 uit de lucht filteren, wat de architect het idee gaf ‘verticale bossen’ te ontwerpen. Hierbij gaat hij gebouwen bijna volledig bekleden met bomen en planten. Zijn revolutionaire ontwerp van de Bosco Verticale in Milaan leverde de architect-urbanist in 2009 wereldfaam op. Sindsdien veranderen zijn grensverleggende, groene ontwerpen stilaan de wereld en de visie op leefbaar wonen in de stad.

NIKI DE SAINT PHALLE De titels van de werken van de Frans-Amerikaanse kunstschilderes en beeldhouwster Niki de Saint Phalle (19302002) verklappen doorgaans weinig over de achterliggende betekenis. In 1991 vervaardigt ze een voorstelling van de figuur van Gilgamesh. Gilgamesh kan worden gezien als de OudBabylonische halfgodkoning die regeert ten tijde van het oude Mesopotamië. Zijn levensverhaal wordt gedurende vele jaren opgetekend en verzameld in het tragische Gilgamesh-epos dat

IN

kan gezien worden als één van de oudste verhalen over het erkennen van de menselijke eindigheid.

De held neemt in Niki’s werk de vorm

aan van één van haar skinnies, of luchtsculpturen, zoals Niki ze noemt, die in tegenstelling tot haar vele volumineuze werken

heel dunne figuren zijn. Het lijken wel tekeningen in de ruimte,

zwevende volumes waar men recht doorheen kijkt. Dit is niet het enige werk dat rechtstreeks of onrechtstreeks geïnspireerd is

op een geschiedkundige periode. Wanneer je naar de Venus van

Willendorf kijkt en haar meest opvallende kenmerken (corpulente vrouw met uitgesproken billen, borsten en buik en een klein

N

hoofd en ledematen) naast de de Nana’s van Niki de Saint Phalle plaatst, dan zie je een treffende gelijkenis. Niki wil hier geen persoonlijk portret maken, maar een weergave van de vrouwelijkheid in het algemeen tonen. Toch verschillen ze ook door

VA

het materiaalgebruik. De Nana’s zijn gemaakt zijn uit verschillende steensoorten gemaakt.

Misschien nog opvallender is hun verschil in formaat en kleur.

Welke verbanden zie je tussen deze kunstwerken en Mesopotamië? Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je?

Verschillen

Conclusie

HOOFDSTUK 5

Gelijkenissen

©

b

uit polyester, de prehistorische venussen

127

Hoe beïnvloedt het oude nabije oosten de hedendaagse kunst?

STAP 3

1

Van piramide tot Christo

Wat weet jij al over het Egypte van de farao’s?

Bekijk de afbeeldingen. Welke drie woorden komen spontaan bij je op? Bespreek klassikaal.

HOOFDSTUK 5

©

VA

N

IN

a

128

2

Bekijk onderstaand bouwwerk.

Formuleer een antwoord op de volgende vragen en bespreek de antwoorden nadien klassikaal.

VA

N

IN

a

Louvre (Ieoh Ming Pei, 1989, Parijs)

Wat gebeurt er op deze

afbeelding?

Wat kun je nog meer

ontdekken?

HOOFDSTUK 5

©

Waaraan zie je dat?

129

b

Lees de onderstaande tekst, die je meer context geeft over de piramide van I.M. Pei. Beantwoord daarna de vragen.

De meeste gebouwen zijn niet enkel functioneel maar ze zijn ook ontworpen met een esthetische bedoeling. Lang nadat ze voltooid zijn, blijven ze getuige van een vervlogen tijd. Soms worden gebouwen iconisch. In Parijs is de Eiffeltoren daar een voorbeeld van, in Agra (Indië) is dat de Taj Mahal en in Brussel is dat het Atomium. De lijst is eindeloos, maar één ding hebben ze gemeenschappelijk: ze oefenen een grote aantrekkingskracht uit op bezoekers van heel de wereld. Het Louvre in Parijs is het grootste en een van de

IN

drukst bezochte musea ter wereld. Al in de jaren 1980 moest het dagelijks toegang bieden aan honderden bezoekers. Daarom kreeg de Chinees-Amerikaanse sterarchitect I.M. Pei de opdracht om aan het historisch hoofdgebouw een

hoofdingang te ontwerpen. Hier stond de architect voor een grote uitdaging. Enerzijds moest hij de historische bouwstijlen respecteren en anderzijds moest zijn

modernistisch concept een esthetische meerwaarde

bieden. Hij ontwierp na maanden onderzoek een voorstel voor een piramide uit glas en metaal die als nieuwe

hoofdingang zou dienen. Pei doet voor het ontwerp van de centrale piramide beroep op de verhoudingen van

N

de piramide te Cheops. Hij gaat in zijn ontwerpen vaak op zoek naar een connectie tussen oud en nieuw. Hij is

ervan overtuigd dat we veel kunnen leren uit de (kunst) geschiedenis. Daarnaast vind hij dat onze wereld heel

snel evolueert en daarom koestert hij het trage aspect

VA

van de architectuur. Zijn ontwerp was zo gewaagd dat een maquette alleen niet volstond. Met behulp van staalkabels werd er te midden van het plein voor het

Louvre een model op ware grootte gebouwd. Pei heeft met deze glaspiramide één van de meest iconische extensies ter wereld gebouwd.

1→ Wat is de functie van de glazen piramide?

©

2→ Waardoor liet I.M. Pei zich inspireren?

3→ Geef twee voorbeelden van andere iconische gebouwen die een grote aantrekkingskracht op de bezoeker uitoefenen.

HOOFDSTUK 5

130

4→ Wat is de functie van deze gebouwen?

Good to know De piramide van I.M. Pei inspireert ook andere kunstenaars om op hun beurt in dialoog te gaan met zijn iconisch ontwerp. De Franse fotograaf en beeldend kunstenaar JR (°1983) maakte een 3D optische illusie van een grote witte krater rond de piramide.

De optische illusie bedriegt het oog en daarom noemen we dit een ‘trompe l’oeil’. JR heeft deze collage, bestaande uit 2 000 papieren stickers, in zijn atelier geprint. Dit kunstwerk is ook een voorbeeld van streetart. Je kunt de kunstwerken van JR

c

IN

bekijken op zijn website: https://www.jr-art.net/

I.M. Pei heeft dit gebouw ontworpen in 1989. Overleg samen met een klasgenoot door welke

elementen de piramide in dialoog staat met het historische gebouw. Laat je hierbij inspireren door onderstaande begrippen.

Zorgt voor dialoog

Materiaalkeuze

2

Vorm

3

Kleur

4

Compositie/plaatsing van

De binnenzijde van de piramide

HOOFDSTUK 5

©

VA

de piramide

N

1

Zorgt niet voor dialoog

131

Waar situeert het oude nabije oosten zich in de tijd?

3

Bekijk de onderstaande tijdlijnen. Duid de periode van het Egyptische rijk aan op de tijdlijn.

HEDENDAAGSE TIJD

IN

MODERNE TIJD

ca .1

00 1

ca .5

MIDDELEEUWEN

KLASSIEKE OUDHEID

VROEGMODERNE TIJD

OUDE NABIJE OOSTEN

PREHISTORIE

50 0 ca .1 19 80 45 0

v.C .

00 ca .8

ca .3

ca .3

,5

50

0

m

v.C .

ilj oe n

v.C .

a

GESCHIEDENIS

Vul de juiste data hieronder aan. Zoek ze op in de tijdlijn.

Oude Egypte

Egypte verenigd onder een farao

VA

Oude Rijk

Middenrijk

Nieuwe Rijk

van ca.

van ca.

van ca.

van ca.

tot

tot

tot

tot

Lees de onderstaande tekst en los de vragen op.

©

4

NIEUWE RIJK

ca. 1000 v.C.

ca. 1500 v.C.

MIDDENRIJK

ca. 1600 v.C.

ca. 2000 v.C.

ca. 2100 v.C.

OUDE RIJK

N

b

ca. 2600 v.C.

ca. 3100 v.C. OUDE EGYPTE ca. 3050 v.C.

OUDE NABIJE OOSTEN

Over het oude Egypte is veel bekend. We weten dat het rijk van de farao’s omstreeks 3100 v.C.

is ontstaan. We weten ook hoe de Egyptenaren woonden en werkten, wat ze aten en dronken, hoe hun hiërogliefenschrift in elkaar zat, wat voor muziekinstrumenten ze bespeelden, welke cosmetica ze gebruikten, waarom ze in een hiernamaals geloofden, welke goden ze vereerden en hoe ze hun

HOOFDSTUK 5

doden begroeven.

132

Rond 3100 v.C. werd het land onder één koning verenigd. Uit die tijd dateert het palet van Narmer. Het palet illustreert de eenwording tussen Opper- en Neder-Egypte. De farao van OpperEgypte veroverde Neder-Egypte. Naast de rijkelijke illustratie van de overwinning staat zijn naam in hiëroglief of Egyptisch schrift op het palet. Dit is de oudste hiëroglief die tot nu toe is gevonden.

Het is een van de beroemdste en belangrijkste voorwerpen uit Egypte, zo waardevol dat het Egypte nog nooit heeft verlaten. Het decoratieve palet – 64 cm hoog en gemaakt uit grijs-groene siltsteen – is in bas-reliëftechniek uitgewerkt. Het werd gebruikt om make-up te mengen tijdens ceremoniële diensten. We kunnen dus stellen dat dit palet het bewijs is dat de prehistorie eindigde voor Egypte omdat we in het palet van Narmer een hiëroglief kunnen terugvinden, dus een vorm van schrift.

a

Wat is de functie van het palet van Narmer?

Waarom kunnen we stellen dat het palet van Narmer het einde van de prehistorie markeerde?

IN

b

c

Hieronder zie je een tekening van het palet van Narmer. Lees de tekstkaders en kleur het passende

VA

N

fragment in dezelfde kleur op de tekening.

Koning Narmer met de witte kroon van Opper-Egypte draagt een stierenstaart en een godenbaard.

Twee mythische wezens (Serpopaarden) wiens nekken in elkaar verstrengeld zijn.

©

Hierdoor ontstaat er een make-up mengpalet.

De vijand onthoofd en gecastreerd (op één na). Verschillende delen zijn tussen de benen geplaatst.

Koning Narmer met de rode kroon van Neder-Egypte gevolgd door de sandaaldrager.

Een sandaaldrager.

De vijand gevangen door Narmer.

Godin Hathor, de moeder van alle Goden, herkenbaar door haar koehorens.

Een priester met luipaardvel die vier goddelijke standaards volgt.

Koning Narmer’s naam afgebeeld als eerste hiëroglief. Je ziet een meerval en een beitel in een paleis.

De valk met een menselijke arm is de god Horus, hij heeft een touw vast waaraan het hoofd van een

HOOFDSTUK 5

Koning Narmer afgebeeld als een stier die de ommuurde stad afbreekt.

vijand bengelt.

133

Oude nabije oosten – Egypte

5.8

Onder het oude nabije oosten kunnen we zowel Mesopotamië als Egypte rekenen. Beide beschavingen ontwikkelden zich rond een grote stroom. In Egypte ontwikkelt zich alles rond de rivier de Nijl. Deze stijlvaste periode van 3000 jaar (ca. 3500 v.C. - 800 v.C.) werd uitvoerig onderzocht. Er werden verschillende bouwwerken, beelden, hiërogliefen ... teruggevonden en bestudeerd. Na het oude Egypte (3500 v.C. - 2600 v.C.) kunnen we drie periodes onderscheiden waarin de farao’s het land bestuurden: Het Oude Rijk (ca. 2600 v.C. - 2100 v.C.)

—

Het Middenrijk (ca. 2000 v.C. - 1600 v.C.)

—

Het Nieuwe Rijk (ca. 1500 v.C. - 1000 v.C.)

IN

5

—

Fresco’s worden volgens strenge regels gemaakt. Lees de tekst over de Egyptische tekenkunst en los de vragen op.

In het Oude Egypte was de tekenkunst hét

uitdrukkingsmiddel bij uitstek. Hierdoor vormt het de

N

basis voor alle andere kunstvormen. De lijntekening

bood de mogelijkheid om de omtrek vast te leggen van figuren die nadien werden uitgebeiteld, beschilderd of gegraveerd.

Vanaf de uitvinding van het schrift lopen de rol

van de schrijver en die van de tekenaar in elkaar over.

VA

De schrijver die met zorg de hiëroglief schrijft, komt

immers dicht in de buurt van het werk van de tekenaar die met rode of zwarte lijn de figuren afbakent. Onze kennis van de tweedimensionale Egyptische kunst is vooral gebaseerd op de schilderingen en bas-reliëfs die de muren van de graftombes en tempels versieren.

De context van deze scènes verwijst dus naar het

ritueel-magische, het funeraire of naar de goden.

Egyptische kunst wil tijdloos, decoratief, functioneel en universeel zijn. De kunstenaars maken

dus geen unieke scènes waarbij hun eigen creativiteit primeert, maar reproduceren met grote vakkennis telkens dezelfde voorstellingen. De decoratie van een graf stelt een ideale en eeuwige

©

wereld voor waar de eigenaar zijn leven na de dood zal doorbrengen. Hij laat alles wat hij denkt nodig te hebben afbeelden op de wanden. Zo neemt hij zijn familie en naasten, vertier, werk, ambachtslui, huis en tuin, voedsel, festivals ... op magische wijze mee naar het hiernamaals. Om ervoor te zorgen dat alles vlot verloopt, moeten de afbeeldingen beantwoorden aan heel strikte regels. De Egyptenaren hielden niet van lege muren. Elke vrije centimeter werd beschilderd. Anders dan bij ons bedachten de schilders niet zelf hoe ze iets zouden afbeelden. Alles lag vast: de stijl, de kleuren, de onderwerpen.

HOOFDSTUK 5

Bron: Delvaux, L. & Huyge, D. (e.a.)(2013). Kijk op de Oudegyptische tekenkunst. Brussel: Koninklijke Museum voor Kunst en Geschiedenis.

134

a

Wat zijn de functies van de Egyptische tekenkunst?

b

Inhoud en beeld werden op elkaar afgestemd. Welke thema’s worden hier afgebeeld volgens jou?

5

IN

4

3

N

2

De afspraken binnen de tekenkunst. Lees de tekst en los de vragen op.

VA

6

1

De Egyptenaren wilden zichzelf en hun omgeving tonen zoals die werkelijk was en hoe die

werkelijkheid zou moeten zijn. Zo werd steeds de meest herkenbare zijde afgebeeld. Daarom wordt in de Egyptische tekenkunst vooraanzicht en profiel door elkaar gebruikt. Het is de duidelijkheid van de scènes die het voortbestaan van de dode in het dodenrijk garandeert. Het maakt niet uit dat de figuren op elkaar gelijken, want ze zijn te identificeren aan de hand van de bijbehorende teksten in hiërogliefenschrift en hun attributen, huidskleur en formaat. Zo werden vrouwen geel ingekleurd en mannen roodbruin. Voedsel op de offerandetafels werd altijd gestapeld. Figuren hadden altijd

HOOFDSTUK 5

©

dezelfde verhoudingen. De grootte van de figuren staat in functie van hun sociale status.

135

Om het werk van de tekenaars te vereenvoudigen, maakte men vaak gebruik van hulplijnen of een raster. Waar menselijke figuren en dieren werden afgebeeld, werd het vlak in een raster verdeeld zodat duidelijk werd wie waar moest staan en op welke grootte. De horizontale lijnen van het raster werden aangebracht door een koord in rode verf te drenken en deze tegen de muur aan te spannen en dan te laten schieten, zodat er een rode lijn op de muur achterbleef. Voor de verticale lijnen gebruikte men waarschijnlijk een schietlood. Deze techniek bestaat eruit dat op het te beschilderen oppervlak in rode inkt een ruitjespatroon aangebracht wordt waar dan alle personages ingepast worden. Dit systeem laat toe eenzelfde figuur of scène op verschillende groottes af te beelden. Op deze manier hebben alle figuren dezelfde verhoudingen, maar naargelang hun status een ander formaat. Bij mannen en vrouwen zat het verschil niet enkel in de vrouwen hadden langere benen.

IN

huidskleur maar ook in de vormgeving van hun figuur. Mannen hadden bv. bredere schouders en Bron: Delvaux, L., Huyge, D. (e.a.). Kijk op de Oudegyptische tekenkunst, Koninklijke Museum voor Kunst en Geschiedenis 2013

a

Bekijk de staande figuur in afbeelding twee hieronder. Ga recht staan en probeer deze houding uit.

Hoe ervaar jij dit?

2

VA

N

1

b

De tekeningen zijn geen afbeeldingen van onze waarneembare werkelijkheid. Beschrijf welke

©

lichaamsdelen je in vooraanzicht en zijaanzicht ziet.

Vooraanzicht (of frontaal)

c

Zijaanzicht (of profiel)

Markeer op afbeelding twee de persoon met de hoogste sociale status. Duid ook één man en één vrouw aan. Argumenteer hieronder waarom je deze personen hebt gekozen.

HOOFDSTUK 5

Figuur met de hoogste sociale status:

136

De man: De vrouw:

7

Er lijkt niks te ontbreken op de Egyptische wandtekeningen. Of toch? a

Lees de tekst en bekijk de afbeeldingen. Vul daarna de vragen aan.

Bij de tekeningen uit het oude Egypte mengen de tekenaars verschillende aanzichten door elkaar. Deze manier van tekenen noemt men aspectief. Vanuit verschillende perspectieven puzzelden ze zo een beeld van de werkelijkheid bij elkaar.

Perspectiefweergave, zoals Van Gogh toegepast heeft in zijn Rondgang der gevangenen, is gelinkt aan de manier waarop wij de werkelijkheid nu waarnemen (bv. iemand die

IN

verder weg staat, lijkt kleiner en wordt daarom ook kleiner geschilderd of getekend).

VA

N

Maar die perspectiefweergave is pas ontstaan in de renaissance (15e-16e eeuw).

Graf van Nebamoen (kunstenaar onbekend, 1400 v.C.)

Rondgang der gevangenen (Vincent Van Gogh, 1890)

Graf van Nebamoen

Rondgang der gevangenen

Wat wordt er in bovenaanzicht

bomen, de vissen, de

eenden, de mensen).

weergegeven?

Wat wordt er in zijaanzicht

(in profiel) weergegeven?

Wat wordt er in

©

vooraanzicht (frontaal) weergegeven?

Hoeveel gezichtspunten worden er in de tekening Omschrijf de verhouding tussen alle figuren (de

HOOFDSTUK 5

gebruikt?

137

Oude nabije oosten - Egyptische tekenkunst

5.9

Voor de kenmerkende tweedimensionale tekenkunst gebruikten de Egyptenaren verschillende materialen zoals bv. papyrus. De belangrijkste bronnen over deze beschaving zijn de fresco's die we terugvinden op de wanden van de graven. De tekeningen werden in frescotechniek afgewerkt en gekleurd met pigmenten. Soms werd er extra diepte weergegeven door reliëf toe te passen. De inhoud van de tekeningen kan thematisch herleid worden naar alles wat men dacht nodig te hebben in het leven na de dood, bijvoorbeeld het dagelijkse leven, festivals, verering van de goden … Deze kunstuitingen hadden gewoonlijk

8

IN

een esthetische, decoratieve, religieuze of ceremoniële functie.

De farao werd bij leven vereerd als een god, maar ook na de dood. Dit is onder andere te zien in de

bouw van de graftombes. Deze vergden veel geduld want aan sommige tombes werd meer dan 20 jaar gebouwd. De grootste fantasie, miljoenen uitgekapte stenen, betaalde werkkrachten, nijltransporten en een heel fortuin werden ingezet om de graftombes van farao’s en belangrijke ambtenaren te

realiseren. De graftombes hadden een funeraire functie. De grafkunst geldt als belangrijke bron van de Egyptische kunst.

Markeer in de tekst wat je kunt terugvinden in verband met de gebruikte materialen. Zoek informatie

N

op over een van de onderstaande graftypes. Bespreek wat je gevonden hebt met de klas.

Graftype

Kenmerken

OUDE EGYPTE

Mastaba

Ogenschijnlijk heeft de mastaba alleen een

VA

bovengronds gedeelte. Dit kenmerkende

HOOFDSTUK 5

©

Mastaba te Sakkara (3100 v.C.)

138

gedeelte heeft een trapeziumvormige heuvel met een rechthoekig grondplan. Het gebouw is opgetrokken uit natuursteen. Hier vind je de toegang tot het Ka-beeld via de offerkapel. In het ontoegankelijke ondergrondse gedeelte bevindt zich de grafkamer met de grafgiften en de sarcofaag. Beide ruimtes zijn verbonden door een schacht met puin. Een mastaba is een graftombe voor de rijkere klasse. In het begin waren de mastaba’s alleen bestemd voor heel belangrijke personen (zoals de farao). Later werden er ook ambtenaren in begraven. Hierdoor zijn er groepen mastaba’s teruggevonden.

Graftype

Kenmerken OUDE RIJK

Trappenpiramide

Een nieuwe grafvorm ontwikkelde zich letterlijk op basis van de mastaba. Bovenop de bestaande grafvorm van de mastaba werden extra verdiepingen toegevoegd. Hierdoor ontstond de trappenpiramide. Net zoals bij de mastaba, heeft deze als functie de ondergrondse grafkamer met de sarcofaag en de grafgiften te beschermen.

Deze grafvorm ontstond dankzij koning Djoser

IN

en zijn geniale architect Imhotep. Hun initiële plan, een eenvoudige mastaba bouwen, werd

geleidelijk een hemelwijzer. Het gaat hier over

een massief bouwwerk. Daarnaast ontwikkelde

Imhotep een grote necropool (dodenstad) rond de

Trappenpiramide van Djoser te Sakkara (Imhotep, 2650 v.C.)

trappenpiramide waarvan de restanten getuigen van rijkelijke ceremonieën. Door zijn ingenieuze

ontwerp is Imhotep de eerste kunstenaar wiens naam in de kunstgeschiedenis is opgenomen.

Knikpiramide

Koning Snofroe was ambitieus en bouwde een

N

variatie aan piramides: een trappenpiramide, een knikpiramide en tot slot de eigenlijke piramide (de rode piramide van Snofroe). Allen hebben ze hun vierkant grondvlak gemeenschappelijk. Bij de knikpiramide was het de intentie een uniek

VA

bouwwerk te maken. Door stabiliteitsproblemen heeft de piramide twee hellingshoeken (55° en 43°) om instorten te voorkomen. Toch heeft men niet alle voorziene grafkamers kunnen behouden.

Knikpiramide van Snofroe te Gizeh (2670 v.C. - 2620 v.C.)

Piramides van Cheops, Mykerinos en Chefren te Gizeh (2551 v.C. - 2472 v.C.)

De grootste en bekendste piramides zijn de drie piramides in Gizeh van de farao’s Cheops, Mykerinos en Chefren. De laatste is te herkennen aan de witte punt. De kleinste is die van Mykerinos. Gizeh was net als Sakkara een necropool. De piramides lagen aan de westelijke oever van de Nijl. De zon gaat onder in het westen en staat daarom symbool voor de dood. De piramides werden bedekt met witte kalksteen; op die manier konden ze schitteren in de zon.

De piramide van Chefren heeft nog een deel van deze kalksteenlaag behouden. Als kers op de taart stond er bovenop de piramide een benbensteen of topsteen, helemaal bekleed met goud of elektrum. Deze steen was van belang in de zonnecultus. Hij weerspiegelde de zon op het hoogste punt van de piramide.

HOOFDSTUK 5

©

Piramide

139

Graftype

Kenmerken

Sfinx

Naast de tempels van de tweede piramide van Chefren bevindt zich de twintig meter hoge Grote Sfinx. Hij is ter plaatse uit de rots gehouwen. Het is een fabelwezen samengesteld uit het hoofd van een koning en het lichaam van een leeuw.

In het beschadigde gelaat van de koning zijn vermoedelijk gelaatstrekken te herkennen van

Sfinx te Gizeh (jaartal onbekend)

Graftempel

IN

Chefren.

Koningin Hatsjepsoet was de eerste koningin

die echt zelf regeerde. Ze nam de macht over na de dood van haar man Toetmoses II. Ze zorgde

ervoor dat haar rijk uitgroeide tot een wereldrijk.

Ze had bijzonder veel aandacht voor de

bouwkunst. Haar graftempel was een combinatie van een dodentempel en een rotsgraf om de

grafrovers te misleiden. Het was een tempel met

N

verschillende terrassen. De zon kreeg vrij spel tussen de zuilen door. De tempel komt uit de berg en er is een volledige harmonie tussen landschap en architectuur. Er lagen complexe tuinen voor de tempel met geïmporteerde bomen en planten. Er zijn sporen van aangelegde vijvers teruggevonden.

Rotsgraf

Op het moment dat Thebe de hoofdstad wordt

©

VA

Graftempel van Hatsjepsoet te Deir el-Bhari (ca. 1479 v.C. - 1458 v.C.)

HOOFDSTUK 5

Rotsgraf van Ramses IV (ca. 1279 v.C. - 1213 v.C.)

140

van Egypte, betekent dit het einde van de piramidebouw. Farao’s worden diep in de grond begraven, wel 150 meter. Het bekendste en meest intacte rotsgraf, is dat van Toetanchamon.

Het werd ontdekt in 1922 door de archeoloog Howard Carter. Het graf was op volgend principe gebouwd: een lange smalle gang die schuin naar beneden liep met op het einde één of meerdere kamers uit rotsen gehouwen. In de laatste kamer stond de sarcofaag met een mummie, vergezeld van muurschilderingen en reliëfs. De gepolijste, geschilderde binnenwanden maken nog steeds een grootse indruk. De graven werden verborgen voor grafrovers onder zand en puin.

VIP Howard Carter en Lord Carnarvon Door een auto-ongeluk verschoof de interesse van de steenrijke graaf van Carnarvon van sportwagens naar het oude Egypte. Zo kreeg Howard Carter in 1907 de opdracht van de graaf om leiding te geven aan de door hem gefinancierde opgravingswerken in Egypte. Vijftien jaar na het graven en zoeken, werd het doorzettingsvermogen van Carter beloond. In 1922 werd

VIP

IN

eindelijk het graf van Toetanchamon ontdekt.

koningin Elisabeth van België

De Belgische koningin Elisabeth – de echtgenote van koning Albert I – was in

N

alle staten toen ze vernam dat het graf van Toetanchamon ontdekt was. Ze was helemaal bezeten van alles wat met het oude Egypte te maken had, en ze wilde er uit alle macht bij zijn op het moment dat de derde grafkamer officieel geopend zou worden, op 17 februari 1923.

VA

bron: VRT

Good to know

Respect voor de farao's tot op vandaag

Op 3 april 2021 vond in de Egyptische hoofdstad Caïro een zwaar beveiligde parade van de dode farao’s uit het oude Egypte plaats. 22 mummies werden verhuisd naar hun nieuw onderkomen. Vanaf heden zijn de

HOOFDSTUK 5

©

farao’s te zien in het nieuwe Nationaal Museum van Egyptische beschaving.

141

Oude nabije oosten – Egyptische bouwkunst

5.10

De bouwwerken (piramides) zijn vervaardigd uit verschillende materialen zoals lokale gesteenten.

De techniek bestond eruit de materialen met massaal veel mankracht te verplaatsen.

Ook dieren werden ingezet om til- en lifttechnieken toe te passen om het ingenieuze ontwerp te verwezenlijken. De inhoud van de beelden kan thematisch herleid worden naar bijvoorbeeld verering van de goden en het afbeelden van het dagelijkse leven dat ze willen verzekeren voor het leven na de dood. De functie van deze kunstuitingen was gewoonlijk esthetisch, decoratief, religieus of ceremonieel. De overledenen en de grafschatten werden hierbij moeilijk toegankelijk voor mogelijke grafrovers. De vaak imposante bouwwerken

IN

onderlijnden de macht van de farao. Je kunt verschillende graftypes onderscheiden: de mastaba, trappenpiramide, knikpiramide, piramide, graftempel en rotsgraf.

9

De portretbeelden uit de Egyptische beeldhouwkunst hebben een belangrijke functie. De meeste beelden zijn ka-beelden. Ka = de geest van het levend lichaam, de levenskracht.

Beelden in de graftombes

VA

N

Beelden in de tempels

Standbeeld van Ramses II te Luxor (1279 v.C. - 1213 v.C.)

Wat is de functie van de beeldhouwwerken?

Welke materialen werden

hier gebruikt?

Wat kun je zeggen over

©

het formaat van de

beeldhouwwerken?

Hoe is de persoon afgebeeld?

Hoe moet je ze als toeschouwer waarnemen?

HOOFDSTUK 5

In welk aanzicht?

142

Beschrijf de houding.

Beschrijf de lichaamsbouw.

De zittende schrijver uit Sakkara (vermoedelijk 2450 v.C. - 2325 v.C.)

Oude nabije oosten – Egyptische beeldhouwkunst

5.11

Voor de beeldhouwkunst gebruikten de Egyptenaren verschillende materialen, onder andere natuursteen (zoals kalksteen). De techniek bestond uit het houwen van de beeldhouwwerken.

De functie van deze ka-beelden was de geest van de overledene vertegenwoordigen op aarde.

Bij deze beelden werden grafoffers geplaatst. De faraobeelden moesten vooral indruk maken op de toeschouwer door hun formaat en plaats.

Stuur een postkaart uit het oude Egypte in retrostijl.

IN

10

Je maakt deel uit van een team ontdekkingsreizigers en hebt een hele reis door Egypte gemaakt. Hierbij heb je veel ontdekt over tekenkunst, bouwkunst en beeldhouwkunst. Stuur een postkaart naar je

leerkracht en beschrijf wat jou het meest verrast heeft. Verwerk de leerinhouden van de voorbije lessen in

N

je tekst.

VA

HOOFDSTUK 5

©

143

11

Invloed op de moderne kunst a

Sommige kunstenaars staan bewust open voor de vormtaal uit de Egyptische tekenkunst, bouwkunst of wandkunst. Anderen gaan onbewust gelijkaardige technieken of vormen toepassen. Bepaalde werken van de Bulgaars-Amerikaanse multidisciplinaire kunstenaar Christo (1935-2020) stemmen vormelijk overeen met de vormgeving uit Egyptische kunst. Welke verbanden zie je tussen onderstaand

VA

N

IN

kunstwerk en de Egyptische kunst? Welke gelijkenissen en verschillen merk je op? Wat concludeer je?

Gelijkenissen

Verschillen

HOOFDSTUK 5

©

Conclusie

144

Hoe beïnvloedt de Egeïsche kunst de hedendaagse kunst?

STAP 4

1

Van Cycladen tot Modigliani

Veel personages uit de gamewereld lijken verzonnen te zijn door creatieve bedenkers binnen de wereld van het gamedesign. Vormelijk is dit zeker zo, maar hun inspiratie halen ze vaak uit de (kunst-) geschiedenis. Ook al zijn de verhaallijnen historisch niet altijd correct, er zijn altijd veel parallellen met de historische verhalen. Dit geldt ook voor de cyclopen die hun krachten ingezet zouden hebben voor

VA

N

IN

het bouwen van de cyclopische muur. Bekijk onderstaande afbeelding.

Formuleer een antwoord op de volgende vragen en bespreek de antwoorden nadien klassikaal. Wat weet je al over cyclopen?

Wat gebeurt er op deze

afbeelding?

Waaraan zie je dat?

Wat kun je nog meer

ontdekken?

HOOFDSTUK 5

©

a

145

Good to know Cyclopen worden in veel Griekse verhalen genoemd, waaronder in de Odyssee van de Griekse dichter en zanger Homerus (ca. 500 v.C. tot 450 v.C.). Odysseus strandt op het eiland van deze lompe reuzen die hem vervolgens gevangennemen. Met een list weet Odysseus een brandende fakkel in het oog van een van de cyclopen te steken en te ontsnappen. Om de cycloop in het spel Assassin’s Creed Odyssey te verslaan, hoef je gelukkig geen slimme list te verzinnen, gewoon vechten is genoeg om zijn oog uit te steken. Het personage Empedocles uit Assasin's Creed Odyssey heeft echt bestaan. Hij was een ziener, staatsman, dichter en vooral arts en filosoof. Er wordt over hem gezegd dat hij wonderen verrichtte en zichzelf als een god zag. Hij zou zijn overleden rond de tijd dat

Hoe situeert de Egeïsche kunst zich in tijd en ruimte?

Gebruik onderstaande tijdlijn om de vragen te beantwoorden.

10

00

v.C . v.C .

Griekse kunst

0

ca .

ca .

11

00

v.C .

00

14

ca .

00

v.C . ca .

20

00

v.C .

00

28

ca .

ca .

30

00

v.C .

Egeïsche kunst

v.C .

Griekse middeleeuwen of duistere eeuwen

Pre-Helleense kunst

16

a

ca .

2

IN

Assassin’s Creed Odyssey zich afspeelt.

N

MINOÏSCHE BESCHAVING

ca. 800 v.C.

CYCLADISCHE BESCHAVING

MYCEENSE BESCHAVING

VA

Eerste Griekse paleis

b

Vul de juiste data hieronder aan. Zoek ze op in de bovenstaande tijdlijn.

©

De Cycladische kunst

Van

HOOFDSTUK 5

tot

146

v.C. v.C.

De Minoïsche kunst

Van tot

v.C. v.C.

De Myceense kunst

Van tot

v.C. v.C.

c

Lopen de periodes parallel of volgen ze elkaar chronologisch op?

d

Bekijk deze kaart aandachtig. Omcirkel de gebieden waar de kunst ontstond in de juiste kleur.

Schrijf ook de periodes van de beschavingen bij de benamingen.

De Minoïsche kunst

De Myceense kunst

VA

N

IN

De Cycladische kunst

De Egeïsche kunst – Situering in tijd en ruimte

5.12

De Egeïsche kunst (ca. 3000 v.C.- 1100 v.C.) kunnen we situeren in de bronstijd rond de Egeïsche zee en loopt over een periode van meer dan 2 000 jaren. We kunnen 3 periodes onderscheiden:

De Cycladische kunst (3000 v.C. - 1100 v.C.)

—

De Minoïsche kunst (2800 v.C. - 1400 v.C.)

—

De Myceense kunst (1600 v.C. - 1100 v.C.)

HOOFDSTUK 5

©

—

147

De Cycladische kunst 3

Wat kenmerkt Cycladische afgodsbeeldjes? a

Lees de onderstaande tekst en los de vragen op.

DE CYCLADISCHE AFGODSBEELDJES. Van de Cycladische kunst rest er ons zeer weinig bronmateriaal, slechts enkele

IN

graftomben en voorwerpen zoals doosjes, vazen, kruiken, beeldjes … die samen met de

doden begraven werden. Men is er zeker van dat de beeldjes ook bij leven een betekenis

hadden en dus niet enkel een funeraire betekenis hadden. De bekendste voorwerpen zijn de marmeren afgodsbeeldjes of idolen die bijna allemaal naakte vrouwenfiguren zijn met de armen over de borst gekruist. Waarschijnlijk is het een vruchtbaarheidsgodin. Mannelijke beeldjes onderscheiden zich doordat ze altijd een wapen of een muziekinstrument vast

hebben. Het marmer dat hiervoor gebruikt werd, werd in de lokale groeven ontgonnen. De beeldjes doen ons denken aan de vruchtbaarheidsbeeldjes uit het paleolithicum, al is de vormgeving van de Cycladische beelden helemaal anders dan die van de paleolithische vruchtbaarheidsgodinnen. In de beelden uit de Cycladische kunst herkennen we deze vormkenmerken: het platte, wigvormige lichaam;

—

de krachtige zuilvormige nek;

—

het ovale gelaat zonder uitdrukking, afgezien van de lange scherpe neus.

N

—

Archeologen hebben verfresten gevonden op de beelden. Dit wijst erop dat ze ooit zeer kleurrijk geweest moeten zijn en geeft aan dat het gelaat geschilderd was. De grootte van deze beelden varieert van 1 decimeter tot levensgroot.

VA

Deze Cycladische beelden geven een bedrieglijk moderne indruk en doen ons denken aan

het werk van hedendaagse kunstenaars, zoals bijvoorbeeld Modigliani (1884-1924), Brancusi

HOOFDSTUK 5

©

(1876-1956) en Giacometti (1901-1966).

148

Cycladisch afgodsbeeld uit Amorgos (2800 v.C. - 2300 v.C.)

Slapende muze (Brancusi, 1909)

Cycladisch afgodsbeeld uit Naxos (2600 v.C. - 2400 v.C.)

Hoe onderscheiden mannelijke en vrouwelijke afgodsbeeldjes zich?

Wat zorgt ervoor dat we een hedendaagse indruk krijgen van deze beeldjes?

We zagen deze verafgoding al eerder in de kunstgeschiedenis. In welke periode?

IN

b

Bij het woord idool denk je vast aan andere zaken dan een pre-Helleens afgodsbeeld. Bij idool denk

je misschien eerder aan een popster of een filmster. Je verzamelt vaak spullen die te maken hebben met je idool. Je gaat die persoon dus verheerlijken tot een godenstatus. Dat brengt ons opnieuw bij het afgodsbeeld. Welk hedendaags idool zou jij verafgoden?

c

N

Duid de beeldjes uit het paleolithicum aan in het groen en de beeldjes van de Cycladische kunst in het blauw. Waarom heb je deze keuze gemaakt?

2

VA

1

6

4

7

8

HOOFDSTUK 5

©

5

3

149

Kijk naar de afbeelding hieronder en markeer wat juist is in de tabel. Alle informatie kun je

d

terugvinden in de leestekst.

Dit is een afgodsbeeld.

of

Deze beelden hadden een functie binnen de

of

muziekcultuur.

De marmeren beeldjes geven

of

een moderne indruk.

Deze beelden zijn altijd levensgroot.

De armen zijn altijd naast het lichaam.

of

Dit is een vrouw.

Good to know

Deze beelden hadden een functie binnen de dodencultus.

Dit is een hedendaags beeldhouwwerk.

Deze beelden zijn soms

IN

of

Dit is een decoratief object.

of

levensgroot.

De armen zijn altijd gekruist voor het lichaam.

Dit is een man.

Er werden vaak vrouwelijke figuren afgebeeld, godinnen dus. In een later

N

stadium werden ook mannelijke figuren gemaakt. Weliswaar in andere houdingen omdat ze steeds bezig zijn met bijvoorbeeld het bespelen van

VA

een instrument.

4

De invloed van etnische culturen op West-Europese kunst is vaak beschreven. Zo hebben traditionele

Afrikaanse maskers een grote invloed gehad op het werk van Picasso, Modigliani en Brancusi. Maar ook oude culturen zoals die van de Cycladen hebben de in Parijs gevestigde kunstenaars zeker geïnspireerd. Hoe hebben 5 000 jaar oude afgodsbeeldjes invloed gehad op de hedendaagse kunst?

Welke werken van Modigliani, Brancusi, Giacometti en Picasso stemmen volgens jou vormelijk het

a

best overeen met de vormgeving uit de Cycladische kunst? Motiveer je antwoord.

Zijn er vormelijke elementen die al deze beelden gemeenschappelijk hebben? Bespreek klassikaal.

©

b

HOOFDSTUK 5

1

150

Modigliani

2

3

Picasso

Picasso

4

c

6

Brancusi

Brancusi

IN

Modigliani

5

Hoe hebben deze 5 000 jaar oude afgodsbeeldjes invloed gehad op beeldhouwers in de hedendaagse kunst?

Good to know

N

Initieel waren deze beeldhouwwerken in kleur! Net zoals de Griekse beelden, werden ook deze beeldjes beschilderd met azuurblauw en

VIP

Amadeo Modigliani (1884-1920) Deze Italiaanse kunstschilder en beeldhouwer groeide op in een sober maar warm gezin, dat een brede interesse voor cultuur had. Zo nam zijn grootvader hem als jonge knaap vaak mee naar kunsttentoonstellingen. Veertiendeeeuwse devote voorstellingen inspireerden hem in de vormgeving van zijn vroege werk. Later kwam hij in Parijs in aanraking met kunstenaars als Picasso die zich al door etnisch en vroeg historisch werk lieten inspireren.

VIP Constantin Brancusi (1876-1956) Constantin Brancusi was een Roemeens-Franse beeldhouwer die in zijn puberteit als een vagebond door het leven trok. Hij overleefde van klusjes zoals het maken van houten tonnen etc. Wat later studeerde hij voor beeldhouwer.

Na omzwervingen komt hij terecht in Parijs waar hij zijn gestileerde vormtaal verder ontwikkelt.

HOOFDSTUK 5

©

VA

rode pigmenten.

151

Egeïsche beschavingen – Cycladische kunst

5.13

Tijdens de Cycladische beschaving werden afgodsbeeldjes uit het materiaal marmer gemaakt. De techniek bestond uit het uithouwen van beeldjes. Op deze wigvormige beeldjes werden verfresten teruggevonden, wat erop wijst dat het gelaat beschilderd was. Typische vormkenmerken van deze figuren zijn hun gekruiste armen, het ovale gezicht en de grote neus. Deze afgodsbeeldjes zijn in graven teruggevonden. Deze kunstuitingen hadden een

De Minoïsche kunst 5

IN

funeraire functie.

Hoe kan de mythe van de Minotaurus gelinkt worden aan het paleis van Knossos? a

Het paleis van Knossos is het voorbeeld voor alle andere bouwwerken op het eiland Kreta, zoals het

paleis van Malia en van Phaistos. Ook hier vind je gelijkaardige labyrintachtige structuren terug. Men vermoedt dat koning Minos in het paleis van Knossos woonde. Dat paleis heeft na zijn opgraving in

N

1899 een ingrijpende restauratie ondergaan. Zo ingrijpend dat het hier eerder over een reconstructie gaat omdat sommige onderdelen te grondig gerestaureerd zijn. Bekijk de plattegronden en de afbeeldingen van het paleis van Knossos. Het paleis ligt op een domein van twee hectare en is het centrum voor commerciële, religieuze en ceremoniële doeleinden. De verschillende binnenruimtes hebben volgende functies: werkplaatsen, ateliers, opslagruimtes, troonzalen, woonvertrekken ...

HOOFDSTUK 5

©

VA

Er is riolering en stromend water.

152

Doorstreep wat niet past.

Het paleis van Knossos is …

—

een voorbeeld van architectuur/tekenkunst.

—

heel gesloten/open van structuur.

—

niet/wel ommuurd en staat bovenop een heuvel.

—

opgebouwd rond een binnenplaats/arena.

—

opgebouwd met vijf/drie verdiepingen.

—

samengesteld uit zoveel kamers dat het gelijkenissen toont met een dambord/een labyrint

—

een gebouw waarvan de cipreshouten zuilen een rode schacht en een zwart kapiteel/een zwarte

—

een gebouw met zuilen waarvan de vorm breder/smaller is naar onderen toe.

—

een gebouw met hier en daar U-vormige sculpturen die verwijzen naar de hoorns van een heilige

IN

schacht en een rood kapiteel hebben.

stier/de vinnen van een heilige dolfijn. b

De mythe van de Minotaurus. Lees de tekst en los de vragen op.

Minos, de koning van Kreta, en zijn broers hadden ruzie over het koningschap. Minos smeekte de zeegod Poseidon om een teken, zodat deze ruzie beslecht kon worden. Als bevestiging van zijn koningschap stuurde Poseidon aan Minos een witte stier. Hieraan

N

was een voorwaarde gekoppeld die Minos niet heeft ingelost. Hij moest deze witte stier namelijk offeren. Poseidon wreekt zich daarom op koning Minos door zijn vrouw (Pasiphae) verliefd te laten worden op de witte stier. Hieruit ontstaat een liefdesbaby, de Minotaurus; een woest schepsel dat half mens en half dier was. Aanvankelijk werd hij gezoogd door zijn moeder, maar na verloop van tijd veranderde hij van karakter en was zijn honger enkel nog te stillen met mensenvlees. Hij werd te gevaarlijk en koning Minos

VA

geeft de architect Daedalus de opdracht een labyrint te bouwen om de Minotaurus in op te sluiten. Eenmaal je erin zat, raakte je er niet meer uit. Eén keer per jaar werden 7 meisjes en 7 jongens uit Griekenland het labyrint ingestuurd om zijn honger te stillen.

Theseus, de koningszoon van Athene (Griekenland), was ervan overtuigd dat hij

de Minotaurus kon doden. Ariadne, de dochter van koning Minos die verliefd op hem was, gaf hem een wollen draad mee om zijn weg naar de uitgang van het labyrint terug te vinden. ‘De draad van Ariadne’ wordt tot op vandaag gebruikt als uitdrukking om te verwijzen naar een middel dat kan helpen om uit een moeilijke of ingewikkelde situatie

©

te raken.

Wat hebben de mythe van de Minotaurus en het paleis van Knossos gemeenschappelijk?

Hoe houden de mythe en de naam van de stijlperiode verband met elkaar?

HOOFDSTUK 5

153

c

Bekijk de video bij het onlinelesmateriaal en los de vraag op.

Wat is de wetenschappelijke verklaring voor het gebrul van de stier?

Good to know De stier is een heilig dier voor de Kretenzers. Daarom komt hij niet alleen voor in de mythe van de Minotaurus

VA

N

van Knossos en beelden ze hem hierop af.

IN

maar wordt hij ook vaak afgebeeld. Zo verwerken ze de vereenvoudigde vorm van de hoorns op de paleismuren

d

Waar vinden we de Minotaurus terug in de verschillende domeinen van kunst (beeld, muziek, media, drama, dans ...)? Zoek zelf een kunstwerk op waar de Minotaurus in voorkomt. Situeer het kunstwerk in tijd en ruimte. Zoek informatie op over de kunstenaar en over de inhoud van het werk. Presenteer

HOOFDSTUK 5

©

je bevindingen aan de klas.

154

Theseus doodt de Minotaurus (ca. 600 v.C.)

De Minotaurus (Georges Frederick Watts, 1885)

Zo heeft bijvoorbeeld theater FroeFroe een voorstelling gemaakt waarin het verhaal van de Minotaurus verwerkt is. Theater FroeFroe is een Antwerps jeugdtheatergezelschap dat multidisciplinair figurentheater brengt. Via een cross-over van poppen, figuren, video, acteurs, livemuziek en nieuwe media doorbreken ze het gangbare begrip figurentheater.

IN

Bekijk bij het onlinelesmateriaal op de website van theater FroeFroe de trailer van het stuk.

Ook de Spaanse, veelzijdige kunstenaar Pablo Picasso (1881-1973) heeft de Minotaurus meermaals afgebeeld in zijn werk. Als je weet dat hij Spaanse roots heeft, hoeft dit niet

te verbazen. In de Spaanse cultuur heeft de stier namelijk zijn plaats veroverd in de vorm van de stierengevechten en het stierenrennen in de straten van Pamplona. Sommige

mensen klagen het dierenleed aan en komen in opstand tegen deze tradities. Afgezien

daarvan representeert de stier ook eigenschappen zoals kracht en moed. De Minotaurus vertegenwoordigt dan weer de kracht van impulsiviteit en onbewust verlangen. Picasso

6

N

vereenzelvigde zich met sommige van deze eigenschappen.

Had de Minoïsche wandschilderkunst dezelfde functie als bij de Egyptenaren?

De muren van de Minoïsche paleizen waren rijkelijk versierd met fresco’s. Dit gebeurde in verschillende thema’s over mens en natuur. De insteek is hier helemaal anders dan in het Oude Egypte waar de muurschilderingen ten dienste stonden van het geloof in het hiernamaals.

Koppel de juiste titel van de volgende fresco’s aan de juiste afbeelding.

A

De kat die op vogels jaagt

D

De prins van de lelies

B

De aap in een saffraanveld

E

Processie

C

Dolfijnen

F

De blauwe dames van Knossos

HOOFDSTUK 5

©

VA

a

155

b

We bevinden ons in de troonzaal van het paleis. Bekijk de afbeeldingen hieronder en beantwoord de volgende vragen.

IN

Links: de troonzaal in het paleis van Knossos, midden: de troon, rechts: een detail uit de fresco met een griffioen. (Kreta, 1900 v.C.)

Beschrijf hoe de muurschilderingen ervoor zorgen dat de toeschouwer richting de troon kijkt.

Welke dieren herken je in de griffioen (mythisch dier)?

7

We bevinden ons op de binnenplaats van het paleis van Knossos en zien een fresco van een

N

stierengevecht. We focussen op drie onderdelen uit dat fresco. Markeer onderstaande woorden: wit,

VA

haren, hoorns, salto, mannelijk, rug, rood, stierenvechters

HOOFDSTUK 5

©

Een atleet neemt de hoorns.

156

Een atleet maakt een salto.

De assistent staat met open armen te wachten.

Men gaat ervan uit dat een atleet

Men denkt dat deze atleet

In de Minoïsche kunst was het

de hoorns van de stier neemt om

mannelijk is. De houding die hier

gebruikelijk om mannen rood af

vervolgens een salto over zijn rug

aangenomen wordt, verraadt

te beelden en vrouwen wit. Toch

te maken. Na enige bevraging bij

dat de atleet in beweging is.

zijn het hier allemaal jongens. Dit

hedendaagse stierenvechters

De beweging wordt naast

kan men afleiden aan de broekjes

blijkt dit praktisch onmogelijk te

de lichaamshouding ook

die ze dragen. Waarschijnlijk

zijn; de atleet kan bijna onmogelijk

gesuggereerd in de haren.

is dit een overgangsritueel van

grip gehad hebben op de hoorns.

jongen naar volwassen man.

8

De tekeningen van de Egyptische tekenaar waren onderworpen aan zeer strenge regels zoals we al konden zien in het onderdeel over Egypte. Herken je elementen uit de Egyptische conventies in deze Kretenzische fresco’s? Gebruik de afbeeldingen op de vorige pagina en de informatie over de

Egyptische fresco

IN

Egyptische tekenkunst op om verschillen en gelijkenissen te vinden.

Kretenzische fresco

N

Verschillen

VA

HOOFDSTUK 5

©

Gelijkenissen

157

9

Werden Minoïsche vazen gemaakt om bloemen in te bewaren?

Al in het vroege neolithicum werden potten gemaakt. De vraag werd alleen maar groter toen men meer voedsel ging kweken en dus ook stockeren. Men had hiervoor luchtdichte containers nodig. Potten werden gemaakt in de meest creatieve vormen. Net zoals in de wandschilderkunst vormt de natuur een grote inspiratiebron voor de pottenbakkers. De verschillende stijlen tonen dat er ruimte was voor artistieke vrijheid. Bestudeer onderstaande kenmerken en vul de lege tabel in.

Verschillende types vaatwerk Stijl

De Kamaresstijl

decoratieve elementen

Abstracte vormen

Zeedieren

Bloemen

Deze vormen herken ik:

Dit dier herken ik:

Deze plant herken ik:

•

spiraal

•

driehoek

•

octopus

•

lelies

De witte vormen worden

De zwarte vormen worden

De zwarte vormen worden

weergegeven op een

weergegeven op een witte

weergegeven op een witte

zwarte achtergrond. De

achtergrond.

achtergrond.

VA

Kleurgebruik

N

Kenmerkende

De paleisstijl

IN

Voorbeeld

De maritieme stijl

details zijn in het rood uitgewerkt.

Vaastype

Oinochoë: voor het

Geen typische vorm.

Amfoor: de vaas heeft

bewaren en schenken van

Het werd waarschijnlijk

twee handvaten en werd

aangelengde wijn.

gebruikt om kostbare

gebruikt om wijn te

De vaas heeft één

vloeistoffen zoals olie in

bewaren.

handvat.

te bewaren, daarom heeft

HOOFDSTUK 5

©

de vaas een kleine hals.

158

Stijl:

Te herkennen aan:

Te herkennen aan:

Stijl:

N

IN

Stijl:

Stijl:

Te herkennen aan:

VA

Te herkennen aan:

Egeïsche beschavingen – Minoïsche kunst

5.14

De Minoïsche of Kretenzische kunst is de kunst die ontstaan is tijdens de Minoïsche beschaving. Ze ontwikkelde tussen 2800 v.C. en 1400 v.C. op het Griekse eiland Kreta.

Minoïsche kunstenaars vonden bijzonder veel inspiratie in de omringende culturen zoals Egypte, Syrië en Anatolië, en de natuur die hen omringde. Ze creëerden hun eigen stijlmix en ze waren meesters in het pottenbakken, vervaardigen van sieraden en het maken van kleine sculpturen. De mythe van de Minotaurus inspireerde verschillende kunstenaars: Het paleis van Knossos was opgebouwd uit verschillende materialen zoals bakstenen

©

—

en rood/zwart gekleurde cipreshouten zuilen. Het paleis vormde het centrum voor verschillende functies zoals commerciële, religieuze en ceremoniële doeleinden.

Het paleis van Knossos werd gebouwd met nieuwe technieken: bv. uitgekiende wateraanvoer- en waterafvoersystemen.

—

Binnen in de paleizen worden verschillende thema’s afgebeeld door middel van de frescotechniek. Ze vereerden de heilige stier en het leven rondom het paleis. De

—

Veel keramieken kruiken en vazen die teruggevonden zijn, hadden de functie om voedsel te bewaren en te delen. Om de potten te vervaardigen, gebruikten ze de draaitechniek en materialen zoals klei.

HOOFDSTUK 5

materialen die men hiervoor gebruikte zijn kalklagen en pigment.

159

De Myceense kunst 10

Strijdlustig volk a

Waar of niet waar? Lees de tekst, duid de stellingen aan die fout zijn en verbeter indien nodig.

MYCEENSE BESCHAVING: EEN BESCHAVING OP HET VASTELAND In tegenstelling tot de Cycladische en de Kretenzische beschaving is deze kunst niet

IN

ontstaan op de eilanden in de Middellandse Zee maar op het Griekse vasteland, meer specifiek in de Peloponnesos – het meest zuidelijke deel van Griekenland. De kunststroming heeft haar

naam te danken aan de stad Mycene, in het noordoosten van de Peloponnesos, omdat hier het meeste bronmateriaal teruggevonden is. Het was het strijdlustigste volk uit de pre-Helleense tijd. Dit zorgde ervoor dat zij hun steden veel beter moesten beschermen tegen indringers, waardoor ze vooral veel wapens en kleine objecten achterlieten.

Volgens de Griekse mythologie werd de

stad Mycene gesticht door Perseus en werd ze geregeerd door Agamemnon. Die laatste was degene die het Griekse leger aanvoerde in de

N

oorlog tegen Troje. In Homerus’ dichtwerk Ilias

en Odyssee zijn verwijzingen terug te vinden die archeologen uit de negentiende eeuw geholpen hebben om succesvolle opgravingen uit te

VA

voeren.

1→ De Myceense beschaving is ontstaan op het eiland Peloponessos.

2→ De Myceners waren het strijdlustigste volk uit de pre-Helleense tijd.

3→ Doordat ze strijdlustig waren, moesten ze hun steden goed beschermen.

©

4→ Agamemnon voerde het leger aan in de oorlog tegen Homerus.

5→ Mycene is een stad en lag in het zuiden van de Peloponessos.

HOOFDSTUK 5

160

11

Cyclopen waren woeste reuzen met maar één oog. Ze woonden op Sicilië (Italië), leefden van landbouw en voedden zich soms met kinderen. De muren van Mycene waren uit zo’n grote stenen/megalieten gebouwd dat men geloofde dat cyclopen hierbij hadden geholpen, vandaar de naam ‘cyclopische muren’. a

Hieronder zie je trollen, cyclopen, een minotaurus en de Kolos van Rhodos. Duid hieronder de afbeeldingen van de cyclopen aan.

5

6

3

4

IN

2

7

8

VA

N

1

In tegenstelling tot de Minoïsche kunst, waar je van paleizen kunt spreken, heeft de Myceense

beschaving echte burchten. Die burchten waren beschermd door verdedigingsmuren die men cyclopische muren noemt. Het waren dubbele muren opgebouwd uit gigantische stenen die dubbel gezet waren en waar puin in de tussenruimte gesmeten was. De stenen waren willekeurig (in polygonaal verband) op elkaar geplaatst. a

Beschrijf wat je ziet op de afbeeldingen.

HOOFDSTUK 5

©

12

161

13

Het megaron is het centrum van de Myceense burcht. Het is een koninklijke gehoorzaal die rijkelijk versierd geweest moet zijn met wandschilderingen en sculpturen die de waardigheid van dit koninklijke vertrek accentueerden. Dit bouwwerk vormt de basis voor de Griekse tempels. Het bestaat uit de volgende onderdelen: een portaal met twee zuilen (A), een voorvertrek (B), een cella of hoofdkamer (C) met daarin een centrale haard (D). De dakbalken van de cella werden ondersteund door 4 zuilen.

A

Portaal met 2 zuilen

C

Cella

B

Voorvertrek

D

Centrale haard

IN

Duid de hierboven genoemde onderdelen met A, B, C en D aan op de plattegrond hieronder.

VA

N

Burchten

©

Plattegrond van een megaron

Interieur van een megaron

Egeïsche beschavingen – Myceense kunst De Myceense burchten hadden als functie de stad en vooral het centrale megaron of de

HOOFDSTUK 5

troonzaal goed te verdedigen tegen indringers. Deze burchten waren opgetrokken uit

162

materialen zoals grote stenen of megalieten die technisch in verschillende formaten gestapeld werden. Door de omvang en het gewicht van deze stenen dachten de tegenstanders dat deze verdedigingsmuren door cyclopen gebouwd waren.

5.15

EUREKA! Wat denk je nu over de breinbreker die we aan het begin van dit hoofdstuk formuleerden?

Forum

IN

“Hoe beïnvloeden de prehistorie, het oude nabije oosten en de Egeïsche kunst hedendaagse kunstenaars?””

Herbekijk het kader vooraan in dit hoofdstuk. Welke van deze begrippen zou je nu verbinden met kunst

uit de prehistorie, het oude nabije oosten en de Egeïsche kunst? En welke begrippen met de hedendaagse

HOOFDSTUK 5

©

VA

N

kunstenaars?

163

SYNTHESE DE PREHISTORIE In de (Europese) prehistorie kunnen we twee chronologische periodes onderscheiden:

Nieuwe steentijd

Paleolithicum

ca. 3,5 miljoen v.C. tot

(Oudgrieks:

10000 v.C.

—

palaios = ‘oud’

—

lithos = ‘steen’)

Zwervende mens

IN

Oude steentijd

Neolithicum

10000 v.C. tot 3500 v.C.

Honkvaste mens/

ontstaan van het schrift

Rotsschilderingen Technieken —

Schilderen

— — —

sjabloneren

—

graveren

Materialen verf gemaakt van

Er wordt vooral fauna afgebeeld,

tekenen

verschillende pigmenten en

voornamelijk zoogdieren bv.

kerven

metalen

mammoeten, beren, bizons,

N

—

Inhoud & Functie

—

penselen uit bont, veren en

paarden, herten.

bladeren

—

afgekauwde stokjes

De functie van de

—

holle beenderen

rotsschilderingen is niet met

VA

zekerheid gekend. Vermoedelijk hadden ze een beschrijvende, esthetische, decoratieve of religieuze functie.

Venusbeeldjes

Technieken

— —

Materialen

uithouwen met harder

—

materiaal of kerven

—

kleuren met pigment

HOOFDSTUK 5

©

—

164

Inhoud & Functie

beenderen

De beeldjes zijn meestal

krijtrots of ivoor van

vrouwen. Vruchtbaarheid kan

slagtand

een thema geweest zijn.

keramiek

De functie is niet gekend. De beeldjes kunnen een esthetische, religieuze of ceremoniële functie gehad hebben.

HET OUDE NABIJE OOSTEN: MESOPOTAMIE Mesopotamië (ca. 3500 v.C. - 500 v.C.) bevindt zich aan de rivieren de Eufraat en de Tigris die uitmonden in de Perzische golf. Tijdens deze periode ontwikkelden zich verschillende beschavingen waaronder onder andere: —

De Soemeriërs (ca. 3800 v.C. - 2000 v.C.)

—

De Assyriërs (ca. 1150 v.C. - 600 v.C.)

—

De Babyloniërs (ca. 1800 v.C. - 540 v.C.)

Door hun geografische ligging (geen bergen, woestijnen of oceanen die bescherming konden bieden) waren ze onderhevig aan vele invallen. Dit in tegenstelling tot Egypte waar de Farao's ca. 3 000 jaar aan de macht bleven.

IN

Deze tegenstelling vertaalde zich ook in de kunst: In Egypte verandert de kunst in 3 000 jaar nauwelijks, terwijl de kunst in Mesopotamië net zo veranderlijk was als de heerschappij. Bij iedere nieuwe verovering waren nieuwe invloeden te zien.

Ziggoerats, bas-reliëfs, voorwerpen Technieken

Materialen

Inhoud & Functie

Ziggoerats:

Soemeriërs:

—

tempel op de bovenste laag

—

ongebakken lemen stenen

trappen van terras naar

—

buitenlaag bestond uit

Mesopotamische kunstuitingen

weerbestendige baksteen

situeren zich rond thema’s als

—

terras tot aan de tempel steen

—

ondersteuning door pilaren

Soemeriërs: dolken, kronen,

Assyriërs (bas-reliëfs):

religie en portretten van

—

lokale gesteenten zoals

koningen. Dit wordt gebruikt om

albast

veldtochten, overwinningen en koninklijke arenagevechten af te

muziekinstrumenten,

Babyloniërs:

gouden helmen ...

—

zwarte dioriet (codex)

—

blauw geglazuurde baksteen

Ziggoerats hadden een religieuze

(Isjtarpoort)

of ceremoniële functie.

VA

—

oorlog, macht, propaganda,

N

—

Babyloniërs:

beelden.

beeldhouwtechnieken voor

de codex

De codex van Hammurabi lichtte de burgers in over de gevolgen van hun daden.

HOOFDSTUK 5

©

—

Verhalend karakter

165

HET OUDE NABIJE OOSTEN: EGYPTE In Egypte ontwikkelt zich alles rond de rivier de Nijl. Na het Oude Egypte (3500 v.C. - 2600 v.C.) kunnen we drie periodes onderscheiden: —

Het Oude Rijk (ca. 2600 v.C. - 2100 v.C.)

—

Het Middenrijk (ca. 2000 v.C. - 1600 v.C.)

—

Het Nieuwe Rijk (ca. 1500 v.C. - 1000 v.C.) Piramide Materialen

Inhoud & Functie

IN

Technieken —

veel mankracht

—

natuursteen of baksteen

De vaak imposante bouwwerken

—

plaatsing op de fundering

—

deklaag van witte kalksteen

onderlijnden de macht van

de farao. Deze hadden veelal

een esthetische, decoratieve,

religieuze of ceremoniële functie.

Tekenkunst Technieken

Materialen

Inhoud & Functie

gekleurd met pigment

—

kalk

In de tekenkunst werden de

—

soms reliëf voor extra diepte

—

pigmenten

goden vereerd en werd het

N

—

dagelijkse leven dat ze wilden verzekeren in het leven na de

VA

dood, afgebeeld.

Deze kunstuitingen hadden veelal een esthetische decoratieve, religieuze of ceremoniële functie.

Beeldhouwkunst

Technieken

uithouwen

HOOFDSTUK 5

©

—

166

Materialen

—

natuursteen bv. kalksteen

Inhoud & Functie De Ka-beelden vertegenwoordigden de geest van de overledene op aarde. Bij deze beelden werden grafoffers geplaatst.

De faraobeelden moeten vooral indruk maken op de toeschouwer door hun formaat en plaatsing.

DE EGEISCHE KUNST De Egeïsche kunst (ca. 3000 v.C. - 1100 v.C.) kunnen we situeren in de bronstijd rond de Egeïsche zee. We kunnen drie periodes onderscheiden: —

De Cycladische kunst (3000 v.C. - 1100 v.C.)

—

De Minoïsche kunst (2800 v.C. - 1400 v.C.)

—

De Myceense kunst (1600 v.C. - 1100 v.C.) Cycladische kunst Materialen

uithouwen —

—

marmer

beschilderen van het gelaat

Inhoud & Functie

IN

Technieken

Ze hadden een esthetische, decoratieve, religieuze of ceremoniële functie.

Vormkenmerken: —

gekruiste armen

—

ovaal, uitdrukkingsloos

—

grote, scherpe neus

De afgodsbeeldjes zijn in graven

teruggevonden. Deze hadden een

gezicht

funeraire functie.

Technieken — —

N

Minoïsche kunst Materialen

uitgekiende wateraanvoer-

Paleis van Knossos:

Het paleis vormt het centrum

en waterafvoersystemen

—

bakstenen

voor commerciële, religieuze en

frescotechniek

—

rood-zwartgekleurde

ceremoniële doeleinden.

(muurschilderingen)

cipreshouten zuilen

VA —

Inhoud & Functie

draaischijf (potten)

—

kalklagen

De thema’s in de paleizen

—

pigment

vereerden de heilige stier en

Muurschilderingen werden

beeldden het leven rondom het

aangebracht door middel van de

Potten:

paleis af.

frescotechniek.

—

De keramieken kruiken en vazen

klei

Om de potten te vervaardigen,

werden gebruikt om voedsel te bewaren en te delen.

gebruikten ze een draaischijf.

Technieken

Burchten: — —

Materialen —

grote stenen of megalieten

Inhoud & Functie De Myceense burchten moesten

stenen in verschillende

de stad en vooral het centrale

formaten

megaron goed verdedigen tegen

gestapeld

indringers.

HOOFDSTUK 5

©

Myceense kunst

167

©

VA

N

IN

Fotocredits p. 8 frietrestaurant Sergio Herman © BELGA/Belga Image p. 8 en p. 45 Vincent Van Gogh © Everett Collection/Shutterstock p. 9 foto 2 © Michkasova Elena/Shutterstock p. 10 foto 3 © Creative Stock55/Shutterstock p. 13 rij 1 foto 3 © Elena Dijour/Shutterstock p. 13 rij 2 foto 2 © Bogdan Glisik/ Shutterstock p. 13 rij 3 foto 1 © Igor Bulgarin/Shutterstock p. 13 rij 3 foto 3 © HOLLANDSEHOOGTE/Belga Image p. 13 rij 4 foto 1 © HOLLANDSEHOOGTE/ Belga Image p. 13 rij 4 foto 3 © BELGIAN_FREELANCE/Belga Image p. 14 Eddy Merckx © Damiaanactie/Michiel Hendryckx p. 14 rij 2 foto 1 © HOLLANDSEHOOGTE/Belga Image p. 14 rij 1 foto 3 © Akimov Igor/Shutterstock p. 25 © Middelheimmuseum p. 26 © ANP KOEN VAN WEEL p. 29 Edouard Manet © Album/Image Select p. 29 James McNeill Whistler © Art Reserve/Alamy p. 30 Edouard Dantan © NMUIM/Alamy p. 32 Marcus Harvey © PA Images/Alamy p. 34 Albert Duerer © INTERFOTO Sammlung Rauch p. 36 Wim Delvoye © dpa picture alliance/Alamy p. 37 Joseph Beuys © AKG Images p. 38 Track Tracy: © Foto: Karina Beumer, Makers van het werk: Daems van Remoortere p. 40 John Cage © Phillip Harrington/Alamy p. 45 Tapijt van Bayeux © jorisvo/Shutterstock p. 46 Terracottaleger © katjen/Shutterstock p. 46 olifant © Shan_shan/Shutterstock p. 47 Henri Matisse © classicpaintings/Alamy p. 54 Dar al-Makhzen © Stanislava Yaneva/Shutterstock p. 54 Delfts blauw © Massimo Paris/Shutterstock p. 56 straattheater © Maljalen/Shutterstock p. 57 Cola © anythings/Shutterstock p. 57 Cola Andy Warhol © Album/© Andy Warhol, VEGAP/Prisma p. 59 schoenen Nike Air Jordan © Bogdan Glisik/Shutterstock p. 63 Mike Winkelmann © BELGA/AFP/Belga Image p. 63 Gustav Klimt © Photo Josse/Leemage /Getty Images p. 63 Kazimir Malevitsj © Fine Art/Getty Images p. 68 © Ruben Swannet p. 69 Tuttifratelli © Pers & Communicatie Tutti Fratelli vzw - fotograaf: Cuauhtémoc Garmendia - Titel voorstelling: “Ten Huwelijk” - 2014 p. 79 Jacht op het Calydonische everzwijn ©Art Collection 3 / Alamy p. 81 Meleagros en Atalanta ©Album / Fine Art Images p. 82 Romeinse sarcofaag ©Peter Horree / Alamy p. 82 Koperen plaat ©AKG Images p. 83 Het laatste avondmaal door Leonardo da Vinci ©PAINTING / Alamy p. 87 Google ©Moritz Wolf Imagebroker RM p. 101 Ice Age ©Pe3k / Shutterstock p. 101 10,000 BC ©Moviestore Collection Ltd / Alamy p. 101 Schildpad ©Robert Francis Robert Harding p. 101 Gereedschap ©The Print Collector / Alamy p. 102 Banksy ©Picture Hooked/Kieran Orwin / Alamy p. 103 Rotsschildering ©Universal Images Group p. 105 Beeld rechts © GraphicaArtis / Contributor p. 107 Chauvet ©Arterra Picture Library / Alamy p. 107 Lascaux ©Ruth Hofshi / Alamy p. 107 Altamira ©World History Archive p. 108 Chauvet ©Arterra Picture Library / Alamy p. 108 Chauvet ©Andia / Alamy p. 109 Altamira ©EQRoy / Shutterstock p. 109 Lascaux ©CPA Media Pte Ltd / Alamy p. 110 Chauvet ©Svintage Archive / Alamy p. 110 Altamira ©Imageselect Heritage p. 110 Lascaux ©CPA Media Pte Ltd / Alamy p. 111 Vallon-Pont-d’Arc ©Andia / Alamy p. 111 Quarta ©KMKG p. 112 Venus van Willendorf ©Granger p. 113 Venus van Laussel ©Classic Image / Alamy p. 113 Venus van Willendorf ©Sowa Sergiusz / Alamy p. 113 Venus van Laussel ©Sowa Sergiusz / Alamy p. 114 Venus van Hohle Fels ©mauritius images GmbH / Alamy p. 114 Venus van Galgenberg ©Erich Lessing / Album p. 114 Venus van Lespuge ©Granger p. 114 Venus van Dolni Vestonice ©Werner Forman UIG p. 114 Venus van Brassempouy p. 116 Le taureau, 1er état: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / René-Gabriel Ojeda p. 116 Le taureau, IIe état : Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / René-Gabriel Ojeda p. 116 Le taureau, Ve état: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / René-Gabriel Ojeda p. 116 Le taureau, VIIe état: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / René-Gabriel Ojeda p. 116 Le taureau, XIe état: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / René-Gabriel Ojeda p. 116 Le taureau, Lavis, plume et grattages sur pierre. Xème état. Epreuve d'artiste sur papier vélin d'Arches filigrané "...ches", tirée par Mourlot: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / Adrien Didierjean p. 116 Le taureau, Lavis, plume et grattages sur pierre. VIème état. Epreuve d'artiste sur papier vélin d'Arches filigrané "...ches", tirée par Mourlot: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973), © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / Mathieu Rabeau p. 116 Le taureau, Lavis, plume et grattages sur pierre. VIème état. Epreuve d'artiste sur papier vélin d'Arches filigrané "...ches", tirée par Mourlot: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973) © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Paris, musée national Picasso - Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / Mathieu Rabeau p. 116 Fluit ©dpa picture alliance / Alamy p. 117 Le Buffle © Succesion Yves Klein c/o SABAM, Belgium 2021, foto ©Nathan King / Alamy p. 119 Ziggoerat ©Granger p. 119 Soemerische Ur ©CPA Media Pte Ltd / Alamy p. 120 Ur ©The Picture Art Collection / Alamy p. 121 Ur ©The Picture Art Collection / Alamy p. 123 Lamassu ©Lanmas / Alamy p. 124 Hammurabi ©Erich Lessing / Album p. 124 Hammurabi ©The History Collection / Alamy p. 124 Babylon ©ART Collection / Alamy p. 125 Toren van Babel ©Fine Art Images p. 126 Bosco Verticale ©Cristian Zamfir / Shutterstock p. 127 Gilgamesh © 2021 Niki Charitable Art Foundation / Sabam, Belgium p. 127 Niki de Saint Phalle bij Nana, © 2021 Niki Charitable Art Foundation / Sabam, Belgium, foto ©BNA Photographic / Alamy p. 127 Nana, © 2021 Niki Charitable Art Foundation / Sabam, Belgium, foto ©Oleksandr Osipov p. 128 ©Howard Carter INTERFOTO Friedrich p. 128 Ketting ©Album / Metropolitan Museum of Art, NY p. 129 Louvre ©vvoe / Shutterstock p. 130 I.M. Pei ©Arcaid Images / Alamy p. 130 Louvre ©Hercules Milas / Alamy p. 131 Louvre ©Theerayoot / Shutterstock p. 132 Narmer ©Art Collection 2 / Alamy p. 132 Khafra ©Album / Pepe Lucas p. 132 Toetanchamon ©Jaroslav Moravcik p. 133 Narmer ©History and Art Collection / Alamy p. 133 Narmer ©History and Art Collection / Alamy p. 134 Nakht ©The History Collection / Alamy p. 135 Muurschildering © Erich Lessing / Album p. 135 Cithara ©The Picture Art Collection / Alamy p. 135 Nebamun ©Hirarchivum Press / Alamy p. 135 Nebamun ©Peter Barritt / Alamy p. 136 Nebamun ©Uwe Deffner / Alamy p. 136 Nebamun © Erich Lessing / Album p. 137 Nebamun ©The Picture Art Collection / Alamy p. 137 Van Gogh © incamerastock / Alamy p. 138 Mastaba ©Mike P Shepherd / Alamy p. 141 Howard Carter ©IanDagnall Computing / Alamy p. 141 Lord Carnarvon ©David Cole / Alamy p. 141 Koningen Elisabeth © Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/Fotograaf onbekend p. 141 Parade ©UPI / Alamy p. 142 Zittende schrijver ©Vladimir Wrangel / Shutterstock p. 144 Christo en Jeanne Claude © Sabam Belgium 2021, foto ©PA Images / Alamy p. 148 Marmeren vrouw ©Erich Lessing / Album p. 148 Marmeren vrouw ©Album / Metropolitan Museum of Art, NY p. 148 Slapende muze © Succession Brancusi - All rights reserved (SABAM) 2021 p. 149 Marmeren vrouw ©Album / Metropolitan Museum of Art, NY p. 149 Venus van Lespugue ©World History Archive p. 149 Marmeren vrouw ©Album / quintlox p. 149 Marmeren vrouw ©Album / quintlox p. 149 Venus van Dolni Vestonice ©CTK / Alamy p. 149 Venus van Hohle Fels ©mauritius images GmbH / Alamy p. 149 Marmeren vrouw ©Album / quintlox p. 150 Marmeren vrouw ©Erich Lessing / Album p. 150 Harp ©Artokoloro / Alamy p. 150 Modigliani ©Artokoloro / Alamy p. 150 Femme aux mains jointes (étude pour Les Demoiselles d'Avignon) 1907: Picasso Pablo (dit), Ruiz Picasso Pablo (1881-1973), © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, Localisation: Musée national Picasso Paris, foto © RMN-Grand Palais (Musée national Picasso-Paris) / Mathieu Rabeau p. 150 Picasso © Succession Picasso - SABAM Belgium 2021, foto ©Hilke Maunder / Alamy p. 151 Modigliani ©Artefact / Alamy Foto © Centre Pompidou, MNAM-CCI, Dist. RMN-Grand Palais / Philippe Migeat p. 151 Brancusi ©Succession Brancusi - All rights reserved (SABAM) 2021 p. 151 Brancusi © Succession Brancusi - All rights reserved (SABAM) 2021, foto ©Album p. 151 Cycladische kunst ©World History Archive p. 151 Modigliani ©incamerastock / Alamy p. 151 Brancusi ©ZUMA Press, Inc. / Alamy p. 152 Knossos © Album / Fine Art Images p. 154 Minotaurus ©Erich Lessing / Album p. 154 Paleismuren Knossos © https://www.auto-huren-kreta.nl/blog/minotaurusmythe p. 154 Minotaurus ©INTERFOTO A. Koch p. 155 Blauwe aap ©Werner Forman UIG p. 155 Knossos ©IanDagnall Computing / Alamy p. 155 Minoïsche kunst ©Funkystock p. 155 Ladies in Blue ©Album / Metropolitan Museum of Art, NY p. 156 Knossos ©Ochkin Alexey p. 156 Knossos ©Album / Prisma p. 156 Knossos ©Milena Boeva / Alamy p. 156 Knossos ©PjrArt / Alamy p. 156 Knossos ©Art Directors & TRIP / Alamy p. 157 Nebamun ©Erich Lessing / Album p. 157 Ladies in Blue ©Album / Metropolitan Museum of Art, NY p. 158 Kamaresstijl © Album / Oronoz p. 158 Maritieme stijl ©PRISMA ARCHIVO / Alamy p. 158 Paleisstijl ©Craft Alan King / Alamy p. 160 Vaas ©Album / Oronoz p. 161 Mike ©Allstar Picture Library Ltd. / Alamy p. 161 Cycloop ©Historic Collection / Alamy p. 161 Mycene ©Posnov