Denkstap 2 Droom je over de les filosofie?

Een stevig fundament

2.4

Een wankel

Descartes twijfelde aan de kennis die hij op school verwierf en die in boeken stond. Voor fundament leidt tot een wankel

zijn zoektocht naar zekerheid kon hij er niet op rekenen dat die bronnen honderd procent betrouwbaar waren. Descartes wou met een schone lei beginnen, los van alle voorafnames. De fundering moet sterk zijn voor je er een huis op kunt bouwen. Dat wilde hij bereiken met zijn filosofie: een stevige fundering bieden om verdere kennis op te bouwen. Maar daarvoor moest hij eerst een zekerheid vinden waaraan hij niet kon twijfelen. Een huis gebouwd op een slechte fundering is wankel. De wetenschap in de tijd van Descartes steunde op de antwoorden uit de filosofie. Als die antwoorden onzeker zijn, dan is ook de wetenschap die erop steunt onzeker.

huis. DENKSTAP 2 Droom je over de les filosofie? In de zoektocht naar zekerheden kon Descartes niet meer vertrouwen op zijn boeken en op wat hij al geleerd had. Hij wilde opnieuw van nul starten om tot een goed fundament te komen, om een eerste zekerheid op te bouwen. Maar waarop kun je dan wel vertrouwen? 1 Kun je vertrouwen op je zintuigen? a Ken jij the dress? 1→ Bekijk de foto bij het krantenartikel. Welke kleuren heeft de jurk volgens jou? 2→ Lees nu de tekst. Welke kleuren heeft de jurk echt? En hoe zou het komen dat jij bepaalde kleuren ziet? ©VAN IN

HOOFDSTUK 2

KENT U ‘THE DRESS’ NOG?

De befaamde jurk die de wereld in 2015 in twee kampen verdeelde, blijft wetenschappers boeien. Een nieuwe studie in Journal of Vision onthult waarom sommigen een wit-gouden jurk zien, terwijl het kledingstuk in werkelijkheid blauw-zwart is.

Volgens onderzoekers van New York University heeft het perceptieverschil te maken met de interpretatie van onze hersenen op basis van het licht rondom de jurk. Ziet u een wit-gouden jurk? Dan gaan uw hersenen ervan uit dat het kledingstuk gefotografeerd werd bij zwak licht. Is de jurk in uw ogen echter blauw-zwart, dan oordeelt uw brein dat hij kunstmatig verlicht is. Die verklaring is niet helemaal nieuw, maar voor het eerst zijn beide interpretaties nu ook in verband gebracht met een bepaalde levensstijl. 13 000 mensen namen deel aan een enquête waarin hen gevraagd werd hoe ze de jurk zagen, én hoe laat ze 's morgens opstonden en 's avonds naar bed gingen.

Natuurlijk licht

Vier op de vijf mensen die veronderstelden dat het kleedje gefotografeerd werd bij zwak licht, zagen het als wit-goud, leggen de onderzoekers uit. Die bevinding kan volgens hen verklaard worden door de hoeveelheid natuurlijk licht en kunstlicht waaraan de deelnemers dagelijks worden blootgesteld.

Wie laat naar bed gaat en laat opstaat, wordt meer dan gemiddeld blootgesteld aan kunstlicht. In de studie gingen die mensen er vaker vanuit dat de jurk kunstmatig belicht was. Voor de ochtendmensen gold het tegenovergestelde. Bijgevolg zagen de nachtraven de jurk meestal in blauw-zwart, terwijl de vroege vogels een wit-gouden jurk zagen.

En wat als u de ene keer een blauw-zwarte jurk ziet, en de andere keer een wit-gouden? Ook dat is volgens de onderzoekers te verklaren. Mogelijk heeft u in dat geval geen vast dagelijks ritme en wordt u de ene dag meer blootgesteld aan kunstlicht dan de andere. Bron: De Morgen

Beeld rv De foto die de discussie veroorzaakte. Is hij blauw met zwart, of wit met goud? ©VAN IN HOOFDSTUK 2

b Hoeveel zwarte punten tel je op de onderstaande afbeelding?

B c Welke oranje bol in de onderstaande afbeelding is het grootst? d Welke pijl is het langst? e Heeft vlak A dezelfde kleur als vlak B in de onderstaande afbeelding? A ©VAN IN

HOOFDSTUK 2

Ik zie, ik zie wat jij niet ziet Het argument van de zintuigen (1)

2.5

Descartes vertrok van niets. Zijn boeken vertrouwde hij niet meer. Maar was er iets waarop hij wel nog kon vertrouwen om tot zekere kennis te komen? Descartes gebruikte drie argumenten om aan te tonen dat je aan werkelijk alle kennis kunt twijfelen. Eerst waren de zintuigen aan de beurt. Je ziet met je ogen dat je in de klas zit. Je hoort de leraar spreken. Misschien ruik je het parfum of de deodorant van een andere leerling. Al je zintuigen zeggen je dat je zeker in de les zit. Maar kun je je zintuigen wel vertrouwen? Optische illusies tonen aan dat je misleid kunt worden door je zintuigen, dat je er niet honderd procent op kunt vertrouwen. Maar wat betekent dat voor kennis? Misschien zijn er nog andere situaties waarbij je zintuigen je misleiden zonder dat je het weet? Descartes zou zeggen dat je om die reden de zintuigen niet meer kunt vertrouwen om tot zekerheden te komen.

Iets wat je één keer misleidt, kun je niet honderd procent vertrouwen. f Beschrijf in je eigen woorden waarom je zintuigen geen zekere kennis opleveren. ©VAN IN HOOFDSTUK 2

2 Ben je niet aan het dromen?

a Vertel een droom die voor jou echt aanvoelde. Wanneer realiseerde je je dat je droomde?

b Lees het artikel over narcolepsie. Beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst. Markeer in de tekst de informatie die je kunt gebruiken in je antwoord.

Naast de bedrieglijkheid van de zintuigen is er nog een andere reden om te twijfelen aan alles wat je rondom je ziet en hoort: het argument van de droom. Het zou kunnen dat dit alles zich afspeelt in je dromen. Straks word je wakker in je bed en besef je dat je droomde. Je kunt niet weten of je droomt of niet. Het zou dus best kunnen dat je nu droomt dat je in de les filosofie zit. De andere leerlingen, de leraar, dit leerwerkboek, het klaslokaal en alles rondom je zijn dan niet meer dan hersenspinsels. Voor Descartes was dat een goede reden om aan alles te twijfelen.

Je droomt dat je wakker bent Het argument van de droom (2)

Hoe weet je dat je nu niet aan het dromen bent?

2.6 NARCOLEPSIEPATIËNT VERWART DROOM MET REALITEIT Mensen met de slaapziekte narcolepsie vechten overdag tegen de slaap. ’s Nachts worden ze juist regelmatig wakker. Hun gewicht neemt vaak aan het begin van de ziekte toe. Promovenda Claire Donjacour ontdekte nog een ander symptoom van narcolepsie: regelmatig denken dat een droom echt gebeurd is. Bent u overdag altijd slaperig en slaapt u ’s nachts niet goed door? Dat kan veel oorzaken hebben. Maar worden ook uw spieren soms opeens heel slap, bijvoorbeeld wanneer u hard moet lachen? Dan zou u aan narcolepsie kunnen lijden. ‘Naar schatting heeft 1 op de 2 000 mensen narcolepsie. De bekendheid ervan groeit, maar nog steeds wordt de aandoening niet altijd snel ©VAN IN herkend’, vertelt neuroloog Claire Donjacour.

Auto-immuunziekte

Oorzaak van de ziekte is een tekort aan een stof in de hersenen, hypocretine, een zogenaamde neurotransmitter. ‘Het idee is dat het lichaam de cellen die deze

neurotransmitter produceren zelf afbreekt, en dat het dus een auto-immuunziekte is. Maar helemaal bewezen is dat nog niet’, aldus Donjacour. Zij keek voor haar promotieonderzoek vooral naar bijkomende afwijkingen in de hormoonhuishouding. Mensen met narcolepsie worden bijvoorbeeld vaak zwaarder, maar de hormonen die het hongergevoel reguleren (leptine en ghreline) zijn bij hen niet verstoord, constateerde zij. Slaperigheid verminderen De insulinegevoeligheid van mensen met narcolepsie bleek hoger dan die van even zware mensen zonder narcolepsie. ‘We denken daarom dat narcolepsie de kans op diabetes niet vergroot, zoals wel werd gedacht’, aldus Donjacour. Bij muizen met een tekort aan hypocretine is aangetoond dat zij aankomen, zonder dat ze meer gaan eten. Narcolepsie lijkt dus wel iets met de stofwisseling te doen, maar wat precies is nog niet duidelijk. Donjacour wil nu gaan onderzoeken of aanpassingen in de voeding de klachten, met name de slaperigheid, kunnen verminderen. Een andere bevinding van Donjacour is dat mensen met narcolepsie regelmatig niet weten of iets echt is gebeurd of dat ze het gedroomd hebben. Donjacour: ‘Meer dan 80 procent had dat minimaal een keer per maand, veel vaker dan mensen zonder narcolepsie, bleek uit onze interviewstudies.’ Levensechte, nare dromen komen ook vaak voor. Gelukkig vermindert dat vaak door medicatie. Bron: Leids Universitair Medisch Centrum 1→ Wat is narcolepsie? 2→ Wat is nog een symptoom van narcolepsie? 3→ Is het mogelijk dat je nu droomt? Bedenk een argument voor en tegen deze hypothese. voor: tegen: ©VAN IN 4→ Voer per twee een filosofisch gesprek. Wat is het verschil tussen dromen en wakker zijn? HOOFDSTUK 2

3 Alles is een simulatie.

a Lees het krantenartikel.

Beantwoord vervolgens de vragen onder de tekst.

ELON MUSK: ‘WE LEVEN IN EEN COMPUTERSIMULATIE.’ Waarom zijn we hier? Een typisch onderwerp voorbehouden aan filosofiestudenten die een lange nacht doorhalen op café? Niet echt. Tesla- en SpaceX-oprichter Elon Musk heeft wel een heel origineel antwoord op de levensvraag: we leven in een computersimulatie van een hogere beschaving. Tijdens een live interview op technologieconferentie Recode in Hawthorne, Californië, legde Musk zijn publiek uit waarom het mogelijk is, aannemelijk zelfs, dat ons bestaan eigenlijk een computersimulatie is die door een hogere beschaving wordt gecreëerd. ‘Het sterkste argument dat we in een simulatie leven is dat veertig jaar geleden we slechts Pong hadden: twee rechthoekjes en een puntje. Nu, veertig jaar later, hebben we fotorealistische 3D-spelletjes, met miljoenen mensen die ze tegelijkertijd spelen’, zegt Musk. ‘Uitgaande van een situatie van continue verbetering, zullen de games in de toekomst niet te onderscheiden zijn van de werkelijkheid, zelfs als de vooruitgang minder snel gaat dan nu. Het is een feit dat we op weg zijn games te creëren die niet meer van de werkelijkheid zijn te onderscheiden. Daaruit volgt dat de kans dat wij in de ‘basiswerkelijkheid’ leven, 1 op miljoenen is ...’ Klinkt vreemd? Statistisch gezien is het zeker mogelijk. Als we echt in een soort virtuele realiteit zouden leven, is dat volgens Musk helemaal zo slecht nog niet, aangezien het alternatief het uitsterven van de mensheid is. Bron: Het Laatste Nieuws 1→ Beschrijf in je eigen woorden hoe dit artikel relevant is voor de zoektocht naar zekerheden. 2→ Is het mogelijk dat je in een simulatie zit? Bedenk een argument voor en tegen die hypothese. voor: ©VAN IN

HOOFDSTUK 2 tegen:

Je zit in een app Het argument van de demon (3)

2.7

Stel dat je toch niet droomt, is er dan nóg een reden om aan alles te twijfelen? Descartes haalde naast het argument van de zintuigen en de droom nog een derde argument aan: het Wat als alles wat je ziet, hoort en denkt geprogrammeerd is door iemand anders? argument van de demon. Beeld je in dat er een onzichtbare, kwaadaardige demon bestaat. De demon heeft de kracht om je te laten denken, zien en horen wat hij wil dat je denkt, ziet en hoort. Alles wat hij je influistert, beschouw je als je eigen gedachten. Zelf kan je niet weten of de demon bestaat, waardoor je niet in de gaten hebt dat het niet je eigen gedachten zijn. Je kunt het argument van de demon nog wat eigentijdser maken door te verwijzen naar de moderne technologie, zoals de simulatie in het artikel hierboven. Wat als jij momenteel een simulatie bent in een app? Misschien ben je niet echt en is alles wat je denkt te weten, zien en horen niet meer dan iets wat een programmeur gecodeerd heeft? Dan kun je op geen enkele manier meer zeker zijn van wat je denkt te weten. Als alles wat je je herinnert geprogrammeerd is, kun je zelfs niet meer zeker zijn van je verleden. b Bekijk op YouTube de trailer van The Matrix en lees de synopsis. Beantwoord vervolgens de vragen op de volgende bladzijde. Good to know The Matrix The Matrix is een film uit 1999 van de Wachowski’s. In deze film is de wereld overgenomen door robots, die mensen gebruiken als batterijen. De mensen drijven in een kuip waarin hun brein is aangesloten op een supercomputer. Dat zorgt ervoor dat ze zonder het te beseffen in een simulatie leven. De mensen hebben dus niet door dat ze als batterijen gebruikt worden. Alles wat ze lijken te weten, is slechts code in een programma. In het begin van de film moet het hoofdpersonage, Neo, ©VAN IN een keuze maken tussen een blauwe pil en een rode pil. Als hij de blauwe pil neemt, gaat hij terug naar zijn leven als simulatie zonder zich van enig kwaad bewust te zijn. Als hij de rode pil neemt, ontwaakt hij voor altijd uit een simulatiewereld en wordt zo met een harde en wrede realiteit geconfronteerd. HOOFDSTUK 2

1→ Stel dat jij hetzelfde meemaakt als Neo in The Matrix. Zou jij voor de blauwe pil kiezen en terugkeren naar je ‘gewone’ leven in de simulatie? Of zou je de rode pil kiezen om in de echte en wrede wereld te leven, waarin je opgejaagd wordt door robots? 2→ Wat zou jij doen als je ontdekte dat je in een simulatie leefde? Redenen genoeg om te twijfelen, maar … wat blijft er over? 2.8 Is er nog enige zekerheid die overblijft? Descartes kon niet zeker zijn van wat hij in zijn boeken las en op school leerde. Hij trok op zoektocht naar een zekerheid. Tijdens die zoektocht kwam hij tot drie argumenten om aan alles te twijfelen: 1 het argument van de zintuiglijke twijfel; 2 het argument van de droom; het argument van de demon. Je kunt niet weten of je in een app zit of niet, of je droomt of niet … Was dat het einddoel van Descartes? Nee, zo sadistisch was hij niet. Descartes’ doel was om te kijken wat de twijfel overleeft. Door aan alles te twijfelen, gaat hij na of er toch iéts overblijft waarvan hij zeker kan zijn. Wat hij doet, is twijfelen om iets te vinden waaraan je niet kunt twijfelen. Dus blijft er nog iets over? 4 Twijfel je nu aan alles? a Waarom is de twijfel van Descartes een methodische twijfel? b Ga terug naar Denkstap 1 en herbekijk je antwoorden op oefeningen 2a en 2b (p. 40). Kun je toch 3 ©VAN IN twijfelen aan je zekerheid met de argumenten van Descartes? En blijft er nog iets over waaraan je niet kunt twijfelen?