Willy van Mandele

Willy van der

Mandele

kunstverzamelaar tijdens het interbellum

2

VOETREGEL

Willy

van der

Mandele

kunstverzamelaar tijdens het interbellum

Caroline en Josine van der Mandele

Waanders Uitgevers, Zwolle

Inhoudsopgave Deel 1 7

Woord vooraf

13

Willy van der Mandele, een rijzig figuur

19

De Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst

21 27 29 32 33 34 39

Van der Mandele en de Vereeniging Activiteiten binnen de Vereeniging De oprichting van het Museum van Aziatische Kunst Veiligheidsmaatregelen kunstschatten Oorlogstijd Collectie Robert May Na de oorlog voorzitter

Deel 2 Collectie 45 52 151 158 247 252

Inleiding Europese kunst Schilderijen, tekeningen, grafiek en beelden Inleiding Aziatische kunst Aziatische kunstobjecten Inleiding weefsels Weefsels

310

Noten

314

Gebruikte afkortingen

314

Bronnen, literatuur en catalogi

320

Verklarende woordenlijst Aziatische kunst

Bijlages 324 325 329 Pagina 2: Portret Willy van der Mandele geschilderd door J.E. (Betsy) Westendorp- Osieck in 1936. Foto Arend Velsink. <

332

I WvdM B-1 Diversen II WvdM B-3 Antiquiteiten III WvdM B-8 Chineesch porselein en Delftsch aardewerk Register persoonsnamen

Familiewapen in glas en lood. Foto Jan Torps.

5

Leren notitieboekje.

6

Woord vooraf

Z

o’n vijftien jaar geleden kregen wij uit de nalatenschap van onze grootvader, ­Willy van der Mandele, een kartonnen doos met allerhande papieren. Na een vluchtige blik verdween deze op zolder en bleef daar jaren ongeopend staan.

Rond 2009 kwam de doos toevallig ter sprake, werd van zolder gehaald en geopend. Er bleek een flinke stapel documenten in te zitten met uiteenlopende notities en financiёle overzichten van zijn kunstaankopen. Ook veel genealogisch materiaal troffen we aan, zoals militaire bescheiden, brieven en fotoboeken.

Willy van der Mandele was bankier en een verwoed kunstverzamelaar en hoewel hij zijn boekhouding ongetwijfeld op orde zal hebben gehad, bestond zijn administratie uit diverse soorten aantekeningen en overzichten, die elkaar deels overlappen. Daartussen zat ook een leren bundeltje met een goud bestempelde omslag. Dit gebruikte hij als zaknotitieboekje tijdens zijn vele reizen en veilingbezoeken. Van der Mandele ging nauwgezet te werk, want bij al zijn aankopen vermeldde hij zowel het kunstobject, de betreffende kunstenaar, afmeting, prijs, als herkomst, literatuur en eventuele tentoonstellingen.

Uit zijn administratie blijkt verder dat zijn eerste aankopen dateren uit 1911, toen hij in het huwelijk trad met Alida Christina Rabina Vermeer. Het betreft voornamelijk Chinees porselein en Delfts blauw aardewerk. Zoals gezegd bevatte de doos familiare correspondentie, maar helaas geen briefwisseling met handelaren en kunstenaars. Met uitzondering van een handgeschreven brief van Jan Toorop. Daarnaast troffen we nog een beperkte fotocollectie aan van kunstwerken, alsmede enkele aankoopkwitanties van Japanse handelaren uit Kyoto.

Het ontbrak ons destijds aan kennis om de cultureel-historische waarde van dit archief te bepalen. Was dit een aardig familiearchiefje of was er sprake van een bijzondere vondst?

Daarom gingen wij te rade bij het Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKD) te Den Haag. De medewerker die ons te woord stond, was van mening dat ons kunstarchief ‘uitzonderlijk en uniek’ was. Gemotiveerd gingen we aan de slag. De eerste stap was het chronologisch ordenen van de kunstaankopen om een beeld te krijgen van de volledige kunstcollectie. Vervolgens vroegen we ons af waar zijn voorkeur naar uitging en of daar een bepaalde lijn in te ontdekken was. Want het werd al snel duidelijk dat de kunstobjecten, historisch en geografisch gezien, flink uiteenliepen. Naast oude en eigentijdse meesters uit Europa, bestond de collectie uit eeuwenoude Chinese bodemvondsten, Japanse lakdozen en fraaie weefsels uit Indonesiё.

Ook gingen we op zoek naar deze kunstvoorwerpen of eventuele afbeeldingen, want verreweg de meeste objecten waren in

7

de loop der tijd verkocht, geschonken of in bruikleen gegeven. Zo kocht het Rijksmuseum in 1993 een aantal bronzen voorwerpen uit zijn collectie en hangt een fraai schilderij van Pieter Jansz. Saenredam tegenwoordig in het Los Angeles County Museum of Art. De collectie weefsels, die overigens niet in de administratie wordt vermeld, is rond 1978 geschonken aan het Etnografisch Museum Nusantara te Delft. Deze doeken hebben wij in 2012, nog net voor de sluiting van het museum, mogen fotograferen. Over de Japanse lakwerken tasten we in het duister, want we weten niet of deze zijn geschonken dan wel zijn verkocht.

Willy van der Mandele is in 1951 overleden en helaas hebben wij hem nooit gekend. Wel staat zijn huis in Bloemendaal, waar hij samen met zijn vrouw woonde, goed in ons geheugen gegrift. Daar bezochten we als kind onze grootmoeder en speelden buiten in de grote tuin. Binnen moesten we stil zitten, want rennen door het huis vol kostbare kunstobjecten was uit den boze! Om toch een beeld te kunnen vormen zijn wij op zoek gegaan naar mensen die hem nog wel in leven hebben ontmoet, zoals Marianne de Heer-Visser, dochter van conservator Herman Floris Eduard Visser van de Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst (VVAK). Onze grootvader kwam vaak bij haar vader op bezoek en zij herinnert zich hem als een lange statige en charmante man. Met Jan Fontein, de latere conservator van de VVAK, hadden we minder geluk. Hij overleed in mei 2017. Hoewel Guus van Erp Van der Mandele niet persoonlijk heeft gekend, berichtte hij ons uitgebreid over de ­Vereeniging tijdens de oorlogstijd. Zijn grootvader, Theodoor van Erp, was voorzitter toen Van der ­Mandele vicevoorzitter was.

De VVAK heeft een zeer belangrijke rol gespeeld in het leven van onze grootvader. Hij zat al vroeg in het dagelijks bestuur en werd uiteindelijk voorzitter van de Vereeniging.

Stukken van zijn hand zijn bewaard gebleven in het Archief van de Vereeniging, ondergebracht in het Rijksmuseum Research Library te Amsterdam. Daar vonden we onder meer een door Van der Mandele opgesteld register van brieven die tijdens de oorlogsperiode aan hem waren gericht. Dat bleek een ware Fundgrube te zijn voor onderzoek naar de rol van de VVAK tijdens de oorlog in het algemeen en naar die van onze grootvader in het bijzonder. Aan de hand van deze correspondentie hebben wij een goed beeld gekregen van zijn handelen, waarin het belang van de Vereeniging immer prevaleerde. Daarnaast heeft hij tijdens de oorlog als waarnemend conservator zorggedragen voor het behoud van de VVAK-collectie. Bovendien wist hij te voorkomen dat de porseleinverzameling van de jood-

8

v.l.n.r.

Interieur van de kamer van hun zoon met het ‘Havengezicht’ van Jongkind boven de kast en daarnaast het werk van Toorop, ‘Beschermengelen dragen de H. Eucharistie’.

Interieur van de ruime overloop halverwege de trap naar boven, waarop de boekenkast vooral Aziatische objecten en de Europese beelden stonden.

De overloop aan de andere zijde.

Foto’s archief Van der Mandele.

se bankier Robert May, in bruikleen bij de VVAK, in Duitse handen viel. Het is opmerkelijk dat over deze oorlogsperiode van de ­Vereeniging nauwelijks is gepubliceerd. Het vormt een leemte in de geschiedschrijving. Met dit boek willen wij dit onderbelichte stukje geschiedenis en het succesvolle en daadkrachtige optreden van Van der Mandele aan de vergetelheid onttrekken.

Vitrine van het Aziatische Paviljoen van het Rijksmuseum te Amsterdam met de bronzen uit deze collectie in 2013.

Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel belichten we Willy van der Mandele, zijn familie, huwelijk en maatschappelijke leven. Daarna volgt de geschiedenis van de VVAK en zijn rol daarin. Het tweede, tevens grootste deel is gewijd aan zijn kunstcollectie. Ook dat is onderverdeeld en wel op basis van geografische herkomst. Na de Europese kunstobjecten, volgen de Aziatische kunstvoorwerpen. Daarna sluiten we dit deel af met een selectie van de grote ikat-verzameling, weefsels die voornamelijk uit Indonesië afkomstig waren. Elk collectiedeel wordt kort ingeleid en de chronologische volgorde van de beschrijvingen is gebaseerd op aankoopdata.

Het onderhavige boek is niet louter en alleen het resultaat van bronnen- en literatuuronderzoek. Het is tevens het product van informatie die deskundigen deelden met ons. Voor de totstandkoming willen wij de volgende personen hartelijk danken. In het bijzonder Amy Wassing, voormalig conservator van het Museum Nusantara te Delft, die ons in de gelegenheid stelde om de grote collectie weefsels te fotograferen. Zeer erkentelijk zijn wij ook voor de hulp van de Rijksmuseumconservatoren. Zo wees Menno Fitsky ons op de prominente rol van onze grootvader binnen de VVAK tijdens de oorlogsjaren en vertaalde Ching-Ling Wang Chinese teksten en inscripties op bepaalde voorwerpen. Daarnaast waren W ­ illiam Southworth, Pauline Lunsingh Scheurleer, Jan van Campen, Frits Scholten en Freek Heijbroek bereid om inhoudelijke informatie met ons te delen. Verder bedanken we de medewerkers van de studiezaal van het Rijksmuseum en het RKD, die ons wegwijs maakten in hun archieven. Dank zijn wij ook verschuldigd aan kunsthistorica Katie Heyning voor haar advies bij aanvang van ons onderzoek, Marianne de Heer-Visser en Guus van Erp voor hun verhalen over de oorlogsperiode van de VVAK. Onze speciale dank gaat ook uit naar Arthur Scheijde voor zijn onvermoeibare zoektocht naar afbeeldingen van kunstvoorwerpen en Aafke Verdonk voor de zorgvuldige wijze waarop zij het manuscript heeft gecorrigeerd.

En als laatste de echtgenoot van Caroline, Ruud Paesie. Op zijn instignatie zijn we aan dit onderzoek begonnen en hebben in de loop der tijd veel steun van hem gekregen.

Caroline en Josine van der Mandele

9

DEEL I

Willy van der Mandele, een rijzig figuur De Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst

12

VOETREGEL

Willy van der Mandele, een rijzig figuur Zijn distinctie en hoffelijkheid en de rust waarmee hij aan het nietigste detail zijn liefde en volle aandacht kon schenken. De perfectheid in stijl bij al zijn gedragingen en handelingen heeft een onuitwisbare stempel op zijn persoonlijkheid gedrukt. Grote bescheidenheid in alles wat hem te doen stond, heeft hem gekenmerkt. Zijn bereidheid zich nooit op de voorgrond te stellen, een geboren leider, ingetogen, uiterst beheerst en doelmatig. Ook was het een man die openstond voor kunst en andere heerlijkheden die het leven kan bieden, zoals de Franse keuken en de wijnen.1

Zo karakteriseerde Herman Floris Eduard Visser, conservator van de Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst (VVAK), Willy van der Mandele in 1951.

D

< Oorkonde uit het archief Van der Mandele.

e familienaam Van der Mandele komt niet veel voor. Naar de oorsprong hebben Karel Paul van der Mandele, neef van Willy van der Mandele en zijn oudere broer Karel George van der Mandele jr. uitgebreid onderzoek gedaan.2 Zij kwamen tot de conclusie dat linnenwever Jacob Joosten van der Mandele, die aan het Vlaamse riviertje de Mandel of Mandele woonde, daar naar vernoemd moest zijn.3Â Kort na het uitbreken van de Tachtigjarige Oorlog, in 1568, vluchtte hij om godsdienstige redenen naar de Noordelijke Nederlanden en vestigde zich in Dordrecht. Daar trouwde hij in 1580 met de dochter van muntmeester Dirck Ockersz., Geertruydt Dircks. Deze Jacob Joosten van der Mandele werd de stamvader van het geslacht.4 Op 2 augustus 1877 traden Karel George van der Mandele sr. en Maria Cornelia Hartevelt in Leiden in het huwelijk.5 Het echtpaar kreeg vijf kinderen, drie zonen en twee dochters en in de tussentijd verhuisde het gezin verschillende keren, onder meer naar Den Haag en Haarlem.

Willy van der Mandele werd op 3 september 1883 in Haarlem geboren.6 Net als zijn vader wilde Willy na zijn middelbare school officier worden in het leger. Hij trad in september 1900 toe tot de Cadettenschool te Alkmaar.7 Nadat hij deze opleiding met goed gevolg had afgerond werd hij in 1903 toegelaten tot de Koninklijke Militaire Academie in Breda.8 Drie jaar later werd hij overgeplaatst naar de Cavaleriekazerne in Deventer en ingedeeld bij het 4e Regiment Huzaren de Cadetten. In 1910 volgde zijn bevordering tot 1e luitenant en adjudant van het korps.9 In de periode dat hij in Deventer gelegerd was, ontmoette hij Alida Christina Rabina Vermeer, de oudste dochter van Christiaan Vermeer en Maria Louise Birnie. De laatste was afkomstig van Djember op Java.10 Vermeer was advocaat-procureur en directeur van de N.V. Landbouw Maatschappij Oud-Djember te Deventer. Daar was hij ook politiek actief en werd in 1893 lid van de gemeenteraad. Vier jaar later werd hij commanditair-vennoot van het kassiers- en bankiersbedrijf de Firma G. Vermeer Johz.; deze bank, later Vermeer & Co genaamd, zou een belangrijke rol spelen in het leven van Willy van der Mandele.11

13

Alida Vermeer als jonge vrouw op het paard.

Portret Karel George van der Mandele sr. en Maria Cornelia Hartevelt.

14

Willy van der Mandele als huzaar te paard.

Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s archief Van der Mandele.

Birnie De van oorsprong Schotse familie Birnie vestigde zich eind 18e eeuw in Deventer. Ze richtten een florerende tapijtenfabriek op in deze stad. De familie bezat huizen in Deventer en enkele landgoederen in de omgeving.

George Birnie (1831-1904), de vader van Maria Louise Birnie, vertrok naar Djember, Oost-Java. Hij trouwde daar met een inlandse vrouw Rabina. Op Java heeft hij het fundament gelegd voor het grote familieconcern met plantages in tabak, suiker, koffie, rubber, cacao en peper. Daarnaast publiceerde hij ook wetenschappelijk boeken over het voedselvraagstuk in de Derde Wereld.

De N.V. Landbouwmaatschappij Oud-Djember, waar Christiaan Vermeer directeur van was, is feitelijk de holding van het Birnie concern, waar diverse Cultuur Maatschappijen, zoals Anim Sand (rubber), Kendeng Lemboe (rubber) en de Pradjekan Tangarang (suiker) onder vielen. Deze maatschappijen waren ondernemingen die tropische land- en bosbouwproducten produceerden en verhandelden.

Het familiehuis en de officiĂŤle zetel van alle ondernemingen van Birnie was het huis op de Brink 68 te Deventer.1

Portret Christiaan Vermeer en Maria Louise Birnie. Foto privĂŠcollectie familie Birnie.

15

Huis ‘Duinrand’ te Bloemendaal.

Foto archief Van der Mandele.

Op 6 september 1911 trouwden Willy van der Mandele en Alida Vermeer te Deventer. Kort daarna werd hij gedetacheerd bij de rij- en hoefsmidschool te Amersfoort, waarna het echtpaar verhuisde naar Amersfoort.12 Daar werd op 15 september 1912 hun eerste zoon ­Christiaan geboren.13 Twee weken later werd Van der Mandele ontheven van zijn detache­ ring en overgeplaatst naar de Depots van de Huzaren in Haarlem, waarna een nieuwe verhuizing volgde.14 In 1914 werd hun tweede zoon Willy geboren.15 Tijdens zijn militaire loopbaan deed hij veel aan paardensport. Verder was hij actief als schermer, eerst als lid van de Koninklijke Officiers Schermbond en later bij de Koninklijke Nederlandse Amateur Schermbond.16 In 1920 wilde hij zich gaan richten op een loopbaan in het bankwezen en vroeg ontslag aan bij het leger. Dat werd hem toegekend, maar hij bleef nog wel enige jaren reserve-ritmeester. Pas in augustus 1925 kreeg hij eervol ontslag door het Ministerie van Oorlog en werd hij gerechtigd tot het dragen van een ereteken voor zijn lange diensttijd. Inmiddels was het gezin naar Den Haag verhuisd waar Van der Mandele een economische studie deed.17 Na zijn examen in 1925 kochten zij in Bloemendaal het fraaie, riante huis ‘Duinrand’, dat in 1910 bij het Kopje was gebouwd, en gingen daar wonen.

In diezelfde tijd begon als hij firmant bij de bank Firma Vermeer & Co aan de Herengracht te Amsterdam. Daarnaast trad hij toe tot de raad van commissarissen van de Cultuur Maatschappijen Anim Sand, Kendeng Lemboe en de Pradjekan Tangarang, nadat zijn schoonvader Vermeer in 1924 was overleden. Verder bekleedde hij nog een commissariaat bij de N.V. Papier- en Cartonageindustrie Meyer & Couvée.18 Naast bestuurlijke functies in het bedrijfsleven en bancaire wezen was hij betrokken bij enkele culturele initiatieven. Zo sloot hij zich in 1929 aan bij het Nationaal Comité Vereeniging Rembrandt, dat financiële steun verleende bij het aankopen van kunst voor Nederlandse musea.19 In 1936 werd hij tevens lid van de Commissie van Toezicht op de Rijksacademie van Beeldende kunsten te Amsterdam.20 Veruit de belangrijkste was de eerder genoemde Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst. Die bleef tot aan zijn dood in 1951 de grootste rol spelen in zijn leven.21

16

Bank Vermeer & Co Gerrit Vermeer (1795-1872), een telg uit een beurtschippersfamilie en de grootvader van Christiaan, was de grondlegger van deze firma gesticht in 1817 te Amsterdam. Het begon met een bescheiden kassiersbedrijf en daarnaast handelde hij in hout, zuidvruchten en koloniale waren. Aangezien deze goederenhandel vooral in Deventer plaatsvond, verhuisde zijn bedrijf in 1825 naar deze stad. In 1839 kreeg het bankiershuis de naam

Vermeer & Co en werd geleid door de heren Arie Basterd Vermeer en Herman Corneille Veltman.

Tot het begin van de vorige eeuw werd er vanuit het huis van Vermeer aan de Oudezijds Voorburgwal gewerkt. In 1917 verhuisde de bank naar een nieuw gebouw aan de Herengracht 199-201. Medio jaren zeventig van de vorige eeuw is Vermeer & Co overgegaan in de bank F. Van Lanschot.

Bank Vermeer & Co, Herengracht 199-201 te Amsterdam. Foto archief Van der Mandele.

17

18

VOETREGEL

De Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst

D

e kennismaking met de Vereeniging van Vrienden der Aziatische Kunst vond plaats op 13 maart 1922 tijdens een lezing over het Japanse No-toneel in Den Haag. Deze lezing werd gegeven door de eerder genoemde Herman Visser, publicist over moderne kunst en conservator van de Vereeniging.1 Visser haalde deze lezing en zijn kennismaking met Van der Mandele later aan in zijn niet-gepubliceerde Geschiedenis der Vereeniging van vrienden der Aziatisch kunst uit 1955: Er zijn voorzeker glorieuzere voordrachten gehouden en ik heb sedertdien wat beter geleerd.

Maar één groot voordeel heeft mijn in Den Haag gehouden verhaal opgeleverd. Een dag nadat ik de mensen wat verveeld had, meldde zich één der aanwezigen van de vorige avond.

Hij kwam nog eens napraten. Dat was Willy van der Mandele, die later zulk belangrijke rol in onze Vereeniging zou spelen, A quelque chose malheur est bon... wellicht was Van der ­Mandele ook wel op een andere wijze tot ons gekomen, maar door die niet zo schitterende voordracht is het toch maar gauw gebeurd en dat is een zegen voor onze activiteiten geweest.2

<

Herman Karel Westendorp, tekening van Betsy WestendorpOsieck. Collectie Atlas Dreesmann, Stadsarchief Amsterdam.

Op initiatief van Visser en Gerrit-Jan Verburgt, directeur van een verzekeringsmaatschappij, werd op 29 juni 1918 de VVAK opgericht.3 Beide mannen hadden een brede belangstelling voor kunst en door een toevallige samenloop van omstandigheden kwam het oprichtingsplan in het voorjaar van 1918 ter sprake. Visser was bezig met een artikel over de Nederlandse impressionistische kunstschilder Floris Verster voor Das Kunstblatt en had daarvoor een afspraak gemaakt met Verburgt, die enkele werken van de genoemde kunstschilder in zijn bezit had. Eenmaal in diens huis werd Visser overdonderd door de bijzondere collectie Aziatische kunst. Dat bracht hem op een idee en hij vroeg Verburgt zijn fraaie verzameling een keer tentoon te stellen samen met Aziatische kunst van andere particuliere verzamelaars. Verburgt reageerde niet afwijzend, maar stelde wel een voorwaarde.

Eerst moest er een gezelschap van verzamelaars en geïnteresseerden opgericht worden, dat dit soort activiteiten kon ontplooien. Visser kon zich daarin wel vinden. Over de vorm van de organisatie verschilden zij van mening. Zo had Verburgt een beperkt select gezelschap met hoge contributies voor ogen, zoals de exclusieve Burlington Fine Art Club te Londen, terwijl Visser doelde op een grote vereniging met veel leden. Verburgt voelde weinig voor dit populaire idee, maar was wel bereid mee te werken aan het plan van Visser.4 En zo geschiedde. Voorafgaande aan de oprichting werd gezocht naar mogelijke bestuursleden.

Verburgt stelde zich niet beschikbaar het voorzitterschap op zich te nemen, maar wilde wel vicevoorzitter worden. Hij stelde voor om zijn oude studievriend Herman Karel Westendorp voor deze functie te polsen. Westendorp was bankier bij de firma Westendorp & Co en opgeleid als jurist. Bovendien was hij een gepassioneerd verzamelaar van Japans keramiek en lakwerk.5 Naast hem was Taco Bernard Roorda een geschikte kandidaat voor het toekomstige bestuur.6 Roorda had letterkunde gestudeerd in Leiden en werkte al enige jaren als conservator bij het Rijks Ethnographisch Museum te Leiden. In die hoedanigheid was hij ver-

19

50

Catalogus Europese kunst Schilderijen, tekeningen, grafiek en beelden

51

1

3

Hansen, Carel Lodewijk

Pieter Nolpe

Amsterdam 1765-1840 Vaassen

Amsterdam 1613-1652 Amsterdam

Stadsgezicht

Duinlandschap

Doek.

Paneel.

Gesigneerd.

Afmeting: 35 cm x 55 cm.

Afmeting: 45 cm x 56 cm.

Een stadsgezicht met oude huizen en aan de rand van een sloot twee figuren.

Provenance: Collectie W. van der Mandele, 1922.

Literatuur en catalogi: Muller & Cie., Amsterdam, Tableaux Anciens et Modernes, 12 december 1922, 15, nr. 202.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1922 was ƒ 143,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

2

Murant, Emmanuel Amsterdam 1622-1700 Leeuwarden De oude brug Paneel.

Afmeting: 29 cm x 36 cm.

Provenance: Collectie W. van der Mandele, 1922.

Literatuur en catalogi: Muller & Cie., Amsterdam, Tableaux Anciens et Modernes, 12 december 1922, 8, nr. 178.

Bijzonderheden: Ingeruild.

Archief WvdM B-2.

52

Provenance: Collectie W. van der Mandele, 1923 tot 1943.

Literatuur en catalogi: Mak, Amsterdam, 28 februari 1923.

Muller & Cie., Amsterdam, 23 maart 1943.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1923 was ƒ 250,-.

Archief WvdM B-2.

Dit paneel is op de veiling van F. Muller van 23 maart 1943, ‘ingeruild’ voor Madonna met kind (cat. nr. 87) van een onbekende Vlaamse meester.

EUROPESE KUNST

Foto Frans Hals Museum Haarlem.

4

Heda, Willem Claesz.

Haarlem 1594-1680 Haarlem Stilleven Paneel.

Gedateerd: 1631.

Gesigneerd: Heda linksonder op tafelrand.

Afmeting: 40,5 cm x 55,5 cm.

Een stilleven met een grote met wijn gevulde roemer en een omgevallen zilveren tazza.

In beide zijn lichtreflecties in groengele en zilvergrijze tinten zichtbaar. Het kobaltblauwe zijden lint van het zakhorloge, wat op een zilver bordje ligt, steekt sterk af tegen het donker olijfgroen van het lakense tafelkleed.

Op een tinnen bordje liggen drie druiven en op de voorgrond een paar walnoten.

Provenance: Kunsthandel D. Komter, Amsterdam, 1924.

Collectie W. van der Mandele, 1924 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Tentoonstellingen: Frans Hals Museum, Haarlem, ‘De Gouden Eeuw begint in Haarlem’, 11 oktober 2008-1 februari 2009.

Literatuur en catalogi: Vroom, A Modest Messages,1980.

Frans Hals Museum, Haarlem, De Gouden Eeuw begint in Haarlem, 162 en 164, nr. 127.

Bijzonderheden: Aankoopprijs was in 1924 was ƒ 2.000,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

Het met drijfwerk versierde zilveren tazza is waarschijnlijk het werk van zijn neef Pieter Bagijn, één van de belangrijkste Haarlemse zilversmeden op dat moment.1

53

Foto Sotheby Mak van Waay 1978.

5

Heda, Gerret Willemsz.

Haarlem 1625-1649 Haarlem Stilleven.

Paneel.

Gesigneerd en gedateerd: op het tafellaken, Gerret Heda 1646.

Afmeting: 61 cm x 77 cm.

Een stilleven van een gedeeltelijk met wit damast gedekte tafel met daarop een schaal met een aangesneden beenham, een bord met een mes in huls, een noppen­ kroes gedeeltelijk gevuld met bier, een broodje, een openstaande Jan Steen-kan en een zilveren mosterd­ vaatje op een tinnen bord.

54

Provenance: Kunsthandel D. Komter, Amsterdam, 1924.

Collectie W. van der Mandele, 1924 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Muller & Cie., Amsterdam, Tableaux Anciens, 1908, 19, nr. 56.

Vroom, De schilders van het Monochrome Banketje, 208, nr. 158.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 11, nr. 20.

Vroom, A modest Messages as intimated by the painters of the ‘Monochrome Banketje’, deel 2, 62, nr. 307.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1924 was ƒ 1.500,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

Gerret is de zoon van Willem Claesz. Heda.

6

Goyen, Jan Josephsz., van Leiden 1596-1656 Den Haag Vijf koeien.

Paneel.

Gesigneerd en gedateerd: VG 1650 op zwaard van zeilschip.

Afmeting: 42 cm x 68 cm.

Een riviergezicht met vijf koeien, waarvan er één gemolken wordt voor in het midden van een smalle landstrook. Naast de koeien staat een man met een melkton en een mand. Links een roeiboot met drie vissers. Op de achtergrond zowel links als rechts twee zeilschepen met veel mensen aan boord, die een roeiboot slepen. Aan de horizon staat links het grote slot van Wijk bij Duurstede, een kerk en een molen.

Provenance: Kunsthandel N. Beets, Amsterdam, 1924.

Collectie W. van der Mandele, 1924 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Tentoonstellingen: Frans Hals Museum, ‘Oude Kunst in particulier bezit’, 1926-1927.

Literatuur en catalogi: Frans Hals Museum, Catalogus tentoonstelling Oude Kunst in particulier bezit, nr. 18.

Beck, Jan van Goyen, Oeuvreverzeichnis II, 1973, 201, nr. 414.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1924 was ƒ 7.000,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

Foto Jan Torfs.

55

Foto RKD – Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis: 114518.

7

Onbekende meester Portret van een jongen.

Doek.

Datering: 17e eeuw.

Afmeting: 66,5 cm x 83 cm.

Een jongen gekleed in zwart buis met op zijn hoofd een hoed met brede rand, staande voor een keukentafel. Onder zijn arm een mand met groente en op de tafel liggen kolen, rapen, een steengoed kruik en een streng uien.

56

Provenance: Collectie W. van der Mandele, 1924 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Mak, Amsterdam, Tableaux Anciens, Antiquités, 27-30 mei 1924, 12, nr. 14.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 8, nr. 1.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1924 was ƒ 275,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

Gekocht als werk van Cornelis Jacobsz. Delff (Gouda 1570-1634 Delft).

Deze toeschrijving kwam van Abraham Bredius (directeur Mauritshuis). Na restauratie door Van Bommel werd de originele signatuur gevonden. Deze zou van Marinus Adriaanse of Margarita Adrianides zijn. Op de veiling van Sotheby Mak van Waay in 1976 is dit werk toegeschreven aan Margarita Adrianides. Daarna werd dit werk nog toegeschreven aan Margaretha de Heer, maar ook deze toeschrijving is verworpen.

8

Berchem, Nicolaas Haarlem 1620-1683 Amsterdam Italiaans Landschap.

Doek.

Gesigneerd.

Afmeting: 50 cm x 60 cm.

Provenance: Collectie C.B. Van Bohemen, 5 januari 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925.

Bijzonderheden: Archief WvdM B-2.

Ingeruild.

9

Arntzenius, Paul Den Haag 1883-1965 Den Haag Stilleven.

Doek.

Gesigneerd.

Afmeting: 43,5 cm x 54 cm.

Provenance: Gekocht in het atelier van de schilder, 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was Ć&#x2019; 200,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

57

Foto Arend Velsink.

10

Tholen, Willem Bastiaan Amsterdam 1860-1931 Den Haag Zeilende schuit.

Doek op paneel.

Gesigneerd: rechtsonder.

Afmeting: 29,5 cm x 49,5 cm.

Provenance: Gekocht in het atelier van de schilder, 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was Ć&#x2019; 300,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

58

11

Tholen, Willem Bastiaan Amsterdam 1860-1931 Den Haag Zeegezicht.

Aquarel.

Gesigneerd.

Afmeting: 35,7 cm x 50,5 cm.

Provenance: Gekocht in het atelier van de schilder, 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 400,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

13

Robertson, Susanne (Suze) Den Haag 1855-1922 Den Haag Portret van een meisje.

Foto Frederik Muller & Cie 1919.

12

Hondecoeter, Melchior, de Utrecht 1636-1695 Amsterdam

Afmeting: 21 cm x 24 cm.

Jachtbuit.

Provenance: Collectie S. Robertson.

Collectie W. van der Mandele, 1925.

Literatuur en catalogi: Koninklijke Kunstzaal Kleykamp, Den Haag, Atelier Suze Robertson, 1925, 39, nr. 155.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 350,-.

Archief WvdM B-2.

Doek.

Gesigneerd.

Afmeting: 90 cm x 104,5 cm.

Een stilleven met dode haas, een fazant, zangvogels, zoals een goudvink en een ijsvogel, alsmede jachtattributen. Op de achtergrond een rotslandschap.

Provenance: Collectie J. Lek, Brussel.

Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Muller & Cie., Amsterdam, Catalogue d’une vente importante de Tableaux Anciens, 20 mei 1919, nr. 192.

Muller & Cie., Amsterdam, Tableaux Anciens Collections Jonas Lek, 31 maart 1925, 10, nr. 33.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 12, nr. 29.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 1.705,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

In 1919 verkocht bij Frederik Muller als Jan Baptiste Weenix (1621-1660), zonder vermelding van signatuur. De handtekening is overgetrokken of niet origineel.2

59

Foto Frans Hals Museum Haarlem.

60

14

Haarlem, Cornelis Cornelisz., van Haarlem 1562-1638 Haarlem Narrenkop.

Paneel.

Datering: ± 1594 - 1596.

Afmeting: 33,5 cm x 46,5 cm.

Een portret van nar met een gele zotskap. Mogelijk is dit Pieter Cornelisz. van der Morsch (1534-1628), gerechtsbode en rederijkerszot van der rederijkerskamer ‘De Witte Accolijen’ te Leiden.

Provenance: Collectie R.W.P. De Vries, Amsterdam, 1914.

Collectie Van der Meer, 22 mei 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Collectie Theater Instituut Nederland, Amsterdam, 1976.

Frans Hals Museum, Haarlem, permanente bruikleen sinds 2013.

Tentoonstellingen: Haus der Kunst, München, ‘Tronies, Marlene Dumas und die alten Meister’, van 29 oktober 2010 tot 6 februari 2011.

Frans Hals Museum, Haarlem, Cornelis van Haarlem, ‘De Hollandse ­Michelangelo’, 2012-2013.

Literatuur en catalogi: Thiel, Cornelis Cornelisz. Van Haarlem A Monograph and Catalogue Raisonné, 1961, 378-379.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, nr. 80.

Hartog Jager, ‘Onttoverde portretten’, in: NRC 5 november 2010.

Frans Hals Museum Haarlem, Cornelis van Haarlem 1562-1638, 2012, 88-89, afb. 90.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 1.650,-.

Archief WvdM B-1en 2.

Het is in 1925 gekocht als werk van Cornelis van Haarlem. In de veilingcatalogus van Sotheby Mak van Waay uit 1976 wordt dit werk toegeschreven aan Joachim Wtewael of omgeving (1566-1638). Vervolgens werd het paneel in 2012 tijdens de tentoonstelling in het Frans Hals Museum weer toegeschreven aan Cornelis van Haarlem.3 Het schilderij is vermoedelijk in de 18e eeuw vergroot aan de bovenzijde. De lijstmaat was toen 48 cm x 60,5 cm.

Er zijn drie verschillende varianten van de nar bekend.

61

Foto archief Van der Mandele.

62

15

Vlieger, Simon Jacobsz., de Rotterdam 1600-1653 Weesp Havengezicht.

Paneel.

Gesigneerd.

Afmeting: 26,5 cm x 33,5 cm.

Een havengezicht met twee mannen in een vissersvlet bij een palissade van een havenhoofd met op de achtergrond enige zeilschepen.

Provenance: Collectie A. Lehmann.

Collectie F.J. Lugt, Maartensdijk, 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Art Gallery R. Green, Londen 1977.

Literatuur en catalogi: Galerie George Petit Parijs, Collection Lehmann Catalogues Tableaux Anciens, 1925, nr. 293.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 55, nr. 72.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was Ć&#x2019; 3.000,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

Lugt heeft dit werk gekocht voor Van der Mandele in 1925.

63

64

16

Toorop, Johannes Theodores (Jan) Poerworedjo 1858-1928 Den Haag l’Annonciation du Nouveau Mysticisme.

Potlood en gouache op bruinig papier.

Gesigneerd en gedateerd: J.Th. Toorop 1893, rechtsonder.

Afmeting: 37 cm x 57,6 cm en 58 cm x 87 cm incl. lijst.

De ‘Verkondiging van de Nieuwe Mystiek’ is een landschap met diverse ontklede en gedeeltelijke ontklede vrouwen. In het midden staat een meisje op een troon van waterlelies met achter haar een groot kruis. Op de achtergrond zijn kale twijgen van bomen met enkele vruchten. Links verschijnen er engelen oprijzend uit een lange rechte boomstam.

Provenance: Collectie E. Chausson, Parijs, 1893.

Kunsthandel Buffa, Amsterdam, 26 september 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Tentoonstellingen: Les XX, Brussel, 1893.

Bibliothèque de l’Institut d’Histoirede l’Art Brussel, La Libre Esthetique, 1894.

Stedelijk Museum, Amsterdam, ‘Aquarellen ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan der Vereeniging tot het vormen van een openbare verzameling van hedendaagse Kunst’, 1934.

Gemeentemuseum Den Haag, ‘Jan Toorop, Zang der Tijden’, 2016.

Literatuur en catalogi: Catalogue de la Première Exposition à Bruxelles Bibliothèque de l’Institut National d’Histoire de l’Art Brussel, La Libre Esthetique, 1894, 49, nr. 444.

Zilcken, ‘Jan Toorop’, in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift, 1898, 119-125.

Plasschaert, Opmerkingen en gegevens over schilderkunst, 1914, 50, nr. XIII. Vries, ‘Toorop’s’, in: Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift, 1925.

Stedelijk Museum, Amsterdam, Aquarellen ter gelegenheid van het 60-jarig bestaan der Vereeniging tot het vormen van een openbare verzameling van hedendaagse Kunst, 1934, 22, nr. 122.

Veth, ‘Nederlandsche schilderkunst 1898-1948’, in: MBK,1948, 175-184.

Spaanstra-Polak, Het symbolisme in de Nederlandse schilderkunst 1890-1900, 1955, 147-151, nr. 40.

Wezel, ‘Streven naar iets’, in: Toorop/Klimt, 2006, 37-40.

Gemeentemuseum, Den Haag, Jan Toorop, Zang der Tijden, 2016, 94.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 3.500,-.

Archief WvdM B-1, 2 en 10.

Het werk zit in een witte lijst met links en rechts twee doodskoppen.

De componist Ernest Chausson kocht dit werk op de tentoonstelling Les XX te Brussel.

Van der Mandele ontving op 3 november 1923 een brief van Jan Toorop over dit werk (zie pag. 46).

Foto Arend Velsink.

65

17

Teniers de Jongere, David Antwerpen 1610-1690 Brussel Portret van een oude vrouw.

Paneel, ovaal.

Gesigneerd.

Afmeting: 24,5 cm x 33 cm.

Een oude vrouw zittend aan het spinnenwiel. Ze heeft grijze haren met een hoofdkapje en een grote witte kraag.

Provenance: Kunsthandel Terisse, Parijs, 1925.

Collectie F.J. Lugt, Maartensdijk, 1925.4 Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Privécollectie, Duitsland, 2012.

Literatuur en catalogi: Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 16, nr. 60.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 3.600,-.

Archief WvdM B-1, 2 en 12.

Lugt kocht dit werk in 1925 voor ƒ 1860,-.

Op 12 mei 2012 verkocht aan een particulier op de veiling van Lempertz te Keulen.

Foto RKD-Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis: 1001232381.

66

18

Goyen, Jan Josephsz., van Leiden 1596-1656 Den Haag Zes drinkende koeien.

Potloodtekening.

Gesigneerd en gedateerd: VG 1647.

Afmeting: 10,5 cm x 19,5 cm.

Een landschap met zes koeien aan het drinken, voor een deel in het water staande. In het midden een man die een mand sleept naar een roeiboot waar twee mensen in zitten. Links een viskorf met twee eenden.

Provenance: Collectie J.F. Ellinckhuysen, Rotterdam, 1878.

Collectie M v.d. Sylva, Brussel, 1914.

Collectie V. Decock, Parijs.

Collectie A. Doucet, Parijs.

Collectie F.J. Lugt, Maartensdijk, 1925.5 Collectie W. van der Mandele, 1925 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Veiling te Amsterdam, 19 november 1878.

Beck, Jan van Goyen, Oeuvreverzeichnis I, 1971-1973, 57, nr. 162.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was Ć&#x2019; 400,-.

Archief WvdM B-1, 2 en 12.

Lugt kocht dit werk in 1925 voor Ć&#x2019; 300,-.

Foto Arend Velsink.

67

19

Vlieger, Simon Jacobsz., de Rotterdam 1600-1653 Weesp Riviergezicht.

Paneel.

Gesigneerd.

Afmeting: 41 cm x 56 cm.

Provenance: Kunsthandel N. Beets, Amsterdam, 1925.

Collectie W. van der Mandele, 1925.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1925 was ƒ 4.600,-.

Het werk is door Van der Mandele in 1943 verkocht voor ƒ 9.000,-.

Archief WvdM B-1 en 2.

20

Brekelenkam, Quiringh Gerritsz Zwammerdam 1622-1668 Leiden Kleermakerswerkplaats.

Paneel.

Afmeting: 40 cm x 51 cm.

Een kleermaker zittend aan een tafel bezig om een zwart kostuum te maken. Hij draagt een bril en heeft een zwart vest aan met een witte kraag. De mouwen zijn bruin. Links van hem zit zijn leerling met een grote

hoed op. In het midden zit een jongen met lange blonde haren met een lap stof op zijn knieën. Het licht komt van rechts door een groot raam. Naast het raam hangt een vogelkooi.

Provenance: Collectie J. Porges, Parijs.

Collectie J. de la L…., Brussel, 1919.

Kunsthandel D. Komter, Amsterdam, 1924.

Collectie F.J. Lugt, Maartensdijk, 1926.

Collectie W. van der Mandele, 1926 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Mak, Amsterdam, Tentoonstelling collectie, 1-22 september 1924, 5, nr. 14.

Mak, Amsterdam, Tableaux Anciens, 9 maart 1926, 13, nr. 20.

Sotheby Mak van Waay, Amsterdam, catalogus 267, 1976, 9, nr. 11.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1926 was ƒ 1.485.

Archief WvdM B-1, 2 en 12.

Lugt heeft dit werk in 1926 op de veiling van Mak in Amsterdam gekocht voor Van der Mandele.

Foto RKD- Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis: 252188.

68

Foto RKD- Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis (RKDviewer).

21

Ostade, Izaac, van Haarlem 1621-1649 Haarlem Stalhoekje.

Paneel.

Afmeting: 19,5 cm x 24 cm.

Provenance: Collectie C. Hoogendijk, Den Haag.

Collectie G.J.A. Roeter van Zennen, Amsterdam 1912.

Collectie A. van Buuren, Amsterdam, 1926.

Collectie W. van der Mandele, 1926.

Kunsthandel P. de Boer, Amsterdam.

Collectie J. van Duyvendijk, Scheveningen, 1956.

Tentoonstellingen: Pulchri Studio, Den Haag, 1899.

Literatuur en catalogi: ‘Bespreking tentoonstelling in Pulchri’, in: De Nederlandse Spectator, 57, 1899, nr. 51.

Bijzonderheden: Aankoopprijs op 26 maart 1926 was ƒ 450,-.

Archief WvdM B-2.

Certificaat C. Hofstede de Groot, nr. 342.

Dit werk is door Van der Mandele verkocht. Datum en verkoopprijs niet bekend.

69

Foto Jan Torfs.

70

22

Vlaamse meester Madonna met kind.

Paneel.

Datering: ± 1475.

Afmeting: 28 cm x 35 cm.

Plaats: Brugge.

Madonna met kind met op de achtergrond een ­ommuurde tuin.

Provenance: Collectie E. Warneck, Parijs.

Collectie F.J. Lugt, Maartensdijk, 1926.

Collectie W. van der Mandele, 1926 tot 1952.

Collectie A.C.R. van der Mandele-Vermeer.

Literatuur en catalogi: Galerie Georges Petit, Parijs, Collection Warneck, 27 mei 1926, 20 nr. 6.

Bijzonderheden: Aankoopprijs in 1926 was ƒ 8.300,-.

Archief WvdM B-1, 2 en 12.

Het paneel zit in een vergulde bewerkte lijst met kolommen aan beide zijden.

Lugt kocht dit werk op de veiling van 27 mei 1926 en verkocht het aan Van der Mandele op 31 mei 1926.

In de veilingcatalogus van de collectie Warneck is dit werk toegeschreven aan H. Memling (1430-1494) of H. van der Goes (1440-1482).

71