9789401492843

ERIK VAN DE PERRE EIFEL-MOEZEL

REISGIDS NAAR HET MOOISTE VAN DE REGIO’S ROND AKEN, TRIER EN KOBLENZ

Hoe gebruik je deze gids?

naar de dichtstbijzijnde vrije parkeerplaats. www.apag.de

MET DE TREIN/BUS NAAR AKEN

Je kunt ook met de trein of bus naar Aken. Vanaf Brussel-Zuid brengt de Thalys of ICE je er in iets meer dan 1 uur heen, vanuit Utrecht spoor je in 3 uur via Keulen naar Aken. Wat langzamer, maar goedkoper is het vervoer met de bus (FlixBus). Reken voor het traject vanuit Brussel 2 tot 3 uur, vanaf Amsterdam 3 ½ tot 5 uur. www.b-europe.com, www.nsinternational.com, www.flixbus.com De oude binnenstad van Aken is compact en kan dus goed te voet worden verkend. Vele bezienswaardigheden, cafés, restaurants en winkels liggen er op een kluitje bijeen. De binnenstad

Museumkaart Wie verschillende musea wil bezoeken, spaart een hoop geld door zich de museumkaart Six for Six aan te schaffen. Deze geeft toegang tot het stadhuis en de vijf stedelijke musea Centre Charlemagne, Couven-Museum, Internationales Zeitungsmuseum, Suermondt-LudwigMuseum en Ludwig Forum. De kaart kost € 14 (€ 10 voor kinderen) en is zes maanden geldig. Ze is verkrijgbaar in alle musea en kan ook telefonisch of per e-mail worden besteld. 0241 432 49 22 kulturservice@mail.aachen.de

wordt omringd door twee ringwegen, waarvan het verloop overeenkomt met de gesloopte stadsmuren. De binnenring volgt het traject van de voormalige Barbarossamauer (zie blz. 80) de buitenring van de Gotische Mauer (zie blz. 80) Pal in het hart van Aken ligt de voormalige palts van Karel de Grote met de dom en het Rathaus. Ook enkele belangrijke musea, zoals het Centre Charlemagne en het Couven-Museum, vind je hier. De oude binnenstad met haar nauwe straatjes en historische pleinen, statige herenhuizen en grappige fonteinen is grotendeels verkeersvrij en nodigt uit om te flaneren. Het noordwesten van de binnenstad wordt ingenomen door de studentenwijk Pontviertel, die zich uitstrekt tussen de Markt en de Ponttor, een van de overgebleven stadspoorten. In deze wijk liggen ook de gebouwen van de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen (RWTH Aachen), naast vele pubs en cafés. Ook het Internationales Zeitungsmuseum is hier thuis. Bezienswaardigheden die wat verder weg liggen, zijn goed bereikbaar met de bussen van het openbare busnet ASEAG. Het centrale verkeersknooppunt van de stad bevindt zich bij de Elisenbrunnen, waar bijna alle bussen stoppen. In de linkervleugel van dit stijlvolle complex is ook het bureau voor toerisme (Tourist Info Elisenbrunnen) gevestigd. www.aseag.de

Tussen Aken en Koblenz kun je vandaag op vele plaatsen héérlijk eten. Sommige restaurants behoren tot de beste van het land: Steinheuers Restaurant (zie blz. 356) in Heppingen, Schanz in Piesport en Becker’s (zie blz. 550) in Trier hebben twee Michelin-sterren, Sonnora (zie blz. 511) in Dreis heeft er drie. Voor deze gids maakten we

De keuken van de Eifel

In de 19de eeuw werd de Eifel weinig vleiend ‘Pruisisch Siberië’ genoemd. De bevolking was arm, zelfs de adel kon zich amper dure, exotische specerijen veroorloven. Op tafel kwamen eenvoudige, stevige gerechten, bereid met producten van de eigen boerderij of tuin en wilde kruiden. Op de gastronomische landkaart was de Eifel een witte vlek en kreeg weinig aandacht. Ten onrechte, want tussen Hoge Venen en Rijn bedacht de huisvrouw met simpele middelen en een verbluffende creativiteit de heerlijkste gerechten. Vandaag beleeft de ‘armeluiskeuken’ van weleer een ware renaissance. Traditionele streekgerechten sieren, al dan niet in een modern kleedje gestoken, de kaart van een groeiend aantal restaurants.

Veel plattelandsbewoners zweren tot op de dag van vandaag bij Decke Bunne mit Mettwurst (tuinbonen met metworst), een stevig gerecht dat de boeren kracht gaf voor het harde werk op het veld. Populair is ook Bonne-Strüh een stoofpotje van zuurkool en witte bonen met varkensribbetjes of metworstjes. Achter de naam Pitter un Jupp verbergt zich een stoofpotje van savooi en wortelen met metworst. Pitter (Piet) en Jupp (Jozef) waren ooit veel voorkomende namen in de Eifel en lagen wellicht daarom aan de basis van deze stevige, alledaagse winterschotel.

In het voorjaar ontkom je niet aan de asperges Spargel), vaak geserveerd met Eifeler ham. In het najaar komen eekhoorntjesbrood Steinpilze en cantharellen Pfifferlinge op tafel, in de winter wild uit de lokale bossen. STRAUSSWIRTSCHAFTEN Een bijzonderheid van Ahr en Moezel zijn wijnhuisjes waar wijnboeren een aantal maanden per jaar hun eigen wijn mogen verkopen. De traditie gaat terug tot in de tijd van Karel de Grote. De keizer gaf de wijnboeren toestemming voor het exploiteren van Kranzwirtschaften of ‘kransherbergen’. Omdat de wijnboeren vóór de oogst hun vaten moesten leegmaken, nodigden ze gasten bij zich thuis uit. Als herkenningsteken werd aan de deur een Strauß een bosje bloemen of een krans van wijnranken aangebracht, onder het motto ‘Waar het bosje hangt, wordt wijn geserveerd’. Straußwirtschaften zijn meestal open in mei-juni (bottelen van de eerste wijn) en september-oktober (wijnfeesten). Bij de wijn worden hartige snacks aangeboden.

Regionalmarke EIFEL Kwaliteit uit de Eifel herken je meteen aan het logo van het ‘Regionaal merk EIFEL’. Het logo, een gele letter ‘e’ vóór een vierkleurige achtergrond, staat voor diversiteit en wordt onder meer toegekend aan hotels, restaurants en producenten. Tot de gekeurde producten horen kaas, eieren, vruchtensap, honing, worst, ham, bier, wijn, likeur en brandewijn. Voor bio-producten is er een afzonderlijk keurmerk. Het EIFEL-logo van restaurants houdt in dat minstens een derde van de gebruikte producten uit de regio afkomstig zijn, daarnaast staan typische Eifelgerechten op de kaart. www.regionalmarke-eifel.de

Lekkere stoofpotjes

Op een koude winterdag gaat er niets boven een dampend bord Jeärschtesupp een gortsoep met groenten en rundvlees.

Aardappelen bij de vleet Aardappelen spelen van oudsher een hoofdrol in de keuken van de Eifel. Een klassieke aardappelschotel, die nog steeds in vele huishoudens geregeld op tafel komt, is Döppekooche (van Döppe = pot, Kooche = taart). Dit gerecht werd vroeger traditioneel gegeten bij het SintMaartensfeest door arme lui die zich geen gans konden veroorloven. Het bestaat uit een deeg van geraspte aardappelen, uien en spek, dat in een gietijzeren vorm in de oven wordt gebakken. Het wordt in de regel geserveerd

aan de Roer verwijst naar de gelijknamige burchtruïne. Stevige kost (schnitzels, steaks, pizza’s) tegen schappelijke prijzen. €€

Senfmühle (zie blz. 115) Op de kaart staan spannende creaties, zoals een eendenboutje van barbarie-eend met pruimen-mosterdsaus of in boter gebakken snoekbaars met kerriemosterd €€€ Zur alten Frische Wendelinusstraße 5 52152 Simmerath-Woffelsbach 02473 23 15 za. 18.00-19.30 u, zo. 12.00-14.00 u www.altefrische.de Stevige burgerpot – van houthakkersschnitzel en varkenshaasje tot hertengoulash. Reserveren is de boodschap, want dit adresje is razend populair. Prima prijs-kwaliteitsverhouding! €€ Genießer Wirtshaus Hövel 15 52152 Simmerath-Rurberg 02473 32 12 do.-zo. 18.00-22.00 u geniesserwirtshaus.de Zoals de naam al doet vermoeden, staat dit adresje voor genieten met alle zintuigen. Op de kaart staan streekgerechten, zoals Döppekooche (zie blz. 27) en spannende

themamenu’s (Eifel, Alpen). Tip: vraag op zondagavond naar het ‘verrassingsmenu’ – een driegangenmenu aangeboden tegen de onwaarschijnlijke prijs van € 15 (zie ook blz. 99) €€ Eifelhaus Am Obersee 52152 Simmerath-Einruhr 02485 721 maart-nov. ma.-di., do.-zo. 10.30-21.00 u, vr.-za. 10.30-22.00 u www.eifelhaus-einruhr.de Het Eifelhaus scoort met zijn ligging aan de Obersee en lekker eten, bij zomers weer ook geserveerd in de biergarten met uitzicht op het stuwmeer. In de keuken worden hoofdzakelijk regionale producten verwerkt. De koffie wordt zelf gebrand. €€

Monschauer Dütchen

Monschauer Dütchen zijn kleine, knapperige hoorntjes. Het deeg van suiker, boter, meel en eieren wordt gebakken bij een temperatuur van 250 °C. Daarna worden de Dütchen afgeleid van Tütchen (zakje), met de hand gevormd. ‘Dat moet snel gaan’, legt Jürgen Thiemann (Rur Café) uit, ‘want na één minuut worden ze star en als je niet oplet, brand je je vingers’. De lekkernij wordt geserveerd met ijs, slagroom of verse vruchten.

Elk hoofdstuk opent met een stad- of regiokaart waarop alle bezienswaardigheden worden gesitueerd

Vooraan in de gids maak je kennis met de Eifel en de Moezel-regio in verschillende thema’s, zoals streekproducten, een evenementenkalender, reizen met de kinderen, eten en drinken …

regio krijg je een uitgeteste selectie van de beste logeer- en restaurantadressen .

Onontbeerlijk voor je bezoek: adresgegevens, openingstijden en toegangsprijzen overzichtelijk gebundeld

30 min., € 4,25 www.rotweinwanderweg.de De Rotweinwanderweg (RWW) is een echte wandelklassieker. Deze 35 kilometer lange panoramaroute door de wijnbergen ten noorden van de Ahr verbindt Bad Bodendorf met Altenahr. Wie het hele traject wil lopen, kan de route ook in twee of drie etappes opdelen. De route is gemarkeerd met een eigen logo: rode druiven op een witte achtergrond. Langs de route vind je talrijke eet- en wijnhuisjes. En voor wie wil afkorten: een station is nooit ver weg Het mooiste stuk voert van Ahrweiler naar Mayschoß. Vanaf het station van Ahrweiler kom je via de Bahnhofstraße, Wilhelmstraße, Elligstraße en Stummerichsweg in een kwartiertje uit op de RWW.

Interessante weetjes en anekdotes staan in aparte kaderstukjes

Het verloop van het pad is aanvankelijk identiek met het Weinbaulehrpfad, een educatief pad dat met infoborden een beeld schetst van het wijnbouwgebied Ahr. In een zijdal van de Ahr stuit je op de kolossale betonnen brugpijlers van het onvoltooide viaduct over de Adenbach (1910-1924), onderdeel van een strategische spoorlijn, die nooit in gebruik werd genomen (zie ook blz. 370) De pijlers zijn nu geïntegreerd

tip wist je dat plan je bezoek wat is er te zien?

Gratis met het openbaar vervoer Wie in het Ahrdal overnacht, betaalt naast de overnachting ook een toeristenbelasting (€ 3 per nacht). Vraag bij het inchecken naar de bezoekerskaart Gästekarte). Met de kaart kun je o.a. gratis gebruik maken van alle bussen en treinen van het Verkehrsverbund Rhein-Mosel (VRM).

Leven in een tunnel

In de jaren 1944-45 vonden 2500 inwoners van Ahrweiler in de Silberbergtunnel beschutting tijdens geallieerde luchtaanvallen. In de tunnel werden tientallen houten barakken gebouwd. Vaak leefden tot twintig mensen onder primitieve omstandigheden onder één dak. De barakken hadden zelfs huisnummers en lagen in twee rijen gerangschikt langs een enge passage, de Adolf-Hitler-Allee. Naast de huisjes was er zelfs een kapel en een dokterspraktijk. Zo ontstond een heuse stad in de berg Omdat de luchtaanvallen meestal overdag plaatsvonden, zakten

De pictogrammen rechtsboven categoriseren de bezienswaardigheid volgens interesse:

activiteit (wandeling, fietstocht …)

bijzonder gebouw

hoogtepunt van de auteur

geschikt voor kinderen

hotel

kasteel

naar het uitkijkpunt Fischley en daalt dan door de steile wijngaarden naar de imposante ruïne van het Kloster Marienthal, het perfecte decor om te genieten van een portie tarte flambée en een glas spätburgunder van het gelijknamige wijngoed (zie blz. 356) Meteen daarna schiet de RWW weer de hoogte in en kronkelt nu door de wijngaarden rond Dernau. Voorbij de Dr.-Karl-Näkel-Hütte (schuilhut) wordt het spannend: de RWW vernauwt nu tot een smal pad, dat langs knoestige eiken en wilde rotsformaties naar de Mosesquelle slingert, waar zich een mooi uitzicht op de wijndorpen Dernau en Rech ontvouwt. Het pad zakt vervolgens tussen de wijnstokken van de Recher Herrenberg naar het wijndorp Rech. Daarna is het terrein zo steil, dat het pad soms met behulp van explosieven in de leisteenrots uitgehakt moest worden. Vanaf de schuilhut Korbachrast kijk je uit op het wijndorp Mayschoß en de ruïne van de Saffenburg, de oudste burcht van het Ahrdal. Bij het Weinhaus Michaelishof verlaat je de RWW en daal je af naar Mayschoß. Het station ligt vlakbij, aan de overkant van de rivier.

Hoewel door de tunnel nooit een trein zou rollen, bleek hij van onschatbare waarde in de Tweede Wereldoorlog.

kerk

must see

park/tuin

restaurant

winkel/shopping

Dankzij het gebruik van pictogrammen navigeer je makkelijk door de tekst:

Eifel en Moezel, veel meer dan woud en wijn

Ooit werd de Eifel het ‘Siberië van Pruisen’ genoemd omwille van het barre klimaat op de ruige hoogten In de dorpen heerste armoede, vele gebieden werden geteisterd door ontvolking Voor reizigers was de Eifel een witte vlek op de kaart . Vanuit het oogpunt van vandaag was al die ellende wellicht een meevaller, want net de armoede redde vele vakwerkdorpen zoals Monschau, Bad Münstereifel of Monreal van de sloophamer Mensen hadden gewoon geen geld voor nieuwe, moderne huizen Maar mooie vakwerkdorpen zijn niet de enige reden voor een bezoek aan deze veelzijdige regio, die, ondanks de geringe afstand van Vlaanderen of Nederland, nog vrij onbekend is

Met Aken, Koblenz en Trier telt de regio bijvoorbeeld ook drie mooie bestemmingen voor citytrippers, elk met hun eigen verhaal Dat van Trier kleurt bijvoorbeeld Romeins Héél Romeins In de 4de eeuw n Chr was de keizerstad een van de belangrijkste centra van het West-Romeinse Rijk Daaraan herinneren nog vele imposante Romeinse monumenten, die Trier een plaats op de Werelderfgoedlijst van Unesco opleverde . Met de val van het Romeinse Rijk verbleekte de ster van Trier En begon de opgang van Aken, de latere hoofdstad van het rijk van Karel de Grote . Het erfgoed van Karel is op zich al een reden om Aken te bezoeken Of toch maar liever Koblenz met Ehrenbreitstein, de op een na grootste vesting van Europa?

In de driehoek tussen de drie steden ligt de Eifel Een dunbevolkt gebied met hoge, beboste kammen in het westen, grote stuwmeren in het noorden, diep ingesneden dalen in het zuiden en wilde zandsteenrotsen in het zuidwesten Maar wat vooral tot de verbeelding spreekt, zijn de vulkanen .

Vulkanen? Op een paar uur rijden van Antwerpen of Amsterdam? Ja, zeker En die zijn niet eens zo oud . De jongste eruptie vond 10 900 jaar geleden plaats, de heftigste 12 900 jaar geleden: bij de explosie van de Laacher See-vulkaan werd de Rijn door asregens afgedamd Maar goed dat die Eifelvulkanen intussen uitgedoofd zijn, denk je dan Maar… zijn ze dat ook echt?

Koude geisers, thermale bronnen of koolzuurgas (een vulkanisch gas) dat in de Laacher See opborrelt, tonen dat het vuur in de diepte nog sluimert . Geologen wijzen ook op de mantelpluim onder de Eifel, een geweldige magmabubbel, die langzaam maar zeker vanuit de diepte opstijgt en de Eifelvulkanen op een dag opnieuw van munitie zal voorzien Maar geen nood, dat zijn zorgen voor morgen Er is dus

zeker nog tijd zat om je wandelschoenen aan te trekken of de fiets van stal te halen . Doen, want een pittige wandeling of fietstocht is toch nog altijd de beste manier om de schoonheid van dit veelzijdige gebied op te snuiven .

Op de wijnliefhebber wachten twee topwijnregio’s De Ahr, het noordelijkste Duitse wijngebied, levert uitstekende rode wijnen . De Moezel, de oudste wijnstreek van het land, staat voor excellente witte wijn, vooral riesling Van juli tot oktober brengen wijnfeesten extra kleur – én drukte .

Dit boek presenteert niet alleen de grote attracties van Eifel en Moezel, maar neemt je ook op sleeptouw voor een ontdekkingstocht naar verborgen parels, zoals Eschfeld, waar pastoor März 15 jaar lang met penseel en verf in de weer was om zijn kerk in één groot Bijbels prentenboek om te toveren Het verhaal van de Bruder-Klaus-Feldkapelle vertelt hoe een

eenvoudige boer uit Wachendorf een wereldberoemd architect wist te overhalen om voor hem aan de slag te gaan We ontmoeten muizenvallenbouwers en autocoureurs in de Vulkaaneifel En gaan op zoek naar het geheim achter de raadselachtige dood van acht jonge monniken van het klooster Maria Laach in de 19de eeuw Aan de Moezel klauteren we over ladders en beugels door de steilste wijnberg van Europa, slenteren door middeleeuwse vakwerkstadjes zoals Bernkastel of Ediger, vergapen ons aan romantische burchten zoals de Reichsburg

Cochem of Burg Eltz en dalen in Cochem vanuit een onopvallend huis in een onopvallende wijk in een kolossale bunker af, die tijdens de Koude Oorlog een van de best bewaarde geheimen van Duitsland bevatte En… en… en… Veel plezier bij het struinen door de mooiste hoekjes van Eifel en Moezel

Dankwoord

Een woord van dank aan al diegenen die mij bij de realisatie van dit boek hebben geholpen: Nicole Elsen en Uschi Regh (Eifel Tourismus), Dr. Kathrin Steinhauer-Tepütt (Aachen Tourist Service), René Wißgott (Rureifel Tourismus), Patrick Schmidder (Nordeifel Tourismus), Thomas Räthlein (Gesundland Vulkaneifel), Ann-Kathrin Schürmann (Nürburgring 1927), Uschi Hallet (Tourist-Information Bitburger Land), Bruno Zwank (Felsenland Südeifel Tourismus), Barbara Knieps (Ahrtal-Tourismus Bad Neuenahr-Ahrweiler), Frank Neideck (Vulkanregion Laacher See), Christiane Heinen (Mosellandtouristik), Diana Sommer (Koblenz-Touristik), Harald Bacher (Ferienland Cochem), Claudia Richter-Marx (Tourist-Information Traben Trarbach), Claus Conrad (Wein- und Ferienregion Bernkastel-Kues), Lisa Forens (Trier Tourismus und Marketing), Hans-Dieter Heck (Holsthum), Irene Sartoris (Strohn) en Rob Groters, Sandra Dunkmann, Biggi, Maikel en Kimberly Heu, die mij op diverse fietstochten en wandelingen hebben begeleid

Erik Van de Perre

TOP 10 Must sees 1 2

Aachener Dom en Domschatzkammer AKEN

De dom, ontstaan uit de paltskapel van Karel de Grote, is een van de meest imposante kerken van Europa De kerkschat geldt als de rijkste ten noorden van de Alpen! blz 64 en 66

Monschau

MONSCHAU/ MONSCHAUER LAND

Het ensemble van pittoreske vakwerkhuizen en statige patriciërshuizen aan de Roer geldt als een van de mooiste stadjes van Duitsland blz . 113

Teufelsschlucht

ERNZEN/ZUID-EIFEL

De grillige rotsformaties van de ‘duivelskloof’ behoren tot het mooiste wat de Eifel te bieden heeft .

blz 262

3 4

Dauner Maare

DAUN/VULKAANEIFEL

De drie met water gevulde explosiekraters zijn voor velen het zinnebeeld van de Vulkaaneifel

blz 319

Abtei Maria Laach

MARIA LAACH/OOST-EIFEL

De benedictijnenabdij met de prachtige basiliek, geïnspireerd door de romaanse domkerken van Speyer, Mainz en Worms, is wellicht het beroemdste gebouw van de Eifel

blz 394

5 6

Burg Eltz

WIERSCHEM/OOST-EIFEL

Een van de mooiste kastelen van Duitsland, nooit veroverd of verwoest, altijd een bron van inspiratie voor schrijvers en schilders

blz 425

Festung

Ehrenbreitstein

KOBLENZ

Nog groter is alleen de vesting Gibraltar! Een bezoek aan de vesting Ehrenbreitstein loont alleen al de moeite omwille van de spectaculaire rit met de kabelbaan over de Rijn

blz 455

Reichsburg

Cochem

COCHEM/BENEDEN-MOEZEL

De Moezel is ongelooflijk rijk aan burchten en kastelen Maar als er een met kop en schouders bovenuit steekt, dan is het toch deze Voor velen geldt de Reichsburg Cochem vandaag als het toonbeeld van de romantiek

blz 487

Bernkastel

BERNKASTEL-KUES/ MIDDEN-MOEZEL

Mooi, mooier, Bernkastel Nergens vind je meer schilderachtige vakwerkhuizen op een kluitje bijeen

blz 531

Porta Nigra

TRIER

De grootste en bekendste Romeinse stadspoort ten noorden van de Alpen is hét symbool van Trier

blz 556

TOP 10 Hoogtepunten van de auteur

1 2

Kajakken op de Roer

HEIMBACH/RUREIFEL

De populairste wildwaterrivier in het westen van Duitsland verrast met kleine stroomversnellingen, oerwoud-feeling en een rijke fauna – van bevers tot ijsvogels .

blz 143

Nationaal Park Eifel

SCHLEIDEN/RUREIFEL

Met zijn ongerepte bossen en hoogvlakten, wilde dalen en glinsterende stuwmeren is het nationale park een paradijs voor buitensporters en natuurliefhebbers .

blz 148

blz . 169

3 4

LVR-Freilichtmuseum Kommern

MECHERNICH-KOMMERN/ NOORD-EIFEL

Vakwerkboerderijtjes, molens, bakhuizen en schooltjes geven een boeiende kijk op het leven van weleer Van april tot oktober brengen acteurs het openluchtmuseum tot leven

Bruder-KlausFeldkapelle

MECHERNICH-WACHENDORF/ NOORD-EIFEL

Midden in de velden bouwde een boer een kapel En wat voor één! Het ontwerp is van de Zwitserse sterarchitect Peter Zumthor Een van de meest verrassende bouwwerken in de Eifel!

blz 174

De kerk van Eschfeld

ESCHFELD/WEST-EIFEL

15 jaar lang beschilderde pastoor Christoph März muren en plafonds van de Kirche St . Luzia . Het resultaat is één groot Bijbels prentenboek Schitterend!

blz 226

5 6

Wallender Born

WALLENBORN/ VULKAANEIFEL

De Wallender Born is een typische koudwatergeiser Bij elke uitbarsting spuit hij ruim drie meter hoog

blz 322

Deutsches Eck

KOBLENZ

De kleine landtong aan de samenvloeiing van Moezel en Rijn is hét symbool van Koblenz

Daarnaast staat het kolossale bronzen ruiterstandbeeld van Wilhelm I ook voor de wilhelminische grootheidswaanzin

blz . 449

7 8

Calmont Klettersteig

EDIGER-ELLER/ BENEDEN-MOEZEL

Dwars door de steilste wijnberg van Europa loopt de bekendste wandelroute van de Moezel Een heuse via ferrata, beveiligd met stalen kabels, ladders en beugels .

blz 496

Jugendstil in Traben-Trarbach

TRABEN-TRARBACH/ MIDDEN-MOEZEL

Een paar grote branden schiepen de ruimte, schatrijke wijnkooplui hadden het nodige kleingeld, sterarchitect Bruno Möhring de fantasie om het wijnstadje om te toveren tot een parel van de jugendstil

blz . 520

9 10

Schatzkammer der Stadtbibliothek Trier

TRIER

Een unieke verzameling middeleeuwse manuscripten De Codex Egberti is ook Unesco-werelderfgoed

blz 570

Reizen naar Eifel en Moezel

Met de auto

Vanaf Brussel is het ongeveer 145 kilometer naar Aken, 250 kilometer naar Trier en 295 kilometer naar Koblenz . Utrecht ligt

195 kilometer van Aken, 350 kilometer van Trier en 330 kilometer van Koblenz

Aken en de Noord-Eifel bereik je vanuit Vlaanderen via Genk en Heerlen (E314) of via Luik (E40), vanuit Nederland via Heerlen (A2/A76)

De snelste route naar het Ahrdal voert vanuit Vlaanderen via de A4 en A61, vanuit Nederland via de A61 . De A61 geeft ook toegang tot de Oost-Eifel, Koblenz en de Beneden-Moezel

De weg naar de Zuid-Eifel, Trier en de MiddenMoezel voert over St . Vith (E42) en de A60 .

De snelste route naar de Vulkaaneifel is vanuit

Vlaanderen over St Vith (E42) en de B410, vanuit Nederland over de A61 en A1

Kijk voor een handige routeplanner op:

www anwb nl

www .touring .be

Met de trein

Naar de grote steden bestaan goede treinverbindingen vanuit België en Nederland

Vanaf Brussel-Zuid brengt de Thalys of ICE je in iets meer dan 1 uur rechtstreeks naar Aken

Naar Koblenz doe je er iets meer dan 3 uur over (via Keulen), naar Trier 4 uur 15 min . (via Luxemburg)

Vanaf Utrecht spoor je in rond 3 uur naar Aken (via Heerlen) De treinreis naar Koblenz duurt ca . 3,5 uur, deze naar Trier ruim 5 tot 6,5 uur (telkens via Keulen)

Bedenk wel dat het spoorwegnet niet zo dicht is als je dat van België of Nederland gewend bent Diverse toeristische centra zoals Daun, Manderscheid, Prüm of Bernkastel-Kues beschikken niet over een station

De regio heeft twee hoofdspoorlijnen De lijn Keulen–Trier gaat dwars door de Eifel, de lijn Koblenz–Perl, de zogenaamde Moselstrecke, volgt in grote trekken het verloop van de Moezel Op beide lijnen rijden regionale sneltreinen (Regional-Express) en stoptreinen (Regionalbahn) Goed bereikbaar is ook het Ahrdal (via Keulen en Remagen)

Wie tijdig reserveert, spaart veel geld . Met de Super Sparpreis Europa kun je al naar de Eifel of de Moezel vanaf € 20 enkele reis

www nsinternational com

www b-europe com

www bahn de Met de bus

Flixbus onderhoudt vanuit diverse steden in België en Nederland dagelijks rechtstreekse busverbindingen naar Aken . Eurolines rijdt van Brussel naar Aken

www flixbus com

www .eurolines .com

Met het vliegtuig

De dichtstbije internationale luchthaven is de Flughafen Köln/Bonn Deze ligt halverwege tussen Keulen en Bonn Gezien de beperkte afstand zal vliegen voor reizigers naar de Eifel of Moezel zelden tijdswinst opleveren . De trein is daar zeker het betere alternatief

Reizen in de Eifel en Moezel-regio

Auto

Duitse snelwegen en B-wegen zijn van uitstekende kwaliteit Een snelle noord-zuidverbinding door de Eifel ontbreekt echter nog altijd: de A1 verbindt Keulen met Trier, maar op een 33 km lang deelstuk tussen Blankenheim en Daun moet je nog steeds over een B-weg Ook de A60, die van St . Vith (B) naar Wittlich leidt, is tussen Winterspelt en Prüm een enkelbaansweg

WAAR JE OP MOET LETTEN

Het maximaal toegestane alcoholgehalte in het bloed is 0,5 promille . Voor bestuurders die minder dan twee jaar over een rijbewijs beschikken of jonger zijn dan 21 jaar, geldt een absoluut alcoholverbod Binnen de bebouwde kom bedraagt de maximumsnelheid 50 km/u, buiten de bebouwde kom 100 km/u Op de snelweg geldt een richtsnelheid van 130 km/u, verplichte maximumsnelheden komen op veel trajecten voor en worden aangegeven

In Duitsland hebben veel steden een milieuzone (Umweltzone), waar een milieusticker (Umweltplakette) verplicht is Er bestaan drie kleuren stickers: groen, geel en rood De aan het voertuig toegekende kleur wordt bepaald door de uitstoot . Ook de binnenstad van Aken heeft zo’n milieuzone en is alleen toegankelijk voor voertuigen met een groene sticker Wie zonder sticker de stad inrijdt, riskeert een boete van € 100 Het groene milieuvignet voor Aken is verkrijgbaar bij:

VAB: www .vab .be

TÜV Nederland: www tuv nl

Regionale vervoersverenigingen

Het openbaar vervoer wordt verzorgd door vier regionale vervoersverenigingen (Verkehrsverbunde), die elk een eigen dienstregeling (trein/ bus) publiceren:

Aachener Verkehrsverbund: Aken, Monschauer Land en Rureifel

www .avv .de Verkehrsverbund Rhein-Sieg: Noord-Eifel

www vrs de Verkehrsverbund Rhein-Mosel: Ahrdal, Oost-Eifel, Koblenz en Beneden-Moezel

www vrminfo de Verkehrsverbund Region Trier: Westen Zuid-Eifel, Vulkaaneifel, Trier en Midden-Moezel

www vrt-info de Trein

www bahn de De belangrijkste spoorverbinding van de Deutsche Bahn (DB) in de Eifel is de lijn Keulen–Trier, die in Noord-Zuidrichting verloopt en o a Mechernich, Nettersheim, Blankenheim (Wald), Gerolstein en Bitburg (Erdorf) bedient De tweede hoofdverbinding is de lijn Koblenz–Perl, die Koblenz o .a . met Kobern-Gondorf, Treis-Karden, Cochem en Trier verbindt

Belangrijke regionale verbindingen zijn de: Rurtalbahn: Düren–Heimbach

www rurtalbahn de Voreifelbahn: Bonn–Euskirchen–Bad

Münstereifel

www vareo de Ahrtalbahn: Bonn–Remagen–Walporzheim

www .vareo .de

Lahn-Eifel-Bahn: Andernach–Kaisersesch

www lahn-eifel-bahn de

Moselweinbahn: Bullay–Traben-Trarbach

www .moselwein-bahn .de

Fietsen kunnen in de regel mee op regionale sneltreinen (RE), stoptreinen (RB) en sommige IC-treinen In Rijnland-Palts is het transport van de fiets op weekdagen (vanaf 9 uur!) of in het weekend gratis In Noordrijn-Westfalen moet je een fietsticket (€ 5,10) kopen .

TOERISTISCHE SPOORLIJNEN

De Oleftalbahn rijdt in het seizoen tussen

Kall en Hellenthal

www .oleftalbahn .de

De Vulkan-Express of Brohltalbahn (zie blz 401) dendert door het Brohltal tussen

Brohl en Engeln

www .vulkan-express .de

Bus

De hoofdlijnen zoals Prüm–Gerolstein en Gerolstein–Daun worden dagelijks bediend Veel kleinere plaatsen zijn alleen van maandag t .e .m . vrijdag met de bus bereikbaar en in de schoolvakantie al helemaal niet .

TaxiBus

Om het busvervoer op weinig gefrequenteerde routes attractiever te maken, werd de TaxiBus of AST (Anruf-Sammeltaxi), een soort collectieve taxi, in het leven geroepen Deze rijdt enkel op bepaalde lijnen, herkenbaar in de dienstregeling aan de afgebeelde telefoonhoorn Een rit met de TaxiBus moet uiterlijk 30 min voor de in de dienstregeling aangegeven vertrektijd telefonisch of online worden besteld bij de lokale AST-centrale Het vervoer gebeurt met een taxi of minibus De prijs ligt iets hoger dan bij een reguliere busverbinding, maar duidelijk onder de prijs van een taxirit

avv de/de/fahrplaene/anruf-linien

www rvk de/taxibus-und-ast

www .vrminfo .de/service/infos-download/ besondere-fahrangebote

Wandelbus

Sommige regio’s beschikken over een goed netwerk van Wanderbusse Dat zijn bussen die speciaal aan de behoeften van wandelaars voldoen

Je vindt ze vooral in het noorden van de Eifel, bijvoorbeeld de:

Eifelsteig-Wanderbus: Kall–Nettersheim–Blankenheim–Mirbach (lijn 770) Deze buslijn verbindt drie Eifelsteig-etappes en diverse lokale paden

Wanderbus Oberes Ahrtal: Altenahr–Blankenheim–Blankenheim-Wald (lijn 899) Met deze bus zijn de eerste vier etappes van de AhrSteig bereikbaar .

Wanderbus Wilder Kermeter: Gemünd–Wilder Kermeter–Heimbach (lijn 231) Deze buslijn ontsluit de omgeving van de Wilder Kermeter, in het hart van het nationaal park Eifel . nordeifel-tourismus de/aktivzeit/wandern/ wanderbusse

Fietsbus

Interessant voor fietsers zijn de RadBusse (fietsbussen) Dat zijn bussen met een aanhanger voor het transport van fietsen, die worden ingezet langs populaire fietsroutes

Vooral in Rijnland-Palts rijden talloze ‘fietsbussen’, waaronder de:

RadBus MaareMosel: Bernkastel-Kues–Daun (Maare-Mosel-Radweg)

RadBus Moseltal: Trier–Bernkastel-Kues (Mosel-Radweg)

www radbusse de Boot

RONDVAARTEN OP DE MOEZEL

Heel andere perspectieven van de wijnbergen, burchten en vakwerkdorpjes langs de Moezel

biedt een boottocht op de rivier Volgende rederijen zijn op de Moezel actief:

Personenschifffahrt Gebr. Kolb: tal van rondvaarten, van 1 uur tot een hele dag tussen Trier en Treis-Karden, april-okt .

www moselrundfahrten de Köln-Düsseldorfer Deutsche Rheinschiffahrt (KD): rondvaarten in Koblenz april-okt dag ; rondvaarten in Cochem mei-okt . di .-zo .

www k-d com

VEERPONTEN OP DE MOEZEL

De Moezel telt tussen Koblenz en de Luxemburgse grens acht veerverbindingen . De veren in Klotten, Beilstein, Briedel, Pünderich en Oberbillig vervoeren ook auto’s De pontjes in Koblenz, Alf en Enkirch zijn voet- en fietsveren Met uitzondering van het autoveer Oberbillig–Wasserbillig varen de ponten niet in de winter Ook bij hoogwater varen de veren niet uit

RONDVAARTBOTEN BRENGEN JE NAAR DE MOOISTE PLEKJES VAN DE MOEZEL, BIJVOORBEELD NAAR HET MIDDELEEUWSE BEILSTEIN

Aken

De stad van Keizer Karel

Aken is onlosmakelijk verbonden met de naam van Karel de Grote Vele winters lang kwam de legendarische keizer – heerser over een rijk dat zich uitstrekte van de Pyreneeën tot aan de Oostzee en van Hongarije tot Normandië – er op krachten bij een bad in de geneeskrachtige, hete bronnen De palts van Aken was zijn lievelingspaleis . En de paltskapel zou later uitgroeien tot de Dom van Aken

Het rijk van Karel de Grote viel uiteindelijk uiteen Maar zijn verbluffend eenvoudige, marmeren troon is nog steeds te bewonderen in de Aachener Dom, die sinds 1978 op de Werelderfgoedlijst van Unesco staat

Must-see

Aachener Dom en Domschatzkammer

AKEN

De dom, ontstaan uit de paltskapel van Karel de Grote, is een van de meest imposante kerken van Europa . De kerkschat geldt als de rijkste ten noorden van de Alpen! blz 64 en 66

De band met Karel de Grote – Charlemagne in het Frans – wordt ook onderstreept door het Centre Charlemagne in Aken, een multimediaal museum over de geschiedenis van de stad, dat in 2014 werd geopend, naar aanleiding van de twaalfhonderdste sterfdag van de keizer En door de Route Charlemagne, die toeristen langs historisch belangrijke bezienswaardigheden leidt doorheen Aken

THERMALE BRONNEN

Aken heet officieel ‘Bad Aken’ – een verwijzing naar het verleden van de stad als een van de toonaangevende kuuroorden van Europa Het heilzame water van zijn thermale bronnen lokte eerst de Kelten en later de Romeinen, die in het kuurbad Aquae Granni – aqua betekent water, Grannus is de Keltische god van de genezing –verlichting van hun reumatische pijn zochten

In de wijk Burtscheid, in het zuidoosten van Aken, waar tot 75 °C heet water uit de grond opborrelt, openden de Romeinen al in de 1ste eeuw n Chr de eerste baden Verder werden in het centrum van Aken de resten van twee Romeinse thermen gevonden

Ook in de middeleeuwen werd op beide plaatsen gekuurd . Doch de grote bloei van ‘Bad Aken’ volgde in de 17de eeuw, ironisch genoeg nadat de stad eerst door het vuur was verteerd

Wandelen en fietsen

Aken is het beginpunt van een van de mooiste fietsroutes van de Eifel: de VennbahnRadweg is aangelegd in de bedding van een opgedoekte spoorlijn . Een genot, niet alleen voor liefhebbers van spoorwegnostalgie!

blz 44

In Kornelimünster begint de vermaarde Eifelsteig, die dwars door de Eifel naar Trier voert De 313 km lange wandelroute verbindt ruisende bossen, diepblauwe stuwmeren, wilde kalksteenrotsen, geheimzinnige kratermeren, diep ingesneden dalen en verborgen kastelen

blz . 43

Met de kinderen

In het Centre Charlemagne wordt de geschiedenis van Aken op een boeiende wijze uiteengezet Een goede Nederlandstalige audiogids zorgt ervoor dat ook de kids in het verhaal betrokken worden

blz 70

In 1656 viel heel Aken ten prooi aan de vlammen Bij de heropbouw speelden de architecten Johann Joseph en Jakob Couven, vader en zoon, een sleutelrol De vader had Belgische roots Zijn voorouders kwamen uit het Luikse

Een andere landgenoot die bij de heropbouw op het voorplan trad, was François Blondel, een Luikse kuurarts, vastberaden de ‘door brand verwoeste stad met behulp van water uit zijn as te laten herrijzen’ . Overal verrezen badinrichtingen en hotels Aken groeide uit tot een mondain baden kuurcentrum, en gold tot diep in de 19de eeuw als de place to be voor de Europese aristocratie Tegenwoordig worden de thermale bronnen in Burtscheid nog gebruikt in enkele kuurklinieken In Aken voeden ze de wellnessfaciliteiten van de Carolus Thermen

FRISSE WIND

Door de oude binnenstad van Aken waait vandaag een frisse wind En daarvoor zorgen in de eerste plaats de vele studenten Ze zijn met ruim 50 .000, boven op een bevolking van 250 000 mensen 40 000 onder hen studeren aan de Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule Aachen (RWTH Aachen), een van de vermaardste technische universiteiten in Duitsland en Europa

Wereldwijde bekendheid bij paardensportliefhebbers kreeg Aken door het CHIO Aken, voor velen het beste paardensporttoernooi in de openlucht Een andere publiekstrekker is de kerstmarkt van Aken, die jaarlijks door 1,5 miljoen mensen wordt bezocht .

Logeren

Relax Aachener Boardinghouse

Brabantstraße 10-18

52070 Aachen

0174 572 25 11

www relax-aachen de 20 moderne, pas gerenoveerde appartementen met keuken en eigen douche, maar wc op de gang De ligging aan een rustige zijstraat, net buiten het centrum, is zeker geen nadeel Er wordt geen ontbijt geserveerd €

B&B Hotel Aachen-City

Großkölnstraße 57-63

52062 Aachen

0241 94 37 96 70

www hotel-bb com Dit gloednieuwe adresje in het hart van de oude binnenstad biedt compacte, moderne, geluiddichte kamers, geïnspireerd door de nabije dom Overnachtingsgasten die met de auto komen, kunnen deze aan gereduceerd tarief kwijt in de ondergrondse parkeergarage (APAG) in de nabije Couvenstraße Populair bij zakenlui en jonge citytrippers €€

Haus am Hühnerdieb

Rommelsgasse 2-3

52062 Aachen

0241 93 67 47

www hausamhuehnerdieb de Centraler kan het niet! Achter de façade van dit historische pand vlak bij de Hühnerplatz schuilen elf moderne, pas gerenoveerde kamers Dit is geen klassiek hotel en er is bijvoorbeeld geen receptie Reserveren doe je online of telefonisch, waarna je een zescijferige pincode op je mobiele telefoon ontvangt, die toegang geeft tot de kamer . Er wordt geen ontbijt verstrekt, daarvoor kun je terecht in het nabije Café Middelberg (zie blz 56) Op de begane grond zit het Italiaanse restaurant Al Triangolo (zie blz . 55) . €€

Minx – CityHotels

Seilgraben 2

52062 Aachen

0241 51 83 30

www minx-hotels de Een leuk hotelletje geleid door een zeer vriendelijk en behulpzaam stel . De ligging, vlak bij dom en voetgangersgebied, en de prijskwaliteitsverhouding zijn top €€€

Mercure Hotel Aachen Europaplatz

Joseph-von-Görres-Straße 21

52068 Aachen

0241 168 70

www mercure-aachen-europaplatz de Dit grote businesshotel ligt ten noorden van de binnenstad, niet ver van het begin van de autoweg A544 De ietwat nuchtere uitstraling – het is nu eenmaal een conferentiehotel – wordt goedgemaakt door de rustige ligging en het comfort van de kamers, die in 2017 zijn gerenoveerd . Wanneer geen conferenties plaatsvinden, kun je er vaak voor een zacht prijsje terecht! €€€

Hotel 3 Könige

Büchel 5/Markt

52062 Aachen

0241 483 93

www h3k-aachen de Dit hotel in een onopvallend huis in het hart van de binnenstad ligt vlak bij de dom en de hoofdwinkelstraten! Achter de gevel, die na de Tweede Wereldoorlog werd herbouwd met stenen die uit het puin werden gerecycled, verbergen zich tien lichte, individueel ingerichte kamers met frisse kleuren €€€

Bensons Hotel

Bahnhofstraße 3

52064 Aachen

0241 16 04 11 00

www bensons de

Een klein, persoonlijk hotel in het hart van de binnenstad . De ligging, slechts 300 m van het centraal station, is ideaal voor wie met de trein komt Leuke, pas gerenoveerde kamers met blauwe of crèmekleurige tinten, ingericht met veel zin voor details Ook de vriendelijke service en het overheerlijke ontbijt zijn pluspunten €€€

Art Hotel Superior

Am Branderhof 101

52066 Aachen

0241 609 70

www art-hotel-superior de De naam laat het al vermoeden: kunstwerken sieren hier niet alleen de lobby en het restaurant, maar ook de ruime en moderne kamers Het hotel ligt aan een rustige zijstraat in de wijk Burtscheid, 3 km van het centrum (bereikbaar met bus 21 of 33) . Het spacentrum in Romeinse stijl is een extra troef €€€

Innside Aachen

Sandkaulstraße 20

52062 Aachen

0241 51 03 70

www melia com

In de plaats van een kolossale bunker uit de Tweede Wereldoorlog, die vele jaren het uitzicht verknoeide, opende de Spaanse keten Meliá Hotels in 2016 dit luxehotel, dat mooi harmonieert met de omgeving De moderne, lichte kamers zijn ingericht met monochrome kleuren (zwart en wit) en voorzien van alle moderne comfort Het panoramarestaurant met dakterras

op de zesde etage is de geknipte plek om te genieten van verrassende creaties uit de fusionkeuken van Marcus Danner, en van het uitzicht op de nabije dom in het licht van de ondergaande zon . Ten slotte nog een tip: vraag in het weekend een kamer aan de achterkant, dan is de nachtrust verzekerd €€€-€€€€

Parkhotel Quellenhof Aachen

Monheimsallee 52

52062 Aachen 0241 913 20

www parkhotel-quellenhof de Sir Winston Churchill, koningin Beatrix, Bill Clinton, Felipe VI van Spanje… De gastenlijst is lang en prominent Wie door de foyer met marmeren zuilen en stucplafonds binnenkomt of neerstrijkt voor een drankje in de ‘olifantenbar’, ingericht in koloniale stijl, voelt meteen waarom het Quellenhof een eeuw geleden een van de toonaangevende Duitse kuurhotels was Vandaag schuilt achter de machtige, neoklassieke gevel het enige vijfsterrenhotel van de regio De 183 kamers zijn ingericht met stoelhoezen van Jim Thompson, gordijnen van Thaise zijde en bedden met springveermatrassen van Sleepeezee, de hofleverancier van het Britse koningshuis Zo laten ze geen wens onvervuld In de kamerprijs inbegrepen is de toegang tot het nabije casino en het gebruik van het eigen spacentrum Het restaurant La Brasserie biedt verfijnde regionale en seizoensgebonden gerechten . €€€€€

Design-Hotel Zur Abtei

Napoleonsberg 132

52076 Aachen-Kornelimünster

02408 92 55 00

zur-abtei .de

Dit hotel, sinds 1850 gerund door dezelfde familie, biedt dertien themakamers, die telkens een andere periode weerspiegelen – van barok en romantiek tot de moderne tijd . Vlakbij is een gratis openbare parkeerplaats Het restaurant is enkel op reservering geopend €€€

PONTWALL TEMPLERGRABEN HIRSCHGRABEN

KARLSGRABEN

Centre

AUGUSTINERB. GROẞKÖLNSTR.

PETERSTR. ALEXANDERSTRAẞE

JAKOBSTRAẞERENNBAHN ANNASTRAẞE

JESUITENSTR.

JAKOBSTRAẞE

KLEINMARSCHIE R S T R . F R A NZSTRAẞE

Theaterplatz Markt

Archäologische

PROMENADENSTRAẞE

Stadtgarten Katschhof Lindenplatz

Printenbäckerei

STIFTSTRAẞE

HARSCAMPSTRAẞEBEECKSTRAẞE

WALLSTRAẞE BAHNHOFSTRAẞE

Marschiertor

LAGERHAUSSTRAẞE BOXGRABEN

FRIEDLANDSTRAẞE

GASBORN WIRICHSBONGARDSTRAẞE KAPUZINERGRABEN MEFFERD A T I S S T .R ROCHUSSTRAẞE ACHTERSTRAẞE B E R G S T R A ẞ E HERMANNSTR . PONTSTRAẞE MARIENBONGARDWÜLLNERSTRAẞE KÖNIGSTR JOHANNITERSTR. KOCKERELLSTR. MÖRGENS S T R A ẞ E ROSSTR. HUBERTUSSTR. K R A K A U S T R S Ü D S T R A ẞ E MOZARTSTRAẞE HOHENSTAUFENALLEE WEBERSTR. STROMGASS E KASERNENSTR . REUMONTSTR HABSBURGERALLEE RÖMERSTRAẞE HE I NR I CHSALLEE 1 5 14 10 6 12 7 2 3 9 8 11 4 Richterich Eilendorf Burtscheid Brand Walheim Kornelimünster Hergenrath Hauset Köpfchen AKEN Lousberg Carolus Thermen Ludwig Forum Aachen (LUFO) De thermale bronnen van Burtscheid Kunsthaus NRW Kornelimünster De oude binnenstad van Kornelimünster E40 13 15 17 16 18 19

W I L H E L M S T R A ẞ E

Deze uitgave werd met de meeste zorg samengesteld Maar omdat de gegevens voortdurend gewijzigd worden, moet de praktische informatie (prijzen, adressen, bezoekuren, telefoonnummers, bezienswaardigheden, internetadressen ) beschouwd worden als een aanwijzing Het is dan ook best mogelijk dat bepaalde informatie bij het verschijnen van deze gids niet helemaal correct of volledig is De juistheid van de gegevens is mede afhankelijk van informatie die ons werd verstrekt door derden Indien die informatie onjuistheden bevat, kan Lannoo daarvoor geen aansprakelijkheid aanvaarden

Als u opmerkingen of vragen heeft, kunt u contact nemen met onze redactie: redactie toerisme@lannoo be Alle tips over de Eifel- en Moezelregio en aanvullingen op dit boek zijn welkom: vdperre@aol com

WWW.LANNOO.COM

Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen

teksten Erik Van de Perre

vormgeving Keppie & Keppie

cartografie Marie Vandevoorde en Elke Feusels

coverbeelden voorplat: Erik Van de Perre; achterplat: Erik Van de Perre; achterplat/auteursfoto: Erik Van de Perre

© Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2023

D/2023/45/242 - NUR 512

ISBN 978 94 014 9284 3

Alle rechten voorbehouden Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever