9789401428828

ATLAS

VAN

VERDWENEN STEDEN Aude de Tocquevi lle Illustraties

K a r i n D o er i n g- F r o g er

INHOUDSOPGAVE yfghm, yghnkl

AFRIKA

AMERIKA

Antinoöpolis, EGYPTE

12

Bannack, VERENIGDE STATEN

32

Carthago, TUNESIË

16

Calico, VERENIGDE STATEN

34

Djémila, ALGERIJE

18

Centralia, VERENIGDE STATEN

38

Kolmannskuppe, NAMIBIË

20

Epecuen, ARGENTINIË

42

Leptis Magna, LIBIË

24

Gagnon, CANADA

46

Nova Cidade de Kilamba, ANGOLA

28

Humberstone, CHILI

48

Pulacayo, BOLIVIA

50

Rhyolite, VERENIGDE STATEN

52

Teotihuacán, MEXICO

54

Tikal, GUATEMALA

58

Vilcabamba, PERU

60

AZIË Agdam, AZERBEIDZJAN

64

Angkor, CAMBODJA

66

Babylon, IRAK

70

Bam, IRAN

72

Fatehpur Sikri, INDIA

76

Hattusa, TURKIJE

78

Hiroshima, JAPAN

82

EUROPA

Hashima, JAPAN

84

Kadyktsjan, RUSLAND

88

Kantubek, OEZBEKISTAN

90

Balestrino, ITALIË

118

Kayaköy, TURKIJE

94

Colesbukta, NOORWEGEN

120

Lothal, INDIA

96

Fleury-devant-Douaumont, FRANKRIJK

124

Mandu, INDIA

100

Jeoffrécourt, FRANKRIJK

126

Mari, SYRIË

102

Pompeï, ITALIË

128

Ma’rib, JEMEN

106

Prora, DUITSLAND

132

Massada, ISRAËL

108

Prypiat, OEKRAÏNE

134

Sanzhi, TAÏWAN

112

Seseña, SPANJE

138

Shi Cheng, CHINA

114

Varosha, CYPRUS

142

12 | A F R IK A

EGYPTE • 27° 50’ N  30° 50’ O

ANTINOÖPOLIS In memoriam

O

p de eerste dag van de maand Hathor,

ringmuur’ (meer dan zeven kilometer) uiteenzet

in het ‘tweede jaar van de 226ste Olym-

en in het zand de plaats voor de triomfboog mar-

piade’, preciseert Marguerite Yourcenar

keert.

in haar boek Herinneringen van Hadrianus, ver-

Aldus verrijst de stad Antinoöpolis, gewijd aan

drinkt de schone Antinoüs, de grote liefde van

Osiris-Antinoüs, de laatste der Egyptische goden,

keizer Hadrianus, in de Nijl. Het is in de herfst

die in het Romeinse Rijk aanbeden zal worden tot

van het jaar 130 en de keizer is juist op bezoek in

de komst van het christendom. De stad ontleent

de Romeinse provincie Egypte. De dag waarop

haar welvaart aan de belasting op koopwaar be-

Antinoüs verdrinkt, is ook de ‘gedenkdag van de

stemd voor Rome en is, tot haar verwoesting door

dood van Osiris, de god van

de Arabieren in 619, hoofd-

de doodsstrijd’, die ritueel ge-

stad van Midden-Egypte.

vierd wordt met bittere tranen

Daarna is het niet meer dan

en geweeklaag. Was het een

een klein dorpje (dat nu

ongeluk, zelfmoord? Het ver-

El-Shaikh Ebada heet). De

haal gaat dat de efebe zich zou hebben opgeofferd om zijn keizerlijke geliefde te bescher-

Een bedevaartsoord voor heel Egypte

geleerden in het gevolg van de napoleontische expeditie van 1799 vinden er niet meer

men tegen een onheilspellen-

dan een nog vrijwel intacte

de profetie. Het drama speelt

triomfboog en de porticus

zich af op vijfhonderd kilome-

van een theater.

ter ten zuiden van Alexandrië,

Als de Franse archeoloog

‘in de buurt van een halfverge-

Albert Gayet de plek een

ten faraonische tempel’. Hadrianus besluit direct

eeuw later onderzoekt, is alles verdwenen. De tot

om van het heiligdom ‘een bedevaartsoord voor

kalk verpulverde stenen zijn gebruikt bij de bouw

heel Egypte’ te maken, zodat Antinoüs – samen-

van suikerfabrieken of als bodemverbeteraar op

gesmolten met Osiris – op Griekse wijze vereerd

de akkers. In zijn logboeken beschrijft hij de stad

kan worden ‘met spelen, dans en rituele offers’.

aan ‘de oevers van de Nijl, op de grens van de

Marguerite Yourcenar vertelt hoe Hadrianus met

woestijn […], half op de vlakte, half in de woes-

zijn architecten over de rotsachtige heuvels wan-

tijn, als een immens parallellogram waarvan men

delt, waar hij ‘zijn plan voor een 45 stadia lange

de omtrekken kan onderscheiden onder de zand-

58 | A M ERI K A

GUATEMALA • 17° 13’ N  89° 36’ W

TIKAL Op de vlucht voor de honger et is maar een paar honderd meter lo-

H

de hele regio toe. Twee eeuwen later zijn de ruïnes

pen van de ingang tot de belangrijkste

volledig opgeslokt door de jungle. Hoe kan een

ruïnes van Tikal, maar de vegetatie is zo

eeuwenoude beschaving zo snel worden uitgewist?

dicht dat een wandeling over het terrein elke toe-

Sommigen menen dat Tikal niet verwoest werd,

rist tot een ontdekkingsreiziger maakt. Die wande-

maar dat ze verlaten is. Klimatologische verande-

ling vormt een goede voorbereiding op de visuele

ringen zouden de lokale hulpbronnen hebben uit-

schok die u op het Grote Plein te wachten staat.

geput. Het is een feit dat het grondgebied van de

Daar staan de twee markantste piramides van deze

Maya’s aan het einde van de 8ste eeuw een lange

bijzondere stad groot en mysterieus tegenover el-

periode van droogte heeft gekend. Hoe dan ook,

kaar, aan vier zijden voorzien van trappen die naar

in de 10de eeuw is de stad volledig verlaten. Maar

de top leiden. Volgens sommige archeologen com-

dankzij verhalen bleef de herinnering bestaan en

municeerden daar de priesters van de ene tempel

werd de plek aan het einde van de 17de eeuw her-

met hun collega’s van de andere. Is het toeval dat

ontdekt. De eerste officiële exploratie dateert van

het woord Tikal zich laat vertalen als ‘de plek van

1848. Vervolgens hebben onderzoekers te voet of

de stemmen’? Tikal is de wieg van de klassieke

per ezel Tikal in kaart gebracht en gefotografeerd,

Mayabeschaving (250-900 n.C.).

en ook geplunderd. De landingsbaan die in 1951 bij

De vindplaats omvat meer dan alleen deze centrale

de vindplaats werd aangelegd, vormt het begin van

acropolis. In het hart van wat nu een nationaal park

een nieuw avontuur.

is staan schitterende tempels, koninklijke paleizen

Tikal laat zich het beste vroeg in de morgen ontdek-

en monumentale beelden die de vijftig meter hoge

ken, vanaf de top van de tempel van de ‘tweekop-

tweelingtempels lijken te bewaken. Veel bouwwer-

pige slang’, die de vindplaats met zijn 65 meter

ken zijn voorzien van bas-reliëfs met symbolen,

domineert. De mensenoffers en de sociale onrecht-

en overal vertellen stèles met hiëroglyfische tek-

vaardigheid van deze beschaving, die van de 3de

sten over de geschiedenis van de stad die een van

tot de 9de eeuw een gigantisch gebied besloeg, zijn

de machtigste hoofdsteden van de Maya’s was. Op

dan vergeten en men ziet alleen dit schitterende

haar hoogtepunt, rond 600 n.C., telde de stad zo’n

beeld van piramides die boven het tropische woud

vijfhonderdduizend inwoners. Er werd onderwijs

verrijzen, de laatste overblijfselen van een op haar

gegeven in het hiëroglyfenschrift, de kunsten, as-

hoogtepunt verdwenen beschaving. Een bos zo

tronomie en architectuur. Kunstenaars, intellectu-

dicht, zo groen, dat het moeilijk te geloven is dat

elen en aristocratische families stroomden vanuit

de Maya’s ooit door droogte zijn verslagen.

66 | A Z I Ë

CAMBODJA • 13° 26’ N  103° 50’ O

ANGKOR ’Schuilplaats van antieke mysteries’

D

ie antieke mysteries, dat zijn de myste-

ning in het leven: de ‘God-koning’ gesymboliseerd

ries waar de Franse schrijver Pierre Loti

door de tempel-berg. Op haar hoogtepunt telt de

aan moet denken als hij de tempel van

stad bijna 750.000 inwoners, maar de ineenstor-

Bayon ziet, een van de beroemdste bouwwerken

ting van het keizerrijk van de Khmer – door een

van de vroegere hoofdstad van het koninkrijk

aantal oorzaken, zoals zo vaak – versnelt de onver-

Cambodja. Ondanks de overvloedige literatuur

mijdelijke ondergang van Angkor. Vanaf de 15de

over dit hoogtepunt van de archeologie, van

eeuw worden de bewoners geteisterd door een op-

Pierre Loti tot André Malraux, bevat de vind-

eenvolging van overstromingen en droogtes. Het

plaats nog heel wat mysteries.

ingenieuze irrigatiesysteem

De restanten liggen verspreid

dat

over zo’n duizend vierkante

letterlijk en figuurlijk laat

kilometer en er is sinds de 19de

bloeien is in verval geraakt

eeuw honderden malen gegraven, bestudeerd, gemeten en ontcijferd. Er bestaan talloze romantische hypotheses over het ontstaan, de bloeitijd en het verval van Angkor. Ongetwijfeld is een deel daarvan op

Elk jaar ontdekken drie miljoen toeristen de vroegere hoofdstad van het koninkrijk Cambodja.

Angkor

eeuwenlang

en kan de landbouw niet langer beschermen. Naast die ecologische oorzaken is ook de macht van de koningen tanende, de stad krijgt aanvallen van naburige rijken te verduren en bovendien

z’n minst geïnspireerd door

breekt er een epidemie uit

romantische dichters. Maar

van de zwarte pest. Als Euro-

op sommige punten zijn his-

pese missionarissen de stad

torici het wel met elkaar eens.

in de 16de eeuw ontdekken,

In de 9de eeuw n.C. legt grondlegger Jayavarman

is die bijna geheel verlaten. Men kan zich hun

II de basis voor de dynastie van de Khmer en van-

verbijstering voorstellen bij het zien van die im-

uit zijn prinselijke stad domineert hij waarschijn-

mense, vrijwel geheel overwoekerde ruïnes: mys-

lijk het hele middendeel van het huidige Cambod-

terieuze blokken zandsteen, groen van het mos,

ja. De stad is doordrenkt van de Indiase cultuur

restanten van paleizen, torens, tempels, beelden

en als aanhanger van het shivaïsme roept Jayavar-

en bas-reliëfs met strijdtaferelen en afbeeldingen

man de cultus van de goddelijke macht van de ko-

van olifanten, prinsen en goden.

82 | A Z I Ë

JAPAN • 34° 23’ N  132° 27’ O

HIROSHIMA Het drama te boven gekomen

‘J

e hebt niets gezien in Hiroshima’… Die le-

niets van om het even welke andere Japanse me-

gendarische zin uit de film Hiroshima mon

tropool. De stad telt een miljoen inwoners. Voor

amour van Alain Resnais klinkt keer op keer

de verwoesting waren dat er iets meer dan drie-

uit de mond van de Japanse acteur Eiji Okada. Het

honderdduizend – waaronder enkele duizenden

is een afschuwelijke conclusie: verschrikking laat

dwangarbeiders uit China en Korea. De stad is

zich niet delen, ze is niet te beschrijven voor dege-

opgezet volgens een geometrisch plan en wordt

ne die het niet heeft meegemaakt. Iedereen kent de

doorsneden door verschillende rivieren die alle

naam van deze kustplaats op het eiland Honshu.

richting de zee stromen. De grote, luidruchtige

In de Tweede Wereldoorlog was de stad een stra-

verkeersaders omzoomd door kantoren van glas en

tegisch industrieel centrum, dat op de ochtend

staal, de straten waar zich het nachtleven concen-

van 6 augustus 1945 binnen enkele seconden van

treert en de kalme moderne wijken staan zij aan

de kaart werd geveegd door het eerste atoombom-

zij met diverse getuigen van de wederopbouw in

bardement in de geschiedenis. Het beeld van die

de jaren vijftig. Ook het laat-16de-eeuwse kasteel,

gigantische radioactieve paddenstoel die binnen

een immens gebouw met de voor de feodale pe-

twee minuten een hoogte van tienduizend meter

riode kenmerkende vijf verdiepingen en een dak

bereikte en een schokgolf ontketende die alles op

met kunstig bewerkte pannen, is na de Tweede

zijn weg omverblies, staat op ieders netvlies ge-

Wereldoorlog herbouwd met gewapend beton.

brand. Op de plek van de volledig verwoeste stad,

Andere monumenten herinneren minder subtiel

die voornamelijk uit hout bestond, is nog een kale,

aan de martelingen die de slachtoffers hebben on-

modderige vlakte te zien, met her en der restanten

dergaan. De meeste staan in het Herinneringspark

van betonnen gebouwen en het verkoolde skelet

van de vrede, zoals het opvallende Genbaku, een

van een boom. De onverdraaglijke beelden van gru-

bakstenen expositieruimte waarvan de centrale

welijk verbrande overlevenden – hibakusha – staan

koepel, verwoest door de explosie van 1945, nooit

in ons geheugen gekerfd. Dat geldt ook voor de ver-

is hersteld. Op een door de architect Kenzo Tange

schrikkelijke stoet kankerpatiënten en misvormde

ontworpen cenotaaf worden elk jaar de namen bij-

baby’s, die getuigen van de waanzin van een wereld

geschreven van alle mensen van wie men weet dat

waarin de wetenschap niet langer synoniem is aan

ze tijdens het bombardement of aan de gevolgen

vooruitgang, maar ook aan verwoesting.

daarvan zijn overleden. Na bijna zeventig jaar is

Het moderne Hiroshima is op dezelfde plek her-

het eerste nucleaire drama in de geschiedenis van

bouwd en onderscheidt zich tegenwoordig in

de mens nog lang niet vergeten.

128 | E U ROPA

ITALIË • 40° 45’ N  14° 30’ O

POMPEÏ Onder de vulkaan

G

een enkele verdwenen stad roept zo veel

drama, waarbij zijn oom Plinius de Oudere om

en zulke heftige emoties op als Pompeï.

het leven kwam, van een afstand bij en hij heeft

Alle facetten van haar verhaal raken ons

alles wat hij zag opgeschreven: de wolk in de vorm

in onze ziel: de omvang en de onverwachtheid van

van een parasolden die de streek plotseling in

de eruptie van de Vesuvius die de stad voor zeven-

zwarte duisternis hulde, de asregens en de vallen-

tien eeuwen van het aardoppervlak wegvaagde; de

de puimstenen, de kreten om hulp, de instortende

paradox dat de stad juist dankzij die vernietiging

gebouwen… Hoe meer restanten er tijdens de op-

duizenden jaren bewaard is gebleven; de onuit-

gravingen aan het licht kwamen, des te preciezer

puttelijke bron van ontdekkingen die ze ondanks

het verloop van de eruptie kon worden gerecon-

meer dan twee eeuwen van

strueerd. Men vond natuur-

onderzoek nog steeds is. Wat

lijk slachtoffers verpletterd

de meeste indruk maakt, is

onder of gestikt in het lapilli

de getuigenis van het dagelijks leven van tweeduizend jaar geleden, de aangrijpende aanwezigheid van de slachtoffers, verstijfd door de gloeiende as. Hun tragische lot leidde tot talloze kunst-

Het tragische lot van Pompeï vormde de inspiratiebron voor talloze kunstwerken.

(steengruis),

degenen

die

dachten dat ze ontsnapt waren maar die alsnog stierven in de hitte van de pyroclastische stroom. Er zijn bijna 1250 lijken blootgelegd. Maar er zijn ook duizenden details

werken: van de roman De

aan het licht gekomen over

laatste dagen van Pompeï van

het leven in deze welvarende

E. Bulwer-Lytton (1834) tot

stad die gespecialiseerd was

de spektakelfilm Pompeii (2014), om nog maar

in de handel in olie en wijn. Pompeï wordt zelden

te zwijgen over de vele tv-films, documentaires,

in geschriften uit die tijd genoemd, met uitzon-

stripboeken en videospellen. Men zegt zelfs dat

dering van een vechtpartij tussen ‘hooligans’ die

de eerste opgravingen in Pompeï, halverwege de

leidde tot een tienjarig speelverbod voor de gladi-

18de eeuw, de aanzet gaven tot de empirestijl. De

atoren en een aardbeving in 62 n.C., waarvan de

omstandigheden rond de catastrofe die de stad

stad nog niet hersteld was.

in 79 n.C. trof zijn al vanaf het moment dat het

De overblijfselen van deze historische stad zijn in-

gebeurde bekend. Plinius de Jongere woonde het

drukwekkend: een terrein van 44 hectare (waar-

134 | E U ROPA

OEKRAÏNE • 51° 23’ N  30° 06’ O

PRYPIAT Een nucleair Pompeï

H

et is toerisme van een twijfelachtig

stad, die drie kilometer ten noorden van de centra-

allooi, maar er zijn zeker liefhebbers

le ligt, maakt een vreemde indruk. In de bloeitijd

voor. Sinds 2011 hebben de Oekraïense

van het socialisme was Prypiat een schitterende

autoriteiten de verboden zone rond Tsjernobyl

stad. Ze werd in de jaren zestig ontworpen door

opengesteld voor bezoekers. In die straal van der-

stedenbouwkundigen met een voorkeur voor het

tig kilometer rond de vervloekte centrale zijn nu

modernisme, als woonplaats voor de arbeiders van

talloze buitenlanders te vinden die tegen betaling

de centrale. Hun levensomstandigheden waren

van hun kostbare deviezen toestemming hebben

heel wat beter dan elders in de Sovjet-Unie.

gekregen om rond te zwer-

De geschiedenis van de stad

ven op de plaats des onheils.

komt abrupt tot een einde

Toch was de ramp in Tsjer-

op 27 april 1986. De panie-

nobyl tot 11 maart 2011, de datum van het ongeluk in het Japanse Fukushima, het ernstigste nucleaire ongeluk aller tijden.

Onder begeleiding van een gids wandelen de waaghalzen op zoek naar sensatie in kleine groepjes door de toegankelijke sectoren van de centrale. Als ze in hun

Alles lijkt vreemd in deze verlaten stad, die in de bloeitijd van het socialisme een schitterend oord was, ontworpen door stedenbouwkundigen met een voorliefde voor het modernisme.

bus stappen, worden ze begroet door de mensen die

kerige autoriteiten hebben verzuimd om de vijftigduizend inwoners op de hoogte te stellen van de ramp en die staan dus al sinds de avond ervoor bloot aan gigantische doses straling. De volgende morgen zien ze 1225 autobussen de stad binnenrijden, geëscorteerd door een konvooi tanks. De bussen moeten alle inwoners zo snel mogelijk uit Prypiat

de onheilsplek nog altijd permanent bewaken.

weghalen. Het bevel is duidelijk en onherroepe-

Vervolgens maakt de bus een rit door de geëvacu-

lijk: de mensen mogen niets meenemen omdat

eerde zone. Na een bezoek aan de dichtbij gelegen

ze, zo wordt hun verzekerd, drie dagen later weer

stad Tsjernobyl, waar sommige gebouwen ontsmet

zullen terugkeren. De twintig kilometer lange ka-

zijn om onderdak te bieden aan de technici, gaat

ravaan zet zich in beweging. En de evacués zullen

de reis naar Prypiat. Alles in deze geheel verlaten

nooit meer terugkeren…