9789038223773

federaal.land2015.book Page 3 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

D e we g naar een federaal land Eric VAN DE CASTEELE

federaal.land2015.book Page 4 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

Š Academia Press P. Van Duyseplein 8 9000 Gent Tel. 09/233 80 88 info@academiapress.be www.academiapress.be Uitgeverij Academia Press maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv.

Eric Van de Casteele De weg naar een federaal land Zevende druk, 2014 – Tweede gecorrigeerde oplage 2015

Gent, Academia Press, 2015, vi + 192 pp.

Lay-out: punctilio.be

ISBN 978 90 382 2377 3 D/2014/4804/225 NUR 680 U 2271

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of vermenigvuldigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

federaal.land2015.book Page i Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

Inho ud stafel 1.

INLEIDING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1

2.

EEN HISTORISCHE SCHETS VAN DE TAALSTRIJD . . . . . . . . . . . . . . . . .

3

De taal is vrij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

Arm Vlaanderen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

De prille Vlaamse beweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5

Flamingant en patriot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

De eerste taalwetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

Het probleem Brussel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

8

Liberté du père de la famille . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

Schaamte. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

Pasmunt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12

DE EEUWWISSELING: VLAANDEREN TEGENOVER WALLONIË . . . . . . .

13

Limburgse ondergrond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

Rugdekking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

Geen meter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

De drie kraaiende hanen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

De “franskiljons” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

De Belgische ziel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Wallinganten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

Lettre au roi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

DE GROTE OORLOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

In uniform. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

Veegbeweging . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24

3.

4.

i

federaal.land2015.book Page ii Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

D E W E G NAA R E E N F E DE RA A L L AND

5.

6.

7.

8.

9.

ii

De nieuwe oorlogsmoraal. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24

Het conflict tussen koning Albert I en de regering . . . . . . . . . . . . .

25

Witte vrede . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

België tot aan de Rijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

DE FRONTBEWEGING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

Frischer fröhlicher Krieg. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

31

Pour les Flamands . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

Grafzerkjes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

Open brief aan Albert I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33

Doodstraf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

HET ACTIVISME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

De pinhelmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

De Flamenpolitik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

40

Activisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

Het natuurrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

Etnische zuivering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

42

Dictatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43

DE RUK NAAR LINKS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

Leve de republiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

De rode vlag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

46

Van trams tot koeien . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47

De Coup van Loppem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

Mijnheer pastoor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

De syndicaten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

Ruilverhouding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51

DE VERDEELDE VLAAMSE BEWEGING . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53

De mist in. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

Te slaafs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

Schalks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

55

DE ZWENK NAAR RECHTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57

De economische crisis. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57

federaal.land2015.book Page iii Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

INHOUDSTAFEL

10.

11.

12.

De crisis van de parlementaire democratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58

Schandalen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

Het corporatisme. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

DE NIEUWE ORDE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

De uiterst rechtse partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

Rex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

Fascisme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

64

Het Verdinaso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

65

Het VNV . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66

DE TAALWETGEVING VAN 1932 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67

Op de mesthoop . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

67

Ruilhandel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

Ontgoocheling. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

Een bom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

Geen klerikale eilanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

69

Cruciale vraag. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72

Pasmunt (2). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72

1940-1945: DE TWEEDE WERELDOORLOG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75

De Tweede Wereldoorlog en de aanleiding tot de Koningskwestie .

75

Intussen in het bezette land . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77

De aanwezigheidspolitiek van het minste kwaad . . . . . . . . . . . . . .

78

Leopold III en de aanwezigheidspolitiek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

De Galopin-doctrine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

79

De Vlaamse collaboratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

80

De revolutionaire wissel van de macht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82

De bestuurlijke en de culturele collaboratie . . . . . . . . . . . . . . . . . .

83

De politionele en criminele collaboratie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

85

Het verdronken schip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

86

Naar het Oostfront . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

86

Bedrogen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

88

Het verzet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

89

Het Geheim Leger en het Onafhankelijkheidsfront . . . . . . . . . . . . .

90 iii

federaal.land2015.book Page iv Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

D E W E G NAA R E E N F E DE RA A L L AND

13.

14.

15.

16.

iv

De collaboratie in Wallonië . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

91

1945-1963 : VAN DE KONINGSKWESTIE NAAR HET AKKOORD VAN HERTOGINNEDAL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93

In hetzelfde land? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

95

Als mollen onder de grond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96

ABN-kernen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96

Het territorialiteitsbeginsel. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

98

Het taalparadijs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

98

Aanstormend talent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

99

Hertoginnedal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

100

Faciliteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101

TWEE KANTELMOMENTEN : VLAANDEREN HAALT WALLONIË IN EN MEI ’68. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

De expansiewetten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103

Schok . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

104

Moedwillig . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

104

Walen buiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105

DE STAATSHERVORMING VAN 1970: VLAANDEREN VERLIEST ZIJN POLITIEKE MEERDERHEID . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109

De beschermingsmechanismen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

109

De pariteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

110

De ministerraad, de ministers, het kernkabinet en de staatssecretarissen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111

Wat gebeurt er indien een minister, meerdere ministers of een volledige partij het fundamenteel oneens is met een (reeds) genomen beslissing in de ministerraad of in het kernkabinet? . . . . . . . . . . .

111

De staatssecretarissen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113

De bijzondere meerderheid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

114

Aan de bel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

115

De staatshervorming van 1970 en de oprichting van Cultuurraden

116

TOENEMENDE SPANNINGEN TUSSEN DE GEMEENSCHAPPEN . . . . . . .

119

Met twee of met drie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

119

federaal.land2015.book Page v Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

INHOUDSTAFEL

17.

18.

19.

De flamingante kritiek op de “grendelgrondwet” . . . . . . . . . . . . . .

120

De links-liberale federalistische partijen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

121

Electorale ontzuiling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

122

Federalisten en unitaristen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

123

Angstreflex . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

Van gemeenschap tot gemeenschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

124

Voor elk wat wils . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

125

Geen vierkante meter grond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

127

1977-1981: HET EGMONTPACT, DE STAATSHERVORMING VAN 1980 EN DE ZEVEN REGERINGEN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129

Malgoverno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

129

DE VORMING VAN DE BELGISCHE FEDERALE STAAT: EEN CHRONOLOGISCH OVERZICHT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

131

De Belgische taart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

131

José Happart en de kwestie Voeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

132

De drie fases van de derde staatshervorming . . . . . . . . . . . . . . . . .

133

De Bijzonder financieringswet, het systeem van dotaties en de bestedingsautonomie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

134

TOSHIBA-boys . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135

Zwarte Zondag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

135

Het wafelijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

136

Naar de vijfde en de zesde staatshervorming: . . . . . . . . . . . . . . . . .

137

STAATSHERVORMING

BRUSSEL-HALLE-VILVOORDE, DE FACILITEITEN EN DE ZESDE ...................................

141

Bizar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

Zonder twijfel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

142

Vijf minuten politieke moed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

143

Bordes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145

De faciliteiten en de “rugzakfranstaligen” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

145

Het arrest van de tweetalige Raad van State . . . . . . . . . . . . . . . . . .

146

v

federaal.land2015.book Page vi Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

D E W E G NAA R E E N F E DE RA A L L AND

DE GELDSTROMEN, DE FISCALE AUTONOMIE EN DE ZESDE STAATSHERVORMING. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

149

Verlatingsangst. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

150

Meer fiscale autonomie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

151

DE INRICHTING VAN DE BELGISCHE FEDERALE STAAT . . . . . . . . . . .

153

a. De federatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

153

b. De gewesten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

154

Voor wat hoort wat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155

Paniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

155

c. De gemeenschappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

156

Ancienne Belgique . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

157

Het kleine broertje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158

De gemeenschapscommissies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

158

Exclusieve bevoegdheden en het verschil tussen decreten en ordonnanties . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

159

HET VERSNIPPERD FEDERALISME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161

Kroonjuwelen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

161

23.

HET SAMENWERKINGSFEDERALISME . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

163

24.

HET HUIDIG BELGISCHE KIESSYSTEEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165

Het Belgisch kiesrecht. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

165

De opkomstplicht en de procentuele kiesdrempel . . . . . . . . . . . . . .

166

De kandidaten, de partijen en de verkiezingen . . . . . . . . . . . . . . .

167

WAT MET BRUSSEL? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169

De Brusselse paradox . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169

In ruil voor geld . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171

Beneden alle peil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

171

EPILOOG: QUO VADIS BELGICA? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

173

FIGUREN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

175

BIBLIOGRAFIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

185

20.

21.

22.

25.

26.

vi

federaal.land2015.book Page 1 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

1.

Inleiding

België evolueerde van een eenheidsstaat naar een federale staat. Het Belgisch federaliseringproces mag gerust als een fluwelen revolutie beschouwd worden. Het bracht zonder geweld niet minder dan een staatkundige omwenteling teweeg. Niettemin werd elke beklimming van de federale berg pas overwonnen na een communautaire brandhaard.

Het proces van een unitaire naar een federale staat startte al vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw toen de talenkwestie op de parlementaire agenda kwam. Op het einde van de negentiende eeuw vielen er in de Waalse beweging voor het eerst federalistische geluiden te horen.

Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog deed zich hetzelfde voor in de radicale vleugel van de Vlaams beweging. Toen ontstond immers het politieke Vlaams nationalisme dat vooral de katholieke partij onder druk zette.

Het interbellum ging gepaard met een voortschrijdende politieke en sociale democratisering en met diepgaande economische veranderingen die de verhoudingen tussen de gemeenschappen in België drastisch wijzigden. Alleszins begon Vlaanderen Wallonië economisch bij te benen. De Franstalige vrees door een meer taalvaardig en numeriek sterker Vlaanderen te worden overheerst, baande de weg naar een wettelijk eentalig Nederlands Vlaanderen en een wettelijk eentalig Frans Wallonië. Ondertussen was de hoofdstad grotendeels verfranst en dreigde hetzelfde te gebeuren in de Vlaamse randgemeenten rond Brussel.

Pas na de Tweede Wereldoorlog, toen Vlaanderen midden jaren 1960 Wallonië economisch inhaalde, concentreerde de Vlaamse beweging zich voluit op het probleem Brussel en de rand. Dat probleem hield ook verband met de verschillende visies omtrent de drieledige gewestvorming en tweeledige gemeenschapsvorming. Onder meer daardoor is de inrichting van de Belgi-

1

federaal.land2015.book Page 2 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

sche federale staat zeer complex geworden, terwijl de communautaire spanningen in Brussel en de rand bij momenten de kop blijven opsteken.

Vanaf de jaren 1970 spitsten de communautaire discussies zich ook toe op het al dan niet verlenen van meer of minder bevoegdheden, instellingen en middelen aan de deelstaten en op de geldelijke solidariteit tussen de deelstaten.

Dit alles gebeurde tegen de achtergrond van belangrijke sociaaleconomische, maatschappelijke en partijpolitieke ontwikkelingen waarvan we de voornaamste behandelen. We integreren tevens een aantal belangwekkende historische gebeurtenissen zoals de beide oorlogen. Uiteindelijke bieden we ook een overzicht van de meeste politieke instellingen en gaan we op hun werking in. Dat gaat gepaard met een beschrijving van het huidig Belgisch kiessysteem.

2

federaal.land2015.book Page 3 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

2.

E e n h i s t o r i s c h e s c h e t s va n d e t a a l s t r i j d

Vanaf de scheiding van de Nederlanden in 1648 verloederde de Nederlandse standaardtaal in de Zuidelijke Nederlanden. Tijdens de Oostenrijkse periode (1748-1789) hield de teloorgang ervan aan. Sindsdien schakelde de hogere politieke, economische en culturele elite over op het Frans, vooral in Brussel, maar ook in Vlaanderen. De rest van de Vlaamse en Brabantse bevolking drukte zich doorgaans in Vlaamse dialecten uit.

De Franse bezetter (1792-1814) voerde middels meerdere wetten een bewuste en doorgedreven Franse taalpolitiek. In de centrale en lokale besturen, in de administraties, in het middelbaar en hoger onderwijs, in het gerecht, in het leger en in de diplomatie gold voortaan het Frans als de enige wettelijk toegestane taal, en dit zowel in WalloniĂŤ en Brussel als in Vlaanderen. Ook straten en pleinen kregen een Franse benaming, terwijl Vlaamse winkeliers en horeca-uitbaters aangemaand werden hun zaak minstens in de twee talen aan te prijzen.

Het gevolg daarvan was dat niet alleen de hogere klasse, maar ook een deel van de middenklasse verfranste. Met de Franse periode ging immers een moderniseringsproces gepaard. Wie toen in Vlaanderen en Brussel enig aanzien wou verwerven, zich professioneel wou ontwikkelen of de moderniteit toejuichte, leerde het Frans aan. Overigens kwam een behoorlijk aantal Franse en Waalse inwijkelingen zich in de hoofdstad en de in de grote Vlaamse steden vestigen om vooral in de overheidssector interessante en lucratieve jobs aan te nemen.

In 1815, vlak na het Congres van Wenen, werden de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden terug herenigd. In 1822 legde de Nederlandse koning Willem I het gebruik van het Nederlands op in het bestuur, het onderwijs en de rechtbanken van Vlaanderen en Brussel. Dat was de koning ook zinnens in WalloniĂŤ, maar een schreeuw van ergernis rolde over de 3

federaal.land2015.book Page 4 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

Waalse intelligentsia en de Brusselse liberale bourgeoisie. Samen organiseerden ze tal van acties tegen de “taaldwang� van de Nederlandse koning. Kort daarop brak de Belgische revolutie uit. Ondertussen had de Nederlandse koning in onze contreien het algemeen Nederlands van de totale ondergang gered. Zijn Nederlandse taalpolitiek was echter van te korte duur om de ontwikkeling en de verspreiding van het Nederlands in Vlaanderen en Brussel te bevorderen. Daardoor bleef de hogere klasse Franstalig en het niveau van het algemeen beschaafd Nederlands ondermaats.

De taal is vrij Toen in 1831 de Belgische grondwet werd opgesteld, waren de parlementsleden geenszins bereid de nodige aandacht aan de Nederlandse taal te besteden. Als reactie op de zogenaamde taaldwang van de Nederlandse koning, vermeldde de Belgische grondwet dat het gebruik van de taal vrij was. Met de grondwettelijk beschermde taalvrijheid verwees de toenmalige politieke elite naar het recht om zowel thuis als in de openbare instellingen de taal van keuze te hanteren.

Uiteraard verkoos de verfranste elite om overal en altijd de taal van Molière te gebruiken, zeker in Brussel, maar ook in Vlaanderen, waar het verfransingproces vooral in de grote en de middelgrote steden doordrong.

Arm Vlaanderen Al in 1831 maakten de Vlamingen de meerderheid van de Belgische bevolking uit. Het ware logisch geweest mocht de Belgische grondwetgever daarmee rekening gehouden hebben. Ze had, naar het voorbeeld van Willem I, middels enkele taalwetten het Nederlands in Brussel en in Vlaanderen kunnen beschermen.

De prille Belgische bewindsvoerders deden net het omgekeerde. Dat vonden ze moreel best aanvaardbaar. Vergeten we niet dat de Belgische revolutionairen hoofdzakelijk Brusselaars en Walen waren geweest die zich ideologisch door het Franse verlichtingsdenken hadden laten leiden. Voor hen stond de Franse taal symbool voor de vrijheidsidealen, de vooruitgang en beschaving, terwijl een kleine taal als het Vlaams het omgekeerde uitstraalde: antimodern, ruraal, katholiek.

4

federaal.land2015.book Page 5 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

E E N H I S T O R I S C H E S C HE T S V A N D E T A AL S T R I J D

Bovendien was Vlaanderen in de jaren 1830-1850 een straatarme regio. De industriĂŤle revolutie ging volledig aan Vlaanderen voorbij en de Brusselse bankiers weigerden in het Noorden te investeren. Honderdduizenden hongerige Vlamingen weken daarom naar WalloniĂŤ uit om er als gastarbeiders niet steeds zachtmoedig te worden behandeld. Uiteindelijk werd Vlaams spreken ook met armoede, onbeschoftheid, brutaliteit en domheid verbonden. Volgens de Franstalige elite was de sociale en economische neergang van de Vlaamse regio enkel aan het onbeschaafd gebruik van Vlaamse dialecten te wijten. In de psychologie van deze elite bewees ze de Vlaamse bevolking een dienst door haar het Frans op te dringen. Het eigen maken van die taal zou de Vlamingen minstens beschaven en Vlaanderen misschien economisch doen opwaarderen, zo klonk de redenering.

Daar had de Vlaamse onderklasse geen boodschap aan. Eerst en vooral waren de Vlaamse stumpers ongeletterd. Bovendien hadden ze andere levensnoodzakelijke zorgen aan het hoofd dan het aanleren van een volstrekt vreemde taal. Daartoe kregen ze trouwens de kans niet. De leerplicht bestond niet zodat kinderen van eenvoudige komaf van geluk mochten spreken als ze tot hun acht jaar school konden lopen.

In de lagere katholieke scholen werden ze overigens dom en taalarm gehouden. De katholieke overheid verwenste de Franse taal als zedeloze, antigodsdienstig en te modern. Het gros van de Vlaamse priesters verzette zich tevens tegen de taal van de protestanten, de Nederlandse standaardtaal. De lagere schoolkinderen kregen daarom lessen in de volkstaal, een verbeterde versie van de plaatselijke dialecten.

De prille Vlaamse beweging Door een speling van het lot – het arme, rurale en katholieke Vlaanderen, werd de gewone Vlaamse bevolking niet verfranst. In de landelijke gemeenten drukten slechts de notaris, de baron en de burgemeester zich in het Frans uit. Maar vrijwel alle gemeentebesturen van het land werden gedwongen met het centrale bestuur in Brussel in het Frans te communiceren. Bovendien waren enkel Franse teksten van wetten en Koninklijke Besluiten rechtsgeldig. De interne diensttaal in de gemeente- en stadhuizen was daarom het Frans. Tegelijk hadden de lokale en stedelijke besturen geen andere mogelijkheid dan de gemeentelijke berichten en verordeningen naar het Nederlands te vertalen. Zo niet verstond de gewone bevolking er geen jota van.

Op die manier bleef voor de gemeentesecretaris en sommige plaatselijk amb5

federaal.land2015.book Page 6 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

Door Arm Vlaanderen

De hele negentiende eeuw kampten de Vlamingen met het imago van een onderontwikkeld volk. Hun taal werd door de Franstalige elite met domheid en achterlijkheid verbonden. Mochten de gewone Vlamingen het Frans aanleren, zo werd door deze elite voorspeld, dan zouden ze ‘als leeuweriken opstijgen naar de Franse cultuur’.

In de plaats daarvan week een massa ongeletterde en verhongerende Vlamingen naar Wallonië uit. Ze zeulden er een kwalijke reputatie van domme vechtjassen en laffe stakingsbrekers op hun schouders. Een aantal Waalse academici meende de aangeboren inferioriteit van het Vlaamse ras wetenschappelijk te kunnen bewijzen. De antropoloog Eimile Houzé sprak over fysisch en psychisch gebrekkige Vlamingen en vergeleek ze met verwilderde Afrikanen. De honderdduizenden Vlaamse immigranten in Wallonië noemde hij daarom inboorlingen.

Openlijke steun kreeg Houzé voor zijn weinig fijnzinnige bevindingen niet. Openlijke kritiek evenmin. Dat bewees vooral de onwetendheid van de ene tegenover de andere taalgroep. In 1901 besloot de Waalse journalist August De Winne van de socialistische krant Le Peuple om door middel van een reportage een beeld van Vlaanderen te schetsen. Op uitnodiging van de Vlaamse socialisten trok De Winne naar de fabrieken van Gent, Ninove, Ronse en Hamme. Tot zijn grote verwondering zag hij daar de onthutsende levensomstandigheden van de ongeschoolde Vlamingen, veelal jonge kinderen.

Van één daarvan, een jongen van acht jaar, leunend tegen de muur van een touwslagerij, trok De Winne een sprekende foto. De puk rookte sinds zijn vierde sigaren.

6

federaal.land2015.book Page 7 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

E E N H I S T O R I S C H E S C HE T S V A N D E T A AL S T R I J D

tenaren de kennis van het Nederlands, naast het Frans noodzakelijk. Ook in sommige stedelijke athenea gaf men vakken in het Nederlands.

Er bleef op die manier een groep van taalminnaars, ambtenaren en leraren bestaan die de Nederlandse standaardtaal in de vingers had. Die groep geschoolden behoorde tot de stedelijke lagere burgerij. Bekende Vlamingen waaronder Jan-Frans Willems, kanunnik David, Julius Vuylsteke en Hendrik Conscience vormden de spil van de prille Vlaamse beweging. Aanvankelijk kwamen ze op voor het gebruik van het beschaafd Nederlands in de plaats van dialecten. Na verzet van een rist katholieke pastoors, haalden ze in 1844 hun slag thuis. De Vlaamse burgerij verkoos voortaan de Nederlandse standaardtaal en de bijhorende spelling als omgangstaal en schrijftaal.

Voor die uitermate belangrijke beslissing had de Vlaamse beweging de onverholen steun van Leopold I verkregen. De eerste koning der Belgen besefte immers hoe kwetsbaar zijn land was. Vooral Frankrijk was erg belust op de herovering ervan. In de Franse pers werd daarover gretig gespeculeerd. In Parijs wist men dat radicale Waalse kringen naar Frankrijk opkeken. En het Belgisch burgerlijk wetboek bleek een kopie van de Code Napoleon.

Zeer tegen de zin van Leopold I geleek België teveel op Frankrijk. De ondersteuning van de Nederlandse taal kon dat vermijden. Daarvoor wou de koning garant staan. Zo deelde hij kwistig subsidies uit aan Hendrik Conscience die naast het schrijven van boeken ook de koningskinderen Nederlandse les gaf. Bovendien probeerde Leopold I de Germaanse invloedsfeer op België te vergroten. De koning wou België op die manier als een neutraal land profileren, ergens tussen de Franse en Duitse cultuur in.

Flamingant en patriot Feitelijk had de prille Vlaamse beweging hetzelfde doel voor ogen als de koning. België moest meer Belgisch worden, losser van Frankrijk, onafhankelijker, met een eigen identiteit.

Juist daarom drong de toenmalige Vlaamse beweging op een wettelijk tweetalig Vlaanderen aan. Zo kon het beeld worden geboetseerd van een land dat naast het Frans ook het Nederlands toepaste.

7

federaal.land2015.book Page 8 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

Met hun vraag naar een tweetalig Vlaanderen bleken de eerste flaminganten tegelijk Belgische patriotten. Toch streefden ze ook persoonlijk welzijn na.

De lagere Vlaamse burgerij kende immers de beide talen waardoor ze de heersende Franstalige elite van de troon kon stoten.

Geen wonder dat de vraag naar een tweetalig Vlaanderen op hevig verzet stuitte van de Franstalige gemeenschap. Die kreeg de volle steun van de opeenvolgende doctrinaire liberale regeringen.

De eerste taalwetten Het bespelen van de taalproblematiek door de flaminganten werkte lonend.

Een aantal Vlaamsgezinde katholieke en liberale volksvertegenwoordigers liet een drietal taalwetten door het parlement sluizen. In 1873 werd het gebruik van het strafrecht in Vlaanderen toegelaten. in 1878 werd naast het Frans ook het Nederlands de taal in het bestuur van de Vlaamse gemeenten, steden en provincies. In 1883 werd het Nederlands de onderwijstaal van enkele vakken in het officieel middelbare onderwijs.

De taalwetten vormden een uiterst bescheiden aanzet tot een officieel tweetalig Vlaanderen. Sectoren als het katholiek onderwijs, het leger, de diplomatie en de centrale administratie bleven ter zake buiten schot. Bovendien gold de taalwet van 1873 enkel voor het strafrecht en niet voor andere soorten recht; terwijl de onderwijstaalwet van 1883 slechts van toepassing was voor enkele vakken zoals het Nederlands zelf en voor geschiedenis.

Telkens een taalwet gestemd werd, ging dit overigens gepaard met tal van uitzonderingen. Zo mochten Franstalige leerlingen in het middelbaar onderwijs aparte klassen oprichten opdat ze een vak als geschiedenis in het Frans konden volgen.

Uiteindelijk weigerde de regering de in het parlement gestemde taalwetten consequent uit te voeren en ze correct te doen naleven.

Het probleem Brussel Tot vandaag situeert Brussel zich ten noorden van de taalgrens (zie illustratie 2). In de late middeleeuwen was Brussel een uitgesproken Nederlandstalige stad. Toen de Bourgondische hertogen er zich in de vijftiende eeuw gingen vestigen, schakelde de top van de elite er over op het Frans. De hove8

federaal.land2015.book Page 9 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

E E N H I S T O R I S C H E S C HE T S V A N D E T A AL S T R I J D

De Meetingpartij

In 1862 stichtten Antwerpse radicale liberalen en katholieke democraten de Meetingpartij. Die vooruitstrevende groepen verzetten zich tegen de plannen van de doctrinaire liberale regeringen om militaire vestingen in Antwerpen te bouwen. Daarin zagen ze een rem op de groei van de haven en de stad. Bovendien dreigde een pak inwoners onteigend te worden. Om de plannen van de regering te dwarsbomen werden volksvergaderingen of meetings bijeengeroepen, hetgeen zonder meer uniek was voor die periode.  9

federaal.land2015.book Page 10 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

Vrij snel onderschreef een jonge generatie linkse liberalen en katholieke democraten een alternatief partijpolitiek programma dat voldoende wervend was om de meerderheid van de Antwerpse kiesgerechtigden te bekoren. Nederlandse taaleisen werden aan het antimilitarisme en het antiroyalisme gekoppeld. De jonge politici legden bovendien de nadruk op de gemeentelijke en provinciale autonomie en op de uitbreiding van het stemrecht. Uitdrukkelijke steun werd aan de ontluikende arbeidersbeweging toegezegd en het stakingsverbod werd verworpen.

Zonder twijfel verbond de Meetingpartij het flamingantisme met sociale en democratische accenten In meerdere steden zoals Gent en Brugge vonden naast radicale liberalen en progressieve katholieken ook vroege socialisten elkaar. Nu en dan bereikte men een massale aanhang via optochten en meetings die op vraag van de regering met geweld werden gesmoord.

In Brugge trok het merkwaardige duo de socialist Emiel Moyson en de priesterdichter Guido Gezelle aan de kar van de Meetingpartij. De aankondiging daarvan naar aanleiding van tussentijdse verkiezingen deed in 1864 zelfs de liberale regering-RogierFrère-Chazal vallen.

Toch bleef de Meetingpartij vooral een Antwerps fenomeen. Met boegbeelden zoals Jan van Rijswijck behield ze tien jaar lang de meerderheid in het stadsbestuur en wist ze er de vernederlandsing door te voeren. Bovendien vaardigde de Meetingpartij tot 1910 de meest radicale flaminganten als Juliaan Devriendt en Edward Cooremans naar de Kamer van Volksvertegenwoordigers af, zoals tijdens de eclatante overwinning van 1876, waarna een uitgebreid feestmaal volgde.

10

federaal.land2015.book Page 11 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

E E N H I S T O R I S C H E S C HE T S V A N D E T A AL S T R I J D

lingen van de Spaanse periode in de zeventiende eeuw en die van de Oostenrijkse periode in de achttiende eeuw deden precies hetzelfde.

Tijdens de Franse periode spoelde een beduidend aantal burgers met Franse nationaliteit in Brussel aan. Ze lieten zich mettertijd tot Belg naturaliseren en bekwamen belangrijke posities in de politieke, administratieve en culturele sector.

Aan de vooravond van de Belgische revolutie had ongeveer twintig procent van de hoofdstedelijke bevolking het Frans als moedertaal. De rest bleef Nederlands spreken, of althans een Brusselse variant daarvan. Al in 1866 was het aantal Vlaamse Brusselaars tot onder de vijftig procent geslonken, en voor de Eerste Wereldoorlog tot ongeveer dertig procent.

Liberté du père de la famille Een veelvoud van op elkaar inspelende factoren leidde tot de versnelde verfransing van de hoofdstad.

In Brussel waren de belangrijkste politieke, administratieve, culturele en economische instellingen gevestigd. Enkel met de kennis van het Frans kon men daarin aan het werk. De hele negentiende eeuw trok een groep geschoolde Walen naar de hoofdstad om er vooral de ontluikende ministeries te bemannen.

Meteen na 1831 werden vijf gemeenten aan de Brusselse binnenstad toegevoegd. De bestuurders daarvan konden, zoals we weten, vrij hun taal van communicatie kiezen. Dat werd voorspelbaar het Frans.

De taalvrijheid in het Brusselse middelbaar onderwijs oefende dan weer een belangrijke impact uit op de verfransing van jonge generaties gediplomeerde Brusselaars. In het Brussels middelbaar onderwijs paste de directie ‘la liberté du père de la famille’ toe. Dat principe liet het gezinshoofd toe te beslissen in welke taal zijn kinderen onderwezen zouden worden. Door de massale kinderarbeid liepen enkel de kinderen van de burgerij middelbare school.

Hun in meerderheid Franstalige ouders stuurden uiteraard aan op onderwijs in het Frans. De anderstalige ouders konden nauwelijks anders dan zich daarnaar te schikken. Bij nader inzien was het Frans de taal van de sociale promotie.

Uiteindelijk werd het Brusselse middelbaar onderwijs volledig verfranst, waarna ook de arbeiderskinderen zich aan de taal van de burgerij aanpas11

federaal.land2015.book Page 12 Thursday, September 3, 2015 10:41 AM

DE W E G NAA R E E N F E DE RAA L L AND

ten. In 1914 telde het lager stedelijk onderwijs in Brussel nog zes Vlaamse tegenover vierhonderd en vijf Franse klassen.

Schaamte Tot 1947 organiseerde de regering tienjaarlijkse talentellingen. Overal in BelgiĂŤ gingen ambtenaren van deur tot deur om de mensen te vragen in welke taal ze zich doorgaans uitdrukten. In Brussel werd die karwei opgeknapt door het intussen verfranste gemeentepersoneel. Door sommige oversten werden de rondtrekkende ambtenaar opgedragen de talentellingen te manipuleren. Een paar mompelende woorden Frans van een bange Brusselse Vlaming was voor de ambtenaren vaak voldoende om de Vlaamse arbeiders in de statistieken als Franstalig aan te stippen.

Veel eenvoudige Vlamingen durfden trouwens niet eens hun moedertaal te vermelden. Dat was niet bepaald de taal waarmee zij of hun kinderen een deftige baan bij de staat konden verwerven. In Brussel woonden ook Vlaamse winkeliers die vanuit Oost- en West-Vlaanderen kwamen overgewaaid en om winstgevende redenen hun waar in het Frans aan de man brachten.

Pasmunt Tijdens taalonderhandelingen tussen de Franstalige en Nederlandstalige politici diende de kwestie Brussel steeds weer als pasmunt. We weten dat de eerste stappen in de richting van een tweetalig Vlaanderen bereikt werden via in het parlement gestemde wetten. Daar moest natuurlijk een meerderheid van het aantal parlementsleden mee instemmen en die meerderheid kon slechts gevonden worden met medewerking van de Franstalige politici. Zij wilden alleen aan de Vlamingen iets geven als ze in Brussel iets konden nemen. Daarom werd de wettelijke tweetaligheid alleen in Vlaanderen en niet in Brussel toegepast. In de hoofdstad bleef de taalvrijheid gelden, waardoor de verfransing er overheerste. Zonder al te veel verweer. Want de interesse van de Vlaamse beweging voor de hoofdstad bleef voorlopig vrij gering. Per slot van rekening werden de Vlaamse politici niet daar verkozen.

12