Terugblik: Salomonsoordeel in Haarlem

‘In welke wereld willen wij leven met elkaar?’

SALOMONSOORDEEL IN HAARLEM

De Schuur werkt samen met een drietal sociaal-artistieke theatermakers. Afgelopen mei presenteerden we het bijzondere theaterproject Salomonsoordeel van de Haarlemse theatermaker Ilay den Boer in vijf intieme huiskamervoorstellingen en een grotere locatievoorstelling in de rechtbank Noord-Holland. Journaliste Margriet Prinssen bezocht de voorstelling in de rechtbank en sprak met meerdere betrokkenen voor een terugblik op dit bijzondere project.

Het is een bijzondere dag bij de rechtbank aan de Haarlemse Jansstraat. Waar je normaal door een scanner heen moet en gefouilleerd wordt, is nu de apparatuur uitgeschakeld en zitten de beveiligers relaxed voetbal te kijken. De circa tachtig bezoekers – voor de helft medewerkers van de rechtbank, voor de andere helft ‘gewoon’ publiek – komen voor Salomonsoordeel, de veelgeprezen voorstelling van Ilay den Boer.

Inmiddels is Salomonsoordeel verkozen tot een van de beste voorstellingen van het jaar door de jury van zowel het Vlaams als Nederlands Theater Festival. Bijzonder voor een project dat begon met een simpele vraag van Adelheid Roosen: of Ilay mee wilde werken aan een theaterproject in een asielzoekerscentrum. Dat wilde hij wel. Jaren later is er deze voorstelling waarvoor Ilay zich lang heeft verdiept in de problematiek van de asielzoeker. Dankzij een fikse diepte-investering, een enorme dosis creativiteit, inventiviteit, geduld en volharding heeft hij een nieuwe vorm van theatermaken gecreëerd waarvoor een begrip als geëngageerd theater of politiek theater eigenlijk tekortschiet. Salomonsoordeel is inmiddels zelfs onderdeel geworden van de opleiding voor nieuwe ambtenaren bij de IND.

DE WERELD VAN HET AZC In het asielzoekerscentrum (azc) liep Ilay al meteen tegen een aantal complexe vragen op. Om antwoord op die vragen te vinden, besloot hij er dieper in te duiken en uiteindelijk werkte hij bijna negen maanden als maatschappelijk werker in het azc. "Elke dag kreeg ik zoveel vragen waar ik geen antwoord op kon geven. Tegelijkertijd raakte ik bevriend met Hassan, een van de bewoners van het azc. Zijn aanvraag werd afgewezen door de IND en ik begreep niet waarom. Ik zag hem zichzelf steeds meer opvreten van woede, wanhoop, angst en frustratie. Toen ik me probeerde in te lezen in de wereld van de asielprocedure, kon ik er zelf ook geen chocola van maken."

GEDEGEN ONDERZOEKEN Hij wilde er meer van begrijpen en klopte aan bij de IND. Uiteindelijk leidde dat ertoe dat hij de opleiding tot junior hoor- en beslismedewerker bij de IND ging volgen, onder begeleiding van mentor Peter. ‘Ik leerde procedures beoordelen en interviews doen met vluchtelingen. Peter leerde me zo ‘objectief’ mogelijk te kijken. Je wordt al heel snel geraakt door de vaak schrijnende verhalen. Ik kwam erachter dat de procedures niet aan elkaar hangen van willekeur, integendeel. Het zijn gedegen onderzoeken, die gedaan worden door gewetensvolle medewerkers met een hele zware en ingewikkelde taak.’

FUNDAMENTELE VRAGEN Hij begreep nu beter waarom Hassan was afgewezen: ‘Dat was een eyeopener maar ook een schok: Op grond van welke criteria maakte ik als vriend een andere keuze dan als ambtenaar? De procedure geeft geen antwoord op een aantal fundamentele vragen.

“De Schuur steunt Ilay’s werk van harte. Hij geeft je een kijkje in de keuken op plekken – zoals nu bij de IND – waar je als gewoon burger zelden komt. Hij duikt diep in zijn onderwerp, niks even een vrijblijvend werkbezoekje, maar een lange onderzoeksperiode om echt alle perspectieven te kunnen belichten. Zo ga je na zijn voorstellingen (of theatrale documentaires) als publiek (of beter: deelnemer) een wereld rijker weer naar huis. We vinden dat we daar als theater een rol in moeten spelen.”

Hoe kan je verwachten dat iemand die gevlucht is uit een vaak dictatoriaal regime en geleerd heeft dat de overheid corrupt is en geen mens te vertrouwen, vertrouwen heeft in onze ambtenaren, in ons rechtssysteem? En in hoeverre kan de IND echt vanuit objectiviteit kijken naar de aanvrager?’

ZWAARWEGENDE KEUZES Uiteindelijk werkte Ilay ook nog een tijd bij de rechtbank Amsterdam en sprak hij met talloze betrokken rechters. In de voorstelling neemt hij je als het ware mee op de lange reis die hij maakte door de instituten en de zwaarwegende keuzes die gemaakt moeten worden. Hij vertelt alsof hij het allemaal voor de eerste keer doet: levendig, vol enthousiasme en het publiek meenemend in de successievelijke dilemma’s waarvoor hij is komen te staan. Inmiddels heeft hij al voor de meest diverse groepen – van linkse activisten tot de jongerengroep van Forum voor Democratie – gespeeld: ‘Dat zijn vaak lange maar heel interessante avonden.’ In Haarlem is de voorstelling zes keer te zien geweest: in azc Dennenheuvel, jongerencentrum Flinty’s, Stem in de Stad, twee woonkamers en, samen met IND mentor Peter en vriend Hassan, in de rechtbank. REACTIES UIT DE ZAAL In de rechtbank zit het publiek in een rechthoek om de spelers heen. Peter en Hassan worden door Ilay na een korte inleiding geïntroduceerd. Peter is een lange, slanke man in spijkerbroek, iemand die rust uitstraalt en vertrouwen. Hassan komt uit Palestina, hij spreekt Engels. In simpele bewoordingen vertelt hij hoe hij moest vluchten na tot drie keer toe bedreigd te zijn vanwege een verboden liefde. Halverwege Hassans vluchtverhaal vraagt Ilay om reacties uit de zaal: die variëren van uiterst betrokken tot juist heel kritisch. Als een van de rechters vertelt dat ze ervoor kiest om geen beslissingen te hoeven nemen over iemands recht om zich ergens te vestigen, vraagt Ilay eenvoudig: “Maar wie moet dat dan doen?”

PERSPECTIEF VERLEGD Na de pauze is de setting wat meer theatraal. Peter en Hassan staan soms tegenover elkaar en spelen een gesprek na, soms leveren ze ook commentaar en er wordt zelfs gezongen. Telkens wordt het perspectief verlegd en dat houdt het spannend. Want ja, ook als leek begrijp je dat het streven naar iets als objectiviteit, hoe complex ook, noodzakelijk is. Uiteindelijk wordt Hassan toegelaten, dankzij een nieuw beschikbaar gekomen document. De conclusie is aanvechtbaar, zegt Ilay die hem als ambtenaar ook op grond van dit document zou hebben afgewezen, al zou hij met de kennis die hij privé over hem heeft wel een vergunning hebben verleend. Het voorbeeld toont aan dat het mensenwerk is en blijft en dat een zekere mate van subjectiviteit onvermijdelijk is.

300 BRIEVEN Om ons betrokken te houden, vraagt Ilay aan het slot aan de toeschouwers om een brief te schrijven met commentaar, ideeën en opmerkingen over een cruciale vraag die ten grondslag zou moeten liggen aan alle beslissingen: ‘In welke wereld willen wij leven met elkaar?’ Inmiddels heeft hij al bijna 300 brieven ontvangen.

“De voorstelling in Flinty’s was een veel kortere sessie in een kleine groep van leeftijdgenoten. Ik was vooral onder de indruk van Hassans verhaal. De sfeer was heel intiem en iedereen was heel erg betrokken. Het raakte me toen misschien nog wel meer dan bij de rechtbank, juist omdat we in een kleine groep zo direct konden reageren.”

“Dit is een mooie manier van ontmoeting. Als rechtbank richten we sowieso de laatste tijd onze blik meer naar buiten en dit is een geweldige vorm. Het is een voorstelling die blijft hangen. Zeker als je zelf rechter bent, is de impact groot en dat zal voor collega’s die direct met asielrecht te maken hebben nog veel sterker zijn, schat ik zo in. De dilemma’s waar je mee te maken hebt, worden kraakhelder geanalyseerd en uiteengelegd. Je vraagt je telkens af: hoe doe ik dit? Hoe zou ik zoiets oplossen? Hoe heb ik hier in het verleden over beslist? Niet dat er pasklare antwoorden worden gegeven, die zijn er ook niet in ons beroep. Het is geen wetenschap, het is geen wiskunde. Er zijn altijd meerdere perspectieven van waaruit je naar een zaak kunt kijken, er bestaat niet zoiets als één waarheid. Het nemen van beslissingen over iemand anders leven is een grote verantwoordelijkheid en niet altijd eenvoudig, dat laat de voorstelling heel goed zien. En: keuzes maken doet pijn. Je kunt je er wel aan onttrekken – zoals een van de aanwezige rechters in de zaal ook vertelt te doen – maar dan moet iemand anders de beslissing nemen.”

Jan Moors, president rechtbank Noord- Holland “Ik ben blij dat ik het verhaal twee keer heb gehoord, het beklijft nu nog meer. Na de eerste sessie was ik een paar dagen uit het lood geslagen, nu kon ik er met meer afstand over nadenken. We zaten bij mij in de keuken, die is weliswaar ruim maar met 15 mensen was het toch hartstikke vol. Het maakte de bijeenkomst heel intens en bijzonder. Iedereen was super betrokken. Het gaat over goed en kwaad, over rechtvaardigheid en omdat Ilay zijn dilemma’s zo helder en herkenbaar voorlegt, gaat het over ons allemaal. De machinerie van het systeem wordt blootgelegd.”

Michèle Baudet, gastvrouw woonkamervoorstelling, stelde haar huis beschikbaar na een preview in de Schuur