Brabant Remembers - 75 levkensveranderende oorlogsverhalen

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN Een verslag over verhalen, verbeelden en verbinden

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE 2

VOORWOORD 4

LEESWIJZER 6

SAMENVATTING 10

INLEIDING 14 1 KENNIS 17 1.1 Verhalen ophalen 18 1.2 Storytellingprincipes 19 1.2.1 Merkgids 19 1.2.2 Samenwerking BUAS 20 1.3 Bewustwording en educatie 20 1.4 Boek met essays & historische kaders & foto‘s 26 1.5 Ontsluiting en archiveren van de verhalen 26 1.5.1 ‘Brabant Cloud’ 26 1.5.2 Webarchief Koninklijke Bibliotheek 26 1.5.3 Depot van Nederlandse Publicaties van de Koninklijke Bibliotheek 26 1.5.4 The British Library 27 1.5.5 Mini-documentaires online 27 2

2

CULTUUR 2.1 Dilemma Doolhof 2.2 STILLLEVENS 2.2.1 Lokaal 2.2.2 Exposities

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

29 31 32 32 35

2.3 2.3.1 2.3.2 2.4 2.4.1 2.4.2 2.5 2.6 2.7 2.8 2.10 2.11 2.12 2.13 2.14 2.15 2.16 2.17 2.18

De Kunst van Vrijheid Parelsnoer van kunstprojecten verspreid over Brabant Roadmovie & landelijke campagne Musea WOII-musea Niet-WOII-musea OMG2019 Liberation Route Brabant Mini-documentaires Brabant Remembers AR-app – Living History Boekpresentatie in samenwerking met Design Museum Den Bosch Past:Forward - Jongerenconferentie Waalre Escape Room The Kazemat Fietspad De Andere Kant GLOW Eindhoven Maczek Memorial Breda & de Poolse Maand Breda Supersum Strijders - REL Entertainment Theaterfestival Boulevard – Bevrijding van Indië

36 36 46 47 47 49 51 52 53 54 57 58 59 59 60 60 61 62 63

OVERZICHTSKAART 64 3

STAD EN DORP 3.1 Eerste stap in professionalisering van de sector 3.1.1 Storytelling door BUAS 3.1.2 Regionale Workshopinspiratie 3.1.3 Richtlijnen call for proposal opgesteld, opzet Raad van Advies 3.1.4 Workshop Hoe schrijf ik een goed projectplan?

3.2 Grote lokale betrokkenheid

67 68 68 68 68 68 69

3.3 3.4 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3

Productontwikkeling in gemeenten Activatie B2B-markt Regionale hubs Hub Biesbosch MuseumEiland Hub Death Valley de Peel Hub Helden van de Schelde

4

BEREIK EN PUBLICATIES 77 4.1 Doelstellingen 78 4.2 Doelgroepen 78 4.3 Boodschap 79 4.4 Marketingconcept 79 4.5 Middelen 79 4.5.1 Owned/Eigen middelen 80 4.5.2 Paid/Betaalde middelen 81 4.5.3 Earned/Verdiende middelen 83 4.6 Trade- en travel-services 88 4.6.1 Trade-aanpak 88 4.6.2 Trade-resultaten en -learnings 91

5

HET MAATSCHAPPELIJK EFFECT 5.1 Toegevoegde waarde campagne 5.2 Conclusie: wat heeft de campagne opgeleverd?

5.2.1 Extra bezoekers van buiten de provincie naar Noord-Brabant trekken 5.2.2 Bekendheid deelnemende musea vergroten 5.2.3 Toename bezoekersaantallen musea en WOII-erfgoedlocaties 5.2.4 Meer bewustzijn Brabantse Tweede Wereldoorlog-verleden 5.2.5 Kortom; wat heeft de Brabant Remembers campagne opgeleverd?

5.3 Samenwerking provinciale en landelijke partijen

69 70 71 71 74 75

93 93 95 96 97 98 99 100 100

5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.3.6

Liberation Route Europe Platform 75 Jaar Vrijheid & Nationaal Comité 4 & 5 mei vfonds Provincie Noord-Brabant NIOD – de Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s Omroep Brabant

100 102 104 105 106 106

6 EEN VOORUITBLIK

109

7 BIJLAGEN

DANK

COLOFON

114 139 142

VOORWOORD In november had ik het voorrecht in Durban (Zuid-Afrika), tijdens het wereldcongres voor lokale overheden, de UCLG Peace Price te mogen uitreiken. Tijdens de openingsceremonie werd een niet nader genoemde Nigeriaanse schrijver geciteerd: “Nations are as weak or powerful as the stories they tell to themselves and to others.” Sindsdien resoneert dit citaat met enige regelmaat in mijn hoofd, want wat bedoelde deze schrijver hier nou precies mee?

We weten dat mensen elkaar graag verhalen vertellen. Mensen luisteren graag naar verhalen, en vertellen ze ook graag door. Maar soms worden verhalen juist verzwegen, omdat ze te pijnlijk of beschamend zijn. Dit laatste bedoelde de aangehaalde schrijver waarschijnlijk met: “Welke verhalen durven mensen wel aan elkaar en aan anderen te vertellen, en welke niet?”

In Durban mochten vijf genomineerde steden hun verhaal vertellen. Het waren stuk-voor-stuk verhalen waar ik kippenvel van kreeg. Verhalen uit Colombia, Irak en Libanon. Verhalen van moedige lokale bestuurders, die vrede probeerden te bewerkstelligen. Verhalen over het bestrijden van gewapende bendes die steden terroriseren, over de strijd tegen de drugsmaffia en het opvangen en integreren van gigantische hoeveelheden vluchtelingen uit Syrië. Verhalen die de moeite van het doorvertellen meer dan waard zijn.

“Nations are as weak or powerful as the stories they tell themselves and to others.” Door deze tot nadenken aanzettende zin ben ik nog beter gaan inzien hoe belangrijk het is om verhalen te blíjven vertellen. De keuze van mensen om dit wel of niet te doen, zegt veel over wie wij zijn of wie we willen zijn. De Spaanse schrijver en filosoof Santayana hield ons al in 1905 voor: “Wie de geschiedenis niet kent, is gedoemd deze te herhalen.”

Verhalen vormden ook het uitgangspunt voor het Brabantbrede programma, dat onder auspiciën van onze stichting ontwikkeld is, om de herdenking van 75 jaar bevrijding van onze provincie kracht bij te zetten. In totaal zijn ter voorbereiding op het uitgebreide programma

4

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

800 verhalen opgehaald. Deze liggen opgeslagen bij Erfgoed Brabant. 75 Verhalen zijn in boekvorm bijeengebracht. Persoonlijke verhalen van gewone Brabanders in buitengewone omstandigheden. Verhalen die de levens van de direct betrokkenen voorgoed en drastisch hebben veranderd. Het doel was zoveel mogelijk mensen, en dan vooral jongere generaties, deze verhalen te laten ervaren. Ik schrijf bewust “ervaren”, omdat ze niet alleen gebundeld zijn. Elk verhaal was een bron van inspiratie voor makers en kunstenaars. Zo zijn er onder andere mini-documentaires gemaakt en heeft een social designer alle verhalen ‘verstild’ in maquettes.

Ook deze verhalen raken onze emotie, omdat wij ons kunnen inleven in de hoofdpersonen, of in degenen die zij met hun keuzes hebben beïnvloed. De verhalen zijn evenzovele lessen in moreel handelen. Ze leren ons, dat we altijd een keuze hebben, op elk kruispunt. Sommige verhalen geven een ongemakkelijk gevoel. Toch moeten we ook deze blijven vertellen, hoe pijnlijk ze ook zijn, want we mogen niet wegkijken als het moeilijk wordt. De verhalen van toen vormen een inspiratie voor keuzes die anno nu moeten worden gemaakt.

Met onze projecten, waarover u meer leest in dit verslag, hopen we jongeren (en ouderen) gestimuleerd te hebben om op te staan tegen groot en klein onrecht. Dichtbij huis en veraf.

Want lag de afgelopen decennia de nadruk in het onderwijs niet te sterk op de vorming van mondige burgers? Werd leerlingen niet vooral geleerd voor zichzelf op te komen, zich goed te presenteren, te discussiëren en te debatteren? En zou het nou niet mooi zijn als de komende decennia de focus verlegd wordt naar de vorming van moedige burgers? Van mondig naar moedig. Eén letter anders, maar een wereld van verschil.

In dit verslag leggen we graag verantwoording af over de besteding van de royale donaties die we van de provincie Noord-Brabant en vfonds mochten ontvangen, waarvoor ik hierbij namens ons bestuur nogmaals grote dank wil betonen. We zijn ook dank verschuldigd aan

onze samenwerkingspartners VisitBrabant en Erfgoed Brabant. We kijken terug op een uiterst inspirerende en plezierige tijd. En natuurlijk wil ik Femke Klein en Caroline Belt van ons projectbureau complimenteren met het werkelijk prachtige resultaat van hun inspanningen.

Wat een inzet! En wat een creativiteit! Jammer dat door het uitbreken van het coronavirus enkele projecten dit jaar niet de aandacht hebben kunnen krijgen die ze verdienden. Tot slot wil ik eenieder die op de een of andere manier heeft bijgedragen aan deze 75e herdenking hartelijk bedanken.

In het najaar zullen we voorstellen presenteren voor een vervolgaanpak. Over hoe we in onze provincie de komende jaren toe kunnen werken naar de 80e herdenking van onze bevrijding, in 2024.

Namens het bestuur van de Stichting Crossroads Brabant ’40-’45,

mr. dr. Ton Rombouts Voorzitter

’s-Hertogenbosch, juli 2020

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

5

LEESWIJZER Hoofdstuk 1 gaat over de verzamelde en opgedane kennis door Brabant Remembers. Het ophalen van de verhalen, de storytellingprincipes en het vastleggen en toegankelijk maken van deze kennis komen in dit hoofdstuk aan bod. Hoofdstuk 2 gaat in op de gehele productontwikkeling voor het programma Brabant Remembers; de culturele verbeeldingen die tot stand zijn gekomen en de samenhang van deze activiteiten onder de paraplu van Brabant Remembers. Hoofdstuk 3 focust zich op de lokale activiteiten in stad en dorp. Op het betrekken van gemeenten, het ondersteunen van lokale initiatieven via de call for proposal, het inzetten op professionalisering van de sector en deze activiteiten verbinden binnen Brabant Remembers. In hoofdstuk 4 worden de activiteiten met betrekking tot de (inter)nationale publiekscampagne van Brabant Remembers toegelicht. Hoofdstuk 5 gaat in op het effect en de resultaten van het programma en de campagne van Brabant Remembers. Onder andere de verschillende samenwerkingen en cross-overs tussen beleidsterreinen komen aan bod. Tenslotte biedt hoofdstuk 6 een vooruitblik op de toekomst van Brabant Remembers en Stichting Crossroads Brabant ’40-’45.

6

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

BRABANT REMEMBERS

BRABANT REMEMBERS KENNISDELING • 10 WORKSHOPS • STORYTELLINGTECHNIEK

VERHALEN (KENNIS)

VERBEELDEN (PROGRAMMA)

• MEER DAN 200 PRESENTATIES • EDUCATIE ONDERSTEUNING

KEN

VERBINDEN (CAMPAGNE)

MUSEUMBEZOEK

• SAMEN 250.000 BEZOEKERS IN 2019

• BEVRIJDENDE VLEUGELS BEST ONTVING

BOEK • 2500 EXEMPLAREN

IN 2019 20% MEER BEZOEKERS T.O.V. 2018

DOEL meer bezoek bewustzijn

• 20 SCHRIJVERS

• OORLOGSMUSEUM OVERLOON ONTVING IN

• 87 VERHALEN

2019 15% MEER BEZOEKERS T.O.V. 2018

• ONDANKS DE SLUITING WEGENS

VERBOUWING ONTVING NM KAMP VUGHT MEER BEZOEKERS IN 2019 T.O.V. 2018

CROSS-OVERS WERKVELDEN

• DESIGN, CULTUUR, ERFGOED,

PROJECTEN

• SAMENWERKINGSPROJECTEN:

EDUCATIE, WETENSCHAP,

10 PARTNERS

SPORT, OVERHEID

NOORD-

• BEZOEK: MEER DAN 600.000

BEZOEKERS VOOR BRABANT REMEMBERS PROGRAMMERING

TIJDSLIJN 2017 Bestuur geïnstalleerd 2018 Verhalen ophalen 2018 Gemeentes en ondernemers

informeren en aanhaken

2019 Hoogtepunt progr. sept, okt, nov 2020 Hoogtepunt progr. maart, apr, mei

STAD EN DORP

• INFORMEREN, INSPIREREN,

AANHAKEN

• 58 GEMEENTES AANGEHAAKT

2020 Corona

8

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

CALL FOR PROPOSAL

PROGRAMMA

• 123 PROJECTEN INGEDIEND

• 32 PROJECTEN ONDERSTEUND

MET COFINANCIERING

RESULTATEN

| 75 PERSONAL LIFE CHANGING WARSTORIES | 2019-2020

EXTRA BEZOEK NAAR BRABANT

VERHALEN • 800 VERHALEN OPGEHAALD • VERHALEN ONTSLOTEN IN PRINT,

NNIS

ONLINE EN DOOR PROGRAMMERING

MEER BEWUSTZIJN WO-ERFGOED

MINI-DOCUMENTAIRES

AR-APP

• MEER DAN 396 SPEELMINUTEN

• 87 MINI-DOCUMENTAIRES

• GEMIDDELDE SPEELDUUR

OUTDOOR CAMPAGNES

VAN 4:30 MINUTEN

• 4000 DOWNLOADS

• 30 ACTEUR S

PUBLICATIES IN LANDEN

MEER ZICHTBAARHEID BRABANTS WO-ERFGOED

• TOTAAL BEREIK UNIEK: 4.722.343 • TOTAAL AANTAL CONTACT-MOMENTEN: 21.617.877

STERK NETWERK

• NL, BE, DE, UK, PL, CAN, US, IT

WEBSITE ONLINE PUBLICATIES

-BRABANT

CROSS-OVERS WERKVELDEN

• 274.000 UNIEKE BEZOEKERS

• MEER DAN 1.391 ARTIKELEN GEPUBLICEERD

• POTENTIEEL BEREIK VAN 1 MILJARD MENSEN

BEREIK OP FB EN INSTA TRADE

• 165 PERSONEN EN 141 REISORGANISATIES • 81 REISORGANISATIES OP SITE-INSPECTIE

• 11 SITE INSPECTIES

SOCIAL MEDIA

• 3.380 POSTS

• POTENTIEEL BEREIK VAN 15 MILJOEN

• RUIM 13,3 MILJOEN

• DE KUNST VAN VRIJHEID AL

1,3 MILJOEN BEREIKT VIA

KENNIS GEMAAKT MET BRABANT REMEMBERS

NIEUWE INTERNATIONALE DOELGROEPEN BEREIKT

VIA FACEBOOK EN INSTAGRAM

CAMPAGNE

EIGEN KANALEN

• FACEBOOK, INSTAGRAM,

TWITTER, LINKEDIN, YOUTUBE

VERNIEUWENDE INITIATIEVEN

PROFESSIONALISERING VAN DE SECTOR

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

9

SAMENVATTING

Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen.

Leo Vromans

Tijdens de Tweede Wereldoorlog (hierna ook als “WOII”) zijn levens voor altijd ingrijpend veranderd. Met ‘Brabant Remembers’ vertelde Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 deze bijzondere, inspirerende, persoonlijke levensveranderende verhalen. 75 verhalen die ons een spiegel voorhielden, inspireerden, raakten en die nog altijd een anker kunnen vormen voor de keuzes die we vandaag de dag moeten maken. Vijfenzeventig verhalen, voor ieder jaar dat we in vrijheid leefden één. Samen geven ze een goed beeld van de impact van de Tweede Wereldoorlog op de samenleving.

In oktober 2017 is Stichting Crossroads Brabant ’40-’45, een initiatief van Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon, Museum Bevrijdende Vleugels, Stichting Bevrijding Brabantse Wal, Stichting 18 september en Maczek Memorial Breda, gestart met het Brabantbrede programma en de (inter)nationale campagne Brabant Remembers. Het doel hiervan was tweeledig en richtte zich op verhoging én verbreding van het publieksbereik. Zowel kwantitatief, in aantallen bezoekers, als kwalitatief, door het vergroten van kennis en bewustzijn. De doelstelling: significant meer mensen kennis verschaffen over de Tweede Wereldoorlog door middel van persoonlijke verhalen en meer mensen de belangrijkste WOII-musea en andere relevante locaties laten bezoeken. Samen met gemeenten en een grote diversiteit aan partners zijn de 75 verhalen vertaald naar een innovatief cultureel programma. Hiermee hebben we getracht de impact van de oorlog over te dragen, tastbaar en invoelbaar te maken, en zo ook jongere generaties te bereiken. Het programma ging in 2019 van start en kende haar hoogtepunten in het tweede en derde kwartaal van 2019 en het eerste kwartaal van 2020. Daarna zorgde de conoracrisis voor een abrupt einde, soms zelfs al voordat programmaonderdelen konden starten.

Ondanks deze tegenvaller kunnen we terugkijken op een succesvol programma. De persoonlijke verhalen vormden niet alleen het uitgangspunt van het brede programma, maar waren ook de verbeeldende en verbindende kracht. De verhalen zorgden dat op provinciaal niveau een concept uitgerold kon worden, waarin de eigen identiteit van een gemeente, instelling of maker centraal kon staan. Tevens werd hiermee een herkenbaar verband gelegd tussen alle gemeenten en activiteiten. Dit resulteerde in een samenhangend provinciaal programma, met zeer diverse en uiteenlopende verbeeldingen, gecommuniceerd met een eenduidige campagne. Met veel ruimte voor bottom-up projecten. Door samenwerkingsprojecten en eigen initiatieven werd een nog bredere doelgroep bereikt.

Brabant Remembers richtte zich op het creëren van een breed draagvlak binnen de provincie en op het aantrekken van (inter)nationale bezoekers. Projecten met een lokaal bereik kregen

10

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Femke Klein (links) - programmadirecteur Brabant Remembers en Caroline Belt (rechts) - projectleider Brabant Remembers

een plek binnen Brabant Remembers, maar ook hoogwaardige programma’s die tevens mensen van buiten de provincie trokken. De gelaagdheid van het programma wordt duidelijk in de hiernaast weergeven programma-piramide. Duidelijk is hoe de verschillende programma elementen op elkaar verder bouwden, en elkaar hierdoor versterkten.

Kennis en educatie Kennis over de Tweede Wereldoorlog, met centraal daarin de (on)menselijke kant, was de inhoudelijke basis van Brabant Remembers. Brabant Remembers is deze kennis gaan verzamelen en vastleggen, en ook actief gaan delen. Brabant Remembers heeft in 15 regionale bijeenkomsten meer dan 800 persoonlijke verhalen opgehaald. Een inhoudelijke raad van historici en storytellingexperts hebben hieruit een selectie van 75 persoonlijke levensveranderende oorlogsverhalen gemaakt. Deze zijn via de storytellingtechniek opgeschreven en ontsloten, onder andere online op de website, in het boek ‘Brabant, Brug naar Vrijheid’ en via mini-documentaires met ooggetuigen. Kennisdeling geschiedde door het geven van workshops over storytelling, het geven van workshops over verbeelden van persoonlijke verhalen, het delen van verhalen via de ‘Brabant Remembers Living History’-app (inclusief een interactieve zoekplaat voor scholen) en het ontwikkelen van middelen voor en ondersteunen van educatieve projecten.

Cultuur Het verbindende concept van Brabant Remembers zorgde voor verbinding en samenhang tussen de verhalen, de verbeeldingen en de locaties. Naast verbinding met lokale initiatieven hebben we ook zelf, en in samenwerking met partners, culturele activiteiten ontwikkeld.

Op verschillende niveaus en met een verschillende mate van betrokkenheid hebben we ingezet op de ontwikkeling van een samenhangend cultureel en innovatief programma.

In de programma-piramide was de laag ‘cultuur’ daarom opgesplitst in drie niveaus: ‘Stad & Dorp’, ‘Samenwerkingsprojecten’ en ‘Iconische projecten’.

Iconische projecten Samenwerkingsprojecten

Educatie

Stad en Dorp

Cultuur

Kennis

Marketing & Communicatie

Stad & dorp Dit was de basis van de piramide, met daarin de persoonlijke verhalen, maar ook de verbeelding daarvan op stads- en dorpsniveau: de initiatieven van heemkundekringen, gemeenten, musea, et cetera. Initiatieven met vaak een erg sterke, inhoudelijke binding met de regio, een lokaal of regionaal bereik en weinig onderling verband. We hebben veel van deze initiatieven inhoudelijk ondersteund, door onder andere het organiseren van diverse workshops, het bieden van inspiratie en ondersteuning in vormgeving. Maar ook financieel met de ‘call for proposal’, in samenwerking met vfonds. De lokale en regionale initiatieven werden ook meegenomen

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

11

SAMENVATTING

in de campagne. In september en oktober 2019 lag de nadruk van het programma op deze onderdelen. De gemeenten toonden een grote mate van betrokkenheid. Ondernemers werden betrokken via verschillende kanalen en we hebben ook bijgedragen aan productontwikkeling in deze gemeenten. Van arrangementen en te bezoeken aanbod tot de ontwikkeling van de Liberation Route Brabant. In drie regio’s werkten we actief samen met partijen met een zogenaamde hub-functie. In deze regio’s is samenwerking rondom de Tweede Wereldoorlog opgestart en fungeerde één partij als kartrekker. De hub-functies waren Death Valley de Peel (Museum Klok & Peel), Helden van de Schelde (Bergen op Zoom en omgeving) en Biesbosch 75 jaar bevrijd (Biesbosch MuseumEiland). Door deze samenwerkingen ontstond op regionaal niveau een samenhangend en sterk programma. En een netwerk dat het programma versterkte en verduurzaamde.

heel bewust gekozen voor samenwerking met de beste verbeelders en verbinders: kunstenaars, social designers, makers en andere creatieven; van professionele amateurs tot kundige professionals. De top van de piramide werd gevormd door verbeeldingen die kunstenaars in opdracht hebben ontwikkeld. Dit deel van het programma was onderling sterk verbonden, trok een landelijk publiek en werd geheel gefinancierd door Brabant Remembers.

De nadruk van deze iconische projecten lag in maart/april 2020. De programmering van vijf kunstinstallaties, belevingen op verschillende erfgoedlocaties en een roadmovie met Tim Haars kwamen samen in het programma ‘De Kunst van Vrijheid’. Na een succesvol openingsweekend werd dit programma helaas vroegtijdig stilgelegd door corona. Gelukkig waren twee projecten, ‘Dilemma Doolhof’ en de ‘STILLLEVENS’-expositie, eerder al succesvol gestart (in respectievelijk juni en september 2019).

Samenwerkingsprojecten De 75 verhalen vormden de input voor het programma dat een bovenregionaal publiek bereikte.

De verbeeldingen zijn ontwikkeld en geproduceerd door samenwerkingspartners met een hele sterke link met de Tweede Wereldoorlog en/of met een heel groot bereik. Samen met de samenwerkingspartners hebben we de verhalen vertaald en toegankelijk gemaakt voor een breed publiek. Ook hier ondersteunde (en ondersteunt) Brabant Remembers het programma financieel, inhoudelijke en publicitair. De samenwerkingsprojecten kenden hoogtepunten in zowel september/oktober 2019 als in 2020.

Marketing en communicatie Door de piramide heen liep de ‘Brabant Remembers’-campagne. Hiermee communiceerden alle initiatieven onder dezelfde, verbindende paraplu: Brabant Remembers. Om dit te bewerkstelligen is een marketingconcept ontwikkeld en vrijblijvend beschikbaar gesteld via een stijlhandboek en toolkit. Het concept is verder uitgedragen via onze eigen kanalen, een uitgebreide meertalige website en verschillende socialmediakanalen. Om het overkoepelende programma, evenals specifieke initiatieven, onder de aandacht te brengen hebben we actief samengewerkt met influencers die de rol van ambassadeur vervulden. Ook is de pers actief bewerkt, waarbij een persoonlijke benadering de voorkeur had. Dit heeft lokaal geresulteerd in een programmering op Omroep Brabant, verspreiding via huis-aan-huisbladen en publicaties op indebuurt.nl. Ook landelijk is er veel gepubliceerd over het programma en de verhalen, onder andere door nu.nl, NOS, NRC, Linda, Libelle, Margriet, de Nieuwe Revu en het Algemeen

Iconische projecten (in samenwerking met kunstenaars) Sommige mensen zijn beter in zaken onder woorden brengen dan anderen. Zoals ook bepaalde kunstvormen beter kunnen verbeelden en kunnen verbinden dan andere. We hebben daarom

12

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Dagblad. Er zijn offline en online campagnes gedraaid, waarmee meer dan een miljard mensen zijn bereikt. Naast marketingcommunicatie heeft ook actieve marktbenadering van binnen- en buitenlandse touroperators plaatsgevonden, door in te zetten op travel- en trade-services.

Dit heeft niet alleen geresulteerd in diverse reizen waarin het Brabantse WOII-erfgoed is opgenomen, maar ook tot diverse internationale publicaties.

Resultaten Brabant Remembers We hebben actief ingezet op het bereiken van een groter publiek en het vergroten van het bewustzijn van de WOII-geschiedenis in Brabant. Het is belangrijk te kijken wat het effect van deze inspanningen is geweest. Niet alleen kwantitatief, maar zeker ook kwalitatief: wat is het maatschappelijke effect van Brabant Remembers? Een onafhankelijk onderzoeksbureau kwam tot de volgende conclusies: • • •

•

• • • •

Het WOII-verleden in Noord-Brabant is zichtbaarder gemaakt; Er zijn extra bezoekers naar Noord-Brabant getrokken; Nieuwe initiatieven zijn ontstaan, en er is ook bijgedragen aan de verdere professionalisering van bestaande initiatieven; Er zijn bijzondere cross-overs gerealiseerd tussen verschillende werkvelden, partijen en werkvormen; Brabant Remembers heeft een stevig netwerk van organisaties neergezet; Het bewustzijn rondom het WOII-verleden in Noord-Brabant is vergroot; Nieuwe doelgroepen hebben kennis gemaakt met de Brabantse WOII-geschiedenis; Noord-Brabant is zichtbaarder gemaakt voor de (inter)nationale bezoeker.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

13

INLEIDING

Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen.

Leo Vromans

Tijdens de Tweede Wereldoorlog (hierna “WOII”) zijn levens voor altijd ingrijpend veranderd. Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 vertelt met het programma ‘Brabant Remembers’ deze bijzondere, inspirerende, persoonlijke verhalen; groot of klein, over mobilisatie, verzet, collaboratie of bevrijding. Verhalen waarin een levensveranderende keuze centraal staat. 75 Verhalen die ons een spiegel voorhouden, die ons kunnen inspireren, die ons raken en die een anker kunnen vormen voor de keuzes die we vandaag de dag moeten maken. Vijfenzeventig verhalen vertelden we, voor ieder jaar dat we in vrijheid leefden één. Samen geven ze een goed beeld van de impact van de Tweede Wereldoorlog op de samenleving.

14

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

In oktober 2017 is Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 gestart met het programma (en de campagne) Brabant Remembers. Het doel van het programma was tweeledig en richtte zich op de verhoging én verbreding van het publieksbereik. Zowel kwantitatief, in aantallen bezoekers, als kwalitatief, door het vergroten van kennis en bewustzijn. De doelstelling was om significant meer mensen kennis te verschaffen over (de persoonlijke verhalen uit) de Tweede Wereldoorlog en meer mensen de belangrijkste WOII-musea en andere relevante locaties te laten bezoeken. Samen met gemeenten en een grote diversiteit aan partners hebben we 75 persoonlijke verhalen vertaald naar een innovatief cultureel programma.

Hiermee hebben we getracht de impact van de Tweede Wereldoorlog over te dragen, tastbaar en invoelbaar te maken, en zo ook de jongere generaties te bereiken.

Het programma startte in 2019 met de lancering van de Augmented Reality-app (AR-app) Brabant Remembers - Living History en kende vervolgens haar hoogtepunten in het tweede en derde kwartaal van 2019 en het eerste kwartaal van 2020. Daarna zorgde de conoracrisis voor een abrupt einde van het programma, soms zelfs al voordat programmaonderdelen konden starten.

Ondanks deze (enorme) tegenvaller kijken we terug op een succesvol programma. De persoonlijke verhalen vormden niet alleen het uitgangspunt van het brede programma, maar waren ook de verbeeldende en verbindende kracht. De verhalen zorgden ervoor dat op provinciaal niveau een concept uitgerold kon worden waarin de eigen identiteit van een gemeente, instelling of maker centraal kon staan. Tevens kon met dit concept een herkenbaar verband worden gelegd tussen alle gemeenten en activiteiten. Hierdoor is een samenhangend provinciaal programma gerealiseerd, met zeer diverse en uiteenlopende verbeeldingen die zijn gecommuniceerd in een eenduidige campagne. In het programma was veel ruimte voor bottom-up projecten en werd een nog bredere doelgroep bereikt door samenwerkingsprojecten en eigen initiatieven. De kracht van de persoonlijke verhalen ligt ook in de verbinding tussen mensen en momenten door de tijd: van toen naar nu en naar de toekomst.

Met het programma en de campagne richtte Brabant Remembers zich op het creëren van een breed draagvlak binnen de provincie en op het aantrekken van (inter)nationale bezoekers.

Lokale projecten met een lokaal bereik kregen een plek binnen Brabant Remembers, evenals hoogwaardige programma’s die tevens mensen van buiten de provincie trokken.

De gelaagdheid van het programma laat zich het beste uitleggen met de zogenaamde programma-piramide hiernaast. Hierin wordt ook duidelijk hoe de verschillende programmaelementen op elkaar verder bouwden en elkaar hierdoor ook versterkten.

De brede onderste laag vormt de basis van het programma, de kennis. Kennis over de Tweede Wereldoorlog in Brabant, in de vorm van persoonlijke verhalen en exposities, verhalen en voorwerpen in WOII-musea. Hieronder valt ook het ophalen en verzamelen van alle persoonlijke verhalen en deze met behulp van storytelling omzetten in prettig leesbare verhalen.

Iconische projecten Samenwerkingsprojecten

Educatie

Stad en Dorp

Cultuur

Kennis

Marketing & Communicatie

De laag cultuur is opgesplitst in drie niveau‘s, afhankelijk van de mate van betrokkenheid van Brabant Remembers: 1. Stad & dorp Dit was de basis van de piramide, waarin zich de persoonlijke verhalen bevonden, maar ook de verbeelding daarvan op stads- en dorpsniveau: de initiatieven van heemkundekringen, gemeenten, musea, et cetera. Deze initiatieven hadden vaak een erg sterke, inhoudelijke binding met de regio, hadden vaak een lokaal of regionaal bereik en hadden weinig onderling verband. Brabant Remembers ondersteunde veel van deze initiatieven inhoudelijk met regiobijeenkomsten. Maar ook financieel met de ‘call for proposal’, in samenwerking met vfonds. En publicitair door middel van de campagne Brabant Remembers. In september en oktober 2019 lag de nadruk van het programma van Brabant Remembers op deze onderdelen.

2. Samenwerkingsprojecten De persoonlijke, levensveranderende verhalen vormden de input voor het programma dat een bovenregionaal publiek bereikte. De verbeeldingen zijn ontwikkeld en geproduceerd door samenwerkingspartners met een hele sterke link met de Tweede Wereldoorlog en/of die een heel groot bereik hebben. Met de samenwerkingspartners zijn de verhalen vertaald en toegankelijk gemaakt voor een breed publiek. Ook hier ondersteunde (en ondersteunt) Brabant Remembers het programma financieel, inhoudelijke en publicitair.

De samenwerkingsprojecten kenden hoogtepunten in zowel september/oktober 2019 als in 2020.

3. Iconische projecten i.s.m. kunstenaars De top van de piramide werd gevormd door verbeeldingen die kunstenaars hebben ontwikkeld in opdracht van Brabant Remembers. Dit deel van het programma was inhoudelijk sterk verbonden, trok een landelijk publiek en was geheel gefinancierd door Brabant Remembers. De nadruk van dit programma en de iconische projecten lag in maart/april 2020, maar het programma werd vroegtijdig stilgelegd door corona.

Gelukkig waren twee andere projecten, ‘Dilemma Doolhof’ en de ‘STILLLEVENS’-expositie, al succesvol gestart in respectievelijk juni en september 2019.

Door de piramide heen liep de ‘Brabant Remembers’-campagne. Een campagne waarmee alle initiatieven communiceerden onder dezelfde, verbindende paraplu: Brabant Remembers.

Hiervoor werd een toolkit ontwikkeld en een uitgebreide website gemaakt, waarop alle aangemelde initiatieven een plek kregen. Naast marketingcommunicatie vond er ook actieve marktbenadering plaats van binnen- en buitenlandse touroperators.

Om te komen tot een besluit of een verhaal of project werd toegelaten tot Brabant Remembers is een heldere governance afgesproken met een duidelijke besluitstructuur. Deze zijn terug te vinden in bijlage 6 en 7 op pagina 134.

In dit verslag leest u niet alleen wat het programma van Brabant Remembers behelsde, en hoe het publiek werd bereikt, maar vooral ook wat het effect is geweest van deze inspanningen op de realisatie van de doelstellingen. Niet alleen inzake het kwantitatieve bereik: hoeveel (extra) publiek is er bereikt? Ook inzake het kwalitatieve bereik, want dat is wellicht het allerbelangrijkste: wat is het maatschappelijke effect van Brabant Remembers?

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

15

16

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

1 - KENNIS

De Tweede Wereldoorlog en haar slachtoffers worden herdacht om de belofte ‘Dit nooit meer!’ waar te maken.

Ervan uitgaande dat denken verbonden is aan handelen, is de hoop aanwezig, dat door ieder jaar opnieuw erover na te denken en te herdenken, de verschrikkingen van toen niet weer plaatsvinden.

Herdenken moet meer zijn dan een ritueel, zoals Arnon Grunberg in zijn 4 mei 2020-lezing ter sprake bracht. Hij stelt dat herdenken een verlangen naar kennis in zich moet dragen en dat binnen die kennis details belangrijk zijn: “Kennis bestaat uit details, we kunnen het ons niet permitteren te zeggen dat wij bepaalde details niet wensen te horen omdat ze onze nachtrust verstoren.” Vervolgens gaf hij enkele voorbeelden van persoonlijke verhalen over moedig genomen beslissingen. Door die persoonlijke verhalen te delen, maakte hij de verschrikkingen van de oorlog tastbaar en invoelbaar.

Start van de reeks sessies “Verhalen ophalen“ bij het Regionaal Historisch Centrum in Eindhoven, 2017

Kennis over de Tweede Wereldoorlog, met centraal daarin de (on)menselijke kant, is de inhoudelijke basis van Brabant Remembers. Kennis in de brede zin van het woord. Dus niet alleen kennis verkregen door onderzoekers en vastgelegd in boeken, zoals het eigen boek ‘Brabant, Brug naar Vrijheid’,met daarin de persoonlijke verhalen van Brabant Remembers, historische kaders en essays. Maar ook kennis over de ontsluiting van die verhalen door middel van storytelling, het ontsluiten van kennis via museumexposities, het verzamelen en selecteren van persoonlijke verhalen en het maken van mini-documentaires met ooggetuigen.

Daarnaast betreft het natuurlijk ook kennisdeling: door het geven van workshops over storytelling, door het geven van workshops over verbeelden van persoonlijke verhalen, door het delen van verhalen via de ‘Brabant Remembers Living History’-app (inclusief een interactieve zoekplaat voor scholen) en alle andere educatieve projecten die ondersteund zijn door Brabant Remembers.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

17

1- Kennis

“De kracht van dit project is de authenticiteit van de verhalen. De werkelijkheid van de verhalen is de basis van het project.

Zodra er verhalen worden verzonnen, of er aan de verhalen gesleuteld wordt, dan haal je de ziel weg uit het project.

En wat ben ik super trots op die mensen die zich kwetsbaar hebben opgesteld en het verhaal met ons hebben willen delen.

Dat ze toestemming hebben gegeven om van hun persoonlijke verhaal een beleving te maken. Ik ben er trots op dat wij hen het vertrouwen en de veiligheid hebben kunnen geven om dat te doen.”

Anne-Wil Maris, Erfgoed Brabant

1.1 Verhalen ophalen In 2015 ontwikkelde Breda University of Applied Sciences (BUAS, voorheen NHTV) het narratief concept ‘Crossroads - Life Changing Stories ‚40-‘45‘ (hierna Crossroads). Crossroads gaat over het vertellen van persoonlijke, levensveranderende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog, op authentieke locaties in Noord-Brabant. Met dit als uitgangspunt zijn Brabant Remembers en Erfgoed Brabant verhalen gaan ophalen in de provincie. Naast bekende verhalen en getuigenissen, werd er ook gezocht naar nieuwe getuigenissen en verhalen met verschillende perspectieven. De Brabantse geschiedkundige- en heemkundekringen zijn aangeschreven en er zijn oproepen geplaatst in regionale kranten.

Daarnaast hebben diverse musea speciale ‘Crossroads-verhaalophaaldagen’ georganiseerd, wat ook nieuwe, nog onbekende verhalen opleverde.

Oorspronkelijk zouden er drie regiobijeenkomsten worden georganiseerd om verhalen op te halen. Door het succes en de grote opkomst hebben uiteindelijk liefst vijftien regiobijeenkomsten plaatsgevonden. De bijeenkomsten waren bijzonder vanwege de verhalen die werden gedeeld, en door de uitwisseling en het contact. Dat veel mensen voor het eerst in 75 jaar hun verhaal vertelden, maakte veel indruk. Deze zoektocht resulteerde in meer dan 750 verhalen in september 2019. Anno 2020 zijn er inmiddels 800 verhalen verwerkt. En nog steeds kunnen en worden verhalen ingediend. Alle verhalen worden opgetekend door Erfgoed Brabant en digitaal vastgelegd en opgeslagen in ‘Brabant Cloud’.

Selectie 75 persoonlijke, levensveranderende oorlogsverhalen De 75 levensveranderende oorlogsverhalen1 voor Brabant Remembers zijn geselecteerd door de Inhoudelijke Raad: een team van specialisten op het gebied van historie, regionale geschiedbeoefening, militaire geschiedenis en storytelling. De verhalen zijn geselecteerd op basis van vooraf gedefinieerde criteria. De verhalen moesten verbonden zijn aan een specifieke Brabantse locatie en een zichtbaar keerpunt bevatten waarop iemands leven ingrijpend veranderde. Ook is er gekeken naar de spreiding van verhalen over Brabant (voor elke Brabantse gemeente minimaal één verhaal), en dat er verschillende thema’s en perspectieven aan bod kwamen binnen de volledige canon van de 75 verhalen.

Daarbij moesten de verhalen natuurlijk historisch correct zijn, en moesten voldoende bronnen beschikbaar zijn om het verhaal uit te werken.

18

Doordat de verhalen de basis vormden waarop doorvertalingen en uitwerkingen zijn gebaseerd, was er een duidelijke deadline nodig, evenals een selectie. De 75 verhalen in de canon dienden als vensterverhalen om in gezamenlijkheid de WOII-geschiedenis in Noord-Brabant te vertellen. En om mensen te interesseren ook de andere verhalen te gaan lezen en/of op locatie te ervaren. De 75 geselecteerde verhalen zijn door een aantal schrijvers opgeschreven volgens de storytellingprincipes van BUAS.

1.2 Storytellingprincipes Storytelling is een veelomvattend begrip dat betrekking kan hebben op zowel fictieve als waargebeurde verhalen. Bij Brabant Remembers staat het (door)vertellen van waargebeurde verhalen centraal. Verhalen vertellen is iets anders dan het overbrengen van feitelijke informatie. Verhalen helpen mensen betekenis te geven en waarde te hechten aan plaatsen, beelden of objecten. Via een verhaal kun je emotionele en symbolische waarde toevoegen.

Zo leren verhalen ons iets over de wereld en onszelf. Brabant Remembers draait om verhalen van mensen. Mensen die door de Tweede Wereldoorlog een keerpunt meemaakten dat hun leven ingrijpend zou veranderen, tijdens en ook ná de oorlog.

1.2.1 Merkgids Interactieve workshop tijdens de Jongerenconferentie Past : Forward september 2019, Eindhoven

Scan de QR code en bekijk de merkgids van Crossroads Brabant.

1 Er wordt gesproken over 75 verhalen, in werkelijkheid zijn er 87 mooie vensterverhalen geselecteerd. Dit is gedaan om recht

Het concept en merk Crossroads, dat aan de basis ligt van Brabant Remembers, is door BUAS uitgewerkt in de online beschikbare merkgids. Hierin worden handvatten geboden waarmee op een eenduidige wijze WOII-verhalen in Brabant verteld kunnen worden.

De gids is ontwikkeld met het doel om herkenbaar, opvallend en attractief aanbod te creëren voor bewoners van en bezoekers aan de provincie, en bedoeld voor iedereen die met Brabant Remembers aan de slag ging. De gids heeft bijgedragen aan onderlinge verbinding en gezorgd voor eenduidigheid en een meerjarige, gezamenlijke profilering. In de gids worden de richtlijnen van het concept Crossroads toegelicht, evenals de storytellingprincipes en hoe deze toe te passen. De merkgids is richtinggevend geweest voor talloze uitwerkingen van Brabant Remembers.

te kunnen doen aan het totaaloverzicht van gebeurtenissen in Brabant en om i.v.m. de spreiding over Brabant iedere gemeente minimaal één verhaal te kunnen toekennen. Omdat het conceptueel beter past om voor ieder jaar dat we in vrijheid leven één verhaal te selecteren, wordt in de communicatie “75 verhalen” gebruikt, voor 75 jaar vrijheid.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

19

1- Kennis 1.2.2 Samenwerking BUAS In 2015 is BUAS gevraagd om de vijf locaties van de toenmalige initiatiefnemers in Noord-Brabant met elkaar te verbinden. Deze locaties zijn Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon, Generaal Maczek Memorial, Museum Bevrijdende Vleugels en Stichting Bevrijding Brabantse Wal. Meer over de initiatiefnemers in paragraaf 2.4. Door een persoonlijk, levensveranderd verhaal volgens de storytellingprincipes op te schrijven, werden de locaties verbonden onder de titel ’Crossroads in Brabant – Life Changing Stories ’40-’45’. In 2016 is BUAS gevraagd om een marktonderzoek uit te voeren en een marketingadvies te ontwikkelingen voor Crossroads. Het marktonderzoek betrof een grondige analyse op vier gebieden: doelgroepen, markten, trends & ontwikkelingen en omvang. Hieruit kon onder andere een ’best calculated guess’ worden bepaald inzake de potentieel te behalen bezoekersaantallen.

Vanuit BUAS heeft dr. Moniek Hover plaatsgenomen in de Inhoudelijke Raad. Daarnaast is zij altijd nauw betrokken gebleven bij Brabant Remembers en heeft onder andere een adviserende rol vervuld bij de ontwikkeling van diverse producten, waaronder het Dilemma Doolhof, de STILLLEVENS en de AR-app.

Onder leiding van dr. Hover zijn workshops georganiseerd voor schrijvers en geïnteresseerden, om zo kennis over storytelling over te dragen.

Tijdens deze workshops is de storytellingtechniek behandeld en is er gekeken hoe deze toe te passen op de persoonlijke verhalen uit de Tweede Wereldoorlog.

1.3 Bewustwording en educatie Brabant Remembers heeft bijgedragen aan bewustwording en educatie door te investeren in het vergaren en vastleggen van geschiedenis in de vorm van persoonlijke verhalen. Deze kennis is veelal online ontsloten en via verschillende wegen beschikbaar gesteld voor onderzoek en studie. Brabant Remembers heeft daarnaast verschillende middelen ontwikkeld die voor educatieve doeleindes zijn ingezet en ingezet kunnen blijven. Deze middelen dragen de geschiedenis over, en maken deze toegankelijk voor jongere generaties. Zo heeft Brabant Remembers met partners ‘Escape Room The Kazemat’ ontwikkeld voor scholen in de Peelregio. Ook is, samen met Erfgoed Brabant, de jongerenconferentie Past:Forward georganiseerd. Hier gingen jonge professionals met elkaar in gesprek over de toekomst van vrijheidsherdenkingen en -vieringen.

Deze twee projecten worden in hoofdstuk 2 uitgebreid toegelicht. In deze paragraaf worden enkele andere voorbeelden toegelicht.

STILLLEVENS DDW-educatiespecial Om verschillende werkvelden te verbinden, zijn er tijdens de STILLLEVENS-expositie (tijdens de Dutch Design Week 2019) specials ontwikkeld met verschillende doelen. Tijdens de educatiespecial werden Brabant Remembers en de STILLLEVENS behandeld als casestudy. Onderwerpen als storytelling, hoe design in te zetten om geschiedenis te verbeelden en onderzoek naar persoonlijke verhalen kwamen tijdens deze special aan bod. Voor de special waren onder andere onderwijsinstellingen als BUAS, Fontys en Tilburg University uitgenodigd, evenals geschiedkundigen en heemkundekringen.

20

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Onthulling eerste zeven STILLLEVENS, juni 2019

“Brabant Remembers is op een innovatieve manier met oorlogserfgoed omgegaan. Het transmediale karakter ervan (dus hoe je verschillende media gebruikt om delen van het hele verhaal te vertellen) dat is in mijn optiek innovatiever dan er op andere plekken gebeurt. Daarnaast is er in deze campagne geprobeerd om, nog los van de geografische spreiding van verhalen, ook de minder bekende en moeilijkere thema’s te verspreiden. Educatie rondom de Tweede Wereldoorlog zit bijvoorbeeld vaak op Jodenvervolging, dat is een heel belangrijk en relevant thema, maar er is nog veel meer te vertellen dan dat. Door te werken met deze verhaallijnen, is er aan de lezer overgelaten om zelf conclusies te trekken. Storytelling is hier op een goede manier toegepast door de betekenis er niet altijd expliciet bovenop te leggen. Want, bij storytelling is het zo dat hoe minder je de betekenis er dik bovenop legt, actiever mensen er zelf een betekenis uit zullen halen.”

Moniek Hover, Breda University of Applied Sciences

1- Kennis

“We mogen als Brabant ontzettend trots zijn op Brabant Remembers. Brabant Remembers heeft heel wat losgemaakt.

De exacte maatschappelijke effecten zijn moeilijk meetbaar, maar ik heb de indruk dat ik bij elk initiatief rondom 75 jaar Vrijheid, Brabant Remembers terug heb zien komen. De naamsbekendheid was ontzettend hoog. In het bijzonder vind ik het mooi dat er zoveel aandacht is geweest voor de jeugd. De Tweede Wereldoorlog verdwijnt steeds meer uit ons geheugen, maar het besef dat we zoveel vrijheden hebben in Nederland is zo belangrijk. Dat moeten we overdragen aan de volgende generaties. En daar heeft Brabant Remembers aan bijgedragen. Ik merk dat de scholen ook echt gebruik hebben gemaakt van de campagne, de beschikbare informatie, verhalen en activiteiten. Dat moeten we blijven stimuleren en de komende jaren doorzetten.”

Karel van Soest, Burgemeester gemeente Boxmeer & voorzitter Operation Market Garden

Platform op website lesbrieven Brabant Remembers heeft een platform geboden waar verschillende lokale een provinciale lesbrieven beschikbaar werden gesteld. Dit platform is actief onder de aandacht gebracht van het ‘Brabant Remembers’-netwerk via nieuwsbrieven en online kanalen. De kennis om lesbrieven te ontwikkelen, de lesbrieven bij de juiste personen te krijgen en deze goed uit te voeren lag bij lokale kenniscentra en partners. Op het platform werden onder andere de lesbrieven van Erfgoed Brabant en musea getoond.

Dilemma Doolhof Het Dilemma Doolhof is een kunstinstallatie die jongeren bewust wil maken van de moeilijke keuzes die mensen in de oorlog moesten maken: help je anderen of kijk je de andere kant op?

In samenwerking met lokale partijen en vrijwilligers zijn educatieve pakketten ontwikkeld voor scholen, in combinatie met een bezoek aan het Dilemma Doolhof. Deze pakketten bestaan uit onder andere het in gesprek gaan met veteranen en/of nabestaanden (in de klas of op locatie), het bezoeken van de militaire erevelden onder begeleiding van een ervaren gids, en het maken van eigen keuzes in het doolhof.

De gemaakte keuzes inspireerden niet alleen jongeren op locatie. Geschiedenisdocent Jac Backx heeft bijvoorbeeld de teksten en vragen in de klas behandeld, waarbij leerlingen de vragen anoniem mochten beantwoorden. Vervolgens werd het gesprek in de klas aangegaan over het maken van keuzes toen en nu.

22

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

“We sturen niet op goed of fout, proberen er zo neutraal mogelijk in te staan.

Je mag het verwerpelijke van het Duitse systeem natuurlijk aankaarten, maar de geschiedenis had ook anders kunnen verlopen en dan ziet goed of fout er anders uit. Wat ik zelf vind, is ondergeschikt aan het verhaal van de geschiedenis dat je als docent brengt.” – Jac Backx

Opening van het Dilemma Doolhof door de toenmalig Canadese ambassadeur Sabine Nölke, de Commissaris van de Koning Provincie Noord-Brabant Wim van de Donk, de burgemeester van Bergen op Zoom Frank Petter en de voorzitter van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 Ton Rombouts.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

23

1- Kennis

De zoekplaat ontwikkeld door Brabant Remembers waarin 10 animaties verborgen zitten die te vinden zijn met de AR-App van Brabant Remembers.

Zoekplaat voor de AR-app Voor de AR-app van Brabant Remembers is een zoekplaat ontwikkeld voor educatieve instellingen en musea. Met deze app kregen gebruikers de mogelijkheid om echt ín tien persoonlijke verhalen te stappen, door hiernaar op zoek te gaan op de zoekplaat. Op locaties op de plaat, waar iemand een levensveranderende keuze moest maken, komen animaties tot leven en worden de verhalen verteld. Voor educatieve doeleinden was het mogelijk de zoekplaat (300 x 75 cm) gratis te ontvangen. Verschillende organisaties hebben gebruik gemaakt van dit aanbod, zoals: •

•

•

24

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Fontys Hogeschool Tilburg, opleiding pabo: Studenten van de pabo zijn aan de slag gegaan met de verhalen van Brabant Remembers. De verhalen en de zoekplaat zijn gebruikt om studenten kennis te laten maken met geschiedenisdidactiek.

Stichting Vier Vrijheid Schaijk: Deze stichting heeft een programma opgesteld waarmee ze langs bassischolen gingen om lokale verhalen over de oorlog te vertellen. Voor dit programma hebben ze de zoekplaat gebruikt.

Gedenkplaats Haaren: De zoekplaat is ingezet als onderdeel van een expositie in het buurthuis, bezocht door lokale basisscholen. Ook is de zoekplaat geplaatst in de ontvangstruimte voor het lokaal ontwikkelde toneelstuk getiteld ‘Brabant Remembers’.

Samenwerking KBO-Brabant Brabant Remembers heeft samengewerkt met KBO-Brabant bij de ontwikkeling van het toneelstuk ‘De Weg naar Vrijheid’. Dit toneelstuk, financieel mogelijk gemaakt door ZonMw (de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie), was een samenwerkingsproject tussen jongeren en ouderen in het kader van de maatschappelijke diensttijd.

Aan het project deden negen KBO-afdelingen mee. Het stuk is in totaal 29 keer opgevoerd en trok ruim 48.000 toeschouwers! In totaal hebben 169 jongeren meegewerkt aan de voorstellingen. Gemiddeld staken zij per persoon 47 van hun vrije uren in het project. Náást deze 169 actieve deelnemers, zijn nog 174 jongeren één tot twee dagdelen, of alleen binnen school, bij het project betrokken geweest. Ook zijn zeker 230 basisschoolkinderen als toeschouwers aanwezig geweest. Het mooiste resultaat is misschien wel het rapportcijfer dat deze jongeren (volgens onafhankelijk onderzoek) aan hun maatschappelijke diensttijd gaven: een 7,5!

Ontvangst Amerikaanse scholieren in samenwerking met Liberation Route Europe Twintig Amerikaanse scholieren en docenten brachten in het najaar van 2019 een bezoek aan Nederland voor een eigentijds en educatief programma, waarin de bevrijding van ons land centraal stond. In het kader van Operatie Market Garden werd onder andere een bezoek gebracht aan Museum Bevrijdende Vleugels. Als opmaat naar het nieuwe herdenken werd verder een traject uit de Liberation Route Europe’s Hiking Trails gewandeld en overhandigden de scholieren de eerste ‘Vectors of Memory’: iconische markeringen op de internationale wandelroute, die het spoor van de geallieerden van Londen naar Berlijn volgt. Deze Vectors of Memory markeren talloze persoonlijke verhalen op de wandelroute vanuit verschillende (nationale en regionale) perspectieven, waaronder een aantal van de ‘Brabant Remembers’-verhalen.

Lees meer over de samenwerking met Liberation Route Europe in paragraaf 5.3.1.

Veteranendag Best Museum Bevrijdende Vleugels bevindt zich midden in het gebied waar tijdens Operatie Market Garden de paratroepers gedropt werden. Om het bewustzijn rond dit verhaal en de rol van de regio te vergroten, is op 18 september 2018 een Veteranendag georganiseerd bij dit museum.

Maar liefst 28 oorlogsveteranen uit de Verenigde Staten, Canada en het Verenigd Koninkrijk brachten een herdenkingsbezoek aan Nederland. Tijdens dit bezoek gingen ze in gesprek met 20 jongeren van verschillende nationaliteiten, in de leeftijd van 17 tot 28 jaar. Dezelfde leeftijd die de veteranen hadden toen ze in 1944 aan de bevrijding van Europa begonnen. Deze unieke content is vastgelegd in een korte video, waarmee het verhaal ook aan anderen overgedragen kan worden.

Samenwerking Education First Tours Education First Tours is de grootste jongerenorganisatie ter wereld met kantoren in onder andere Canada en de Verenigde Staten. Met het kantoor in Canada zijn afspraken gemaakt naar aanleiding van een site-inspectie in Overloon, Bergen op Zoom en Nationaal Monument Kamp Vught in juni 2018. Deze locaties maken inmiddels deel uit van het uitgebreide reisprogramma dat zij aanbieden aan scholen en universiteiten. Met de gemeente Bergen op Zoom is EF Tours inmiddels een strategische samenwerking gestart, om het nieuw te bouwen informatiecentrum aantrekkelijk te maken voor jongeren en om kennis te delen over de Canadezen die daar begraven liggen. EF Tours komen met regelmaat met groepen naar niet alleen Bergen op Zoom, maar ook naar het Oorlogsmuseum Overloon en Nationaal Monument Kamp Vught. In 2018 en 2019 hebben ongeveer 500 studenten via EF Tours Brabant bezocht. Het plan was dit aantal in 2020 te laten oplopen tot 750 studenten. Helaas gooide corona dat plan nogal in de war.

In Eindhoven gingen de FreedomReporters van Studio040 in gesprek met veteranen en deden zij verslag van de activiteiten en herdenkingen rondom 75 jaar vrijheid. Als mobiele reporters maakten zij korte impressies voor Instagram en YouTube: de communicatiekanalen van hun eigen generatie.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

25

1- Kennis 1.4 Boek met essays & historische kaders & foto‘s De 75 persoonlijke, levensveranderende oorlogsverhalen zijn in 2018 samengevoegd in een bundel waarvan 250 exemplaren zijn gedrukt.

Om de in de gemeenten opgehaalde verhalen weer terug te geven, hebben alle burgemeesters een exemplaar van deze bundel ontvangen.

Doel was ook om gemeenten uit te nodigen zelf een programma te (laten) ontwikkelen rondom hun eigen aangeleverde verhaal (of verhalen).

De bundel is in juni 2018 gepresenteerd.

In 2018 is de publieksversie uitgebracht. Dit betreft een herziene versie van de bundel die is verrijkt met historische kaders en thematische essays. Daarnaast is het verrijkt met historische kaders en thematische essays. Van het boek Brabant, Brug naar Vrijheid zijn inmiddels ruim 2.200 van de 2.500 exemplaren verkocht.

1.5 Ontsluiting en archiveren van de verhalen 1.5.1 ‘Brabant Cloud’ De meer dan 800 opgehaalde verhalen zijn door Erfgoed Brabant ontsloten in de online ‘Brabant Cloud’. Alle websitebezoekers kunnen de verhalen daar lezen. Een deel van de verhalen is alleen toegankelijk voor onderzoek. Daarnaast biedt deze website ook de mogelijkheid verhalen te uploaden. De database achter deze website wordt in de toekomst verbonden met verschillende collecties. Zo wordt op kort termijn de koppeling gemaakt met de database van Netwerk Oorlogsbronnen. Op deze manier zijn de verhalen vastgelegd voor toekomstige generaties en beschikbaar voor wetenschappelijke en educatieve doelen.

1.5.2 Webarchief Koninklijke Bibliotheek Dat websites als digitaal erfgoed het behouden waard zijn, is internationaal erkend in het ‘Unesco Charter on the Preservation of the Digital Heritage’ uit 2003. Als nationale bibliotheek is de Koninklijke Bibliotheek wettelijk verantwoordelijk voor het verzamelen, beschrijven en bewaren van in Nederland verschenen publicaties. Door websites duurzaam te bewaren, en raadpleegbaar te houden voor toekomstige generaties, worden ze behoed voor verlies door bijvoorbeeld technologische veroudering. De website van Brabant Remembers is, op verzoek van de Koninklijke Bibliotheek, toegevoegd aan het archief.

1.5.3 Depot van Nederlandse Publicaties van de Koninklijke Bibliotheek De Koninklijke Bibliotheek verzorgt de duurzame opslag van publicaties. Deze nationale bibliotheek bewaart de uitgaven, als onderdeel van het Nederlands cultureel erfgoed, onder optimale condities in het depot. De unieke depotcollectie beoogt alle in Nederland uitgegeven publicaties op één centraal punt bij elkaar te brengen. Het boek Brabant, Brug naar Vrijheid is opgenomen in dit depot, en vervult daarmee een belangrijke rol als informatiebron voor studie en onderzoek.

26

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Stapeltje boeken ligt klaar voor de overhandiging van de boeken aan de eigenaren en ambassadeurs van de verhalen.

16 september 2019, Den Bosch.

1.5.4 The British Library De curator van de British Library Londen voor Nederlandstalige collecties heeft contact opgenomen met Brabant Remembers. Vanuit hun samenwerking met het RAF Museum hebben zij een speciale collectie van Britse en Nederlandse websites over ‘75 jaar Operatie Market Garden’.

Deze collectie wordt opgenomen in het UK Web Archive. Brabant Remembers heeft toestemming gegeven om de website van de campagne ook te archiveren, zodat deze ook via de British Library toegankelijk blijft voor toekomstige onderzoekers en generaties.

1.5.5 Mini-documentaires online In samenwerking met Omroep Brabant zijn er van alle ‘Brabant Remembers’-verhalen mini-documentaires gemaakt. Deze zijn online ontsloten via YouTube en de website van Brabant Remembers. Ook Omroep Brabant heeft de mini-documentaires online gepubliceerd. Ze zijn toegankelijk gemaakt voor geïnteresseerden op de speciaal voor dit thema ingerichte ‘Brabant Bevrijd’-pagina.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

27

“ Waarom is dat?” vroeg Abdul. “ Dat verhalen moeten worden verteld?” “ Ja?” “ Dat is zo omdat het zo is. Omdat verhalen betekenis geven aan de gebeurtenissen en omdat zonder betekenis alles zinloos wordt. Omdat je, als je het verhaal niet vindt in de willekeur, de hoop kunt opgeven dat je ooit nog iets begrijpt. Omdat we mensen zijn, en dat is wat mensen sinds mensenheugenis doen: ze vertellen elkaar verhalen.

Als íets cultuur is, dan is dát het: een collectief geheugen van alle verhalen die definiëren wie wij zijn en wat het betekent dat wij mensen zijn. Op de dag dat wij ophouden elkaar verhalen te vertellen, verkruimelt empathie met de medemens, stort het samenwerkingsverband in dat wij samenleving noemen, en zijn …”. uit Grand Hotel Europa, Ilja Leonard Pfeiffer, 2020, p220

28

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2 - CULTUUR Sommigen zijn nu eenmaal beter in zaken onder woorden brengen dan anderen. Zoals ook bepaalde kunstvormen beter kunnen verbeelden en kunnen verbinden dan andere. Brabant Remembers heeft daarom heel bewust gekozen om samen te werken met de beste verbeelders en verbinders: kunstenaars, social designers, makers en andere creatieven; van professionele amateurs tot kundige professionals. De verhalen worden verteld in musea en met bijzondere projecten, soms tijdelijk, soms langer lopend…

Het concept om de storytelling verhalen te vertalen naar een breed laagdrempelig programma: het Crossroads Eventplan door Untamed Soul.

Aan alle uitingen lag een bindend concept ten grondslag, ontwikkeld door Brabant Remembers en Bas Brinkman van Untamed, voortbordurend op de storytellingprincipes van dr. Moniek Hovers van BUAS. Naast de wens om persoonlijke, levensveranderende verhalen te vertellen, had het concept nog een aantal andere uitgangspunten. Zo was het een uitgangpunt dat 75 verhalen werden verteld; voor ieder jaar sinds de bevrijding één. Daarnaast was iedere gemeente in Brabant eigenaar van tenminste één verhaal. Zo vertellen de 75 verhalen in samenhang het verhaal van de hele oorlog, vanuit verschillende perspectieven, in zowel dorp als stad. Daarnaast is gekozen om op belangrijke erfgoedlocaties extra aandacht te genereren, door het verhaal en de locatie het uitgangspunt te laten zijn van een kunstwerk. Dit werden de ‘iconische projecten’ die onder andere zijn ingevuld door Artifex. Tenslotte is samenwerking gezocht met partijen die vanuit een eigen drijfveer ook programma’s ontwikkelen rondom de Tweede Wereldoorlog. Dit zijn de ‘samenwerkingsprojecten’.

De te verbeelden verhalen waren niet altijd makkelijke verhalen. Soms zaten er de verhalen bij die moeilijk te vertellen zijn, verhalen die vandaag de dag nog steeds een wrange nasmaak hebben of nog steeds voor verdeeldheid kunnen zorgen. Dat was een andere reden om deze beladen, persoonlijke verhalen actief te combineren met verschillende kunstvormen. Dit schept namelijk ook ruimte voor eigen interpretatie en reflectie, zonder te dwingend, beschuldigend of te heroïsch te zijn.

Dit concept, gecombineerd met de professionaliteit van de partijen waarmee is samengewerkt, zorgde voor verbinding en samenhang tussen de verhalen, de verbeeldingen en de locaties. In dit hoofdstuk wordt verder ingegaan op de projecten en activiteiten die de samenwerkingspartners hebben ontwikkeld, maar ook die Brabant Remembers heeft ontwikkeld. Dit gebeurt in chronologische volgorde.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

29

30

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2 - Cultuur

2.1 Dilemma Doolhof In Bergen op Zoom werd op 14 juni 2019 het Dilemma Doolhof officieel geopend. Het Dilemma Doolhof draait om keuzes die levens voorgoed hebben veranderd. De verhaallijnen in het Dilemma Doolhof zijn geïnspireerd op ervaringen uit de 75 geselecteerde oorlogsverhalen.

Bezoekers worden zich bewust van de impact van deze vaak levensbepalende keuzes.

De keuze die bezoekers op elk kruispunt in het doolhof maken, bepaalt het vervolg van het verhaal en daarmee de weg door het doolhof. Het sobere ontwerp, vrij van beelden en andere prikkels, maakt de impact extra goed voelbaar. De verhaallijnen zijn zowel in het Nederlands als in het Engels te beluisteren én beleven.

Het doolhof ligt tussen de Canadese en Britse militaire erevelden in. Hier liggen honderden militairen begraven, die onder andere omkwamen bij de Slag om de Schelde in het najaar van 1944. Op deze locatie komt in de toekomst een informatiecentrum over de Slag om de Schelde en de erevelden. Om nu al aandacht te geven aan dit verhaal en deze locatie, is ervoor gekozen het Dilemma Doolhof hier te plaatsen.

“ Het Dilemma Doolhof is een dynamische manier om de hechte vriendschap tussen Nederland en Canada en onze gedeelde overwinningen te eren… Deze prachtige interactieve installatie laat ons nadenken over de levensveranderende keuzes waarmee we geconfronteerd werden in tijden van oorlog.”

Canadese ambassadeur Sabine Nölke (d.d. 14-6-2019).

Het Dilemma Doolhof is een concept van The Mothership en één van de iconische projecten binnen Brabant Remembers. Het doolhof is gerealiseerd in samenwerking met de gemeente Bergen op Zoom, Stichting Bevrijding Brabantse Wal, Patrick Feijen en Heijmans. Op lokaal niveau zijn diverse arrangementen ontwikkeld voor groepen en touroperators. Ook zijn lesbrieven ontwikkeld voor het onderwijs. Daarnaast zijn scholen actief benaderd om een bezoek te brengen aan het doolhof. Stichting Bevrijding Brabantse Wal en een groep enthousiaste lokale vrijwilligers verzorgen de exploitatie van het doolhof en dienen als aanspreekpunt voor groepen, scholen en andere partijen die het doolhof bezoeken. Het Dilemma Doolhof trok tot nu toe ongeveer 20.000 bezoekers, waarvan zo’n 7,5% Engelstaligen.

Het Dilemma Doolhof blijft, in samenwerking met lokale partners, staan tot eind oktober 2020.

Op 13 juni 2019 is het Dilemma Doolhof geopend en heeft sindsdien ruim 15.000 bezoekers getrokken.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

31

2 - Cultuur 2.2 STILLLEVENS STILLLEVENS is een collectie van 75 schaalmodellen, gebaseerd op de verhalen uit het boek Brabant, Brug naar Vrijheid. Ieder schaalmodel vertelt over een beslissend moment in een persoonlijk verhaal. Het publiek kan letterlijk om het verhaal heen lopen en vanuit verschillende perspectieven naar een cruciale scène kijken die het verhaal kenmerkt. Zo wordt het levensveranderende moment in beeld weergeven; een momentopname waar zelden beeldmateriaal van beschikbaar is. Door de schaal moeten mensen er bijna letterlijk ín duiken. En door deze focus, in combinatie met de gedetailleerdheid van de scène, wordt de kijker als het ware het verhaal ín gezogen.

De scènes die zich overdag afgespeeld hebben, zijn uitgevoerd als witte exemplaren. De scènes in de nacht zijn in het zwart uitgevoerd. Slechts de hoofdrolspelers zijn gekleurd, waardoor de menselijke kant van elk verhaal centraal staat. Zo krijgt het publiek de kans zélf te interpreteren, te fantaseren of zich in te leven in de situatie van toen. Elke bezoeker bepaalt vervolgens zelf of hij/zij het feitelijke verhaal leest en/of erover in gesprek gaat met anderen.

Het concept STILLLEVENS is van de hand van social designer en kunstenaar Rocco Verdult.. De STILLLEVENS berusten zoveel mogelijk op historische waarheden. Hiervoor werd Rocco Verdult geadviseerd door Arnoud-Jan Bijsterveld (Tilburg University), Moniek Hover (BUAS) en historicus Jack Didden.

De STILLLEVENS zijn voor verschillende doeleindes ingezet. Hierbij heeft het concept gezorgd voor zowel lokaal draagvlak, als voor provinciale en nationale bekendheid van de verhalen. Het bereik van STILLLEVENS is erg groot. Er is in lokale media veel aandacht aan besteed. Doordat van oorlogssituaties heel vaak geen foto’s zijn, bieden de STILLLEVENS een mooie toevoeging in beeld. De maquettes worden daarom ook heel vaak gefotografeerd en zijn regelmatig terug te vinden in pers en op social media. Van de lokale krant tot Omroep MAX, van Facebookposts tot Instastories; er is heel veel beeld gemaakt van de STILLLEVENS.

Social Designer Rocco Verdult werkt aan de éérste maquette van de 75 over het verhaal De Goede Duitser.

2.2.1 Lokaal Vanaf mei 2019 tot en met september 2019 heeft iedere gemeente een schaalmodel ontvangen van het eigen ‘Brabant Remembers’-verhaal.

Van de 62 Brabantse gemeenten is het 59 gemeenten gelukt het STILLLEVEN in te passen in hun lokale programma. De maquette diende vervolgens als inspiratie voor bijvoorbeeld onderwijs, heemkundekringen, betrokkenen en/of kunstenaars. Zo kon het schaalmodel een plek gegeven worden en worden vertaald naar andere uitingsvormen. Met het doel het ‘Brabant Remembers’-verhaal extra te laden, en voor inspiratie en bewustwording. Maar ook om te tonen dat de lokale activiteiten onderdeel zijn van een groter geheel: Brabant Remembers.

Zo zijn de STILLLEVENS op scholen geweest, in verzorgingstehuizen, bij culturele centra en op stadskantoren. In Deurne en Breda waren de STILLLLEVENS te vinden in de kerk. Acht STILLLEVENS waren te bezichtigen tijdens de landelijke aftrap van ‘75 jaar vrijheid’ in Terneuzen, waar vrijwilligers met een (in)directe link met een van de verhalen, het verhaal overdroegen aan bezoekers en het gesprek met hen aangingen.

Negen STILLLEVENS zijn tijdens de Open Monumentendag te zien geweest in het provinciehuis.

Enkele reacties uit het gastenboek

32

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

34

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

De STILLLEVEN expositie bestaande uit 75 maquet-

2 - Cultuur

tes is tentoongesteld tijdens de Dutch Design Week 2019 en op het stadsbalkon in de LocHal.

2.2.2 Exposities Dutch Design Week 2019 Halverwege oktober 2019 kwamen de STILLLEVENS voor het eerst bij elkaar op de Dutch Design Week (DDW) in Eindhoven. Op een unieke en gratis beschikbaar gestelde locatie werden alle 75 STILLLEVENS in één ruimte gepresenteerd. Bezoekers werden verwelkomd door gastheren en -vrouwen die uitleg gaven bij de expositie. Iedere bezoeker ontving een routeboekje met een selectie van verhalen, die als handvatten dienden tijdens het bezoek aan de expositie. Bezoekers konden in de ruimte plaatsnemen en na het zien van het STILLLEVEN het verhaal opzoeken in de aanwezige ‘Brabant, Brug naar Vrijheid’-boeken. Om de bezoeker bewust te maken dat zij zelf een actieve rol hebben in het doorgeven van vrijheid, mochten zij aan het einde van de expositie een eigen bevrijdingspoppetje plaatsen in het STILLLEVEN van Breda.

Deze interactie op de expositie zorgde voor een extra dimensie en bewustwording, waarbij actief de link tussen toen en nu werd gelegd.

De DDW, met 350.000 bezoekers uit binnen- en buitenland, heeft zelf actief campagne gevoerd voor STILLLEVENS. Onder andere door het plaatsen van STILLLEVENS op een tijdelijk ‘trotter-billboard’ en op de plattegronden. Brabant Remembers heeft op deze locatie een informele opening georganiseerd voor alle betrokken bij de verhalen en de STILLLEVENS. Tijdens de DDW zelf is veel internationale pers langs geweest.

Ook zijn er, in samenwerking met Studio Rocco Verdult en de DDW, rondleidingen gegeven aan onder andere het College van Gedeputeerde Staten van de provincie Noord-Brabant en nationale museumcuratoren. Zowel de expositie als het curatoren- en persprogramma zijn opgenomen in het programma van de DDW. Daarnaast zijn kennisspecials ontwikkeld voor de erfgoedsector, pers, onderwijs en designers, waarbij STILLLEVENS als casestudy centraal stond, om aan te tonen hoe cross-overs gemaakt kunnen worden tussen verschillende beleidsterreinen. De expositie tijdens de DDW is door maar liefst 3.300 mensen bezocht.

Expositie LocHal Tilburg Aansluitend is de expositie in november 2019 verplaatst naar het Stadsbalkon van de mooie industriële LocHal in Tilburg. De expositie is ook hier op een bijzondere manier geopend: door nabestaanden van hoofdrolspelers uit drie ‘Brabant Remembers’-verhalen, waaronder nabestaanden van Coba Pulskens, de Tilburgse verzetsheldin. Bezoekers konden ook hier met een routeboekje stilstaan bij de bijzondere WOII-verhalen en deze teruglezen in Brabant, Brug naar Vrijheid. De STILLLEVENS waren tot en met mei 2020 in de LocHal te bezichtigen.

Door de coronamaatregelen is de expositie tijdelijk gesloten geweest. Dankzij de gemeente Tilburg is de expositie verlengd tot eind augustus 2020. De mogelijkheden worden nog bekeken om de expositie zelfs tot eind oktober 2020 door te laten lopen.

Op een rustige dag wordt de expositie bezocht door 300 tot 400 personen. Op drukke dagen kan dat oplopen tot het dubbele. Na de expositie in de LocHal krijgt de volledige collectie waarschijnlijk een vaste standplaats in Museum Bevrijdende Vleugels in Best. Een andere optie is dat de STILLLEVENS verdeeld worden over de gemeenten zodat zij ieder jaar rond de lokale herdenking voor inspiratie en verbinding kunnen zorgen.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

35

“De campagne van Brabant Remembers heeft

2 - Cultuur

een aantal van de musea in Brabant op een nieuw spoor gezet. Het heeft iets toegevoegd aan de musea qua productontwikkeling, een vernieuwing.

Dat vind ik wel een te prijzen effect van het project.

2.3 De Kunst van Vrijheid Het had een van de hoogtepunten moeten worden van Brabant Remembers: indringende en confronterende kunstwerken die leiden tot bezinning en reflectie en een brug vormen tussen heden en verleden. Tijdelijke en iconische kunstwerken, verspreid over Brabant, die de belangrijke erfgoedlocaties met elkaar verbinden. ‘De Kunst van Vrijheid’ was de naam van dit unieke kunstproject, dat met een nationale campagne en een roadmovie onder de aandacht gebracht zou worden van de brede doelgroep in Brabant en, specifiek ook, de Randstad.

De Kunst van Vrijheid bestond uit verschillende onderdelen, die door onderlinge samenhang elkaar versterkten. Onderdelen waren een roadmovie met Tim Haars in de hoofdrol, de daarbij horende landelijke campagne, én de ontwikkeling van een parelsnoer aan kunstprojecten verspreid over Brabant. Deze kunstinstallaties van gerenommeerde kunstenaars zouden een bijzondere ervaring toevoegen, door een verbinding aan te gaan met de locatie en haar verhalen, waardoor je écht op een andere manier kon stilstaan bij 75 jaar vrijheid. Met De Kunst van Vrijheid liet Brabant Remembers niet alleen de impact zien van de Tweede Wereldoorlog toen, maar ook de relevantie ervan voor nu én voor morgen. Door het bieden van (tijdelijk) aanbod op hoog artistiek en kwalitatief niveau werd de aantrekkingskracht van dit aanbod versterkt. Daarnaast zorgde de tijdelijkheid van de installaties voor urgentie, om het project op dát moment te bezoeken.

De Kunst van Vrijheid had het doel om het Brabantse WOII-erfgoed op twee niveaus te versterken. Als eerste versterkten de Brabantse WOII-musea hun samenwerking en kennisdeling, zowel onderling als in relatie tot het Brabantse cultureel erfgoed. Daarnaast droeg Brabant Remembers bij aan een vergroting van hun gezamenlijke publieksbereik, door meer publiek buiten Brabant kennis te laten maken met cultuur en erfgoed van Brabant.

En om zo een omvangrijkere publieksstroom naar deze musea en locaties op gang te brengen en deze voor de toekomst te bestendigen.

De Kunst van Vrijheid was een initiatief van Brabant Remembers; het concept en de productie waren in handen van Artifex. De Kunst van Vrijheid is gerealiseerd in samenwerking met Blauwe Uur, Strijbos & Van Rijswijk, Beeldjutters, Isabel Nielen, De Theater­machine, alaa minawi, Kunstmin en acteur Tim Haars. Naast deze tijdelijke kunstinstallaties waren het Dilemma Doolhof, STILLLEVENS en het officieel nog te openen Maczek Memorial Breda

36

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Daarnaast heeft het veel instellingen geholpen aan exposure, doordat er in Brabant een substantieel programma is ontstaan. De documentatie van de verhalen en projecten die voor het programma zijn gedaan, dat is een kwaliteit die ik elders in Nederland niet zie.”

Aart van Bolhuis, Artifex

Twee feestelijke momenten: de kleine foto toont de ondertekening van de samenwerking tussen Artifex en Stichting Crossroads.

Helemaal rechts: de opening van De Kunst van Vrijheid in Nationaal Monument Kamp Vught.

onderdeel van het parelsnoer, waarmee het aanbod Brabantbreed zou worden verbonden.

Dit nieuwe aanbod moest er ook voor zorgen dat de pers extra geïnteresseerd raakte in de verhalen van de locaties.

2.3.1 Parelsnoer van kunstprojecten verspreid over Brabant Het openingsweekend van De Kunst van Vrijheid was het eerste weekend van maart 2020.

Op vier locaties werden op vier opeenvolgende dagen en in chronologische volgorde de projecten ‘Crossing Time’, ‘Panorama Ysselsteyn’, ‘Airborne’ en ‘waiting for it to end…’ geopend. Na het openingsweekend volgde echter de intelligente lockdown, waarin Brabant wat voorop liep op de rest van het land, waardoor deze projecten moesten worden stopgezet. Hieronder worden de projecten verder toegelicht.

2 - Cultuur Crossing Time – Nationaal Monument Kamp Vught Op het buitenterrein van Nationaal Monument Kamp Vught werden bezoekers ondergedompeld in projectiebeelden, licht en geluid. Met silhouetten van mensen, zo hoog als de bomen net buiten het terrein van Kamp Vught reikten. Mannen, vrouwen en kinderen. Eerst liepen ze langzaam van de bomen over de hekken van het kamp en de muur van de penitentiaire inrichting over de muren van de barakken. Langzaam en op verstillende, prachtige muziek liepen en liepen ze. Soms met een koffer in de hand, steeds sneller. In de 25 minuten durende voorstelling werd de spanning opgebouwd, kwamen soms alleen kinderen voorbij, en dan weer een eenzaam dansende vrouw. Daarna liepen de silhouetten steeds sneller, tot ze uiteenspatten in scherven en er niets meer van hen over bleef.

Crossing Time is ontwikkeld door Julian van Buul

Ruim zeventig vrijwilligers, onder meer uit Vught, hebben als figurant voor de silhouetten meegewerkt aan de filmopnamen.

en Vincent Vriens van Beeldjutters en Isabel Nielen van de Theatermachine. Hier te zien tijdens de opening van Crossing Time.

De plek waar de bezoekers op het buitenterrein stonden was bepalend voor hun rol in dit spectaculaire audiovisuele schouwspel. Zo werden zij op een gegeven moment zélf onderdeel van de ruimtelijke kunstinstallatie. Het publiek kon niet alleen kijken van een afstand, maar werd als het ware onderdeel van de silhouetten. Beeldjutters en Isabel Nielen (van de Theatermachine) nodigden met het project bezoekers uit om na te denken over wegkijken. Maar ook om overeenkomsten te zoeken tussen het heden en verleden, tussen uitsluiting en insluiting. De verbeelding werd geheel overgelaten aan de bezoeker, die zo vrijelijk op zoek mocht naar zijn of haar eigen gevoel en emotie.

Crossing Time was een indrukwekkende avondvoorstelling, als aanvulling op een bezoek aan Nationaal Monument Kamp Vught. Crossing Time heeft in het eerste weekend 275 bezoekers getrokken (exclusief de 120 aanwezigen bij de opening). Helaas is het daar door corona (vooralsnog) bij gebleven.

Panorama Ysselsteyn – Oorlogsmuseum Overloon/Duitse militaire begraafplaats Ysselsteyn

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

39

2 - Cultuur

In het Limburgse Ysselsteyn, op een kwartier rijden van Oorlogsmuseum Overloon, ligt de enige Duitse militaire begraafplaats van Nederland.

Een duizelingwekkend aantal kruizen met witte letters, voor iedere gesneuvelde soldaat één. Gewoonlijk is het er stil; alleen het gekwetter van de vogels en het ruisen van de takken zorgen voor geluiden. Voor Brabant Remembers heeft componistenduo Strijbos & Van Rijswijk de begraafplaats op eigen wijze getransformeerd tot een plek waar klanken en zangstemmen door de ruimte klinken. Het klankkunstwerk Panorama Ysselsteyn is een fascinerende ‘landschapsopera’ geworden, waarin de omgeving en de betrokkenheid van het publiek centraal stonden.

Drie keer per dag, om 11.00, 14.00 en 16.00 uur, schalmden de klanken over de begraafplaats. Een fascinerende klankbeleving die bezoekers uit de dagelijkse realiteit op Ysselsteyn haalde. Hiermee schiepen Strijbos & Van Rijswijk een moment waarop de bezoeker zijn of haar relatie met de geschiedenis kon herdenken, bevragen en herinterpreteren. De klankinstallatie was tot en met juni 2020 te bezoeken.

Panorama Ysselsteyn is ontwikkeld door Strijbos & Van Rijswijk. Hier te zien tijdens de opening van Panorama Ysselsteyn.

Aanvullend hierop waren zes voorstellingen gepland waarin Panorama Ysselsteyn nog extra diepgang zou krijgen. In de maanden maart, april en mei zouden drie sopranen op vastgestelde avonden voor een wonderlijke landschapsopera zorgen: tijdens de voorstelling zou het publiek meegenomen worden over de begraafplaats, waarbij letterlijk de stemmen vanuit alle richtingen zouden komen. De sopranen zouden, meanderend over de uitgestrekte velden, libretto’s ten gehore brengen die Strijbos & Van Rijswijk speciaal voor deze opera hebben geschreven.

Gebruikmakend van een megafoon, kon dezelfde sfeer worden opgeroepen als die van oude krakende radio’s uit de oorlogsjaren.

Het bezoek aan de begraafplaats werd aangeboden in combinatie met een bezoek aan Oorlogsmuseum Overloon.

40

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2 - Cultuur

Airborne is een productie van Blauwe Uur, een kunstenaarscollectief bestaande uit Andrea Dröes,

Airborne – Museum Bevrijdende Vleugels in Best Duizenden paratroepers en honderden gliders en vliegtuigen werden in 1944 tijdens Operatie Market Garden ingezet om Nederland te bevrijden. Vanaf de grond en vanuit de lucht een indrukwekkend, hoopvol, angstig, bevrijdend, gevaarlijk en intens beeld. Op basis van dit beeld bedacht Blauwe Uur het project Airborne, een canvas van duizenden witte vlaggen boven de hoofden van de bezoekers, op de heide naast Museum Bevrijdende Vleugels. De vlaggen stonden symbool voor de vele paratroepers die hier naar beneden kwamen, maar ook voor vrijheid, feest en vrede. De installatie streefde er naar om de enorme omvang van deze historische gebeurtenis in een aansprekende ervaring te vatten.

Jurjen Alkema en Jos Agasi. Op deze foto opent Jos Agasi namens Blauwe Uur de installatie Airborne.

Eric Vloeimans (foto midden onder) opende muzikaal het kunstwerk.

De ervaring was het meest intens vanaf de schemering, wanneer abstracte projecties te zien waren. Door deze projecties leken de bevrijders via de vlaggen als het ware op je af te komen, en zag je een eindeloze reeks paratroepers neerdalen. Een kunstwerk dat continu veranderde en in beweging was, met vlaggen die symbool stonden voor vrijheid, feest en vrede. Tot het begin van de corona-lockdown verbeeldden kleurrijke projecties op de wapperende vlaggen dagelijks het springen, vallen en zweven op de wind. En de veelheid aan parachutisten. Met Airborne creëerde Blauwe Uur een moment waarmee bezoekers zich konden verbeelden wat er 75 jaar geleden gebeurd is.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

43

2 - Cultuur

waiting for it to end… – Biesbosch MuseumEiland Na de bevrijding van zuidelijk Nederland in 1944 werd het waterrijke natuurgebied, toen nog met twee meter getijdenverschil, een belangrijke levensader voor de rest van Nederland. Hier vonden crossings plaats van bevrijd naar bezet gebied, waarmee mensen werden gesmokkeld.

Soms tegen betaling, altijd met gevaar voor eigen leven.

Het natuurgebied was een van de laatste stukjes Brabant dat werd bevrijd. Niets verbeeldt dat doeltreffender dan het kunstwerk waiting for it to end… Dit indrukwekkende kunstwerk heeft een prachtige plek op de punt van het eiland. Staand naast elkaar kijken twee mensen uit over het water. Het hoofd van de één rust op de schouder van de ander, met hun blik op de horizon. Ze wachten op het einde van de wreedheid van de oorlog – van alle oorlogen – zodat ze in vrede verder kunnen leven.

Het idee voor deze installatie kreeg de Palestijns-Libanese kunstenaar alaa minawi na het zien van een tentoonstelling over de bevrijding van de Biesbosch in het Biesbosch MuseumEiland. Een beeld van een foto deed hem denken aan al die mensen die in Nederland thuisbleven en niet vluchtten tijdens de oorlog. De situatie van toen kan volgens de kunstenaar doorgetrokken worden naar de huidige tijd.

Vanaf maart tot en met september 2020 zouden maandelijks wisselende theater- en muziekvoorstellingen plaatsvinden tegen het decor van dit imposante kunstwerk, in samenwerking met Kunstmin. Vanwege de coronamaatregelen zijn deze voorstellingen uitgesteld en wordt er onderzocht of deze op een later tijdstip alsnog kunnen plaatsvinden. waiting for it to end… is een permanente kunstinstallatie en daarmee ook in de toekomst te bezoeken, in combinatie met een bezoek aan het Biesbosch MuseumEiland.

44

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Kunstenaar alaa minawi bij zijn kunstwerk waiting for it to end...

2 - Cultuur

2.3.2 Roadmovie & landelijke campagne Om de locaties en de kunstwerken op een logische wijze met elkaar te verbinden, en om het publiek uit te nodigen verschillende locaties in Brabant te bezoeken, is een roadmovie ontwikkeld. Acteur Tim Haars maakte een roadtrip langs de zeven indrukwekkende locaties van De Kunst van Vrijheid en sprak met de kunstenaars over hun werk en wat oorlog en vrijheid voor hen betekent. Deze reis is weergegeven in de acht pagina’s tellende NRC-bijlage getiteld ‘De Kunst van Vrijheid’, uitgekomen op 26 februari 2020. De locaties, de kunstwerken, een persoonlijk interview met Tim Haars, een stukje geschiedenisles door Arnoud-Jan Bijsterveld en de roadmovie werden uitgelicht in deze bijlage.

Daarnaast is er een roadmovie van Tims roadtrip gemaakt: een zevendelige serie waarin hij je meeneemt op ontdekkingsreis door Brabant langs WOII-erfgoedlocaties, om zo het einde van de oorlog te vieren en te herdenken. Met prachtige dronebeelden, beelden vanuit de auto en locatiebeelden, gemixt met beelden van 75 tot 80 jaar geleden, is een korte documentaire ontstaan van de zeven locaties en hun bijzondere culturele aanbod. Via een betaalde onlinecampagne zou deze roadmovie onder de aandacht worden gebracht van het publiek, maar dit is vanwege de coronacrisis afgesteld. Of mogelijk enkel uitgesteld, want de roadmovie kan ook later nog worden ingezet.

Links: De Kunst van Vrijheid NRC bijlage.

Rechts: Een shot van de opnames van de Roadmovie met Tim Haars en alaa minawi.

46

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

“Je ziet dat er nu een collectief is. Dat was in Brabant voorheen niet zo hecht, maar Brabant Remembers heeft de Tweede Wereldoorlog-infrastructuur versterkt. De Brabantse oorlogsmusea en herinneringsinstellingen waren eigenlijk losse punten. De winst van Brabant Remembers is dat er nu goede verbindingen zijn tussen al die punten.

We treffen elkaar tegenwoordig regelmatig voor overleg en onderlinge afstemming.”

Erik van den Dungen, directeur Oorlogsmuseum Overloon

2.4 Musea Oorlogsmuseum Overloon, Museum Bevrijdende Vleugels, Nationaal Monument Kamp Vught en Maczek Memorial Breda zijn de initiatiefnemers2 van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45. Samen met Erfgoed Brabant en VisitBrabant zijn zij in 2015 om de tafel gaan zitten. Dit om de mogelijkheden te onderzoeken om, zowel als individuele locaties als gezamenlijk, meer bekendheid te genereren voor 75 jaar vrijheid bij een grotere doelgroep, in en buiten Brabant. De doelstellingen liepen per locatie uiteen, maar duidelijk was dat iedereen zou profiteren van een sterk en vernieuwend aanbod in Brabant.

Naast samenwerken met de musea die als doel hebben het beladen WOII-erfgoed levend te houden, heeft Brabant Remembers ook samengewerkt met andere musea, omdat zij ook aandacht hebben besteed aan dit onderwerp. Sommige van deze musea zijn ondersteund met een financiële bijdrage, andere op een andere wijze. Hieronder een opsomming van de belangrijkste museale samenwerkingspartners.

2.4.1 WOII-musea Provincie, vfonds en het rijk hebben het afgelopen jaar veel geïnvesteerd in de ontwikkeling, uitbreiding en vernieuwing van het museale WOII-domein. Oorlogsmuseum Overloon heeft een nieuwe fietsbrug, die in 2020 officieel wordt geopend (vanwege de coronacrisis is de officiële opening uitgesteld naar later in het jaar). Deze fietsbrug zorgde zelfs voor een wereldprimeur: nooit eerder was het mogelijk om dóór een museum te fietsen. Zelfs de New York Times besteedde er aandacht aan. Ondanks de uitgestelde opening kunnen bezoekers al sinds eind 2019 zo’n 90 meter door de grote museumhal fietsen, op een hoogte van drie meter. Vanaf de brug hebben bezoekers een geweldig uitzicht op de enorme collectie met honderd militaire voertuigen en wapens uit de Tweede Wereldoorlog.

2 Stichting Bevrijding Brabantse Wal is in 2017 aangesloten bij de stichting. Tot de oprichters behoorde ook Stichting 18 september uit Eindhoven. Om persoonlijke redenen hebben zij zich in 2018 teruggetrokken uit het bestuur.

Nationaal Monument Kamp Vught is verbouwd en heeft naast een nieuw auditorium en ontvangstruimte een prachtige interactieve vernieuwde expositie. Koning Willem Alexander heeft op 27 november 2019 de nieuwe expositie geopend. Museum Bevrijdende Vleugels heeft dankzij de provincie een vernieuwde ingang kunnen realiseren, waardoor de zichtbaarheid van het museum wordt vergroot en de toegang tot het museum makkelijker te vinden is. In Breda is het geheel nieuwe Maczek Memorial Breda op 3 juni geopend voor publiek (ook deze officiële opening is vanwege corona uitgesteld). Hier wordt uitgebreid en op interactieve wijze het verhaal van de 1e Poolse Pantserdivisie verteld.

Ook de vooruitzichten voor een informatiecentrum in Bergen op Zoom zijn positief.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

47

2 - Cultuur

De directies en besturen van iedere locatie hebben zelf heel veel geïnvesteerd, gelobbyd en gewerkt om deze resultaten te bereiken.

Samenwerken met elkaar daarin was niet altijd makkelijk. Alleen werk je tenslotte sneller. Maar samen kom je verder, op de korte en op de lange termijn. Daarom heeft Brabant Remembers ook als woordvoerder van de gezamenlijke belangen opgetreden, mede op verzoek van vfonds en de provincie Noord-Brabant. Daarbij was het soms even zoeken naar de juiste aanpak wat betreft de aanvraag voor financiële ondersteuningen bij verschillende instanties. Uiteindelijk is Brabant Remembers van meerwaarde geweest voor de gezamenlijke woordvoering, de ondersteunende lobby en de aanvraag bij vfonds en de provincie.

Brabant Remembers en het bestuur van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 hebben ook geïnvesteerd in het verbinden van de musea rondom het WOII-erfgoed. Maar ook in het gezamenlijk onder de aandacht brengen van deze locaties bij potentiële bezoekers van buiten Brabant. Hierbij werd gestuurd op de versterking van het museale domein, door het uitwisselen van kennis omtrent doelgroepbereik en het ontwikkelen van gezamenlijke en verbindende arrangementen, die door internationale touroperators en individuele reizigers uit Nederland te boeken zijn.

Naast de roadmovie, behorend bij De Kunst van Vrijheid, zorgt ook de AR-app voor een laagdrempelige verbinding van het aanbod van de musea.

Een ander product dat op het wensenlijstje van het museale domein stond was een ‘Brabant Remembers’-bus. Door de komst van de landelijke bus de ‘Vrijheids-Express‘ is, na het houden van de pilot, besloten ervan af te zien dit eigen busidee verder uit te werken.

Besloten werd om aan te sluiten bij het Vrijheids-Express-project van Nationaal Comité 4 en 5 mei. Deze landelijk uit te rollen Vrijheids-Express heeft door corona niet kunnen rijden.

Door regelmatig overleg zijn bestuurlijke kwaliteiten verder verstrekt en werd marketingcommunicatie beter op elkaar afgestemd. De samenwerking met VisitBrabant werd door de musea als zeer positief beoordeeld. Door deze samenwerking zijn er nieuwe doelgroepen bereikt en zijn de musea onder de aandacht gebracht bij een groter publiek. De musea geven aan dat het indirecte effect van Brabant Remembers als zeer positief wordt ervaren; het versterken van het onderlinge netwerk, het creëren van een groter bewustzijn rond het Brabantse WOII-erfgoed, de grotere betrokkenheid bij de activiteiten en het uitwisselen van kennis. Deze positieve resultaten tonen dat Brabant Remembers van significante meerwaarde is geweest voor de musea.

Boven: De factsheet met het aanbod ontwikkeld voor de trade activiteiten.

Onder: De vrijheidsexpress van het Nationaal Comité tijdens de pilot in Brabant.

48

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2.4.2 Niet-WOII-musea Beleef nu zelf deze tentoons telli in Museu ng m Klok & Pe el in Asten

Biesbosch MuseumEiland De samenwerking met het Biesbosch MuseumEiland is zeer positief verlopen. Door het unieke verhaal dat in deze regio te vertellen is – het verhaal van de linie-crossers – is er ook uniek aanbod gecreëerd: van linie-crossings tot theatervoorstellingen en de uitgebreide tentoonstelling ‘Biesbosch 75 jaar bevrijd’. Wegens het succes van deze tentoonstelling is deze verlengd tot eind 2020. Meer over de samenwerking met het Biesbosch MuseumEiland in paragraaf 3.7.1.

Piet Snijders en Jolijn Brouwers tijdens de

Museum Klok & Peel In De Peel zijn honderden mensen bezig geweest met activiteiten omtrent 75 jaar vrijheid.

Hun inspanningen resulteerden in 2019 en 2020 in een bont scala aan bevrijdings- en herdenkingsactiviteiten. Veel van die activiteiten zijn gelieerd aan het samenwerkingsprogramma ‘Death Valley De Peel’, geïnitieerd en aangejaagd door Museum Klok & Peel in Asten.

Death Valley De Peel is de kapstok waaraan meer dan 150 herdenkings- en bevrijdingsactiviteiten in De Peel zijn opgehangen. Speciaal voor de herdenkingsjaren is, naast de activiteiten, ook een overzichtstentoonstelling over De Peel in oorlogstijd ontwikkeld. Daarnaast zijn er bijzondere (fiets)routes gerealiseerd, is er een Peelbreed educatieprogramma opgetuigd en is er een verhalenboek uitgegeven. De routes, het educatieprogramma en het boek blijven ook na 2020 beschikbaar.

Het museum werkte in Death Valley de Peel samen met de zes Peelgemeenten Helmond, Asten, Deurne, Someren, Gemert-Bakel en Laarbeek. In deze gemeenten wonen samen meer dan 220.000 inwoners. Meer over de samenwerking met Museum Klok & Peel in paragraaf 3.7.2.

Design Museum Den Bosch Van 8 september 2019 tot en met 1 maart 2020 was de veelbesproken tentoonstelling ‘Design van het Derde Rijk’ te bezichtigen in het Design Museum Den Bosch. De tentoonstelling toonde de grote bijdrage van vormgeving aan de verspreiding en ontwikkeling van de kwaadaardige nazi-ideologie. Men is gewend om in musea de goede kant van cultuur te zien. Juist design wordt vaak gepresenteerd als een bijdrage aan een betere wereld. Maar design reflecteert de wereld, met al zijn goede én slechte kanten. In deze tentoonstelling was vormgeving een

opening van de expositie Death Valley de Peel in museum Klok & Peel.

75 jaar vrede en vrijheid

Ontdek de verhalen, gebeurtenissen en objecten uit WOII deathvalleydepeel.nl

instrument in de handen van het ultieme kwaad, de nazi-ideologie. Wanneer men volmondig “Dit nooit meer!” wil kunnen zeggen, moet men de moeite nemen te analyseren hoe de processen van beïnvloeding destijds werkten.

Brabant Remembers vertelt dus ook over deze zwarte kant van de Tweede Wereldoorlog, vandaar deze samenwerking met het Design Museum. De tentoonstelling is opgenomen in het officiële programma van Brabant Remembers en meegenomen in de marketingcampagne.

Zo is het Belgische Bloggersduo ‘Dichtbij en ver weg’ op bezoek geweest tijdens hun trip, waarin ze in de voetsporen traden van Roosje Glaser, de hoofdpersoon uit het ‘Brabant Remembers’-verhaal ‘Dansen met de Vijand’. Ook is de kracht en de wenselijkheid van deze tentoonstelling bij partners als de provincie Noord-Brabant en het Nationaal Comité 4 en 5 mei verwoord. Nationaal Monument Kamp Vught heeft rond deze expositie actief samengewerkt met het museum, bij het samenstellen van arrangementen. Voorafgaand aan de boekpresentatie van ‘Brabant, Brug naar Vrijheid‘ zijn de gasten ook uitgenodigd om de expositie te bezoeken, wat ruim 60% heeft gedaan.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

49

2 - Cultuur 2.5 OMG2019 Brabant Remembers heeft Stichting Operatie Market Garden 2019 ondersteund om in september 2019 met meer dan 300 voertuigen de route van Operatie Market Garden (OMG2019) weer te kunnen rijden. Het doel van deze hele operatie anno 2019 was het herdenken van Operatie Market Garden uit 1944 en bewustwording creëren voor de waarde van vrijheid. OMG2019 bestond uit twee elementen, het Basecamp in Meijerstad (Vlagheide) en twee massale voertuigverplaatsingen in Brabant en Gelderland.

De organisatie van OMG2019 was geheel in handen van de Stichting Operatie Market Garden 2019. OMG2019 vond aansluiting in het programma van Brabant Remembers door inhoudelijke verhalen te koppelen aan de route. Daarnaast werd het Basecamp verbonden aan de musea door van alle toegangskaartjes aan het Basecamp ook kortingskaarten te maken voor de musea. Dat werd ook actief gecommuniceerd door OMG2019. Ook kregen de musea de mogelijkheid zichzelf te presenteren op het Basecamp.

De inzet van Brabant Remembers was hier financieel, aangevuld met ondersteuning op marketing- en communicatievlak. Zo werd OMG2019 gepromoot via de kanalen van Brabant Remembers. Ook werd de route meegenomen in het internationale ‘travel en trade’-aanbod en is er een outdoor- en online campagne uitgerold ter promotie van het evenement. Daarnaast is er een folder ontwikkeld en wijdverspreid. Ook is er persaandacht voor het evenement gegenereerd. Brabant Remembers heeft OMG2019 verder ondersteund bij het behouden van draagvlak, en de ontwikkeling van een logistiek en inhoudelijk sterk plan van aanpak. Dit gebeurde in afstemming met andere partijen, waaronder de provincie, Defensie en de Liberation Task Force.

Deze zogenaamde displays lieten bezoekers aan het Basecamp in Veghel zien hoe het leven eruit zag tijdens Operatie Market Garden in 1944.

Basecamp Het Basecamp Veghel vormde het verzamelpunt voor deelnemers en het educatieve hart. Deelnemers konden hier overnachten en deelnemen aan de activiteiten op het kamp of in de regio. Het educatieve programma op het Basecamp was een belangrijk onderdeel. Zo kregen schoolklassen uitleg van gidsen bij verschillende displays. In zo’n display werd een situatie uit de Tweede Wereldoorlog op historisch verantwoorde wijze getoond, nagespeeld en uitgelegd. Voorbeelden van displays waren het veldhospitaal, de werkplaats, de proefbaan (waar met voertuigen en tanks werd gereden) en de schietbaan. In één week tijd bezochten ongeveer 3.500 scholieren het Basecamp, een verdubbeling van het aantal tijdens de vorige editie in 2014. In totaal trok het Basecamp meer dan 20.000 bezoekers.

Voertuigverplaatsingen De voertuigverplaatsingen geschiedden met een colonne van originele WOII-voertuigen, die op twee verschillende dagen een grote verplaatsing uitvoerden, zoveel mogelijk over de originele route van Market Garden. Op 15 september vertrok de colonne uit het Belgische Leopoldsburg, en trok via het centrum van Eindhoven naar Veghel. Op zaterdag 21 september trok de colonne vanuit Meijerijstad richting Nijmegen. Door de grote massale verplaatsing kreeg het publiek een indruk hoe het er in 1944 uit moet hebben gezien. Toen waren het echter 20.000 voertuigen die zich verplaatsten. Dit ging dagenlang door, dag en nacht. Nu werd gereden met ongeveer 320 voertuigen. De colonneverplaatsing werd, zeker rondom Valkenswaard, Eindhoven en Meijerijstad, enorm goed bezocht. De eerste etappe van de colonneverplaatsing trok zo’n 200.000 bezoekers en de tweede etappe nog eens 150.000 bezoekers.

Operatie Market Garden, september 2019 BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

51

2 - Cultuur De Liberation Route Brabant is een samenwerkingsproject met VisitBrabant Routebureau, uitgezet over het Brabantse fietsknooppuntennetwerk. Op ieder knooppunt is een bordje met ‚Liberation Route‘ geplaatst. Bij de startpunten van de route staat een informatiepaneel.

De startpunten zijn veelal partners van Brabant Remembers. Voor de fietsroutes zijn acht gedetailleerde fietskaarten uitgebracht met de knooppuntroutes, verhalen en verdiepende informatie. In samenwerking met Toeristisch Recreatief Platform Venray is ook een negende route, tussen Overloon en Ysselsteyn, tot stand gekomen. Meer over deze route, genaamd ‘De Andere Kant’, vindt u in paragraaf 2.13.

Opening van de Liberation Route door Ambassadeur Pete Hoekstra en de gedeputeerde Marianne van der Sloot.

2.6 Liberation Route Brabant De ‘Liberation Route Brabant’ vertelt het verhaal van de bevrijding en toont wat de Tweede Wereldoorlog heeft betekend voor gewone Brabanders. Acht fietsroutes, verspreid over Noord-Brabant, leiden langs ‘Brabant Remembers’-verhalen, luisterzuilen van de Liberation Route Europe (LRE), monumenten en musea. Gezamenlijk maakt dit de impact van de oorlog op Noord-Brabant zichtbaar.

Op 29 augustus 2019 werden de fietsroutes feestelijk geopend. Toenmalig gedeputeerde Marianne van der Sloot overhandigde de eerste routekaarten aan Pete Hoekstra, ambassadeur van de Verenigde Staten in Nederland, en aan andere ambassadeurs van de toenmalige geallieerden, zoals de Poolse ambassadeur. Daarna vervolgden de ambassadeurs en de gedeputeerde hun ‘Ambassadors Cycling Tour’, waarbij ze een deel van de Liberation Route Brabant fietsten.

Voor de Liberation Route Brabant is een luxe cadeauverpakking ontwikkeld. Bij aanschaf ontvangt de consument de acht fietsroutes in Brabant, inclusief de extra route OverloonYsselsteyn. De kaarten zijn in augustus 2019 in een eerste oplage van 400 stuks gedrukt, van de giftboxen (inclusief negen kaarten) 250 stuks. In oktober vond al de eerste ongewijzigde herdruk plaats van 250 stuks voor de routes Bergen op Zoom, Vught, Son & Breugel, Landerd en Asten. In november volgde een ongewijzigde herdruk van 400 stuks voor de routes Bergen op Zoom, Breda, Bergeijk en Gilze-Rijen. Eind mei 2020 zijn er al 1818 kaarten en 101 giftboxen verkocht aan ondernemers, en zijn er vanuit het Routebureau ongeveer 120 losse kaarten en evenzoveel giftboxen verkocht aan consumenten. Van de route Asten zijn maar liefst 15.000 extra kaarten gedrukt en afgenomen door Museum Klok & Peel. Het museum heeft, in samenwerking met de gemeente Asten, alle kaarten huis-aan-huis verspreid onder inwoners van Asten.

Om de route te verduurzamen is er met VisitBrabant Routebureau een beheer- en onderhoudscontract opgesteld, zodat de routes ook de komende jaren gecontroleerd worden en netjes blijven. Daarnaast kunnen zij met de verkoop van de kaarten een herdruk bekostigen. Op deze manier is er een continuering in het project gerealiseerd.

De luxe cadeauverpakking met de acht fietsroutes van de Liberation Route Brabant, inclusief de extra route Overloon-Ysselsteyn.

52

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2.7 Mini-documentaires Een team van redacteurs en tv-makers (Anne-Ruth Groen, Annemarie van Oosteren en Jan Peels) is aan de slag gegaan met het op film vastleggen van ooggetuigen en belanghebbenden/ambassadeurs. Dit resulteerde uiteindelijk in 75 + 13 mini-documentaires. Dit gebeurde volgens een vast format, met twee camera’s en (bijna) altijd op de plek waar iemands leven voorgoed veranderde.

Tussen maart 2019 en mei 2020 verscheen er elk weekend een aflevering van ‘Brabant Remembers’ op Omroep Brabant TV, die tegelijkertijd online werd gepubliceerd in een longread-artikel met video. Dit resulteerde in een kwart miljoen kijkers, met een gemiddelde kijktijd van bijna drie minuten! In totaal zijn er zeker 27 mini-documentaires op TV uitgezonden en alle verhalen zijn online terug te vinden. De ‘Brabant Bevrijd’-themapagina van Omroep Brabant is 345.000 keer bezocht, wat het in deze periode tot de tweede best bezochte pagina van Omroep Brabant maakte. De verhalen hadden online een bereik van 20.000 tot 25.000 lezers, met een gemiddelde leestijd van twee minuten (de leestijd van een gewoon artikel is gemiddeld ongeveer één minuut).

Zowel op TV als online gebeurde er iets bijzonders. Niet alleen waren er veel kijkers en/of bezoekers, ze beleven ook lang ‘hangen’ en keken of lazen het verhaal regelmatig helemaal uit.

Voor makers en opdrachtgevers is dat het teken dat je met iets bijzonders bezig bent, aldus Omroep Brabant. In deze vluchtige wereld worden de meeste programma’s op tv korter dan 50% bekeken. En de reacties van mensen waren vaak net zo bijzonder; velen wilden meer weten of zelf een verhaal delen.

Voor de redactie lag de uitdaging in het vinden van geschikte bronnen en in het vinden van ooggetuigen die het verhaal voor de camera wilden vertellen. Door de invoering van de AVG-wetgeving was het vinden en gebruiken van bronnen een extra uitdaging, omdat de eigenaren niet altijd bekend waren. Bij veel persoonlijke verhalen konden de families zelf de bronnen aanleveren, maar voor het beeld uit archieven vroeg dit een extra investering. Door de samenwerking van Brabant Remembers met onder andere Erfgoed Brabant en Omroep Brabant waren veel archieven alsnog bereid om kosteloos beeldmateriaal aan te leveren.

Omroep Brabant heeft voor alle verslaggeving rondom de oorlog en bevrijding van Brabant een ‘NL Award’ gewonnen in de categorie crossmediale producties. Brabant Remembers was daar een belangrijk onderdeel van, omdat ook in dit deelproject het crossmediale aspect goed tot uiting kwam: op TV en online.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

53

2 - Cultuur

2.8 Brabant Remembers AR-app – Living History Op de locaties waar tijdens de Tweede Wereldoorlog iemands leven voorgoed veranderde, brengt de Living History Augmented Reality-app (AR-app) deze geschiedenis opnieuw tot leven. Flo, een veertienjarig meisje, introduceert het verhaal en dan ineens staan de hoofdrolspelers voor u. Op het moment dat iemand een keuze moest maken, wordt u nu voor de keuze gesteld.

De app is ontwikkeld om de individuele verhalen te koppelen aan de belangrijkste WOII-erfgoedlocaties. Op elf locaties komen zo elf verhalen via uw telefoon weer tot leven. Met behulp van meer dan 30 acteurs worden de verhalen van toen op de daadwerkelijke locatie nagespeeld.

Op het hoogtepunt van het verhaal wordt de kijker zelf geconfronteerd met het levensveranderende dilemma: wat zou u gekozen hebben?

Na deze keuze toont het verhaal welke keuze de hoofdpersoon toen nam. Vervolgens eindigt de app met een verwijzing naar de musea in de buurt. Naast deze elf AR-belevingen zijn ook de mini-documentaires toegevoegd aan de app, zodat alle verhalen van Brabant Remembers in de app terugkomen.

De app biedt een vernieuwende manier om de verhalen uit de Tweede Wereldoorlog te herbeleven, zeker op locaties waar geen zichtbare sporen van deze verhalen meer zijn. Deze techniek spreekt met name jongere doelgroepen aan. De app is ontwikkeld om mensen naar de locaties te krijgen. Met name de erfgoedlocaties in Brabant, waaronder Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon en Museum Bevrijdende Vleugels. Om dit te stimuleren en het gebruik van de app te verhogen is een spelelement toegevoegd, waarbij gebruikers punten kunnen verzamelen. Bij een x-aantal punten kunnen ze vervolgens bij een van de locaties een presentje ophalen. Om de app als middel in te zetten in het onderwijs is er een zoekplaat ontwikkeld, zie paragraaf 1.3.

Omdat het beleven van de verhalen locatiegebonden is, zijn er op een later tijdstip twee AR-belevingen toegankelijk gemaakt om deze vanuit huis te ervaren via een zogenaamde portal. Deze portals zijn ook gebruikt om de verhalen via de app onder de aandacht te brengen bij een breed publiek. Zo hebben vrijwilligers tijdens het Bevrijdingsfestival Brabant 2019 met een iPad in de hand bezoekers aangesproken om de verhalen te bekijken.

De app is op het moment van schrijven ongeveer 4.000 keer gedownload. Te zien is dat het aantal downloads voornamelijk toenam in de periodes september/oktober 2019 en mei 2020. In juli 2019 is er een onlinecampagne gevoerd om de app onder de aandacht te brengen en extra downloads te stimuleren. Ook deze campagne heeft gezorgd voor een flinke toename in het aantal downloads.

54

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

De app is in 2019 genomineerd voor de ‘Geschiedenis Online Prijs’, dé prijs voor de meest vernieuwende, verrassende en mooiste onlinepresentatie over geschiedenis. Deze prijs is een initiatief van de Koninklijke Bibliotheek en DE REE archiefsystemen. Uiteindelijk is de App van Brabant Remembers eervol geëindigd in de top 10.

In samenwerking met Dutch Rose Media, de ontwikkelaar van de app, 4DR studio’s en het Mondriaanfonds worden er in de toekomst (2020/2021) nog eens vijf AR-belevingen toegevoegd aan de app. Voor deze belevingen gaat de ‘volumetric video’-techniek gebruikt worden, waardoor gebruikers niet alleen naar het verhaal kunnen kijken, maar er ook omheen kunnen lopen. Deze belevingen zullen via portals ook toegankelijk gemaakt gaan worden vanaf iedere locatie.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

55

2 - Cultuur

2.10 Boekpresentatie in samenwerking met Design Museum Den Bosch Brabant Remembers wilde iedereen die een verhaal had aangeleverd persoonlijk bedanken. Ook degenen die betrokken waren geweest bij het opschrijven en verfilmen van de verhalen. Daarom is er een bijzonder programma georganiseerd, bestaande uit twee delen. Het programma begon in het Design Museum, waar de tentoonstelling Design van het Derde Rijk net geopend was. Na een inleiding door Jack Mickers (burgemeester van ’s-Hertogenbosch) en Maan Leo (conservator van het Design Museum) kon het gezelschap deze bijzonder indrukwekkende expositie bezoeken. Hierbij kregen gasten desgewenst een persoonlijke toelichting van museummedewerkers.

Aansluitend ging het programma verder in de Toonzaal, met een mooi programma over herinneren en herdenken, onder andere mooi verbeeld door de Koningstheateracademie en Artishock. De middag eindigde met het overhandigen van de eerste ‘Brabant, Brug naar Vrijheid’-boeken aan de mensen die hun verhaal hadden aangeleverd. De boeken werden overhandigd door gedeputeerde Christoph van der Maat en de voorzitter van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45: Ton Rombouts.

Tijdens de boekpresentatie zijn allen die betrokken zijn geweest bij het aanleveren, opschrijven en verfilmen van de verhalen bedankt. Tijdens de presentatie ontvingen zij allen een exemplaar van het boek Brabant, Brug naar vrijheid uit handen van Ton Rombouts en gedeputeerde en 1e loco CdK Christophe van der Maat.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

57

2 - Cultuur

2.11 Past:Forward - Jongerenconferentie Waalre Samen met Erfgoed Brabant en de provincie Noord-Brabant organiseerde Brabant Remembers ’40-‘45 de Internationale Jongerenconferentie Past:Forward: Reflect, Rethink, Remember.

Tussen 9 en 11 september 2019 onderzochten ruim 50 deelnemers uit 10 verschillende landen de toekomst van herdenken en herinneren. In het drie dagen durende programma wisselden jongeren uit Nederland, Ierland, het Verenigd Koninkrijk, Roemenië, Kroatië, België, Frankrijk en Spanje met elkaar van gedachten over de toekomst van herdenken en vieren. Ook gingen zij in gesprek met partijen als jonge veteranen en experts op het gebied van herinneren en de Tweede Wereldoorlog. Maar ook met designers en theatermakers. Hierbij stonden niet alleen de verhalen van toen centraal, maar juist ook hoe de democratie en rechtsstaat in de toekomst vormgegeven kunnen blijven worden met actief burgerschap.

De conferentie was het provinciale kick-off moment voor de activiteiten die er in dit bijzondere jaar zijn georganiseerd in het kader van Brabant Remembers. De provinciale ‘Herdenking van de Brabantse Gesneuvelden’ in Waalre vormde het vertrekpunt voor de sessies en gesprekken, waarbij andere conflicten en herdenkingen vanuit een brede Europese context werden besproken.

Intergenerationele uitwisseling en samenwerking was een van de absolute speerpunten van de conferentie. Daarom is de conferentie voorbereid en uitgevoerd met een projectteam van vijftien jonge professionals. Zij hadden vaak contact met de projectleider van Erfgoed Brabant en de programmadirecteur van Brabant Remembers. Commissaris van de Koning Wim van de Donk en toenmalige gedeputeerde van cultuur Henri Swinkels waren ook nauw betrokken. Bij het opstellen van het programma was het belangrijk dat de meeste sessies werden georganiseerd door jongeren en/of jonge professionals. Daarom is jonge mensen gevraagd, binnen en buiten het projectteam, om hun ideeën voor sessies voor het programma aan te dragen.

Als afsluiting van de drie intensieve conferentiedagen werd een vrijheidsmaaltijd georganiseerd met een talkshow, waar Gerdi Verbeet (voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei) en Femke Klein (programmadirecteur Brabant Remembers) te gast waren. De talkshow werd

58

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

gehost door twee jongeren uit het projectteam, die tijdens de conferentie ook verantwoordelijk waren voor alle talkshows. De belangrijkste gasten waren de basisschoolkinderen die met de Brabantse burgemeesters waren meegekomen. De organiserende jongeren deelden hun bevindingen, de schoolkinderen deelden hun ervaringen over vrijheid. Dat zorgde voor een bijzondere en interessante avond.

Een hele mooie prelude op het slotstuk van de conferentie was de herdenking in Waalre.

Het projectteam kreeg zeven minuten om te vullen in het programma van de Herdenking van de Brabantse Gesneuvelden. Na een gesproken optreden van Guus Meeuwis mochten de jongeren laten zien hoe zij in de toekomst willen herdenken. Het resultaat was een ontroerend en muzikaal sterk optreden.

Zowel de vrijheidsmaaltijd met de jongeren, de burgemeesters en de schoolkinderen, als een korte invulling in het provinciale herdenkingsprogramma, smaakten naar meer. Onderzocht wordt daarom ook of en hoe hieraan een vervolg kan worden gegeven.

Professor Karwan Fatah Black start de tweede dag van de jongerenconferentie met een inspirerende lezing over herdenken van een ander deel van de Nederlandse geschiedenis, de slavernij en de bevrijding daarvan.

2.12 Escape Room The Kazemat Spelenderwijs leren wat de oorlog inhield en wat er gebeurde, dat is het doel van ‘Escape The Kazemat | 75 Jaar Bevrijding’. In deze escaperoom maakten kinderen uit de bovenbouw kennis met drie van ‘Brabant Remembers’-verhalen, op drie verschillende momenten in de oorlog. De escaperoom daagde de leerlingen uit om echte speurders te worden en te ervaren hoe men vroeger leefde in tijden van oorlog.

In november 2019 is de escaperoom ingezet op acht verschillende basisscholen in Deurne.

Inmiddels zijn gesprekken gaande met scholen in Helmond en Someren om ook daar met de escaperoom langs scholen te gaan. Het thema van de escaperoom sluit aan op ‘de Tijd van Wereldoorlogen’ in de lesprogramma’s van basisscholen. Dit maakt van de escaperoom een unieke ervaring voor leerlingen om actief met lesstof aan de slag te gaan. Door samen te werken met lokale heemkunde- en geschiedkundige kringen, konden er complete programma’s worden opgesteld. Zo konden kinderen na deelname aan de escaperoom ook vragen stellen en verschillende voorwerpen bekijken. Ieder kind kon ook zijn of haar vraag achterlaten, zodat deze later door de docenten in de klas behandeld kon worden.

Escape The Kazemat | 75 Jaar Bevrijding is een educatieve escaperoom, speciaal ontwikkeld door Brabant Remembers, in samenwerking met Lucky Seventh en Experience Republic.

2.13 Fietspad De Andere Kant Deze route vertelt een verhaal van Oberhausen tot Overloon, dat draait om Karl Schipper (1921-1944). Zijn verhaal wordt verteld langs de route, de plek waar Schipper sneuvelde is gemarkeerd. Ook andere memorabele plekken zijn gemarkeerd langs de route, zoals de plek waar het Britse Norfolk Regiment de Loobeek overstak. De beek dankt hier zijn bijnaam Bloedbeek aan. Ook de beide Commonwealth-begraafplaatsen van Overloon en Venray zijn gemarkeerd.

De fietsroute is ontstaan uit een samenwerking tussen Oorlogsmuseum Overloon en het Jongeren Ontmoetingscentrum van de Duitse militaire begraafplaats in het Limburgse Ysselsteyn.

Een duurzame investering vanwege het infrastructurele karakter van het project. Het aanbod dat beide instellingen met deze fietsroute creëren is inhoudelijk vernieuwend. De route is een culturele verbinding tussen twee relevante ‘lieux de memoires’, en roept zo spanningsvelden op die gedurende de hele oorlog aan de orde van de dag waren, namelijk: Nederlands/Duits en leven/dood. De fietsroute gaat door een landelijke streek tussen de Duitse militaire begraafplaats en het Oorlogsmuseum, en biedt zo voldoende rust en ruimte voor reflectie.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

59

2 - Cultuur 2.14 GLOW Eindhoven Kunstenares Titia Ex heeft het universele lichtobject ‘Loom Light’ ontwikkeld: een materialisatie van de herinnering. De geschiedenis staat niet op zichzelf. Het project vertegenwoordigt meerstemmige geschiedenissen, van hen die het overleefden en de hoop konden doorgeven aan de toekomstige generaties. Licht is dynamisch en verbonden met vitale gevoelens, licht is energie. Loom Light biedt een choreografie met wit licht, schaduw, kleuren en de nacht.

In tijd en vorm bewegen amorfe kleurenbundels zich door het werk heen.

Het kunstwerk heeft een schil van 3D-geprint polycarbonaat, dat gerecycled bouwmateriaal en oude cd’s bevat. Er is gewerkt met individueel programmeerbare RGB LEDs. Bij de productie van het kunstwerk in 2019 bleek echter dat de vorm niet geheel uitvoerbaar was, de constructie brak. Er is veel tijd gaan zitten om tot een ander productieproces te komen, maar daardoor was de deadline van GLOW 2019 niet meer haalbaar. In overleg met de gemeente Eindhoven en GLOW is er toen gekeken naar plaatsing van het kunstwerk rond 5 mei 2020. Door de coronaontwikkelingen is dit echter uitgesteld. Het streven is echter nog steeds dat het kunstwerk geplaatst gaat worden in 2020, zodat het opgenomen kan worden in het programma van GLOW 2020.

Onderdelen van deze programmering waren: •

• •

•

•

In het kader van ontmoeten en met elkaar in gesprek gaan, ook (of juist) met de anders- denkenden, is de Poolse minister op bezoek geweest op 29 oktober, precies 75 jaar na de bevrijding van de stad. Zijne koninklijk hoogheid Koning Willem-Alexander was ook aanwezig. Het middagprogramma behelsde een feestelijke, officiële ontvangst.

Men bracht onder andere een bezoek aan het graf van generaal Maczek en het Generaal Maczek Memorial, toen nog in aanbouw.

Onthulling van het Poolse kunstwerk ‚Herinnering’, een cadeau van zusterstad Wrozlaw.

Een mobiele expositie over de Poolse bevrijders, die in oktober 2019 drie weken lang gratis te bezoeken was in Breda.

Verschillende door Bredanaars georganiseerde activiteiten rondom herdenken en vieren van 75 vrijheid kwamen samen tijdens de Poolse Maand. De Poolse gemeenschap in Breda is nauw betrokken bij deze activiteiten.

Opening Maczek Memorial Breda. Deze zou plaatsvinden op 31 maart 2020, de geboortedag van de generaal. Door corona kon dit helaas geen doorgang vinden.

Het memorial is op 3 juni 2020 opengegaan voor publiek. De officiële opening volgt in oktober 2020, wanneer de bevrijding van de stad Breda gevierd wordt. Om het memorial de aandacht te geven die het verdient binnen een brede doelgroep, is besloten om gezamenlijk een inhoudelijk programma op te stellen en te koppelen aan de opening.

2.15 Maczek Memorial Breda & de Poolse Maand Breda Op dinsdag 29 oktober 2019 was het exact 75 jaar geleden dat de Poolse generaal Maczek met zijn pantserdivisie de stad Breda bevrijdde, zonder burgerslachtoffers te maken of de stad te vernielen. De Polen hielden daarna een warme band met Breda en de relatie tussen Breda en Polen is in 2020 nog altijd sterk. Het verhaal van de Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog is niet vaak verteld. Breda is bij uitstek de locatie om dit te doen. Om deze reden zocht Brabant Remembers contact met de gemeente Breda en lokale partijen om in oktober 2019 extra aandacht te vragen. Werktitel: de Poolse Maand.

De gemeente Breda heeft samen met Bredanaars het programma ontwikkeld. Brabant Remembers heeft verschillende initiatieven in een online campagne gepromoot en financieel ondersteund, ofwel vanuit de call for proposal of vanuit het programmabudget voor de samenwerkingsprojecten.

60

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Het Maczek Memorial Breda vertelt het verhaal van de Poolse bevrijders.

Ongeveer 400 vrijwilligers werkten voor en achter de schermen mee aan deze productie.

De laatste opvoering van het spektakel was ook de sluiting van de herdenking van de Slag om de Schelde. Daarbij waren ongeveer 80 Canadese veteranen aanwezig, alsmede vele hoogwaardigheidsbekleders. Dit openluchtspektakel is een goed voorbeeld van de enorme betrokkenheid van de bevolking van de Brabantse Wal om het verhaal van de Slag om de Schelde te blijven vertellen.

Supersum werd georganiseerd door Stichting de Vierschaar en door Brabant Remembers ondersteund met een financiële bijdrage en een marketingcampagne. De outdoorcampagne in en rondom Bergen op Zoom gedurende drie weken droegen eraan bij dat vrijwel alle voorstellingen waren uitverkocht! In totaal zijn er negen voorstellingen opgevoerd. Meer dan 10.000 mensen hebben de voorstelling bekeken, waarvan zo’n 400 internationale bezoekers (voornamelijk Canadezen).

2.16 Supersum Stichting Bevrijding Brabantse Wal heeft een uitgebreide diversiteit aan programmaonderdelen onder zich. Enkele daarvan zijn geschikt voor een (inter)nationale doelgroep, zoals het spektakelstuk Supersum. De naam is geleend van “Mille periculis supersum”: de spreuk die te lezen is op het historische stadhuis aan de Grote Markt in Bergen op Zoom. De vrij vertaling: “Duizend gevaren kom ik te boven”.

Het verhaal van Supersum speelt zich af tijdens de Tweede Wereldoorlog, in oktober 1944, in Bergen op Zoom. Terwijl wekenlang zwaar werd gestreden, voerden de inwoners van Bergen op Zoom hun eigen strijd, voordat hun geliefde stad in het oorlogsgeweld zou worden meegezogen en mogelijk verwoest. Het verhaal van de inwoners werd verteld in de openlucht op een unieke locatie, namelijk de Waterschans in Bergen op Zoom. Het spektakelstuk was oprecht een spektakel te noemen, met een afwisseling van dans, muziek, acteerwerk, decors en projecties.

Het stuk is speciaal geschreven voor deze gelegenheid. Hiervoor zijn getuigen gesproken en zijn verhalen en geruchten uit de oorlogsjaren en over de Slag om de Schelde verzameld.

Het stuk is historisch accuraat en bevat gedramatiseerde verhaallijnen. Er werd gewerkt met indrukwekkende 3D-projecties, prachtige decors en special effects. Supersum maakte gebruik van muziek uit de oorlogsjaren. Ook werd er speciaal voor het stuk muziek gecomponeerd.

Zang en dans vormden een belangrijk onderdeel, omdat het verhaal over het verzet werd verbeeld rond de toenmalige revue.

UNIEK OPENLUCHTSPEKTAKEL

17-27 OKTOBER 2019

Promotionele uiting (Abri poster) van het Supersum openluchtspecktakel in Bergen op Zoom.

De Waterschans - Bergen op Zoom Meer info en tickets Vierschaar.nl

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

61

2 - Cultuur

2.17 Strijders - REL Entertainment De muziektheaterproductie ‘Strijders’ vertelt het verhaal van een Brabants dorp in 1939. “Het zal zo’n vaart niet lopen”, klinkt het vrolijk in het dorpscafé. Maar na vijf dagen strijd op de Grebbeberg is er een nieuwe realiteit: Nederland is niet neutraal, we zijn bezet door de Duitsers. Zijn uw vrienden nog wel te vertrouwen? Houd u zich stil of gaat u in verzet? Moet u geheimen verzwijgen voor de veiligheid van anderen? Of kiest u voor uzelf?

Strijders komt voort uit een samenwerking tussen Stichting REL en Museum Bevrijdende Vleugels in Best, mede mogelijk gemaakt door Brabant Remembers. In het meeslepende theaterstuk, op de unieke locatie bij Bevrijdende Vleugels, zijn negen waargebeurde ‘Brabant Remembers’verhalen verwerkt. Strijders speelt zich af in Best en gaat over vijf jaar dagelijks leven in oorlogstijd. Met zang, dans, live orkest en sterk acteerwerk brengt REL Entertainment de verhalen op een bijzondere manier aan het publiek. Door het toevoegen van special effects, historisch correcte voertuigen en de unieke locatie worden bezoekers ondergedompeld in een unieke theaterbeleving waar alle zintuigen worden geprikkeld. Om de verbinding binnen de regio te stimuleren wordt bekeken of de voorstelling ook op andere Brabantse locaties uitgevoerd kan worden. Het verhaal speelt zich dan wel af in Best en omstreken, maar het blijft een herkenbaar verhaal voor een brede doelgroep dat op meerdere locaties mensen kan raken.

De voorstellingen zouden worden opgevoerd in de Maand van de vrijheid (4 april tot en met 5 mei 2020). Door de uitbraak van het coronavirus is besloten de voorstellingen te verzetten naar 5 tot en met 29 mei 2021. Tijdens de voorstellingen ontvangen de gasten een programmaboek met synopsis over de verhalen en Brabant Remembers.

De productie van Strijders werd afgetrapt tijdens de eerste auditieavonden bij Museum Bevrijdende Vleugels.

62

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

2.18 Theaterfestival Boulevard – Bevrijding van Indië Op 15 augustus 1945 kwam er voor het Koninkrijk der Nederlanden officieel een einde aan de Tweede Wereldoorlog. Op deze dag herdenken we alle slachtoffers van de Japanse bezetting van Nederlands-Indië en de directe gevolgen daarvan. Op én rondom 15 augustus 2020 wordt er door het hele land stilgestaan bij deze gedeelde geschiedenis. De Melati, de Indische jasmijn, wordt dan gedragen als symbool van respect, betrokkenheid en medeleven.

Om te komen tot een programma tijdens Theaterfestival Boulevard in 2020, ontving het festival in 2019 vertegenwoordigers uit de Bossche Indische gemeenschap. Met hen werd nauw samengewerkt aan een breed programma dat tijdens Boulevard 2020 vorm moest krijgen. Van kleine intieme voorstellinkjes tot een grote productie, op Theaterfestival Boulevard zou men in 2020 niet om het verhaal uit voormalig Indië heen kunnen. Het oorspronkelijke plan, met tien verschillende theater-, dans- en muziekproducties tijdens Boulevard 2020 kan helaas geen doorgang vinden. Door corona is het hele festival verplaatst naar 2021.

Voor de zomer van 2020 is nu een alternatief en nog steeds indrukwekkend plan ontwikkeld. In aanloop naar augustus produceert Boulevard, in samenwerking met de Bossche boekhandel Heinen, een serie podcasts waarin fragmenten worden gelezen van en door Indische auteurs.

De auteurs worden nog vastgesteld. Op het verlanglijstje staan onder andere Marion Bloem, Lara Nuberg, Reggie Baay en Dido Michielsen.

Er zijn vergevorderde plannen met de Verkadefabriek voor een Nederlands-Indië-filmprogrammering in juli/augustus 2020. Daarnaast werkt schrijver en regisseur Bo Tarenskeen aan een nieuwe theatertekst met als werktitel ‘Perspectief’. Deze productie wordt door Boulevard gecoproduceerd. Perspectief handelt over de complexiteit, humor en onontkoombaarheid van de nalatenschap van de kolonisatie op het leven van een familie. Een toneelvoorstelling met prachtige acteurs uit alle generaties, zoals Hans Croiset, Mark Rietman, Esther Scheldwacht en anderen. De voorstelling zal in première gaan in 2021. En in het najaar van 2020 werkt choreografe Kristel van Issum, in het kader van het Europese project ‘Performing Gender: Dancing in your Shoes’, met Indische en Molukse vrouwen aan een communityproject.

Bridge the distance - voorstelling tijdens afzender Boulevard 2020 (beeld Boi Akih)

Op 15 augustus 2020 realiseert Theaterfestival Boulevard een televisie-uitzending die uitgezonden wordt door Omroep Brabant. De uitzending wordt gemaakt in samenwerking met Stichting HONI (Herdenking Oorlogsslachtoffers Nederlands-Indië). Het programma richt zich op de Indische en Molukse gemeenschap en op een bredere doelgroep van geïnteresseerden in herdenking. Omroep Brabant zal via verschillende kanalen aandacht besteden aan de uitzending, die circa 50 minuten duurt en de herdenking combineert met kunst en cultuur.

Bijeenkomst met de Bossche Indische gemeenschap augustus 2019

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

63

OVERZICHTSKAART

ROTTERDAM

GENERAL MACZEK Biesbosch MUSEUM BREDA www.maczekmuseum.nl

Aan elke gemeente in Brabant is minimaal één persoonlijk, levensveranderend oorlogsverhaal gekoppeld. Deze kaart toont de spreiding van de verhalen over Brabant aan en de initiatiefnemers van Brabant Remembers.

Drimmelen

Klundert

We

Moerdijk

D

Welberg E‫מּ‬en-Leur Roosendaal Halsteren Gilze en Rijen Rucphen Rijsberg

Breda

Bergen op Zoom

STICHTING BEVRIJDING BRABANTSE WAL www.heldenvandeschelde.nl

Woensdrecht Hoogerheide

Baarle Nassau

Heroes of the Scheldt

ANTWERPEN Stichting 18 september is eind 2017 teruggetreden uit het bestuur.

Stichting Bevrijding Brabantse Wal is rond die tijd toegetreden tot het bestuur.

64

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

ARNHEM NATIONAAL MONUMENT KAMP VUGHT www.nmkampvught.nl

h

Dussen Geertruidenberg erkendam

Dongen Oosterhout Berkel-Enschot

n gen

u

Tilburg

Lith

Wijk en Aalburg Heusden Waalwijk Kaatsheuvel Haaren Oisterwijk

Goirle Hilvarenbeek Alphen

Reusel Bladel

Reek

Oss

Nuland

OORLOGSMUSEUM OVERLOON

Landerd Uden

Den Bosch

Cuijk

Sint Anthonis

Heeswijk-Dinther Vught Sint-Michielsgestel Boekel Veghel Laarbeek Eerde Helmond MUSEUM BEVRIJDENDE Boxtel VLEUGELS Gemert

Veldhoven

Oirschot Best

Eindhoven EINDHOVEN

Waalre

(STICHTING 18 SEPTEMBER)

Eersel

www.oorlogsmuseum.nl

Mill Overloon

www.bevrijdendevleugels.com

Deurne Nuenen Son en Breugel Mierlo Geldrop Ommel Leende Someren

www.stichting18september.nl

Bergeijk Borkel Budel

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

65

“ Het weer was mooi die dag, en op het sportveld werd mitsdien de gebruikelijke sport bedreven. De wachtende Joden konden daar met oog en oor getuige van zijn.

Het waren geen NSB’ers die daar speelden. Het was de meerderheid van het Nederlandse volk. Men was aan zeer veel gewend geraakt.” uit Kroniek der Jodenvervolging 1940-1945 door Abel Herzberg

3 - STAD EN DORP Die hiernaast beschreven waargebeurde scène speelde zich af in Amsterdam, alwaar zich vele honderden Joden meldden op het Olympiaplein, om uiteindelijk op transport te gaan naar concentratiekampen.

Het alledaagse leven ging ten tijde van de Tweede Wereldoorlog, zeker aan de oppervlakte, voor heel veel mensen in de Brabantse steden en dorpen ook gewoon door. Maar zelfs 75 tot 80 jaar na dato blijkt dat de effecten en gebeurtenissen in de oorlog, zoals de onderdrukking, de collaboratie en het verzet, diepe sporen hebben nagelaten. De verhalen uit de dorpen en de steden van Brabant, de persoonlijke en vaak levensveranderende verhalen, waren daarom het begin van Brabant Remembers.

Alles startte met het ophalen van deze verhalen in de dorpen en steden. Vervolgens zijn er workshops gehouden over storytelling en over hoe de lokale verhalen te verbeelden voor een grote doelgroep. Het doel: professionalisering bewerkstelligen die zou leiden tot meer bereik van de verhalen binnen de eigen gemeenschap. Daarom was hier de call for proposal aan gekoppeld. Dit leidde tot een unieke samenwerking met vfonds. Binnen gestelde kaders, en na advies van de Raad van Advies van Brabant Remembers, besloot vfonds of er werd overgegaan tot financiële ondersteuning.

Tevens is een toolkit ontwikkeld die iedereen vrij kon gebruiken om aan te sluiten bij Brabant Remembers. Daarnaast zijn de opgehaalde verhalen ook weer teruggebracht naar de gemeenten. Iedere gemeente ontving tenminste één verbeelding van één eigen verhaal, in de vorm van een maquette uit het project STILLLEVENS. Uiteindelijk leidden deze inspanningen ertoe dat nagenoeg alle Brabantse gemeenten deelnamen aan het programma van Brabant Remembers.

Vele burgemeesters zijn ambassadeur geworden van hun eigen programma en dat van Brabant Remembers. De kartrekkersrol van de Commissaris van de Koning, Wim van de Donk, was hierin onmisbaar. Een sterk concept en vele ambassadeurs brachten zo een heel mooi en divers programma bijeen. De verwachting is dat hiermee niet eenmalig iets moois is neergezet, maar een krachtig netwerk is opgebouwd, dat een beweging in gang heeft gezet die, met enige ondersteuning, richting de 80e verjaardag van de bevrijding kan toewerken.

In de gemeente Landerd is het project Ooggetuigen uitgevoerd.

Zes verhalen uit de Tweede Wereldoorlog worden verteld op de exacte plek war het verhaal zich heeft afgespeeld door ooggetuigen.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

67

3 - Stad en Dorp

3.1 Eerste stap in professionalisering van de sector

mooie initiatieven geleid. Deze initiatieven kregen de mogelijkheid om via de call for proposal, mede mogelijk gemaakt door vfonds en de provincie Noord-Brabant, een cofinanciering te ontvangen vanuit Brabant Remembers.

3.1.1 Storytelling door BUAS

3.1.3 Richtlijnen call for proposal opgesteld, opzet Raad van Advies

In samenwerking met BUAS is de fundering van het concept Crossroads ontwikkeld, om de verhalen volgens de storytellingtechniek uit te werken. Deze techniek, samen met verdere handvatten over het toepassen van het concept, is uitgewerkt in de merkgids van Crossroads. Deze gids is richtinggevend geweest voor talloze uitwerkingen naar specifieke middelen en producten. Meer over de merkgids en storytellingprincipes vindt u in paragraaf 1.2. De merkgids is beschikbaar gesteld aan alle Brabantse gemeenten en ondernemers.

Binnen vastgestelde criteria konden gemeenten, kunstenaars, makers, culturele (erfgoed) organisaties en anderen, die rondom het WOII-thema activiteiten ontwikkelden (in de breedste zin van het woord), een aanvraag voor een financiële bijdrage indienen bij Brabant Remembers.

Met gelden van de provincie en vfonds werden twee rondes van de call for proposal uitgeschreven. Belangrijke voorwaarden waaraan moest worden voldaan waren bijvoorbeeld dat een ‘Brabant Remembers’-verhaal aan de basis moest liggen, en dat jongere en nieuwere generaties bereikt moesten worden. Ook cofinanciering was een belangrijke financiële voorwaarde. De calls for proposal werden beoordeeld door een onafhankelijke Raad van Advies en uiteindelijk door vfonds toegekend of afgewezen. Belangrijke uitsluitingscriteria voor financiering waren boeken en monumenten.

3.1.2 Regionale Workshopinspiratie Om de Brabantse gemeenten en lokale ondernemers te betrekken bij Brabant Remembers, zijn drie soorten bijeenkomsten georganiseerd: informatiebijeenkomsten, inspiratiesessies en workshopsessies. Alle bedoeld om de gemeenten en ondernemers te activeren.

In zeven informatiebijeenkomsten, verspreid over de provincie, is het programma van Brabant Remembers toegelicht aan gemeenten en ondernemers. Als vervolg op deze informatiebijeenkomsten zijn er drie inspiratiesessies en vier workshopsessies georganiseerd.

Om de verhalen te kunnen vertalen naar een interessant regio-overschrijdend programma is Rocco Verdult als curator aangesteld in 2018. Rocco is social designer en had als opdracht de gemeenten te inspireren met de verhalen en hun programma’s inhoudelijk te verbinden met Brabant Remembers. Tijdens de inspiratiesessies heeft Rocco laten zien hoe je elementen uit een verhaal op een eigentijdse en innovatieve manier kunt vertalen naar een programma.

Uit deze regionale bijeenkomst zijn specifieke vragen van regio’s gekomen voor meer intensieve samenwerking met Brabant Remembers. Zo hebben onder andere het Land van Cuijk, de Kempen, gemeente Heusden, De Peel (via Museum Klok & Peel) de Biesboschgemeenten (via het Biesbosch MuseumEiland) eigen regionale bijeenkomsten georganiseerd, waar Rocco Verdult en Brabant Remembers bij aansloten om een workshopssessie te geven.

Het doel van deze bijeenkomsten was dat alle Brabantse gemeenten met hun eigen ‘Brabant Remembers’-verhaal aan de slag gingen, om deze te vertalen naar een programma dat opgenomen kon worden in het ‘Brabant Remembers’-programma. Dit heeft tot vele

68

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

In de eerste ronde werden 94 voorstellen ingediend, waarvan er 23 zijn goedgekeurd. In de tweede call werden 29 projecten ingediend en werden er uiteindelijk 11 goedgekeurd.

Initiatieven, die geen cofinanciering vanuit de call for proposal ontvingen, zijn wel verder ondersteund in de marketing- en communicatiecampagne van Brabant Remembers.

De toegekende calls zijn vrij evenwichtig over de provincie verdeeld en zitten zowel in de kunst- en cultuursector als bijvoorbeeld in sport.

3.1.4 Workshop Hoe schrijf ik een goed projectplan?

Om partijen die een aanvraag wilden indienen zoveel mogelijk te ondersteunen, organiseerde Brabant Remembers op 8 juli 2019 een workshop getiteld ‘Hoe schrijf ik een goed projectplan?’. Tijdens deze workshop werden de volgende punten behandeld:

1. Hoe kan ik mijn plannen goed pitchen op papier?

2. Hoe stel ik een goede begroting samen?

3. Op welke punten wordt de aanvraag beoordeeld?

Het doel van deze workshop was om de kans te vergroten dat het projectplan goedgekeurd werd. De workshop werd enthousiast ontvangen.

Poolse Kunstenaar Otecki maakte deze ode aan de 1este Poolse Pantserdivise in Breda als onderdeel van de Blind Walls Gallery.

3.2 Grote lokale betrokkenheid Voor het programma van Brabant Remembers was grote lokale betrokkenheid van groot belang. Om dit te bewerkstelligen is op verschillende manieren geïnvesteerd om gemeenten en lokale ondernemers te informeren, inspireren en activeren. Een belangrijk onderdeel daarin was de adoptie van het ‘Brabant Remembers’-verhaal binnen de lokale programmering. Zo werd de koppeling gemaakt met de overkoepelende campagne Brabant Remembers.

Dat er een grote lokale betrokkenheid is geweest, is op te maken uit verschillende aspecten. 40 Gemeenten waren bij de informatie- en workshopbijeenkomsten aanwezig, een deel kon niet aansluiten maar gaf wel aan geïnformeerd te willen blijven. 59 Brabantse gemeenten hebben actief het STILLLEVEN ingezet in hun lokale programmering. Brabant Remembers heeft zichzelf tijdens verschillende bijeenkomsten van burgemeesterskringen mogen presenteren en tijdens verschillende activiteiten ook aan ondernemers. Door samen te werken met lokale partijen met een regionale ‘hub-functie’ zijn ook gemeenten en partijen aangehaakt, die niet rechtstreeks door Brabant Remembers waren bereikt. Uiteindelijk kan gesteld worden dat iedere Brabantse gemeente in meer of mindere mate is aangesloten bij Brabant Remembers.

3.3 Productontwikkeling in gemeenten Door via de call for proposal te investeren in lokale activiteiten is een impuls gegeven aan productontwikkelingen in verschillende gemeenten.

Daarnaast is vanuit Brabant Remembers, in samenwerking met lokale partijen, ook op andere vlakken geïnvesteerd in het ontwikkelen van lokale producten.

Vanuit de workshopsessies met Rocco Verdult zijn verschillende concepten ontwikkeld die daadwerkelijk zijn uitgevoerd. Bijvoorbeeld het project Tweedehansjes; armbandjes die herinneren aan de stadhuisramp in Heusden en die gebruikt werden bij de herdenking en viering van 75 jaar vrijheid in die gemeente. Het doel was dat tijdens de herdenking iedere inwoner van de gemeente een armbandje zou dragen, om zo een tastbare herinnering aan de oorlog en 75 jaar leven in vrijheid te hebben. Dit concept is voortgekomen uit de brainstorm rond het ‘Brabant Remembers’-verhaal van Hans van Alphen, de jongste van vijf kinderen van Wim en Riek van Alphen. Zijn vier broers vonden bij de stadhuisramp in Heusden de dood. Hans werd vernoemd naar zijn oudere broer en daarmee een ‘tweede Hans’.

Een ander voorbeeld komt uit de gemeente Sint-Michielsgestel en is gebaseerd op het verhaal ‘Ik deed zelf de deur open’. Het concept ‘460° Willekeur‘ toonde een zogenaamd ‘land art’-project, waarin 460 deurposten in een cirkel stonden opgesteld, middenin het Brabantse landschap. Van binnenuit draaide standaard een zoeklicht rond. Ook zouden binnen de cirkel verschillende activiteiten worden georganiseerd.

Bezoekers zouden echter niet weten wie binnen zou komen, want vijf deuren gingen niet open. Dit concept is uiteindelijk niet uitgevoerd. Maar door de lokale aandacht voor het verhaal en de ervaringen opgedaan tijdens de workshop, is een werkgroep opgestaan die samen met de gemeente het verhaal van het gevangenkamp Beekvliet op de kaart wilde zetten. Dit resulteerde in een bijzondere expositie op de locatie waar het verhaal zich afspeelde: het kleinseminarie Beekvliet.

Naast deze voorbeelden uit de workshopsessies zijn nog meerdere projecten gerealiseerd, waaronder ook lokale arrangementen en fiets- en wandelroutes.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

69

3 - Stad en Dorp

3.4 Activatie B2B-markt Naast gemeenten en verenigingen zijn ook ondernemers actief betrokken bij Brabant Remembers. Eind 2017 zijn de eerste B2B-communicatiemiddelen opgesteld en in samenwerking met VisitBrabant verspreid onder Brabantse ondernemers. Hieronder viel ook de toolkit met huisstijlelementen van Brabant Remembers. Deze toolkit was gratis te gebruiken.

Tijdens verschillende ondernemersevents heeft Brabant Remembers informatiesessies gehouden over de campagne en de mogelijkheden om bij de campagne aan te haken. Hierbij werd onder andere gestuurd op het creëren van arrangementen voor bezoekers, in combinatie met de verschillende trade-activiteiten uitgerold voor Brabant Remembers. Zo heeft Restaurant Hemingway in Bergen op Zoom bijvoorbeeld een bevrijdingsmenu opgesteld met in de Tweede Wereldoorlog beschikbare ingrediënten. Naast de maaltijd werd ook een rondleiding door het centrum aangeboden met een bezoek aan het Dilemma Doolhof en de militaire erevelden. Ook de Van der Valk hotels hebben arrangementen ontwikkeld en deze aangeboden aan hun gasten.

Een belangrijk onderdeel van Brabant Remembers was ook het creëren van bewustzijn van het Brabantse WOII-erfgoed. Om deze kennis onder Brabantse ondernemers te vergroten, is samen met VisitBrabant Businessdesk een gratis E-learning training opgesteld. Deze training is actief onder de aandacht gebracht bij de Brabantse ondernemers, om zo onder andere baliemedewerkers handvatten te geven om bezoekers actief te informeren over het Brabantse WOII-aanbod. Sinds de release eind 2019 hebben 43 cursisten de training gemaakt. Het aantal cursisten representeert een mooie en diverse combinatie van bedrijven, van grote en middelgrote hoteliers tot VVV’s, alsook enkele musea en theaters.

70

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Enkele bladzijdes uit de toolkit die iedere deelnemer en partner heeft ontvangen en/of kon downloaden.

0.0 “Brabant Remembers werd een begrip en het moment dat je daarbij aanhaakte kon je daar erg goed en mooi op mee liften.

HIER TITEL tie. We hebben het samen veel groter kunnen maken dan we in eerste instantie dachten. Wij hebben nu als museum in eenTWEEDE REGEL

Het gezamenlijk oppakken, het constant met elkaar in gesprek zijn, het sparren over en weer, dat vind ik echt van toegevoegde waarde geweest. Brabant Remembers is een breed gedragen initiatief. We hebben te maken met een soort vliegwielfunckeer een enorme slag kunnen slaan qua productontwikkeling omdat het zo groot is aangepakt. Dit kunnen we blijven gebruiken en biedt veel voor de toekomst. Het kunstwerk “Waiting for it to end’ in het kader van De Kunst van Vrijheid bijvoorbeeld, zou eigenlijk tijdelijk geëxposeerd worden. Wij vinden het zo geslaagd dat is geregeld dat we het hier kunnen houden. Zo kunnen we blijvend aandacht geven aan dat aparte stukje Biesbosch-geschiedenis.”

Peter van Beek, directeur Biesbosch MuseumEiland

3.5 Regionale hubs Brabant Remembers is tevens een beweging om organisatoren van herdenkingen en hoeders van verhalen over de Tweede Wereldoorlog te inspireren en motiveren om nieuwe vormen van herinneren en herdenken te ontwikkelen. Met als doel: een bredere doelgroep aanspreken en betrekken bij de herinneringen en herdenkingen. De inzet van curator Rocco Verdult en de inspiratiesessies die Brabant Remembers heeft gehouden, hebben daar een impuls aan gegeven. Om deze energie en plannen duurzaam te kunnen verankeren, werkte Brabant Remembers waar mogelijk samen met ‘hubs’. Dit zijn regio’s waar de samenwerking rondom de Tweede Wereldoorlog is opgestart en waar één kartrekker de programma’s in de regio samenbracht. Hierdoor ontstond ook op regionaal niveau een samenhangend en sterk programma. Ook ontstond zo een netwerk dat het programma versterkte en verduurzaamde.

3.5.1 Hub Biesbosch MuseumEiland Het project ‘Biesbosch 75 jaar Bevrijd’ komt voort uit een samenwerking tussen het Biesbosch MuseumEiland, drie Brabantse Biesboschgemeenten en vier Zuid-Hollandse Biesboschgemeenten. Coördinatie van de samenwerking lag bij Biesbosch MuseumEiland. Het project bestond uit verschillende programmaonderdelen, waaronder een expositie over de dilemma’s en keuzes die mensen in het gebied moesten maken ten tijde dat de crossers actief werden.

Daarnaast hebben er in de Biesbosch onder andere zogenaamde nachtcrossings

plaatsgevonden op het water, waren er verschillende concerten in de regio en werden er thema-avonden georganiseerd waar een divers publiek in gesprek ging over verschillende dilemma’s van toen en nu.

Als programmaonderdeel van Biesbosch 75 jaar Bevrijd vonden de crossings plaats in de periode december 2019 tot mei 2020. Tijdens een drie uur durende boottocht hoorden bezoekers de verhalen over het gevaarlijke kat-en-muisspel dat plaatsvond tussen de Duitse bezetter en verzetsmensen. Op het MuseumEiland werd een expositie geweid aan de crossers.

Deze is op 14 december 2019 geopend door de voorzitter van Stichting Crossroads Brabant, Ton Rombouts, en inmiddels verlengd tot en met december 2020. Thema-avonden in de Biesboschgemeenten maakten de activiteitenkalender compleet. Bekende sprekers, waaronder Job Cohen, vertelden op een passende locaties over dilemma’s in oorlogstijd. Elke avond werd een dilemma voorgelegd met een link naar de actualiteit: ‘Onzekerheid en Populisme’, ‘Vrijheid en Democratie’, ‘Geld Verdienen in de Oorlog’, Verraad en Angst’ en ‘De Grens tussen Goed en Kwaad’. Brabant Remembers ondersteunde dit project niet alleen met een financiële bijdrage, ook werd een onlinecampagne opgezet.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

71

”De beste manier om de gevallenen te herdenken is datgene te doen waarvoor zij gestorven zijn.”

72

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Godfried Bomans

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

73

3 - Stad en Dorp

3.5.2 Hub Death Valley de Peel Museum Klok & Peel fungeerde in de Peelregio als hub. Peel-breed (zes gemeenten) werden er ruim 100 verschillende activiteiten uitgevoerd, waarin Museum Klok & Peel zowel een organiserende als coördinerende rol had. In de dunbevolkte Peel vielen in de Tweede Wereldoorlog bovengemiddeld veel burgerslachtoffers. Ook sneuvelden er bovengemiddeld veel piloten en vliegtuigen. In Engelse oorlogsliteratuur werd het gebied daarom ook wel ‘Death Valley de Peel’ genoemd. Het programma Death Valley de Peel herdacht de slachtoffers die van 1939 tot 1945, tijdens verschillende fases van de oorlog, in de Peelgemeenten vielen.

Museum Klok & Peel heeft onder andere een expositie ontwikkeld, die verwijst naar de selectie van oorlogsverhalen die zich in de Peel hebben afgespeeld. Dat verwijzen gebeurde letterlijk: bezoekers werden er op uit gestuurd om interessante oorlogslocaties in de omgeving te bezoeken. Routes en tochten werden samen met partners samengesteld. Met middelbare scholen in de Peel werd een kunstproject gestart waarin scholieren moesten verbeelden wat zij zouden doen wanneer ze zich verplaatsen in een specifiek oorlogsdilemma. Tijdens themaweekenden konden bezoekers een eigen gedachte, beleving, verhaal of foto achterlaten.

Alle projecten hadden met elkaar gemeen dat ze inzetten op educatie en maatschappelijke impact. Ook maakten de projecten (ver)binding met andere partners en de regio.

Boven: De expositie ‚Biesbosch 75 jaar bevrijd‘ bij het Biesbosch MuseumEiland.

Onder: Promotionele uiting (Abri) van het event ‘Death Valley De Peel‘ bij Museum Klok en Peel.

Brabant Remembers ondersteunde dit project met een financiële bijdrage. Daarnaast heeft Brabant Remembers een outdoorcampagne opgezet in het doelgroepgebied (binnen de Peelgemeenten), gedurende drie weken in september 2019. Het museum heeft gemeld dat de campagne zeer effectief is geweest. Zo heeft een school uit Eindhoven het museum bezocht, enkel omdat ze de outdoorcampagne hadden gezien.

74

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

3.5.3 Hub Helden van de Schelde Samenwerkingspartner Stichting Bevrijding Brabantse Wal bracht veel uiteenlopende initiatieven en evenementen samen in het programma ‘Helden van de Schelde’. Hiermee vervulde de stichting een hub-functie in Bergen op Zoom en omliggende gemeenten. In het programma werd de nadruk gelegd op de Slag om de Schelde.

Brabant Remembers zag in deze samenwerking de kans om het verhaal van de Slag om de Schelde bij een breed (inter)nationaal publiek onder de aandacht te brengen. Maar ook om dit verhaal te koppelen aan een bezoek aan het Bevrijdingsmuseum in Zeeland en het toekomstige informatiecentrum in Bergen op Zoom. Educatieprojecten en communicatie verbonden de programmaonderdelen op een logische wijze, waardoor een voor het publiek samenhangend geheel ontstond.

Het programma bestond uit een breed scala van activiteiten. Zowel klein als groter van aard, professioneel opgezet of juist particuliere initiatieven met een groot bereik. Een grote publiekstrekker was het openluchtspektakel genaamd Supersum (zie paragraaf 2.16). Andere activiteiten waren taptoes en defilés (waarbij door heel Bergen Op Zoom de Canadese vlaggen wapperden), nieuwe wandel- en fietsroutes, verschillende muziekevenementen en concerten, en tentoonstellingen over de Slag om de Schelde.

Een van de onderdelen om aandacht te geven aan de Slag om de Schelde was de deelname aan de VrijheidsBoulevard tijdens de landelijke aftrap van 75 jaar vrijheid in Terneuen met een deelexpositie van de STILLLEVENS.

Ook dit project werd door Brabant Remembers ondersteund met een financiële bijdrage en een outdoorcampagne.

“Je hebt trajecten zoals Brabant Remembers lokaal nodig om extra organisatiekracht en bekendheid te genereren.

De Brabant Remembers organisatie heeft ons ontzettend goed geholpen om alle activiteiten rondom 75 jaar Vrijheid in Bergen op Zoom en de Brabantse Wal naar een hoger niveau te tillen. Verbondenheid – het samenbrengen van allerlei kleine en grote initiatieven onder één Brabant Remembers ‘vlag’ – is wat mij betreft de grootste kracht geweest van de campagne.

Brabant Remembers is écht een merk geworden. Zonder Brabant Remembers, en via hun de samenwerking met Omroep Brabant, hadden we niet zoveel kunnen bereiken qua publiciteit en hadden we minder bezoekers getrokken. Wanneer we met elkaar willen blijven stilstaan bij het belang van vrijheid, dan moeten we Brabant Remembers continueren. Het is zonde om dit sterke merk nu aan de kant te zetten.”

Paul Versijp, kabinetchef gemeente Bergen op Zoom

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

75

Tijdens de lancering van de AR-App deden 30 parachutisten

4- BEREIK EN PUBLICATIES

in de Brabantse Airborne Regio een historische sprong na.

Zij deden dit in de stijl zoals ze tijdens Operatie Market Garden in 1944 ook gesprongen zijn: met authentieke uniformen uit een C47 (Dakota). Opnames van de sprong zijn later verwerkt in de AR-App.

Het ‘vermarkten van leed’ versus ‘preken voor eigen parochie’: een uitdaging waar het ‘Brabant Remembers’-marketingcommunicatieteam zich samen met VisitBrabant voor zag staan. Hoewel bovenstaande tegenstelling enigszins is gekarikaturiseerd, geeft het wel aan dat ‘beladen’ erfgoed niet op een makkelijke of logische wijze aan een groot publiek gepresenteerd kan worden. Op een manier dat de boodschap die overgebracht moet worden, aantrekkelijk wordt voor een brede doelgroep. Dat men zich uitgedaagd voelt meer over het onderwerp te willen weten, door een locatie te bezoeken of door er meer over te lezen, te zien of te ervaren. Het doel was niet om alleen maar meer bezoekers te trekken. De wens om de brede doelgroep op te zoeken doet ook recht aan het belang van het onderwerp en de bijzondere verhalen. Daarom is een plan ontwikkeld dat op integere wijze de levensveranderende verhalen vertelt, op dusdanige manier dat een brede culturele doelgroep werd aangesproken.

De hierboven gestelde uitdaging is dus aangegaan, en niet onsuccesvol. De cijfers die hieronder worden benoemd komen van het mediabureau STROOM en het onafhankelijk media monitoringsbureau Meltwater.

Daarbij is belangrijk op te merken dat marketingcommunicatie bij Brabant Remembers breed opgevat moet worden. Het gaat niet alleen om de inzet van communicatiekanalen en -middelen, maar ook om productontwikkeling. Het Dilemma Doolhof en de STILLLEVENS-expositie zijn bijvoorbeeld ontstaan met onderstaande marketingcommunicatiedoelstellingen als uitgangspunt. Over deze en andere voorbeelden is meer te lezen in hoofdstuk 2.

Tenslotte: de enorme impact van de coronacrisis dient natuurlijk ook benoemd te worden. Zo moest De Kunst van Vrijheid al na een week stoppen, zijn uitingen weer uit displays langs de weg gehaald, moesten online campagnes worden gestopt en kwam de pers ook niet meer langs. Waar het grootste effect op bereik en bezoekersaantallen werd verwacht met deze campagne, kan deze verwachting door corona niet gestaafd worden met cijfers.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

77

4 - Bereik en publicaties

4.1 Doelstellingen De campagne had als doel om het bewustzijn van de impact van de Tweede Wereldoorlog onder jongere generaties te vergroten, om publieksbereik en naamsbekendheid van de erfgoedlocaties te vergoten (zowel binnen maar juist ook buiten Brabant) en om landelijke bekendheid van de Brabantse WOII-geschiedenis te vergroten.

De campagne was opgeknipt in twee tijdperioden: eind 2019 en voorjaar 2020. De eerste periode concentreerde zich rondom de daadwerkelijke bevrijding van bijna geheel Noord-Brabant (in september, oktober 1944). De tweede periode zou aansluiten op de landelijke herdenkingen en vieringen van Nederland op 5 mei 1945.

4.2 Doelgroepen De marketingcommunicatie was gericht op de doelgroepen2: • • •

•

regionaal (vanwege de binding met de leefomgeving en potentiële herhaalbezoekers); kunst- en cultuurliefhebbers (vanwege de interesse in vernieuwende kunstprojecten, ook buiten de regio); algemeen - tot 45 jaar (afkomstig uit regio’s boven de rivieren, die nog relatief onbekend zijn met het oorlogsverleden van zuidelijk Nederland); internationaal (en dan vooral het publiek uit de geallieerde landen; mensen die in de voetsporen van hun vader, opa of oom willen treden).

In de eerste periode (september en oktober 2019) lag de focus op het regionale publiek en kunst- en cultuurliefhebbers in de regio.

Het programma en de campagne Brabant Remembers waren hierop gericht. In de tweede periode (februari tot en met mei 2020) lag de focus op kunst- en cultuurliefhebbers in de Randstad. Binnen Brabant Remembers is daarvoor, in samenwerking met Artifex, de campagne en het programma De Kunst van Vrijheid ontwikkeld.

3 Wellicht ten overvloede moet worden opgemerkt dat de doelgroepbe nadering een focus aangeeft, geen uitsluiting. Het geeft slechts richting om keuzes te kunnen maken inzake tijd en budget, op welke doelgroep en bijbehorende middelen en kanalen ingezet moeten worden. Andere doelgroepen zijn altijd even welkom.

78

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Gedurende de gehele periode lag de focus op het bewerken van de markt om internationale reizigers uit Polen, het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Canada hier te krijgen. Hiervoor werd een beproefde benadering gekozen. Deze richt zich niet rechtstreeks op het publiek, omdat die landen veel te groot zijn om daar gericht op publiek te kunnen werven. Deze benadering richt zich juist op touroperators en andere internationale reisorganisaties. Dit is zakelijke communicatie, dat een geheel aangepaste benadering vraagt. Deze tak van sport, genaamd ’trade’, wordt verder uitgewerkt in paragraaf 4.6. Hieronder wordt ingegaan op de communicatie die zich richtte op de consumentenmarkt.

4.3 Boodschap Periode 1: Brabant Remembers: 75 persoonlijke, levensveranderende oorlogsverhalen Call to action: verdiep je in de verhalen of bezoek een activiteit (in de regio) Hier lag de nadruk op bewustwording van het thema door de persoonlijke verhalen in een boek en mini-documentaires onder de aandacht te brengen. Bewustwording was het primaire doel. Maar ook het koppelen en verbinden van aanbod van kleiner regionaal aanbod, zoals het project ‘De Drollen van de Hond’ in Bergeijk, tot samenwerkingsprojecten als Supersum in Bergen op Zoom, Death Valley de Peel in Asten en iconische projecten als de STILLLEVENSexpositie tijdens de DDW en het Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom. Focus lag op het meest onderscheidende aanbod en de Living History-app die alle locaties verbindt.

Periode 2: naast de algemene boodschap van Brabant Remembers werd in deze periode meer gefocust op de doelgroep buiten de Randstad. Daarvoor werd de boodschap ook iets aangepast.

De Kunst van Vrijheid: tijdelijke kunstprojecten op WOII-erfgoedlocaties verbinden verhalen en mensen van toe en nu. De call to action werd: bezoek nu het kunstproject op een van de erfgoedlocaties in Brabant.

4.4 Marketingconcept Het concept van de levensveranderende persoonlijk verhalen liet zich heel mooi vangen in één enkel woord: Crossroads. Een figuurlijke plek waar mensen op het punt staan een levensveranderende beslissing te nemen, of waar die beslissing voor hen is genomen. Deze naam is door Wanda van Riet sterk vormgegeven voor de zakelijke markt. Voor de consumentenmarkt heeft KesselsKramer de communicatiecampagne ontwikkeld met Crossroads als uitgangpunt. Het concept bestond uit het plaatsen van een groot rood kruis op de belangrijke plekken, waar het leven van een of meerdere personen is veranderd tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Vervolgens werd deze locatie gefotografeerd (met toevallige passanten) door fotograaf Hans van der Meer. Het campagnebeeld bestond uit de locatie, het kruis en vervolgens de tekst “*naam* life changed here”. Voor Nationaal Monument Kamp Vught was dit bijvoorbeeld “George & Ursula’s life changed here”. Door het grote rode kruis en de tekst daarbij wilden we mensen (letterlijk) stil laten staan bij wat er op al die plekken is gebeurd.

De campagne werd gelanceerd, al kwam er toch een kleine kink in de kabel. Omdat andere partijen, waarmee samenwerking vereist én gewenst was, uitingen gebruikten met hun eigen huisstijl, werd duidelijk dat meer aansluiting nodig was bij hun uitingen. Dat leverde een aangepaste huisstijl en een nieuwe naam op: Brabant Remembers. Een voordeel van deze wijziging was onder andere dat het potentiële internationale bereik vergroot werd, doordat aangesloten kon worden bij de campagne van de Liberation Route Europe. Een nadeel van deze wijziging was, naast al het werk dat reeds in de Crossroads-campagne gestoken was, dat het concept van het kruispunt en de levensveranderende verhalen minder goed uit de verf kwam. Hiervoor is met zowel KesselKramers als Tomas concept & creation een oplossing gevonden. Bij een vervolg kan echter vrij eenvoudig besloten worden om het eerdere concept - het markeren van de plek met het rode kruis - toch weer uit de kast te halen.

Voor De Kunst van Vrijheid is een eigen marketingconcept ontwikkeld, gericht op het parelsnoer van de iconische projecten van Brabant Remembers bij de musea. Meer hierover in paragraaf 2.3.

4.5 Middelen

Eind 2017 zijn eerste de business-to business communicatiemiddelen opgeleverd, om draagvlak te creëren. Daarnaast is het mediaplan in 2017 gepresenteerd. In 2018 was het marketingcommunicatieplan voor de consumentenmarkt klaar. Voor de campagne-uitingen is samengewerkt met Kessels Kramer, Tomas Concept & Creation (die ook de algehele Art Direction heeft gedaan) en, specifiek voor De Kunst van Vrijheid, met Kimmic Concept & Design.

Brabant Remembers maakt onderscheid in drie soort middelen, die alle drie om een andere benadering vragen: •

•

•

Owned/Eigen middelen: de middelen waar men ‘eigenaar’ van is. Dit betreft websites en nieuwsbrieven van partners, hun socialmediakanalen en eventueel de ruimte rondom een locatie; Paid/Betaalde middelen: denk aan advertenties, outdoorcampagnes, of een socialmediacampagne op bijvoorbeeld Instagram; Earned/Verdiende middelen: denk aan pers en influencers. Dit betreft middelen en kanalen die niet behoren tot de partners, maar die ‘verdiend’ worden met nieuwswaardig en kwalitatief aanbod.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

79

4 - Bereik en publicaties

Hieronder wordt de media-middelenmix verder uitgewerkt. Voor beide perioden is een mix van eigen, betaalde en verdiende middelen ingezet.

Uitzonderingen worden nadrukkelijk aangegeven. Zie bijlage 1 voor een uitgebreide toelichting op de cijfers van de outdoorcampagne en bijlage 2 voor een uitgebreide toelichting op de cijfers van de online campagnes.

4.5.1 Owned/Eigen middelen Toolkit Om de partners van Brabant Remembers zo goed mogelijk te ondersteunen en het voor hen makkelijk te maken zich aan te sluiten bij de campagne, is een toolkit ontwikkeld. Zo konden eigen middelen worden ontwikkeld, geheel in de huisstijl van Brabant Remembers, maar mét behoud van de eigen identiteit. Daarnaast werd de mogelijkheid geboden om de Art Director van Brabant Remembers mee te laten kijken.

Verschillende partijen hebben hier gebruik van gemaakt. Zo is het Bergeijkse project ‘Drollen van de Hond’ uitgevoerd in de huisstijl van Brabant Remembers.

Een ander, heel mooi voorbeeld is de samenwerking met Biesbosch MuseumEiland. Met hun eigen draai hebben ze zowel de tentoonstelling als de website in de ‘Brabant Remembers’-huisstijl weergegeven.

De toolkit is actief gedeeld met partners en andere partijen. Ook was het gebruiken van deze huisstijl een voorwaarde voor partijen die een cofinanciering ontvingen van Brabant Remembers.

Website De website brabantremembers.com is in september 2018 live gegaan. Hier zijn alle levensveranderende verhalen terug te lezen en de mini-documentaires te bekijken. Daarnaast is het Brabantse WOII-aanbod weergegeven. Bijzonder aanbod werd uitgelicht, maar al het aanbod dat werd aangemeld was hierop terug te vinden. Hierop heeft geen selectie plaatsgevonden (anders dan op beschikbaarheid van de content).

Ook de arrangementen waren hierop te vinden. Bijzonder aanbod werd ook meteen geplaatst op de website van VisitBrabant en Europe Remembers. Ook was aanbod terug te vinden op 75jaarvrijheid.nl. Kortom, één keer aanleveren bij Brabant Remembers leidde tot een groot bereik. De website is ook vertaald naar het Engels en daarmee toegankelijk gemaakt voor de internationale bezoeker.

Nieuwsbrieven De nieuwsbrief van Brabant Remembers heeft inmiddels meer dan 2.000 abonnees. De nieuwsbrief bevatte het laatste nieuws over de ontwikkeling van het programma en Brabant Remembers in het bijzonder. Maar ook activiteiten van deelnemers aan de call for proposal, nieuw beschikbaar educatiemateriaal, inspiratiebronnen van betrokkenen en oproepjes werden via de nieuwsbrief onder de aandacht gebracht.

80

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

De Brabant Remembers huisstijl werd zowel online als offline doorgevoerd in verschillende uitingen als websites, folders, posters en andere publicaties.

4.5.2 Paid/Betaalde middelen NRC Speciaal ter promotie van De Kunst van Vrijheid heeft Brabant Remembers een bijlage bij de NRC ontwikkeld, omdat de lezers goed passen bij de doelgroep. Daarnaast kreeg het online ook aandacht. De website trekt gemiddeld 28,8 miljoen lezers. Van de bijlage is een doordruk gemaakt (28.000 exemplaren), die is verspreid onder culturele instellingen (waaronder bibliotheken, theaters en dergelijke) in de provincies Noord-Brabant, Limburg, half Utrecht en onder enkele gemeenten in Gelderland, Zeeland en Zuid-Holland.

Outdoorcampagne Voor verschillende partners en projecten zijn ook outdoorcampagnes uitgevoerd. Zo is, samen met Europe Remembers, een Engelstalige abricampagne uitgevoerd in en rond Bergen op Zoom, ten behoeve van het Dilemma Doolhof. Deze is ondersteund met een Nederlandse outdoorcampagne op A0-formaat, die meer dan een half miljoen mensen in de doelgroep 13-75 jaar heeft bereikt. Later in 2019 heeft Brabant Remembers de voorstelling Supersum ondersteund met een outdoorcampagne van 136 posters. Deze campagne had een uniek bereik van 436.000 mensen. Ook voor Operatie Market Garden en Museum Klok & Peel is via Centercom Buitenreclame een outdoorcampagne uitgevoerd. De campagne voor Operatie Market Garden heeft ruim 830.000 mensen bereikt. Met een contactfrequentie (CF) van 3,8 betekent dit ruim 3 miljoen contacten. De campagne voor Death Valley de Peel heeft 1,1 miljoen unieke mensen bereikt, en in totaal 5,5 miljoen contacten (CF: 4,8). De campagne voor Supersum heeft 436.000 maal 2,8 is 1,2 miljoen contactmomenten opgeleverd.

In totaal zijn 2.366.000 mensen bereikt met deze drie outdoorcampagnes. Het totaal aan contactmomenten: 9.700.000.

DPG Media Met DPG Media is in het eerste en tweede kwartaal van 2019 een online campagne uitgevoerd.

Het doel was awareness (aandacht) creëren rondom het Dilemma Doolhof, de STILLLEVENS en Operatie Market Garden. De doelgroep van deze campagne waren recreanten, dagbezoekers, cultuurzoekers, jongeren en veertigers en vijftigers. Zowel de websites van het AD, de Volkskrant als BN de Stem, Eindhovens Dagblad en het Brabants Dagblad zijn hierbij ingezet.

In totaal zijn met deze online campagne 4.656.000 mensen bereikt.

Online campagne De online campagnes hebben een significante bijdrage geleverd aan het bereik van Brabant Remembers, de locaties en de projecten. Brabant Remembers is jaarrond (paid/betaald) zichtbaar geweest met verschillende socialmedia-advertentietypes. Maar ook met displayadvertenties op relevante nieuwssites, zoals Omroep Brabant en Omroep Zeeland, en via DPG Media.

In 2019 zijn, in samenwerking met Stroom Media, acht Facebook-/Instagram-campagnes uitgerold voor Brabant Remembers, gericht op verschillende doelgroepen: • twee campagnes voor Dilemma Doolhof Bergen op Zoom +50km • Operatie Market Garden Eindhoven +50km • awarenesscampagne Brabant Remembers (toplijstje, app, verhalen, activiteiten, etc.)

• Poolse Maand Breda +20km • STILLLEVENS-campagne Tilburg +20km • boekverkoop Brabant, Brug naar Vrijheid • expositie Biesbosch MuseumEiland +40km • via DPG Media liepen er ook displaycampagnes voor Operatie Market Garden,

STILLLEVENS, Brabant, Brug naar Vrijheid en Dilemma Doolhof Naast een geografische focus zijn verschillende relevante leeftijdsgroepen en interesses getarget. Dit heeft een positief effect gehad op bereik en waardering. Al is ook gebleken dat breed targeten zonder specifieke interesses geen slechtere resultaten oplevert, terwijl zo ook mensen bereikt werden die anders niet zouden zijn bereikt. Een combinatie van beide is dus een aanbeveling.

Alle campagnes met video-advertenties scoorden goede resultaten, bijvoorbeeld voor Dilemma Doolhof en STILLLEVENS. Zowel bij video- als bij click 3 -campagnes zijn de meeste resultaten gerealiseerd via Facebook. Instagram heeft vooral bereik toegevoegd onder de jongere doelgroep. De campagne voor de (Poolse) bevrijdingsactiviteiten in Breda heeft opvallend goed gescoord. Deze is heel lokaal getarget en er was veel interactie op de advertenties.

3 Een clickcampagne heeft als doel het publiek te verleiden niet alleen de advertentie te bekijken maar hen ook te laten doorklikken naar een website waar meer informatie staat of een aanbod wordt gedaan.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

81

4 - Bereik en publicaties

Toplijstjes blijven goed werken, ook bij betaalde campagnes. Voordeel hiervan is dat hierin meerdere locaties en onderwerpen gecombineerd kunnen worden. Soms waren de effecten van een campagne ook direct zichtbaar, zoals bij de online campagne voor het boek, waar meteen een stijging in het aantal verkochte boeken te zien was. Een combinatie van betaalde socialmedia-, display-, outdoor-, influencer-campagnes en PR werkt over het algemeen beter dan alleen het opzetten van losse socialmedia-advertenties.

Uitloper (omgeving ‘s-Hertogenbosch) Over 250 locaties in ’s-Hertogenbosch, Rosmalen, Berlicum, Vught en Boxtel zijn in totaal 4.500 exemplaren van de Uitloper verdeeld, met daarin het programma van Brabant Remembers (driemaal), een advertentie en een vermelding in het programmakatern.

Programmafolders en flyers Begin juli 2019 zijn 60.000 folders (drieluik; A4 gevouwen) verspreid met Hubmedia. Een folder die primair het Dilemma Doolhof promootte, maar waar ook de Brabantse WOII-musea aan bod kwamen. Deze zijn verspreid in een gebied van 35 kilometer rondom Bergen op Zoom, onder 847 vrijetijdslocaties (zoals verblijfslocaties, campings en vakantieparken) en ook 359 cultuurlocaties in dit gebied. Ongeveer 70 folders per locatie. Voor De Kunst van Vrijheid zijn ook folders gemaakt. Deze zijn vanwege de coronacrisis echter nooit verspreid.

Omroep Brabant interviewt Rocco Verdult op de STILLLEVEN expositie tijdens de Dutch Design Week

82

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

De Kunst van Vrijheid 2020 Helaas is er nog niet heel veel te zeggen over de resultaten van deze campagne. De campagne voor De Kunst van Vrijheid heeft ongeveer een week gelopen, daarna is deze gepauzeerd.

Er zijn echter wel een paar opvallende zaken te benoemen. De socialmediaposts over de kunstprojecten leverden voornamelijk positieve reacties op, vooral Vught en Best scoorden goed. Voor de opening van Panorama Ysselsteyn zijn wel wat ‘negatieve’ socialmediainteractiemomenten ontstaan. Mensen begrepen de strekking niet meteen, vanwege het beladen onderwerp moest de context heel duidelijk worden geschetst. Samenwerking met influencers zorgde voor mooie (nieuwe) content en extra bereik. Zie bijvoorbeeld de post van @fotografille. Het is een aanbeveling om dit blijvend in te zetten tijdens campagnes. De ‘De Kunst van Vrijheid’-campagne onderscheidde zich ook positief van de eerdere campagne door het vele mooie beeldmateriaal dat beschikbaar was dankzij de kunstprojecten.

De kunstinstallatie Airborne bij museum Bevrijdende Vleugels in Best.

4.5.3 Earned/Verdiende middelen Pers & Media De focus bij de Nederlandse pers lag op de regionale en landelijke nieuws-, kunst & cultuur- en reisredacties. Daarnaast werden ‘special interest’-media meegenomen, zoals vakmedia voor toerisme en media gericht op geschiedenis en de Tweede Wereldoorlog. In samenwerking met Stichting Liberation Route Europe is ook internationale media (in Canada, de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk en Polen) bereikt.

Een intensieve, jaarronde persbenadering in Brabant, vanaf de start van Brabant Remembers, was van groot belang voor het laden van de verhalen, zodat de inwoners van Brabant deze verhalen gingen omarmen. Deze jaarronde media-outreach richting de grootste regionale mediatitels (Omroep Brabant, Brabants Dagblad, BN de Stem en Eindhovens Dagblad) leidde tot veel aandacht in printmedia en online voor Brabant Remembers en het thema 75 jaar vrijheid. De intensieve samenwerking met Omroep Brabant hierin droeg zelfs bij aan de NL Award die zij mochten ontvangen voor ‘Brabant Bevrijd’.

Pers provincie Noord-Brabant Maar liefst 51 persoonlijke Brabantse oorlogsverhalen van Brabant Remembers zijn één op één doorgeplaatst in 13 verschillende Brabantse huis-aan-huisbladen van DPG Media: van Groot Eindhoven en In de Kempen tot Gazet Bergen op Zoom en Gazet Roosendaal.

BN de Stem volgde de ontwikkelingen rondom het Dilemma Doolhof op de voet en publiceerde zowel over de plaatsing, de beleving en de toekomst van het kunstproject. Zij wijdden zelfs een volledige bijlage aan het thema 75 jaar bevrijding, met daarin uitgebreid aandacht voor Brabant Remembers. Het Eindhovens Dagblad besteedde onder meer uitgebreid aandacht aan Operatie Market Garden. Daarnaast interviewde het Eindhovens Dagblad Het Blauwe Uur op locatie, bij Museum Bevrijdende Vleugels, rondom de première van Airborne (onderdeel van De Kunst van Vrijheid) met een prachtige publicatie als gevolg.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

83

Gabrina Kikkert van Omroep Brabant: “Zowel op tv als online gebeurde er iets bijzonders. Niet alleen waren er veel kijkers en/of bezoekers, ze beleven ook lang hangen en keken of lazen het regelmatig helemaal uit. Voor makers en opdrachtgevers is dat het teken dat je met iets bijzonders bezig bent. In deze vluchtige wereld worden de meeste programma’s op tv korter dan 50% bekeken. En de reacties van mensen waren vaak net zo bijzonder; velen wilden meer weten of hun verhaal delen.”

4 - Bereik en publicaties

Omroep Brabant heeft voor alle verslaggeving rondom de oorlog en bevrijding van Brabant een NL Award gewonnen in de categorie crossmediale producties. Brabant Remembers was daar een belangrijk onderdeel van, omdat ook in dit deelproject het crossmediale aspect goed tot uiting kwam: op TV en online. Ondertussen wist de reguliere verslaggeving de activiteiten van Brabant Remembers ook goed te vinden, van vrijwel alle extra activiteiten is op radio, tv en online verslag gedaan. En nog steeds is de samenwerking niet voorbij: op 15 augustus 2020 is de herdenking van ‘75 jaar Japanse capitulatie’. Er vindt momenteel overleg plaats om ook daarin weer samen te werken, samen met Theaterfestival Boulevard. Dat zou een mooie en gepaste afsluiting zijn van een mooi, veelomvattend project.

Pers en media landelijk Brabant Remembers en haar projecten kregen al in 2019 aandacht van de Brabantse pers.

Pas in het laatste kwartaal van 2019 werd dit onderwerp enigszins relevant voor landelijke media. Vanaf het begin is daarom veel tijd geïnvesteerd om bij landelijke media een relevant persnetwerk op te bouwen van contacten die zich bezighielden met de Tweede Wereldoorlog, specifiek het thema 75 jaar bevrijd, maar ook met kunst- & cultuurredacties. Media-outreach was dus ook heel gericht en altijd op maat. Elke mediapitch was nauwkeurig ingestoken, passend bij de mediatitel of inspelend op landelijke actualiteit.

PlusMagazine publiceerde een artikel over de 7 redenen waarom je in Brabant 75 jaar bevrijding moet beleven. Gerenommeerde lifestylemagazines Margriet en ZIN! publiceerden naar aanleiding van een bezoek aan het Dilemma Doolhof en een ontmoeting met de nazaten van Mientje Proost in zowel print als online (oplage respectievelijk ruim 30.000 en 32.000 met een totaal bereik van ongeveer 250.000). Ook de lifestyleplatformen Linda.nl (4.000.000 gebruikers) en Libelle.nl (2.400.000 unieke 35+-bezoekers per maand) publiceerden in 2020 een uitgebreid artikel over de STILLLEVENS-expositie in de LocHal in Tilburg en over designer Rocco Verdult.

nederland

ZIN & TUI

13

Lezers aanbieding

B R A B A N T R E M E M B E R S : 75 JA A R B E V R I J D I N G

Op naar Bergen op Zoom

VVD overweegt rekeningrijden De VVD onderzoekt of een vorm van rekeningrijden in de toekomst mogelijk is. Volgens fractievoorzitter Klaas Dijkhoff is, nu steeds meer mensen elektrisch rijden, een nieuwe manier nodig om de automobilist te belasten. Autorijders betalen momenteel hun deel via de pomp, zei Dijkhoff gisteren in de politieke podcast ‘Betrouwbare Bronnen’. “Hoe meer je rijdt, hoe meer je tankt, hoe meer je betaalt”, aldus de politicus. Dat geldt niet voor mensen met een stekkerauto, terwijl zij volgens Dijkhoff ook hun fair share moeten betalen. ANP

Nederland werd 75 jaar geleden bevrijd, dat vieren we in mei 2020. Maar in West-Brabant vond de bevrijding al in oktober 1944 plaats, na de Slag om de Schelde. Zin gaat een dagje naar Bergen op Zoom, op zoek naar de oorlogsgeschiedenis maar ook om te genieten van dit eeuwenoude provinciestadje.

De ontvangst in Grand Hotel De Draak, het oudste hotel van Nederland, is magnifiek met cappuccino, bonbons en het typisch Bergense gebak Bergse Bastaert. Food & Beverage Manager Sander Doggen vertelt honderduit over het hotel in oorlogstijd, hoe de onderduikers muisstil boven de eetzaal zaten – hij wijst op een luikje hoog aan de muur – terwijl de Duitse officieren er pal onder zaten te dineren.

Vanwege de bevrijding 75 jaar geleden ontwikkelde Hemingway, het bijbehorende restaurant, een bijzonder vijfgangen WOII-menu. Met ingrediënten als brandnetels, bloembollen en suikerbieten... Nu uiteraard met smaak bereid.

alcoholgeBruik

Studenten tekenen voor fatsoen In deze tijden van ontgroeningsrelletjes hebben bijna vijftig studentenverenigingen de handen ineengeslagen voor een beschaafd verenigingsleven in de toekomst. Ze ondertekenden gisteren een document vol richtlijnen, onder meer over verantwoord alcoholgebruik met ‘nuchterheidsdiensten’ tijdens verenigingsavonden en grote evenementen. De studentenverenigingen moeten ook fysiek en geestelijk geweld uitsluiten, net als discriminatie en seksueel grensoverschrijdend gedrag. TROUW Vliegramp

Nieuw onderzoek naar MH17 klaar Het internationale Joint Investigation Team (JIT) presenteert woensdag de nieuwste bevindingen in het strafrechtelijk onderzoek naar het neerhalen van de MH17. In juli is het vijf jaar geleden dat het vliegtuig boven Oekraïne werd neergeschoten. Het staat volgens het JIT vast dat het toestel is neergehaald met een Buk-raket die is afkomstig was van de 53ste luchtafweerraketbrigade uit Koersk, onderdeel van het Russische leger.

Ook de namen van de hoofdverdachten zouden bekend zijn bij de onderzoekers. ANP Ziekenhuis

Gemeente aast op MC Slotervaart

De jaarronde, intensieve en persoonlijke media-outreach leidde uiteindelijk tot indrukwekkende publicaties. Brabant Remembers en de fietsbrug bij Oorlogsmuseum Overloon werden opgenomen op het platform en in de nieuwsbrief van Museumjaarkaart. Het RTL Nieuws van

TROUW ZATERDAG 15 JUNI 2019

dijkhoff

De gemeente Amsterdam heeft gisteren een bod uitgebracht op het grijsbetonnen gebouw van het failliete Slotervaartziekenhuis, meldt Het Parool. Daarmee wil het stadsbestuur voorkomen dat het vastgoed weer in handen komt van de zorgondernemers Loek Winter en Willem de Boer, die mede-eigenaar waren van het ziekenhuis. Zij hebben de handen ineengeslagen met vastgoedbedrijf Zadelhoff, dat 45 miljoen euro op tafel wil leggen – precies genoeg om alle schulden van het ziekenhuis af te lossen. TROUW

Het Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom. FOTO’S MERLIN DALEMAN

75 verhalen

oorlogsdilemma’s reportage Neem je een Joodse buurjongen in huis op het

moment dat de Duitsers de straat binnenvallen? Het Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom stelt bezoekers voor gewetensvragen. ‘Soms weet je niet wat goed en kwaad is.’

Nadenken over grote keuzes op oefenveldje voor morele vorming orkun akinci

Bergen op Zoom

Schuifelend vinden ze hun weg door het doolhof. De 84-jarige Jan Huismans houdt de deuren open, zijn vrouw Maria (82) komt met haar rollator achter hem aan. Op sommige punten komt er een verhaal uit de speakers en krijgen ze een dilemma voorgeschoteld. Vraagstukken uit de oorlogstijd, zoals de afweging om verzetsmensen te verlinken en daarmee je eigen hachje te redden. Maar ook een actuele kwestie over het in huis nemen van een uitgeprocedeerde asielzoeker. De antwoorden bepalen de route door het kunstwerk.

Het Dilemma Doolhof ligt prachtig tussen het Britse en Canadese ereveld in Bergen op Zoom. Bezoekers wordt gevraagd na te denken over keuzes die een grote impact hebben op de rest van een leven. Aan het einde spreekt zogenaamd een overleden Canadese militair die een stukje verderop begraven ligt. “Weet je dat sommigen van ons pas zeventien of achttien jaar waren? Overzie jij je keuzes? Of vind je mij dom omdat ik hier lig?”

Het zijn vragen waar Huismans al vroeg in zijn leven mee te maken kreeg. Op tienjarige leeftijd, het Maasdorpje Lith was bevrijd van de Duitsers, had zijn vader Canadese militairen in huis genomen. “Velen waren vrijwilliger. Zij hebben voor

Jan en Maria Huismans.

de keuze gestaan om aan een gevaarlijke opdracht te beginnen, misschien bespraken ze die zelfs aan de keukentafel met vrouw en kinderen.

Ruim 1100 van hen eindigden op een Brabants kerkhof. Dit doolhof zet je aan het denken en vergroot het respect voor deze mensen.”

Het initiatief komt van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45, een organisatie die levensveranderende oorlogsverhalen uit de provincie verzamelt en doorvertelt. “Verhalen die je na 75 jaar nog kippevel bezorgen”, zegt voorzitter Ton Rombouts, Eerste Kamerlid en voormalig burgemeester van onder andere Den Bosch. “Zoals het bunkerdrama in

‘In de oorlog stonden talloze mensen op een kruispunt. Moesten ze goed of kwaad doen?’

Kamp Vught, waar een gepeste bewaakster 74 gevangen vrouwen als straf in een kleine bunker zette, waardoor er 10 overleden. We hebben uitgezocht wie zij was en hoe ze tot haar daad kon komen. Of neem het verhaal over de goede Duitser die tijdens een vuurgevecht twee spelende kinderen in veiligheid bracht,

maar zelf om het leven kwam. In de oorlog hebben talloze mensen op een kruispunt gestaan. Moesten ze goed of kwaad doen, vaak niet eens wetende wat goed en kwaad was?”

Een van de verhalen gaat over het bombardement van Lith, waar op 14 januari 1945 niets overbleef van de woning van de familie Huismans. Er vielen op dit adres geen doden, maar beide ouders en enkele broers en zussen van Jan raakten zwaargewond. “In het parochiehuis in het dorp draaiden ze films voor de militairen. Ik was daar ook. Maar een tankcommandant, die zijn taxibedrijf in Toronto had achtergelaten voor de oorlog, vond het nuttiger om mijn vader te helpen met de administratie voor een hulpactie. Daardoor raakte hij ook gewond. Dat is soms het probleem van keuzes.”

Rombouts noemt het Dilemma Doolhof, dat een jaar blijft staan en vanaf vandaag voor iedereen toegankelijk is, ‘een oefenveldje voor morele vorming’. “Gewone mensen kunnen in ongewone omstandigheden voor enorme keuzes komen te staan.

Ook nu nog. Toen ik burgemeester was van Wouw, hier vlakbij, kreeg ik bezoek van de pastoor van Heerle.

De politie zat achter een asielzoekersgezin aan dat uitgezet dreigde te worden. Hij wilde ze onderdak geven en vroeg of ik dat goed vond. Ik zei dat het niet goed was, maar dat hij het wel moest doen. Soms weet je niet waar je het beste aan doet.”

Met local Marlies van Lier gaan we vandaag op pad door Bergen op Zoom, op zoek naar verhalen over de oorlog en de hotspots van het stadje. We wippen even binnen bij de Sint Gertrudiskerk aan de Grote Markt en lopen door naar het stadhuis waar we Marlies Hooyschuur ontmoeten. Zij is de dochter van Mientje Proost, een koerierster voor het verzet die in 1943 werd opgepakt. Zeven maanden eenzame opsluiting volgden in de strafgevangenis van Scheveningen, Mientje verraadde niemand. Ze werd overgeplaatst naar Haaren, en daarna naar de gevangenkampen Vught, Ravensbruck en Dachau.

Mientje hield zich sterk en overleefde uiteindelijk de dodenmars naar Innsbruck. Haar verhaal, nu vol passie en trots verteld door haar dochter, is een van de STILLLEVENS van Brabant Remembers, waarvoor 75 persoonlijke oorlogsverhalen zijn opgetekend en uitgewerkt in maquettes. Een tentoonstelling met alle verhalen is van 16 november tot en met volgend jaar mei te zien in de LocHal in Tilburg.

Een ander initiatief van Brabant Remembers is het Dilemma Doolhof. Hier draait het om keuzes die levens voorgoed hebben veranderd. Om: wat zou u doen als… Het ligt tussen de Britse en Canadese erevelden waar honderden militairen liggen die omkwamen bij de Slag om de Schelde in 1944. Iets om heel stil van te worden. (Brabantremembers.com)

Markiezen en oesterzwammen Terug naar de stad, waar we lunchen in het museumcafé van Het Markiezenhof. Dit vroegere woonpaleis van de heren en markiezen van Bergen op Zoom dateert uit de 15de eeuw. Tot 21 juni 2020 vindt u er onder meer de tentoonstellingen 75 jaar bevrijding Brabantse Wal plus De kunst van het verwerken, met kunstwerken van veteranen van Nederlandse missies na WOII. (Markiezenhof.nl) We lopen verder door het centrum, langs de vestingmuren, de Gevangenpoort en leuke winkeltjes en ateliers. Zoals Aardzwam&Zo waar geheel duurzaam oesterzwammen worden gekweekt in middeleeuwse catacomben, het atelier van zelfstandig ontwerper van ‘kleding met een verhaal’ Ward Warmoeskerken en de sfeervolle bloemenwinkel Rozen & Bottels in de Engelse Straat.

De dag zit er alweer op, we blijven helaas niet slapen. Het is een aanrader om dat wel te doen, er valt nog zoveel te zien en te beleven. Zoals de Liberation Route Brabant fietsen, 40 km langs alle historische WOII-locaties (Visitbrabant.com/liberationroute). Of naar Fort de Roovere, een van de grootste forten van de West Brabantse Waterlinie. En we willen eigenlijk álle restaurants, monumenten (er zijn er 800!) en winkeltjes checken en... Oké, afgesproken: we komen gewoon nog een keertje terug! ■

75 jaar bevrijding

2 dagen Bergen op Zoom (v.a. € 135 p.p.)

De Mozesbrug (Fort de Roovere)

Gezellig middeleeuws centrum

Aan de Grote Markt, in hartje Bergen op Zoom, ligt Grand Hotel De Draak**** (uit 1397!). Geen enkele kamer is hetzelfde en veel historische kenmerken zijn bewaard gebleven. Wel zijn de kamers uiteraard van alle moderne gemakken voorzien.

In restaurant Hemingway, in een 18deeeuws decor, wordt het liefst gewerkt met lokale producten. Van Michelin kreeg het restaurant een Bib Gourmand-keurmerk.

Er is ook een Beauty & Wellness center met fitnessstudio, sauna, infraroodsauna en Turks bad (tegen vergoeding).

Sander Doggen van De Draak

HET ARRANGEMENT IS INCLUSIEF

Museum Het Markiezenhof

■ 1x overnachting in een deluxe kamer ■ 1x uitgebreid ontbijtbuffet

Marlies Hooyschuur

■ 1x vijfgangen WOII-menu in restaurant ■

Hemingway (vrijdag- of zaterdagavond) museumticket voor Het Markiezenhof

PRIJS EN DATA

Grote Markt

Vanaf € 135 p.p. (o.b.v. 2 pers. per kamer) Reisperiode: 30 november t/m 31 maart 2020. Boek voor: 31 december 2019 Exclusief: reserveringskosten € 15 per boeking en toeristenbelasting (ca € 1,60), ter plaatse te betalen.

INFORMATE EN BOEKEN

Kijk op TUI.nl/zin of bel 088-0885885 (lokaal tarief). De SGR/ANVR-voorwaarden zijn van toepassing.

De Gevangenpoort

Een begeleide stadswandeling maken?

Kijk op Vvvbrabantsewal.nl Meer info en inspiratie over Bergen op Zoom vindt u op Visitbrabant.com

Jos van de Berk

Een team van redacteurs en tv-makers (Mooi Werk Media, Anne-Ruth Groen, Annemarie van Oosteren en Jan Peels) is aan de slag gegaan met het op film vastleggen van ooggetuigen en belanghebbenden/ambassadeurs. Dat gebeurde volgens een vast format, met twee camera’s en (bijna) altijd op de plek waar iemands leven voorgoed veranderde in de periode 19441945. Tussen maart 2019 en mei 2020 heeft Omroep Brabant elk weekend een aflevering van ‘Brabant Remembers’ op tv laten zien, die tegelijkertijd online werd gepubliceerd in een longread-artikel met video.

5 december 2019 stond uitgebreid stil bij het verhaal van Jos Coppens (over het Sinterklaasbombardement). NRC Handelsblad publiceerde uitvoerig over De Kunst van Vrijheid naar aanleiding van de officiële opening, met een aankondiging van het artikel op de voorpagina (NRC bereikt maandelijks 3.800.000 lezers, met een printoplage van ruim 205.000 en een online platform met eigen redactie). Ook online besteedde NRC aandacht aan het thema 75 jaar vrijheid met een foto van Crossing Time (270.000 unieke bezoekers per maand).

Dagblad Trouw, met een oplage van 100.990 exemplaren, publiceerde een prachtige spread over het Dilemma Doolhof. Opinieweekblad Nieuwe Revu (oplage 25.000 per editie) plaatste één op één acht persoonlijke Brabantse oorlogsverhalen van Brabant Remembers door.

RO-NCRV zond het verhaal van Mientje Proost uit in Brandpunt+ en het STILLLEVENS-project werd door Rocco Verdult toegelicht bij Omroep Max.

productie: Sandra Kottman. beeld: VisitBrabant (Willeke Machiels)

Samenwerking Omroep Brabant De samenwerking tussen Omroep Brabant en Brabant Remembers was mooi en succesvol.

Omroep Brabant is vanaf het begin betrokken. Dit begon in 2017 met brainstormen over hoe zij van toegevoegde waarde zouden kunnen zijn voor het tot leven brengen van de ‘Brabant Remembers’-verhalen voor een groot publiek.

Dillemma Doolhof

133

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

85

4 - Bereik en publicaties

Vaktoerisme “Sterk staaltje storytelling”, aldus journalist Ton Vemeulen van hét toeristische platform NRIT, naar aanleiding van het openingsweekend van De Kunst van Vrijheid, waar hij de première van waiting for it to end... bij Biesbosch MuseumEiland bijwoonde. Hij schreef hier een mooi artikel over, nam de aankondiging van de roadmovie op en publiceerde regelmatig over de initiatieven van Brabant Remembers. Zoals over de AR-app en tussentijdse updates over bezoekerscijfers.

Internationale Pers In samenwerking met LRE zijn ook internationale media (in het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Canada en Polen) bereikt. Brabant Remembers, de verhalen en de locaties kregen een plek in de persprogramma’s voor groepsreizen die LRE opzette rondom de thema’s Operatie Market Garden, de rol van de Polen bij de bevrijding van Nederland en de Slag om de Schelde. Mooie publicaties waren het gevolg.

Internationale persbezoeken Op verschillende momenten in 2019 en 2020 hebben internationale journalisten, zowel individueel als in groepsverband, Brabant bezocht en kennisgemaakt met Brabant Remembers.

Zo zijn er in 2019 en 2020 groepspersreizen georganiseerd rond Operatie Market Garden (Eindhoven, Son, Eerde, Vught) en de Slag om de Schelde (Bergen op Zoom, Woensdrecht).

In 2019 vond ook een groepspersreis plaats met betrekking tot de rol van Polen bij de bevrijding, waarin Breda en Kapelsche Veer uitgebreid aan bod kwamen. Dat heeft geresulteerd in diverse publicaties van uiteenlopende media in onder meer het Verenigd Koninkrijk, Canada, Polen, de Verenigde Staten, Duitsland, België en Nederland. Zie bijlage… voor enkele aansprekende publicaties en een overzicht met bereikcijfers.

Op verzoek van VisitBrabant kwam een Duitse journalist voor Kultur West kennismaken met de expositie STILLLEVENS in de Lochal in Tilburg. Dit vond plaats tijdens de shortstay van de journalist in Brabant, in het kader van de Brabantbrede campagne ‘Brabant is Open’. De journalist publiceerde hierover op Kulturwest.de en jaagde het artikel aan via het Facebookkanaal. Daarnaast plaatste hij de STILLLEVENS-expositie in Kultur West Magazine fur Kunst und Gesellschaft in NRW, Jahres Vorschau 2020, dat wordt gedistribueerd naar ongeveer 800 culturele instellingen in het Rijn-Ruhrgebied.

86

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Een van de grootste dagbladen van België, De Zondag, heeft het Dilemma Doolhof opgenomen.

Deze zondagskrant van Vlaanderen heeft een oplage van bijna 700.000 exemplaren.

Influencers Influencers zijn relevante contentmakers, die met hun socialmedia- en andere online kanalen actief hun achterban inspireren met hun verhalen. De geselecteerde influencers zijn gekozen op basis van hun bovenmatige interesse in cultuur, historie en reizen. In totaal hebben meer 20 influencers uit Nederland en België persoonlijk kennisgemaakt met Brabant Remembers.

Met een selectie van hen is een ambassadeurschap aangegaan. Een intensieve samenwerking waarbij contentmakers soms persoonlijk kennis maakten met de nazaten van personen uit de ‘Brabant Remembers’-verhalen, ze altijd meerdere locaties, projecten en/of tentoonstellingen bezochten en altijd hun ervaringen in tekst en beeld tijdens en na afloop van hun reizen deelden met hun volgers. Al hun content werd vervolgens opgenomen in de contentstrategie van BrabantRemembers en VisitBrabant, waarmee het bereik van die authentieke content verder werd vergroot.

• Dichtbijenverweg.be Dichtbijenverweg.be maakte drie roadtrips door Brabant. Dit leverde vier blog-artikelen, een compilatie van Instagramstories en Facebookberichten op. Het totale bereik: ruim 110.000 personen, voornamelijk in Vlaams-België.

• TheSocialTraveler.be Vlogger Bjorn Troch van de SocialTraveler.be nam de ‘Destination Challenges’-uitdaging aan, die hij gedurende een vijfdaagse reis door Brabant uitvoerde. Deze challenges, die hij pas op de dag zelf via fysieke ‘Mission Cards’ van Brabant Remembers ontving, bepaalden zijn route door Brabant. Bjorn loste de challenges samen met zijn achterban op, door zijn socialmediakanalen in te zetten. Hiermee wist hij de impact van de Tweede Wereldoorlog in Brabant en de verhalen en projecten van Brabant Remembers op de juiste manier te vatten.

Het totale bereik: ruim 100.000 impressies met meer dan 4.000 reacties. Link naar Rapportage met beelden en linkjes naar alle videos is beschikbaar.

Social Traveler Björn Troch ontdekte het Brabantse WOII-verleden aan de hand van opdrachten die hij samen met zijn volgers moest oplossen.

• Het toplijstje ‘7x de oorlogsgeschiedenis in Noord-Brabant beleven’ was het uitgangspunt voor een samenwerking met vijf Nederlandse influencers. Zij publiceerden dit toplijstje op hun socialmediakanalen en bezochten persoonlijk tenminste één van de zeven ‘Brabant Remembers’-locaties of -projecten. Vooraf, tijdens en na afloop zetten zij hun kanalen in voor een (live) verslag van hun ervaringen. Travelalut, ElianeRoest, Dutchie, Wikaatje en Dutchbloggeronthemoove publiceerden in totaal meer dan 55 socialmediaposts, met een hoge gemiddelde interactieratio. Dit is het aantal likes op en comments onder een post, wat iets zegt over de betrokkenheid van de volgers bij het onderwerp.

Dit ambassadeurschap resulteerde in een uniek bereik van ruim 256.000 mensen.

• Bloggersdag Dilemma Doolhof Tijdens een bloggersdag zijn zeven Nederlandse influencers uitgenodigd om naar Bergen op Zoom te komen voor een kennismaking met Brabant Remembers en specifiek het Dilemma Doolhof. DailyNonsense/Chloe Sterk, Travelalut, Mytravelsecret, StopandStare, MixedGrill, Justgoglobal en Instagrambloggers/ElianeRoest publiceerden in totaal 85 socialmediaposts, met een hoge interactieratio en een uniek bereik van in totaal ruim 331.000 mensen.

• Het Dilemma Doolhof was tevens opgenomen als highlight in één van de reisprogramma’s van een influencersteam dat deelnam aan Brabant is Open. Dit was een Brabantbrede campagne om Brabant (inter)nationaal nog steviger op de kaart te zetten. Drie influencers ervaarden het Dilemma Doolhof en postten daarover via hun kanalen.

• Ook samenwerkingspartner The Mothership heeft specifiek PR ingezet op het Dilemma Doolhof. Hiermee hebben ze een totaalbereik (niet uniek) gegenereerd van 5 miljoen online views.

• De Kunst van Vrijheid Specifiek voor de opening van De Kunst van Vrijheid zijn ook influencers benaderd: • Cultuursnuiver.nl; • MyDailyShotofCulture maakte een vlog over de officiële opening van De Kunst van Vrijheid, met de première van Crossing Time bij Nationaal Monument Kamp Vught; • Justgoglobal.nl legde de première van Crossing Time vast; • Fotografille.nl maakte indrukwekkende foto’s van het kunstwerk waiting for it to end… van alaa minawi.

• Lockdown Tijdens de corona-lockdown zijn ook nog enkele initiatieven gerealiseerd: • MyDailyShotofCulture heeft een ‘binnenkijker’ gerealiseerd bij Biesbosch MuseumEiland; • Op het platform Thuismuseum.nl werd 75 jaar Bevrijding en De Kunst van Vrijheid bij de mensen thuisgebracht; • Ook Nationaal Museum Kamp Vught realiseerde een binnenkijker-vlog in samenwerking met Thuismuseum.nl; • Daarnaast hebben de musea ook zelf vlogs gemaakt die via verschillende kanalen, waaronder die van Brabant Remembers, zijn gedeeld.

VO O R PU B L I C AT I E B R A BA N T, B RU G N A A R V R I J H EI D

‘Ik moest daar niet zijn, ik moest naar huis’ In de Tweede Wereldoorlog zijn levens voor altijd ingrijpend veranderd. Het boek Brabant, Brug naar Vrijheid, dat op 16 september verschijnt, vertelt persoonlijke verhalen over oorlog: groot of klein, over mobilisatie, verzet, collaboratie of bevrijding. Een voorpublicatie. ‘Dan denk je: die komt niet meer terug. Hij had geen koffertje bij zich, niks.’

Xxx

36 — N I E U W E

NIEUWE REVU —

REVU

37

DIT IS EEN COMMERCIËLE BIJLAGE VAN BRABANT REMEMBERS BIJ NRC.

DE K U NST VAN VRIJHEID BEZOEK VANAF MAART TIJDELIJKE KUNSTPROJECTEN OP WO II-ERFGOEDLOCATIES VERBINDEN VERHALEN EN MENSEN VAN TOEN EN NU

“Je beseft hoe blij je mag zijn dat je er nog bent, zo vertelde mijn opa me.

Wat ik kan is proberen te ontdekken wat vrijheid is voor mij.”

- Interview Tim Haars p. 4 -

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

87

4 - Bereik en publicaties 4.6 Trade- en travel-services Om potentieel geïnteresseerde consumenten enthousiast te maken over het Brabantse WOII-aanbod is het van belang het erfgoed, de musea en de verhalen onder de aandacht te brengen bij de (inter)nationale trade-markt. Met de internationale markt worden onder andere de Canadese, Amerikaanse en Britse touroperators bedoeld, die met grote groepen Brabant komen bezoeken en het erfgoed opnemen in hun aanbod. De investeringen in de trade-markt zijn tijdsintensief en gefocust op het opbouwen van een langdurige relatie, om ook ná 2019 en 2020 interessant te blijven. Daarom is er geïnvesteerd in het samenstellen van kwalitatief aanbod voor de touroperatormarkt, online travel agents (OTA’s) en verenigingen zoals de ANWB, VTB Cultuur en anderen. Om dit te bewerkstelligen zijn er verschillende stappen gevolgd.

Zie bijlage 3 voor een volledig rapport over de trade-activiteiten van Brabant Remembers.

4.6.1 Trade-aanpak In de ontwikkeling van de trade-activiteiten zijn er vanaf 2017 verschillende fases en stappen doorlopen.

Fase 1: Inventarisatie In deze fase is het potentiële veld in kaart gebracht. Door middel van deskresearch is een groslijst samengesteld van touroperators, OTA’s en verenigingen waarmee een samenwerking aangegaan kan worden. Fieldresearch is uitgevoerd om het Brabantse WOII-aanbod in kaart te brengen. Ook is in deze fase de samenwerking aangegaan met de belangrijkste partners van VisitBrabant, waaronder ETOA, NBTV Holland Marketing, RBTKAN, LRE, Airlines, Eindhoven Airport en andere, individuele partners, waaronder VTB Kultuur en WOII-musea buiten Brabant.

naturel Ontbijtkoek

88

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

De Canadese Elaine en Carman zijn elkaars grote liefde. In 1944 doet Carman mee aan Operatie Market Garden om Nederland te bevrijden. Via brieven houden ze elkaar op de hoogte. Tot een brief van Elaine aan Carman terugkomt met een stempel: ‘Overleden, 24 september 1944’. In 2006 gaat Elaine naar Eerde, waar Carman is overleden. Van de inwoners hoort ze wat er is gebeurd. Carman haalde een vrachtwagen vol munitie. Een Duitse tank kreeg hem in het vizier en loste een schot… Zes man, waaronder Carman, overlijden. Op de plek waar hij sneuvelde spelen nu kinderen. Elaines verdriet maakt plaats voor dankbaarheid. ‘Voor jullie heeft hij het gedaan.’

Lees meer oorlogsverhalen op brabantremembers.com.

gesneden

Gemiddelde voedingswaarde: per 100 g per 25 g RI* Ingrediënten: glucose-fructosestroop, roggebloem, Energie kJ 1238 kJ 310 water, suiker, gekarameliseerde suikerstroop, kcal 292 kcal 73 4% specerijen, rijsmiddelen: E500 en E450, raapzaadolie, Vetten 0,8 g 0,2 g <1% conserveermiddel: E200, zout, vezels (aardappel, waarvan verzadigde vetzuren 0,1 g <0,1 g <1% erwt), tarwemoutmeel.

Koolhydraten 66,5 g 16,6 g E = door EU goedgekeurde hulpstof. waarvan suikers 38,2 g 9,6 g 11% Allergenen: tarwe en rogge (gluten).

Vezels 4,0 g 1,0 g Kan sporen bevatten van noten en melk.

Eiwitten 2,7 g 0,7 g Zout 0,8 g 0,2 g 3%

* RI = Referentie-inname van een gemiddelde volwassene (8.400 kJ/2.000 kcal).

Deze verpakking bevat 19 porties.

Ten minste houdbaar tot en met: zie zijkant.

Bewaaradvies: koel en droog bewaren.

Consumentenservice: Jumbo Supermarkten B.V. Antwoordnummer 10072 5460 VB Veghel Jumbo.com

475g

Campagne in de Brabantse Jumbo supermarkten in september 2019.

FOLIE

KARTON

BIJ PLASTIC AFVAL

BIJ OUD PAPIER

90% = 8718452223138

Fase 2: Kennismaking Het Brabantse WOII-erfgoed is op internationaal vlak nog weinig bekend. Deze fase was gericht op kennismaken met potentiële touroperators, OTA’s en verenigingen en op het aanbod via verschillende kanalen (bijvoorbeeld via social media en print factsheets) onder de aandacht te brengen bij een breder internationaal publiek. Om mensen kennis te laten maken met het WOII-aanbod en ze vertrouwen te geven dat het aanbod van kwalitatief hoog niveau is (en dus interessant voor hun klanten) zijn deze partijen uitgenodigd voor site-inspecties en verschillende persreizen.

HET VERHAAL VAN ELAINE EN CARMAN

bevrijdings

Fase 3: Productontwikkeling Naar aanleiding van de kennismakingsgesprekken, waaruit bleek dat met name dag(deel)arrangementen inspelen op de behoefte van de reisorganisaties en hun achterban, zijn samen met WOII-partners verschillende arrangementen en dag(deel)arrangementen ontwikkeld.

Voor de productontwikkeling en het bereiken van nieuwe doelgroepen, is een werksessie georganiseerd met de belangrijkste Brabantse WOII-partners, onder leiding van cultuurmarketingorganisatie Artifex. De samengestelde arrangementen werden onder andere via het platform ‘de Culture Agenda’ (40.000 bezoekers) gepromoot en verkocht. Ook is er geïnvesteerd om het Brabantse WOII-verhaal verder te laden bij touroperators en pers, bijvoorbeeld door het maken van een teaserfilm waarin veteranen aan jongeren het verhaal vertellen van de omgeving van Museum Bevrijdende Vleugels.

In samenwerking met Guidor en Battlefield Guide Edwin Popken is een gidsenpool opgezet van gidsen met kennis over het Brabantse WOIIerfgoed, om zo kwalitatief goede groepsgidsen aan te kunnen bieden. De meertalige gidsenpool heeft eraan bijgedragen dat voor een breed scala aan doelgroepen de juiste gidsen in huis waren, die de juiste verhalen konden vertellen. Van maart tot en met oktober 2020 hebben leden van deze gidsenpool wekelijks een presentatie gegeven voor 140 Amerikanen aan boord van riviercruise-gigant Viking Rivercruises.

Het onderwerp: Operatie Market Garden.

Om de individuele reiziger te bereiken zijn er samen met de WOII-locaties afspraken gemaakt met verschillende OTA’s, waardoor de locaties ook getoond worden op bookingsplatforms, zoals Tripadvisor, Tiqets, Get your Guide en Explorange. Maar ook op de site van VisitBrabant en partners. Ook kwamen er aanvragen voor reisperspublicaties, waarbij een artikel werd geschreven over Brabant als WOII-bestemming en de Brabantse WOII-locaties. In deze fase hebben er ook elf site-inspecties plaatsgevonden, gericht op verschillende doelgroepen en verhaallijnen.

Hiervoor zijn verschillende touroperators (in totaal 81 organisaties) uitgenodigd om kennis te maken met het Brabantse WOII-aanbod. Ook zijn er meetings geweest met diverse productmanagers en inkopers van reizen, hebben er diverse salestrips plaatsgevonden en zijn beurzen bezocht om het Brabantse WOII-aanbod te promoten.

Het contact wordt gelegd met internationale partners tijdens de VTB Kultuur ledendag, oktober 2018

Fase 4: Sales 2019 en 2020 stonden in het teken van actieve sales. Inspanningen die ertoe hebben geleid dat touroperators, OTA’s en verenigingen het Brabants WOII-aanbod hebben opgenomen in hun reisassortiment. Ook hebben ze hierover gepubliceerd via hun retailkanalen (reisagenten, brochures en website). Er hebben veel trade-activiteiten plaatsgevonden om de reissector te interesseren in de Brabantse WOII-erfgoedlocaties, de musea, de oorlogsverhalen en de samengestelde arrangementen. Via deze internationale trade-beurzen, salesmissies, site-inspecties en productpresentaties zijn is in 2018 en 2019 met meer dan 141 reisorganisaties, online bookingplatforms, verenigingen en reismedia in contact geweest, om hen te interesseren in, en het mogelijk opnemen van, het Brabantse WOII-aanbod. Deze 141 reisorganisaties en reismedia hebben voor zover bekend 48 publicaties verzorgd. Het is opgevallen dat buitenlandse reisorganisaties met interesse in het Brabantse WOII-aanbod deze tours ook ná 2020 willen publiceren. Met een aantal grotere Nederlandse organisaties zijn afspraken gemaakt om het ‘Brabant Remembers’-aanbod in de Nederlandse markt onder de aandacht te brengen, waaronder Tiqets, Centerparcs vakantieparken, Land van de ANWB, ACSI, Ticketsplus, Artifex, Van der Valk Hotels en TourCompany.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

89

4 - Bereik en publicaties

Dit heeft geleid tot verschillende arrangementen en meerdere publicaties over het Brabantse WOII-aanbod. Een kort overzicht van de reisorganisaties die interesse hebben getoond en hebben gepubliceerd over het WOII-aanbod in Brabant: • •

•

Nederland: TUI NL, Kras reizen, Kamstra Travel, Stream2; Verenigde Staten/Canada: Education First, WWII Museum New Orleans, KUONI Travel, Explorica, Viking Rivercruises; Verenigd Koninkrijk: Leger Holidays, Premier Travel, Coach Touring Group Travel UK.

Om het bewustzijn te vergoten in Brabant is vanuit trade de samenwerking aangegaan met Jumbo Nederland. Om gesprekken over vrijheid te stimuleren is er voor de ontbijtkoeken van Jumbo een speciale wikkel ontwikkeld, met daarop het ‘Brabant Remembers’-verhaal van Elaine Smith en Carmen Ladner. In september 2019 was deze ‘Jumbo bevrijdingskoek’ in meer dan 160 Brabantse Jumbo-filialen te vinden in een speciale actiedisplay.

Internationale perstour i.s.m. Liberation Route Europe.

Hier in Breda bij de Duitse tank geschonken aan de stad Breda door de Polen.

Fase 5: Reisafhandeling (invloed coronavirus) Nog voordat het seizoen 2020 kon beginnen heeft het coronavirus ervoor gezorgd dat alle geboekte (internationale) reizen zijn geannuleerd. De meeste van deze reizen zouden plaatsvinden rond 4 en 5 mei 2020, tijdens de festiviteiten in het kader van 75 jaar bevrijding.

Er stond een flink aantal groepen geboekt, waaronder ook enkele zeer grote groepsboekingen van Explorica en EF Tours, die respectievelijk met 1.000 Canadese en 750 Amerikaanse studenten de bevrijdingsactiviteiten in Brabant zouden bijwonen. Voor wat betreft deze megagroepen hopen de reisorganisaties erop dat de studenten de reis met een jaar uitstellen, waardoor ze de bevrijdingsactiviteiten en festiviteiten in 2021 kunnen bijwonen. Hier is op dit moment nog geen duidelijkheid over. De overige groepen en individuelen boekingen worden waarschijnlijk geannuleerd en zullen niet meer plaatsvinden.

Ook alle georganiseerde lezersreizen in reismedia zijn tot op heden nog niet gepubliceerd.

Het betreft publicaties die de ‘Brabant Remembers’-locaties, de verhalen, de kunstwerken en de bevrijdingsfietsroutes met een mooi verhaal en boekbare arrangementen (voor individuele reizigers) onder de aandacht zouden brengen. Vooralsnog zijn deze publicaties – in belangrijke media als ANWB Kampioen, ANWB EropUit Magazine, ZIN en het ASCI Freelife – uitgesteld.

Op een later tijdstip zullen deze alsnog (deels) geplaatst worden.

Brabant Remembers en Europe Remembers op de World Trade Market in Londen voor internationale touroperators en pers.

90

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Veteranen bezoeken Brabant in september 2018 en 2019.

Programma is samengesteld door de Trade partner van Brabant Remembers.

4.6.2 Trade-resultaten en -learnings Uit de kennismakingsperiode met touroperators, OTA’s en verenigingen kwam naar voren dat de ‘Brabant Remembers’-programmering en bijhorende verhalen als interessant worden beschouwd. Het blijkt dat als de verschillende product-markt-combinaties (PMC’s) kloppen, waarbij de kwaliteit van de locaties en de verhalen goed op elkaar zijn afgestemd, dat dit voor reisorganisaties een reden is om daadwerkelijk de bestemming te bezoeken.

De samengestelde arrangementen voor de verschillende core-markten (het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten, Canada, Nederland en Polen), de Brabantse erfgoedlocaties, musea, de verhalen en de gidsen worden als zeer positief ervaren door de reisorganisaties die er gebruik van hebben gemaakt. Buitenlandse reisorganisaties, die interesse hebben getoond in het Brabantse WOII-aanbod, willen de arrangementen ook ná 2020 publiceren. Deze vaak wat grotere organisaties veranderen niet snel een bestaande, succesvolle tour en hebben vaak wat meer tijd nodig om een nieuwe reis samen te stellen of nieuwe locaties op te nemen in een bestaande tour. Voor de lange termijn biedt dit perspectief en daarom een extra reden om de internationale trade-activiteiten actief voort te zetten.

Uit de reacties van verschillende (internationale) generieke reisorganisaties (geen Battlefield-organisaties) bleken het Oorlogsmuseum Overloon en Nationaal Monument Kamp Vught interessante locaties om op te nemen als onderdeel van een samengestelde reis. Specifiek voor de Canadese markt (geschiedenisstudenten) is Bergen op Zoom als stad, en de storytelling rondom de Slag om de Schelde, zeer interessant en succesvol gebleken. Als feedback naar de musea wordt aangegeven dat het meertalig aanbieden van de verhalen, het toepassen van beleving en storytelling, én de combinatie met ander (leisure-)aanbod als belangrijk wordt ervaren.

Nu de belangrijkste PMC’s voor alle locaties zijn samengesteld voor de verschillende markten, de eerste warme contacten zijn gelegd, allianties zijn gevormd met een groot aantal binnenlandse en buitenlandse reisorganisaties en bovendien een meertalige gidsenpool beschikbaar is, is het van groot belang om de trade-activiteiten te continueren en hiermee Brabant proactief als WOII-erfgoedlocatie neer te blijven zetten.

Niet alleen onder de Battlefield-organisaties, maar tevens onder de generieke reisorganisaties, die een breder leisure-product aanbieden.

Met iconen als Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon, het nieuwe Maczek Memorial Breda en de ontwikkelingen rond het nieuwe Informatiecentrum in Bergen op Zoom biedt continuering van een actieve internationale trade-bewerking absoluut perspectief.

Ten aanzien van productontwikkeling is het nu van belang de warme contacten te blijven onderhouden. Aandachtspunt blijft het bijsturen en aanscherpen van de PMC’s en daarnaast reisorganisaties te blijven stimuleren om ook de overnachtingen in provincie onder te brengen.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

91

Promotie van Living History App op het Bevrijdingsfestival Brabant 5 mei 2019

5 - HET MAATSCHAPPELIJK EFFECT

In voorgaande hoofdstukken is uiteengezet welke inspanningen zijn gedaan om van Brabant Remembers een succes te maken en wat de producten daarvan waren. Belangrijk om te weten is natuurlijk: hebben deze inspanningen en investeringen het gewenste effect gehad? Heeft Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 haar doelstellingen behaald met haar campagne en het programma Brabant Remembers?

Hiervoor is zicht op de directe en de indirecte effecten gewenst. Directe effecten zijn effecten als het bereik van de socialmedia- en persuitingen én bezoekersaantallen. Daarnaast heeft een campagne ook indirecte effecten, die vaak minder goed meetbaar en tastbaar zijn. Een indirect effect is bijvoorbeeld een steviger onderling netwerk, een groter bewustzijn of een grotere betrokkenheid bij de activiteiten. Om dat te kunnen beoordelen is Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd gevraagd om te onderzoeken wat deze effecten waren.

Hieronder wordt omschreven hoe zij te werk zijn gegaan en wat hun bevindingen zijn.

De directe effecten heeft Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd uit het bronnenonderzoek verkregen. De indirecte effecten hebben ze onder andere via interviews achterhaald.

5.1 Toegevoegde waarde campagne De campagne Brabant Remembers heeft meerdere effecten teweeggebracht. In de citaten, verspreid door dit verslag, komt al duidelijk naar voren dat de campagne op verschillende manieren van toegevoegde waarde is geweest voor Noord-Brabant, de Brabantse WOII-erfgoedlocaties en herdenken en vrijheid vieren in het algemeen. Hieronder is de input, die is opgehaald tijdens twaalf interviews met uiteenlopende betrokkenen, kort samengevat.

Brabant Remembers: een begrip Tijdens meerdere interviews is ter sprake gekomen dat Brabant Remembers écht een begrip is geworden, waarop veel partijen zijn aangehaakt en hun voordeel uit hebben gehaald. Daarnaast prijzen de geïnterviewden de hoge kwaliteit van het programma, het brede publiek dat met dit programma is aangetrokken (waaronder nieuwe doelgroepen) en dat er meer bewustzijn is gecreërd en nieuwe bijzondere, soms zelfs a-typische samenwerkingen zijn ontstaan.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

93

Si sit dolorestium exeria nonsed que ne exerum etus aut mag-

5 - Het maatschappelijk effect

nata tuscillabo. Dolor mod ut veliquam que pra quam et omnitis errum est que optat ped moluptur magnitatur audi bernam idus dolorentur sum nudem eratias nonsec

Bewustzijn en educatie De geïnterviewden geven aan dat door de campagne het bewustzijn rondom herdenken, de Tweede Wereldoorlog en leven in vrijheid is vergroot. Door de focus op jongeren en persoonlijke verhalen is dit bewustzijn ook bij andere doelgroepen gecreëerd. Dit betreft mensen die het niet bewust hebben meegemaakt of hier al een sterke interesse in hadden.

Zo is er meer bellangstelling voor het thema en meer aandacht gekomen voor de ‘kleine’, meer alledaagse verhalen die juist heel tastbaar en daardoor navolgbaar zijn. Daarnaast is er meer bewustzijn gecreërd rondom uiteenlopende thema’s, zoals de Jodenvervolging.

Brabant Remembers heeft ook een duidelijke educatieve waarde gehad. Dat is op verschillende manieren naar voren gekomen. Allereerst hebben scholen, zowel Brabantse als internationale scholen, evenementen en activiteiten bezocht of gebruikgemaakt van lesmaterialen van Brabant Remembers. Tevens is er in de campagne veel aandacht besteed aan de jeugd. De geïnterviewden merken dat er vanuit jongere generaties meer belangstelling is voor het t hema. Het betreft hier generaties van wie hun ouders de oorlog niet hebben meegemaakt, maar hun grootouders wel.

Persoonlijke verhalen In de interviews is vaker naar voren gekomen dat het gebruik van de persoonlijke verhalen een zeer succesvol element is geweest succesvol element is geweest van de campagne.

De geïnterviewden geven aan dat het voor erkenning heeft gezorgd. En mogelijk heeft het een bijdrage geleverd aan het verwerken van eventuele oorlogstrauma’s, doordat men de kans heeft gekregen zijn of haar verhaal te kunnen delen. Ook is er een mooi podium gecreërd voor (kleine) tastbare en persoonlijke verhalen.

Een sterk netwerk Tevens geven degenen, die actief betrokken zijn geweest bij een activiteit, aan dat de campagne ook voor het desbetreffende initiatief veel positieve effecten heeft gehad. In de vorm van extra bezoekers en veel meer aandacht, maar ook doordat er nieuwe producten zijn ontwikkeld en daarmee de kwaliteit van het aanbod is verhoogd. Daarnaast geven ze aan dat er een sterk netwerk is ontstaan van WOII-locaties en -initiatieven in Brabant, dat over de grenzen van de provincie reikt.

94

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Cross-overs tussen werkvelden en beleidsterreinen Volgens de geïnterviewden zijn er door Brabant Remembers cross-overs ontstaan tussen verschillende werkvelden, maar ook a-typsiche samenwerkingen. Ook dit wordt benoemd als een positief effect van de campagne. Onder andere kunst, design, cultuur en erfgoed zijn door Brabant Remembers met elkaar verbonden. Als voorbeeld hiervan noemen enkele geïnterviewden het STILLLEVENS-project van Rocco Verdult. De WOII-themathiek is de inspiratie geweest voor de STILLLEVENS. Dit project heeft, door de expositie tijdens de DDW, verschillende werkvelden aan elkaar gekoppeld, zoals erfgoed en design. Een unicum in de geschiedenis van de DDW. Een breder publiek Uit de interviews komt naar voren dat door de cross-overs die zijn ontstaan, en door de persoonlijke verhalen en bijzondere exposities en kunstwerken, er ook een breder publiek is getrokken. Brabant Remembers heeft een grote rijkweidte gehad. Niet alleen bezoekers die normaliter al geïnteresseerd zijn in het WOII-verleden zijn bereikt, maar ook kunst- en cultuurliefhebbers. Brabant Remembers heeft volgens de geïnterviewden een goede vertaalslag kunnen maken van de geschiedkundige informatie naar het overbrengen en verbeelden van verhalen voor een breed publiek.

Brabant Remembers: paraplufunctie In meerdere interviews is naar voren gekomen dat door Brabant Remembers lokale initiatieven naar een hoger plan zijn getild. Doordat Brabant Remembers als een soort ‘paraplu’ heeft gefungeerd, en alle initiatieven rondom 75 jaar vrijheid bij elkaar heeft gebracht onder één noemer en look and feel, is samenhang ontstaan en hebben activiteiten elkaar versterkt. Volgens meerdere geïnterviewden hadden de huidige effecten, zoals het creëren van meer bewustwording rondom het Brabantse WOII-verleden, niet in deze mate gerealiseerd kunnen worden wanneer er sprake was geweest van losse initatieven.

De verbondenheid en het overkoepelende geheel (de genoemde ‘Brabant Remembers’paraplu) heeft een duidelijke toegevoegde waarde gehad. Het creëren van deze samenhang is essentieel geweest voor het succes van de campagne, geven meerdere geïnterviewden aan.

“Dat is ook de kracht van Brabant Remembers, de combinaties tussen het Tweede Wereldoorlog-erfgoed in Brabant en het overige aanbod. Er is een ander type bezoeker en publiek in contact gebracht met dit thema, bijvoorbeeld tijdens de Dutch Design Week. Een ander indrukwekkend voorbeeld is De Kunst van Vrijheid, waarbij kunst een eigentijdse interpretatie, verhaal en verbinding maakt tussen het verleden en het heden. Een mooi voorbeeld dus van een cross-over waarin we laten zien dat toerisme een middel is om andere doelen mee te bereiken. In dit geval een breed publiek bewust maken van ons cultureel erfgoed. Dat is met het programma Brabant Remembers heel goed gelukt.”

Heleen Huisjes, directeur VisitBrabant

Tot slot geven meerdere geïnterviewden aan dat Brabant Remembers zich hierdoor ook positief heeft weten te onderscheiden ten opzichte van initiatieven elders in het land. Tevens verwachten ze dat door Brabant Remembers de impact groter is geweest dan in andere provincies.

Perspectief voor de toekomst De tevredenheid over de campagne is hoog en de betrokkenen zien een duidelijke toegevoegde waarde van de campagne. Volgens de betrokkenen biedt dit veel kansen voor de toekomst, door het programma voort te zetten, al dan niet op een lager pitje. De organisatie achter Brabant Remembers, hun grote persoonlijke betrokkenheid, enorme inzet, overtuigende ambitie en het prettige contact wordt geroemd als één van de grote succesfactoren van de campagne.

5.2 Conclusie: wat heeft de campagne opgeleverd?

Zoals eerder genoemd is het doel van de campagne om de impact van de Tweede Wereldoorlog over te dragen en tastbaar te maken, ook voor jongere generaties. Er zijn een aantal specifieke campagnedoelen opgesteld:

• bekendheid van de deelnemende Brabantse musea vergroten; • toename bezoekersaantallen deelnemende Brabantse musea en WOII-erfgoedlocaties; • meer bewustzijn creëren rondom Brabants WOII-verleden.

Hieronder wordt per doel weergegeven of het beoogde resultaat is behaald.

Impact coronavirus Het coronavirus heeft een grote invloed gehad op de activiteiten en daardoor ook de campagnedoelen beïnvloed. De Kunst van Vrijheid is één van de activiteiten die nog maar net was opgestart, maar door het coronavirus is geannuleerd. Daarnaast hebben onder andere musea hun deuren moeten sluiten en zijn evenementen geannuleerd. Dit heeft een negatief effect gehad op de campagnedoelen, zoals het vergroten van de bezoekersaantallen naar de deelnemende Brabantse musea en extra bezoekers naar de provincie trekken.

• ongeveer 500.000 extra bezoekers naar Brabant trekken in de periode 2019/2020; daarbij met name bezoekers aantrekken in de leeftijd tussen de 25 en 45 jaar;

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

95

5 - Het maatschappelijk effect

5.2.1 Extra bezoekers van buiten de provincie naar Noord-Brabant trekken Helaas is nog niet exact te meten hoeveel extra bezoekers van buiten de provincie in Brabant zijn geweest in 2019 en de eerste helft van 2020.

Dat komt omdat er nog geen inzicht is in de hoeveelheid dagjesmensen in Brabant in 2019 en er nog geen cijfers over 2020 beschikbaar zijn.

Daarnaast worden deze naar alle waarschijnlijkheid sterk beïnvloed door corona. Bovendien wordt er in bestaande landelijke onderzoeken niet naar de reden van een bezoek aan Brabant gevraagd.

Duidelijk is echter wel dat de campagne van Brabant Remembers een ontzettend groot bereik heeft gehad en veel bezoekers naar activiteiten en evenementen heeft getrokken. Ondanks dat niet exact herleid kan worden om hoeveel extra bezoekers het gaat, is de verwachting, op basis van de effecten van soortgelijke campagnes, dat Brabant Remembers absoluut heeft gezorgd voor een toename van bezoekers van buiten de provincie. Deze inschatting is gebaseerd op een aantal aspecten, namelijk de hoge bezoekersaantallen voor activiteiten en evenementen, de toename van het aantal vakantiegangers in Brabant in 2019 en de toegenomen interesse in culturele activiteiten.

Daarnaast is de verwachting dat de aandacht voor Brabant Remembers in de (inter)nationale media veel interesse heeft gewekt bij nietBrabanders om één van de activiteiten te bezoeken. Al dan niet in combinatie met een overnachting of andere uitstapjes. Vermoedelijk zijn hierdoor ook meer bezoekers van buiten de provincie naar Noord-Brabant gekomen.

Campagne in Eindhoven gericht op regionale doelgroep t.b.v. death Valley De peel, voor musuem Klok & Peel.

Bezoekersaantallen activiteiten en evenementen Het is duidelijk dat de activiteiten heel veel bezoekers hebben getrokken, namelijk: • De projecten die zijn ingediend bij de call for proposal hebben tot op heden samen bijna 90.000 bezoekers ontvangen. De evaluatie van de projecten is nog niet afgerond, waardoor de uiteindelijke bezoekersaantallen boven de 90.000 uitkomen; • Drie musea (Nationaal Monument Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon en Museum Bevrijdende Vleugels) trokken in 2019 samen bijna 250.000 bezoekers; • Een aantal andere evenementen (de STILLLEVENS-expositie, Dilemma Doolhof, de boekpresentatie van Brabant, Brug naar Vrijheid, de fietsroute Liberation Route Brabant, openluchtspektakel Supersum en Operatie Market Garden 2019) trokken bijna 277.000 bezoekers (waarvan 200.000 langs de route van OMG2019).

Bij deze projecten gaat het veelal om gericht bezoek, bezoekers kiezen er bewust voor om de betreffende activiteiten of het evenement te bezoeken. De grote activiteiten hebben daarbij bezoekers uit het hele land en buitenland getrokken, waaronder de jongere generatie. Via de trade-inspanningen hebben ook veel studenten Brabant bezocht (of waren dat van plan).

Tevens is een effect van de inspanningen dat het Brabantse aanbod is opgenomen in het reis- en marketingprogramma van een aantal grote reisorganisaties. En de buitenlandse reisorganisaties, die interesse hebben getoond in het Brabantse WOII-aanbod, hebben de intentie om de arrangementen ook ná 2020 aan te bieden. Daar gaat Brabant de komende jaren ook van profiteren.

96

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Aantal vakantiegangers neemt toe Naast de bezoekersaantallen van de WOII-activiteiten en -evenementen is het interessant te kijken naar het aantal vakantiegangers (binnen- en buitenlands) in Noord-Brabant in de van 2017 tot en met 2019. In deze periode blijkt het aantal vakantiegangers met 12% te zijn toegenomen.

Een absolute stijging van 462.000 gasten (bron: CBS). Hoewel deze stijging niet één op één gerelateerd kan worden aan Brabant Remembers, is de inschatting dat de hoeveelheid activiteiten ongetwijfeld heeft bijgedragen aan de toename van vakantiegangers. Daarnaast zijn er ongeveer 17.932 nachten via internationale reisorganisaties geboekt, specifiek gericht op het WOII-verleden. Een direct gevolg van de trade-inspanningen van Brabant Remembers.

Meer culturele activiteiten ondernomen tussen 2017 en 2019 Tot slot zijn de afgelopen jaren vaker culturele activiteiten ondernomen tijdens een vakantie in Noord-Brabant. Zowel het bezoek aan musea, theaters, schouwburgen en bioscopen, en aan bezienswaardige gebouwen, monumenten en kunst, is tussen 2017 en 2019 toegenomen.

Daarbij moet wel de kanttekening geplaatst worden dat de cijfers betrekking hebben op een vakantiejaar en data bevat tot en met september 2019. Activiteiten die nadien hebben plaatsgevonden zijn dus niet meegenomen in de cijfers. De stijging is dus mogelijk nog hoger. Ook hierbij is niet zeker of de stijging een direct gevolg is van Brabant Remembers, maar de brede aandacht, extra activiteiten en doorontwikkeling van de musea hebben ongetwijfeld positief bijgedragen.

5.2.2 Bekendheid deelnemende musea vergroten De campagne heeft zeer veel mensen bereikt, waaronder:

• • • •

ruim 13,3 miljoen mensen via Facebook en Instagram; ruim 274.000 unieke bezoekers via de website; bijna 5 miljoen mensen via de outdoorcampagnes (uniek); en ruim 10,2 miljoen mensen via artikelen in regionale, landelijke en internationale magazines, kranten en tijdschriften.

De artikelen over de musea en het project De Kunst van Vrijheid hebben het grootste bereik gegenereerd. Ook via partners is een enorm bereik gerealiseerd, want alle initiatieven hebben ook hun eigen promotie gevoerd. Zo heeft een artikel over Europe Remembers – partner van Brabant Remembers – alleen al meer dan 11 miljoen Amerikanen bereikt. In het leeuwendeel van deze uitingen is aandacht geweest voor de deelnemende musea; sommige uitingen waren specifiek op de musea gericht.

Voorafgaand aan de campagne is helaas geen 0-meting uitgevoerd om te meten hoe bekend de Brabantse musea waren. Er is na afloop ook geen 1-meting uitgevoerd, dus een vergelijking is onmogelijk. Maar door de enorme zichtbaarheid en specifieke aandacht voor de musea is de verwachting dat de bekendheid van de aangesloten musea en alle andere partijen is vergroot. Zeker onder Brabanders.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

97

5 - Het maatschappelijk effect

5.2.3 Toename bezoekersaantallen musea en WOII-erfgoedlocaties In onderstaand schema zijn de resultaten weergegeven van de bezoekersaantallen van Nationaal Monument Kamp Vught, Museum Bevrijdende Vleugels en Oorlogsmuseum Overloon. Deze cijfers laten de stijging zien van het aantal bezoekers naar de erfgoedlocaties en musea.

98

Aantal bezoekers 2019

Vergelijking met 2018

Opmerkingen

Nationaal Monument Kamp Vught

72.738 bezoekers

Een stijging van 100 bezoekers

Door de verbouwing is het museum enkele maanden beperkt toegankelijk en zelfs gesloten geweest. Gelijkblijvende cijfers zijn dus in deze context positief.

(waarvan ruim 31.000 jongeren – 10 t/m 17 jaar)

Ondanks de sluiting voor individuele bezoekers van 17 oktober t/m eind november, ontving Kamp Vught in 2019 ruim 100 bezoekers meer dan in 2018.

Volgens de organisatie was er een goede opkomst in de Kerstvakantie, waarin veel bezoekers geïnteresseerd waren om de geheel vernieuwde expositie te zien.

Museum Bevrijdende Vleugels

42.000 bezoekers

35.000 bezoekers in 2018. Dit betekent een stijging van 20%

Het museum organiseert het evenement Remember September en ligt op het terrein waar Operatie Market Garden in 1944 plaatsvond. De aandacht van Brabant Remembers voor onder andere deze activiteiten hebben o.a. bijgedragen aan de stijging van de bezoekersaantallen.

Oorlogsmuseum Overloon

132.400 bezoekers

Een stijging van 15% ten opzichte van 2018

Volgens het museum is de stijging in 2019 te danken aan aandacht voor 75 jaar vrijheid, een extra evenement op het terrein en gunstige weeromstandigheden.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

“Brabant Remembers is écht een begrip geworden, waar veel initiatiefnemers en gemeenten op aan zijn gehaakt.

Een belangrijk indirect effect van de campagne is het ontzettend sterke netwerk dat is ontstaan van alle betrokkenen.

Van musea, tot kunstenaars, tot gemeenten en onze eigen inwoners die een verhaal hebben aangedragen of op een andere manier betrokken zijn geweest. Dat netwerk moeten we blijven koesteren en de komende jaren continueren.

Ik ben enorm gecharmeerd van de 75 maquettes van persoonlijke verhalen. Deze persoonlijke verhalen zijn een onderdeel geworden van onze collectieve geschiedenis. De landelijke aandacht voor de 75 verhalen en maquettes onderstreept alleen al het succes van de campagne.”

Henri Swinkels, voormalig gedeputeerde leefbaarheid en cultuur, provincie Noord-Brabant

Bij alle drie de musea/erfgoedlocaties zijn de bezoekersaantallen gestegen. Volgens de musea heeft de ‘Brabant Remembers’-campagne hieraan bijgedragen. Dat blijkt ook uit meerdere interviews. De conclusie is dan ook dat de inspanningen van de campagne hebben geleid tot een toename van de bezoekersaantallen.

Stevig netwerk Naast toenemende bezoekersaantallen, heeft de campagne nog een extra effect gehad voor de musea. In meerdere interviews werd aangegeven dat Brabant Remembers heeft geresulteerd in een stevig netwerk. De onderlinge musea weten elkaar nu veel beter te vinden. Door de opbouw van Brabant Remembers zijn de onderlinge partijen samengebracht in één programma en hebben ze elkaar versterkt.

5.2.4 Meer bewustzijn Brabantse Tweede Wereldoorlog-verleden Het is de verwachting dat door de campagne het bewustzijn rondom het Brabantse WOII-verleden is vergroot. Deze verwachting wordt gedeeld door de geïnterviewden. Dit komt mede door de opzet van de campagne, waarin verhalen van gewone mensen centraal hebben gestaan, waarmee mensen zich makkelijk kunnen inleven. Hierdoor wordt het WOII-verleden tastbaarder.

In zowel nationale als regionale media is er veel gepubliceerd over 75 jaar vrijheid en de 75 persoonlijke, Brabantse oorlogsverhalen. Deze artikelen hebben zowel on- als offline een groot bereik gehad in binnen- en buitenland. Voorbeelden hiervan zijn de publicatie in het NRC, met maandelijks 3,8 miljoen lezers, en de tv-uitzendingen van Omroep Brabant, met in totaal een kwart miljoen kijkers. Door de tv-uitzendingen en online artikelen van Omroep Brabant heeft het thema de Tweede Wereldoorlog lokaal veel meer aandacht gekregen. Hierdoor is de verwachting dat de bewustwording zowel lokaal, regionaal als nationaal (door het landelijke bereik van de campagne en de samenwerking met bijvoorbeeld Europe Remembers) is vergroot.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

99

5 - Het maatschappelijk effect

Een aantal geïnterviewden gaf aan dat de bevrijding van Nederland veelal werd geassocieerd met Gelderland. Door deze campagne is de Brabantse oorlogsgeschiedenis zichtbaarder geworden. Doordat het programma is gevuld met lokale initiatieven en lokale verhalen, hebben meer inwoners, organisaties en gemeenten kennis kunnen maken met de geschiedenis van hun omgeving. Daarnaast blijkt dat de evenementen en projecten een ander type bezoeker hebben getrokken, niet alleen bezoekers die al geïnteresseerd waren in het WOII-thema.

Hierdoor is op een breder vlak bewustzijn gecreëerd.

5.2.5 Kortom; wat heeft de Brabant Remembers campagne opgeleverd?

De conclusie is dat de campagne succesvol is geweest. Samenvattend heeft de campagne: • het Brabantse WOII-verleden zichtbaarder gemaakt; • extra bezoekers getrokken; • nieuwe initiatieven teweeggebracht en bijgedragen aan een verdere professionalisering van bestaande initiatieven; • bijzondere cross-overs gerealiseerd tussen verschillende werkvelden, partijen en werkvormen; • een stevig netwerk van organisaties neergezet; • het bewustzijn rondom het Brabantse WOII-verleden vergroot; • nieuwe doelgroepen kennis laten maken met de Brabantse WOII-geschiedenis; • Noord-Brabant zichtbaarder gemaakt voor de (inter)nationale bezoeker.

5.3.1

Liberation Route Europe

In de verslagperiode heeft Brabant Remembers een intensieve samenwerking onderhouden met LRE. De 75 persoonlijke ‘Brabant Remembers’-verhalen zijn door LRE verder uitgedragen in de kroonjaren 2019 en 2020. Dat gebeurde op verschillende manieren en in aanvulling op de eigen activiteiten van Brabant Remembers, met als gezamenlijke doel een breed en talrijk nationaal en internationaal publiek bereiken. Zo heeft de samenwerking met LRE onder meer geresulteerd in de organisatie van de internationale campagne Europe Remembers, internationale publicaties en persbezoeken, site-inspecties van touroperators en enkele educationals (voor ambassadeurs en studenten); activiteiten die concreet hebben bijgedragen aan de zichtbaarheid van het erfgoed en gedachtegoed van Brabant Remembers. In 2020 werken beide partijen aan een duurzaam vervolg van de samenwerking, door de ontwikkeling van het Brabantse deel van de LRE Hiking Trail: de lange-afstands-wandelroute in het spoor van de geallieerden tussen Londen en Berlijn. Hieronder volgt een nadere toelichting op de meest in het oog springende activiteiten waarin samen is opgetrokken.

5.3 Samenwerking provinciale en landelijke partijen

Europe Remembers In 2019 en 2020 is Brabant Remembers aangesloten bij de internationale publiekscampagne Europe Remembers. Het doel van de campagne was het stimuleren van bewustzijn en herdenkingstoerisme. Hierbij stonden eren, herinneren, reflecteren en inspireren centraal.

De campagne was uniek in omvang en reikwijdte en richtte zich op zowel B2B- als B2Cpartners, met als doel om minstens 25 miljoen (potentiële) bezoekers te bereiken. Het project omvat alle landen die deel uitmaken van LRE: het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk, België, Nederland, Luxemburg, Duitsland, Polen, Tsjechië, Italië, de Verenigde Staten en Canada.

De Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 heeft met haar programma Brabant Remembers proactief gewerkt aan samenwerking met landelijke organisaties als het Nationaal Comité 4 en 5 mei, Platform WOII, Stichting 75 Jaar Vrijheid en de Europese Stichting Liberation Route Europe. Hiervoor zijn bijeenkomsten bijgewoond, presentaties gegeven en is kennis gedeeld

Enkele voorbeelden van deze samenwerking zijn: • Ontsluiting van het Brabants WOII-aanbod (evenementen, locaties, verhalen, et cetera) op het internationaal online platform en de socialmediakanalen van Europe Remembers; • Het mobiele videoteam ‘Europe Remembers on Tour’ heeft in september (onder andere

Met deze conclusie eindigt de bijdrage van het onderzoeksbureau aan dit verslag. De verschillende citaten in dit verslag zijn ook afkomstig uit hun onderzoek. Zie bijlage 1 voor de gehele rapportage van Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd.

100

met andere provincies. Niet alleen met aangrenzende provincies zoals Limburg, Zeeland, Gelderland en Zuid-Holland, maar ook met Groningen en Overijssel was overleg en vond afstemming en kennisdeling plaats. Het concept om met 75 verhalen de oorlog te vertellen is door meerdere provincies overgenomen. Ook landelijk werd het programma van Brabant Remembers geroemd om haar onderscheidende karakter en haar lef.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

„Deze Brabantse kunstwerken roepen een ervaring op, waardoor ze een brug slaan tussen anders zwijgende stenen en het heden.“ Sandra Smets - NRC Handelsblad, 30 april 2020

in Eindhoven) en oktober (onder andere in Bergen op Zoom) 2019 diverse locaties en evenementen bezocht op de route van de geallieerden tijdens Operatie Market Garden, respectievelijk de Slag om de Schelde, toen precies 75 jaar geleden. De video’s zijn gedeeld via de socialmediakanalen van LRE en Europe Remembers; • In het najaar van 2019 is Europe Remembers zichtbaar geweest in Brabant langs een aantal snelwegen (reclamezuilen), bij (snelweg-)tankstations (met abri’s) en op Eindhoven Airport. Dat gebeurde rondom de start van 75 jaar vrijheid in Nederland (eind augustus), OMG2019 (medio september) en 75 jaar Slag om de Schelde (medio oktober); • Brabant Remembers heeft met budget van LRE een outdoorcampagne (billboards) ontwikkeld en uitgezet op een aantal strategische locaties in Brabant, om het bezoek aan het Dilemma Doolhof in Bergen-op-Zoom te stimuleren.

Rough Guides Travel the Liberation Route Europe Met de belangrijkste thematische verhaallijnen (Slag om de Schelde en Operatie Market Garden), musea (Oorlogsmuseum Overloon en Museum Bevrijdende Vleugels), militaire begraafplaatsen (Bergen op Zoom) en herinneringscentra (Nationaal Monument Kamp Vught) maakt Brabant deel uit van twee unieke reisgidsen in het teken van 75 jaar bevrijding van Europa. Op initiatief van LRE werd in 2019 een reisgids uitgegeven door de vermaarde Engelse reisboekenuitgever ‘Rough Guides’. Onder de titel ‘Bevrijdingsroute Europa’ heeft de ANWB in het voorjaar van 2020 ook een Nederlandstalige uitgave uitgebracht.

Ambassadeurstocht in samenwerking met Liberation Route Europe Eind augustus 2019, enkele dagen voor de nationale start van 75 jaar vrijheid, fietsten ambassadeurs en diplomatieke vertegenwoordigers uit de Verenigde Staten, België, Luxemburg, Nieuw-Zeeland, Australië, Polen en Duitsland de ‘Ambassadors Cycling Tour‘. Ze deden dat op uitnodiging van de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra. Door een deel van LRE samen te fietsen, wilden de ambassadeurs hun kennis vergroten over het oorlogsverleden en laten zien dat vrijheid niet vanzelfsprekend is en een voortdurende inspanning van ons allemaal vereist. Ook brachten zij hiermee een eerbetoon aan de veteranen die voor onze vrijheid hebben gevochten. Op deze manier kon Brabant Remembers zich presenteren aan een internationaal gezelschap.

Op Eindhoven Airport is, gericht op de internationale doelgroep, een campagne gestart in de ontvangsthal.

De start was in Son, bij Museum Bevrijdende Vleugels, waar gedeputeerde Marianne van der Sloot van de provincie Noord-Brabant onder ruime mediabelangstelling de eerste exemplaren van de nieuwe Liberation Route Brabant aan de ambassadeurs uitreikte. Het gezelschap fietste vervolgens een deel van de Liberation Route Brabant Son en Breugel, die in het thema staat van Operatie Market Garden. Daarnaast bezocht het gezelschap onder andere Nationaal Monument Kamp Vught, de Eerdse Molen en Veghel.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

101

5 - Het maatschappelijk effect

The Liberation Route Europe’s Hiking Trails door Brabant Brabant Remembers en LRE werken samen met VisitBrabant Routebureau aan het traject van LRE’s Hiking Trails door Brabant. 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog geeft LRE’s Hiking Trails op duurzame wijze vorm aan het nieuwe herdenken. Het is een internationaal systeem van wandelpaden dat belangrijke verhaallijnen uit de laatste fase van de Tweede Wereldoorlog vanuit deze verschillende invalshoeken uitlicht. Daarnaast schenkt LRE’s Hiking Trails aandacht aan de waarde van internationale samenwerking, de Europese eenwording en de vrijheid waarvan West-Europa al 75 jaar geniet. Het is een mooie manier om het WOII-erfgoed en de opgehaalde ‘Brabant Remembers’-verhalen een blijvende plek te geven. LRE’s nieuwe, digitale routeportal en Vectors of Memory maken de lange-afstands-wandelroute toegankelijk voor een internationaal publiek. De hoofdroute van Londen naar Berlijn volgt het Airbornepad door Brabant. Een ‘aantakroute’ rond de Slag om de Schelde passeert de omgeving van de Brabantse Wal richting Zeeland en Antwerpen. De eerste Vectors of Memory werden in ontvangst genomen tijdens een bezoek van Amerikaanse scholieren, die in het najaar van 2019 een bezoek aan Nederland brachten voor een eigentijds en educatief programma. Tijdens dit programma stond de bevrijding van Nederland centraal.

FAM-trips, site-inspections touroperators Als onderdeel van het LRE Forum, de jaarlijkse internationale stakeholdersbijeenkomst van Stichting Liberation Route Europa, heeft Brabant Remembers zich onder meer kunnen presenteren op het congres en de B2B-beurs LRE Expo. Brabant Remembers maakt daarmee ook deel uit van LRE-activiteiten gericht op de reisindustrie (travel trade). Onderdeel daarvan zijn de jaarlijkse FAM-trips (familiarisation trips) voor touroperators. Op rondreis door de Benelux heeft in de afgelopen twee jaar een tiental touroperators kennis kunnen maken met het Brabantse WOII-aanbod. Dat aanbod is ook opgenomen in de LRE Tour & Travel guide. Deze gids is, onder andere via de WTM in Londen en ITB in Berlijn, gericht onder de aandacht van geïnteresseerde vertegenwoordigers uit de reisindustrie gebracht.

5.3.2 Platform 75 Jaar Vrijheid & Nationaal Comité 4 & 5 mei

Internationale campagne van Europe Remembers ten behoeve van Brabant Remembers en haar partners.

De Vrijheids-Expres Voor de Maand van de Vrijheid ontwikkelde het Nationaal Comité 4 & 5 mei (NC) de Vrijheids-Expres (VE). Het doel van VE was om in april 2020 in elke provincie rond te rijden en in de bus per provincie een op maat programma aan te bieden. De bus zou in elke provincie een maand lang langs scholen, musea en evenementen rijden om verhalen op te halen en te brengen. Brabant Remembers werkte in dit project samen met NC en fungeerde als provinciale VE-coördinator in Brabant.

Voorafgaand aan het uitrollen van het VE-project in 2020, vond er in 2019 in Brabant een pilot plaats. Brabant Remembers heeft aan deze pilot bijgedragen door haar netwerk in te zetten en het programma vorm te geven. VE heeft in deze periode onder andere gestaan in de gemeenten Breda, Werkendam, Vught, ‘s-Hertogenbosch, Asten, Tilburg en Eindhoven. In samenwerking met lokale partners werd een programma ingevuld, waarbij onder andere sprekers werden uitgenodigd, maar ook de mogelijkheid is gecreëerd voor mensen om hun verhaal achter te laten. In 2020 is er, in samenwerking met lokale partners, een compleet programma opgesteld waarbij VE zowel scholen, musea als evenementen zou aandoen.

102

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

“De keuze voor 75 persoonlijke verhalen was nog nooit eerder vertoond. Hierdoor is een hele andere kant van de Tweede Wereldoorlog belicht. Niet de heroïsche verhalen over grote veldslagen, maar persoonlijke, toegankelijke en herkenbare verhalen. Door deze keuze zijn hele andere doelgroepen bereikt, waaronder jonge mensen. Een aantal jaar geleden was het herdenken van de Tweede Wereldoorlog een beetje ten dode opgeschreven. Die mening is compleet veranderd door Europe Remembers. Brabant Remembers en de Liberation Route. Organisaties die elkaar eerst niet kenden, hebben elkaar leren kennen en er zijn a-typische samenwerkingen ontstaan, zoals tussen een kunstenaar en concentratiekamp. De campagnes hebben een veel grotere groep mensen bewust gemaakt van wat er allemaal is gebeurt en hoe fijn het is dat we in vrijheid kunnen leven. Juist in deze tijd is de waarde van herdenken en samenwerken belangrijker dan ooit tevoren.”

Jurriaan de Mol, directeur Liberation Route Nederland (initiatiefnemer Europe Remembers)

Bij het Vitalis college en het Koning Willem I college is een programma samengesteld waarbij jongeren in gesprek konden gaan met nabestaanden van ‘Brabant Remembers’-verhalen. Ook werd hier een mooie combinatie gemaakt met het lesprogramma van vredesorganisatie PAX en de respectsessies van Respectbeweging.nl. Verder zou VE in Brabant bij verschillende musea komen te staan. VE zou bij Nationaal Monument Kamp Vught komen te staan in de periode van de Nationale Museumweek 2020. Bij Oorlogsmuseum Overloon zou VE als locatie dienen voor de workshop ‘Make Noise for Freedom’ (in samenwerking met het Bevrijdingsfestival Brabant). In Best zou VE komen te staan in combinatie met het fotoproject ‘in100foto’s’ van het NIOD. Bij Museum Klok & Peel zou de bus ook meerdere dagen komen te staan, met optredens van deelnemers van het Make Noise for Freedom-project. De VE-tour zou worden afgesloten bij het Bevrijdingsfestival Brabant. Het VE-project bood een mooi platform voor het leggen van verbindingen tussen verschillende landelijke en regionale initiatieven. Helaas heeft door de uitbraak van corona dit programma niet kunnen plaatsvinden.

Pilot vrijheidsmaaltijden NC heeft in Amsterdam het succesvolle concept Vrijheidsmaaltijden uitgerold, waarbij gasten tijdens een diner in gesprek gaan over het begrip vrijheid. Deze maaltijden vinden plaats op locaties met een WOII-historie, zodat het verhaal van de locatie kan bijdragen aan de beleving van het event. Het doel van NC was om in de Maand van de Vrijheid in 2020 deze vrijheidsmaaltijden in iedere provincie in Nederland te laten plaatsvinden. Samen met Brabant Remembers is gekeken naar mogelijkheden om het concept ook in Brabant uit te rollen. Om stakeholders te betrekken is daarom, in samenwerking met Brabant Remembers, op 8 mei 2019 een pilot gedraaid van een vrijheidsmaaltijd in de Eerdse Molen in Eerde (gemeente Meijerijstad). Het doel van deze pilot was draagvlak creëren voor het concept, partners te activeren en het maken van vervolgafspraken. De avond bestond uit diverse onderdelen als een toast, presentatie, diner en een cultureel onderdeel. Onder de aanwezige gasten deze avond waren onder andere de Commissaris van de Koning Wim van de Donk en Gerdi Verbeet, voorzitter van het NC.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

103

“Wat me echt is opgevallen is dat in geen enkele andere provincie kunst op zo’n doordachte en doorgevoerde manier is ingezet om het verhaal van 75 jaar Vrijheid te vertellen. Doordat Brabant Remembers dat op zo’n unieke en smaak- en stijlvolle manier heeft gedaan, hebben ze voor mijn gevoel ook doelgroepen weten te bereiken die normaal gesproken minder geïnteresseerd zijn in oorlogsverhalen.

Wat ik daarnaast mooi vind is dat er een enorm netwerk van organisaties is ontstaan rondom Brabant Remembers. Daardoor kun je elkaar inspireren, ervaringen uitwisselen en ontstaat meer slagkracht. Ik hoop dat de partijen elkaar blijven vinden. Het is ontzettend mooi dat de herdenkingscultuur door zo’n jubileumjaar een blijvende plek krijgt.”

Lisette Mattaar, directeur en secretaris van de raad van het bestuur van vfonds

5.3.3 vfonds De samenwerking met vfonds werd in mei 2018 bekrachtigd door een samenwerkingsovereenkomst tussen het fonds en de provincie. Hierin kwamen beide de intentie overeen te investeren in de musea en in het programma van de Stichting Crossroads Brabant ’40-’45. Uitgebreid bestuurlijk overleg tussen provincie (met input van Brabant Remembers) en vfonds ging hieraan vooraf. Ondanks de intentie duurde het nog tot december 2018 voordat het eerste project van Brabant Remembers werd goedgekeurd, en duurde het tot halverwege 2019 voordat drie andere onderdelen werden goedgekeurd voor financiering door vfonds. Door een moeizame besluitvorming, wederom met veelvuldig bestuurlijk overleg tussen provincie, Stichting Crossroads Brabant en vfonds, moesten verschillende projecten en campagnes naar achteren worden geschoven.

Ook de concretisering van de financieringsafspraken tussen de musea en vfonds lieten lang op zich wachten, wat ook bij musea zo af en toe tot enige frustratie zorgde. Los van het proces zijn heeft vfonds een mooie en substantiële bijdrage geleverd. Zonder dit fonds had NoordBrabant de betekenis en ervaring van de Tweede Wereldoorlog nooit op zo’n uitgebreide en impactvolle wijze op de kaart kunnen zetten.

Daarbij verloopt de samenwerking sinds eind oktober 2019 heel voorspoedig.

Ton Heerts & Michiel van Hattem op bezoek bij het toekomstige Maczek Memorial Breda ten behoeve van de funding, juli 2018.

Voor De Kunst van Vrijheid is samen met vfonds een actie opgezet. Ook is Brabant Remembers tweemaal genoemd in hun wijdverspreide nieuwsbrief. Ook in dat opzicht is het goed samenwerken met vfonds.

Call for proposal vfonds & Brabant Remembers Een heel bijzonder onderdeel van de samenwerking met het vfonds was het uitschrijven van de call for proposal. Bijzonder omdat vfonds eigen voorwaarden heeft om een project aan te merken voor financiële ondersteuning en hierin ook de criteria van Brabant Remembers meenam. De beoordelingen van de ingediende aanvragen verliepen via een Raad van Advies van Brabant Remembers. Vervolgens besloot vfonds definitief voor afwijzen of toekennen van de aanvragen. In 90% van de gevallen zaten Brabant Remembers en vfonds op één lijn.

104

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

5 - Het maatschappelijk effect

5.3.4 Provincie Noord-Brabant De provincie Noord-Brabant heeft in haar erfgoedbeleid vier verhaallijnen benoemd; Bevochten Brabant, Innovatief Brabant, Bestuurlijk Brabant en Religieus Brabant. Het programma van Brabant Remembers geeft invulling aan Bevochten Brabant. Vanaf het begin hebben Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 en de provincie nauw samengewerkt bij de ontwikkeling en planvorming van het meerjarenplan Crossroads Brabant ’40-’45.

Daarnaast is de provincie de grootste financier van het project.

Gedurende de gehele projectperiode heeft deze goede samenwerking zich voortgezet.

Herinneren en herdenken is immers een onderwerp dat veel burgers in Brabant raakt, en waar velen mooie initiatieven voor wilden ontwikkelden. Afgesproken werd dat de provincie alle financieringsverzoeken van deze projecten via Brabant Remembers liet lopen. Daarnaast trokken provincie en Brabant Remembers samen op naar landelijke organisaties als Stichting 75 Jaar Vrijheid, vfonds en NIOD. Een ander mooi voorbeeld van de samenwerking was de projectie van het logo van Brabant Remembers op het provinciehuis.

Om alle lijntjes helder en iedereen geüpdatet te houden, was er gedurende de projectperiode

een tweemaandelijks overleg onder leiding van de Commissaris van de Koning en de gedeputeerde van cultuur en erfgoed. Bij dit overleg sloten, naast de betrokken ambtenaren, ook andere regionale en landelijk betrokken partijen aan, zoals de voorzitter van OMG, Omroep Brabant en Defensie. Brabant Remembers verzorgde tijdens die tweemaandelijkse overleg altijd een presentatie.

Brabant Remembers kon daarnaast op sterke betrokkenheid rekenen van zowel de Commissaris van de Koning als gedeputeerde Henri Swinkels. Dankzij hun inzet werd het netwerk van andere bestuurders (zoals burgemeesters) veel makkelijker toegankelijk, waardoor het ook is gelukt zoveel gemeenten te laten participeren met het STILLLEVEN project.

Ook ambtelijk kon Brabant Remembers op een professionele en prettige ondersteuning rekenen. Dit was onontbeerlijk bij een onderwerp dat in alle gemeenten werd gevoeld en bij een programma dat zo wijdverbreid in de provincie werd uitgerold.

Een hoogtepunt van de plezierige samenwerking en de wederzijdse waardering was toen Brabant Remembers expliciet in de Nieuwjaarsspeech van de Commissaris van de Koning werd genoemd.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

105

5 - Het maatschappelijk effect

5.3.5 NIOD – de Tweede Wereldoorlog in 100 foto’s in100foto.nl was een ‘mobilisatie-project’ dat in het kader van 75 jaar vrijheid in opdracht van Platform WO2 werd uitgevoerd door het NIOD. Het Nederlandse publiek werd gestimuleerd op uiteenlopende wijzen te participeren. In eerste instantie per provincie, en later op landelijk niveau, is het publiek gevraagd de meest aansprekende foto’s met betrekking tot de Tweede Wereldoorlog bijeen te brengen. In elke provincie begon de zoektocht naar de 50 meest aansprekende WOII-foto’s uit de eigen provincie. Uiteindelijk heeft een professionele jury 100 foto’s geselecteerd, representatief voor heel Nederland. De provinciale selecties van de 50 foto’s zouden tijdens pop-up-tentoonstellingen in de Maand van de Vrijheid op verschillende plekken in de provincies zichtbaar zijn. Nu zijn ze tot en met september 2020 bij NM Kamp Vught te zien en daarna op andere plekken in Brabant.

Brabant Remembers heeft plaatsgenomen in de provinciale werkgroep die de campagne in Brabant heeft uitgerold. Daarbij verzorgde Brabant Remembers de marketing- en communicatieuitingen omtrent het project in de provincie. Brabant Remembers verzorgde de exploitatie van de pop-up-tentoonstellingen in Brabant, waarbij een combinatie werd gemaakt met de Vrijheids-Expres van het Nationaal Comité 4 & 5 mei. Ook stemde Brabant Remembers de samenwerking met regionale omroepen en bladen af.

5.3.6 Omroep Brabant De samenwerking tussen Brabant Remembers en Omroep Brabant wordt door beide partijen als mooi en succesvol ervaren. Vanaf het begin is Omroep Brabant betrokken geweest bij Brabant Remembers en hebben zij mee kunnen praten over de vertaling van de missie van Brabant Remembers naar hele concrete uitingen. Voor een verdere omschrijving van deze samenwerking, zie paragraaf 4.4.3.

Het begon in 2017 met een brainstorm over hoe Omroep Brabant van toegevoegde waarde zou kunnen zijn voor het voor een groot publiek tot leven brengen van de verhalen van gewone Brabanders in tijden van oorlog en bevrijding. Dit heeft uiteindelijk onder andere geresulteerd in de 75 + 13 mini-documentaires. Meer hierover in paragraaf 2.7.

De verhalen van Brabant Remembers zijn ook uitgezonden via Omroep Brabant. Dit overzicht geeft een mooi beeld van de populariteit van deze uitzendingen.

106

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

” Now this is not the end. It is not even the beginning of the end.

But it is, perhaps, the end of the beginning.”

Winston Churchill, 1942

6 - EEN VOORUITBLIK

Lovende woorden tijdens de evaluatie van het programma en de campagne Brabant Remembers. Er is een goed begin gemaakt met de bewustwording rondom de impact van de Tweede Wereldoorlog en met dit onderwerp zijn meer bezoekers naar de provincie getrokken.

De versterking van het netwerk wordt ook geroemd door veel betrokkenen. Partijen weten elkaar nu beter te vinden en door de gezamenlijke campagne konden individuele partijen samen veel meer impact maken. Een heel mooi uitgangspunt van een project dat drieënhalf jaar geleden is gestart.

Het Oorlogsmuseum Overloon, Nationaal Monument Kamp Vught, Maczek Memorial Breda, Stichting 18 september en Museum Bevrijdende Vleugels hebben, naar aanleiding van de destijds naderende 75-jarige bevrijding, in 2015 het initiatief genomen om een stichting op te richten en een programma rondom de Tweede Wereldoorlog op te zetten. Met het programma Brabant Remembers is invulling gegeven aan het creëren van meer bewustwording rondom herinneren en het herdenken van de Tweede Wereldoorlog, onder een grote bredere doelgroep.

De coronacrisis gooide flink wat roet in het eten, maar de evaluatie laat zien dat veel doelstellingen desondanks zijn behaald. Waarom dan nu door?

Het voor de hand liggende antwoord: er komt ook weer een 80-jarige viering van de bevrijding aan. Maar dat is slechts een deel van het antwoord. Want vrijheid verkrijgen en behouden, dat is een hele kunst. De reden om door te gaan gaat verder dan het niet willen laten uitdoven van de nu behaalde successen, en het is meer dan enkel toewerken naar een 80-jarige viering. Een van de belangrijkste redenen om door te gaan: de relevantie van de verhalen van toen voor nú.

De levensveranderende verhalen uit de Tweede Wereldoorlog kunnen in de bewustwording van die vrijheid een heel belangrijke rol spelen.

Ze kunnen huidige generaties een spiegel voorhouden of ze kunnen een anker zijn; als men zelf voor een moeilijke beslissing staat kan een verhaal van vroeger richting geven in de eigen keuze. Vrijheid en onvrijheid zijn thema’s van alle dag. De bestrijding van het coronavirus maakt dit weer extra duidelijk. In een vrije democratie vraagt de vrijheid van de een zelfs (of juist?) om de opoffering van de ander.

De gebeurtenissen in de Tweede Wereldoorlog en haar slachtoffers worden herdacht om de belofte ‘Dit nooit weer!’ waar te maken. Een uitgangspunt hierbij is dat denken verbonden is aan handelen. Denken is het vermogen om dat wat er niet is tevoorschijn te halen. Door er ieder jaar opnieuw over na te denken, te herdenken, vinden de verschrikkingen hopelijk niet weer plaats.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

109

6 - Een vooruitblik

Maar buiten Nederland vinden nog steeds verschrikkingen plaats. En ook binnen Nederland vinden ontwikkelingen plaats die doen denken aan een – voor grote groepen – onvrije samenleving. De ontwikkelingen die nu plaatsvinden zijn natuurlijk wel anders dan voorafgaand aan en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Maar zoals Jan Pronk zei op zijn 4 mei 2014-lezing in ’s-Hertogenbosch: “De wolf kleedt zich nooit tweemaal in dezelfde schaapskleren. Hij trekt andere schaapskleding aan, echter het ís nog steeds de wolf.”

Bestuur van Stichting Crossroads Brabant ‘40-‘45 met haar adviseurs en kernteam. V.l.n.r. Frans de Vos, Ivo Rigter, Ton Rombouts (voorzitter), Patrick Timmermans, Bert Mertens, Mark van Pelt, Jeroen van den Eijnde, (zittend) Caroline Belt, Heleen Huisjes, Ad de Kroon en Femke Klein.

Erik van den Dungen ontbreekt op de foto.

Tamaar de Waal stelt in haar essay ”Tussen kwetsbaarheid en weerbaarheid’ dat “we als erfgoeddragers de taak hebben de geschiedenis relevant te houden voor vandaag en morgen, of om deze in ieder geval zo te vertellen dat burgers in Nederland er zich mee kunnen identificeren.

Allé burgers. De minder mooie kant van de geschiedenis, het erkennen van fouten en tonen van zelfreflectie of misschien zelfs wel kwetsbaarheid, kan hieraan bijdragen. En een gedeelde geschiedenis, letterlijk of meer overdrachtelijk, kan leiden tot meer gevoel van gezamenlijkheid nu.”

Kortom, de 80-jarige viering van de bevrijding kan een heel mooi moment zijn om weer naar toe te werken. De ambitie van de Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 zou moeten zijn om deze viering nog inclusiever te maken. Inclusief (on)vrijheidsverhalen van nu, inclusief alle burgers van nu. Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 had al veel oog voor de verhalen van ‘niet-helden’, voor de minder mooie kant van onze geschiedenis of voor heldendaden van de ‘foute’ mens. Maar de meeste van deze verhalen zijn vooral aansprekend voor de inwoners van Nederland wiens ouders/grootouders en/of overgrootouders in Nederland woonachtig waren tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Voor de nieuwe beleidsperiode dient een heldere visie ontwikkeld te worden op wat we herdenken, het waarom van dat herdenken en hoe (en met wie) dat het beste kan worden uitgevoerd. Daar worden ook de verbeterpunten en de opgedane kennis in meegenomen. Te denken valt aan het informeren, betrekken en betrokken houden van de vele partners. Door het kleine team was het in drukke perioden soms moeilijk, om partners (in en buiten het bestuur) betrokken te houden. De ‘call for proposal’-procedure (en afwijzing) zorgde voor frustraties en teleurstellingen bij verschillende partijen. Sommige grotere partijen hadden gehoopt op meer zeggenschap in het programma. Dus hoewel het sterke netwerk geroemd is als een pluspunt van Brabant Remembers, wordt in de nieuwe visie gekeken hoe ook kleinere en andere partijen inhoudelijk betrokken kunnen worden.

Daarnaast was de profilering van Brabant Remembers niet altijd duidelijk (nog los van het marketingconcept zoals besproken in paragraaf 4.4.).

Door de vele cross-overs die we zijn aangegaan – van erfgoed en historische feiten naar verbeeldende culturele uitingen tot design of programmalijnen – was het voor ondernemers die aan wilden haken niet altijd duidelijk in welke hokje Brabant Remembers te plaatsen was.

110

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

“ik ben heel blij, vereerd en dankbaar voor het feit dat ik als creatief mens ben gevraagd om dergelijke gevoelige materie en belangrijke geschiedenis om te mogen zetten, zodat een andere wereld het ook kan bekijken. Ik kreeg de kans en het vertrouwen van onder andere Brabant Remembers en Erfgoed Brabant om daar als creatieveling mee om te gaan.

Dat vertrouwen en die vrijheid vind ik heel erg fijn. Daarnaast zie ik een duidelijke toegevoegde waarde van de campagne voor de toekomst. Ik heb ontdekt dat de oorlogshistorie nog jaren een bron van inspiratie kan zijn voor onze toekomstige keuzes. De thematieken binnen de oorlog kunnen nog vaker toegepast worden op het heden. Ik denk dat deze manier van vertellen van historie ons kan helpen bij het maken van keuzes in de toekomst. Het kan dienen als houvast, zowel beleidsmatig als persoonlijk.”

Rocco Verdult, Social designer en creatief curator van het concept STILLLEVEN

Voor fondsen, ondernemers of inhoudelijk betrokkenen vergde dit soms wat extra uitleg, om duidelijk te maken waar we voor stonden. In de B2B-communicatie konden we daar duidelijker in zijn.

De exploitatie van de (tijdelijke) kunstwerken was niet altijd duidelijk. Het intellectueel eigendom ligt bij de kunstenaar, het eigenaarschap bij de Stichting. Hierdoor waren soms langdurige processen nodig om samen op één lijn te komen. Daarbij is gebleken dat ondanks de afspraak dat iets stopt te bestaan, het loslaten moeilijk kan zijn voor betrokken partijen. Door afspraken te maken over eigenaarschap ná de projectperiode kan dit in de toekomst wellicht soepeler verlopen.

Het was een uitdaging om met gevoelige content in eerste instantie een brede doelgroep aan te spreken. Hoewel de verhalen indringend, verbindend en laagdrempelig zijn verbeeld, gaan ze toch over de Tweede Wereldoorlog. We verkopen geen ’gezellig dagje uit’ en dat willen we ook niet verkopen. Maar daardoor moet je mensen nog beter informeren en motiveren om überhaupt interactie en bezoek te overwegen.

De combinatie met cultuur heeft dat wel makkelijker gemaakt, maar er zal continu naar vernieuwende vormen gezocht moeten blijven worden, willen we de jongere generaties blijven aanspreken.

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

111

6 - Een vooruitblik

Naast het ontwikkelen van de visie, waarin bovenstaand betoog en de verbeterpunten worden verwerkt, gaan we ook concreet aan de slag.

Daarnaast volgen ook concrete stappen. Zo gaat de stichting de tweede helft van 2020 benutten voor de volgende twee sporen: Spoor 1: Programmaplan 2020-2025 Het uitwerken van een voorstel waarin visie, doelstellingen, werkwijze, financiering, governance en activiteiten staan beschreven. Het ligt voor de hand om daarin de volgende uitgangspunten te hanteren. Deze kunnen nog verder worden aangescherpt: • De samenwerking met en het draagvlak bij de oorlogsmusea in Brabant als basis; • Voor meer slagkracht blijft de stichting aangesloten bij nationale en internationale lijnen; • Mogelijkheden voor de herneming van De Kunst van Vrijheid onderzoeken; • De intensiteit zal de komende jaren beperkter zijn dan in 2019/2020, maar dient van voldoende niveau en kwaliteit te blijven, zodat richting 80-jaar herdenking gemakkelijk opgeschaald kan worden; • We blijven inzetten op marketing, trade en persbewerking al is dat op een -veel- lager pitje; • Voortborduren op de kernprojecten van de afgelopen periode; dit kunnen jaarlijkse ankerpunten worden (bijvoorbeeld: herdenking Waalre, jongerenconferentie, ontsluiten lokale verhalen); • Systemen en opgebouwde kennis uit de afgelopen jaren benutten, zodat investeringen niet verloren gaan; • Continuering multidisciplinaire aanpak: erfgoed, verbindings- en verbeeldingskracht, educatie, publiciteit, museale samenwerking, betrokkenheid lokale overheden, trade, et cetera; Opzetten van een eerste globaal creatief concept dat de musea en andere erfgoedinstellingen of initiatieven blijvend met elkaar verbindt.

Spoor 2: Programmamanagement in light-versie Het doorzetten van het programmamanagement op een laag pitje. Hierdoor blijven kennis en systemen doordraaien, in afwachting van het uitgewerkte plan voor de daaropvolgende periode. De volgende activiteiten zijn dan in de tweede helft van 2020 gewaarborgd: • De coördinatie van externe activiteiten, loketfunctie voor lokale vragen en initiatieven; • Publiciteit en communicatie over het programma (alsmede in standhouden website); • De afstemming met landelijke partners (LRE, vfonds, nationaal comité 4 en 5 mei); • Ondersteuning van het bestuur.

Stichting Crossroads kijkt met vertrouwen naar de toekomst, waarin samen met de vele partners een podium gegeven blijft worden aan persoonlijke verhalen over vrijheid en onvrijheid en de onderwerpen die daaraan gelieerd zijn.

Theater na de Dam, een optreden voor alle gasten van de Jongerenconferentie, september 2019.

112

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

7 - BIJLAGEN

Bijlage 1 Rapportage Bureau voor Ruimte & Vrije Tijd (rapport)

114

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Bijlage 2 Online Media analyse Meltwater (rapport)

Bijlage 3 Trade en Sales activiteiten 2017 -2020 (rapport)

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

115

Bijlagen

Bijlage 4 Overzicht Call for proposal projecten

116

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

NAAM VAN HET PROJECT

LOCATIE

Helden van de Schelde

Bergen op Zoom

Blind Walls Gallery - Brabant Remembers

Breda

Oorlog aan de Rivier

Lith

Facing Freedom

Sint Anthonis

Vrouwen van Veghel, Van Horen Zeggen-project over Verzet en Vrijheid

Veghel

Bergeijk Remembers

Bergeijk

Biesbosch 75 jaar bevrijd

Biesbosch

“Eindhoven 75 jaar bevrijd. Oud vertelt jong, jong geeft door"

Eindhoven

Death Valley De Peel

Asten

Tentoonstelling '75 jaar bevrijding en vrijheid'

Roosendaal

Liberation040

Eindhoven

Lopend FREEDOM Vuurtje

Eindhoven – Den Bosch – Tilburg – Breda – Roosendaal

Herdenking bevrijding Heusden, Drunen en Vlijmen 1944-45

Heusden

Liberation Obstacle run

Oss

Online Storytellers 75 jaar na WOII

Eindhoven

Herbeleving Schijnvliegveld De Kiek

Riel

Land van Heusden en Altena ten tijde van de Tweede Wereldoorlog (werktitel)

Heusden

Lesmethode: in de huid van mijn Poolse Opa

Breda

Vrijheidstour door Eindhoven

Eindhoven

The Moral camouflage pop-up game

Vught

Escape route Vlagheide

Meierijstad

Geertruidenberg 75 jaar Bevrijd!

Geertruidenberg

Ondersteuning Multimedia wand in het generaal Maczek Memorial

Breda

Afscheid op Anneville

Alphen-Chaam

Neerkant Herdenkt 75 jaar leven in vrijheid

Neerkant

Samen op weg naar 75 jaar Bevrijding

Made

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

117

Bijlagen

118

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

BD

22-04-2016

Noord-Brabant zet in op samenhang in presentatie WOII-erfgoed

Brabant Remembers

NL

https://www.bd.nl/default/noord-brabant-zet-in-op-samenhang-in-presentatie-woii-erfgoed~a270a22e/

AD

22-04-2016

Noord-Brabant zet in op samenhang in presentatie WOII-erfgoed

Brabant Remembers

NL

https://www.ad.nl/den-bosch/noord-brabant-zet-in-op-samenhang-in-presentatie-woii-erfgoed~a270a22e/

ED

17-06-2017

Op zoek naar laatste getuigenissen van bevrijding

Brabant Remembers

NL

https://www.ed.nl/eindhoven/op-zoek-naar-laatste-getuigenissen-van-bevrijding~a99fa1a1/

ED

28-06-2017

Eindhovenaren vertellen over oorlogsherinneringen: over honger, angst en kattenkwaad

Brabant Remembers

NL

https://www.ed.nl/eindhoven/eindhovenaren-vertellen-over-oorlogsherinneringen-over-honger-angst-en-kattenkwaad~a2384ab1/

ED

08-10-2017

Crossroads brengt oorlogsherinneringen boven in Best

Brabant Remembers

NL

https://www.ed.nl/best/crossroads-brengt-oorlogsherinneringen-boven-in-best-br-br~ab918cbc/

ED

05-12-2017

Kerkklokken begraven in Tweede Wereldoorlog om zo Duitsers voor te zijn

Brabant Remembers, Museum Klok en Peel, Death Valley de Peel

NL

https://www.ed.nl/asten/kerkklokken-begraven-in-tweedewereldoorlog-om-zo-duitsers-voor-te-zijn~a98c4e6a/

BastionOranje

13-12-2017

Cross Roads Brabant verzamelt oorlogsverhalen van Brabanders

Brabant Remembers

NL

https://www.bastionoranje.nl/index.php?pagina=nieuws&categorie=47&artikel=14874

The New York Times

25-10-2018

Following in the Footsteps of the Allies for D-Day’s 75th Anniversary

Oorlogsmuseum Overloon, Fietsbrug Overloon, Liberation Route Brabant, Operation Market Garden

US

https://www.nytimes.com/2018/10/25/arts/d-day-liberation-route-europe.html

Historynet

nov-18

Retracing the steps of freedom with Liberation Route Europe

Liberation Route Europe, Eerdse windmolen, NM Kamp Vught, Oorlogsmuseum Overloon, AR-App,

VS

https://www.historynet.com/liberation-route-europe.htm

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Motorhome Full Time

01-11-2018

Rough guide for 75th anniversary route

Liberation Route Europe, Rough Guide, Eerdse Molen, Oorlogsmuseum Overloon, NM Kamp Vught, Generaal Maczek Memorial

UK

http://www.motorhomefulltime.com/lifestyle/rough-guide-75th-anniversary-route

PeelBelang

07-12-2018

Klok & Peel aanjager Brabant Remembers

Brabant Remembers, Museum Klok en Peel, Death Valley de Peel

NL

https://www.peelbelangonline.nl/nieuws/20181207/ klok-peel-aanjager-brabant-remembers

NRIT Media

15-04-2019

De Kracht van Verhalen

Storytelling

NL

https://www.nritmedia.nl/kennisbank/40988/ de-kracht-van-verhalen/?topicsid=15

AD

05-05-2019

‘Ooggetuigen’ vertellen in Landerd verhalen over de oorlog

Ooggetuigen, BR Verhaal

NL

https://www.ad.nl/oss/ooggetuigen-vertellen-in-landerd-verhalen-over-de-oorlog~af4f9173/

Manoeuvre.be

06-05-2019

Van fietsen door een museum tot fietsen in het spoor van Van Gogh

Fietsbrug Overloon, OorBE logsmuseum Overloon, Liberation Route Brabant, ARApp, NM Kamp Vught, Museum Bevrijdende Vleugels

http://www.manoeuvre.be/travel/van-fietsen-door-een-museum-tot-fietsen-in-het-spoor-van-van-gogh/

AD

09-05-2019

In dit Bergse doolhof kom je voor confronterende oorlogsdilemma's te staan

Dilemma Doolhof

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/in-dit-bergse-doolhof-kom-je-voor-confronterende-oorlogsdilemma-s-testaan~a378e5d8/

Emerce

16-05-2019

AR-app brengt Brabantse oorlogsverhalen in meerdere talen onder de aandacht, ook bij jongere generaties

AR-App

NL

https://www.emerce.nl/wire/arapp-brengt-brabantse-oorlogsverhalen-meerdere-talen-onder-aandacht-jongere-generaties

AD

19-05-2019

Maquette brengt verhaal van Werkendamse Biesboschcrossers tot leven

STILLLEVEN

NL

https://www.ad.nl/rivierenland/maquette-brengt-verhaal-van-werkendamse-biesboschcrossers-tot-leven~a9e097bd/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

119

Bijlagen

120

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Zuidwest TV

jun-19

ZuidWest TV - Overvol programma voor 75-jaar bevrijding Brab...

Dilemma Doolhof

NL

http://www.zuidwesttv.nl/news/6403/116/Overvol-programma-voor-75-jaar-bevrijding-Brabantse-Wal

AD

05-06-2019

Confronterend Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom is bijna klaar

Dilemma Doolhof

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/confronterend-dilemma-doolhof-in-bergen-op-zoom-is-bijna-klaar~a99faaae/

BN/De Stem

jun-19

Confronterend Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom is bijna kla...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bndestem.nl/bergen-op-zoom/confronterend-dilemma-doolhof-in-bergen-op-zoom-is-bijna-klaar~a99faaae/

PZC - Provinciale Zeeuwse Courant

jun-19

Confronterend Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom is bijna kla...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.pzc.nl/bergen-op-zoom/confronterend-dilemma-doolhof-in-bergen-op-zoom-is-bijna-klaar~a99faaae/

AD

06-06-2019

Guus Meeuwis spreker bij herdenking Brabantse gesneuvelden in Waalre: verhaal opa Cees als inspiratie

STILLLEVEN, BR Verhaal, jongerenconferentie

NL

https://www.ad.nl/valkenswaard/guus-meeuwis-spreker-bij-herdenking-brabantse-gesneuvelden-in-waalre-verhaal-opa-cees-als-inspiratie~ac655896/

KijkopBergenopZoom.nl

jun-19

Slag om de Schelde: 75 jaar bevrijding van de Brabantse Wal

Dilemma Doolhof

NL

https://kijkopbergenopzoom.nl/nieuws/slag-om-de-schelde75-jaar-bevrijding-van-de-brabantse-wal.html

Bergen op Zoomse Bode

jun-19

Propvol programma bij 75 jaar bevrijding in Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

http://www.internetbode.nl/regio/bergen-op-zoom/algemeen/288903/propvol-programma-bij-75-jaar-bevrijding-inbergen-op-zoom

Bergen op Zoomse Bode

jun-19

Dilemma Doolhof zet bezoekers voor onmogelijke keuzes

Dilemma Doolhof

NL

http://www.internetbode.nl/regio/bergen-op-zoom/algemeen/289269/dilemma-doolhof-zet-bezoekers-voor-onmogelijke-keuzes

Omroep Brabant

jun-19

Schieten of vluchten? Dilemma Doolhof vol keuzes over leven...

Dilemma Doolhof

NL

http://omroepbrabant.nl/nieuws/3013723/Schieten-of-vluchten-Dilemma-Doolhof-vol-keuzes-over-leven-en-dood

Zuidwest TV

jun-19

ZuidWest TV - Dilemma Doolhof stelt bezoekers voor ingrijpen...

Dilemma Doolhof

NL

http://www.zuidwesttv.nl/news/6452/116/Dilemma-Doolhof-stelt-bezoekers-voor-ingrijpende-keuzes

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

PZC - Provinciale Zeeuwse Courant

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom stelt je voor moeilijke ke...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.pzc.nl/bergen-op-zoom/dilemma-doolhof-inbergen-op-zoom-stelt-je-voor-moeilijke-keuzes-wat-zou-jijdoen~a1a2be68/

Algemeen Dagblad

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom stelt je voor moeilijke ke...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/dilemma-doolhof-inbergen-op-zoom-stelt-je-voor-moeilijke-keuzes-wat-zou-jijdoen~a1a2be68/

BN/De Stem

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom stelt je voor moeilijke ke...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bndestem.nl/bergen-op-zoom/dilemma-doolhof-in-bergen-op-zoom-stelt-je-voor-moeilijke-keuzes-watzou-jij-doen~a1a2be68/

BN/De Stem

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom geopend

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bndestem.nl/video/dilemma-doolhof-in-bergenop-zoom-geopend~p85959

LokaalTotaal

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom stelt je voor moeilijke ke...

Dilemma Doolhof

NL

https://lokaaltotaal.nl/corporate/dilemma-doolhof-in-bergenop-zoom-stelt-je-voor-moeilijke-keuzes-wat-zou-jij-doen/

Provincie Noord-Brabant

jun-19

Dilemma Doolhof Bergen op Zoom geopend

Dilemma Doolhof

NL

https://www.brabant.nl/actueel/nieuws/2019/juni/dilemma-doolhof-bergen-op-zoom-geopend

Bergen op Zoom in Beeld

jun-19

Persbericht namens Stichting Bevrijding Brabantse Wal

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bozinbeeld.nl/5730-persbericht-namens-stichting-bevrijding-brabantse-wal

Traces of war

jun-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom geopend

Dilemma Doolhof

NL

https://www.tracesofwar.nl/news/8200/Dilemma-Doolhof-in-Bergen-op-Zoom-geopend.htm

Trouw

15-06-2019

‘Oefenveldje voor morele vorming’ laat bezoekers nadenken over oorlogssituaties

Dilemma Doolhof

NL

https://www.trouw.nl/nieuws/oefenveldje-voor-morele-vorming-laat-bezoekers-nadenken-over-oorlogssituaties~bb5409a6/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

121

Bijlagen

122

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Trouw

jun-19

‘Oefenveldje voor morele vorming’ laat bezoekers nadenken ov...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.trouw.nl/samenleving/-oefenveldje-voor-morele-vorming-laat-bezoekers-nadenken-over-oorlogssituaties~ab5409a6/

BN/De Stem

jun-19

Dolen in wirwar van tegenvallers

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bndestem.nl/bergen-op-zoom/dolen-in-wirwar-van-tegenvallers~a460d90b/

PZC - Provinciale Zeeuwse Courant

jun-19

Dolen in wirwar van tegenvallers

Dilemma Doolhof

NL

https://www.pzc.nl/bergen-op-zoom/dolen-in-wirwar-van-tegenvallers~a460d90b/

Algemeen Dagblad

jun-19

Dolen in wirwar van tegenvallers

Dilemma Doolhof

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/dolen-in-wirwar-van-tegenvallers~a460d90b/

Arts en Apotheek

jun-19

‘Oefenveldje voor morele vorming’ laat bezoekers nadenken ov...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.artsenapotheker.nl/huisarts/nieuws/ id209708-oefenveldje-voor-morele-vorming-laat-bezoekers-nadenken-over-oorlogssituaties.html

Couturekrant

jun-19

Interactief kunstwerk over Tweede Wereldoorlog

Dilemma Doolhof

NL

https://www.couturekrant.nl/8-columns/nieuws-a-tv/6127-interactief-kunstwerk-over-tweede-wereldoorlog.html

Gazet Bergen op Zoom

jun-19

Gazet Bergen op Zoom week25 - pagina 15

Dilemma Doolhof

NL

https://hyperlocal.persgroep.nl/data/BERG/25/content/ BERG_25.pdf#page=15

aangenaam bergen op zoom

jun-19

Aangenaam Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

https://aangenaambergenopzoom.nl/verhalen/dilemma-doolhof-stelt-je-voor-moeilijke-keuzes-wat-zou-jij-doen/

Elsevier

jun-19

'Interactief kunstwerk' stelt confronterende vragen Elsevi...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.elsevierweekblad.nl/nederland/achtergrond/2019/06/deurtje-a-of-deurtje-b-173231w/

Omroep Brabant

30-06-2019

Wim (15) werd beschoten en liep door een mijnenveld maar bleef wonder boven wonder ongedeerd

BR Verhaal Wim Boeijen, Mini-documentaire

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3031572/wim-15werd-beschoten-en-liep-door-een-mijnenveld-maar-bleefwonder-boven-wonder-ongedeerd

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Writing Berries

jun-19

Writing Berries Maandoverzicht Juni

Dilemma Doolhof

NL

https://writingberries.blogspot.com/2019/06/writing-berries-maandoverzicht-juni.html

HB Best

jul-19

In Brabant herdenking 75 jaar bevrijding begonnen

Dilemma Doolhof

NL

https://www.hhbest.nl/2019/07/01/in-brabant-herdenking-75-jaar-bevrijding-begonnen/

Stop And Stare

jul-19

Dompel je onder in historie, natuur en het Bourgondische Bra...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.stopandstare.nl/dagje-bergen-op-zoom/

Justgoglobal.nl

jul-19

Het Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom | Just Go Global

Dilemma Doolhof

NL

https://justgoglobal.nl/2019/07/03/dilemma-doolhof-bergen-op-zoom/

Mixed Grill

jul-19

Het Dilemma Doolhof zet aan tot nadenken

Dilemma Doolhof

NL

https://www.mixedgrill.nl/dilemma-doolhof/

My Travel Secret

jul-19

Uit in Brabant: tips voor een leuk dagje uit in de historisc...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.mytravelsecret.nl/bergen-op-zoom/

Daily Nonsense

jul-19

Weekendje weg naar Bergen op Zoom. Dit zijn alle tips!

Dilemma Doolhof

NL

https://dailynonsense.nl/weekendje-weg-naar-bergen-opzoom-dit-zijn-alle-tips/

Omroep Brabant

07-07-2019

Kleine Willy werd wakker van het onweer, maar volgens z'n moeder was er iets heel anders aan de hand

BR Verhaal Willy Sweens, Mini-documentaire

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3033141/kleine-willywerd-wakker-van-het-onweer-maar-volgens-zn-moeder-waser-iets-heel-anders-aan-de-hand

In de Buurt Bergen op Zoom

jul-19

7 x deze plaatjes van Bergen op Zoom kunnen zo op een ansich...

Dilemma Doolhof

NL

https://indebuurt.nl/bergenopzoom/genieten-van/7-x-dezeplaatjes-van-bergen-op-zoom-kunnen-zo-op-een-ansichtkaart~83757/

Jackysmit.wordpress.com

jul-19

Kippenvel ..

Dilemma Doolhof

NL

https://jackysmit.wordpress.com/2019/07/13/kippenvel/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

123

Bijlagen

124

PLATFORM

DATUM

TITEL

Omroep Brabant

14-07-2019

aangenaam bergen op zoom

jul-19

LAND

URL

George (13) moest een afschuwelijke keuze maken die BR Verhaal George en Ursula hem de rest van zijn leven achtervolgt Levy, Mini-documentaire

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3037480/george-13moest-een-afschuwelijke-keuze-maken-die-hem-de-rest-vanzijn-leven-achtervolgt

Aangenaam Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

https://aangenaambergenopzoom.nl/verhalen/75-jaar-bevrijding-bergen-op-zoom-herdenken-en-vieren-van-vrijheid/

Gemeente Woens- jul-19 drecht

Activiteiten vanwege 75 jaar bevrijding - Home Gemeente Wo...

Dilemma Doolhof

NL

https://www.woensdrecht.nl/home/activiteiten-vanwege-75-jaar-bevrijding_44318/

Algemeen Dagblad

jul-19

Canadese premier Justin Trudeau niet naar Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/canadese-premier-justin-trudeau-niet-naar-bergen-op-zoom~a3bc9e0a/

PZC - Provinciale Zeeuwse Courant

jul-19

Canadese premier Justin Trudeau niet naar Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

https://www.pzc.nl/bergen-op-zoom/canadese-premier-justin-trudeau-niet-naar-bergen-op-zoom~a3bc9e0a/

BN/De Stem

jul-19

Canadese premier Justin Trudeau niet naar Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

NL

https://www.bndestem.nl/bergen-op-zoom/canadese-premier-justin-trudeau-niet-naar-bergen-op-zoom~a3bc9e0a/

Omroep Brabant

28-07-2019

Zijn familie kon niet blij zijn om de bevrijding, want Piet was dood

BR Verhaal Piet van Gils, Mini-documentaire

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3044259/zijn-familie-kon-niet-blij-zijn-om-de-bevrijding-want-piet-was-dood

Ik wil meer reizen

aug-19

8x Wat te doen in Bergen op Zoom | Tips voor een dagje Berge...

Dilemma Doolhof

NL

https://ikwilmeerreizen.nl/wereldplekken/bergen-op-zoom/

Het Parool

08-08-2019

Joodse gemeenschap betrokken bij nazi-expositie

Design van het Derde Rijk

NL

https://www.parool.nl/kunst-media/joodse-gemeenschap-betrokken-bij-nazi-expositie~b39630c6/?referer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F

Brabants Dagblad

09-08-2019

Nazi Expo in Design Museum toont ook het Joodse verhaal

Design van het Derde Rijk

NL

https://www.bd.nl/den-bosch-vught/nazi-expo-in-design-museum-toont-ook-het-joodse-verhaal~a4c5f903/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

ONDERWERP(EN)

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Travel 360 Benelux

aug-19

Dilemma Doolhof in Bergen op Zoom

Dilemma Doolhof

BE

https://travel360benelux.com/nl/brabant-remembers/dilemma-doolhof-in-bergen-op-zoom/

Protestantse Gemeente Steenbergen

aug-19

Samenvatting Rond de Kerken nr. 59

Dilemma Doolhof

NL

https://protestantse-gemeentesteenbergen.nl/?p=1174

Omroep Brabant

25-08-2019

Maria’s gezin en onderduikers werden verraden: Duitsers sloegen meedogenloos toe

BR Verhaal Maria Neefs, Mini-documentaire

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3056664/marias-gezin-en-onderduikers-werden-verraden-duitsers-sloegen-meedogenloos-toe

Acsi FreeLife

26-08-2019

Brabant viert 75 jaar bevrijding

Liberation Route Brabant

NL

https://www.acsifreelife.nl/kampeerbestemmingen/nederland/brabant-viert-75-jaar-bevrijding/

AD

03-09-2019

Het oorlogsverhaal van Brabant in 75 maquettes: schaal 1 op 87

STILLLEVEN

NL

https://www.ad.nl/eindhoven/het-oorlogsverhaal-van-brabant-in-75-maquettes-schaal-1-op-87~a841d9c1/

TVP Polonia

04-09-2019

Międzynarodowe obchody wyzwolenia Holandii przez polskie wojska (Clip for program called "Kierunek Zachód", produced by PepeTV and broadcasted on Polish national TV station called TVP Polonia the 4th September 2019)

Liberation Route Europe, Generaal Maczek Memorial, Dilemma Doolhof

PL

https://polonia.tvp.pl/44362755/miedzynarodowe-obchody-wyzwolenia-holandii-przez-polskie-wojska

AD

05-09-2019

Bevroren sleutelmomenten uit de oorlog: biscuit, siga- STILLLEVEN, Dutch Design retten en mijnen!

Week, BR Verhaal

NL

https://www.ad.nl/oss/bevroren-sleutelmomenten-uit-de-oorlog-biscuit-sigaretten-en-mijnen~a1f9d14d/

Kro Ncrv

08-09-2019

Onbekende oorlogsverhalen

BR Verhaal Mientje Proost

NL

https://www.kro-ncrv.nl/programmas/kruispunt/seizoenen/ seizoen-2019/onbekendeoorlogsverhalen-kn1709702

Hemel Today

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.hemeltoday.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

125

Bijlagen

126

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

Northampton Chronicles

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.northamptonchron.co.uk/lifestyle/a-memorable-and-moving-visit-to-the-netherlands-1-9066387

Milton Keyness

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.miltonkeynes.co.uk/lifestyle/a-memorable-and-moving-visit-to-the-netherlands-1-9066387

Banbury guardian

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.banburyguardian.co.uk/lifestyle/a-memorable-and-moving-visit-to-the-netherlands-1-9066387

Dunstable Today

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.dunstabletoday.co.uk/lifestyle/a-memorable-and-moving-visit-to-the-netherlands-1-9066387

The Bucks Herald

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.bucksherald.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Biggleswade Today

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.biggleswadetoday.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Bedford Today

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.bedfordtoday.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Warwick The Courier

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.warwickcourier.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Harborough Mail

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.harboroughmail.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

LAND

URL

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Northamptonshire Telegraph

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.northantstelegraph.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Leamington Spa The Courier

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.leamingtoncourier.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Luton Today

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.lutontoday.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Rugby Advertiser

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.rugbyadvertiser.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

Leighton Buzzard Observer

10-09-2019

A memorable and moving visit to the Netherlands

Maczek Memorial Breda, Libe- UK ration Route Europe, Slag om de Schelde, Dilemma Doolhof

https://www.leightonbuzzardonline.co.uk/lifestyle/travel/memorable-and-moving-visit-netherlands-805710

AD

10-09-2019

'Het is niet zo dat de nazi's een andere menssoort waren’

Jongerenconferentie

NL

https://www.ad.nl/eindhoven/het-is-niet-zo-dat-de-nazi-seen-andere-menssoort-waren~a0a2dfcf/

AD

13-09-2019

Jongeren laten de bevrijding van Tilburg theatraal herleven

STILLLEVEN, BR Verhaal

NL

https://www.ad.nl/tilburg/jongeren-laten-de-bevrijding-van-tilburg-theatraal-herleven~ad917555/

AD

16-09-2019

‘Oom Geert deed niets fout, hij was alleen Duits’: Zijn verhaal en 74 andere zijn gebundeld in Brabants ‘kippenvelboek’

Boek, Design van het derde Rijk, BR verhaal

NL

https://www.ad.nl/den-bosch/oom-geert-deed-niets-fout-hijwas-alleen-duits-zijn-verhaal-en-74-andere-zijn-gebundeldin-brabants-kippenvelboek~ae11ec7f/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

127

Bijlagen

128

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Plus Magazine

sep-19

Beleef 75 jaar bevrijding in het Nederlandse Noord-Brabant

Dilemma Doolhof, Oorlogsmuseum Overloon, STILLLEVEN, Dutch Design Week, NM Kamp Vught, Liberation Route Brabant, Museum Bevrijdende Vleugels

NL

https://plusmagazine.knack.be/vrijetijd/beleef-75-jaarbevrijding-in-het-nederlandse-noord-brabant/article-normal-1511269.html

AD

20-09-2019

Roosje Glaser gaf dansles in Eindhoven en danste met NM Kamp Vught, BR Verhaal de Duitsers

NL

https://www.ad.nl/eindhoven/roosje-glaser-gaf-dansles-ineindhoven-en-danste-met-de-duitsers~aacb8895/

NRZ

24-09-2019

Wie George und Ursula das KZ überlebten

NM Kamp Vught, BR Verhaal

DE

https://www.nrz.de/region/niederrhein/wie-george-und-ursula-das-kz-ueberlebten-id227178785.html

NRZ

24-09-2019

"Ich dachte, jetzt geht es zu Ende!"

Operation Market Garden, BR Verhaal

DE

https://www.nrz.de/region/niederrhein/ich-dachte-jetzt-gehtes-zu-ende-id227178595.html

Nieuwe Revu

24-09-2019

‘Ik moest daar niet zijn, ik moest naar huis’

Boek, BR Verhaal Cees Overbeeke, BR Verhaal Koos Diepens en Alfred Wolter, BR Verhaal Henryk Recko, BR Verhaal Roosje Glaser

NL

https://revu.nl/artikel/40464/ik-moest-daar-niet-zijn-ikmoest-naar-huis

Forum Magazine Historia

27-09-2019

Szlakiem Czarnej Dywizji i Spadochroniarzy

Liberation Route Europe, Maczek Memorial Breda

PL

print

Forum Magazine

27-09-2019

Polskim szlakiem

Liberation Route Europe, Dilemma Doolhof, Generaal Maczek Memorial

PL

https://www.forumdwutygodnik.pl/artykuly/1926134,1,z-ziemi-niderlandzkiej-do-polski.read

AD

29-09-2019

Dilemma Doolhof: help je of kijk je weg? Jongeren antwoorden verdeeld

Dilemma Doolhof, educatie

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/dilemma-doolhof-helpje-of-kijk-je-weg-jongeren-antwoorden-verdeeld~a192ad32/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

AD

29-09-2019

Geschiedenisles: persoonlijke oorlogsverhalen komen binnen bij leerlingen

Dilemma Doolhof, educatie

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/geschiedenisles-persoonlijke-oorlogsverhalen-komen-binnen-bij-leerlingen~af80f6a8/

Indebuurt.nl

29-09-2019

[VIDEO] Joodse Roosje gaf stiekem dansles op haar zolder in Den Bosch tijdens de oorlog

BR Verhaal Roosje Glaser, Mini-documentaire

NL

https://indebuurt.nl/denbosch/genieten-van/toen-in/roosje-glaser-geeft-dansles-op-zolder-tijdens-oorlog~90708/

Forum Magazine

10-10-2019

Szlakiem Czarnej Dywizji i Spadochroniarzy

Liberation Route Europe, BR Verhaal Henryk Récko, Generaal Maczek Memorial

PL

https://www.forumdwutygodnik.pl/artykuly/1926136,1,polskie-slady-w-holandii.read

Indebuurt.nl

11-10-2019

Wat zou jij doen? In dit doolhof maak je dezelfde keuzes als tijdens de Tweede Wereldoorlog

Dilemma Doolhof, Slag om de Schelde

NL

https://indebuurt.nl/bergenopzoom/doen/getipt/ wat-zou-jij-doen-in-dit-doolhof-maak-je-dezelfde-keuzes-als-tijdens-de-tweede-wereldoorlog~91158/?utm_ source=e-mail&utm_medium=servicemail&utm_campaign=artikelrapport_4dgn_BrabantRemembers

Indebuurt.nl

11-10-2019

Wat zou jij doen? In dit doolhof maak je dezelfde keuzes als tijdens de Tweede Wereldoorlog

Dilemma Doolhof, Slag om de Schelde

NL

https://indebuurt.nl/breda/doen/getipt/in-dit-bijzondere-doolhof-maak-je-dezelfde-keuzes-als-tijdens-de-tweede-wereldoorlog~67182/?utm_source=e-mail&utm_medium=servicemail&utm_campaign=artikelrapport_4dgn_BrabantRemembers

Indebuurt.nl

11-10-2019

Hoe bijzonder: hier maak je een wandeling door het Helmondse verleden

STILLLEVEN, Dutch Design Week, BR vehraal Alex Heldens

NL

https://indebuurt.nl/helmond/doen/hoe-bijzonder-hiermaak-je-een-wandeling-door-het-helmondse-verleden~73703/?utm_source=e-mail&utm_medium=servicemail&utm_campaign=artikelrapport_4dgn_BrabantRemembers

Indebuurt.nl

11-10-2019

Dit wil je zien: een unieke wandeling door het Eindho- STILLLEVEN, Dutch Design NL vense verleden bij Dutch Design Week Week, BR vehraal Jos Coppen

https://indebuurt.nl/eindhoven/doen/dit-wil-je-zien-eenunieke-wandeling-door-het-eindhovense-verleden-bij-dutchdesign-week~90342/?utm_source=e-mail&utm_medium=servicemail&utm_campaign=artikelrapport_4dgn_BrabantRemembers

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

129

Bijlagen

130

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Indebuurt.nl

11-10-2019

Hoe bijzonder: hier maak je een wandeling door het Bossche verleden

STILLLEVEN, Dutch Design Week, BR vehraal Roosje Glaser

NL

https://indebuurt.nl/denbosch/doen/getipt/hoe-bijzonderhier-maak-je-een-wandeling-door-het-bossche-verleden-stillleven~91993/

Nederweert24

12-10-2019

Vier lezingen – één thema: 75-jaar bevrijding van de Peel

BR Verhaal Martien Klaus, Museum Klok en Peel, Death Valley de Peel

NL

https://www.nederweert24.nl/2019/10/12/vier-lezingen-eenthema-75-jaar-bevrijding-van-de-peel/

Omroep Brabant

16-10-2019

75 alles beslissende oorlogsmomenten gevangen in één beeld tijdens de Dutch Design Week

STILLLEVEN, Dutch Design Week

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3085730/75-allesbeslissende-oorlogsmomenten-gevangen-in-een-beeld-tijdens-de-dutch-design-week

NOS journaal

17-10-2019

STILLLEVEN op Dutch Design Week (vanaf 13:06)

STILLLEVEN, Dutch Design Week

NL

https://www.npostart.nl/nos-journaal/17-10-2019/ POW_04056925

Polonia.nl

22-10-2019

Holandia: „Dziękujemy Wam Polacy”. Wędrówka po Bredzie śladami żołnierzy generała Maczka

Maczek Memorial Breda

PL

https://polonia.nl/2019/10/22/holandia-wedrowka-po-bredzie-sladami-zolnierzy-generala-maczka/

Max vandaag

23-10-2019

Rocco Verdult geeft persoonlijke oorlogsverhalen een gezicht

STILLLEVEN, Boek, Dutch Design Week, LocHal

NL

https://www.maxvandaag.nl/sessies/themas/terug-naar-toen/ rocco-verdult-geeft-persoonlijke-oorlogsverhalen-een-gezicht/

Bicycle Dutch

23-10-2019

Cycling through a museum

Oorlogsmuseum Overloon, Fietsbrug Overloon, Liberation Route Brabant

UK, ES, GE

https://bicycledutch.wordpress.com/2019/10/23/cycling-through-a-museum/

Polonia.nl

26-10-2019

Holandia: Dzieci maczkowców mówią. Poznaj nieznane fakty

Maczek Memorial Breda

PL

https://polonia.nl/2019/10/26/holandia-dzieci-maczkowcow-mowia-poznaj-nieznane-fakty/

AD

28-10-2019

Openluchtspektakel Supersum geslaagd: ‘Een heel bijzonder evenement’

Supersum, programma Helden van de Schelde,

NL

https://www.ad.nl/bergen-op-zoom/openluchtspektakel-supersum-geslaagd-een-heel-bijzonder-evenement~ab7503dc/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Dichtbij en Verweg

01-11-2019

BRABANT REMEMBERS ZET MENSEN CENTRAAL IN HET 75E BEVRIJDINGSJAAR

AR-App, STILLLEVEN, Dilemma Doolhof, Fietsbrug Oorlogsmuseum Overloon, Liberation Route Brabant

BE

https://www.dichtbijenverweg.be/2019/11/brabant-remembers-zet-mensen-centraal.html

Plus Minus

16-11-2019

Maczek i Sosabowski inspirują Holendrów

Liberation Route Europe, BR Verhaal Henryk Récko, Generaal Maczek Memorial

PL

https://www.rp.pl/Plus-Minus/311159984-Maczek-i-Sosabowski-inspiruja-Holendrow.html

Weekblad voor Deurne

21-11-2019

Escaperoom met oorlogsthema op basisscholen

Escaperoom, Educatie

NL

https://www.weekbladvoordeurne.nl/20191121/escaperoom-met-oorlogsthema-op-basisscholen

La Stampa

30-11-2019

In Olanda sulle tracce dell’operazione “Market Garden”. E per scoprire la Liberation Route che tocca anche l’Italia

Operation Market Garden, Liberation Route Europe, Museum Bevrijdende Vleugels, Oorlogsmuseum Overloon, Eerdse Molen, Fietsbrug Overloon

IT

https://www.lastampa.it/viaggi/mondo/2019/10/30/ news/in-olanda-sulle-tracce-dell-operazione-market-garden-e-per-scoprire-la-liberation-route-che-tocca-anche-l-italia-1.37808817

RTL Nieuws

04-12-2019

Cadeautjes en vallende bommen: Jos vierde sinterklaas in 1942

BR Verhaal Jos Coppen

NL

https://www.rtlnieuws.nl/nieuws/video/video/4944401/ cadeautjes-bommensinterklaas-1942-oorlog-tweede-wereldoorlog-sinterklaas

Kultur.West

06-12-2019

Onthoud in Brabant

STILLLEVEN

BE

https://www.kulturwest.de/inhalt/erinnern-in-brabant/

AD

12-12-2019

Biesbosch Museumeiland beschrijft de oorlog in 75 verhalen: ‘Achter elk bosje kon de vijand zitten’

Biesbosch MuseumEiland, NL Programma Biesbosch 75 jaar bevrijd

https://www.ad.nl/rivierenland/biesbosch-museumeilandbeschrijft-de-oorlog-in-75-verhalen-achter-elk-bosje-kon-devijand-zitten~a51042638/

AD

23-12-2019

‘Wat zou ik doen in de oorlog? Het Dilemmabos licht je geweten grondig door

Biesbosch MuseumEiland, NL Programma Biesbosch 75 jaar bevrijd

https://www.ad.nl/waalwijk/wat-zou-ik-doen-in-de-oorloghet-dilemmabos-licht-je-geweten-grondig-door~ad0b5bef/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

131

Bijlagen

132

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Dichtbij en Verweg

01-01-2020

BRABANT REMEMBERS: DANSEN MET DE VIJAND [DEN BOSCH]

BR Verhaal, NM Kamp Vught, landgoed Huize Bergen, De Petrus Vught, Design van het Derde Rijk,

BE

https://www.dichtbijenverweg.be/2020/01/brabant-remembers-dansen-met-de-vijand.html

Omroep Brabant

16-01-2020

Activiteiten rond 75 jaar bevrijding trekken veel bezoekers ook onder jongeren

Museum Bevrijdende NL Vleugels, Oorlogsmuseum Overloon, OMG2019, Liberation Route Brabant, Dilemma Doolhof, STILLLEVEN, Dutch Design Week, LocHal, AR-App

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3138472/activiteiten-rond-75-jaar-bevrijding-trekken-veel-bezoekers-ook-onder-jongeren

NRIT Media

03-02-2020

Herdenking WO2 trekt veel bezoek in Brabant

Dilemma Doolhof, STILLLEVEN, Boek, Liberation Route Brabant, Supersum, OMG2019, Musea, Maczek Memorial, De Kunst van Vrijheid, Fietsbrug Oorlogsmuseum Overloon

NL

https://www.nritmedia.nl/kennisbank/42199/Herdenking_ WO2_trekt_veel_bezoek_in_Brabant

Musical Journaal

13-02-2020

Muziektheaterspektakel ‘Strijders’ in oorlogsmuseum ‘Bevrijdende Vleugels’

Strijders, Museum Bevrijdende Vleugels

NL

https://www.musicaljournaal.nl/muziektheaterspektakel-strijders-in-oorlogsmuseum-bevrijdende-vleugels/

My Daily Shot of culture

27-02-2020

De lekkerste shotjes cultuur in maart!

De Kunst van Vrijheid

NL

https://mydailyshotofculture.com/2020/02/27/de-lekkersteshotjes-cultuur-in-maart/

Omroep Brabant

27-02-2020

Omroep Brabant maakt 5 keer kans op een NL Award

Mini-documentaires

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3163201/omroepbrabant-maakt-5-keer-kans-op-een-nl-award

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

Dichtbij en Verweg

01-03-2020

CultuurSnuiver

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

BRABANT REMEMBERS: 5 X WAAROM JE OOK IN 2020 Dilemma Doolhof, STILLLE75 JAAR BEVRIJDING VIERT IN BRABANT VEN, Maczek Memorial Breda, Blind Walls Gallery, NM Kamp Vught, De Kunst van Vrijheid, Biesbosch MuseumEiland

BE

https://www.dichtbijenverweg.be/2020/03/brabant-remembers-5-x-waarom-je-ook-in.html

mrt-20

IN GESPREK MET OORLOGSERFGOED VAN 75 JAAR GELEDEN

De Kunst van Vrijheid, Fietsroute Aan de Andere Kant,

NL

https://cultuursnuiver.com/brabantremembers

Canadahistory.ca

mrt-20

A grateful Nation

Liberation Route Europe, Slag om de Schelde, programma Helden van de Schelde, Dilemma Doolhof

CAN

print

Legion Magazine

mrt-20

What would you do?

Dilemma Doolhof, Liberation Route Europe, Slag om de Schelde, programma Helden van de Schelde

CAN

https://legionmagazine.com/en/2020/03/what-would-youdo/

Zuiderlucht

01-03-2020

"#agendatip Crossing Time | Indrukwekkende kunstinstallatie bij Nationaal Monument Kamp Vught"

De Kunst van Vrijheid, NM Kamp Vught

NL, BE https://us12.campaign-archive.com/?e=&u=214d18c5ea31c68bb567921d3&id=7305ea818a

Margriet

02-03-2020

Mijn verhaal: ‘Mijn moeder deelde haar geschiedenis zonder de oorlog allesoverheersend te laten zijn’

BR Verhaal Mientje Proost

NL

https://www.margriet.nl/persoonlijk/marlies-moeder-geschiedenis-oorlog/

Het Klaverblad

06-03-2020

AFGELAST De Kunst van Vrijheid, NM Kamp Vught van 6 t/m 28 maart

De Kunst van Vrijheid, NM Kamp Vught

NL

https://www.hetklaverblad.nl/algemeen/de-kunst-van-vrijheid-nm-kamp-vught-van-6-t-m-28-maart/

Omroep Brabant

07-03-2020

'Wachten tot het eindigt', diep in de Biesbosch wachten twee 'mensen' op betere tijden

Biesbosch MuseumEiland, De Kunst van Vrijheid,

NL

https://www.omroepbrabant.nl/nieuws/3167773/wachtentot-het-eindigt-diep-in-de-biesbosch-wachten-twee-mensenop-betere-tijden

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

133

Bijlagen

134

Bijlage 5 Excel met publicaties (excel / table) • NRC Bijlage • Bijlage BN de Stem 75 jaar vrijheid • Internationale persbezoeken

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

Het Kontakt

08-03-2020

Kunstwerk Biesbosch: wachten op het einde van de oorlog

De Kunst van Vrijheid, Biesbosch MuseumEiland

NL

https://www.hetkontakt.nl/regio/heusdenenaltena/223859/ kunstwerk-biesbosch-wachten-op-het-einde-van-de-oorlog

NRIT Media

09-03-2020

Brabant herdenkt bevrijding met vier kunstinstallaties

Roadmovie, De Kunst van NL Vrijheid, Biesbosch MuseumEiland, Dilemma Doolhof, STILLLEVEN, Maczek Memorial Breda

https://www.nritmedia.nl/kennisbank/42350/brabant-herdenkt-bevrijding-met-vier-kunstinstallaties

My Daily Shot of culture

09-03-2020

Jip bezoekt kunst installatie @Nationaal Monument Kamp Vught

De Kunst van Vrijheid, NM Kamp Vught

NL

https://www.facebook.com/watch/?v=1334234156778195

AD

10-03-2020

Nieuw kunstwerk ‘Waiting for it to end’ bij het Biesbosch Museum

Biesbosch MuseumEiland, De Kunst van Vrijheid,

NL

https://www.ad.nl/rivierenland/nieuw-kunstwerk-waiting-forit-to-end-bij-het-biesbosch-museum~a0af2618/

Thuismuseum

apr-20

Online rondleiding door Biesbosch MuseumEiland

De Kunst van Vrijheid, Biesbosch MuseumEiland

NL

https://www.thuismuseum.nl/biesbosch-museumeiland/

Archeologie Maga- apr-20 zine

In de voetsporen van de Canadese Bevrijders

Liberation Route Europe, Slag om de Schelde, programma Helden van de Schelde

CAN

print

NRC

29-04-2020

75 jaar vrijheid: hoe om te gaan met erfgoed dat blijft schuren?

De Kunst van Vrijheid, NM Kamp Vught,

NL

https://www.nrc.nl/nieuws/2020/04/29/erfgoed-dat-blijftschuren-a3998187

Good Times Magazine

mei-20

Travel & Leisure: The Netherlands Remembers

Liberation Route Europe, Slag om de Schelde, programma Helden van de Schelde

CAN

print

Linda.nl

05-05-2020

ONTWERPER SCHETST PERSOONLIJKE VERHALEN UIT TWEEDE WERELDOORLOG MET 75 MAQUETTES

STILLLEVEN, Dutch Design Week, BR Verhaal, Boek, LocHal

NL

https://www.linda.nl/nieuws/maquettes-kunstproject-tweede-wereldoorlog-rocco-verdult/

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

PLATFORM

DATUM

TITEL

ONDERWERP(EN)

LAND

URL

The Chronicle Herald

mei-20

Remembering Canada's - and Atlantic Canada's - contributions to Victory in Europe

Slag om de Schelde

CAN

https://www.thechronicleherald.ca/lifestyles/regional-lifestyles/remembering-canadas-and-atlantic-canadas-contributions-to-victory-in-europe-447513/

History of War magazine

31-okt

Footsteps of the Liberators

Maczek Memorial Breda, Liberation Route Europe, Operation Market Garden,

UK, USA, CAN

https://issuu.com/futurepublishing/docs/how74.issuu/14

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

135

Bijlagen

BESTUUR DAGELIJKS BESTUUR Ton Rombouts (voorzitter) Ad de Kroon (secretaris) Bert Mertens (Penningmeester) NATIONAAL MONUMENT KAMP VUGHT Jeroen van den Eijnde OORLOGSMUSEUM OVERLOON Erik van den Dungen BEVRIJDENDE VLEUGELS Mark van Pelt (tot 1 augustus 2020)

ADVISERENDE GREMIA

RAAD VAN ADVIES

INHOUDELIJKE RAAD

Rocco Verdult, Marianne Muller, Michiel van Veen

Arnoud-Jan Bijsterveld, Harco Gijsbers, Jan van Oudheusen, Jack Didden, Ad van den Oord, Moniek Hover

EXTERNE ADVISEURS

STICHTING CROSSROADS BRABANT ’40-’45

FINANCIËLE PARTNERS

GENERAAL MACZEK MUSEUM Ivo Rigter PROGRAMMADIRECTEUR CROSSROADS

STICHTING BEVRIJDING BRABANTSE WAL Frans de Vos ADVISERENDE LEDEN Erfgoed Brabant - Patrick Timmermans VisitBrabant - Heleen Huisjes

ERFGOED BRABANT

VISITBRABANT

UITVOERENDE ORGANISATIES

Bijlage 6 Governance overzicht

136

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Partijen bereiken via via, actief en via call to proposal

Eerste (door)verwijzing via website

PARTIJ X PROJECT

PARTIJ X VERHAAL

WEBSITE MET VOORWAARDEN EN FORMAT VOOR AANVRAGEN

Partijen bereiken via via, actief en via call to proposal

Eerste (door)verwijzing via website

Toetsing op volledigheid en voorbereiden voor overleg met Raad van Advies

PROGRAMMADIRECTEUR CROSSROADS

COÖRDINATOR ERFGOED BRABANT

Opslaan in Brabant Cloud, voorsorteren op canon, potentiële canonverhalen naar Inhoudelijke Raad

Toetsing aan criteria positief/negatief advies inclusief(hoogte) financiële bijdrage

RAAD VAN ADVIES

INHOUDELIJKE RAAD

Toetsing aan Crossroads criteria, toetsing aan historisch perspectief, positief/negatief advies onderdeel canon

samenwerkingsprojecten Besluitvorming

VFONDS

STICHTING CROSSROADS BRABANT ’40-’45

Besluitvorming

Koppelt besluitvorming terug aan x en zorgt voor coördinatie uitvoering en marketing

PROGRAMMADIRECTEUR CROSSROADS

ERFGOED BRABANT

Koppelt besluitvorming terug aan y en stemt verhaal af coördinator Crossroads voor uitwerking

Bijlage 7 Flowchart beslissingen externe verzoeken

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

137

GEORGE & URSULA LEVY’S LIFE CHANGED HERE

DANK

”In mijn nieuwjaarstoespraak van dit jaar heb ik namens het provinciebestuur grote dank overgebracht aan programmadirecteur Femke Klein en haar team voor het fantastische werk dat zij hebben verricht.

Ik besef dat veel instanties hier ook een grote bijdrage aan hebben geleverd. Ook hen wil ik bedanken voor hun grote inzet en betrokkenheid. Duizenden vrijwilligers verspreid over heel Brabant hebben zich belangeloos ingezet om 75 jaar leven in vrijheid tot een succes te maken.

Vrijwilligerswerk is het cement van onze samenleving. Dat is een groot compliment waard.”

Commissaris van de Koning Wim van de Donk

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

139

DANK

Een provinciaal project als dit kan alleen een succes zijn als heel veel mensen hieraan meewerken. Grote dank gaat daarom uit aan alle vrijwilligers en professionals onder andere verbonden aan de gemeenten, musea, heemkundekringen en memorials die van het herdenken en vieren ieder jaar een bijzondere gebeurtenis maken. Meer specifiek willen we graag de volgende personen bedanken:

Aad Wagenaar, Aafje Schut, Aart Bolhuis, Ad Cosijn, Ad de Kroon, Ad Heijblom, Ad Hermens, Ad Otten, Ad van de Ven, Ad van den Oord, Ad Vogels, Adriënne, Adriënne Graumans, Alex Heldens, Alex van Happen, Ammar Alkhatib, Andries Boer, Anja Kleinpenning, Anja Spaninks, Ankie Joos, Ankie Petersen, Anna Raadsveld, Anna Zwezerijnen, Anne Graumans, Annelieke Kelderman, Anne-Marie van Oosteren, Anne-Ruth Groen, Annet Betsalel, Annette Haas-Bruining, Anne-Wil Maris, Ans Jager, Ans Wyenberg, Anton Ganzeboom, Arina Rengelink, Arjan Hamoen, Arnoud Reijnen, Arnoud-Jan Bijsterveld, Barbara Berkhout, Barbara Boender, Bart Maas, Bart van der Ven, Bas Brinkman, Bas Zijlmans, Ben Lamers, Bep Jagers, Bert Doedens, Bert Mertens, Birgit Barten, Bozena Rijnbout, Brigitte de Kok, Brigitte Koevering, Britt Jennissen, Carla van Meegen, Carlino Wolfs, Caroline Belt, Caroline Raaijmakers, Cecile Post, Cees Slegers, Cees van den Broek, Charlotte de Lucht, Christel Rampen, Christine Connerty, Christophe van der Maat, Clemens Weijmans, Coen Nieuwenhuyzen, Coen Schuurmans Stekhoven, Cor Segers, Corinne Kamermans-Elenbaas, Corné Rommens, Corne van den Broek, Corrie Bastiaansen, Danielle de Jongh, Dasja Abresch, Davy Jansen, Dennis Elbers, Desiree van Beurden, Dick Everaarts, Dick Verheijen, Diewertje de Nigtere, Dineke Mersie - du Cloo, Diny van Vliet, Dora Boerenkamp - Michiels, Doret Eeken, Drew Dornstadter, Ed Post, Ed van den Broek, Ed Winters, Edwin Popken, Eefje Heiblom, Elias van der Plicht, Elize & Erwin Janssen, Ellis Horck, Elly van Loon - van de Moosdijk, Emiel van der Laan, Emma van Zoonen, Emy Thorissen, Eric Alink, Erik Jansen, Erik Somers, Erik van den Dungen, Erik Wigmans, Esther van Adelberg, Eva Geelen, Evelyn Aarts-Houtriet, Fabio Tat, Familie Sonnemans, Felix Zielinski, Femke Klein, Ferdi Das, Floor Snels, Floor Vermeer, Floris van den Hoek, Foppe de Lang, Francisca Priem, Frank Horvers, Frank Petter, Frank Strolenberg, Frank van Dijk, Frank van Doorn, Frank Vermulst, Frans de Vos, Frans Ruczinsky, Fransica Priem, Frederik Hilwig, Gabrina Kikkert, Geertje Koopman – Troostwijk, Gerard Verdonschot, Gerdi Verbeet, Gerrie Peters, Gert-Jan Jacobs, Giel Janssen, Gijs Timmermans, Hadewijch Zwart, Hanne Banki-Brogtrop, Hanneke Verberne, Hannie Visser-Kieboom, Hanny Sleegers, Hans Beks, Hans Sonnemans, Hans Stumpel, Hans van Alphen, Hans Vereijken, Harco Gijsbers, Harm Dovens, Harry Smits, Harry van de Loo, Hay Geurts, Hein Klemann, Hein van Kemenade, Hein Veld, Heleen Huisjes, Henk Boons, Henk de Jong, Henk Goris, Henk Kruithof, Henk Smit, Henri Swinkels, Hetty van den Tillaart, Hildegard Assies, Huib Spoorenberg, Huibert Wilschut, Ies Schute, Ine de Win, Inge Peeters - d’Hondt, Inge Sprangers, Irene van Kemenade, Iris Courage, Isabel van Amelsvoort, Ivka Orbon, Ivo Rigter, Jack Didden, Jack van der Sanden, Jan Burgers, Jan de Wit, Jan Huismans, Jan Kilsdonk, Jan Kuijpers, Jan Oudheusden, Jan Peels, Jan van Kooten, Jan van Oudheusden, Jan van Wijk, Jan Wagemakers, Jan Willems, Janine Caalders, Janine Verster, Janna van den Berg, Janneke Kennis, Jeanne Hoevenaars-Voets, Jean-Paul Horsch, Jelle van de Graaf, Jemma Land, Jeroen Everaert, Jeroen Rokven, Jeroen Smarius, Jeroen van Beers, Jeroen van den Eijnde, Jeroen Veldkamp, Jesper de Raad, Jessica Gommers, Jessica Rits, Jetske van der Veen, Jo Claessen, Jochem Derks, Joël Stoppels, Joep Horevoorts, Joep Snijders, Joep van der Velden, Joep Vogels, Johan Biemans, John Meulenbroeks, Jojanneke van Zandwijk,

140

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Jolanda Rubens, Jolijn Brouwers, Jolijn Krijger, Joline Vriens, Joop Derks, Joost Findhammer, Jos Bogaerts, Jos Coppen, Jos Creusen, Jos de Ruig, Jos Vermunt, Jose Hofs, Joyce Willegers - De Krom, Judith Vlassak, Judith Vriens, Juriaan van Waalwijk, Jurriaan de Mol, Karel Gaethofs, Karel van Soest, Kathelijne van Thiel, Kees de Korte, Kees Hendrikx, Kees Kappers, Kees van Rooij, Kim Bogaerts, Kim Don, Kim van Vlerken, Koen van Groesen, Koos Nieuwenhuizen, Lara Boon, Lars van Lier, Laura Hondebrink, Laura Hondebrink, Laureen van der Horst, Laurie Wolffs, Leo Hoeks, Leon Timmermans, Leonard van den Berge, Lex Lensink, Lia Dongen - Rockx, Lia van Dongen - Rockx, Lian van Erp, Lidwien Hupkens, Lidwien Schrage, Liesbeth Hoeven, Liesbeth Prijt, Liesbeth Sparks, Lieve van Thiel, Lilian Calame, Linda Bes, Lisanne Vos, Lisette Mattaar, Lisette van Bragt-Braat, Lissa van Lavieren, Lout Donders, Luuk van Kuringen, Lynn Jennissen, Lysanne van Esch, Maan Leo, Maarten van den Broek, Maarten van Rooij, Maher Hajjkaddour, Manon Lootens, Mara Grandia, Marc Kocken, Marc Verbeek, Marcel Bijnen, Marcel Louman, Marcel van Beijnen, Marcel van der Pol, Marcel Wendrich, Marcel Wendrig, Marco Duijvelaar, Marek Sengers, Marianne de Bie, Marianne Muller, Marianne van de Sloot, Marie Louise van der Heijden, Marieke Berkvens, Marieke Meeuwenoord, Marieke Muller, Marieken Horvers, Marielle Houben, Marie-Louise van Mook, Marie-Louise Vriens-Meeuwis, Mariet Sonnemans, Marietje Kooistra - Kruijf, Marietje van der Heijden, Marike Oomen, Marisa Tempel, Marius Gosschalk, Marjolijn Leijtens, Marjon de Graaf - Glaser, Mark Scheepers, Mark van den Broek, Mark van Pelt, Marlies Bolhoven, Marlies Hooijschuur, Marlon van den Bergh, Mart de Kruif, Mart van Eert, Martien Klaus, Martijn Van Kuijk, Martin Stumpel, Marty van Nooij, Mary Heessels, Masha van Kempen, Matthijs van Oosten, Mechtild Stultiens - van Straaten, Mees Bes, Merlijn van Zoonen, Michelle Hillebrand, Michelle Kant, Michiel van Hattum, Michiel van Veen, Mieke Roozen, Mieke van Opstal, Mirna van Dijk, Mitch Goelen, Moniek Hover, Monique Arts, Monique List - de Roos, Nanda Kers, Nanie Fleer, Natalie van Bijsterveldt, Natasja Paulssen, Natasja Vogels, Neel Oonincx, Nel Eichholtz-van Gils, Nelleke de Moor, Nettie van de Langenberg, Nick van Hak, Nico Groenbergen, Nico Hooijschuur, Niels Vos, Niels Weitkamp, Nikki Mac Gillavry, Olaf Lootens, Olav Reijers, Olga Jonk, Pascale Houde, Patrick Feijen, Patrick Timmermans, Paul Glaser, Paul Huismans, Paul Versijp, Pepijn van Thiel, Peter Bak, Peter Haagh, Peter Kemp, Peter Kruk, Peter van Beek, Peter van der Linden, Peter van Opstal, Peter Verhulst, Petra Robben, Petra van der Elst, Petra Veraart, Piet Peters, Piet Snijders, Pieter Huijsmans, Pieter Leendertse, Pieter Verstijnen, Pim Monné, Pim Sybesma, Quincy Hopmans, Raf Bes, Raoul de Zwart, Raymond Borsboom, Raymond van der Wouw, Rejin Mustafa, Rémi Praud, Rene Bastiaanse, René de Ridder, René Hollaers, René Meeuwis, Rene ten Dam, Rian Anssems, Rianne Leenders, Richie Lemlih, Rick Kieboom, Rick Schalkx, Rien van Broekhoven, Riet Overbeeke, Riet van Os, Rinus Rasenberg, Rob Mulder, Rob van Putten, Robert Croll, Robert W. Catsburg, Robin van der Vaart, Rocco Verdult, Rolf Vonk, Romy van Voren, Ronald Rademakers, Ronald Roelofs, Ronald van Elderen, Roxanne Biedermann, Rutger Ballhaus, Ruud Verstraten, Ruurt van der Wel, Sanne Dröge, Sanne van Ettinger, Scott Durno, Sef Sweegers, Sija Leijtens – de Geus, Silva Munsters, Simon Heijmans, Sjoerd Ewals, Sjoerdtje Schaap, Sonja Garenfeldt, Sophie Beer, Soraya Viana Ferreiro, Stef Traas, Stephan Grilis, Suzanne Slachmuijlders, Sybolt Harkema, Tamara Ernst, Tessa Smeulers, Thelma van den Akker, Theo Meulendijks, Theo Rombouts, Theo Verwimp, Theun Mosk, Tjeu Cornet, Tom Snijders, Tom Timmermans, Tomas Snels, Ton Heerts, Ton Rombouts, Tony Vaessen, Toon Geurts, Trudy van Gurp, Truus, Veronique de Kort, Viktoria van Krieken, Viktorien van Hulst, Vincent Kooijman, Vincent Neveu, Vincent van Zon, Walter Vermeer, Wanda van Riet, Wandy Smigielski, Ward Rennen, Wessel Stroober, Wiard Molenaar, Wick Bannenberg, Wieger Windhorst, Willem Biermans, Willem de Leeuw, Willem Krzeszewski, Willemijn van Hees, Willem-Jan Brabers, Willy Sweens, Wilma Schrover, Wilma Vogels, Wils Verberne, Wim Goossens, Wim Klinkert, Wim van de Donk, Wout van Aalst, Wouter Hinrichs, Wouter van Gorp, Xander Beks, Yfke Koolhaas, Yve de Vries, Yvonne Ensink, Yvonne van Eerenbeemt.

Colofon

Dit is een uitgave van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 Redactie Caroline Belt Femke Klein Jeroen van den Eijnde Ad de Kroon Pieter Huijsmans Eindredactie Rik Janssen Vormgeving Tomas Concept + Creation Fotografie Anna van Kooij Karin Jonkers Carin Deben Hans van der Meer Sebastiaan ter Burg

Dit verslag is gepubliceerd door Stichting Crossroads Brabant ’40-’45. Van dit jaarverslag is een kleine oplage gedrukt. Het digitale bestand is gepubliceerd op de website en online kanalen van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45. Aan deze publicatie kunnen geen rechten worden ontleend. Opmerkingen of vragen bij deze publicatie graag richten aan info@brabantremembers.com.

142

BRABANT REMEMBERS 75 LEVENSVERANDERENDE OORLOGSVERHALEN

Dit is het eindverslag van Stichting Crossroads Brabant ’40-’45 over haar werk in de periode eind 2016 tot en met juni 2020. ©2020 ’s-Hertogenbosch - Stichting Crossroads Brabant ’40-’45