27 minute read
SONNOTLAR Fotoğraflar ....................................................................................... 111 Dizin ................................................................................................. 131
SON NOTLAR
T. Swietochowski, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe RusAY.erbaycxını, (çev. N. Mert), Bağlam Yayınlan, (İstanbul 1988), s. 20. 2 Z.V. Togan, "Azerbaycan", İA., c. il, (1961), s. 115. 3 D. Çelik, "XIX. ve XX. yüzyıllarda Azerbaycan'', B, sayı 3 (1996), s. 60. 4 Z.M. Büniyatov, "Azerbaycan", DİA., c. iV, s. 322; N. Devlet, Çağdaş Türkiler, Çağ Yayınlan, (İstanbul 1993), s. 271. 5 Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyab, (Bakı 1994), s. 569. 6 Car-Balak.en Azerbaycan' da tarihi bir bölgedir. Dağıstan, Gence Hanlığı ve
Gürcistan1a sınırdaşbr. 1803'te Gürcistan'daki Rus ordusu Tümgeneral
V.S. Gulvakov kumandanlığı albnda Car Balaken'e hücum etti. Yerli halk,
Çar ordusuna karşı mukavemet gösterdi. Gulvakov'un öldürülmesinden sonra Çar'ın vereceği cezadan çekinen halk 1804'te temsilcilerini Tiflis'e göndererek Rusya'nın hakimiyetini kabul ettiklerini ve yılda 220 pud ipek vereceklerini söylediler. Car-Balak.en 183o'dan sonra eyalet haline getirildi. 7 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 570. 8 S.Tekiner, "Azerbaycan Türkleri", D, sayı 60 (1970), s. 6. Gence şehrinin adı Yelizavetpol olarak değiştirildi. M.Saray, Rus İşgali Devrinde Osmanlı Deuleti ile Türkistan Hanlıklan Arasındaki SiyasiMünasebetler (17751875), 1TK, (Ankara 1994), s. 136.
9 Azerbaycan Tarihi (En Gedim Dövrlerden XX. Esrin Evvellerine Geder),
Elm Neşriyab, Bakü 1993, s. 203; S.Tekiner, "İşte, Azerbaycan tarihi ve kültürü böyle tahrif ediliyor", D, sayı 4 (1956), s. 64. '0 Azerbaycan Tarihi, (Bakü 1994), s. 575. 11 H. Baykara, Çarlık Rusyasının Azerbaycanda Yapbğı İstila Savaşları, TK, sayı 19 (Mayıs 1964), s. 24. 12 Azerbaycan Tarihi (Uzak Geçmişten 1870 ci İllere Geder), Öğretmen
Neşriyat, (Bakı 1996), s. 602-610. 13 AN. Kurat, Rusya Tarihi (Bw;langıçtan 191fye Kadar), TTK, (Ankara 1993), s. 323; N. Devlet, "Azerbaycan ve Diğer Kafkasya Türkleri", TM, sayı 6 (Ağustos 1994), s. 49. 14 AN. Kurat, Türkiye ve Rusya,A.Ü.Basımevi, (Ankara 1970), s. 57, 208. •s Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 577•6 M. İsmail, Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neşriyab, (Bakı 1993), s. 217; S. Oğan, Azerbaycan (İktisadi Bünyesi, Ürünleri, Telefonları ve Adresleri İle Bütün Müesseselerı), TDAV, (İstanbul 1992), s. 3-4. '7 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1993), s. 208. 18 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 585-586. •9 M. İsmail, a.g.e., s. 225,227. 20 A.N.Kurat, Rusya Tarihi, s. 339. 21 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1993), s. 211. 22 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 596. 23 M.İsmail, a.g.e., s. 219,236, 228. 24 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 603. 25 Kaçak Nebi (1854-1895): Zengezur kazasının Aşağı Mollu köyünde doğan
Nebi 19. yy halkkahramanıdır. Çocukluğıında çobanlık yapan Nebi daha sonra işçi olarak çalışb. Köylülerin ellerindeki topraklan almaya çalışan beylere karşı mücadele ettikten sonra kaçak durumuna düştü. Nebi köylülerden birlik oluşturarak Nahçıvan ve Zengezur bölgelerinde çar memurlarına ve beylere karşı fiili mücadele etti. Kaçak Nebi köylülerin haklarını müdafa eden, zenginlerden alıp, fakirlere veren bir kahraman olarak tanınıyordu. Çar hükümeti Kaçak Nebi ve adamlarını yakalamak için tam 20 yıl uğraşb. 1895 'te Kerbela'dan dönerken öldürüldü. Halk
Kaçak Nebi adına türküler yakıp, destanlar söyledi. Kaçak Nebi, ASE, c.
III, (1979), s. 104; Kaçak Nebi destanı için bkz. TürkiyeDışındaki Türk
Yayınlan, (Ankara 1992), s. 385-390. 26 Bunlardan başka Çarlık hükümetinin Zengezur'da Kaçak Murtaza ve Cebrail kazasında Kaçak Süleyman ile mücadelesi 25 yıl sürmüştür. M. S.Aran, Azerbaycan ve Rusya, D, sayı 37 (1964), s. 39. 27 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 604. 28 M. İsmail, a.g.e.,s. 246. 29 Azerbaycan Tarihi, (Bak 1994), s. 605.
3° M. İsmail, a.g.e., s. 248-249. 31 SA Zenkovsky, Rusya'da Pan Türkizm ve Müslümanlık, ( çev. i. Kantemir ),
İstanbul 1983, s. 82. 32 Azerbaycan Tarihi, (Bakı 1994), s. 607, 609, 615. 33 H. Baykara, "Azerbaycan Rönesansını Yapanlardan AA Bakıhanlı", TK, sayı 26 (1964), s. 96. 34 M. İsmail, a.g.e., s. 229. :ıs H. Ahmedov, XIX. Asır Azerbaycan Mektebi, Maarif Neşriyab, (Bakı 1985), s. ıo, 16. 36 A Caferoğlu, "Azerbaycanda Maarif Hareketleri", TK, sayı 18 (Nisan 1964), s. 133. 37 H. Baykara,Azrebaycanda Yenileşme Hareketleri, TKAE, (Ankara 1966), s. 114. 38 Tagiyev hacca zengin olduktan sonra gitti ve "Milyoner Hacı" olarak tanınmaya başlandı. N.Keykurun, Azerbaycan İstiklal Mücadelesinden Hatıralar (1905-1920), (Ankara 1998), s. 179. 39 Dadaş Memmedzade, Milyonçunun Uşaqlıq İlleri, Şirvanneşr, (Bakı 2000), 3-9. 4° N. Nerimanov, Hacı Zeynelabidin Tagiyev'in ... , s. 22-23. 41 Manaf Süleynamov, Azerbaycan Milyonçula11: Hacı Zeynelabidin Tağıyev, Gençlik, (Bakı 1996), s. 3. 42 Buradaki bilgiler ve yapılan secere Tagiyev'in torunlan Prof. Resıni Asadoğlu Abdullahyev ve Fabma İsmail kızı Tagiyeva tarafından hazırlanmışbr. M. Süleymanov, Neft Milyoncusu, Azerbaycan Neşriyab, (Bakı 1996), s.
151. 43 Aşir Beşiroğlu, Hanımın Sevimlisi, Bakü, Teknur, 2012, s. 12. 44 M. İsmailov-M. İbrahimov, Azerbaycav Neft Senayesinin İngılabagederki
Tarihi, Elm Neşriyat, (Bakü 1991), s. 40-4ı.
45 T. Swietochowski, a.g.e., s. 39. 46 R. Gouliev, Petrol ve Politika, (çev. F. Feran), (İstanbul 1997), s. 22-23. 47 M. İsmailov-M. İbrahimov, Azerbaycan Neft ... , s. 108-109. 48 R. Gouliev, a.g.e., s. 24. 49 a.g.e., s. 25. 50 N. Sanahmetoğlu, a.g.e., s. 19; J. D. Henry, a.g.e.,s. 82-91. 51 T. Swietochowski, a.g.e., s. 39. 52 R. Gouliev, a.g.e., s. 27. 53 N. Sanahmetoğlu, a.g.e., s. 21; AAltstadt, The Azerbaijani Turkish Community of Baku Before World War I, (basılmamış doktora tezi),
Chicago 1983, s. 178-179; B.D. Seyitzade, a.g.m., s. 29. 54 Servet ve Sehavetle Meşhur Cenab Hacı ZRyn.elabidin Tagiyevin Tercüme-i Ahvali, (Bakü 1993), s. 11-13; N. Nerimanov, a.g.e., s. 24; Azerbaycan Tarihi, (Bakü 1993), s. 219. ss J. D. Henıy, a.g.e., s. 97. 56 H. Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, Gençlik basımevi, (İstanbul 1975), s. 42. 57 M. İbrahirnov, "XIX Yüzyılın Sonları XX Yüzyılın Başlarında Azerbaycan
Petrol Sanayisinde Milli Sermaye Problemi", A, sayı 276 (Kasım-Aralık 1990), s. 34-35. 58 T. Swietochowski, a.g.e., s. 4ı. 59 G. İlkin, Bakı ve Bakılılar, Zaman neşriyat, (Bakü 1998), s. 160. 6o a.g.e., s. 61. 61 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 64-66. 62 G. İlkin, Bakı ve Bakılılar, s. 141-142; M. Süleymanov, a.g.e., s. 35-36; J. D. Henıy, a.g.e., s. 113-116. 63 G. İlkin, a.g.e, s. 132. 64 N. Nerimanov, a.g.e., s. 31-33. 65 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 80. 66 a.g.e., s. 77-78. 67 G. İlkin, Şahsiyyet, s. 9-10. 68 M. Süleyrnanov, H. Z. Tagiyev, s. 30. 69 R. Rundenva, "H.Z. Tagiyev Adına Fabrik", Günay, (4 Temmuz 1996),
s. 3. 1° M. İsmail-M. İbrahimov, El Atası, s. 98-99. 11 R. Rudneva,a.g.m., s. 3.
"' M. Süleyrnanov, a.g.e., s. 31. 73 Teyyub Qurban, Ömür Yollan, OLNPKT, (Bakü 2013), s. 103. 74 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 99-101. 75 AL.Altstadt, The Azarbayanı Turks, Hoover Institution Press, (California 1992), s.24;Servet ve Şehavetle ... ,s. 24; Azerbaycan' da Petrol ve Z.eynelabidin
Tagiyev", Ka, sayı 17 (1976), s. 50. 76 M. Bala, Milli AzerbayÇ{ln Devleti, (1938), s. 19ı. n R. Rudneva, a.g.m., s. 3. 78 M. Süleyrnanov, a.g.e., s. 32. 79 H. Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, s. 52.
80 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 90-91.
81
82
83 M. Süleymanov, a.g.e., s. 13.
M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 93-94.
B.D. Seyitzade, "Azerbaycan Burjuvazisi ve İdeolojisi Savunucuları XIX ve XX Yüzyılların Eşiğinde", A, sayı 276 (Kasım-Aralık 1990 ), s. 30. � N. Sanahmetoğlu, Azeri-Ermeni İlişkileri 1905-1920, (M.Ü. Türkiyat
Araşbrmalan Enstitüsü, Basılmamış doktora tezi, İstanbul 1996), s. 15. 85 G. İlkin, Şehsiyyet, (Bakü 1995), s. 10-1ı. 86 G. İlkin, a.g.e., s. ıı-12. 87 a.g.e., s. 104-105. 88 "Tagiyev Balıg Sanayesi", ASE, c. IX, (1986), s. 122. 89 Beşiroğlu, a.g.e., s. 23. 90 M. Süleyrnanov, a.g.e., s. 4. 91 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 109-112.
92
M. İbrahimov, a.g.m., s. 36. 93 Beşiroğlu, a.g.e., 24. 94 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 103. 95 Azerbaycan Tarihi, (Bakü 1994), s. 617. 96 Azerbaycan'da Halk Maarifinin İnkisaf Yolu, Azemeşr, (Bakü 1945), s. 7; E. Tagiyev,Azerbaycan'daMektep Tarihi, MaarifNeşriyab, (Bakü 1993), s. 69. 97 H. Ahmetov, XIX Asır Azerbaycan Mektebi, s. 218. 98 M. İsmail-M. İbrahimov, El Atası, s. 21.
99 a.g.e., s. 22-23.
100 M. Süleymanov, HZ. Tagiyev, s. ı9. Kız Okulunun açılış izninin il.
Nikola'nın taç giyme töreninde Tagiyev tarafından alındığı belirtilmektedir.
H. Baykara, Azerbaycan'da Yenileşme Hareketleri, s. 146. 101 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 25-26; Nerimanov, a.g.e., s. 3ı. 102 Nerimanov, a.g.e., s. 31. 103 M. Süleymanov, a.g.e., s. 21. 104 Ahund Mirza Ebu Turab (?-1910) Bakü'nün Emirhanciyan köyünde doğdu. Medine' de eğitim gördü. Arapçası çok iyiydi. Hayat'ta makaleleri yayınlandı. İslam dininin fanatiklerden kurtarılması ve hurafelerden arındırılması için çalışmalar yaptı. Makalelerinde insanların eğitilmesi ve birlik olmaları konularını işliyordu. En meşhur eseri İslamın Tefrigesi Sebeblen'dir. G. İlkin, Şehsiyyet, s. 47-48. 105 Ahund Mir Muhammed Kerim Mir Caferzade (1853-1938) Eğitimini
Bağdat'ta tamamladı. Kur'an'ı Azerbaycan Türkçesine tercüme etti.
Dini fanatizme ve hurafelere karşı çıkan makaleler yazıyordu. Hayır
Cemiyetlerinde aktif rol aldı. Hayatını büyük kısmını tercüme yapmaya ayırdı. Salip Muharibesi adlı bir tarih kitabınından başka basılmamış birçok eseri vardır. G.İlkin, a.g.e., s. 50-5ı. 106 Ahund Molla Ruhullah (1850-1912): Bakü'nün Novhana köyünde doğdu.
Eğitimini Kazvin'de tamamladıktan sonra Bakü'deki Hacı İmam Ali
Mescidinde imamlığın yanında Müslüman-Rus Okulunda İslami ilimler dersleri veriyordu. Dinde yeri olmayan hurafelerle ve bunları savunan dinadamlarıyla mücadele etti. Bakü' de birçok gazetede çıkan makalelerinin yanında İstanbul' da çıkan Malumat gazetesinde de makaleleri yayınlandı.
Eğitimin yayılması, özellikle de çocukların okutulması için çalışmalar yaptı. Hayır Cemiyetlerinde faal görevler aldı. 1912'de evinde namaz kılarken öldürüldü. G. İlkin, a.g.e., s. 52-55. ı07 M.Silleyrnanov, a.g.e., s. 23-24. 108 M.Süleymanov, a.g.e., s. 14. •09 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 24. 110 M. Süleymanov, a.g.e., s. 14. 111 Ş. Mehdiyev, "Bir Daha İlk kız Kız Mektebi Hakkında", Edebiyat ve İncesenet, sayı 51 (16 Aralık 1988), s. 3. 112 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 26-27; H. Ahmetov, a.g.e., s. 221.
Başka bir kız okulu ancak 1909 yılında Gence'de Askerağa Adıgüzelov
adına 2 sınıflı olarak açılabilmişti. idi. S. Şükürov, Gence Mekteplerinin Tarihinden, Maarif Neşriyatı, (Bakü ı990), s. 42-43. ı13 Ş. Mehdiyev, a.g.m., s. 3. '14 Azerbaycan'da Halk Maarifinin İnsişaf Yolu, s. ı25.
ııs H. Ahmedov, a.g.e., s. 220.
116
Daha sonra okula, Adile Hanım, Şahtahtinskaya, Mina Hanım Aslanova, Sakine Hanım Ahun�ade, Gülbahar Hanım, Ahriyeova, Şehrebanı Hanım Şabanova, Şefika Hanım Efendizade, Gevher Hanım Tagiyeva, Habat Hanım Nerimanova'nın eğitim konusunda yardımları olmuştur. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s.27. 117 Ferhad Cabbarov, HZA. Tagıyev'in Qız Mektebinin Tarixinden, Ziya,
118
119
120 (Bakü 2011), s. 108. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 35. 7 Aralık ı918 tarihinde Azerbaycan parlementosu ilk toplantısını bu binada yaptı. G. İlkin, Bakı ve Bakılılar, s. 372. Bu okulun binası şu anda Azerbaycan İlimler Akademisinin El Y azmalan Enstitüsü olarak kullanılmaktadır.
121 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s.27.
•22
Beşiroğlu, a.g.e., s. 60. 123 Beşiroğlu, , a.g.e., s. 6ı. ı24 M. Süleymanov, a.g.e., s.24-26. •:ıs M. Süleyınanov, a.g.e., s. 22.
126
M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 35. S. Genceli, Işıklı Ömürler Kövrek Taleler, (Bakü ı991), s. 6. •27 S. Genceli, Işıklı Ömürler Kövrek Taleler, (Bakü ı991), s. 6. 128 Okulun açılış tarihi H.Ahmetov'un kitabında 1896, N. Nerimanov'un, M. İsmail-M. İbrahimov'un ve M.Süleymanov'un kitaplarında ı895 olarak verilmiştir. 129 H. Ahmetov, a.g.e., s. 157-158. •3° M. Süleymanov, a.g.e., s. 11-12. 13' Servet ve Sahavetle Meşhur H Z. Tagiyevin Tercüme-i Ahvali, s. ıs.
ı32 N. Nerimanov, a.g.e., s. 26. 133 Bu okulun binası giinümüzde de ı23 no'lu okul olarak kullanılmaktadır. 134 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 37. 135 H. Ahmetov, a.g.e., s. ı58.
136 Tagiyev Azerbaycan'ın siyasi ve kültür hayatına etkisi olan birçok genci yurt dışına eğitim için gönderdi. Bwılardan bazılan; Ali Merdan Tobçubaşov,
Nesib Bey Yusufbeyli, Fethali Han Hoyski, Aslan Bey Sefikurdski, Halil Bey
Hasmehmedov, İsmail Bey Ziyadhanov, Neriman Nerimanov, Hasan Bey
Ağayev, Sultan Mecit Genizade, Abdullah Şaik, Hanife Hanım Melikova,
Şerife Hanım Efendiyeva'dır. G. İlkin, Bakı ve Bakılılar, s. 280. 137 N. Keykurun, a.g.e., s. 40.
138
M. Süleymanov. Neft Milyoncusu, s. 132. 139 Beşiroğlu, a.g.e., s. 24.
"'0
N. Nerimanov, a.g.e., s. 25-26. "'' M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 36. 142 Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 20. 143 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 37-39. L44 N. Keykurun, a.g.e., s. 186-187. l45 H. Hasanov,Azerbaycan Kitabının İnkişafMerheleleri, (Bakü 1989), s. 36-37. 46 Bu eser Tagiyev tarafından Farsça'ya da tercüme ettirilip, bastırıldı. "17 N. Nerimanov, a.g.e., s. 33. ı.ıs Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 19. "19 M. İbrahim-M.İsmailov, a.g.e., s. 47. ıso H. Hasanov, a.g.e., s. 48-49. ıs• M. Süleymanov, a.g.e., s. 133. 152 A Bennigsen-L. C. Quelquejay, Stepte Ezan Sesleri (çev. N. Uzel), İrfan
Yayımcılık, (İstanbul 1994), s. 73; 153 İ. Yüksel, Azerbaycanda Fikir Hayah ve Basın, Acar Yayınlan, (İstanbul 1988), s. 92-93. 154 N. Devlet, a.g.e., s. 22; H. Hasanov, a.g.e., s. 39-40; S. A Zenkovsky, a.g.e., s. 82. 155 Y. Akpınar, Azeri Edebiyah Araşhrmalan, (İstanbul 1996), s. 90. 156 N. Devlet, a.g.e., s. 206; H. Hasanov, a.g.e., s. 4; N. Nerimanov, a.g.e., s. 34; Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 18. 157 H. Baykara, "1905 ve 1917 Rus İnkılaplan Arasında Azerbaycan' da Basın", TK, sayı 18 (1964), s. ıı4. 1511 Ali Merdan Topçubaşov (1862-1934): Tiflis'te doğdu. Petersburg
Üniversitesi'nde Hukuk eğitimi aldı. Tiflis'te beş yıl hakimlik yaptıktan sonra Bakü'ye gelip Zerdabi'nin kızı Peri Hanım1a evlendi. Kaspi gazetesinin
yönetimine getirildi. Rusya Müslümanları Kongrelerine katıldı. 1906'da
Duma'ya Bakü Milletvekili olarak seçildi. 1911de Bakü'deki Kafkasya
Kurultayı'na başkanlık etti. Aynı yıl Moskova'da toplanan Rusya Türkleri
Kurultayı'na katıldı.1918'de Azerbaycan Milli Parlementosu'nun başkanı seçildi. Azerbaycan Cumhuriyeti'ni Paris Konferansı'nda temsil etti.
Paris'te 1934'de vefat etti. Daha fazla bilgi için bkz. "Ali Merdan Topçıbaşı (Tercüme-i Hali-1962..ı934)", K, sayı 2 (Aralık 1934), s. 47-52. 159 Hüseyinzade Ali Bey (1864-1940): Bakü'nün Salyan kazasında doğan
Hüseyinzade Kafkasya Şeyhülislamı olan dedesi Şeyh Ahmet Seylani'nin yanında büyüdü. 1889' da Petersburg Tabii Bilimler Fakiiltesi'nden mezun oldlL 189o'da İstanbul'a gelerek Askeri Tıbbiye'ye girdi ve mezun olduktan sonra Haydarpaşa Askeri Hastanesinde çalıştı. 1903 yılında Bakü'ye dönerek Hayatgazetesinin baş yazarlığını yaptı. Yazılarında "Türkleşmek, İslamlaşmak ve Avrupalaşmak" fikirlerini işliyordu. Türkçülük ve Turancılık
konusunda birçok makale yazdı.1901 de Füyuz.at'ın kapanmasından sonra
Saadet okulunda müdürlük yaptı. 1910 yılında İstanbul'a gelerek İttihat ve Terakki partisinde aktif olarak görev aldı. 1926'da Bakü'de yapılan
Birinci Türkoloji kongresine katılan Hüseyinzade İstanbul'da eğitimci ve doktor olarak çalıştı. 194o'da İstanbul'da vefat etti ve Karacaahmet mezarlığına defnedildi. Daha fazla bilgi içn bkz. AH. Bayat, Hüseyinzade Ali Bey, Ankara 1998, s. 9-33. ABennigsen-C.L. Quelquejay, L'Islam . .. , s. 54; İ. Habibbeyli, a.g.e., s. 64-66. 16o "Kaspi", ASE, c. V, (1981), s. 290-29ı.
161 162 Y. Akpınar, a.g.e., s. 92. İ. Yüksel, a.g.e., s. 95-96.
163
N. Devlet, a.g.e., s. 296. 164 İ. Yüksel, a.g.e., s. 1oı. 165 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 108.
166 A Ağayev, Hayat'tan ayrıldıktan sonra İsa Aşurbeyli'nin yardımıyla önc.e haftalık, daha sonra günlük olarak yayınlanan İrşad gazetesini çıkardı.
N. Devlet, a.g.e., s. 296-297; H. Baykara, a.g.m.,s. 115. 167 "Azeri Matbuatını Muhtasar Tarihçesi", YK, sayı 9 (1926), s. 6. 168 "Füyuzat", ASE, c. X, (1987), s. 18. 169 i. Yüksel, a.g.e., s. 115-116. ı-,o M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 108. ı71 "Azeri Matbuabnın ... ", s. 5.
,,... S. Özdaş, "Büyük Dedem Hacı Zeynel Abidin Tagiyev veya Tağizade", GA, sayı 3 (Nisan ı997), s. 7. ı73 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 41. ı74 Seroet ve Sehavetle ... , s. 18. ı7s N. Nerimanov, a.g.e., s. 35.
•76
M. Süleymanov, a.g.e., s. 12. 177 Azerbaycan Tarihi, (Bakü 1994), s. 620. •711 A. L. Altstadt, The Azerbaijanı Turks, s. 34. 179 Tagiyev birçok gençle beraber Fatma Muhtar(ova)'yı İtalya'ya, Şevket
Mehmet(ova)'yı da Paris'e gönderdi. S. Özdaş, a.g.m., s. 7.
180 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 41-42; M. Süleymanov, Neft Milyomcusu,
s. 91.
181 Bu ilanlarda; 1-Her öğrenciye tahsilinin devamı müddetince 50 ruble verilecektir. Yaz tatillerinde Katkasya'ya geliş-gidiş masraftan da aynca ödenecektir. 2-Öğrenci yüksek tahsilini bitirdikten sonra mutlak surette memleketine dönecek ve milletine hizmet edecektir. 3-Öğrenciler gayri Türklerle evlenmiyecektir vb. şartlar öne sürülmüştür. N. Keykurun,
182 a.g.e., s. 180.
M. İsmail-M.İbrahimov, a.g.e., s. 46. '83 a.g.e., s. 47.
184
N. Nerimanov, a.g.e., s. 32-33. 18s Azerbaycan Tarihi, (Bakü 1995), s. ıo. 186 E. Tagiyev, a.g.e., s. 93. 187 "Neşri Maarif', ASE, c. VII, (1983), s. 235. '88 Azerbaycanda Halk Maarifinin İnkişaf Yolu, s. 126. 189 E. Tagiyev, a.g.e., s. 94. '90 "Neşri Maarif', s. 235. 191 E. Tagiyev, a.g.e., s. 94.
192
M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 47. •93 "Nicat",ASE, c. VII, (1983), s. 272. 194 E. Tagiyev, a.g.e., s. 9ı. ı9s M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 47. •96 E. Tagiyev, a.g.e., s. 92. '97 "Nicat", s. 272. 198 G. İlkin, Bakı ve Balalılar, s. 218. '99 a.g.e., s. 220.
202 Şahdağ, Kuba şehrine 2 mil uzaklıkta büyük bir dağdır. Tagiyev'in, suyun bulunup Bakü'ye getirilmesi için 25 bin manata ilave olarak bir milyon
203
manat daha vereceğini söylemişti.Servet ve Sehavetle ... , s. 27. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 52. 204 E. Kerimov, a.g.m., s."ı. 20s Rayevski'nin belediye başkam değil, mühendis olduğu ve Tagiyev tarafından Bakü'ye davet edildiği kaydedilmektedir. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 53.
206
M. Süleymanov, Neft Milyoncusu, s. 23. 2<>7 E. Kerimov, a.g.m., s. ı.
208 M. Süleymanov, a.g.e., s. 23.
209 a.g.e., s. 41.
210
M. Süleymanov, a.g.e., s. 6-7. 211 Tagiyev'den sonra Rotschild otomobil getirmiştir. A.g.e., s. 20.
212
Bu plana göre, sokak ve caddeler geniş ve planlı olacak, büyük parklar ve meydanlar yapılacak, şehir genişletilecek, sahil boyu düzenlenerek, şehir yaklaşık 10-15 bin kişinin yaşamasına uygun hale getirilecekti. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 46. 213 a.g.e., s. 88-99. 214 Neriman Nerimanov (1870-1925): Zengin bir ailenin dokuz çocuğundan biri olan NerimanovTiflis'te doğdu. Gori Öğretmen okulunu bitirdikten sonra 189o'da Bakü'de öğretmenliğe başladı. Bakü'de ilk okuma salonunu açtı. Tagiyev'in verdiği bursla Odessa Tıp fakültesini bitirip, Bakü'de doktorluğa başladı. Daha sonra Tiflis'te doktorluk yapbğı sırada tutuklanarak Meteh kalesine gönderildi. 1914'ten sonra tekrar Bakü'de doktorluk yapmaya başladı. 1917'de Sosyalist Himmet Partisinin başkanlığına getirildi. 1919'da çalışmak için Moskova'ya giden Nerimanov 16 Mayıs 192o'de Bakü'ye döndü ve Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti başkanlığına atandı. 1925 yılında vefat eden Nerimanov Kızıl Meydan'da defnedildi. Azerbaycan' da ve Kafkaslarda sosyalist hareketin gelişmesi için çok gayret sarfeden Nerimanov Hümmet partisinin kuruculanndandır. Bir çok gazete ve dergide yazılan çıkan Nerimanov'un Tıp ve İslam, Kadınlara Nasihat, Nadanlık, Nadir Şah, Bahadır ve Sona, Türk Dilinin Muallimi
gibi bir çok eseri vardır.
M. Süleymanov, Eşitdiklerim,Ohuduglanm, Gördüklerim, Azerneşr, (Bakü 1989), s. 36.
217
M. Süleymanov, Neft Milyoncusu, s. 7. 218 a.g.e., s.13-14. 219 Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 21.
220 Mirza Hasan Tebrizi'nin 1904 yılında yazdığı mektubunda Tagiyev'in bu yardımından bahsedilmektedir. P. Ye'gubi, "H.Z. Tagiyev ve Maarif', Odlar Yurdu, (Haziran 1989), s. 3.
221 Vatan Mektebi'nin müdürü Habibullah'ın 18 Ağustos 1902 tarihli mektubunda Tagiyev'in bu okula 864 cilt kitap gönderdiği, Fatimiyye Kız
Okulu müdürü Ali Tebrizi'nin yazdığı bir mektupta da, Tagiyev'in yeni açılan her okula 40 cilt kitap gönderdiği ifade edilmektedir. a.g.m., s.3. 222 Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 21. 223 M.İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 50. =ı P. Ye'gubi, a.g.m., s. 3. 225 M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. ıo.
226
M. Süleymanov, a.g.e., s. 42. 227 a.g.e., s. 35. 2211 a.g.e., s. 7.
229
M. Süleymanov, Eşitdiklerim, ... , s. 16-17. 23° M. Süleymanov, Eşitdiklerim, ... , s. 19. 231 Servet ve Sehavetle Meşhur ... , s. 20-21. 232 Mısır Okullar ve Üniversiteler Müdürü, Tagiyev' e Mısır' daki okullara yaptığı yardım üzerine teşekkür mektubu gönderdi. M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s. 49-50. 233 İsmail Gaspıralı (1851-1914): N. Devlet, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi, (İstanbul 1998), s. 46. İ. Gaspıralı hakkında daha fazla bilgi için bkz. N. Devlet, İsmail Bey (Gaspıralı), (Ankara 1988), s. 49; N.
Devlet, "İdil-Ural Müslümanlarının Eğitim Savaşı: Cedidcilik Hareketi", TM, sayı 15 (Mayıs 1995), s. 48; Russkoe Musulmanstvo, Ismayıl Bey Gaspnnskii, (Oxford 1985), s. 13; Musulmanskaya Peçat Rossii, (Oxford 1987), s. 90. 234 N. Keykurun, a.g.e., s. 183. 235 M. Süleymanov, Neft Milyoncusu, s.7.
Tagiyev'in, Naki (yev)1e beraberyaptıklanyardırnın belgesi BOA, Dahiliye,
Kalemi Mahsus, nr.17/1dir. Bu belge çalışmamımızın ekler kısmında verilmiştir. Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri I (1578-1914),BDAGM, (Ankara 1992), s. 241-242. 237 S. Özdaş, a.g.m., s. 8.
238
Kafkaslardaki OsmanJı Ordusunun ilerleyişi ve Bakü'yü ele geçirmesi hakkında geniş bilgi için bkz. B. Gökay, Bolşevizm ve Emperyalizm Arasında Türkiye (1918-1923), (çev. S. Yalçın), TarihVakfı Yayınları, (İstanbul 1998), s. 19-45. 239 N. Yüceer, Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan Hareketi, (Ankara 1996), s. 116-130. A N. Kurat, Türkiye ve Rusya, s. 527-523, 671-672; M. Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, TIK, (Ankara 1996), s. 41; H. Baykara, Azerbaycan İstiklal Mücadelesi Tarihi, s. 262-268. 24° M. Süleyınanov, Neft Milyoncusu, s. 132. 24• M. Süleyınanov, H.Z. Tagiyev, s. 59. 242 M.Süleyınanov, Neft Milyoncusu, s. 124. 243 Hacı Ebu Turab o dönemin en önde gelen ve nüfuzlu din adamlarından birisidir. Kendisine son derece bağlı müritleri vardır. Ebu Turab Türk dili diye bir ders olamayacağını söylemiş ve Arapçadan başka bir dilin öğretilmesine karşı çıkmıştır. 244 O. Ergin, Muallim Cevdet'in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, (İstanbul 1937), s. 94. 245 M. Cevdet bazı yazılarında 14 ay, bazılarında ise 24 ay kaldığını yazmaktadır.
O. Ergin, a.g.e., s. 102. 246 Tavsiye mektubunun metni için bakınız, a.g.e., s.10ı. 247 Bakü'ye öğretmen olarak giden bir diğer eğitimci de Ahmet Kemal' dir.
A. Kemal, Hüseyinzade Ali'nin davetiyle Bakü'ye gitmiş ve "Balahani" okulunda müdür olarak çalışmıştır. Daha sonar İstanbul'dan Baha Sait ve Beşiktaşlı Küçük Fuat da Bakü'ye gitmiş ve Azerbaycan'daki eğitim çalışmalarına çok önemli katkılarda bulunmuşlardır. a.g.e. s. 96. 248 A Caferoğlu, "Azerbaycan'da Maarif Hareketleri'', TK, sayı 18 (Nisan 1964), s. 135. 249 M. Cevdet'in Bakü'ye gidişi ve Tagiyev1e ilişkileri için bak. O. Ergin, a.g.e., s. 92-105.
Yakın Tarihimizden, AT, sayı 5 (Nisan 1928), s. 9. 252 Enneni asıllı J. Melikov, 1918'deki Türk-Enneni çatışmasında ıs Müslüman zenginini olaylannsonuna kadar evinde sakladı. M. Süleymanov, a.g.e.,
s. 55. 253 M. İsmail-M. İbrahimov, El Atası, s. ıo. 254 N. Keykurun, a.g.e., s. 187-188. :ıss M. İsmail-M. İbrahimov, a.g.e., s.54.
256
Teyyub Qurban, a.g.e., s. 17. 257 M. Süleymanov, a.g.e., s.147. 258 Beşiroğlu, a.g.e., s. 15-17. 259 M. Süleymanov, a.g.e., s. 147-148.
26o M. Süleymanov, a.g.e., s. 149.
261
N. Nerimanov, a.g.e., s. 38-39. 262 Hacı Zeynelabidin Tagiyev, Azerbaycan neşriyah, (Bakü 1993), s. 8.
263 J.D. Henıy, Baku: An Eventful History, London, s. 97.
Fotoğraflar1
Kitaptaki fotoğraflar "Hacı Zeynelabidin Tağıyev'' adlı Azerbaycan Milli Elmler Akademisi, Milli Azerbaycan Tarih Müzesi tarafından yayınlanan kitaptan alınmıştır.
H.Z.A Tagiyev'in tekstil fabrikasında üretilen bez nümunesi
H.Z.A Tagiyev, tekstil fabrikasının yöneticisi Williams ile 1907'den sonra
Hacı Zeynel Abidin Tagiyev 19ofden sonra çekilmiş fotoğraf
Tagiyev tiyatrosunun genel görünüşü
Tiyatronun vestiyeri Tiyatronun fuayesi
Tiyatronun lobisi
Gösteri salonu ve sahnenin genel göıünüşü
H.Z.A. Tagiyev'in 1912 yılında ünlü ressam Iosif Brodsky tarafından yapılmış portresi
H.Z.A. Tagıyev ve onun konuklan, Buhara Emiri'nin Bakü'ye gelişi münasebeti ile Merdekan'daki bağ evinde
H.Z.A Tagıyev ve 1902 yılında Bakü'yü ziyaret eden İran Şahı Muzaffereddin Şah Kaçar
Merdekan Bağcılık Okulu öğrencileri
Kız Okulu'nun (Şimdiki M. Fuzuli El Yazmaları Enstitüsü) Binası
H.Z.A Tagiyev ve aile üyeleri vefat eden oğlu Kazım'ın tabutu önünde
Öğrenciler sınıflanna geçerken
Okulda kahvaltı
H.Z.A Tagiyev ve Sona Hanım Çocuklanyla
Aile Konseri 19101u yıllar
H.Z.A Tagiyev, Sona Hanım ve Kızı Leyla 1910
ı924 yılında Merdekan'daki bağ evinde çekilen fotoğraf
H.Z.A Tagiyev, Kızı Leyla ve onun çocuklarıyla Merdekan'daki bağ evinde
v r. V;ılat haqqı.nda �Jhad;ı!nam;:ı CBHI1ElEJ1bCTBO-ı. ı.. ı:ı o oıcptıı '• .,(., • J
H.Z.A Tagiyev ve Sona Hanımın ölüm belegeleri
15(;1
Sara Hanım (soldan dördüncü) H.Z.A Tagiyev'in Soyvet döneminde bağımsız kalan Merdekan'daki kabri üstünde
• Dizin
A
A Ahmetov 37, 44 Abdülhamid 11. 73 Adilhan Bakıhanov 50 Ağa Ahund Ruhullah 48 Ağa Mirzazade Şirvani 60 Ağabala Guliyev 36 Ahıskalı Şehıade Mehmet Fiendi 74 Ahmet Ağayev 50, 59, 62, 65 Ahmet Muhtar Paşa 77 Ahund Ebu Turab 48 Ahund Molla Ruhullah 102 A Ahundzade, Kafkasya Ötesi Şeyhülislamı 25, 50 A i. Caferov 63 Aleksandıyevski Kız Okulu 45, 51 Ali Merdan Topçubaşov 41, 47, 75 Alibey Nevruzov 50 Ali Merdan Topçubaşov 41, 47, 54, 62, 75 Aşurbeyli kardeşler 59 Azerbaycan 9, 10, 13, 15-23, 25, 29, 32, 33, 34, 41, 44- 46, 50- 54, 56- 62, 64, 68, 70, 71,73-75,78,79,82,85-87
B B. Rüstembeyov 44 Bakü 13, 15- 23, 25, 28-36, 38, 40, 42- 47, 49- 51, 53, 55, 57, 61, 63- 68, 70- 75, 77, 80, 82, 83, 86, 87, 89-93, 98-110, 119, 120 Bakü Azeri Cemiyeti 61 Bakü Devlet Üniversitesi 55, 68 Bakü Şehir Duması 34, 68 Bakü Şehir İdaresi 46 Bakü Tersanesi 44 Bakü Ticaret Bankası 43, 44 Batum 22, 36 Berlin 76, 77 Almanya 48, 54, 65, 76, 77 Aleksandr III., Çar 46, 69, 70 Birinci Dünya Savaşı 33, Buhara 40, 71, 74, 119 39, 62 Aleksandra Fyodorovna, Çann C eşi 46 Celil Mehmet Kuluzade 59
Ararat, şirket 37
Çarlık Rusyası 15, 16, 18, 40, 58, H 68, 85 Hacı Zeynelabidin Pasajı 56 Çirağ 58 Halk Okulları Müdürlüğü 47
D
Dadaş Bünyadzade 61, 78 Dağıstan 43, 57, 72, 93, 97 Darü'l-Eytam 73 Dikaya Divizya (Vahşi Tümen) 77 D. İ. Şipov 66
E E. Gubbard 37 Ekinci, gazete 29, 58, 89 El Atası, kitap 25 Emir Seyyid Mir Alxlul Ahad Han, Buhara Emiri 71 Emmanuel Nobel 32 Erivan 19, 40, 42 Ermeni/ Ermeniler 18, 41, 42, 55, 59, 61, 65, 72, 75, 76, 77 Hanife Hanım Melikova, Hasan Zerdabi'nin eşi 46, 50 Hanlıklar Dönemi 15 Hasan Melikzade Zerdabi 29, 34, 58 Haşim Vezirov 59 Hayat, gazetesi 59, 60 Hazar 20, 22, 32, 33, 35, 36, 40, 41, 43, 86 Hazar Şirketi 35, 36, 40, 41 Hazar-Tagiyev Balık Sanayii Cemiyeti 43 Heblü'l Metin 70 Hive 40, 71 Hudadat Bey Melikaslanov 54 Hüseyinzade Ali Bey 59, 60 H.Z. Tagiyev Ticaret Evi 34
F Fethali İrani 60 Fetullabey Rüstenbeyov 50 Fransa 15,48,54, 65 Füyuzat 60, 74
G
G.B. Haşimov 33 Gence 15-18, 23, 39, 42, 55, 57, 64 Gülistan Antlaşması 17, 18 Gürcistan 15, 16, 18, 23 i İlyas Bey, H.ZA Tagiyev'in oğlu 29, 76, 80 İmparator Rus Teknik C',emiyeti 68 İngiltere 15, 16, 39, 48, 54 İran 9, 15, 16, 17, 18, 20, 22, 43, 56, 60, 70, 71, 79, 83, 85, 86, 87 İsmail Bey, H.ZA Tagiyev'in oğlu 57, 72, 83 İsmail Gaspıralı 9, 50, 72
J
J. Melikov 77, ııo Lifli Mamullerin İmali Üzre Kafkas Hissedarlar Cemiyeti 38 Lindley 66, 67, 77 Lutfeli Bey Behbudov 54, 75
K M
Kaçak Hareketi 21 • M. Asadullayev 62 Kafkas Merküri 41 M. Cevdet 74, 75, 109 Kafkas Müslüman Muallimleri 1. M. Dembo 44 Kurultayı 68 Mehmed Bey, H.Z.A Tagiyev'in Kafkas Tahsil Dairesi 46, 47 oğlu 29, 76 Kafkasya 14-19, 41, 47, 50, 22, 51, 25, 55, 30, 59, 3962, Merdekan 78, 79 53,54, 61,68,71,73, 68, 71, 72 Meşhedi Azizbekov 54 Kafkasya Bölge Valiliği 68 Mısır 9, 50, 57, 72, 85, 87, 108 Kafkasya Ötesi (Erivan, Nahçıvan) Milli Kurtuluş Hareketi 71 15, 17, 18, 19, 25,30, 50 Mir Muhammed Kerim Ağa 48 Karabağ 15, 16, 17, 18 Murtaza Muhtarov 22, 33, 43, Karadeniz 32,35, 36,40,41 59, 64 Kaspi 18, 42, 57, 58, 59, 94, 105 Molla Alimov 50 Kazakistan 72 Moskova 22, 28, 35, 38, 40, 50, 70 Keşfü1-Esrar 73 M. Topçubaşı 59 KGB 83 M. T. Sıtkı 45 Komendat (askeri) İdare Usulü Muhammed Tagiyev, H.Z.A Ta17, 18 giyev'in babası 25 Köylü Kanunnamesi 19 Mukaddes Nina Cemiyeti 65 Kuba ıs- 21, 23, 43, 107 Musa Nagıyev 22, 33, 35, 36, 43, Kutsal Nina Kız Okulu 55, 72 44,73,75 Kür-Hazar Şirketi 41 Müslüman 9, 10, 17, 23, 35, 44-47, 49-51, 53, 60, 6240, 65, L 68, 72, 73 Leyla Hanım, H.Z.A Tagiyev'in Müslüman Eyaletleri Reisliği 17 kızı 29, 83
Müslüman Hayriye Cemiyeti 62, 63, 64 Müslüman Kız Okulu 10, 4S, S3
N
Nahçıvan ı7, ı8, 22, 23, 42, 55, 98 Necetbey Vezirov so Neftyonoye Delo 3S Neriman Nerimanov 2s, 4S, S4, S7, 60, 6ı, 63, 68,72, 78, 79, 86, 94, 104, 107 Neşr-i Maarif Cemiyeti 63, 64, 74 NKVD 82 Nobel Kardeşler 33, 3S, 36, 40 Nobel Şirketi 73 Novoye Vremya 38 Nuri Paşa 73, 74
o
Osmanlı 9, ı3, ıs-ı7, s6, s8-6o, 73, 74, 8s
p
Petersburg 22, 28, 32, 38, 39, 41, 4S. so, s8, 63, 67, 69, 77, 83, 87 petrol 9, 2ı, 22, 29-37, 40, 43, 63, 82, 86 Petrol Taşıma Gemileri Sahipleri
Birliği 40
R
Rayevski 67, 107 Rothschild Ailesi 32 S-Ş S. M. Ganizade 4S Sadık Bey, H.Z.A Tagiyev'in oğlu 29, 83 Sara Hanım, H.Z.A Tagiyev'in kızı S3. 73, 74, 76, 79, 80, 8ı, 82, 83 Sarkisov Ticaret Evi 34 S. A Şirvani 4S Semerkant 7ı Seminariya (Öğretmen Okulu) 23 Senatör Yanovski 46, so Settarhan 7ı S.M.Dembo 44 Sona Hanım, H.Z.A Tagiyev'in ikinci eşi 28, 29, 37, 47, s2, 62, 69, 79, 80, 86 Stalin 82 Suna Özdaş, H.Z.A Tagiyev'in torunu 2s Suşa ı7, 23 Süreyya Hanım, H.Z.A Tagiyev'iıı kızı 29, 76, 80 Şark Cemiyeti 4ı Ş.Asadullayev 44
Rus ıs-2ı, 23, 29, 32, 34, 39, 43, 4s-47,49,53,ss-s8,6s,68, 69,76, 77, 8ı, 82 Rıza Vekilov so Rusya 9, ıs-20, 22, 29, 30, 32, 36, 37, 39, 44, 54, s8-6ı, 66, 68, 76, 77, 8s, 86
Şeki 15, 16, 17, 18, 19,50 ŞenısiAsadullayev 22, 29, 33,35 Şir-u Hurşid 70
T Tagiyev ve Ortaklan Petrol Sanayi Cemiyeti 37 • Taze Hayat, gazete 60 Terbiye, okul 23 Terbiyyeci, gazete 70 Tezepir Mescidi 29, 50 U-Ü Ucalan Ulduz 71 Usul-i Cedid 45, 55, 72 Ümmi Hanım, H.Z.A Tagiyev'in annesi 26, 27
w
Wilhelm il. 77
y
Yusuf Ziya Talipzade 73
Tifüs Şehir İdaresi 42 T. S. Seferaliyev 43 Türkiye 18, 22, 54, 60, 77, 83 Türkmeııneft Birliği 82
Zerdabi 29, 34, 45, 46, 47, 50, 58, 59, 62, 63, 68, 69, 104 Zeynel Bey 79, 80, 81, 82, 83 Zeynep Hanun, H.Z.A Tagiyev'in ilk eşi 28, 29
Yazarlık ve doktorluk kimliğinin dışında sosyal siyasi faaliyetleri ile tanınıp genelde Rusya'da, özelde ise Azerbaycan toplumunda nüfuz sahibi olan Neriman Nerimanov, ilgisi kaybedilmeyen tarihi bir kişiliktir. Hakkında çok yazılıp çok şey söylense de somut olarak Nerimanov kişiliğinin sert-aykırı tartışmaları bitmek bilmez. Halk, Neriman Nerimanov'u gerçekten seviyordu. O, 35 yıllık öğretmenlik, doktorluk, yazarlık yardım faaliyetleri ve siyasi mücadeleleri ile bu sevgiyi ve halkın adıyla konuşma hakkını kazanmıştı. Kısacası siyasi lider ve devlet başkanı olarak N. Nerimanov'a 20'li yıllardan bakıldığında merkezin emirlerini körü körüne yerine getiren ruhsuz, milli his ve duygulardan mahrum bir Bolşevik değil, hallonı seven ve bu hallon kötü niyetli liderlerinin yıkıcı etkilerinden korumaya çalışan bir devlet adamı, aydın ve "aydın bir politikacı" olarak görünür. "Otuz Yıllık edebi, sosyal ve ihtilalci hayatında sadece bir gerçeği anlamadım. Bu gerçek Leninizmdir" diyen Nerimanov ömrünün sonlarına yakın artık inanmış olduğu Bolşevizmin geleceğinden şüpheliydi, Bolşevizmin gittikçe ideallerinden uzaklaştığını da görmekteydi. Kendi hayat yolunu tahlil eden Nerimanov, insanın insan tarafından istismarına karşı olduğunu her fırsatta dile getiriyordu. Nerimanov, doğrularıyla yanlışlarıyla tarihi bir şahsiyetti. Bu zorluklarla ve gerilimlerle süren hayatı 55 yaşında sona erdi. Bugün çeşitli delillerle şüpheli ölümünün ardındaki sır perdesi tartışılmaktadır. Ölümünden sonra cesedinin yakılması ve acilen Kremlin duvarı önünde bir mezara defnedilmesi bütün bu sorulan cevapsız bırakmıştır.
www.yeditepeyayinevi.com kitapadresi.com
in le ı ne ı I eki kitap oılr� ıirı i: n
