Mirza Feth Ali Ahunzade Eserleri 2

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄß

ßÑßÐËßÐÈ Ö× ÚÈËÄÄß II ÚÈËÄ

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ–2005

Áó êèòàá “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. ÛÛ úèëä” (Áàêû, Åëì, 1988) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè:

Ùÿìèä Ìÿììÿäçàäÿ

Þí ñþçöí ìöÿëëèôè:

Éàøàð Ãàðàéåâ

Ðåäàêòîðó:

ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ

894.3613 - dc 21 AZE Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. ÛÛ úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 376 ñÿù. Øÿðã Èñëàì þëêÿëÿðèíèí áÿäèè-ôÿëñÿôè ôèêðè òàðèõèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿíè áàøëàéàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ 1860-úû èëëÿðäÿí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áèð ìöòÿôÿêêèð êèìè òÿíãèä, ôÿëñÿôÿ âÿ ñîñèîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. Áÿøÿðèééÿòèí åëì, ôÿëñÿôÿ âÿ ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíè áöòþâ, âÿùäÿò ùàëûíäà íÿçÿðäÿí êå÷èðÿí áþéöê ìöòÿôÿêêèð ãÿäèì Øÿðã, Éóíàíûñòàí âÿ ìöñÿëìàí Øÿðãè àðàñûíäà áàüëûëûã, âàðèñëèê ÿëàãÿëÿðèíè ýþðìöøäöð. ßñÿðëÿðèíèí òÿãäèì îëóíàí úèëäè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ôÿëñÿôè èðñèíè ÿùàòÿ åäèð. Úèëääÿ ìÿøùóð “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” òðàêòàòû, “Ùÿêèìèèíýèëèñ Éóìà úàâàá”, “Ìîëëà ßëÿêáÿðëÿ ìöáàùèñÿ”, “Úîí Ñòöàðò Ìèëë àçàäëûã ùàããûíäà”, “Êðèòèêà”, “Éåê êÿëìÿ” ùàããûíäà” âÿ ñ. ôÿëñÿôè, ÿäÿáè-òÿíãèäè âÿ òàðèõè ìÿãàëÿëÿðè òîïëàíìûøäûð.

ISBN 9952-418-74-1 © “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÞÍ ÑÞÇ Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàëåéèíÿ âÿ òàðèõèíÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ìÿùç áèð ìààðèô÷è êèìè ÕÛÕ ÿñðäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ýþðäöéö èøèí ùöäóäëàðûíû ÕÛÛ ÿñðäÿ Íèçàìè, ÕÂÛ ÿñðäÿ Ôöçóëè äöùàñûíûí ìèãéàñëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê îëàð. Ëàêèí îíëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã âÿ òàðèõè èíêèøàôûí éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Àõóíäçàäÿ äîüìà ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðÿ áþéöê áÿøÿðè âöñÿòëÿ éàíàøû, äàùà ôÿðäè âÿ ìèëëè áèð êîíêðåòëèê äÿ ýÿòèðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë, Àâðîïàíûí áàøãà áèð ãöòáöíäÿ éàøàéàí äèýÿð áþéöê ìààðèô÷è, ìöòÿôÿêêèð âÿ ñÿíÿòêàð – Ôðèäðèõ Øèëëåð òàðèõè áèð èíòèçàð âÿ íàðàùàòëûãëà éàçìûøäû: “ßýÿð ìèëëè òåàòðà ãÿäÿð éàøàñàéäûã, îíäà áèç ìèëëÿò îëàðäûã”. Àõóíäçàäÿ ñþçöí ìÿùç ìöàñèð, ïðîôåññèîíàë ìÿíàñûíäà ìèëëè òåàòðà ãÿäÿð éàøàéûð, ìèëëè òåàòðû âÿ ìèëëÿòè éàðàäàí ñÿíÿòêàðëàð ñûðàñûíà äàõèë îëóð!.. ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ èíêèøàô åòìèø ìèëëè ìÿòáóàò éîõ èäè – Àõóíäçàäÿ äþâðöíöí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”è “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” îëóð. Ñîíðàëàð Çÿðäàáè âÿ Ìèðçÿ Úÿëèë ìÿùç áó ìÿêòóáëàðäàí äîüóëóð, ìÿùç “ßêèí÷è” âÿ “Ïî÷ò ãóòóñó” áó ìÿêòóáëàðû åâáÿåâ, ìÿíçèëáÿìÿíçèë “ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà” – íîâðóçÿëèëÿðÿ ÷àòäûðûð. ÕÛÕ ÿñðèí ìöñòÿìëÿêÿ Àçÿðáàéúàíûíäà ùÿëÿ ñîñèàë ÿäàëÿòè âÿ ìèëëè ìÿíàôåéè òÿìñèë åäÿí àéðûúà èúòèìàè òÿøêèëàò, çèéàëû, ôÿùëÿ, êÿíäëè úÿìèééÿòè äÿ éîõ èäè – Àõóíäçàäÿ äþâðöíöí “äåìîêðàòèê ôèðãÿñè” âÿ “Ùöììÿò” òÿøêèëàòû äà Àõóíäçàäÿ þçö, îíóí åïèñòîëéàð âÿ ôÿëñÿôè èðñè îëóð. Ñîíðàëàð Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ âÿ Í.Íÿðèìàíîâ ìÿùç áó èðñäÿí äîüóëóð. Àõóíäçàäÿíèí éàõûíäàí òàíûäûüû âÿ àäûíû åùòèðàñëà ÷ÿêäèéè Ëîìîíîñîâ ùàããûíäà Ïóøêèí äåìèøäèð: “Ëîìîíîñîâ áþéöê àäàì îëóá. Áèðèíúè óíèâåðñèòåòè î éàðàäûá. Äàùà äîüðóñó, î, þçö áèçèì áèðèíúè óíèâåðñèòåòèìèç îëóá”. Àõóíäçàäÿ î äþâðöí íÿèíêè óíèâåðñèòåòè, ùÿì äÿ òåàòðû âÿ àêàäåìèéàñû, ìèëëè åíñèêëîïåäèéàñû, ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôè èíñòèòóòó îëóá. Ñîíðàëàð áèçèì ìàòåðèàëèñò åëì, ôÿëñÿôè, åñòåòèê ôèêèð, ùàìûñû “Òÿìñèëàò”äàí âÿ “Êÿìàëöääþâëÿ”äÿí äîüóëóð. Ìèëëè äèëÿ, öìóìõàëã ÿäÿáè äèëèíèí ôîðìàëàøìàñûíà õèäìÿòäÿ äÿ Íÿñèìèäÿí âÿ Õÿòàéèäÿí, Ôöçóëèäÿí âÿ Âàãèôäÿí ñîíðà ÿí áþéöê èøè Àõóíäçàäÿ ýþðöð. Íÿèíêè ðàäèêàë-èíãèëàáè âÿ àçàäõàù-äåìîêðàòèê èäåéàëàðû áèçèì ÿäÿáè ôèêðÿ, ùÿòòà “èíãèëàá”, “ïàðëàìàí” ñþçëÿðèíèí þçöíö äÿ áèçèì ÿäÿáè äèëÿ Àõóíäçàäÿ ýÿòèðèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè-áÿäèè ôèêðè ùÿðÿêàòà àðäûúûë ðåàëèñò èñòèãàìÿò âåðèð âÿ áó èñòèãàìÿò ìöàñèð ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí äÿ áöòöí ñàùÿëÿðäÿ áèëàâàñèòÿ çÿìèíè, ÿí éàõûí èäåéà-áÿäèè áàøëàíüûúû îëàðàã ãàëûð. Áó åëÿ áèð äþâð èäè êè, “Ùÿéàòûí áèð òÿðÿôè ñþêöëöð, äàüûëûð, î áèðè òÿðÿôè áàøãà, òàì áàøãà âÿ éåíè áèð áè÷èìäÿ òèêèëèðäè. Áóðàäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áèð ìöùÿíäèñ êèìè áó ñþêöëÿí âÿ òèêèëÿí áèíàíûí áàøû éàíûíäà äóðìóø, àìàíñûç ãÿëÿìè èëÿ áóðà ñþêöëìÿëèäèð, áóðà èñÿ áåëÿ òèêèëìÿëèäèð äåéèð” (Ú.Úàááàðëû). Áó ñþçëÿðäÿ ñîí èêè ÿñðèí ìèëëè ÿäÿáè ïðîñåñèíäÿ ÿêñèíè òàïàí “Àõóíäçàäÿ èøèíèí” ìÿçìóíó âÿ ãèéìÿòè äÿãèã èôàäÿ åäèëèá.

4

Øÿðã èñëàì þëêÿëÿðèíèí áÿäèè-ôÿëñÿôè ôèêðè òàðèõèíäÿ éåíè ìÿðùÿëÿíè áàøëàéàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1850-1855-úè èëëÿð àðàñûíäà þçöíöí àëòû êëàññèê ìÿçùÿêÿñèíè (“Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð”, “Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìèíÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð”, “Ùåêàéÿòè-õûðñ-ãóëäóðáàñàí”, “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”, “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” (“Ùàúû Ãàðà”), “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè”, 1856-úû èëäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè éàçìûø, 1857-úè èëäÿí ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí ÿââÿë èñëàùû, ñîíðà äÿéèøìÿñè èñòèãàìÿòèíäÿ ãûçüûí ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø, àëòìûøûíúû èëëÿðäÿí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áèð ìöòÿôÿêêèð êèìè òÿíãèä, ôÿëñÿôÿ âÿ ñîñèîëîýèéà ñàùÿñèíäÿ ÷àëûøìûø, þçöíöí ìÿøùóð “Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿíèí þç äîñòó Èðàí øàùçàäÿñè Úÿëàëöääþâëÿéÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû ö÷ ìÿêòóáóí âÿ Úÿëàëöääþâëÿíèí îíà ýþíäÿðäèéè úàâàáûí òöðê äèëèíäÿ òÿðúöìÿñèäèð” (1864-1865) ÿäÿáè-ôÿëñÿôè òðàêòàòûíû, ùÿì÷èíèí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ìöëùÿãàòû”, “Ùÿêèìèèíýèëèñ Éóìà úàâàá”, “Éåê êÿëìÿ ùàããûíäà”, “Ìÿñÿëè-ùÿêèì Ñèñìîíäè”, “Úîí Ñòöàðò ìèëëè àçàäëûã ùàããûíäà”, “Íÿçì âÿ íÿñð ùàããûíäà”, “Ìèðçÿ Àüàíûí ïéåñëÿðè ùàããûíäà êðèòèêà”, “Ìîëëàéè Ðóìè âÿ îíóí òÿñíèôèíèí áàáûíäà”, “Êðèòèêà” âÿ ñ. ìÿãàëÿëÿðèíè éàçìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí íÿçÿðè-òÿíãèäè âÿ ïóáëèñèñò ÿñÿðëÿðèíäÿí ÿí ìöùöìö “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ùÿð úöð äèíè, ðóùàíè òÿñèðäÿí àçàä áèð åëìè, ìåòîäîëîæè ÿñàñäà, ìþâúóä ðèñàëÿ âÿ úÿðèäÿ äîãìàëàðûíà éàä ðóùäà âÿ äèëäÿ, Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðè ö÷öí ãåéðè-ÿíÿíÿâè ôîðìà âÿ öñëóáäà éàçûëìûø ÿñÿðäèð. Ôåîäàëèçìèí âÿ îðòà ÿñðèí ñõîëàñò âÿ íîðìàòèâ èäåîëîæè òÿñèñàòëàðûíà ãàðøû, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, þç ðåàëèñò æàíðû èëÿ âÿ öñëóáóíóí ìåòîäîëîæè íîâàòîðëóüó èëÿ ÷åâðèëìèøäèð. Äàùà äîüðóñó, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ÿñÿðëÿ ïóáëèñèñòèêàäà, åëìè-ôÿëñÿôè äöøöíúÿ òÿðçèíäÿ ÷àüäàø ðåàëèçìèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Èúòèìàè òÿðÿããè, äåìîêðàòèê ãóðóëóø, ìèëëè áÿðàáÿðëèê âÿ ìÿíÿâè àçàäëûã, åëìè-äöíéÿâè òÿôÿêêöðöí òÿñäèã âÿ òÿáëèüè... – “Ìÿêòóáëàð”ûí ìöõòÿñÿð ïðîáëåìàòèêàñû áåëÿäèð. Ìöÿëëèô Øÿðãèí ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ äþâëÿò ýåðèëèéèíèí èúòèìàè âÿ ìÿíÿâè-ÿõëàãè ñÿáÿáëÿðèíè ñöáóòëó-äÿëèëëè áèð øÿêèëäÿ àøêàðà ÷ûõàðìàã éîëó èëÿ ùÿð áèð øÿðãëèíè îéàäûá äöøöíäöðìÿê âÿçèôÿñèíè ãàðøûéà ãîéóð. ßñÿðèí áöòöí ðóùóíó, ôÿëñÿôè ìÿüçèíè – õàëã (êÿíäëè!) èíãèëàáû éîëó èëÿ ìþâúóä èúòèìàè ãóðóëóøó êþêöíäÿí äÿéèøìÿê èäåéàñûíû – ïîâåñòèí éåíè, íîâàòîð æàíð, ïîåòèêà õöñóñèééÿòëÿðè äÿ ãàáàðûã èôàäÿ åäèð. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí æàíð ìöÿééÿíëèéèíè àéäûíëàøäûðìàã àõòàðûøëàðûíäà îíó “ôÿëñÿôè òðàêòàò”, “ñàòèðèê ïàìôëåò”, “ïóáëèñèñò ïîâåñò”, “ñèéàñè ñàòèðà”, “ïîâåñò-ïàìôëåò” åëàí åäÿíëÿð îëìóøäóð. Îíó áÿäèèëèêäÿí àéûðûá, òàìàì åëìè-ôÿëñÿôè æàíðà éàõûíëàøäûðìàã âÿ áó úöð òÿùëèë åòìÿê ÿíÿíÿñè äàùà ýåíèø éàéûëìûøäûð. Îíóíëà ÿí ÷îõ ôèëîñîôëàð ìÿøüóë îëìóøëàð. Ëàêèí áó âÿ éà äèýÿð ìöáàùèñÿëÿðÿ áàõìàéàðàã, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ùÿëÿ ìÿòáóàò øÿêëè àëìàìûø âÿ ìÿòáóàòëàøìàìûø ìÿòáóàò æàíðû – ñàòèðèê ïàìôëåò îëìàñû øöáùÿ äîüóðìàìûøäûð. Øöáùÿñèç, áó æàíðû áÿäèèëèêäÿí ÷îõ åëìèëèêëÿ ïóáëèñèñòèêëèéèí âÿùäÿòè õàðàêòåðèçÿ åäèð. Áó ÿñÿðèí áÿäèè ìåòîäóíäàí, áèð ñèñòåì êèìè, éàðàäûúûëûã öñëóáó 5

êèìè ðåàëèçìèíäÿí äàíûøìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Ëàêèí “Ìÿêòóáëàð”û áÿäèèëèê àëÿìèíäÿí, ÿäèáèí ðåàëèçì åñòåòèêàñûíäàí òàì àéûðìàã äà îíóí ùÿãèãè ãèéìÿòèíè àõûðà ãÿäÿð öçÿ ÷ûõàðìàã ìÿãñÿäèíÿ êþìÿê åòìèð. Áóðàäà ìþâçó – õàëèñ èúòèìàè-ñèéàñè, ùàäèñÿ âÿ îáðàçëàð êîíêðåò öíâàíëû, òåíäåíñèéà-êîíñåïòóàë, à÷ûã âÿ ïóáëèñèñò, òÿùëèë öñóëó – ìèñàëëàð âÿ íöìóíÿëÿð ýÿòèðìÿê öñóëó èëÿ ôàêòëàð âÿ ñÿíÿäëÿð öçÿðèíäÿ ìöùàêèìÿëÿð, äöøöíúÿëÿðäèð. Ëàêèí îíëàðûí êîíêðåò èúðàñû, ïóáëèñèñò ðåàëèçÿñè ïðîñåñèíäÿ áèð éàçû÷û êèìè Àõóíäçàäÿ ñÿíÿòêàðëûüûíûí, õöñóñÿí ñàòèðàñûíûí áöòöí ÿñàñ ÿëàìÿòëÿðè ìåéäàíà ÷ûõûð âÿ èøòèðàê åäèð. Êöòëÿâèëèéÿ âÿ èíàíäûðûúûëûüà, èäåéà-ñèéàñè êÿñêèíëèéÿ, òÿñèð âÿ íöôóç äÿðèíëèéèíÿ î, ìÿùç áÿäèè àðñåíàëûí êþìÿéè èëÿ íàèë îëóð. Ñàòèðèê øÿðù âÿ åçîï öñóëó, áÿäèè êÿñêèíëÿøäèðìÿ âÿ öìóìèëÿøäèðìÿ ñÿíÿòêàðëûüû, òàðèõÿ ìöðàúèÿò âÿ åêñêóðñëàð, äîãìàëàðûí ôàêòëàðëà éîõëàíìàñû, ìöãàéèñÿëè âÿ òèïîëîæè àíàëîýèéàëàð, Øÿðã âÿ Ãÿðá ïàðàëåëëÿðè âÿ áöòöí áóíëàðûí äðàìàòèê àíòèãöòáëÿð, àíòèòåçà âÿ òÿçàäëàð øÿêëèíäÿ ðèòìèê òÿêðàðû áöòöíëöêäÿ êîìïîçèñèéàíûí ñòðóêòóð ÿëàìÿòè ñÿâèééÿñèíäÿ öìóìèëÿøèð. Ìöÿëëèôèí ôèëîñîô, ïîëåìèñò âÿ ïóáëèñèñò ñÿíÿòêàðëûüûíà äÿëàëÿò åäèð. Ïîâåñòäÿ ìààðèô÷è åëìè-ôÿëñÿôè ìåéàðëàð âÿ õóðàôàò, ñõîëàñòèêà èôàäÿ åäÿí àðãóìåíòëÿð áÿäèè ñòðóêòóðäà äà, ôîðìàúà äà òÿêáÿòÿê, öçáÿöç ìöáàùèñÿ, äèàëîã ìîäåëè êÿñá åäÿðÿê áàø-áàøà ýÿëèð êè, íÿòèúÿäÿ áóíëàðäàí áèðèíúèñèíèí èêèíúèñè öçÿðèíäÿ öñòöíëöéö åéíè çàìàíäà ùÿì åëìè, ùÿì äÿ ñàòèðèê-ïóáëèñèñò ìÿíòèã êþìÿéè èëÿ àõûðà ãÿäÿð ìåéäàíà ÷ûõàðûëà áèëèð. Ãàðøûëûãëû òÿçàä, ãöòá, äèàëîã ìîäåëèíè áèç éàëíûç ïîâåñòèí öìóìè ðóùóíäà, àéðû-àéðû áÿäèè-ðóáëèñèñò öñóë âÿ âàñèòÿëÿðäÿ éîõ, ùÿì äÿ îíóí òàì ùàëäà ãóðóëóøóíäà, êîìïîçèñèéàíûí “Ìÿêòóáëàð” ñõåìèíäÿ ýþðöðöê. Øöáùÿñèç, ùÿð èêè øàùçàäÿíèí äèëè èëÿ äàíûøàí ìöÿëëèô þçöäöð. Ìÿùç äèàëîã âÿ ïîëåìèêà ôîðìàñûíûí èíòåíñèâ òÿñèð åôôåêòèíäÿí ìààðèô÷è èäåéàëàðûí òÿáëèüè õåéðèíÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ìöÿëëèô þç “ìÿí”èíè èêèéÿ áþëöá öçëÿøäèðèð. Âÿ åéíè çàìàíäà äà òàì ùàëäà îíëàðäàí ùå÷ áèðèíÿ ÷åâðèëìèð (Áó, àðòûã þçö áÿäèè ôîðìà äåéèëìè?). Áó ôîðìàíûí áÿäèèëèéè âÿ øÿðòèëèéè ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèðè äÿ îäóð êè, ùÿãèãè äèàëîã áóðàäà Êÿìàëöääþâëÿ èëÿ Úÿëàëöääþâëÿ àðàñûíäà äåéèëäèð: áöòöíëöêëÿ Àõóíäçàäÿ èëÿ Øÿðãèí ðåàë áó ýöíö, ïÿðèøàí éàõûí êå÷ìèøè âÿ ìþùòÿøÿì îðòà ÿñðëÿðè àðàñûíäàäûð! Øÿðã âÿ äöíéà êîíòåêñòèíäÿ äöøöíÿí çèéàëû èëÿ õàëèñ îðòîäîêñ èñëàì ìöäÿððèñëÿðè àðàñûíäà, öìóìèééÿòëÿ, îíëàðûí ôÿëñÿôè, òàðèõè, äèíèìÿíÿâè ìèññèéàñû àðàñûíäàäûð. Î äà ìàðàãëûäûð êè, Øÿðãäÿ èêè íþãòåéè-íÿçÿð áóðàäà Øÿðãÿ èêè ìöõòÿëèô ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíèí (Àâðîïàíûí âÿ Øÿðãèí) íöìàéÿíäÿñèíèí ýþçö èëÿ ñàëûíìûð. Î, Øÿðãè Àâðîïàíûí éîõ (þçöíäÿí ÿââÿëêè âÿ ñîíðàêû áèð ñûðà ìààðèô÷èëÿð êèìè), èêè øÿðãëèíèí þç ìöøàùèäÿëÿðè, ìÿíòèã âÿ ìöùàêèìÿëÿðè èëÿ òÿíãèä åäèð. ×öíêè þç “Øÿðã èäåàëûíû” Àõóíäçàäÿ Øÿðãäÿí êÿíàðäà àõòàðìûð. Ìààðèô÷è âÿ ìààðèôñèç äåñïîòèçìè, øÿðãëè âÿ ãÿðáëè äåñïîòëàð òÿñíèôèíè “Êÿìàëöääþâëÿ” ìààðèô÷èëèéè ãÿòè ðÿää åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, “Ìÿêòóáëàð”äà ìöñáÿò 6

àâðîïàëû îáðàçû, äåìÿê îëàð êè, éîõäóð. Ìÿíôèéÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, Úÿëàëöääþâëÿíèí àøàüûäàêû ñþçëÿðè èëÿ ìöÿëëèô Àâðîïàéà òÿíãèäè ìöíàñèáÿòèíè àøêàð áèëäèðèð: “Ìÿýÿð ñèâèëèçàñèéà òàïàí èíýèëèñ âÿ ãÿâàíèí òàïàí èíýèëèñ, Ùèíäèñòàí ÿùëè èëÿ äåñïîòäàí éàõøû ìöàìèëÿ åëÿéèð? Îíëàðà íèñáÿòÿí ìèí ìÿðòÿáÿ ýåíÿ äåñïîòà ðÿùìÿò”. Àâðîïàëàøìàã øÿêëèíäÿ ìÿäÿíèëÿøìÿê èäåéàñû Àõóíäçàäÿ ìààðèô÷èëèéèíè áó äþâðäÿ òàì õàðàêòåðèçÿ åòìèð. Úÿëàëöääþâëÿíèí úàâàá ìÿêòóáó äà áÿäèè-ïóáëèñèñò âÿ àøêàð øÿðòè-ñàòèðèê ñÿúèééÿ äàøûéûð: ýóéà îïïîíåíòÿ úàâàá âåðèð âÿ Øÿðãèí (Èðàíûí) ÿñêè ãàéäàëàðûíû ìöäàôèÿ åäèð. ßñëèíäÿ èñÿ ìöùàêèìÿëÿðèíèí ýöëöíúëöéö âÿ ÿñàññûçëûüû èëÿ îíëàðû òÿñäèãëÿéèð âÿ áèð àç äà äÿðèíëÿøäèðèð; ãÿäèì Èðàí, Ùèíä àéèíëÿðèíèí, ùÿì÷èíèí, õðèñòèàíëûüûí öçÿðèíäÿ èáðÿòëè ìöøàùèäÿëÿðèíè îíëàðà ÿëàâÿ åäèð âÿ ÿñëèíäÿ äèíëÿðèí òÿíãèäèíè áèð ãÿäÿð äÿ òàìàìëàìûø îëóð. Úÿëàëöääþâëÿíèí úàâàá ìîíîëîãó, ùÿì÷èíèí, îíóí þç õàðàêòåðèíè, ÿõëàã âÿ äöøöíúÿñèíèí þçöíÿìÿõñóñëóüóíó éàõøû à÷ûð âÿ áóðàäàêû ãÿíàÿòëÿð éàëíûç åëìè âÿ òàðèõè éîõ, ùÿì äÿ ôÿðäè, ïñèõîëîæè ùÿãèãÿòëÿð òÿñèðè áàüûøëàéà áèëèð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá”äÿêè åôôåêòëè áÿäèè òÿñèð ñèëàùûíû, îáðàçëû ìöãàéèñÿ, åïèòåò âÿ þçöíöèôøàíû, èðîíèê ñóàë âÿ ñàòèðèê ñàðêàçìû áóðàäà äà ùèññ åòìÿê ÷ÿòèí äåéèëäèð. Úÿëàëöääþâëÿ ëàï Øàù Àááàñûí ñàðàé “ÿùëè-ìÿúëèñè”íäÿêè î “ÿùëè-àðèôëÿðäÿí” áèðè êèìè äàíûøûð: “Þçýÿëÿðè þëÿíëÿðè òÿçÿäÿí äèðèëÿí (âÿ ýþéÿ ó÷àí) åòèãàä åäèðëÿð. Àéà, áèç áèð äèðèíè þëìÿéÿí âÿ ãàèá îëàí åòèãàä åòñÿê, ýþé êèøíÿéèá, éåðÿ çÿëçÿëÿ åäÿúÿê?” Úÿëàëöääþâëÿ “Ìÿêòóáëàð”ûí ÿñàñ èäåéàñû èëÿ ìþùêÿì áàüëû ñóðÿòäèð: àõû ùàäèñÿëÿð îíóí âÿòÿíèíäÿ úÿðÿéàí åäèð (Ìàðàãëûäûð êè, ñîíðàêû “ñÿéàùÿòíàìÿëÿðäÿ” ìÿùç Úÿëàëöääþâëÿ ÿñàñ ãÿùðÿìàíà ÷åâðèëèð âÿ þçö äÿ þç âÿòÿíèíÿ ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûð). Áó ìÿêòóáëàð äà éàëíûç Úÿëàëöääþâëÿéÿ éîõ, ùÿð áèð îõóúóéà (èðàíëûéà, øÿðãëèéÿ) éàçûëìûø ìÿêòóáëàðäûð. Êÿìàëöääþâëÿ äàùà ÷îõ Àõóíäçàäÿ þçöäöðñÿ, Úÿëàëöääþâëÿ ùÿì äÿ îõóúóíóí òèìñàëû âÿ ñóðÿòèäèð. ßñëèíäÿ, îáéåêòèâ îëàðàã åëÿ î äà Êÿìàëöääþâëÿ èëÿ åéíè èøè ýþðöð. Ìÿñÿëÿí, Ôèðäþâñèíèí “è÷ öçöíö” à÷ìàãëà, ÿñëèíäÿ îíóí äàõèëè áþéöêëöéöíö, ìÿíÿâè ùöíÿð âÿ úÿñàðÿòèíè öçÿ ÷ûõàðìûø îëóð. Áóðàäàêû èíêàð äà ìÿùç “áÿäèè èíêàðäûð”, òÿíãèä åäÿ-åäÿ òÿñäèãëÿìÿê öñóëóäóð. Éàëíûç ÿñÿð ÿòðàôûíäà ìöáàùèñÿ äîüóðìàã íèééÿòè èëÿ éîõ, ùÿì äÿ òÿáèèëèéÿ âÿ áÿäèè ðåàëëûüà íàèë îëìàã ö÷öí ìöÿëëèô íÿèíêè Úÿëàëöääþâëÿíè, ùÿòòà ÿñàñ ìöñáÿò ãÿùðÿìàí Êÿìàëöääþâëÿíè þçöíÿìÿõñóñ çèääèééÿòëÿðè, ìÿùäóäëóã âÿ ñÿùâëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ âåðìèøäèð. Áöòöí óòîïèê èãòèñàäè, ñîñèàë âÿ ùöãóãè ìÿäÿíèééÿò ïðîãðàìû èëÿ áèðëèêäÿ Êÿìàëöääþâëÿ þçö äÿ õàëèñ ðåàëèñò áèð ñóðÿòäèð. Îíäà ÿíÿíÿâè áèð îéàã âÿ àéûã Øÿðã äöøöíúÿñè âÿ ìöäðèêëèéè âàð, ùÿì äÿ Àâðîïà òÿôÿêêöðëö âÿ ìÿëóìàòëû áèð çèéàëûäûð. Îíóí áöòöíëöêäÿ Øÿðãèí âàõòû êå÷ìèø ìÿíÿâè òÿñèñàòëàðûíà ãàðøû ÷åâðèëìèø ðàäèêàë ýþðöøëÿðè òÿêúÿ éåðëè “òèïèê øÿðàèòëÿ” éîõ, ùÿì äÿ ðóñ âÿ Àâðîïà ìöùèòèíÿ, êëàññèê Øÿðã ìÿäÿíèééÿò âÿ åëìèíÿ òàíûøëûüû èëÿ øÿðòëÿíìèøäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ãåéðè-òÿáèè ñÿñëÿíìèð.

7

Èäðàê âÿ âàðëûã, áèëèê, àüûë âÿ õóðàôàò, ùÿãèãÿò âÿ èêñèð, î äöíéà âÿ áó äöíéà, ÿáÿäèééÿò âÿ íèñáèëèê, Çàìàí, Úàùàí, úÿìèééÿò, ÿäàëÿò, àçàäëûã âÿ ùöãóã, þëöì âÿ ùÿéàò – ÿñëèíäÿ Êÿìàëöääþâëÿíè äÿ áó Ùàìëåò ñóàëëàðû âÿ ïðîáëåìëÿðè äöøöíäöðöð. Áþéöê ìÿçùÿêÿíÿâèñ ôàúèÿ âÿ äðàì éàçìàìûø, ëàêèí òðàýèê âÿ ôÿëñÿôè ãÿùðÿìàíû áÿäèè ïóáëèñèñòèêàäà – “Ìÿêòóáëàð”äà éàðàòìûøäûð. Þçö äÿ ÿáÿäè, ìöúÿððÿä ÿõëàã âÿ ÿäàëÿò ùÿãèãÿòëÿðè ùàããûíäà Êÿìàëöääþâëÿ Ôàóñò êèìè êàáèíåòäÿ – òÿêëèêäÿ äöøöíìöð, Ùàìëåò êèìè ñàðàéäà, äàõèëè äöøöíúÿëÿðèí ñÿññèçëèéèíäÿ òÿíùà ãàëìûð. Éîõ, î, Îäèññåé êèìè ñÿéàùÿòÿ ÷ûõûð. Ñÿééàù Êÿìàëöääþâëÿ Òÿáðèçèí “è÷è” âÿ ÷þëö èëÿ, ýèçëè âÿ à÷ûã ýóøÿëÿðè, ùöúðÿëÿðè, ùàìàìëàðû, ìåéõàíÿëÿðè èëÿ ùÿðÿêÿò åäèð âÿ þç ñÿôÿðèíè Èðàíûí éàõûí âÿ óçàã êå÷ìèøèíÿ, òàðèõèíÿ àïàðàí éîëëàðäà áàøà ÷àòäûðûð. Îíóí íàðàùàò, åùòèðàñëû äàõèëè àëÿìè, ÿäàëÿò âÿ ùÿãèãÿò òÿøíÿëèéè, ìöáàðèçÿ, èôøà, öñéàí ñòèõèéàñû äà éîëëàðäà ðàñò ýÿëäèéè êîíêðåò àäàìëàð, ùàäèñÿëÿð âÿ ùÿãèãÿòëÿðÿ ìöíàñèáÿòèíäÿ, îíëàðëà à÷ûã ïîëåìèêà âÿ äèàëîãäà ìåéäàíà ÷ûõûð. Ïîâåñòèí çàùèðè ñõåìèíäÿêè äèàëîã ìîäåëèíè áó éîëëàðäà Êÿìàëöääþâëÿ èëÿ îíà ãàðøû ÷åâðèëÿí ùÿð ùàíñû ÿêñ ãöòá, ÿêñ òÿðÿô âÿ úèíàù àðàñûíäà äà ýþðöðöê. Êÿìàëöääþâëÿ áöòöí áó ãöòáëÿðÿ ãàðøû âàùèä èäåéà úèíàùû, ôÿëñÿôè “òÿðÿôèìöãàáèë” òÿøêèë åäÿ áèëèð. Õàðàêòåð, ìÿíòèã âÿ àüûë íöìàéèø åòäèðìÿñè ö÷öí äðàìàòèê ìåéäàíû ãÿùðÿìàíà ìÿùç ïîëåìèêà – äèàëîã òÿìèí åäèð. Àäè òàðèõè ìÿëóìàò âÿ áèîãðàôèê åïèçîä äà áó çàìàí ÿêñ èäåéà ìþâãåéèíÿ äîüðó ÿãëè-ìÿíòèãè çÿðáÿíèí äÿãèã ùÿäÿôè ñÿâèééÿñèíäÿ êÿñêèíëÿøèð. Òÿíãèä îëóíàí õóðàôàò áó êÿñêèíëÿøìÿ ìÿãàìûíäà, ÿí ÷ûëïàã, èôðàò ìÿíòèãè òÿçàùöð êÿñêèíëèéè èëÿ ýþðöíÿ áèëèð. Éàëíûç áåëÿ áèð èôøàäàí – ìöëàùèçÿíèí àðõàèê, ñõîëàñò, äîãìàòèê ãîéóëóøóíóí ìåòîäîëîæè ìàùèééÿòèíÿ åíÿíäÿí, îíó áöòöí ñàõòàëûüû, ñöíèëèéè, ïåðñïåêòèâñèçëèéè èëÿ ýþñòÿðÿíäÿí ñîíðà î, ðÿãèáèíäÿí ÿë ÷ÿêèð. Ùÿì äÿ áó èôøà êîíêðåò äÿëèëëÿð, äåòàëëàð, òÿôÿððöàòëàð, áÿäèè ëþâùÿëÿð, ìèñàëëàð, ñöæåòëÿð âÿ ñÿíÿäëÿðëÿ èúðà îëóíóð. Áöòöíëöêäÿ “Ìÿêòóáëàð” – ôàêòëàðûí òÿôñèðè ñÿúèééÿñè äàøûìûð, áÿëêÿ ôàêòëàðëà ñþéëÿíÿí ìîíîëîãëàð òÿñèðè áàüûøëàéûð. Þçö äÿ áöòöí áó ùàëëàðäà äðàìàòèçì âÿ òÿçàä ôîðìàäàí ÷îõ ìàùèééÿòäÿäèð: ïîëåìèêà, äàèëîã ìöÿëëèôÿ ùÿð éåðäÿ âÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë çèää ôèêèðëÿðèí òîããóøìàñû, ýÿðýèí ùÿääÿ ãàëõìàñû âÿ ùÿëëè ôîðìàñû êèìè ëàçûì îëóð. Íÿùàéÿò, ïîëåìèê òÿçàäëàð ãÿùðÿìàíûí ìàðàã âÿ áèëèéèíèí ÿùàòÿ âÿ âöñÿòèíäÿ äÿ âàðäûð: ôðàíñûç ôÿëñÿôÿñè âÿ ÿðÿá ìÿíáÿëÿðè, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì âÿ Âîëòåð, Øÿðã îðòà ÿñðëÿðè âÿ Àâðîïà éåíè äþâðö – Êÿìàëöääþâëÿäÿ áèðëÿøÿí âÿ éåêïàðÿëÿøÿí âàùèäèí çèää ãöòáëÿðè áóíëàðäûð. Åéíè çàìàíäà ïîëåìèê ôîðìà “Ìÿêòóáëàð”ûí äèëèíÿ úàíëû äàíûøûã, øèôàùè íèòã, òðèáóíà âóðüóñó âÿ ÿäàñû àøûëàéûð, îíóí êöòëÿâèëèê âÿ òÿñèð ýöúöíö àðòûðûð. Òÿñàäöôè äåéèë êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùÿòòà ìÿãàëÿëÿðèíè äÿ áÿçÿí äèàëîã ôîðìàñûíäà éàçûð âÿ áóíó áàøãàëûðûíà äà ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Ìþâùóìàòûí âÿ ñõîëàñòèêàíûí ÿìÿëè, òÿñèðëè èôøàñû ö÷öí Êÿìàëöääþâëÿ áèð ãàéäà îëàðàã ùèïåðáîëàäàí, áÿäèè áþéöòìÿ âÿ øèøèðòìÿäÿí ÷ûõûø åäèð. Ãÿäèì, 8

ìèñòèê ðèñàëÿëÿðäÿí àéðû-àéðû åïèçîäëàðà Êÿìàëöääþâäëÿíèí òÿôñèðëÿðè ïàðîäèéàëàð òÿñèðè áàüûøëàéûð. Êÿìàëöääþâëÿíèí (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí) öìóìèééÿòëÿ áöòöí äèíè ñèñòåìëÿðÿ âåðäèéè ãèéìÿòäÿ èôðàò ìÿãàìëàðà, ìÿùäóä – áèðòÿðÿôëè ìààðèô÷è ïàññàæëàðà òàðèõè éàíàøìàëû, îíà ÕÂÛÛÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðèí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãèíèí ñèéàñè-èãòèñàäè âÿçèèééÿòè, èúòèìàè ãóðóëóø âÿ äþâëÿò ýåðèëèéè, Àâðîïà âÿ äöíéà èìïåðèàëèçì ñèñòåìèíäÿí àñûëûëûüû, ùÿð úöð òÿðÿããè âÿ éåíèëèéÿ, åëìèòåõíèêè ìöàñèðëèéÿ ãàðøû ñÿääÿ ÷åâðèëìèø ìþâùóìàòûí âÿ õóðàôàòûí êîíòåêñòèíäÿ íÿçÿð ñàëìàã ëàçûìäûð. Íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, îáéåêòèâ òàðèõè øÿêèëäÿ ìåéäàíà ÷ûõàí âÿ áèð øöóð ôîðìàñû êèìè ìþâúóä îëàí ùÿð ùàíñû äèíèí Øÿðã âÿ áÿøÿð ìèãéàñûíäà òàðèõè ðîëóíà, áó ðîëóí ìàùèééÿòèíÿ âÿ ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðèíÿ åëìè ãèéìÿò âåðìÿê ìààðèô÷è Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ãàðøûñûíäà äàéàíàí èäåîëîæè-ïóáëèñèñò âÿçèôÿëÿðèí ñûðàñûíà äàõèë îëìàìûøäûð. “Ìÿêòóáëàð” áó âÿ éà äèýÿð èúòèìàè (äèíè) øöóð ôîðìàñûíûí ìààðèô÷èëèê úÿáùÿñèíäÿí åëìè òÿùëèëè éîõ, õóðàôàòëà ìààðèô÷èëèê ìÿôêóðÿñè àðàñûíäà éåíè äþâðäÿêè (ìÿùç ÕÛÕ ÿñðäÿêè!) öçáÿöç, òÿêáÿòÿê èäåéà ìöáàðèçÿñèíèí êÿñêèíëèéè èëÿ ãöââÿòëè ýþðöíìöøäöð. Ìöÿëëèôèí ÿí áþéöê ìÿãñÿäè – ìÿùç åëìèí, ìààðèôèí, ìÿíÿâè òÿðÿããèíèí ãöââÿòëÿíìÿñè éîëóíäà úèääè ìàíåÿ ñàéäûüû ñõîëàñòèêà âÿ äîãìàòèçìèí, åùêàìûí âÿ ôàíàòèçìèí, ìþâùóìàò âÿ õóðàôàòûí íöôóçóíó ãûðìàã îëìóøäóð. Åëìëÿ õóðàôàò àðàñûíäàêû áó ìöáàðèçÿäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ áþéöê àâðîïàëû ìààðèô÷è ñÿíÿòêàðëàðûí èíãèëàáè èôðàòëàðûíà ýöçÿøòÿ ýåòìèøäèð. Âÿ ñîíðàëàð áó òàêòèêè ÿéðèëÿðÿ, ôÿëñÿôè ýöíàùëàðà äà ìÿùç Àõóíäçàäÿíèí þç âàðèñëÿðè òÿñùèù âåðìèøëÿð. Àçÿðáàéúàíäà áÿäèè òÿðÿããèíèí Àõóíäçàäÿ ìÿðùÿëÿñèíäÿ êÿñá åòäèéè éåíè êåéôèééÿò ìèëëèëèêëÿ âÿ ðåàëèçìëÿ éàíàøû áèð äÿ ìààðèô÷è äåìîêðàòèçì èäè. Ìÿíÿâè âÿ “ìàëè”, ìèëëè âÿ èúòèìàè áÿðàáÿðëèê òÿëÿáëÿðèíè Àõóíäçàäÿ äèàëåêòèê âÿùäÿòäÿ âÿ ãàðøûëûãëû ÿëàãÿäÿ àëûð, àçàäëûã âÿ ùöãóã, ùàêèìèééÿò âÿ ìààðèô ïðîáëåìèíè ùÿì ôÿðä, øÿõñèééÿò, ùÿì äÿ úÿìèééÿò âÿ õàëã ìèãéàñûíäà èðÿëè ñöðöðäö. Ôèëîñîô êèìè äÿ, éàçû÷û êèìè äÿ Àõóíäçàäÿíèí áöòöí áÿäèè âÿ ôèêðè èñëàùàòëàðû úÿìèééÿòèí èúòèìàè òÿðêèáèíè âÿùäÿòäÿ ÿùàòÿ åäèðäè: “Åëì âÿ ìààðèô áöòöí õàëã àðàñûíäà, àøàüûäàí òóòìóø éóõàðûéà ãÿäÿð, âàðëûäàí òóòìóø éîõñóëà ãÿäÿð, èñòèñíàñûç îëàðàã ùàìûíûí àðàñûíäà éàéûëìàëûäûð: ÷îáàí äà, ÿêèí÷è äÿ, òàúèð äÿ, ÿòòàð äà íàçèðëÿðèí ÿëèíäÿ îëàí èãòèäàðà ìàëèê îëìàëûäûð”. Éàõóä: Òåàòð ïàäøàùäàí òóòìóø ÿí àøàüû òÿáÿãÿëÿðÿ ãÿäÿð” ùàìûíûí öçöíÿ à÷ûã îëäóüó ö÷öí î, äðàìà öñòöíëöê âåðèðäè. Õöñóñè ãåéä åäèðäè êè, ýÿðÿê åëÿ éàçàñàí êè, “õàñ âÿ àâàìûí õîøóíà ýÿëñèí”. Èñòèíàñûç îëàðàã ùÿì áÿäèè, ùÿì äÿ ôÿëñÿôè ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàëäûðäûüû áöòöí ïðîáëåìëÿðè Àõóíäçàäÿ öìóìõàëã ìþâãåéèíäÿí, õöñóñÿí, äåìîêðàòèê òÿáÿãÿëÿðèí ñîñèàë-ìèëëè ìÿíàôåéè áàõûìûíäàí ùÿëë åäèðäè. Áþéöê ìààðèô÷è Àõóíäçàäÿ ôåîäàë øöóðóíà âÿ ÿõëàãûíà, äåìîêðàòèê ùöãóã âÿ áÿðàáÿðëèê èäåàëëàðûíà ìöíàñèáÿòäÿ ùÿìèøÿ èíãèëàá÷û èäè: “Ñÿí ÿäÿääÿ âÿ èòàÿòäÿ äåñïîòäàí áÿìÿðàòèá àðòûãñàí. Ñÿíÿ àíúàã éåêúÿùÿòëèê âÿ éåêäèëëèê ëàçûìäûð êè, ðåâîëéóñèéà åäèá öñóëèééÿòäÿí íèúàò òàïàñàí”. Áöòöí ìèëëè âÿ èúòèìàè áÿëàëàðûí êþêöíö äÿ 9

Àõóíäçàäÿ ìÿùç ÿãë âÿ ìààðèô èøûüûíà îëàí áþéöê åùòèéàúäà ýþðöðäö: “Ìèëëÿò íÿ ö÷öí î ãÿäÿð àúèç îëóð êè, ùÿð éåðäÿí áàø ãàâçàéàí èò-ãóðä îíóí öñòöíäÿ àüàëûã åëÿñèí?” Õàëãûí ìèëëè òàðèõè âÿ ñîñèàë òàëåéè ïðîáëåìèíÿ Àõöíäçàäÿ ìèãéàñëû ôÿëñÿôè áàõûìäàí, âöñÿòëè, ãëîáàë ìèãéàñäà íÿçÿð ñàëûð, îíó äöøöíöëìöø, ùÿðòÿðôëè, äîêòðèíàë áèð ôèêèð âÿ ôÿàëèééÿò ïðîãðàìû øÿêëèíäÿ, þçö äÿ úÿìèééÿò, þëêÿ ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ èðÿëè ñöðöðäö. Ìÿùç áó áþéöê ìÿãñÿäëÿð éîëóíäà î, þç ÿìÿëè èñëàùàòëàðûíà ìàíå îëàí ùÿð øåéè ýþðöíìÿìèø úÿñàðÿòëÿ, èôðàò èíãèëàáè áèð ìàêñèìàëèçìëÿ ðÿää åäèð: õóðàôàòû, ìþâùóìàòû êþêöíäÿí ñèëìÿê ö÷öí, ùÿòòà “êöëëè-ÿäéàíû ïó÷” åëàí åäèð, øåèðäÿ òÿãëèä÷èëèéè, Ôöçóëèíèí áèð íå÷ÿ ÿñðëèê “òèëñèìè”íè äÿ àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí ùÿòòà Ôöçóëèíèí ïîåçèéà êóëòóíóí þçöíÿ àñè ÷ûõûð (øàèðè “íÿçì óñòàñû” åëàí åäèð). Þç áÿäèè âÿ ôÿëñÿôè äöøöíúÿëÿðèíäÿ íÿèíêè Àçÿðáàéúàíû, áöòöíëöêäÿ ìÿùêóì âÿ ìÿçëóì Øÿðãè âÿùäÿòäÿ ýþòöðöð. Éàëíûç äèí éîõ, ñõîëàñòèê äèë, öñëóá ÿíÿíÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõûð. Äàíòå âÿ Ïóøêèí èøèíè òÿêðàð åäÿðÿê, éåíè äþâðöí öìóììèëëè ÿäÿáè äèëèíè éàðàäûð; íÿùàéÿò, éåíÿ äÿ èëê äÿôÿ îëàðàã, ÿñêè ÿðÿá ÿëèôáàñû ÿíÿíÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõûð âÿ “Øÿðãäÿ èíãèëàá” îëàí ÿëèôáà ùÿðÿêàòûíûí áàøûíäà äóðóð. Êîìåäèéàëàðûíäà ùÿð áèð ïðîáëåìè Àçÿðáàéúàíûí áèð øÿùÿðèíäÿ ùÿëë åäèð: Òÿáðèçäÿ âÿ Øÿêèäÿ, Ëÿíêÿðàíäà âÿ Ãàðàáàüäà. Ïàðèñ èíãèëàáû ùàããûíäà õÿáÿðè ñÿùíÿäÿí þç õàëãûíà âàõòûíäà áþéöê òÿáèèëèê âÿ óñòàëûãëà ÷àòäûðûð. Ýåòäèêúÿ ýöúëÿíÿí ÿíÿíÿâè àíòèåùêàì÷û ðóù Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ùÿì áÿäèè, ùÿì äÿ ôÿëñÿôè éàðàäûúûëûüûíûí, èñòèíàñûç, áöòöí ìÿðùÿëÿëÿðèíè ñÿúèééÿëÿíäèðèð âÿ îíóí éåòìèøèíúè èëëÿð ïóáëèñèñòèêàñûíäà àøêàð èíãèëàáè ìîòèâëÿð ñÿâèééÿñèíÿ ãàëõûð. Îíóí ùå÷ áèð ÿñÿðèíè “ìöðÿêêÿáëÿ èíãèëàá” (Ô.Øèëëåð) åùòèðàñëàðûíäàí, àðõàèêà âÿ õóðàôàò ÿëåéùèíÿ ÿí ãÿòè ðàäèêàë, àíòèåùêàì÷û ìöáàðèçÿíèí êîíòåêñòèíäÿí êÿíàðäà òÿñÿââöðÿ ýÿòèðìÿê îëìàç. Òÿêðàð åäèðèê êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ ìÿõñóñ “èíãèëàáè ìààðèô÷èëèéèí” òÿøÿêêöë âÿ éöêñÿëèøè éîëóíà òàðèõè éàíàøìàã âÿ îíóí àéðû-àéðû èôðàòëàðûíà äà îáéåêòèâ ãèéìÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Ôöçóëèíè “óñòàäè-íàçèì” ùåñàá åòìÿñè Àõóíäçàäÿíèí çþâãöíöí éîõ, áöòöíëöêäÿ ìààðèô÷è åñòåòèêàíûí âÿ îíóí ôÿëñÿôè-ñîñèàë ìÿíòèãèíèí “ñÿùâè” èäè: åéíè ìÿíòèãëÿ Âîëòåð äÿ Øåêñïèðè áÿéÿíìèðäè. Áó ìÿíàäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Ôöçóëè êîíñåïñèéàñûíà ìöíàñèáÿòè èëÿ äèíè ñèñòåìëÿð òàðèõèíÿ ìöíàñèáÿòè àðàñûíäà äà áèð öìóìèëèê âàð. Åïîõàíû äÿðê åòìÿê, õàëãà ñþç äåìÿê, äþâðÿ ìÿíÿâè, ÿõëàãè âÿ ôÿëñÿôè äÿéÿð êèìè ãèéìÿò âåðìÿê – ÿäèáèí òÿêúÿ ïóáëèñèñòèêàñûíûí éîõ, ÿäÿáè òÿíãèäèíèí äÿ ÿñàñ èäåéà-áÿäèè ìåéàðû âÿ ìÿãñÿäè áóäóð. Êëàññèê ðóñ åñòåòèê ôèêðèíè ìÿùç Ðóñèéàíûí òàëåéèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ Òîëñòîéóí çèääèééÿòëÿðè, Äîñòîéåâñêèíèí èäåéà áþùðàíû, Ãîãîëóí ñÿùâëÿðè íàðàùàò åäèá. Îíóí þç ñÿùâè, þç çèääèééÿòè äÿ ìÿùç áó áþéöê äöøöíúÿëÿðèí þçö èëÿ ýÿòèðäèéè íàðàùàòëûãäàí éàðàíàí ñÿùâëÿð âÿ çèääèééÿòëÿð îëóá. Àõóíäçàäÿ åñòåòèêàñûíûí íàèëèééÿòëÿðè âÿ çèääèééÿòëÿðè äÿ, îíóí Ôöçóëèéÿ, Ñÿäèéÿ, Øàù Àááàñà, äöíéÿâè âÿ äèíè-ðóùàíè þâëèéàëàðà 10

ìöíàñèáÿòèíäÿêè àéðû-àéðû ìÿãàìëàð äà ìÿùç áåëÿ ñÿúèééÿ äàøûéûð, ìààðèô÷èëèéèí âÿ èíãèëàáè éåíèëèê÷èëèéèí þç àõòàðûøëàðû âÿ þç ìÿíòèãè èëÿ øÿðòëÿíèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí Øÿðãäÿ Èíòèáàù ïàðûëòûëàðû âÿ Àâðîïà Èíòèáàùû ùàããûíäà ôèêèðëÿðè äÿ îíóí äèíÿ ìöíàñèáÿòäÿ þùäÿéÿ ýþòöðäöéö òàðèõè âÿçèôÿíèí, ìèëëè ìèññèéàíûí ìàùèééÿòèíè (îíóí èôðàòëàðûíû éîõ) àõûðà ãÿäÿð àíëàéà áèëìÿéÿ êþìÿê ýþñòÿðèð. ßäèá àëòûíúû ÿñðèí ýþðêÿìëè äèí èñëàùàò÷ûñû Ùÿñÿí èáíÌÿùÿììÿä Áöçöðýö õàòûðëàéàðàã éàçûð: “Àôÿðèí ñÿíÿ, åé ßëà-Çèêðèùèññÿëàì êè, òàðèõè-ùèúðèíèí ìöääÿòèíäÿ áèð ñÿíèí êèìè àäè âÿ ùÿêèì âÿ çèôÿçë âÿ ñàùèáèùèììÿò, ñàùèáè-ÿçì, ïàäøàù ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà ïåéäà îëìàäû êè, áó ìèëëÿòèí ñèâèëèçàñéîíóíà áàèñ îëàéäû âÿ áó ìèëëÿòè ùÿìàãÿòäÿí âÿ úÿùàëÿòäÿí âÿ áÿäáÿõòëèêäÿí àçàä åäÿéäè. ßýÿð ìèëëÿò ñÿíèí ìÿòàëèáèíè àíëàñàéäû, èíäè òÿâàèôè-èíýèëèñ âÿ Éåíýè Äöíéà ñÿíÿ õóøÿ÷èí ùåñàáþ îëóðäóëàð. Çèðà êè, ñÿí åëÿ áèð ÿñðäÿ ïðîòåñòàíòèçìè èúàä åòäèí êè, îíëàð ùÿëÿ èíêâèçèñéîí äèâàíëàðûíûí àòÿøýàùëàðûíäà éàíäûðûëûðäûëàð. Éÿíè îíëàð ìöääÿòè-ìÿäèä ñÿíäÿí ñîíðà ñÿí èúàä åäÿí ïðîòåñòàíòèçìè àíëàéûá ðåâîëéóñèéà åòäèëÿð âÿ ïðîòåñòàíòèçì èõòèéàð åëÿäèëÿð”. Áåëÿëèêëÿ, Àõóíäçàäÿíèí äèí èíàíúëàðûí èíêàð÷ûñû éîõ, èñëàùàò÷ûñû (!) ðîëóíäà ðÿùáÿð òóòäóüó ãàéÿ, àëè ìÿãàì, äîìèíàíò áó ìþâãåäÿ äÿãèã èôàäÿñèíè òàïûð. Àõóíäçàäÿíèí Êÿìàëöääþâëÿñè áó ìÿãñÿäëÿ éàëíûç èñëàìûí éîõ, ïàíòåèçìèí äÿ ôÿëñÿôÿ âÿ äöíéàýþðöøö ÿñàñëàðûíà òîõóíóð, ìààðèô÷è-ìàòåðèàëèñò áèð ìþâãåäÿí îíóí òÿùëèëèíè âåðèð. Àõóíäçàäÿ ìààðèô÷èëèéèíèí òàðèõè ðîëóíóí ðåýèîíàë ùöäóäëàðûíäàí äàíûøàðêÿí ìàðàãëû áèð õöñóñèééÿò äÿ äèããÿòè úÿëá åäèð. Äðàìàòóðã âÿ ìöòÿôÿêêèð Àõóíäçàäÿíèí ÿí éàõûí ùÿììÿñëÿê ìöàñèðëÿðè àðàñûíäà äà (Ìèðçÿ Àüà), ýþðêÿìëè õÿëÿô âÿ äàâàì÷ûëàðû àðàñûíäà äà (ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ, Çåéíàëàáäèí Ìàðàüàéè, Øåéõ Ìÿùÿììÿä Õèéàáàíè) Éàõûí Øÿðãèí – Èðàí Àçÿðáàéúàíûíûí ñÿíÿò âÿ ôèêèð õàäèìëÿðè õöñóñè éåð òóòóð. “ßëèôáà èñëàùàòû” èäåéàñûíûí äà, “Òÿìñèëàò”ûí äà “Ìèðçÿ Àüàíûí ïéåñëÿðè), “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí äà (“Ñÿéàùÿòíàìåéè-Èáðàùèì áÿé”, “Ñÿéàùÿòíàìÿ”) òÿñèðèëÿ èëê èúòèìàè âÿ ÿäÿáè ôÿàëèééÿò îðàäà áàøëàéûá. Ìàðàãëûäûð êè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà þçöíäÿí ñîíðàêû éåíè äþâðÿ äÿ Àõóíäçàäÿ ÿí ÷îõ þçöíöí úÿíóáëó äàâàì÷ûëàðûíûí âàñèòÿñèëÿ òÿñèð åäèá. Ìÿëóìäóð êè, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” èëÿ Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òàíûø îëìàéûá. Áèëàâàñèòÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ÿíÿíÿëÿðè ìÿúðàñûíäà éàçûëìûø “Ñÿéàùÿòíàìåéè-Èáðàùèìáÿé”ëÿ èëÿ “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” æóðíàëûíûí ïóáëèñèñòèêàñû àðàñûíäà èäåéà-ôîðìà ÿëàãÿñè ùå÷ áèð øöáùÿ äîüóðìóð. ×öíêè ùÿëÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þç äþâðöíäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ...” Øÿðãäÿ, õöñóñÿí, Èðàíäà ÷îõ éàéûëìûøäû: “Òåùðàíûí àðèô àäàìëàðû è÷ÿðèñèíäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ” òÿñâèðÿýÿëìÿç áèð ùÿéÿúàí éàðàòìûøäûð. Òåùðàí àðèôëÿðèíèí ùàìûñû îíóí ñóðÿòèíè ýþðìöøëÿð”. “Êÿìàëöääþâëÿ” èëÿ îíäàí ñîíðàêû “Èðàí ñÿéàùÿòíàìÿëÿðè” àðàñûíäà áÿäèè ôîðìà-öñëóá áàüëûëûüû äà âàðäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí èðàíëû âàðèñëÿðè “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íû éàëíûç èäåéàúà éîõ, ñÿíÿòêàðëûãúà, ùÿòòà çàìàí âÿ ìÿêàíúà äà äàâàì åòäèðèðëÿð. Êÿ11

ìàëöääþâëÿ þç ìÿêòóáëàðûíûí ö÷öíö äÿ Òÿáðèçäÿí Ìèñèðÿ – Úÿëàëöääþâëÿéÿ éàçìûøäû. Èíäè èñÿ Úÿëàëöääþâëÿ þçö Èáðàùèì áÿéèí ñèìàñûíäà (“Ñÿéàùÿòíàìåéè Èáðàùèì áÿé”) Ìèñèðäÿí Èðàíà, Èñôàùàíà, Ðÿøòÿ, Òÿáðèçÿ ýÿëèð âÿ ùèíä øàùçàäÿñèíèí éàçäûãëàðûíà âÿòÿíèíäÿ øÿõñÿí øàùèä îëóð. Ìÿëèêöë-Ìöòÿêêÿëèìèí “Èðàí ñÿééàùûíûí áèð ùèíäëè èëÿ ìöñàùèáÿñè“íäÿ èñÿ àðòûã ùèíäëè Èðàíà éîõ, èðàíëû (Èðàí øàùçàäÿñè) Ùèíäèñòàíà éîëà äöøöð âÿ äåìÿê îëàð êè, ùèíä øàùçàäÿñèíèí Èðàíäà ýþðäöêëÿðè åéíè øåéëÿðè î äà îðàäà ýþðöð. Éàõóä, Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâóí “Ìÿñàëèêóë-Ìþùñöíèí”äÿ èðàíëû Ìþùñöí ñÿéàùÿòè àðòûã êÿíàðäàí Òåùðàíà äîüðó éîõ, ëàï ìÿðêÿçäÿí – Òåùðàíäàí Äÿìàâÿíäÿ äîüðó äàâàì åòäèðèð. Íÿùàéÿò, ñÿôÿðèí ìÿêàíúà òÿêðàðûíû, ôÿãÿò çàìàíúà äàâàìûíû, èðÿëè àïàðûëìàñûíû Ìèðçÿ Àüàõàí Êèðìàíèíèí “Ñå ìÿêòóá” âÿ “Ñÿä õèòàáÿ”ñèíäÿ ýþðöðöê. Ùàìûñû áèðëèêäÿ áöòöí áó ñÿôÿð éîëëàðû êÿñèøèá-ãîâóøóð, ìÿùç Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí, ìÿùç ìààðèô÷è ñÿééàùûí ñàáàùà, ñîíñóçà àïàðàí ñþç âÿ ôèêèð êàðâàíûíûí ÿáÿäè ùÿðÿêÿò åòäèéè ÿäÿáè ìàðøðóòà ÷åâðèëèðëÿð. Ìàðàãëûäûð êè, ÿäèáèí ìààðèô÷è èúòèìàè èäåàëû – êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéà ãóðóëóøó äà èëê äÿôÿ Èðàíäà ùÿéàòà êå÷ìèø, 1905-1911-úè èëëÿðèí Èðàí ìÿøðóòÿ èíãèëàáû Êîñòèòóñèéàëû øàùëûã öñóëè-èäàðÿñèíèí òÿñèñè èëÿ áàøà ÷àòäûðûëìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Øÿðãäÿêè ñÿëÿôëÿðè, ìöàñèðëÿðè âÿ õÿëÿôëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿðè ùàããûíäà õöñóñè òÿäãèãàòûí ìöÿëëèôèíÿ ýþðÿ “...Àõóíäçàäÿ éàðàäûúûëûüûíûí òÿñèðè éàëíûç Èðàíëà, ùÿì äÿ îíóí ö÷ ýþðêÿìëè ñèìàñû èëÿ (Ìèðçÿ Ìåëêóìõàí, Ìèðçÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ, Çåéíàëàáäèí Ìàðàüàéè – É.Ã.) ìÿùäóäëàøûá ãàëìàìûøäûð. Òöðêèéÿ, ÿðÿá þëêÿëÿðè, Ùèíäèñòàí, ßôãàíûñòàí âÿ ñ.-äÿ áèç áó ýþçÿë âÿ ìöñáÿò èäåéàëàðûí òÿñèðè, äàâàìû âÿ èíêèøàôûíûí øàùèäè îëóðóã”. Ìöÿëëèô ìÿùç áó áàõûìäàí áþéöê ìààðèô÷èíèí Ìèðçÿ Éóñèô õàí Ìöñÿòÿøàðöääþâëÿ, Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ, Ìèðçÿ Àüà Òÿáðèçè, Ìÿùÿììÿäúÿôÿð Ãàðàúàäàüè, Ìàíèê÷è Ñàùèá, Ìöíèô ßôÿíäè, ßëèãóëó Ìèðçÿ Åòèçàöññÿëòÿíÿ, Ìèðçÿõàí Êèðìàíè, Ì.Í.Ìÿëèêöë-Ìöòÿêÿëëèìèí èëÿ âàðèñ-èðñ ìöíàñèáÿòëÿðèíè êîíêðåò ôàêòëàð âÿ ñÿíÿäëÿð ÿñàñûíäà íÿçÿðäÿí êå÷èðèð. Ìÿùç áó ôàêòëàð âÿ ñÿíÿäëÿð áèçè äÿðèíäÿí èíàíäûðûð êè, “Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÕÛÕ ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Èðàí ìààðèô÷èëÿðèíèí ìÿôêóðÿâè àòàñû îëìóø, êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéà èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí 1905-1911-úè èëëÿð Èðàí ìÿøðóòÿ èíãèëàáûíûí èäåîëîæè çÿìèíèíè ùàçûðëàéàíëàðäàí îëìóøäóð”. Ñîíðàêû äþâðëÿðäÿ äÿ Àõóíäçàäÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ÿí ÷îõ éàçûëìûø ìààðèô÷è èäè. ×öíêè Øÿðã (Èðàí) Àõóíäçàäÿíèí þçöíÿ òÿñèð åäÿí Àâðîïà àìèëëÿðèíäÿí íèñáÿòÿí êÿíàðäà èäè âÿ îíëàð ö÷öí Àõóíäçàäÿ Àâðîïà òÿñèð àìèëëÿðèíè äÿ èôà âÿ èúðà åäÿí ìÿíáÿ èäè. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, Àõóíäçàäÿäÿí ñîíðàêû Øèìàëè Àçÿðáàéúàí äàùà ñöðÿòëÿ äÿéèøìèø, “ßêèí÷è”äÿí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí”ÿ éîë ùÿì äÿ ðóñ âÿ Àâðîïà èíãèëàáè ìÿòáóàòûíûí òÿñèðèíäÿí êå÷èá ýÿëìèøäè. Þìðöíöí ñîí èëëÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìààðèô÷è ìöáàðèçÿíèí éåíè öñóëëàðûíû âÿ ôîðìàëàðûíû àõòàðûð. Î, “Êÿìàëöääþâëÿ”éÿ áàüëàäûüû öìèäëÿðè èíäè äÿ ßëèôáàéà áàüëàéûð âÿ þç ÿëèôáà èäåàëûíà “Êÿìàëöääþâëÿ” ñÿâèééÿñèíäÿ ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. Áÿäèè éàðàäûúûëûãäàí “Êÿìàëöääþâëÿ”éÿ âÿ “Êÿìàëöääþâëÿ”äÿí ÿëèôáà óüðóíäà ìöáà12

ðèçÿéÿ! – ìÿäÿíè èíòèáàù óüðóíäà ôÿðäè-ìààðèô÷è ìöáàðèçÿíèí ôîðìàëàðûíû, îíóí Àõóíäçàäÿéÿ ìÿõñóñ ñõåìèíè áåëÿ èôàäÿ åòìÿê îëóð... Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íà èíàìû âÿ öìèäè õöñóñèëÿ ãöââÿòëè èäè. Ìÿùç ïîåçèéà, äðàì âÿ íÿñð ñàùÿñèíäÿ ìöÿééÿí ùàçûðëûãäàí ñîíðà þìðöíöí ñîí áåø èëèíè ÿäèá áÿäèè ïóáëèñèñòèêàéà ùÿñð åòìèøäè. Î, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íû þçö ôàðñ âÿ ðóñ äèëèíÿ ÷åâèðèð. Îíóí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíè áöòöí áþéöê èñëàì ïàéòàõòëàðûíà, Àñèéà âÿ Àâðîïà øÿùÿðëÿðèíÿ éàéûð. Ïåòåðáóðã, Ïàðèñ, Òÿáðèç, Áîìáåé, Èñòàíáóë, Áðöññåë... – ùÿëÿ ÷àï îëóíìàìûø “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí íöñõÿëÿðèíèí éàéûëäûüû øÿùÿðëÿðèí òàì îëìàéàí ñèéàùûñû áåëÿäèð. Áó ìÿêòóáëàð “Øÿðãèí îéàíìàñû” äþâðöíäÿí ùÿëÿ ÷îõ-÷îõ ÿââÿë Øÿðãèí îéàíìàñû ùàããûíäà ãåéðè-àäè äÿðÿúÿäÿ ÷ûëüûí áèð èäåéà, åùòèðàñëû àðçó âÿ òÿøÿááöñ èäè, þçöíäÿ ùÿëÿ äÿ ùÿð áèð øÿðãëèíè îéàäàí, ùÿéÿúàíà ýÿòèðÿí òöêÿíìÿç áèð ìÿíÿâè åíåðæè ãöââÿñèíè ãîðóéóá ñàõëàìûøäûð. ßñÿð î âàõòà ãÿäÿðêè ôÿëñÿôè, åëìè íàèëèééÿòëÿðè þçöíäÿ ÿêñ åòäèðèð, ðåàëèñò âÿ ìààðèô÷è ôèêðèí Øÿðãäÿ ÷îõ áþéöê âÿ òÿêðàðñûç áèð íöìóíÿñè êèìè òàðèõè ÿùÿìèééÿò äàøûéûð. Êÿìàëöääþâëÿ èëÿ áàüëû áþéöê àðçóëàðûíû âÿ îíóí èäåéà ãèéìÿòèíè ùàìûäàí ÿââÿë âÿ ùàìûäàí éàõøû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þçö âåðìèøäèð: “...Åëÿ áèð áþéöê ñèéàñè âÿ éà äèíè ìÿñÿëÿ éîõäóð êè, Êÿìàëöääþâëÿ þç ÿñÿðèíäÿ îíà òîõóíìàìûø îëñóí... Ìÿí ñèçè èíàíäûðûðàì êè, ùàë-ùàçûðäà, éÿíè ôèêèðëÿðäÿ ñèéàñè úîøãóíëóã ÿìÿëÿ ýÿëäèéè áèð çàìàíäà Òöðêèéÿäÿ, Ùèíäèñòàíäà âÿ Àñèéàíûí ùÿð éåðèíäÿ áó ÿñÿð... ôàíàòèçìè ìÿùâ åòìÿê èøèíäÿ éöç ìèí íÿôÿðëèê áèð îðäóäàí äàùà ÷îõ èø ýþðÿ áèëÿð”. Þçö äÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” éàëíûç äþðä ìÿêòóáäàí èáàðÿò äåéèë: Àõóíäçàäÿíèí áöòöí ïóáëèñèñòèêàñû, áöòöí ìÿêòóáëàðû (ôàêòëàðëà âÿ ñÿíÿäëÿðëÿ ñþéëÿíÿí áó åùòèðàñëû ìîíîëîãëàð) ùÿð áèð âÿòÿíäàøà, çèéàëûéà, øÿðãëèéÿ, ñîíðàêû íÿñëÿ éàçûëàí íàðàùàòëûã ìÿêòóáëàðûäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” Èðàíäà, Òöðêèéÿäÿ, ßôãàíûñòàíäà, ÿðÿá þëêÿëÿðèíäÿ ìöòÿðÿããè èúòèìàè-ñèéàñè ôèêèðäÿ áþéöê ÿêñ-ñÿäà îéàäûð. Ùÿì÷èíèí, îíóí ÿäÿáè-òÿíãèäè ÿñÿðëÿðè Àçÿðáàéúàíäà, Éàõûí Èñëàì Øÿðãèíäÿ ìöàñèð òèïëè ïðîôåññèîíàë ÿäÿáè òÿíãèäèí ÿñàñûíû ãîéóð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí èúòèìàè-òàðèõè âÿ ÿäÿáè-ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ àéðûúà áèð ìÿðùÿëÿíè òÿøêèë åäèð. Ïåøÿêàð ìèëëè òåàòð ñÿíÿòèíèí, ðåàëèñò áÿäèè íÿñðèí, äåìîêðàòèê ôÿëñÿôè âÿ åñòåòèê ôèêðèí, èëê ÿëèôáà èíãèëàáûíûí, öìóìèééÿòëÿ, ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ “éåíè äþâðöí” áàíèñè îëàí Àõóíäçàäÿíèí çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüû ëîêàë ìèëëè ÷ÿð÷èâÿëÿðè àøûá êå÷èð, òöðê, èñëàì õàëãëàðû ìèãéàñûíäà öìóìøÿðã âÿ öìóìáÿøÿðè áèð òàðèõè ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Éàøàð Ãàðàéåâ 2002

13

“ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËß ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ”íûí ÖÇÖÍÖ ÊÞ×ÖÐßÍ ØßÕÑÈÍ ÈÑËÀÌ ÕÀËÃËÀÐÛÍÛÍ ØßÐÈßÒ ÕÀÄÈÌËßÐÈÍÄßÍ ÁÈÐÈÍß ÝÞÍÄßÐÄÈÉÈ ÌßÊÒÓÁÓÍ ÑÓÐßÒÈ (ù. 1280-úè èëäÿ) Áèëèê âÿ ìÿ’ðèôÿò ñàùèáëÿðèíÿ àéäûí âÿ àøêàðäûð êè, ùå÷ áèð ÿñðäÿ âÿ ùå÷ áèð çàìàí äöíéà äèíñèç âÿ çûíäûã àäàìëàðäàí õàëè îëìàìûø âÿ îëìàéàúàãäûð. Áó àäàìëàðà àúûãëàíûá ãÿçÿáëÿíìÿê ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìÿç. ×öíêè áó êèìè éîëóíó àçìûø àäàìëàð áèð âÿ éà èêè íÿôÿð äåéèë, ùÿì äÿ þëêÿíèí äàõèëèíäÿ éàøàìûðëàð âÿ þçëÿðè äÿ ìöÿééÿí áèð ÿñðäÿ áàø ãàëäûðìûðëàð êè, îíëàðûí þùäÿñèíäÿí àñàíëûãëà ýÿëìÿê ìöìêöí îëñóí. Îíëàð ñàéà-ùåñàáà ýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ ÷îõäóðëàð. Áèç îíëàðûí ùàíñûíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëÿðèê? Ùàëáóêè, ôðàíñûç, ðóñ âÿ áàøãà Àâðîïà ìèëëÿòëÿðèíäÿí îëàí ìöÿëëèôëÿð áàáèëÿðèí áàø ãàëäûðìàñûíûí ñÿáÿáèíè äÿ Èðàí ñÿëòÿíÿòèíèí ãöñóðëàðû, îíóí áöíþâðÿñèíèí çÿèôëèéè âÿ èñëàì äèíèíèí áàòèë áèð äèí îëìàñû èëÿ èçàù åäÿðÿê ÷îõëó êèòàáëàð éàçûá, äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ éàéìûøëàð. Îíëàð áó éîëóíó àçìûø áàáèëÿðè ìÿùâ åòìÿê ö÷öí èðàíëûëàðûí ýþñòÿðäèêëÿðè ùöììÿòè äÿ úÿùàëÿò âÿ íàäàíëûã ÿëàìÿòè, éàõøûíû ïèñäÿí àéûðìàã ãàáèëèééÿòèíäÿí ìÿùðóì îëìàã íèøàíÿñè êèìè ïèñëÿìèø âÿ èñòåùçà âÿ ìÿñõÿðÿéÿ ëàéèã áèëìèøëÿð. Àâðîïà ãèòÿñèíäÿ èíñàíëàðûí ùÿð áèð ôÿðäèíÿ þç ôèêèðëÿðèíè, èñòÿð éàíëûø âÿ çÿðÿðëè îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ äîüðó âÿ ôàéäàëû, àçàä øÿêèëäÿ éàéìàã èúàçÿñè âåðèëÿí ýöíäÿí áÿðè äöíéàíûí ùÿð áèð éåðèíäÿ äèíñèçëÿð áàø ãàëäûðûá þç ôèêèðëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìàãäàäûðëàð. Àíúàã ùå÷ êÿñ îíëàðà ìàíå îëìóð âÿ îíëàðû èíúèòìÿê ôèêðèíÿ äöøìöð. Ìÿ’ëóìäóð êè, ôðàíñûç àëëàùñûçëàðûíäàí Âîëòåð, Ðåíî âÿ áàøãàëàðû õðèñòèàí äèíèíèí áàòèëëèéè ùàããûíäà íÿ êèìè êèòàáëàð éàçûá, õðèñòèàíëàð àðàñûíäà éàéìûøëàð. Àíúàã äþâëÿò âÿ ìèëëÿò áàø÷ûëàðû îíëàðû áó èøäÿí ÷ÿêèíäèðìÿê ö÷öí òÿçéèãÿ ÿë àòìàüû úàéèç áèëìÿìèøëÿð. Îíëàð éàõøû áàøà äöøìöøëÿð êè, áó èøèí ÷àðÿñè âÿ îíëàðûí éàíëûø ôèêèðëÿðèíèí õàëã àðàñûíäà äîüóðäóüó òÿñèðèí ãàðøûñûíû àëìàüûí éîëó ùÿäÿ-ãîðõóäà äåéèë, àüûë âÿ ìÿíòèãÿóéüóí äÿëèëëÿðÿ ÿñàñëàíàí ùèêìÿòëè úàâàáëàðëà ðÿää åò14

ìÿêäÿäèð. Íåúÿ êè, àëèìÿãàì èìàì ßëè èáí-ßáóòàëèá ÿëåéùèññÿëàì áèð äèíñèçëÿ áÿùñ åäÿðêÿí, ÿñëà àúûãëàíìàéûá, îíóí òóòäóüó èðàäëàðû ùèêìÿòëè úàâàáëàðëà ðÿää åòìÿêëÿ îíó ñóñäóðìóøäóð. Ìÿùç áó úàâàáëàðäàí ñîíðà î äèíñèçèí åòèðàçëàðû êè îíëàðûí áÿçèñè Êÿìàëöääþâëÿíèí åòèðàçëàðûíäàí äàùà øèääÿòëèäèð, õàëãûí ýþçöíäÿ þç òÿñèðèíè òàìàìèëÿ èòèðäè. Áó ìöáàùèñÿíèí òÿôñèëàòû øåéõ Ñÿèä èáí-Ìÿíñóð ßùìÿä Òÿáÿðñèíèí êèòàáûíäà áó úöð éàçûëìûøäûð: “Äèíñèçëÿðäÿí áèð íÿôÿð ßìèðÿëìþ’ìèíèíèí éàíûíà ýÿëèá äåäè: ßýÿð Ãóðàíäàêû èõòèëàôëàð âÿ çèääèééÿòëÿð îëìàñàéäû, ìÿí ñèçèí äèíèíèçè ãÿáóë åäÿðäèì âÿ è.à.”. Ùàáåëÿ ßëè èáí-Ìóñÿððèçà ÿëåéùèññÿëàì äà ãöäðÿòëè õÿëèôÿëÿðäÿí îëàí Ìÿ’ìóíóí ìÿúëèñèíäÿ áèð íå÷ÿ íÿôÿð çûíäûã âÿ äèíñèçèí úàâàáûíû ÿñÿáèëÿøìÿäÿí, åëì âÿ ùèêìÿò ÿñàñûíäà âåðèá, îíëàðû ìÿüëóá åòìèøäèð. Øåéõ Òÿáÿðñèíèí ÿñÿðèíè ýþðöá îõóéàíëàð áó äèíè ìöáàùèñÿëÿðèí òÿôñèëàòûíû áèëèðëÿð. Ùàáåëÿ áàøãà èìàìëàð âÿ äèí áàø÷ûëàðû äà ìöõòÿëèô ÿñðëÿðäÿ çûíäûãëàð âÿ äèíñèçëÿðëÿ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìèø âÿ îíëàðû ìÿíòèãÿóéüóí äÿëèëëÿðëÿ ñóñäóðóá, å’òèðàçëàðûíû õàëãûí ýþçöíäÿ å’òèáàðäàí ñàëìûøëàð. Èíäè êè, Þâðÿíý Çèáèí íàõÿëÿô îüëó þç ôàñèä ôèêèðëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëûá, èñëàìûí äèíè ÿãèäÿëÿðèíÿ õÿëÿë éåòèðìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäöð, øöáùÿñèç êè, îíó äà èíäèéÿ ãÿäÿð îëìóø âÿ áóíäàí ñîíðà äà îëàúàã çûíäûãëàð âÿ äèíñèçëÿðäÿí áèðè ùåñàá åòìÿê îëàð. Ùå÷ øöáùÿ åòìÿê îëìàç êè, îíóí ïó÷ ôèêèðëÿðè øÿðèÿò ñàùèáèíèí áàòèíè ãöäðÿòè ñàéÿñèíäÿ èñëàì äèíèíÿ ùå÷ áèð çÿðÿð âóðà áèëìÿéÿúÿê âÿ îíóí þçö äÿ áàøãà çûíäûãëàð âÿ äèíñèçëÿð êèìè óíóäóëìóøëàð äÿíèçèíäÿ èòèá áàòàúàã, ïàðëàã øÿðèÿòèí íóðó èñÿ äöíéàéà çèíÿò âåðÿí ýöíÿøèí øöàëàðû êèìè àëÿì äóðäóãúà ïàðëàéàúàã âÿ áöòöí öôöãëÿðÿ íóð ñà÷àúàãäûð. Àíúàã áèð øÿðòëÿ êè, îíóí çÿðÿðëè ôèêèðëÿðèíèí ïó÷ îëìàñû áàðÿäÿ êàôè úàâàá éàçûëñûí âÿ áåëÿëèêëÿ, ùÿìèí ôèêèðëÿð õàëãûí ýþçöíäÿ þç òÿñèðèíè âÿ ãèéìÿòèíè èòèðñèí. Ëàêèí ÿýÿð îíóí ãàðøûñûíäà ñöêóò åäèëñÿ âÿ éà ãÿçÿá âÿ øèêàéÿòÿ ÿë àòûëñà, áåëÿ áèð âÿçèééÿò ùÿð ùàëäà äèí àëèìëÿðè âÿ õàëãûí áàøáèëÿíëÿðèíèí àúèçëèéèíÿ äÿëèë îëàúàãäûð. Áó èñÿ äèíñèçëÿðè äàùà àðòûã úöðÿòëÿíäèðÿúÿêäèð. Òóòàã êè, ßìð âÿ éà Çåéä îíëàðûí ôèêèðëÿðèíÿ úàâàá éàçìàãäàí àúèçäèð; áÿñ ìÿøùóð àëèìëÿð è÷ÿðèñèíäÿí åëÿ áèð àäàì òàïûëìàéàúàãäûðìû êè, áó ùÿäéàíëàðà ÿãë âÿ ùèêìÿò ÿñàñûíäà áèð úàâàá éàçìàãëà îíëàðû òÿñèðäÿí ñàëñûí?.. Ùàëáóêè, Àâðîïàíûí ùÿð éåðèíäÿ Âîëòåðèí âÿ Ðåíîíóí 15

ÿñÿðëÿðèíÿ úàâàáëàð éàçûá, îíëàðû òÿñèðäÿí ñàëàðàã, ìöÿëëèôëÿðèíè ðöñâàé åòìèøëÿð, íÿòèúÿäÿ õðèñòèàí äèíè áó äèíñèçëÿðèí òÿíãèä âÿ åòèðàçëàðûíäàí íÿèíêè ùå÷ áèð çèéàí ýþðìÿìèø, ÿêñèíÿ, ýåòäèêúÿ òÿðÿããè åäÿðÿê ðþâíÿã òàïìàãäàäûð. Ìÿãàìû éöêñÿê îëàí èìàìëàð äà ùÿìèøÿ çûíäûãëàðûí âÿ äèíñèçëÿðèí ñþçëÿðèíè ùèêìÿòàìèç úàâàáëàðëà ðÿää åäèá, îíëàðûí èðàäëàðûíû õàëãûí ýþçöíäÿ åòèáàðäàí ñàëìûøëàð. Áó êèìè ÿñÿðëÿðèí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ îíëàðûí àâàì êöòëÿëÿðèí ÿãèäÿñèíÿ òÿñèð åòìÿñèíÿ éîë âåðìÿìÿê ö÷öí éóõàðûäà ãåéä îëóíìóø òÿäáèðëÿðäÿí áàøãà ùå÷ áèð ÷àðÿ îëìàìûø âÿ îëìàéàúàãäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí íöñõÿñè ìÿíèì ÿëèìÿ ÷àòàí êèìè ÿââÿëúÿ åëÿ ÿñÿáèëÿøäèì êè, èñòÿäèì îíó úûðûá òèêÿ-òèêÿ åäÿì âÿ éà îäà àòûá éàíäûðàì. Ñîíðà äöøöíäöì êè, ìÿíèì áó úöð ãûçûøìàüûìäàí íÿ ôàéäà ÷ûõàð. Òóòàã êè, ìÿí îíóí áèð íöñõÿñèíè úûðäûì âÿ éà éàíäûðäûì, ýþðÿê áóíóíëà áàøãà íöñõÿëÿðèíèí éàéûëìàñûíûí ãàðøûñûíû àëìàã îëàðìû? Ìÿñÿëÿíè äÿðèíäÿí äöøöíäöêäÿí ñîíðà þç íèééÿòèìäÿí ÿë ÷ÿêäèì. Èíäè úÿíàáûíûçûí õàùèøèíÿ ýþðÿ ùÿìèí íöñõÿíè ñèçèí õèäìÿòèíèçÿ ýþíäÿðèðÿì. Àíúàã áó øÿðòëÿ êè, áó ÿñÿðäÿ îëàí ìÿòëÿáëÿðè ðÿää åòìÿê ö÷öí úàâàá éàçìàã ôèêðèíäÿ îëàñûíûç. Íöñõÿíèí áàøëàíüûúûíäà ùÿìèí ìÿêòóáó äà áó ìÿãñÿäëÿ éàçäûì êè, èñëàì äèíèíèí ãåéðÿòèíè ÷ÿêìÿê íàìèíÿ áó âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿí ãÿôëÿò åòìÿéÿñèíèç. ßýÿð ñèçèí ñÿéèíèçèí íÿòèúÿñèíäÿ áó ùÿäéàíëàðà êàôè úàâàá éàçûëûá íÿøð åäèëñÿ, àðòûã îíëàðûí ïó÷ ÿãèäÿëÿðèíèí äèíÿ, ìÿçùÿáÿ, ðöñóìà âÿ þëêÿéÿ ùÿð ùàíñû áèð çÿðÿð éåòèðìÿñè åùòèìàëû òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëà áèëÿð. Âÿññÿëàì1.

16

[Áó ö÷ ìÿêòóáóí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðèíè ôèëîñîôëàð àðàñûíäà äîüðóëóüó ãÿáóë åäèëÿí ùöãóã áÿðàáÿðëèéè ìÿñÿëÿñèíÿ òàì àñàíëûãëà òÿòáèã åòìÿê îëàð. Ëàêèí äîüðóëóüó ôèëîñîôëàð àðàñûíäà ìöíàãèøÿëè îëàí ìàëè áÿðàáÿðëèê ìÿñÿëÿñèíÿ îíëàðûí òÿòáèãè ùÿëÿëèê ìöìêöí äåéèëäèð. Ìàëè áÿðàáÿðëèê ìÿñÿëÿñèíè àíëàìàã âÿ äÿðê åòìÿê, áèç ìöàñèðëÿð ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíäèð. Ùÿð÷ÿíä êè, Àâðîïà àëèìëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè ìàëè áÿðàáÿðëèéè äÿ, áÿçè äÿëèëëÿðÿ ÿñàñÿí, áèð íå÷ÿ ÿñðäÿí ñîíðà ìöìêöí ùåñàá åäèðëÿð, ëàêèí áàøãà ôèëîñîôëàð îíëàðûí ôèêèðëÿðèíè ðÿää åäÿí äÿëèëëÿð ýÿòèðèðëÿð. Çàùèðäÿ àüûëà ýÿëÿí áóäóð êè, áó äöíéà áàøãà äÿéèøèêëèê òàïìàñà âÿ èíñàí þâëàäû áàøãà áèð òÿáèÿò âÿ õèëãÿò ÿëäÿ åòìÿñÿ, áó äöíéàäà ìèëëÿòëÿðèí áó âÿçèééÿò âÿ òÿðêèáëÿðè âÿ èíñàíëàðûí áó ÿõëàã âÿ òÿáèÿòè èëÿ ìàëè áÿðàáÿðëèê ìöìêöí äåéèëäèð]2. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ

19

ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ßÂÂßËÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁÓ+ Ðÿìÿçàí àéûíäà, ñÿíÿ 1280-äÿ Òÿáðèçäÿí

Åé ìÿíèì ÿçèç äîñòóì Úÿëàëöääþâëÿ, àõûð ñÿíèí ñþçöíÿ áàõäûì, èíýèëèñ âÿ ôèðÿíý âÿ *Éåíýè Äöíéà4 ñÿôÿðèíäÿí ñîíðà Èðàí òîðïàüûíà ñÿôÿð åòäèì. Àììà ïåøìàí îëìóøàì; êàø ýÿëìèéÿéäèì, êàø áó âèëàéÿòèí ÿùëèíè êè, ìÿíèì èëÿ ùÿììÿçùÿáäèðëÿð, ýþðìèéÿéäèì âÿ îëàðûí ÿùâàëûíäàí õÿáÿðäàð îëìóéàéäûì. Úèéÿðèì êàáàá îëäó. Åé Èðàí, ùàíû ñÿíèí î øþâêÿòèí âÿ ñÿàäÿòèí êè, Êÿéóìÿðñ âÿ Úÿìøèä âÿ Ýöøòàñèá âÿ Íóøèðÿâàí âÿ Õîñðîâ-Ïÿðâèç ÿ’ñàðûíäà âàð èäè?.. *ßýÿð÷è î íþâ øþâêÿò âÿ ñÿàäÿò Ôèðÿíýèñòàí âÿ Éåíýè Äöíéà ÿùëèíèí áó ÿñðäÿ îëàí øþâêÿò âÿ ñÿàäÿòè úÿíáèíäÿ ÷èðàã êèìè ùåñàá îëóíóð ýöí ìöãàáèëèíäÿ, ëàêèí Èðàíûí áó ùàëÿòèíÿ íèñáÿò íóðäóð çöëìÿò ìöãàáèëèíäÿ5. Åé Èðàí, î çàìàí êè, ñÿíèí ñÿëàòèíèí Ïåéìàíè-ôÿðùÿíýÿ6 ÿìÿë åäèðäèëÿð, íå÷ÿ ìèí èë äöíéàíûí Èðÿììèñàë ñÿôùÿñèíäÿ ÿçÿìÿò âÿ ñÿàäÿò èëÿ êàìèðàí îëäóëàð, õàëã îíëàðûí òÿùòè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ íåÿìàòè-èëàùèééÿäÿí áÿùðÿéàá îëóá, èççÿò âÿ àñàéèøäÿ çèíäÿýàíëûã åòäèëÿð âÿ éîõñóëëóã áèëìÿçäèëÿð âÿ ñàèëáÿêÿôëèê åòìÿçäèëÿð âÿ ùÿì äàõèëè-ìÿìëÿêÿòäÿ àçàä âÿ ùÿì õàðèúè ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ ìþùòÿðÿì èäèëÿð âÿ Èðàí ïàäèøàùëàðûíûí øþùðÿò-øþâêÿòè êöëëè-àôàãè òóòìóøäó. Íåúÿ êè, áó õöñóñäà øÿùàäÿò åäÿð éóíàí ìèëëÿòèíèí òÿâàðèõè, íÿ èñëàì10 ìèëëÿòèíèí* ÿõáàðàòû, îíäàí þòðö êè, èñëàì11 ìèëëÿòèíäÿ Èðàí ñÿëàòèíèíèí àñàðû âÿ îëàðûí êöòóáö âÿ ãÿâàíèíè ãàëìàäû. [Åé Èðàí! Ñÿíèí îüóëëàðûí, íÿâÿëÿðèí íÿñèùÿò îëñóí äåéÿ ñÿíèí êå÷ìèø ÿçÿìÿòèíèí éàçûëû àáèäÿëÿðèíè áåëÿ ìöùàôèçÿ åòìÿìèøëÿð; ñÿíèí êå÷ìèø __________ + 7 * Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿòàëèáèíèí ðÿääèíÿ ÿýÿð÷è øàùçàäÿ Úÿëàëöääþâëÿ ÷îõ ïÿñÿíäèäÿ âÿ çÿðèôàíÿ úàâàá éàçûáäûð, àììà î úàâàá ìöòÿðúèìèí8 íÿçÿðèíäÿ ÷îõ øàôè âÿ êàôè ýþðöíìÿäè. Ëèùàçà úÿíàáè-áàðèíèí òþâôèãè èëÿ âÿ áàòèíè-øÿðèÿòè-íÿáÿâè, ñÿëàâÿòöëëàùè-ÿëåéùèì, òÿ’éèäèëÿ ìöòÿðúèì, ìÿêòóáàòè-Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿòàëèáèíèí âÿ õÿéàëàòè-ôàñèäÿñèíèí ðÿääèíÿ äÿëàèëè-ãÿòèééåéè-ÿãëèééÿéè-íÿãëèééÿ ìóúèáèíúÿ úàâàáè-øàôè éàçàúàãäûð, èíøààëëà-ùöòÿàëà... Âÿ àíúàã úàâàá éàçìàã õàòèðè ö÷öí áó ìÿêòóáàòûí òÿðúöìÿñèíÿ9 èãäàì îëóíóáäóð7*.

20

øþùðÿòèíè áèç áàøãàëàðûíäàí, ñÿíèí ÿçÿìÿòèíèí èíäèéÿ ãÿäÿð éåýàíÿ øàùèäè îëàðàã ãàëàí ãÿäèì éóíàí òàðèõëÿðèíäÿí þéðÿíèðèê, ÷öíêè Éóíàíûñòàí ñÿíèí ìþùòÿðÿì, ãîúàìàí òàðèõèíè ãÿäèì äöíéàíûí áàøãà õàëãëàðûíà íèñáÿòÿí äàùà éàõøû þéðÿíìèøäèð]12. Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýèí+ ÿùêàìûíà ìöòàáèã ñÿëàòèíè-ôöðñöí ÿñðèíäÿ ùÿð øÿùÿðäÿ ìöùàñèáëÿð îëóðäó êè, ðÿàéàäàí õÿçèíÿéÿ âàñèë îëàí ìàëà âàãèô îëóá äÿôòÿðëÿðÿ ãåéä åäèðäèëÿð âÿ áó ìöùàñèáëÿðèí äÿ ùÿð òÿðÿôäÿ ýóìàøòÿëÿðè îëóðäó âÿ ïàäèøàùëàðûí ùÿð øÿùÿðäÿ âÿãàéåíèýàðëàðû âÿ êàðýöçàðëàðû âÿ êàðàýàùëàðû âÿ äàðóüÿëÿðè âàð èäè êè, ùÿð áèðèñèíèí øöüëö ìöÿééÿí èäè. Ìÿìëÿêÿòèí âÿ ðÿàéàíûí ÿùâàëûíäàí ìöñòÿùçÿð îëóá, ùÿð âàõò ïàäèøàùû õÿáÿðäàð åäÿðäèëÿð âÿ ïàäèøàù äÿõè ìöâàôèãè-ÿùêàìèÔÿðùÿíý, öìóðàòè-ñàäèðÿ áàáûíäà ÿìÿë åäÿðäè. Áèð àôÿðèäÿ áèð êÿñÿ úþâð âÿ òÿÿääè åòìÿéÿ ãàäèð äåéèë èäè. Ãîøóí ñàõëàìàã ö÷öí äÿõè úèäàýàíÿ ðöñóì ìöãÿððÿð èäè. Ùÿðýàù ðÿèñè-ëÿøýÿð, þç ùþêìöíäÿ îëàí ñèïàùèëÿðèí ìÿâàúèáèíè èñàë åòìÿêäÿ ãöñóð ýþñòÿðñÿéäè, ìóðèäè-áàçõàñò îëóðäó âÿ ðÿèééÿò ìÿíàôå âÿ ìÿùñóëàòëàðûíäàí èéèðìèäÿí áèð õÿçèíÿéÿ ìàë âåðèðäèëÿð. Àììà Ñàñàíèëÿðèí äþâðöíäÿ ðÿèééÿò îíäàí áèð âåðìÿéè þç ðèçàñû èëÿ ãÿáóë åòäè. 13* Ùÿð âèëàéÿòäÿ ìàëèééàòè-äèâàíèééÿ êöëëÿí õÿçèíÿ èñìè èëÿ ìöñÿììà îëàí ìÿãàìëàðà àèä îëóá, ìÿõàðèúè-ñÿëòÿíÿò êöëëÿí ùàìàí ìÿãàìëàðäàí âÿç’ îëóíóðäó âÿ ÿñëà ðÿàéà þùäÿñèíÿ âÿ ñàèð ìÿìÿððè-ìÿäàõèëÿ äèâàí òÿðÿôèíäÿí ùÿâàëÿúàò ñàäèð îëìàçäû13* âÿ ùå÷ òÿðÿôäÿ ùöêêàìäàí áèð êÿñ ãÿòëè-íöôóñà ãàäèð äåéèë èäè14, ÿýÿð÷è ìöñòÿùÿããè-ãÿòë îëñàéäû äà, ýÿðÿê èäè ÿââÿë ïàäèøàùà èõáàð åòñèí, ñîíðà ïàäèøàù, Ôÿðùÿíý èãòèçàñûíúà íÿ ùþêì åòñÿ, ÿìÿë îëóíñóí âÿ ãÿòëè-íöôóñäàí áÿãÿäðè-èìêàí åùòèðàç åäÿðäèëÿð15. *Âÿ úàñóñëàð éåòèðäèêëÿðè õÿáÿðèí ùÿããèééÿòèíäÿ òÿôòèøè-áÿëèü ÿìÿëÿ ýÿòèðÿðäèëÿð16 âÿ ñèïàùèëÿð ùå÷ âàõò õåéìÿ âÿ õÿðýàù áÿíäèíäÿ îëìàçäûëàð âÿ çÿùìÿòÿ âÿ úÿôàéà ùÿìèøÿ ìþ’òàä îëóðäóëàð âÿ áèýöíàù áèð êÿñè þç øöüëöíäÿí ìÿ’çóë åòìÿçäèëÿð âÿ õèäìÿòÿ þìð ñÿðô åäÿíëÿðèí *þçëÿðèíÿ âÿ ÿéàëëàðûíà17 ðóçè ìöãÿððÿð åäÿðäèëÿð. Ïàäèøàù18 òÿðÿôèíäÿí ùÿð éåðäÿ çöêóð âÿ öíàñ áèìàðèñòàíëàðû îëóðäó *êè, ãÿðèá âÿ áèêÿñ ìÿðèçëÿðÿ îðàäà ìöàëèúÿ åäèá ïÿðÿñòàð îëóðäóëàð âÿ òàèôåéè-öíàñûí ïÿðÿñòàðëàðû öíàñ òàèôÿñèíäÿí ìöãÿððÿð èäè19 âÿ êîð âÿ øèë âÿ àúèç âÿ áèêÿñ àäàìëàð äÿõè áèìàðèñòàíè-ïàäèøàùèäÿ ðóçèõàð èäèëÿð âÿ ôÿãèð âÿ ýÿäà ùå÷ éåðäÿ îëìàçäû âÿ ïàäèøàùûí éàíûíäà ùÿìèøÿ éàõøû __________ + Á à õ: “Äÿáèñòàíöë-Ìÿçàùèá” (“Äèíè ýþðöøëÿðèí ìÿêòÿáè”). * “Èñëàì ìèëëÿòè” ìöñÿëìàí õàëãëàðû êèìè áàøà äöøöëìÿëèäèð. – Ù.Ì.

21

õàñèééÿòëè âÿ òÿáèÿòëè âÿ ìÿðèôÿòëè íÿäèìëÿð îëóðäó êè, äàèìà ïàäèøàùû éàõøû èøÿ äÿëàëÿò åäèðäèëÿð âÿ ïàäèøàùûí ùöçóðóíäà íÿäèìëÿðäÿí ìàñÿâà áþéöê ìþ’áèä äÿõè îëóðäó êè, úÿìè öëóìÿ õÿáÿðäàð èäè, õöñóñÿí ùåêàéàòäàí âÿ òÿâàðèõäÿí âÿ ÿùêàìè-Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýäÿí âÿ öìóðèìöøêèëÿäÿ ïàäèøàùà ìÿñëÿùÿò ýþñòÿðÿðäè âÿ ðÿùíöìàëûã åäÿðäè. Ïàäèøàù ùÿð ýöí áàð âåðÿðäè, àììà ùÿð ùÿôòÿäÿ ìÿõñóñè áèð ýöí áàðè-äàä èäè, éÿ’íè õàëãûí ÿðàéèçèíÿ ñèìà’ åòìÿê ýöíö èäè êè, î ýöí ùÿð ùàúÿòìÿíä ïàäèøàùû ýþðöá äÿðäèíè èçùàð åäÿ áèëÿðäè. Ïàäèøàù, ðÿàéà èëÿ áèð ñöôðÿäÿ òÿàì éåìÿéÿ îòóðàðäû. Ùÿð ìÿíçèëäÿ ïàäèøàù òÿðÿôèíäÿí àòëàð âÿ àäàìëàð ìöÿééÿí èäè, âàãå îëàí ÿõáàðàòû ìöâÿêêèëëÿðèí å’ëàìû èëÿ ïàäèøàùà âÿ ïàäèøàùäàí ìöâÿêêèëëÿðÿ éåòèðÿðäèëÿð. Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýäÿ ùÿð ýöíàùûí âÿ ñÿâàáûí úÿçàñû âÿ ÿúðè ìöÿééÿí èäè. ßýÿð áèð êèìñÿíÿ ìöçíèá îëóðäó, ïàäèøàùûí ìöãÿððÿáëÿðèíäÿí ùå÷ áèðèñè ãàäèð äåéèë èäè êè, îíà øÿôàÿò åòñèí âÿ ÿýÿð áèð êèìñÿíÿ ìèëëÿòèí âÿ ìÿìëÿêÿòèí íÿô’èíÿ áèð õèäìÿò ýþñòÿðÿðäè, ìöãÿððÿð îëóíàí ÿúðÿ ìöñòÿùÿãã îëóðäó âÿ äöøìÿíÿ çÿôÿð òàïàíäàí ñîíðà àúèçëÿðÿ âÿ ìèñêèíëÿðÿ âÿ ìöñàôèðëÿðÿ âÿ àììåéè-ñÿêÿíÿéÿ âÿ ðÿèééÿòëÿðÿ çÿðÿð éåòèðìÿçäèëÿð. Ùÿããè-òÿàëà áó ðàäèøàùëàðû ìöÿééÿí åòìèøäè êè, ÿðóñè-ìÿìëÿêÿòè åùñàí âÿ èíñàôûí çèâÿðè èëÿ áÿçÿìèøäèëÿð. Òöúúàð âÿ òöëëàá âÿ ìöñàôèðàí îíëàðûí äþâðöíäÿ ùÿð òÿðÿôÿ àñóäÿ òÿðÿääöä åäèá ùÿìèøÿ èççÿò èëÿ îëóðäóëàð âÿ Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýèí ÿùêàìûíäàí ùÿð ýöí íÿäèìëÿð ïàäèøàùà îõóðäóëàð âÿ ìöøêóéè-çÿððèí ö÷öí, éÿ’íè ùÿðÿìõàíà ö÷öí äÿõè úèäàýàíÿ ãàíóí âàð èäè. Ïàäèøàùûí áèð áàíóéè-áàíöâàíû îëóðäó, ùÿð ÿìÿëÿñè âÿ òÿáÿÿñè öíàñ òàèôÿñèíäÿí, àììà îíäà ôÿðìàíðÿâàëûã èõòèéàðû îëìàçäû. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ôöðñëÿðèí ñÿëòÿíÿò ãÿâàèäè éåí çèéàäÿ èäè. Ùÿð áèð öìóð ö÷öí áèð ãàèäåéè-ìöãÿððÿðÿ âàð èäè. Î ÿñðÿ íèñáÿò êè, ùÿëÿ öëóìóí âÿ ñÿíàéåèí çèéàäÿ òÿðÿããèñè éîõ èäè, ôàðñ ïàäèøàùëàðûíûí úöìëÿ ãÿâàèäèíè çèêð åòìÿê òÿòâèëÿ áàèñ îëóð. Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýèí ÿùêàìû ÷îõäóð; úöìëÿñèíè áó ìÿêòóáäà äÿðú åòìÿê ìöøêöëäöð. Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýèí ÿùêàìûíûí íÿòèúÿñèíäÿí èäè êè, ñÿëàòèíè-ôöðñ àëÿìäÿ íàìäàð îëäóëàð âÿ ìèëëÿòè-ôàðñ áÿðýöçèäåéè-ìèëÿëè-äöíéà èäè20 âÿ úàùàíéàíà àøèêàðäûð êè, äþâðè-ãÿäèìäÿ ñÿëàòèíè-ôöðñöí ÿðñåéè-ìöëêö íÿ âöñ’ÿòäÿ èäè: 21*Áèð óúó Çàáèëèñòàí, áèð óúó Ìÿäàèí22 êè, èáàðÿò îëà21* øèìàëÿí ðóäè-Úåéùóí âÿ äÿðéà÷åéè-Àðàë âÿ Áàáöë-ÿáâàáè-Äÿðáÿíääÿí, úÿíóáÿí ÕÿëèúèÔàðñ âÿ áÿùðè-Öììàíäàí, øÿðãÿí ðóäõàíåéè-Ñöòëöúäÿí ìàáåéíè-Ñèíä âÿ Ùèíäèñòàí; ãÿðáÿí23 áîüàçè-Èñëàìáóë âÿ ñàùèëè-áÿùðè-ßáéÿçäÿí âÿ äÿõè Áöëóúöñòàí âÿ ßôãàíèñòàí âÿ Êàáèëèñòàí âÿ Üóð âÿ Ñèñòàí âÿ 22

Ëàùóð âÿ Êèøìèð âÿ Øèêàðïóð âÿ òÿìàìèéè-Ñèíä âÿ Áÿëõ âÿ Õèâÿ âÿ Þðýÿíú âÿ Äÿøòè-Ãûï÷àã âÿ Øèðâàíàò âÿ Áàáèë-çÿìèí âÿ Áèëàäè-Ùèðÿ âÿ Äèéàðáÿêð âÿ ßðìÿí-çÿìèíäÿí âÿ âèëàéÿòè-Ñèðè, éÿ’íè Øàì âÿ Ùÿëÿáäÿí âÿ òÿáÿÿëÿðè íÿ ñÿàäÿòäÿ èäè. Ùåéô ñÿíÿ, åé Èðàí, ùàíû áó äþâëÿò, ùàíû áó øþâêÿò, ùàíû áó ñÿàäÿò? Àú, ÷ûëïàã ÿðÿáëÿð ñÿíè ìèí èêè éöç ùÿøòàä èëäèð áÿäáÿõò åòäèëÿð. Ñÿíèí òîðïàüûí õÿðàáäûð âÿ ÿùëèí íàäàíäûð âÿ ñèâèëèçàñéîíè+ – úàùàíäàí áèõÿáÿðäèð âÿ àçàäèééÿòäÿí ìÿùðóìäóð âÿ ïàäèøàùûí äåñïîòäóð++ âÿ äåñïîò çöëìöíöí òÿ’ñèðè âÿ öëÿìà ôàíàòèçìèíèí+++ çîðó ñÿíèí çÿ’ô âÿ íàòÿâàíëûüûíà áàèñ îëóáäóð âÿ ñÿíèí ãàáèëèééÿòèíè êöíä åäèáäèð âÿ úþâùÿðè-ÿãëèíè ïàñëàíäûðûáäûð âÿ ñÿíè ôöðóòÿíëèéÿ âÿ äÿíèòÿ’áëèéÿ âÿ ðÿçàëÿòÿ âÿ çèëëÿòÿ âÿ öáóäèééÿòÿ âÿ òÿìÿëëöãÿ âÿ ðèéàêàðëûüà âÿ ìöíàôèãëèéÿ âÿ ìÿêðÿ âÿ õöä’ÿ âÿ úöáíÿ âÿ òÿãèééÿéÿ õóýÿð åäèáäèð âÿ úÿìè õÿñàèñè-ùÿñÿíÿíè: ñÿäàãÿò âÿ ÿäàëÿò âÿ âÿôàäàðëûã âÿ úÿâàíìÿðäëèê âÿ øöúàÿò âÿ öëâèòÿëÿáëèê âÿ àëè ùöììÿòëèê êèìè ñÿíèí òÿáèÿòèíäÿí ñÿëá åëÿéèáäèð âÿ ñÿíèí òèíÿòèíè áó ñèôàòè-ìÿ’äóäÿíèí úöìëÿñèíèí çèääè èëÿ ìöõÿììÿð ãûëûáäûð âÿ éÿùòÿìàë, éöç-éöç èëëÿð êå÷ÿúÿêäèð êè, ñÿí ðþâíÿãÿ äöøìÿéÿúÿêñÿí âÿ àñàéèøÿ âÿ ñÿàäÿòÿ ÷àòìàéàúàãñàí âÿ ñèâèëèçàñèéîí òàïàí ìèëëÿòëÿðÿ áÿðàáÿð îëà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ñÿíèí õàëãûí ùåñàáñûç Ðóì âÿ Ðóñ âÿ ßôãàíûñòàí âÿ Ùèíäèñòàí âÿ Òöðêöñòàí âÿ Ôèðÿíýèñòàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ çöëìäÿí âÿ ôÿãðäÿí ïÿðàêÿíäÿ îëóá ñÿðìàéÿñèç, êÿìàëè-çèëëÿòäÿ ôÿ’ëÿëèêëÿ âÿ íþêÿð÷èëèêëÿ ýöí êå÷èðèð âÿ ùÿð éåðäÿ áàøûíà äþéöëöð âÿ ùÿð éåðäÿ õàð âÿ õàêèñàð [úöðáÿúöð ÿçèééÿòëÿðÿ]24 òóòóëóð* âÿ ñÿíèí õàëãûíäàí èêè éöç ìèíÿ ãÿðèá çöêóðÿí âÿ öíàñûí __________ + Ñ è â è ë è ç à ñ é î í – êè, èáàðÿòäèð ùàëÿòè-úàùèëèééÿòäÿí âÿ áÿðáÿðèééÿòäÿí ãóðòàðûá öìóðè-ìÿèøÿòäÿ ìÿ’ðèôÿòè-ëàçèìÿ ùàñèë åäèá öëóìäà âÿ ñÿíàéåäÿ âÿ òÿùçèáè-ÿõëàãäà áÿãÿäðè-èìêàí äÿðÿúåéè-êÿìàëÿ ÷àòìàãäàí âÿ àäàáè-òÿìÿääöíäÿ ìÿùàðÿò éåòèðìÿêäÿí. ++ Ä å ñ ï î ò – èáàðÿòäèð áèð ïàäèøàùäàí êè, þç ÿ’ìàëûíäà ùå÷ áèð ãàíóíà ìöòÿìÿññèê âÿ ìöãÿééÿä îëìàéà âÿ õàëãûí ìàë âÿ úàíûíà áèùÿääö èíùèñàð òÿñÿëëöòö îëà âÿ ùÿìèøÿ þç ùÿâàéè-íÿôñèëÿ ðÿôòàð åäÿ âÿ õàëã îíóí òÿùòè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ ÿáäè-äÿíè âÿ ðÿçèë îëóá àçàäèééÿò âÿ áÿøÿðèééÿò ùöãóãóíäàí áèëêöëëèééÿ ìÿùðóì îëà. [Äåñïîòèçì ñþçö ÿðÿá äèëèíäÿ îëàí èñòèáäàä êÿëìÿñè èëÿ ÷îõ äöçýöí èôàäÿ îëóíà áèëÿð. ßðÿáëÿðäÿ ùÿòòà áåëÿ áèð ìèñàë äà âàðäûð êè: “ùÿð êÿñ þç ðÿ’éèíäÿ ìöñòÿáèä îëàðñà, ìöòëÿã ùÿëàê îëàð”]. +++ Ô à í à ò è ê – èáàðÿòäèð î êèìñÿíÿäÿí êè, ìÿçùÿáÿ âÿ äèíÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿ ìöãÿééÿä âÿ ìèëëÿòèíÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿ ìöòÿÿññèá îëà êè, þç ìÿçùÿáèíÿ âÿ ÿãèäÿñèíÿ ìöõàëèô âÿ ìèëëÿòèíÿ ìöüàéèð îëàí õàëãà íèñáÿò ÿäàâÿòè-øÿäèäÿñè âÿ íèôðÿòè îëóá, ùèéíèôöðñÿòäÿ îíóí úàí âÿ ìàëûíà ãÿñä åòìÿêäÿí ìöçàéèãÿ åòìÿéÿ âÿ îíóí ùàããûíäà ÿñëà òÿðÿùùöì ðÿâà ýþðìÿéÿ.

23

ÿéàë âÿ ÿòôàëëàðû èëÿ òöðêìàíëàðûí ÿëèíäÿ ìÿøÿããÿòè-ÿñèðëèêäÿ ýèðèôòàð îëóá, ùÿìèøÿ íàëÿ âÿ ÿôüàí èëÿ ðóçèýàðëàðûíû áàøà àïàðûðëàð âÿ áèð êÿñ îíëàðûí äàäûíà éåòèøìèð âÿ îëàðû õèëàñ åòìÿê õÿéàëûíà äöøìöð25 âÿ ñÿíèí ïàäèøàùûí äöíéàíûí ïðîãðåñèíäÿí+ ãàôèë âÿ áèõÿáÿð îòóðóáäóð þç ïàéòÿõòèíäÿ. Áåëÿ áèëèð êè, ïàäèøàùëûã èáàðÿòäèð éàõøû ëèáàñ ýåéìÿêäÿí, éàõøû õþðÿê éåìÿêäÿí, õóäðÿ’é ùÿð êÿñèí úàí âÿ ìàëûíà áèùÿääö-èíùèñàð òÿñÿëëöòö îëìàãäàí âÿ çèðäÿñòàí îíà ðöêó âÿ ñÿúäÿ åòìÿêäÿí âÿ ÿáäè-ðÿçèë êèìè îíà ôÿðìàíáÿðäàð äóðìàãäàí [*âÿ àõìàã øàèðëÿðèí îíó óøàã àëäàòìàëàðû èëÿ òÿðèôëÿìÿñèíäÿí. Áó ôÿðä êèìè: “Êþíëöíö òàõòäà ðàùàò ñàõëàéûðñàí, àíúàã òÿáëèíèí íÿ’ðÿñèíäÿí ×èíäÿ õàãàí, øåéïóðóíóí ñÿñèíäÿí Ðóìäà ãåéñÿð ãîðõóäàäûð”. Øàù áó úöð àõìàãàëäàäûúû éàëòàãëûãäàí øàäëàíûð âÿ éàëàí÷ûéà ÿí’àì äà âåðèð âÿ ãÿòèééÿí áèëìèð êè, íÿ ãåéñÿð, íÿ õàãàí âÿ íÿ äÿ áàøãàëàðû ùå÷ éåðäÿ îíó ùåñàáà àëìûðëàð]26. Äÿõè ùÿðýèç ìöãÿééÿä äåéèë êè, ÿúíÿáè ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ áÿäíàìäûð âÿ ùÿð áèýàíÿ ìÿìëÿêÿòèí õàëãû îíóí àäûí åøèäÿíäÿ, îíó õàð òóòóð âÿ îíóí òÿáÿÿñèíÿ âÿ ìÿ’ìóðëàðûíà ùÿãàðÿò èëÿ áàõûð âÿ îëàðà íèñáÿò ìÿüðóðàíÿ ðÿôòàð åäèð. Ãåéðÿòìÿíä âÿ ñàùèáè-íàìóñ øÿõñ27 áåëÿ ñÿëòÿíÿòäÿí àð åäÿð âÿ áåëÿ ïàäèøàùëûãäàí28 áèçàð îëóð. Åé Èðàíè-áè÷àðÿ, Ôèðäþâñè ðÿùìÿòóëëàù ñÿíèí áó ýöíöíö ñÿêêèç éöç èë áóíäàí èðÿëè èëùàì èëÿ áèëèá, Ùöðìöçä øàùûí îüëó Ðöñòÿìèí äèëèíäÿí õÿáÿð âåðèð: [Ðöñòÿìèí þç ãàðäàøûíà éàçäûüû ìÿêòóáäàí]29

__________ + Ï ð î ã ð å ñ – èáàðÿòäèð îíäàí êè, õàëã ùÿð õöñóñäà – öëóìäà âÿ ñÿíàéåäÿ âÿ ÿãàèääÿ àíÿí-ôÿàíÿí òàëèáè-òÿðÿããè îëóá úÿùàëÿòäÿí âÿ áÿðáÿðèééÿòäÿí íÿúàò òàïìàüà ñàè îëàëàð.

24

6

7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

17

18 19 20 21

[Áó ÿðÿáëÿð]30

22 23

25

Ñîíðà ìÿðùóì Ôèðäþâñè, Ùöðìöç øàùûí îüëó Ðöñòÿìèí äèëèíäÿí Ñÿ’ä-Âÿããàñÿ éàçäûüû íàìÿäÿ õÿáÿð âåðèð: 1 2 3 4 5 6 7

[Ãåéä ñÿù.50-äÿ]

8 9 10 11 12 13 __________ + 31 [ “Åé Úÿëàëöääþâëÿ! Åëì âÿ ìÿ’ðèôÿòäÿ þç ÿñðèíèí éåýàíÿñè îëàí Ìÿüðèá ôàçèëè ßáäöððÿùìàí èáí-Õÿëäóí ÿðÿáëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí õàëãûí ìàëûíû ãàðÿò åäèá éåìÿê ìÿãñÿäè èëÿ äèíè âàñèòÿ åòìÿñè ùàããûíäà Ôèðäþâñèíèí ñþçöíöí äîüðóëóüóíà ìþ’òÿáÿð øàùèääèð. Î, þç òàðèõèíèí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ ÿðÿáëÿðèí òÿáèÿòè ùàããûíäà äåéèð: “ßðÿáëÿðÿ âÿêèëëèê, ïåéüÿìáÿðëèê âÿ éàõóä äèíè ðÿùáÿðëèê åäèëìÿäèêúÿ, îíëàðûí ùàêèìèééÿòÿ ÷àòà áèëìÿìÿñè áàðÿñèíäÿ ôÿñèë”. “ßðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿ ÷àëäûãëàðû ùÿð ùàíñû áèð ìÿìëÿêÿòäÿ õÿðàáÿëèéèí àðòìàñû ùàããûíäà ôÿñèë”. Á è ð è í ú è ô ÿ ñ è ë ä ÿ: “ßðÿáëÿð þç òÿáèÿòëÿðèíäÿ îëàí âÿùøèëèê íÿòèúÿñèíäÿ ãàðÿò÷è îëóðëàð âÿ áàúàðäûãëàðû ùÿð áèð øåéè òàëàí åäèðëÿð”. È ê è í ú è ô ÿ ñ è ë ä ÿ: “Þç âÿùøè õàñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ [ÿðÿáëÿð] ðÿéàñÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàãäà ýþñòÿðèëÿí ìöãàâèìÿò, øèääÿò âÿ êîáóäëóã íÿòèúÿñèíäÿ áèð-áèðèíÿ òàáå îëìàãäà õàëãëàð è÷èíäÿ ÿí èíàäúûë òàéôàäûð. Îíëàðûí ôèêðè áèð íþãòÿäÿ íàäèð ùàëëàðäà áèðëÿøèð. Åëÿ êè, ïåéüÿìáÿðëèê, âÿëèëèê âÿ äèí ìåéäàíà ÷ûõäû, áóíëàðû ýÿòèðÿí äÿ þçëÿðèíäÿí îëäó, òÿêÿááöð âÿ áàø÷ûëûã ö÷öí âóðóøìà àäÿòè äÿ àðàäàí ãàëõäû, îíëàðûí áèðáèðèíÿ òàáå îëìàëàðû âÿ áèðëÿøìÿëÿðè àñàíëàøûð âÿ áóíóí ñàéÿñèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìàã âÿ þëêÿéÿ ñàùèá îëìàã ìöìêöí îëóð”.

26

36

* Åé Úÿëàëöääþâëÿ, Ñÿ’ä-Âÿããàñ, Ìöüÿéðÿíè åë÷è ýþíäÿðèá Ðöñòÿìèí íàìÿñèíèí úàâàáûíäà ýþð íÿ ñþçëÿð éàçäû âÿ ýþð íÿ õÿéàëàòûí âÿ ïó÷ ÿãàèäèí õàòèðè ö÷öí Èðàí õàëãûíûí ñÿàäÿòèíè áó ðàùçÿíëÿð áÿðáàä åòäèëÿð: 1 2 3 4 5 6 __________ Ö ÷ ö í ú ö ô ÿ ñ è ë ä ÿ: “Áó îíëàðûí öìóìè ùàëûäûð âÿ òÿáèÿòëÿðèíäÿ èíñàíëàðûí ÿëèíäÿ îëàíû ãàðÿò åòìÿê [õàñèééÿòè] âàð. Îíëàðûí ðóçóñó ùÿãèãÿòäÿ îõëàðûíûí êþëýÿñèíäÿäèð. Îíëàð èíñàíëàðûí ìàëûíû òàëàéûá-÷àïìàãäà ùÿää-ùöäóä áèëìÿçëÿð, ýþçëÿðèíÿ ñàòàøàí ùÿð áèð ìàë-äþâëÿòè ãàðÿò åòìÿéÿ àëûøìûøëàð, îíëàð òàëàí÷ûëûüû ãÿëÿáÿ âÿ òÿñÿððöôëÿ áàøà ÷àòäûðäûãëàðû çàìàí, èíñàíëàðûí þç ìàëëàðûíû ùèôç åòìÿê ñèéàñÿòè áàòèë îëóð âÿ àáàäëûãëàð õÿðàáÿëèéÿ ÷åâðèëèð”33. Áåëÿëèêëÿ, àéäûí îëóð êè, ÿðÿá èøñèç, ïåøÿñèç, êèíëè, âÿùøè, øöúàÿòëè áèð òàéôàäûð êè, îíëàðûí ìÿèøÿòè ÿñàñÿí ñîéüóí÷óëóã âÿ éîë êÿñìÿêëÿ òÿìèí îëóíóð. Îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ áèðëÿøìÿñè ÷îõ ÷ÿòèí áèð èøäèð. Ìÿýÿð êè, áèð øÿõñ ïåéüÿìáÿðëèê éà èìàìÿò éîëó èëÿ îíëàðû þç áàøûíà éûüà âÿ îíëàðà ÿìð åäÿ, î çàìàí àëÿìè àëò-öñò åäÿ áèëÿðëÿð, íåúÿ êè, åëÿäèëÿð. ßðÿáëÿðèí òÿáèÿòèíèí èãòèçàñûíû àíëàéàðàã îíëàðûí àðàñûíäà ïåéüÿìáÿðëèê éîëóíó þçöíÿ øöàð åäÿí áèðèíúè àäàì èñëàì ïåéüÿìáÿðè èäè. Ùÿð÷ÿíä îíóí áó éîëäà òÿðÿããèëÿðèíè ýþðäöêäÿí ñîíðà ßñâÿäöëåéí, Ìöñÿéëèìÿ, Ñÿúúàù, Òÿëèùÿ èáí Õöâåéëÿä äÿ áó ìÿñÿëÿíè àíëàéûá îíó òÿãëèä åòäèëÿð, îíóí éîëó èëÿ ýåòäèëÿð âÿ ïåéüÿìáÿðëèê èääèàñû åòäèëÿð, áÿ’çè ãÿáèëÿëÿðè þçëÿðèíÿ òàáå åäÿðÿê àç-÷îõ ùþêìðàí îëäóëàð, àíúàã îíëàð íÿ ÿãë âÿ íÿ äÿ òÿäáèðäÿ èñëàì ïåéüÿìáÿðèíèí ùÿðèôè äåéèëäèðëÿð. Îíëàðûí èøëÿðè èðÿëèëÿìÿäè. Èñëàì òÿðÿôäàðëàðû îíëàðûí òÿðÿôäàðëàðûíäàí ñàé å’òèáàðû èëÿ ÷îõ èäèëÿð âÿ èñëàì äèíè ÿââÿë éàðàíäûüûíà ýþðÿ ãÿðàð òóòìóøäó âÿ áóíà ýþðÿ ìöñÿëìàíëàð áó ïåéüÿìáÿðëèê èääèàñû åäÿíëÿðè àðàäàí ãàëäûðäûëàð. Åëÿ êè, ùå÷ êÿñèí ïåéüÿìáÿðëèê âàñèòÿñè èëÿ øþùðÿò ãàçàíìàñû ìöìêöí îëìàäû, ÿðÿáëÿð âÿëèëèê âÿ èìàìÿò äÿâÿòèíÿ áàøëàäûëàð. Áèð òÿðÿôäÿ Àááàñèëÿð, áàøãà áèð òÿðÿôäÿ èñÿ ßëÿâèëÿð èìàìëûã áàçàðûíà ðÿâàú âåðäèëÿð. Áó ùÿíýàìÿ ×èíýèçèëÿðèí çöùóð åäèá, ÿðÿáëÿðèí ñÿëòÿíÿòèíè ìÿùâ åäÿðÿê, äöíéàíû èìàìëûã èääèàñû åäÿíëÿðèí ôèòíÿñèíäÿí ðàùÿò åòäèêëÿðèíÿ ãÿäÿð äàâàì åäèðäè. Áóíäàí ñîíðà ÿðÿáëÿð éåíÿ äÿ èñëàì ïåéüÿìáÿðè ýÿëìÿäÿí ÿââÿëêè âÿçèééÿòÿ äöøäöëÿð.

27

__________ Èñëàì äèíè éàëíûç îíëàðûí âÿ àëòû éöç èëäÿí àðòûã îíëàðûí ùþêìöíÿ ìÿùêóì îëàí òàéôàëàðûí ÿãèäÿëÿðèíäÿ ãàëäû. Èáí-Õÿëäóíóí èøàðÿò åòäèéè êèìè, ÿðÿáëÿðèí âÿùøèëèê ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áÿ’çèñè áóäóð êè, îíëàð ñåùðÿ, úàäóéà, ýþçäÿéìÿñèíÿ, êàùèíëèéÿ, äèâÿ, ïÿðèéÿ, èôðèòÿ, úèíÿ, øåéòàíà, ìÿëÿêÿ âÿ áó êèìè ìþâùóì âàðëûãëàðà èíàíûðëàð. Áó ùàëÿò Àôðèêà, Àìåðèêà âÿ Àâñòðàëèéà âÿùøèëÿðè àðàñûíäà äà ýþðöíöð. Èñëàì ïåéüÿìáÿðè îíëàðûí âÿùøèëèéèíè úàùèëèééÿò àäëàíäûðìûøäûð. ßðÿáëÿðèí âÿùøèëèê íèøàíÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ áóäóð êè, îüëó îëàí êèøèëÿðèí àäûíà îüëóíóí àäûíû äà ÿëàâÿ åäèðëÿð. Ìÿñÿëÿí: Ìÿùÿììÿäÿ – Éà ßáöëãàñèì, ßëèéÿ – Éà ßáöëùÿñÿí, Ùöñåéíÿ – Éà ßáàÿáäöëëàù äåéÿ õèòàá åäèðëÿð. Áó àäÿò áÿ’çè Àôðèêà, Àìåðèêà âÿ Àâñòðàëèéà âÿùøèëÿðè àðàñûíäà äà éàéûëìûøäûð. Áóíóí ñÿáÿáè îäóð êè, âÿùøè èúìàëàð àðàñûíäà ìàëè áÿðàáÿðëèê ìþâúóääóð. Îíëàðäà ùå÷ êÿñèí õöñóñè ìàëû îëà áèëìÿç. Îíëàðûí ìÿèøÿòè äàèìà ìöùàðèáÿ ãÿíèìÿòèíäÿí, ÷þë âÿ éàõóä äÿíèç îâëàðûíäàí âÿ éåð ìÿùñóëàòûíäàí îëóð êè, òàéôàíûí ãîúàëàðû áèð éåðÿ éûüûð âÿ úàìààò öçâëÿðèíäÿí ùÿð áèðèíÿ îíäàí ïàé âåðèðëÿð. Îüëó îëàí êèøè, îüëó îëìàéàí êèøèéÿ íèñáÿòÿí ãÿíèìÿòëÿðäÿí âÿ ìÿùñóëàòäàí àðòûã ïàé àïàðûð. Âÿùøèëÿð éàçìàã áèëìÿäèêëÿðèíäÿí þâëàäû îëàí êèøèëÿðè þâëàäñûç êèøèëÿðäÿí àéûðìàã ö÷öí îüëóí àäûíû àòàíûí àäûíà ÿëàâÿ åäèðëÿð. ßðÿáëÿð äÿ ãÿäèì äþâðëÿðäÿ òàìàìèëÿ âÿùøè èäèëÿð âÿ áó àäÿò âÿùøèëèê çàìàíûíäàí òà áó ÿñðÿ ãÿäÿð îíëàðûí àðàñûíäà ãàëìûøäûð. Áèçèì àëèìëÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð ÿðÿáëÿðèí àäëàðûíûí öçÿðèíÿ îíëàðûí îüóëëàðûíûí àäëàðûíû ãîøìàüûí íÿäÿí èðÿëè ýÿëäèéèíè àíëàìàìûøëàð. ßðÿáëÿðèí âÿùøèëèéè áó ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëõìàìûøäûð”]. + [“Åé Úÿëàëöääþâëÿ, úÿíàá ßáäöððÿùìàí èáí-Õÿëäóí þç òàðèõèíèí áèðèíúè ùèññÿñèíäÿ õèëàôÿòèí äþâëÿòÿ ÷åâðèëìÿñè ôÿñëèíäÿ éàçûð: “ßðÿáëÿð êþùíÿäÿí åëÿ áèð ùàëäà èäèëÿð êè, ÷îõ âàõò ÿãðÿá âÿ äîçàíãóðäó éåéèðäèëÿð âÿ ÿëùÿç éåìÿêëÿ ôÿõð åäÿðäèëÿð. ßëùÿç äÿâÿíèí òöêö èëÿ äûðíàüûíûí ãàí è÷èíäÿ ãûçàðäûëûá áèøèðèëìÿñèäèð. Ãóðåéèøèí äÿ éåìÿêëÿðè âÿ ìÿíçèëëÿðè áóíà îõøàð èäè. ßðÿáëÿðèí òÿÿññöáö Ìÿùÿììÿäèí, îíà ñÿëàì âÿ ñÿëàâÿò îëñóí, ïåéüÿìáÿðëèéè èëÿ äèí öçÿðèíÿ òîïëàíäûüû çàìàí Ôàðñ âÿ Ðóì ãþâìëÿðè òÿðÿôèíÿ àõûí åäèá ìÿìëÿêÿòëÿðèíè äàüûòäûëàð, äöíéàëàðûíû þçëÿðèíÿ ìöáàù åòäèëÿð, éàíëàðûíäà áîëëóã äÿíèçè äàëüàëàíäû, ùÿòòà áÿ’çè âóðóøìàëàðäà áèð àòëûéà îòóç ìèí ãûçûë âÿ éà áó êèìè ïàé ÷àòûðäû. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ ùåñàáà ýÿëìÿéÿí ñÿðâÿòÿ ìàëèê îëäóëàð”34]. ++ Ô è ð ó ç – Ðöñòÿìèí åë÷èñè èäè.

28

Ñÿ’ä Âÿããàñûí òÿêëèôè èëÿ äèíè – èñëàìû ãÿáóë åòäèê. Îíóí ãþâëöíÿ ýþðÿ ýÿðÿê èêè àëÿìäÿ äÿõè øàäëûãëà âÿ øàùëûãëà îëàéäûã. Àõèðÿò àëÿìèíäÿí ùÿëÿ êè, õÿáÿðèìèç éîõäóð; áèð ñþçäöð, Ñÿ’ä Âÿããàñ âÿ ñàèðÿëÿðè äåéèð. Ýÿëÿê äöíéà àëÿìèíÿ36*. Ùèúðÿòäÿí áó çàìàíà ãÿäÿð Èðàí õàëãûíûí áàøûíà ìöñèáÿòëÿð ýÿëèáäèð êè, äöíéàíûí ùå÷ áèð ñÿôùÿñèíäÿ õàëã åëÿ ìöñèáÿòëÿðÿ âÿ áÿëàëàðà ýèðèôòàð îëìàéûáäûð. ßðÿáëÿðèíìè ëÿøýÿðêåøëèéèí âÿ õóíðèçëèéèí äåéèì, éà Äÿéàëèìÿíèí âÿ Ñÿôôàðèéàíûí âÿ Ñàìàíèéàíûí âÿ Ãÿçíÿâèéàíûí âÿ ìöëóêè-Òÿáÿðèñòàíûí âÿ ìöëóêèÌàçàíäÿðàíûí âÿ ìöëóêè-þâëàäè-Çèéàðûí âÿ ìöëóêè-òÿáÿãåéè-Èñìàèëèééÿíèí âÿ ìöëóêè-Ñÿëúóãèéàíûí âÿ Àòàáÿêèéàíûí âÿ Õàðÿçìøàùèëÿðèí, 29

×èíýèçèëÿðèí, Àëè-Ìöçÿôôÿðèí, Òåéìóðèëÿðèí, ñÿëàòèíè-Üóðóí, ìöëóêèÐöñòÿìäàðûí, ìöëóêè-Ñÿðáÿäàðàíëàðûí, ìöëóêè-Êÿðòöí, Øåéáàíèëÿðèí, ×îáàíèëÿðèí, Àüãîéóíëóëàðûí, Ãàðàãîéóíëóëàðûí, Ñÿôÿâèééÿëÿðèí, ßôãàíèééÿëÿðèí, ßôøàðèééÿëÿðèí, Çÿíäèééÿëÿðèí, Ãàúàðèééÿëÿðèí, ùÿëÿ áóëàðäàí áàøãà àðàëûãäà âÿ ýóøÿ-êÿíàðäà î ãÿäÿð òÿâàèôè-ìöëóê âÿ ñàùèáè-õöðóú ïåéäà îëóáäóð êè, ùåñàáà ýÿëìÿç. Ñÿ’ä Âÿããàñûí õÿáÿð âåðäèéè áÿøàðÿòèí íÿòèúÿñè áó îëäó. Éàëãûç Èðàí ÿùëè äåéèë, ÿðÿáëÿð þçëÿðè íÿ ýöíÿ ÷àòäûëàð? Èíäè äöíéàäà ÿðÿáëÿðäÿí ýöìíàìòÿð âÿ áÿäáÿõòòÿð òàéôà éîõäóð. Áÿñ íèéÿ äèíè-èñëàì îíëàðûí ñÿàäÿòèíÿ áàèñ îëìàäû? Èíäè àú âÿ ñóñóç, áèåëì âÿ áèùöíÿð òîëëàíûá ãàëûðëàð. ßýÿð áöòïÿðÿñòëèêëÿ áàãè ãàëñàéäûëàð, éÿùòÿìèë áèð ýöíÿ ÷ûõàðäûëàð. ×îõ åùòèìàë âàð êè, èñëàì ÿãàèäèíèí ÿôñàíÿëÿðè, î áè÷àðÿëÿðè äÿõè ñèâèëèçàñéîí òàïàí òàèôÿëÿðäÿí ÿãÿá ñàëäû. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, áó ñþçëÿðäÿí ñÿí ýöìàí åëÿìÿ êè, ìÿí áÿëêÿ áàøãà äèí âÿ ìÿçùÿáè èñëàìà ìöðÿúúÿù òóòóðàì. 38*Èø îíà ãàëñà, ýåíÿ *èñëàì äèíè39 ñàèð ÿäéàíäàí áÿðýöçèäÿ âÿ ìÿíèì ìÿãáóëóìäóð38*. Áó ãÿäÿð âàð êè, ìÿí êöëëè-ÿäéàíû ïó÷ âÿ ÿôñàíÿ ùåñàá åäèðÿì40. [Îëàðäàí ùå÷ áèðèñèíÿ àõèðÿòäÿ ãóðòóëóø öìèäè èëÿ ìàèë äåéèëÿì. Ìÿí î äèíè òÿðúèù åäèðÿì êè, îíóí âàñèòÿñè èëÿ èíñàí áó äöíéàäà õîøáÿõò âÿ àçàäÿ îëà áèëñèí]41. Èíäè ñÿí ìÿíÿ úàâàá âåð ýþðöì êè, áó ìèí èêè éöç ùÿøòàä èëèí ìöääÿòèíäÿ áó ãÿäÿð ñèëñèëÿíèí çöùóðó, ìèëëÿòèí íÿ ôàéäàñû ö÷öí ëàçûì èäè âÿ ìèëëÿò íèéÿ ýÿðÿê þéëÿ íàòÿâàí îëñóí êè, ùÿð áèð äÿðÿäÿí áàø ãîâçóéàí èò-ãóðä îíóí áàøûíà áó íþâ áÿëàëàðû ýÿòèðñèí? *ßùëè-Èðàíûí áó ýóíÿ áÿäáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá ÿðÿáëÿð îëäó42. Äþðä éöç èëäÿí çèéàäÿäèð êè, àëÿìäÿ áàñìàõàíà èõòèðà îëóíóá, åëìèí èíòèøàðûíà âÿ ëèòåðàòóðóí+ êÿñðÿòèíÿ öìäÿ âàñèòÿ îëóáäóð. Èðàí õàëãû äöíÿí áàñìàõàíà áèíà åäèð, îíó äà ñÿôàùÿòäÿí äàø áàñìàõàíàñû êè, þç åòèãàäûíúà îíäà ùöñíè-õÿòò çàùèðäèð. Äÿõè î ãÿäÿð øöóðó éîõäóð àíëàñûí êè, ùöñíè-õÿòò ÿëçÿì øåé äåéèë âÿ äàø áàñìàõàíàñûíäà êöòöá ãÿëÿò áàñûëûð âÿ ýèðàíáÿùà îëóð âÿ êöòöá âöôóð áÿùÿì åòìÿç âÿ ùÿð áèíÿâà îíóí òÿùñèëèíÿ ãàäèð îëìàç âÿ ëèòåðàòóðó äÿõè ãàëèáà øàìèëäèð áó ìÿòëÿáÿ êè, òÿùàðÿòè áåëÿ òóò, íÿìàçû áåëÿ ãûë43 âÿ ôèòðÿ âÿ çÿêàòû âÿ õöìñö áåëÿ âåð âÿ ðÿô’è-ùàúÿò åäÿíäÿ ðó-áÿãèáëÿ îòóðìà âÿ àüûðëûüûíû ñîë àéàüûíûí öñòöíÿ ñàë âÿ áóëàðûí àäûí ÿùêàìè-øÿð’èééÿ ãîéóáäóð âÿ éà øàìèëäèð áèð ïàðà ÿôñàíåéè-áèÿñëèí íÿãëèíÿ êè, àäûíû ìþ’úöçàò éàçûáäûð âÿ éà áèð ïàðà __________ + Ë è ò å ð à ò ó ð – èáàðÿòäèð ùÿð íþâ òÿñíèôäÿí, õàù íÿñð èëÿ îëà, õàù íÿçì èëÿ.

30

èüðàãàòäàí âÿ ìöáàëèüàòäàí âÿ ãàôèéÿïÿðäàçëûãäàí44 âÿ [þë÷óñöç]45 òÿìÿëëöãêàðëûãäàí ìÿìëó òÿñíèôàòà êè, àäûíà òÿâàðèõ äåéèáäèð âÿ ùÿðýèç áèëìèð êè, ïîåçèéà+ íÿ òþâð ýÿðÿê îëñóí âÿ ùÿð ïÿðïó÷ íÿçìè ïîåçèéà ùåñàá åäèð. Áåëÿ çÿíí åëÿéèð êè, ïîåçèéà èáàðÿòäèð áèð íå÷ÿ òàðàããàòóðóãëó ÿëôàçû áèð âÿçíè-ìöÿééÿíäÿ íÿçìÿ ÷ÿêèá àõûðûíà ãàôèéÿ âåðìÿêäÿí âÿ ìÿùáóáëàðû ãåéðè-âàãå ñöôàò èëÿ òÿ’ðèô åòìÿêäÿí âÿ áàùàðû âÿ õÿçàíû ãåéðè-òÿáèè òÿøáèùàò èëÿ âÿñô åëÿìÿêäÿí. Íåúÿ êè, Òåùðàíûí ìöÿõõèðèí øöÿðàñûíäàí Ãààíè òÿõÿëëöñöíäÿ áèð øàèðèí äèâàíû áó íþâ úÿôÿíýèéàò èëÿ äîëóäóð. Äÿõè ôÿùì åäÿ áèëìèð êè, ïîåçèéàäà ìÿçìóí ýÿðÿê êè, áÿìÿðàòèá íÿñðäÿ áÿéàí îëóíàí ìÿçàìèíäÿí ìöÿññèðòÿð äöøÿ âÿ éà ïîåçèéà ýÿðÿê éà ùåêàéÿòÿ, éà øèêàéÿòÿ øàìèë îëà; ãàéÿò úþâäÿòäÿ, ìöâàôèãè-ìàâàãÿÿ, ìöâàôèãè-þâçà âÿ ùàëàòè-ôÿðÿù-ÿôçà âÿ éà ùöçíÿíýèç, ìöÿññèð âÿ äèëíèøèí; íåúÿ êè, Ôèðäþâñè ðÿùìÿòóëëàùûí êÿëàìûäûð. ßëùÿã äåìÿê îëàð êè, ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà ïîåçèéà èáàðÿòäèð ôÿãÿò Ôèðäþâñèíèí ÿø’àðûíäàí êè, ìèñëè *ùå÷ áèð áÿøÿðÿ èñëàì ìèëëÿòèíäÿí áó çàìàíà ãÿäÿð46 ìÿãäóð îëìàéûáäûð. Àììà ÿýÿð õàëã ùÿãèãÿòè-ïîåçèéàäàí âÿ îíóí øöðóòóíäàí õÿáÿðäàð îëñà, éÿùòÿìèë, Ôèðäþâñèìàíÿíä øå’ð äåìÿéÿ ãöäðÿò ùàñèë åäÿ áèëÿð. Çèðà êè, êÿëàìè-ôÿñèù âÿ øå’ðè-ìÿãáóë, õÿâàðèãè-àäàò âÿ ìöìòÿíèàò ãÿáèëèíäÿí äåéèë, áÿëêÿ ìöìêöíàò ãÿáèëèíäÿíäèð. Éóíàí ìèëëÿòèíèí è÷èíäÿ ÿñðè-ãÿäèìäÿí áèð øàèð ìÿøùóðäóð êè, àäûíà Ùîìåð äåéèðëÿð. Ìèëëÿòè-éóíàíûí ÿñðè-ãÿäèìäÿ âöãóà ýÿëÿí ìöùàðèáàòûíû âÿ ùàäèñ îëàí âÿãàéåèíè âÿ ïÿùëÿâàíëàðûíûí ìöáàðèçÿñèíè âÿ ùöíÿðëÿðèíè Ôèðäþâñè êèìè íÿçìÿ ÷ÿêèáäèð, áåëÿ êè, áó çàìàíà ãÿäÿð áèð àôÿðèäÿ îíóí ÿø’àðûíà íÿçèð äåìÿéÿ ãàäèð äåéèë âÿ ùàáåëÿ èíýèëèñ ìèëëÿòèíèí è÷èíäÿ áèð íå÷ÿ éöç èë áóíäàí èðÿëè áèð øàèð ïåéäà îëäó Øåêñïèð àäëû êè, ñÿëàòèíè-èíýèëèñèí ìÿñàèáèíè íÿçì åäèáäèð, áèð íþâ ìöÿññèð êè, ìöñòÿìå ñèìà’ ùàëÿòèíäÿ, íÿ ãÿäÿð øÿäèäöëãÿëá îëñà äà, áöêàäàí þçöíö ñàõëàéà áèëìÿç âÿ ñàèð áó ìèñàë øöÿðà êöëëè-ìèëÿë àðàñûíäà ìþâúóääóð. Íÿñðäÿ äÿõè ýàù-ýàù áó íþâ ìöÿññèð âÿ ôÿñèù âÿ úþâäÿòëè êÿëàì èòòèôàã äöøöð; íåúÿ êè, Ãóðàí ÿðÿá äèëèíäÿ. Áó íþâ ãàáèëèééÿò, òÿáèÿòèáÿøÿðèééÿíèí âÿäàéåèíäÿäèð êè, ýàù-ýàù áèð ïàðà ÿôðàäè-áÿíè-íþâèáÿøÿðäÿí áöðóç åäèð âÿ áó íþâ âÿäèÿéÿ èëùàì íèñáÿòè âåðèëèð. __________ + Ï î å ç è é à – èáàðÿòäèð î íþâ èíøàäàí êè, øàìèë îëà áèð øÿõñèí éà áèð òàéôàíûí ÿùâàëàòûíûí âÿ ÿõëàãûíûí êÿìà ùöâÿ ùÿããÿùö áÿéàíûíà âÿ éà áèð ìÿòëÿáèí êÿìà ùöâÿ ùÿããÿùö øÿðùèíÿ âÿ éà åëìè-òÿáèÿò þâçàñûíûí êÿìà ùöâÿ ùÿããÿùö âÿñôèíÿ íÿçì èëÿ ôþâãÿëãàéÿ úþâäÿò âÿ òÿ’ñèðäÿ.

31

ßùëè-Èðàí ùÿòòà ñÿùùàôëûã ñÿíÿòèíè äÿ áó çàìàíà ãÿäÿð äÿðê åäÿ áèëìÿéèáëÿð êè, ñÿùàôÿò åòäèêëÿðè êèòàáëàð èêè ýöíöí è÷èíäÿ *þç äþâëÿòëÿðèíèí ÿùêàìû êèìè ïîçóëóá âÿðÿãÿëÿðè ïÿðàêÿíäÿ îëóð; áàâöúóäè êè, ùÿð ýöí ýþðöðëÿð êè, Éåâðîïàäà ñÿùàôÿò òàïàí êöòöá íåúÿ ìþùêÿìäèð êè, éöç èëäÿ ìöñòÿ’ìÿë îëóíñà, ýåíÿ äÿ ïîçóëìàç âÿ çÿùìÿòè äÿõè áóíëàðûí ñÿùàôÿò ÿìÿëèíèí çÿùìÿòèíäÿí àçäûð âÿ ñàèð òÿâàèô èíäè äöíéàäà àðàáà éîëóíà èêòèôà åòìÿéèá, ùÿð éåðäÿ äÿìèð éîëëàð ãàéûðûðëàð. Àììà47 Èðàí ìèëëÿòèíèí ìÿìëÿêÿòèíäÿ ÷îõ éåðäÿ ñÿâàðÿ éîëó äà ìöøêöëäöð âÿ ìèëëÿò âÿ ðÿèñè-ìèëëÿò ùÿðýèç äÿðê åäÿ áèëìèð êè, ìÿìëÿêÿòèí àáàä îëìàüû âÿ òèúàðÿòèí ðÿâàúû âÿ ìèëëÿòèí ôÿãðäÿí àçàä îëìàüû ö÷öí òÿ’ìèðè-òöðóã ÿëçÿì âÿñàèëèí áèðèñèäèð. Éîëëàð õàðàá, ãÿðéÿëÿð âèðàí, øÿùÿðëÿð áèðþâíÿã, êö÷ÿëÿð [äàð âÿ]48 áèÿíäàì, ãÿáèðèñòàíëàð êö÷ÿëÿðèí è÷èíäÿ ùàâàíûí êÿñàôÿòèíÿ áàèñ. Ìÿùç áó õàòèðÿ êè, ÷öðöìöø ñöìöêëÿðÿ òÿðÿääöä åäÿíëÿð ùÿð ýöí áåø-àëòû êÿëìÿ ÿðÿá äèëèíäÿ ôàòèùÿ èñìè èëÿ ñþç îõóñóíëàð. *Öéóáè-ìÿçêóðÿäÿí ÿëàâÿ, áèð ïàðà ìÿçàðëàðäà ìÿâàääè-ùåéâàíèééÿíèí òÿùëèëèíäÿí áèð ãàç ïåéäà îëóð êè, àäûíà ãàçè-ìöâÿëëèäöë-ìàèêèáðèòè äåéèðëÿð âÿ îíäàí êè÷èê âÿ çÿèô øþ’ëÿëÿð íöìàéàí îëóð âÿ ùàáåëÿ áèð ïàðà ìÿçáÿëÿëÿðäÿ âÿ áàòàãëûãëàðäà äÿõè ïàë÷ûã âÿ ÷àìóðäàí ìÿâàääè-íÿáàòèééÿíèí òÿùëèëèíäÿí âÿ òÿÿôôöíöíäÿí ìÿçêóð ãàç òÿêÿââöí òàïûá øàì òÿðêèáèíäÿ þç-þçöíÿ éàíàð. Áè÷àðÿ âÿ áèñàâàä âÿ öëóìäàí áèõÿáÿð Èðàí õàëãû ãÿáðèñòàíëàðäà ãàçëàðûí øþ’ëÿëÿðèíè ùÿìë åäÿðëÿð áóíà êè, ñàùèáè-ìÿçàð ýöíàùêàðäûð âÿ ìÿëàèêåéè-ÿçàá îíà ãÿáèðäÿ àòÿø èëÿ ÿçàá âåðèðëÿð âÿ ãàçûí øþ’ëÿëÿðèíè ìÿçáÿëÿëÿðäÿ ìþúöçÿ ñàíûá åòèãàä åäÿðëÿð êè, îíóí ìÿùÿëëè-çöùóðó èìàìëàðûí, éà åâëèéàéè-äèíèí áèðèñèíèí ãÿáðèäèð âÿ òÿ’úèëè-òàìàì èëÿ ìÿçáóð ìÿùÿëäÿ õÿðú åäèá áþéöê àñàð âÿ ÿáíèéÿ áÿðïà åäÿðëÿð âÿ ùàìàí ìÿçáÿëÿíè äöàëàðûí ìÿùÿëëè-èñòèúàáÿòè âÿ ìÿðÿçëÿðèíèí ìÿãàìè-èñòèøôàñû áèëèðëÿð. Öëÿìà äÿõè îíóí ÿâÿçèíÿ êè, àâàìû áó ïó÷ å’òèãàääàí ìÿí’ åäÿëÿð âÿ îëàðà äåéÿëÿð êè, áó ãèñì çàäëàðà õÿðú åòäèêëÿðè ïóëëàð èëÿ ìÿðèçõàíàëàð ãàéûðàëàð âÿ åëìè-òèáá âÿ ùèêìÿò âÿ øèìè âÿ ñàèð öëóìè-íàôèÿ òÿ’ëèìè ö÷öí ìÿäàðèñè-àëèéÿ éàïûá, ìèëëÿòèí çöëìÿòäÿí íÿúàò òàïûá èøûãëûüà ÷ûõìàüûíà áàèñ îëàëàð, îëàðû áåëÿ ÿ’ìàëè-áèôàèäÿ âÿ íàïÿñÿíäèäÿéÿ äÿõè çèéàäÿ òÿðüèá åäèðëÿð49. *[Âÿ ùÿì äÿ ìöñÿëìàíëàðûí ÷îõó, èñòÿð èðàíëû îëñóí, èñòÿðñÿ îñìàíëû, þç éàíëàðûíäà ñààò ñàõëàìàüà àäÿò åòìèøëÿð. ßýÿð áèð âàõò, ëàçûì îëäóãäà áèð òàíûøäàí ñîðóøñàíûç êè, ôèëàíêÿñ, ñààò íå÷ÿäèð? Î, ñÿíÿ úàâàá âåðìÿäÿí ÿââÿë ñÿíäÿí ñîðóøóð êè, ýöí ñààò íå÷ÿäÿ áàòûð?

32

Îíóí ñóàëû ñÿíè úàâàáäàí àúèç åäèð. Ýöíöí ñààò íå÷ÿäÿ áàòìàñû áèðäÿí-áèðÿ êèìèí õÿéàëûíà ýÿëÿð? Ýöíÿøèí áàòìàñû âàõòû èëèí ôÿñèëëÿðèíèí ìöëàùèçÿñè èëÿ, èãëèìëÿðèí âÿçèééÿòè èëÿ ìöõòÿëèôäèð. Áåëÿëèêëÿ, ýöíÿøèí áàòìàñû âàõòûíû áèëìÿê ùàããûíäà ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ìÿ’íàñûç ýöìàí âÿ òÿõìèí áàøëàíûëûð. Íÿùàéÿò, ñÿíèí äîñòóí, ýöíÿøèí áàòìàñûíà äþðä ñààò èéèðìè éåääè äÿãèãÿ ãàëìûøäûð, – äåéÿ àéäûí îëìàéàí áèð úàâàá âåðÿð. Áó úàâàáäàí ñîíðà ñóàë åòäèéèí âàõòäà ñààò íå÷ÿ îëäóüóíó þçöí ãèéàñ åòìÿëèñÿí. Öðÿéèí ïàð÷àëàíñà äà, áó ãèéàñû ñÿí þçöí åòìÿëèñÿí. Àéäûíäûð êè, äöøöíìÿäÿí, áèðäÿí-áèðÿ ñààòûí íå÷ÿ îëäóüóíó áèëìÿéÿúÿêñÿí. Äàðûõìàã ÿëàìÿòè îëàí ãàøãàáàãëà, êÿäÿðëè ãÿëáëÿ þç äîñòóíà õèòàá åäèðñÿí êè: “Ñèç íÿ ö÷öí þç ñààòûíûçû éåâðîïàëûëàð ãàéäàñû èëÿ ýöíîðòàäàí-ýöíîðòàéà ãóðìàéûðñûíûç?”. Îíäàí áó òÿ’íÿëè úàâàáû åøèäèðñÿí: “×îõ ãÿðèáÿäèð êè, ñèç, êàôèðëÿðè òÿãëèä åòìÿéè áèçÿ òÿêëèô åäèðñèíèç”. Ñÿí äÿ îíóí úàâàáûíû áåëÿ ðÿää åäèðñÿí: “Áÿñ íÿ ö÷öí ñèç ýþçëöê èøëÿòìÿêäÿ êàôèðëÿðè òÿãëèä åäèðñèíèç? Ìÿýÿð ýþçëöéöí èõòèðàñû âÿ îíóí èøëÿäèëìÿñè áó êöëáàø êàôèðëÿðèí èøè äåéèëìè? Ëàêèí ñèç òàì êþíöë õîøëóüó èëÿ îíëàðûí áó èõòèðàñûíäàí ôàéäàëàíûðñûíûç âÿ ýþçëöê èøëÿòìÿêäÿ îëàðû òÿãëèä åäèðñèíèç”. Áó èðàä ìöãàáèëèíäÿ àðòûã úàâàá åøèòìèðñÿí. Áèð ýþð ìèëëÿò èñëàì äèíèíèí ãåéäëÿðè àëòûíäà ñÿôàùÿòèí íÿ äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìûøäûð]50. Ùàìàìëàðûíûí è÷èíäÿ õÿçèíÿ ñóéóíóí öñòöíäÿ ÷èðê, íåôò êèìè íöìàéàíäûð âÿ ùÿð éàðàëû-ïàðàëû âÿ ìöòÿÿôôèí ùàìàìà ýèðèá, òåç áèð õÿçèíÿéÿ äàõèë îëóá *ùåé’ÿòè-üÿðèá èëÿ ñóéà úóìóá51 ãöñë åäèð. Å’òèãàäëàðûíúà ýóéà ïàê îëóðëàð. Î ñÿáÿáÿ êè, ìöúòÿùèä äåéèáäèð: “Ùàìàì õÿçèíÿñèíèí ñóéó êöðäöð âÿ ìûðäàð îëìàç”. Âÿ íàäàí õàëã äÿõè ýþðöð êè, ìûðäàðäûð, éåíÿ ìÿùç ìöúòÿùèäèí ñþçö èëÿ ãèéàñ åäèð êè, ïàêäûð. Ùàðàäàñàí Èñòàíáóëóí ùàìàìëàðû êè, ùàìàì õÿçèíÿñèíäÿí íå÷ÿ òÿðÿôäÿ ãóðíàëàð, éÿíè ôÿââàðÿëÿð àñûëûáäûð, ëöçóì âàõòûíäà ãóðíàíû à÷ûðñàí, ïàêèçÿ ñó úàðè îëóð, àëòûíäà òÿðòèáè-ãöñë åäèðñÿí. Åâè éûõûëìûø èðàíëûëàð, ùàìàì ìàääÿñèíäÿ äÿõè 52 -íè ìÿ’ìóë åäèáëÿð. Áó éàíà áàõûðñàí ýþðöðñÿí êè, òöúúàð áèìàéÿ, î éàíà áàõûðñàí ýþðöðñÿí êè, äåùãàí áèèñòèòàÿò âÿ ìÿäàõèëè-õÿçèíåéèøàùèéÿ êÿì âÿ ìÿäàõèëè-ýþìðöêõàíà âÿ ñàèð ìÿäàõèëè-äèâàíèééÿ áèíÿçì, ìöòÿìÿââèëëÿðäÿí âÿ ÿðáàáè-ìÿäàõèë âÿ ÿìëàêäàí âÿ êöëëèíöúÿáàäàí âÿ öëÿìàäàí êè, ÿðáàáè-ÿìëàê âÿ òÿíõàùäûðëàð âÿ êöëëèìþâãóôàòäàí ïàäèøàù õÿçèíÿñèíÿ áèð øåé àèä îëìóð, ùÿð éåðäÿ òÿùìèë ôöãÿðàíûí öñòöíäÿäèð. Ìöùÿññèëëÿð îëàðû ùÿð ýöçÿðýàùäà òÿùñèëè-ìàëèééàò ö÷öí èøýÿíúÿéÿ ÷ÿêèðëÿð. 53*Íÿ òÿùñèëè-ìàëèééàò ö÷öí áèð ãàíóíè33

ìöÿééÿí âàð âÿ íÿ ñÿðôèìàëèééàò ö÷öí áèð ãàèäåéè-ìöãÿððÿðÿ âàð. Ùÿð âèëàéÿòèí ìàëèééàòûíûí òÿùñèëè ìöùÿââÿëäèð ùàêèìè-âèëàéÿòèí þùäÿñèíÿ âÿ ñÿðôè äÿõè áÿðàò ìöúèáèíúÿ ìÿ’ìóëäóð. ßêñÿð þâãàò ÷îõ ìÿìÿððëÿðäÿí ìÿäàõèëè-äèâàí òÿùñèë îëóíìóéóð. ßêñÿð þâãàò áÿðàò ìóúèáèíúÿ âöúóùè-ìÿòëóáÿ âöñóëà ýÿëìèð âÿ áó úÿùÿòäÿí áÿ’çè ìÿõàðèúè-çÿðóðèééÿ ÿäà îëóíìóéóá, öìóðè-ÿçèìÿíèí èõòèëàëûíà ìóðèñ âÿ äþâëÿòèí êÿñðè-øÿ’íèíÿ áàèñ îëóð. Ìÿñÿëÿí, áÿ’çè þâãàò áÿðàò ìóúèáèíúÿ äöâÿëè-õàðèúÿäÿ ìöãèì îëàí äþâëÿò ìÿ’ìóðëàðûíûí âöúóùè-âÿçàèôè âöñóëà ýÿëìÿäèêäÿ, ÿøõàñèìÿçêóðÿ ìÿìàëèêè-ÿúíÿáèééÿäÿ õàð, áÿëêÿ ðöñâàé îëóðëàð. [Úÿíàá ñÿôèðëÿð, êîíñóëëàð âÿ áàøãà õàðèúè ìÿ’ìóðëàð, àúûíûçäàí þëñÿíèç äÿ ñÿáð åäèí! Éîõ, ùå÷ äÿ áåëÿ õÿéàë åòìÿìÿëè! Îíëàð äÿõè, Àëëàùà øöêöð êè, åøøÿê äåéèëëÿð+. Ìÿýÿð õàðèúè þëêÿëÿðäÿ Èðàí òÿáÿÿëÿðè éîõäóð? Íÿ ö÷öí îíëàðû ìààøû ÷àòûíúàéà ãÿäÿð ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ ñîéìàñûíëàð?]54. Áàâöúóäè êè, áó ÿñðäÿ öëóìóí âÿ òÿúàðöáöí òÿðÿããèñè ñÿáÿáè èëÿ äöâÿëè-ìöÿççÿìäÿ áó ÿìðÿ áèð íþâ èëÿ ãàèäÿ ãóðóëóáäóð êè, ùÿðýèç äèâàíûí áèð ôöëóñó òÿëÿô îëìàç âÿ ùÿðýèç ñàùèáâÿçèôÿíèí áèð ùÿááÿñè âÿãòè-ìöÿééÿíäÿ ëàâöñàë ãàëìàç. Ìÿñÿëÿí, ùÿð éåðäÿ ìÿäàõèëè-âèëàéÿò êöëëÿí õÿçèíÿ èñìè èëÿ ìöñÿììà îëàí ìÿãàìëàðà àèä îëóð âÿ ñîíðà ìÿõàðèúè-ñÿëòÿíÿò, ñàáèãÿí âöãóà ýÿëÿí òÿ’éèíàòà ìóâàôèã, êöëëÿí ùàìàí ìÿãàìëàðà ùÿâàëÿ îëóíóð. Âÿ ùàìàí ìÿãàìëàðûí ùå÷ ñÿðôÿñè éîõäóð êè, âöúóùè-ìÿòëóáÿíèí èúðàñûíäà òÿ’õèðÿ èãäàì åòñèíëÿð. Ùÿòòà äþâëÿòè-Îñìàíèééÿ äÿõè èíäè áó ãàéäàíû ìÿ’ìóë åäèð âÿ áó ãàéäàíûí âöúóäó çèìíèíäÿ êè, âÿç’è áèð ÿìðè-ñàäÿ âÿ àñàíäûð, íÿ ýóíÿ ôÿâàèäè-ëàòöùñà ìöíäÿðèúäèð êè, òå’äàäÿ ýÿëìÿç âÿ ÿäÿìè çèìíèíäÿ áó ýóíÿ ìÿôàñèäè-ÿçèìÿ ñàáèòäèð êè, ùÿñðÿ ñûüûøìàç53* âÿ õàëã äÿõè àú âÿ íàäàí âÿ áèñàâàä; ùÿð ýöçÿðýàùäà ñàèëëÿð ùåñàáñûç âÿ ùÿð òÿðÿôäÿ áàøû âÿ êÿìÿðè éàøûë âÿ àáû ñàðûãëû ñàäàò õàëãûí ãàáàüûí êÿñèá äåéèð êè: “Ìÿí îäóíà ýåòìÿíÿì, ñó ýÿòèðìÿíÿì, úöò ÿêìÿíÿì, áè÷èí áè÷ìÿíÿì, ìöôòÿ éåéÿðÿì, ìöôòÿ55 ýÿçÿðÿì, ìÿí ñÿíè áó ýöíÿ ãîéàí âÿ áó çèëëÿòÿ ñàëàí áàáàëàðûí þâëàäûéàì. Ïàäèøàùà ìàëèééàò âåð, ôöãÿðàéà ôèòðÿ âÿ çÿêàò âåð, ãóðáàí êÿñ, éöç ãûçûë56, éà èêè éöç ãûçûë57 õÿðú åëÿ, ýåò ùÿúú ãûë, àú ÿðÿáëÿðè äîéóð âÿ ãàçàíäûüûíûí áåøäÿí áèðèñèíè äÿ ìÿíÿ âåð”. __________ + à å é ä: Ìîðéåðèí ÿñÿðè îëàí ìÿøùóð äàñòàíäà Ùàúû Áàáàíûí ñþçöäöð. [“Ùàúû Áàáà Èñôàùàíè” ÿñÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. – Ù.Ì.]

34

Áóíäàí ÿëàâÿ, áè÷àðÿ õàëã áèð ìÿðòÿáÿäÿ íàäàíäûð êè, áó íþâ áÿëàëàðûí âöúóäóíó ùÿðýèç äÿðê åòìÿéèá êö÷ÿëÿðäÿ áàøûíà âÿ äþøöíÿ äþéÿ-äþéÿ ýÿçèð, øàõñåé-âàõñåé íàëÿñèí ÿðøÿ áöëÿíä åäèð. Ñîðóøóðñàí êè58, íÿ âàð, àõûð íÿ õÿáÿðäèð? Úàâàá âåðèð êè, íèéÿ ìèí èêè éöç áèð íå÷ÿ èë áóíäàí èðÿëè áåø-îí ÿðÿáè, áåø-îí ÿðÿá Êóôÿ ñÿùðàñûíäà ãûðûáäûð? Áó éàíäàí þâçàè-ÿéàëÿò áèð ìÿðòÿáÿäÿ ìÿüøóøäóð êè, âÿñôÿ ýÿëìÿç: íÿ áèð ãàíóí âàð, íÿ áèð íèçàì âàð, íÿ áèð èõòèéàðè-ìöÿééÿí âàð. ßýÿð áèðèñè áèðèñèíÿ áèð ñèëëÿ âóðà, ìÿçëóì áèëìèð êè, ùàíñû èõòèéàðà ðöúó’ åòñèí. Áèðèñè ìöúòÿùèäèí éàíûíà éöéöðöð, áèðèñè øåéõöë-èñëàìûí éàíûíà ãà÷ûð, áèðèñè èìàì úöìÿéÿ øàêè îëóð, áèðèñè äàðóüÿéÿ ýåäèð, áèðèñè áÿéëÿðáÿéèéÿ ÿðç åëÿéèð, áèðèñè øàùçàäÿ ãàïûñûíà ðöúó’ åäèð. Áèð ãàíóíèìöøÿõõÿñ âÿ ùÿð êÿñÿ äÿñòàâèç ìþâúóä äåéèë, áèëÿñÿí êè, áèð àäàìà áèð ñèëëÿ âóðóëñà, ùàíñû èõòèéàðà ýÿðÿê ðöúó’ åòñèí âÿ ìöãÿññèðèí úÿçàñû íÿäèð? Âÿãòà êè, áèðèñèíÿ áèð ñèëëÿ âóðóëäó, ìöãÿññèðè êèìè úÿðèìÿ åäÿð. êèìè ÷óáêàðëûüà ìöñòÿùÿãã ýþðÿð, êèìè ÿôâ åäÿð. ßýÿð áèð êèìñÿíÿäÿí áèð ýöíàù ñàäèð îëñà, áèð ïàðà éåðäÿ ùàêèì îíó úÿðèìÿ åäÿð, áèð ïàðà éåðäÿ ùàìàí ýöíàùûí úÿçàñûíäà ìöúðèì ùÿáñÿ ãîéóëóð âÿ áèð ïàðà éåðäÿ øöüëäÿí ìÿ’çóë îëóð. 60*Ùÿòòà íÿãë åäèðëÿð êè, áèð ïàðà éåðëÿðäÿ ìöãÿññèðèí áþéöê âÿ ñàùèáè-øÿ’í ÿøõàñà âàáÿñòÿëèéè îëìàã úÿùÿòèíäÿí èòòèôàã äöøöð êè, îíà áèð ÿí’àì, áèð õÿë’ÿò äÿ âåðèðëÿð êè, îíóí òÿãñèðèíäÿí ùàñèë îëàí øÿðìñàðëûüû ðÿô åòñèí59. Õöëàñÿ, áèð êèòàáè-ãàíóí éîõäóð âÿ ùå÷ áèð ýöíàùûí úÿçàñû âÿ ùå÷ áèð ñàâàá ÿúðè ìöÿééÿí äåéèë. Ùÿð êÿñ àüëûíà ùÿð íÿ ÷àòàð, ÿìÿëÿ ýÿòèðÿð. 60*Âÿãòà êè, òÿãâèìè, éÿ’íè áó ìèëëÿòèí ñàëíàìÿñèíè ìöòàëèÿ åäèðñÿí, îíóí ÿâÿçèíÿ êè, öìäÿ âÿãàéåèí òàðèõè âÿ ìÿìëÿêÿòäÿ þëÿíëÿðèí âÿ äîüóëàíëàðûí íöôóñóíóí ÿäÿäè ñÿáò îëóíà, éà äþâëÿòèí äÿõë âÿ õÿðúèíäÿí èòòèëà âåðèëÿ âÿ éà ðèúàëè-äþâëÿòèí âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèáèí àäëàðû éàçûëà, éà ÿùâàë âÿ þâçàè-ìÿìàëèêè-õàðèúÿ øÿðù îëóíà, ýþðöðñÿí êè, òÿãâèìèí ÿââÿëèìúè ñÿôùÿñèíäÿ ìÿ’ðèôÿòè-èõòèëàúàòû áÿéàí åäèáëÿð âÿ òÿ’ñèðè-õÿëÿúàíè-ôÿðú âÿ çÿêÿðè âÿ ìÿã’ÿä âÿ õîñéÿíè øÿðù ãûëûáëàð60*.

61 *[Áóíäàí áàøãà èñòèáäàä ñÿëòÿíÿòèíèí òÿ’ñèðèíäÿí äþâëÿò ìöíÿúúèìëÿðè åëÿ áèð äÿðÿúÿäÿ éàëòàã âÿ àë÷àã òÿáèÿòëè îëìóøëàð êè, èëëèê òÿãâèìèí ùÿð ñÿùèôÿñè áàøûíäà éàçûðëàð: “Áó ñÿôÿð àéûíäà óëäóçëàðûí âÿçèééÿòè ïàäèøàùûí ìöáàðÿê ìÿçàúûíûí (îíà ðóùóìóç ôÿäà îëñóí) ñÿëàìÿòëèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð. Âÿ áó ðÿáèöëÿââÿë àéûíäà óëäóçëàðûí âÿçèééÿòè, Úÿìøèä ðöòáÿëè ïàäèøàùûí áþéöêëöéöíöí àðòìàñûíà, ÷îõàëìàüûíà, øàäëûüûíà, îíóí ðöòáÿñèíèí éöêñÿëìÿñèíÿ 35

(ðóùóìóç îíà ãóðáàí îëñóí) äÿëàëÿò åäèð”. Êèòàá áó êèìè øåéëÿðëÿ ñîíóíà ãÿäÿð äîëóäóð. Ùå÷ êÿñèí èãòèäàðû éîõäóð îíëàðà äåñèí: Åé ñÿôåùëÿð, ñèçèí ïàäèøàùûíûçûí ìÿçàúûíûí ñÿëàìÿòëèéè èëÿ óëäóçëàðûí âÿçèééÿòèíèí íÿ èøè âÿ íÿ ìöíàñèáÿòè âàð? Íÿ ö÷öí áó êèìè àõìàã ñþçëÿðè éàçûðñûíûç *[âÿ íÿ ö÷öí áó êèìè éàëàíëàðëà þçöíöçö âÿ ïàäèøàùûíûçû áöòöí àëÿìäÿ ðöñâàé åäèá áöòöí õàëãëàðûí ìÿñõÿðÿ àëÿòèíÿ ÷åâèðèðñèíèç? Áèð ïàäèøàùûí êè äöíéàíûí âÿçèééÿòèíäÿí, ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ âÿ òÿðáèéÿ åòìÿê ãàéäàëàðûíäàí, ÿäàëÿò, ìöðöââÿò, ðÿèééÿòïÿðâÿðëèê âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèêäÿí õÿáÿðè îëìàéà, òöðêìàí êþ÷ÿðèëÿðèíèí âÿ ÿí àë÷àã éîëêÿñÿíëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ ÿçèëèá ìÿüëóá îëà, äàùà íÿ êèìè úàùö úÿëàë âÿ ÿçÿìÿò ñàùèáè îëà áèëÿð? Îíó ùàíñû èøèíÿ ýþðÿ Úÿìøèäÿ òàé òóòìàã îëàð? Ïàäèøàùûí òÿáÿÿëÿðè âÿ ðÿèééÿòëÿðè øèääÿòëè çöëì âÿ ùÿäñèç éîõñóëëóã öçöíäÿí áàø ýþòöðöá áöòöí àëÿìÿ äàüûëûðëàð, áóíóíëà áåëÿ î, þçöíöí ùÿð ýöí âåðäèéè ôÿðìàíëàðûíäà, – øàùëûã öçöéö ìÿíèì ãöäðÿòëè ÿëèìÿ êå÷ÿíäÿí áÿðè, ÿäàëÿòèìèí øþùðÿòè àéäàí áàëûüàäÿê áöòöí äöíéàíû òóòìóøäóð, – ñÿú’ëè ìþùöðöíö âóðóð. Äàùà àíëàìûð êè, ìÿìëÿêÿòèí áó áàøûíäàí î áàøûíà ãÿäÿð ÿäàëÿòäÿí èç-ÿñÿð áåëÿ éîõäóð. Âÿ áó éàëàí÷û ñÿú’äÿí óòàíìûð. Î, ãàðû àðâàäëàð êèìè, áó ýöíÿäÿê åëÿ õÿéàë åäèð êè, Éåð êöðÿñè þêöçöí êöðÿéèíäÿ âÿ þêöç áàëûüûí áåëèíäÿ äàéàíûáäûð. Äàùà ùàíñû ìÿçèééÿò èëÿ î, øþùðÿò ãàçàíà áèëÿð? Î, ùàíñû ÿäàëÿòäèð êè, îíóí øþùðÿòè àéäàí áàëûüà ãÿäÿð ÷àòûáäûð? Îíóí õÿéàëûíà ýþðÿ, áó ùàìàí áàëûãäûð êè, þêöçö, éÿ’íè Éåðè äàøûéàí þêöçö þç áåëèíäÿ ñàõëàéûáäûð. Î ùå÷ äöøöíìöð êè, ìþùöðöí áó ñÿú’èíè áöòöí ÿúíÿáè äþâëÿòëÿðäÿ òÿðúöìÿ åäèá, àüëûíûí äàéàçëûüûíà ýöëöðëÿð. ßýÿð áàëûüû, þêöçö äàøûéàí áàëûã äåéèë, àäè áàëûã ôÿðç åòñÿê, éåíÿ äÿ áåëÿ áèð ìöáàëèüÿ áó êèìè ïàäèøàùà éàðàøìûð. Îíóí áåëÿ ñÿú’ÿ ðàçûëûã âåðìÿñè éàëíûç éöíýöëëöê ÿëàìÿòèäèð. Áó ñÿú’è éàçàí øàèðÿ ìöêàôàò äåéèë, úÿçà âåðìÿê ëàçûìäûð]62. Âÿ þç ïàäèøàùûíûçû Úÿìøèä ðöòáÿëè àäëàíäûðûðñûíûç âÿ îíóí ö÷öí áþéöê ÿçÿìÿòëÿð âÿ’ä åäèðñèíèç. ßýÿð ñèçèí ïàäèøàù äöíéàíûí âÿçèééÿòèíäÿí õÿáÿðäàð îëñà, èäàðÿ âÿ òÿðáèéÿ åëìëÿðèíäÿí, ÿäàëÿò âÿ ìöðöââÿò ãàéäàëàðûíäàí, ðÿèééÿòïÿðâÿðëèê âÿ âÿòÿíïÿðÿñòëèêäÿí àýàù îëñà, òàáå’ëÿðè âÿ ðÿèééÿòëÿðè ùàããûíäà çöëìö, ôÿãèðëèéè, íàäàíëûüû òàìàìèëÿ ðÿô åäÿð âÿ îíëàðû ÷ûëïàãëûãäàí, àúëûãäàí ãóðòàðàð âÿ þç þëêÿñèíèí ñÿðùÿäëÿðèíè éîëêÿñÿí òöðêìàíëàðäàí âÿ ÿí àë÷àã ñÿùðàíèøëÿðèí ùöúóìóíäàí ìöùàôèçÿ åäÿð âÿ þç ìÿìëÿêÿòèíèí ùÿð éåðèíäÿ ìÿäðÿñÿëÿð, õÿñòÿõàíàëàð à÷àð âÿ ìÿìëÿêÿòÿ àèä îëàí èøëÿðè îâ ÿéëÿíúÿëÿðèíÿ òÿðúèù åäÿð, áèð ñþçëÿ áþéöê Ïéîòð âÿ áþéöê 36

Ôðèäðèõ êèìè þç âÿòÿíèíè ùÿð õöñóñäà àçàä âÿ Éåâðîïàíûí ìöíòÿçÿì ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí òàéû åäÿð. Áåëÿ îëäóãäà, îíó Úÿìøèä ðöòáÿëè, ÿçÿìÿò ñàùèáè âÿ óúà àäà ëàéèã ñàéà áèëÿðäèíèç. Éîõñà îíà Úÿìøèä âÿ Ôèðèäóíóí áÿðàáÿðè äåìÿê îëìàç âÿ ÿçÿìÿò ÷îõëóüó îíà ìöéÿññÿð îëà áèëìÿç]61*. Âÿãòà êè, ðóçíàìåéè-äþâëÿòèíè à÷ûðñàí, ýþðöðñÿí êè, ùÿëÿ äèðèëÿðèí èøèíÿ íÿçì âåðìÿìèø, þëöëÿðèí èøèíÿ ãîøóëóáäóðëàð âÿ ÿìÿëåéè-ìþâòà ö÷öí ãàíóí âÿ ãÿðàðè-úÿäèä éàçûáëàð âÿ áèð áåëÿ ÿäíà ÿìðèí èñíàäûíû äà øÿõñè-ÿââÿëè-äþâëÿòÿ âåðèáëÿð. Êå÷ìèø ùÿôòÿíèí ðóçíàìÿñèíäÿ îõóéóðñàí êè, ïàäèøàùûí öìÿðà âÿ öëÿìà åâëÿðèíÿ òÿøðèô àïàðìàüû âàõòûíäà ïèøêåø âÿ ïàéÿíäàç ìþâãóô îëóáäóð. Ñîíðà ýÿëÿúÿêäÿêè ùÿôòÿíèí ðóçíàìÿñèíäÿ ýþðöðñÿí êè, ÿ’ëàùÿçðÿòè-ïàäèøàù ôèëàí éåðÿ òÿøðèô àïàðìûøäûëàð âÿ ôèëàí òþùôÿ ïèøêåøèùöçóð îëóíìóøäó âÿ ìÿòáóè-òÿá’è-ùöìàéóí äöøìöøäö. Òåùðàí ðóçíàìÿñèíèí áèð ñÿùèôÿñèíäÿ ýþðöðñÿí éàçûáëàð êè, áóðóí, ãóëàã êÿñìÿéèí Èðàí äþâëÿòèíäÿ ùÿðýèç âöãóó éîõäóð; áó èôòèðàíû èíýèëèñëÿð ÿäàâÿò éîëóíäàí Èðàí äþâëÿòèíÿ áàüëàéûá ãÿçåòëÿðèíäÿ éàçûðëàð. Ùàìàí ðóçíàìÿíèí áàøãà ñÿùèôÿñèíäÿ Ìàçÿíäàðàí ÿõáàðûíûí çèêðèíäÿ îõóéóðñàí êè, Ìåùäèãóëó Ìèðçÿ áèð ÿòòàðûí ãóëàãëàðûí èáðÿòÿí-ëèëíàçèðèí êÿñèáäèð. ×öíêè áèð ñåééèäèí éöç òöìÿí ïóëóíó òÿãÿëëöá èëÿ éåìèø èìèø. *Ôðàíñà âÿ Èíýèëèñ ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ åøøÿêëÿðè âÿ àòëàðû âÿ þêöçëÿðè äÿõè âóðìàã âÿ èíúèòìÿê ãÿäÿüÿíäèð, àììà Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ äåñïîòóí ôÿðìàíû èëÿ, ùÿòòà úÿëèëöøøÿ’í öìÿðàíûí àéàãëàðûíû ôÿëÿããÿéÿ ãîéóá ÷óáóã âóðàðëàð âÿ áèð íå÷ÿ âàõòäàí ñîíðà ýåíÿ áó ðöñâàé îëóíìóø öìÿðàäàí âÿçèðëÿð âÿ ñÿðäàðëàð ãàéûðûðëàð âÿ îëàðäàí èõëàñ âÿ èðàäÿò òÿâÿããþ’ åäèðëÿð âÿ áó áè÷àðÿ öìÿðàíûí òÿáèÿòëÿðèíäÿ äåñïîòóí òÿùÿêêöìö òÿñèðèíäÿí áèð òþâð ðÿçàëÿò âÿ öáóäèééÿò âÿ áèãåéðÿòëèê ùàñèë îëóáäóð êè, ÷óáêàðëûüû þçëÿðèíÿ ùÿðýèç àð áèëìÿçëÿð âÿ áó íþâ çèëëÿò âÿ ðóñâàéëûãäàí ñîíðà ýåíÿ áó äöíéàäà çèíäÿýàíëûüà òàëèá îëóðëàð63. *[Âÿ áèð äÿ Èðàí ÿùëè áó ýöíÿ ãÿäÿð àíëàìàìûø êè, óøàãëàðûí òÿðáèéÿñèíäÿ ÷óáóã âÿ ñèëëÿ âóðìàã, îíëàðûí ÿõëàãûíû ïîçàð, òÿáèÿòëÿðèíè àë÷àëäàð, ôèòðè úþâùÿðëÿðèíè áîüàð, ãîðõàã âÿ éàëàí÷û åäÿð. Èðàíäà ùå÷ áèð ìÿêòÿá òàïìàçñàí êè, îíóí ñÿôåù ìÿêòÿáäàðûíûí ÷óáóã âÿ ôÿëÿããÿñè îëìàñûí. Òÿÿúúöáëö áóäóð êè, ùÿð áèð óøàüûí àíëàãñûç àòàñû, þç óøàüûíûí òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ ö÷öí ìÿêòÿáäàðûí éàíûíà àïàðäûãäà, óøàüûíûí éàíûíäà äåäèéè áèðèíúè ñþç áóäóð: “Ìîëëà, îüëóìó ñÿíÿ òàïøûðûðàì. ßòè ñÿíèí, ñöìöéö ìÿíèì. Îíà éàõøû òÿðáèéÿ âåð!”

37

Íàäàí ìîëëà äÿõè úàâàá âåðèð: – ßìèí îë, ÷óáóã âÿ ôÿëÿããÿ ùÿìèøÿ îíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà îëàúàãäûð”. Áó úöð òÿðáèéÿäÿí ñîíðà, óøàãëàðäàí, áþéöäöêäÿ íÿ êèìè èíñàíëûã, ìÿ’ðèôÿò, éöêñÿê ùöììÿò âÿ íÿúèá ÿõëàã öìèä åòìÿê îëàð? Áóíäàí òÿÿúúöáëöñö âÿçàðÿòè-öëóìóí ãÿôëÿòèäèð êè, áó ùÿðÿêÿòè ìÿêòÿáäàðëàðà ãÿäÿüÿí åòìèð]64. Òàðèõè-äþâëÿòèíè ìöòàëèÿ åäèðñÿí, ýþðöðñÿí êè, áÿäâäÿí õÿòìÿäÿê ãÿëÿò èëÿ äîëóäóð. ßúÿáòÿð áóäóð êè, ìöÿëëèô êèòàáûí àõûðûíäà öçð èñòÿéèáäèð êè, äþâëÿòè ìÿøüÿëÿëÿð ñÿáÿáèíäÿí, êèòàáûí èñëàùûíà ôöðñÿò áóëìàéûáäûð âÿ ÷îõ íåâèøòÿúàòûí àõûðûíäàêû ìöðàñèëÿ ðÿñìèíúÿ øÿõñèÿââÿëè-äþâëÿòäÿí, îíóí ïàäèøàùûíûí ôÿðìàéèøè èëÿ õàññ öìÿðàíûí èñìèíÿ âÿ éà áÿ’çè ùÿìúèâàð äþâëÿòëÿðèí [ÿìèðëÿðèíèí]65, øÿõñëÿðèíèí âÿ úàìààòëàðûíûí èñìëÿðèíÿ ìÿðãóì îëìóø îëà, òàðèõè-ìàùö ñàë âÿ ìÿùÿëëè-êèòàáÿò éàçûëìûð. ßýÿð áèð ãÿðíäÿí ñîíðà áèð ìöâÿððèõ èñòÿéÿ êè, ùàìàí íåâèøòÿúàòûí ìÿçìóíóíäàí áèð ïàðà ÿõáàðàò òàðèõÿ äàõèë åäÿ, îíëàðûí âàõòûíûí âÿ ìÿùÿëëè-âöãóëàðûíûí òÿ’éèíèíäÿí àúèçäèð âÿ øÿõñèÿââÿëèí ìÿíñÿáè äÿ íÿ èìçàñûíäàí âÿ íÿ ìþùöðöíäÿí ìöøÿõõÿñ îëìàç. Ìÿùç îíóí ìöðàñèëÿñèíèí ìÿçìóíóíäàí ãèéàñ åëÿìÿê îëóð êè, î ýÿðÿê øÿõñè-ÿââÿëè-äþâëÿò îëñóí. Ùàáåëÿ úÿìè ìöðàñèëàòäà êè, õàëã áèð-áèðèíÿ éàçûðëàð, îíäàí ãÿòèíÿçÿð êè, àéûí âÿ èëèí òàðèõè âÿ ìöðàñèëàòûí ìÿùÿëëè-êèòàáÿòè éàçûëìûð, ìöðàñèëÿíèí è÷èíäÿ ìöõàòÿáèí èñìè äÿõè ìÿðãóì îëìàéûá, àíúàã îíóí ÿëãàáûíà èêòèôà îëóíóð âÿ èñìè ìöðàñèëÿíèí ëÿôàôÿñèíèí áèð öçÿðèíäÿ òÿùðèð òàïûð. Âÿãòà êè, ìöõàòÿá ìöðàñèëÿíè ÿëÿ àëûð, ëÿôàôÿñèí úûðûá àòûð, öçöíöí èñìè äÿ ùàìàí ëÿôàôÿ èëÿ àðàäàí ÷ûõûð. ßýÿð áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà ùàìàí ìöðàñèëàòûí ìÿçìóíó áèð ìÿòëÿá õöñóñóíäà ñÿíÿä îëà, áèð êÿñ áèëìÿéÿúÿêäèð êè, îëàð êèìÿ âÿ ùàðàäàí éàçûëûáäûð. Ùÿòòà îíëàðûí ðàãèìè äÿõè ìöøÿõõÿñ îëìàç. Îíäàí þòðö êè, ìöðàñèëÿíèí çþùðöíäÿ àíúàã áèð ìþùöð âàð: Ìÿùÿììÿä, éà ßëè, éà Âÿëè àäûíà. Àéà, áó Ìÿùÿììÿä âÿ ßëè âÿ Âÿëè êèì èäèëÿð âÿ íÿ êàðÿ èäèëÿð? Ìÿ’ëóì îëìàéàúàãäûð âÿ ýåíÿ ùàáåëÿ ãÿáàëÿúàòäà âÿ ãÿò’íàìÿúàòè-øÿð’èééÿäÿ êè, îíëàðûí äà ìÿùÿëëè-êèòàáÿòè ìÿ’ëóì äåéèë, ìÿòíèí ôþâãöíäÿ áó èáàðÿò ìÿðãóì îëóð: âÿ éà 38

Âÿ áèð ìþùöð äÿõè áó èáàðÿòèí òÿùòèíäÿ ñÿáò îëóíóð, – Êàçûì âÿ éà Áàüûð àäûíà. ßýÿð áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà áó íþâ ñÿíÿäàòûí óçàã ÿìêèíÿäÿ áèð ìÿòëÿá ö÷öí ëöçóìó îëìóø îëà âÿ îðàíûí ùàêèìè òàëèá îëà êè, îíëàðûí ãàéûðìà îëìàäûüû õöñóñóíäà áèð äöðöñò òÿùãèã ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ, ùÿðýèç áèëìÿéÿúÿêäèð êè, ñàùèáè-ìþùð, ãàçè èìèø, éà øåéõöë-èñëàì èìèø, éà ìöúòÿùèä èìèø, éà ìîëëàéè-ãåéðè-ìÿ’ðóô èìèø âÿ éà ôèëùÿãèãÿò ùå÷ âöúóäó éîõ èìèø âÿ èáàðÿòè-ìÿðãóìåéè-ãÿøÿíý êè, ùÿçÿðàò, êÿìàëèâÿúääÿ ýóéà þçëÿðèíèí äÿðÿúàòûíû å’ëàí åòìÿê ö÷öí èõòèðà åäèáäèðëÿð, ùÿðýèç îíëàðûí âåúèíÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèð. Áàâöúóäè êè, áó íþâ ñÿíÿäàòûí èñòåùêàìû ö÷öí ÷îõ äèããÿò âàúèáäèð âÿ ýÿðÿê ùàêèìè-øÿð’èí ìÿíñÿáè êè, îíóí èòòèëàû èëÿ áó ñÿíÿäàò ñöäóð òàïûð, ñÿðàùÿòÿí ãÿëÿì èëÿ ðÿãÿì òàïà âÿ ýÿðÿê ùàêèìàíè-øÿð’èí ìÿõñóñè ìþùöðëÿðè ÿëàéèìè-õàññÿ èëÿ âÿ òÿøõèñè-áÿëÿä èëÿ – êè, ìÿùêÿìÿëÿðè îðàäà áèíà îëóáäóð,– îëìóø îëà âÿ ùàêÿçà úÿìè ìöðàñèëàòäà êè, äîñòëàðûí àðàñûíäà íèýàðèø òàïàð âÿ íÿôñöëÿìðäÿ èáàðÿòäèð ìöòÿêÿëëèìèí ìöêàëèìÿñèíäÿí ìöõàòÿá èëÿ áÿâàñèòåéè-íàìÿ, ìöòÿêÿëëèì þçöíö âÿ ùÿì ìöõàòÿáè, øÿõñè-ãàèá ìÿãàìûíäà çèêð åäÿð âÿ ÿùéàíÿí áèð, éà èêè øÿõñ ãàèáè-ùÿãèãèíèí äÿõè çèêðè íàìÿäÿ èòòèôàã äöøÿð âÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ãàèáëÿðèí çèêðè âÿ çÿìàèðè áèð-áèðèíÿ ìÿõëóò îëóð âÿ áó úÿùÿòäÿí êÿëàì áèð ìÿðòÿáÿäÿ âöçóùäàí äöøöá ñîâóã âÿ áèíÿìÿê ýþðöíöð êè, þçöíöí ìÿíçóð îëóíàí òÿ’ñèðèíè ìöõàòÿáèí ìÿçàúûíäà ôþâò åäÿð. Íàäàí èðàíëûëàð áó ñÿéàãû øöðóòè-ôÿñàùÿòäÿí ñàéûðëàð âÿ áó ìÿ’íàäàí ãÿôèëäèðëÿð êè, ùÿìèí ñÿéàã, òÿêÿëëöì ñÿéàãûíà êè, âÿç’è, òÿáèÿòè-áÿøÿðèééÿ ìöãòÿçàñûíúà îëóá èðàäè-áÿùñ âÿ ÷óíö ÷ÿðàäàí ÿìèíäèð, ìöõàëèô äöøÿð âÿ çÿáòè-öìóð ö÷öí íÿ øÿð’ ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ äÿôòÿð âàð, íÿ äèâàí ìÿùêÿìÿëÿðèíèí ÿêñÿðèíäÿ [*âÿ ùÿì äÿ ùå÷ éåðäÿ éàçûëàðûí ñóðÿòèíèí ñàõëàíäûüû éåð éîõäóð]70, ÿýÿð áèð íèçà èòòèôàã äöøÿ, éà áþéöê éà êè÷èê, âÿ øÿð’ éà äèâàí ìÿùêÿìÿñèíäÿ ãÿò îëà *áåø-îí71 ýöíäÿí ñîíðà íèñéÿí-ìÿíñèäèð. ßýÿð áèð ãÿðèáÿ èø éà áèð ùàäèñÿ, éàõøû éà éàìàí, âàãå îëà, áèð íå÷ÿ ìöääÿòäÿí ñîíðà ìöâÿððèõ ö÷öí îíóí áÿéàíû ìöìêöí äåéèë, ìÿýÿð áèð ïàðà êöëëèééàò êè, áÿ’çè ìÿãàìëàðäàí áèëàðÿáò âÿ òÿðòèá äÿñòýèð îëàð. Øàù Ñóëòàí Ùöñåéíèí Èñôàùàí ìöùàñèðÿñèíäÿ ÿôãàíëàðäàí ÷ÿêäèéè ìöñèáÿòëÿðè âÿ íÿ ùàëÿòëÿðÿ äöøäöêëÿðèíè ìöôÿññÿëÿí ôèðÿíýëÿð éàçûðëàð, ýþñòÿðèðëÿð, Èðàí ÿùëè áèëìèð. Íàäèð õöðóúäàí ÿãäÿì íÿ èìèø âÿ íÿ ãÿðàð èëÿ äîëàíàðìûø âÿ øöüëö âÿ ïåøÿñè íÿ èìèø? Èðàí ìöâÿððèõëÿðè òÿôñèëÿí áèëìèðëÿð, ôèðÿíý ìöâÿððèõëÿðè áèëèðëÿð. Åâè éûõûëìûø Êöðê÷ö îüëó ßøðÿô Üÿëèúàéèíèí ÿââÿëèíúè úÿíýèíäÿ Ìåùìàíäóñòäà 39

áèð ýóíÿ òÿðùÿíäàçëûã åäèáäèð âÿ ßøðÿôè áàñìàãäà áèð ýöíÿ ùöíÿð âÿ ôÿðàñÿò ýþñòÿðèáäèð êè, êöëëè-ðóéè-çÿìèíäÿ Àäÿìäÿí Õàòÿìÿäÿê ùå÷ áèð ñèïÿùñàëàðäàí èð áåëÿ ùöíÿð çàùèð îëìóéóáäóð, Íàïîëéîí Áîíàïàðòäàí áàøãà. ×èôàèäÿ, çàëèì ìöâÿððèõ áèð áåëÿ ùöíÿðè àíúàã áåø-àëòû êÿëìÿ èëÿ áÿéàí åäèá, îíà áÿñò âÿ òÿôñèë âÿ øÿðù âåðìÿéèáäèð êè, ñèïÿùñàëàðàíè-àéÿíäåéè-èñëàì72 ö÷öí ñÿðìÿøã îëà âÿ îëàðà äÿõè áèð áåëÿ ùÿíýàìëàðäà Êöðê÷ö îüëóíóí òÿðùè-úÿíýè âÿ òÿäáèðàòû äÿñòàâèç ýþðöíÿ. Çàëèì ìöâÿððèõ áÿéàí åòìèð êè, Íàäèðèí áó úÿíý âàõòûíäà íÿ ãÿäÿð ãîøóíó âàð èäè, ïèéàäÿñè âÿ ñÿâàðÿñè íÿ ìèãäàðäà èäè âÿ òîïó âÿ çÿíáóðÿêó íåúÿ èäè âÿ òîïëàðû ùàíñû ãèñìäÿí èäè âÿ ìÿùÿëëè-úÿíýèí âÿç’è íÿ ãÿðàð èëÿ èäè âÿ ñÿâàðÿ íÿ ãÿðàð èëÿ äöçöëìöøäö âÿ ïèéàäÿ íÿ ãÿðàð èëÿ îíà ìöùèò îëìóøäó. Âÿ Íàäèð þçö âÿ ñÿðêÿðäÿýàíè-ìÿ’ðóô ùàðàäà äóðìóøäóëàð âÿ ùÿð ñÿðêÿðäÿéÿ íÿ ãèñèì áóéðóã âåðèëìèøäè âÿ ùèíè-úÿíýäÿ Íàäèð âÿ ùàëÿòäÿ èäè âÿ ñÿðêÿðäÿëÿð íÿ åäèðäèëÿð âÿ ôÿòùÿ öìäÿ áàèñ ùàíñû ÿìÿë îëäó âÿ ùàíñû ñÿðêÿðäÿ áóéðóüó äöðöñò áèòèðäè âÿ úÿíý íå÷ÿ ñààò òóë òàïäû âÿ ÿìñàëè-çàëèê... Àíúàã éàçûð êè, Íàäèð î úÿíýäÿ:

Ïÿñ ìÿ’ëóì [îëóð] êè, ëÿøýÿð ôÿãÿò ñÿâàðÿäÿí èáàðÿò èìèø; éåê ãîë éÿ’íè íÿäèð? Íåúÿ éåê ãîë? Ìÿýÿð áèð áåëÿ ÿìðè-ÿçèìäÿ, áèð áåëÿ êÿëìåéè-ìÿúùóëÿ êèôàéÿò åäÿð? Áèð äÿõè ßøðÿôèí ÿââÿëèìúè øèêÿñòèíäÿí ñîíðà Êöðê÷ö îüëó îíó ýþç à÷ìàüà ãîéìàéûá, äàáàíáàñìà îíó ïàéòÿõòÿäÿê òÿ’ãèá åäèáäèð. Áó íþâ òÿäáèð, áèð ñèððè õÿôè èäè êè, Íàïîëéîíäàí áàøãà êè, ìöâÿððèõëÿð îíà ãÿçàâö ãÿäÿðèí îüëó ëÿãÿá âåðèáäèðëÿð, ùå÷ áèð ñèïÿùñàëàð áó ñèððè àíëàìàìûøäû. Àíúàã Íàïîëéîí áó ñèððè ôÿùì åäèá äöøìÿíè, úÿíýè-ñÿùðàäà ñûíäûðàíäàí ñîíðà îíà ìÿúàë âåðìÿéèá, ïàéòÿõòÿäÿê îíó êÿìàëè-ñöð’ÿòäÿ òÿàãöá åäèðäè êè, ôÿòùèí íÿòèúÿñè ìÿùç áåëÿ ÿìÿëäÿ íöìàéàí îëóð. Àñòàðàáàäëû Ìèðçÿ Ìåùäè ùÿðýèç áó ñèððèí ùèêìÿòèíè74 âÿ Íàäèðèí çåùíèíèí âÿ ÿãëèíèí øÿðàôÿòèíè äÿðê åòìÿéèá, ôÿãÿò þçöíöí çÿùëÿ ýåòìèø ëÿôôàçëûüû èëÿ õàíÿíäÿíè ìÿøüóë åäèð. Ýóéà õàíÿíäÿ ýÿðÿê îíóí ñÿíÿòèíäÿí õÿáÿðäàð îëñóí, íÿèíêè Íàäèðèí ùöíÿðèíäÿí. Âÿ àíúàã éàçûð êè:

40

76

*Éàëàí÷ûíûí åâè éûõûëñûí! Åé àõìàã ìöâÿððèõ, ñÿí êè, çÿùìÿò ÷ÿêèðñÿí, áó ãÿäÿð ñþçëÿðè éàçûðñàí, áàðè, áó çÿùìÿòè áèð ìÿòëÿá õöñóñóíäà ÷ÿê êè, îíäàí áèð ôàéäà ùàñèë îëñóí, íÿ êè úÿôÿíýèéàò õöñóñóíäà. Áèð õÿéàë åëÿ êè, Êöðê÷ö îüëó êèìäèð âÿ áÿùð âÿ êóù âÿ áÿðã âÿ ñöáù íÿäèð? *Áèð äåéÿí âàðìû êè, åé úàùèëè-ÿùêàìè-èëàù, Áèð õÿéàë åéëÿ êè, êèìäèð äåäèéèí áþùòàíû77. Áÿùÿð ñóðÿò ìÿÿùàçà76* âèëàéÿò è÷èíäÿ ïàäèøàùè-äåñïîò òÿðÿôèíäÿí áèåëì âÿ áèõÿáÿð øàùçàäÿëÿð ìöãèìäèðëÿð. Õàëã öáóäèééÿòèí êÿìàëèðÿçàëÿòèíäÿ áóëàðà íèñáÿò ðÿôòàð åäèð. Áóëàð ñÿäðè-ìÿúëèñäÿ îòóðóáëàð, õàëã öìÿðàäàí îëñóí, éà àìèäÿí îëñóí, îíëàðûí ùöçóðóíà äàõèë îëàíäà, ðöêó’ åäÿðëÿð, ÿë-ÿë öñòÿ äóðóá ìöíòÿçèðäèðëÿð êè, àüçûíäàí íÿ ÷ûõàúàã. Òÿêÿëëöìÿ èãäàì åòäèêäÿ, ùÿð òÿðÿôäÿí “áÿëè, áÿëè” ñÿäàñû áöëÿíä îëóð.

78

Áóëàð äåéÿðëÿð: Âÿ êö÷ÿëÿðäÿ øàùçàäÿëÿð êå÷ÿíäÿ, ôÿððàøëàð ãàáàüà äöøöá, àíÿíôÿàíÿí õàëãà ÷ûüûðûðëàð:

ßýÿð áèð áè÷àðÿ ãÿôëÿòÿí éîëäàí êÿíàð îëìàñà, ôÿððàøëàðûí êþòÿéèíÿ âÿ äÿéÿíÿéèíÿ äöøÿð âÿ õàëã äåñïîò çöëìöíöí òÿ’ñèðèíäÿí âÿ ìÿçùÿáèí ïó÷ ÿãàèäèíèí íÿòèúÿñèíäÿí ùÿðýèç äÿðê åäÿ áèëìèð êè, àéà, áó âöúóäëàð áÿøÿðèééÿòäÿ îíóíëà øÿðèê âÿ ìöñàâè âÿ åëìö ôÿçëäÿí îíóí êèìè ìÿùðóì âÿ ÿõëàã úÿùÿòèíäÿí îíäàí äÿõè ÿäíà, íèéÿ ýÿðÿê81 áó íþâ òÿðúèùÿ ìöñòÿùÿãã îëñóíëàð êè, îëàð ýÿëÿíäÿ, áó, ýÿðÿê éîëäàí êÿíàð îëñóí? Áàâöúóäè êè, éîëäà áóíóí ùöçóðó ùÿðýèç îíëàðûí ìöðóðóíà ìàíå äåéèë. Àéà, ìÿùç î ñÿáÿáÿ êè, îëàð èòòèôàãûí âÿñèëÿñè èëÿ, ìöòÿøÿõõèñ âàëèäåéíäÿí âöúóäÿ ýÿëèáëÿð? Áèð õÿéàë åäÿ áèëìèð êè, áóëàð íèéÿ ýÿðÿê áó ÿôçÿëèééÿòÿ ñÿçàâàð îëñóíëàð? Áóëàð, áèçèì úàí âÿ ìàëûìûçà ùèìàéÿò åäèðëÿðìè? Éîõ. Áóëàð, 41

áèçèì ñèíóðóìóçó – áèð óúó Çàáèëèñòàí, áèð óúó Ìÿäàèí – äöøìÿíäÿí ñàõëàéûðëàðìû? Éîõ. *Áóëàð áèçèì ÿñèðèìèçè Òöðêìàíäàí ñèéàíÿò åäèðëÿðìè?82 Éîõ. Áóëàð áèçèì çöêóð âÿ öíàñ ÿòôàëûìûçà ìöðÿááè îëóðëàðìû? Éîõ. Áóëàð áèçäÿí þòðö øÿôàõàíàëàð âÿ ìÿäðÿñÿëÿð à÷ûáëàðìû? Éîõ. Áóëàð áèçèì òèúàðÿòèìèçÿ âÿ êÿñáèìèçÿ ðþâíÿã âåðèðëÿðìè? Éîõ. Áóëàðûí âàñèòÿñè èëÿ áèç õàðèúè ìÿìëÿêÿòäÿ åùòèðàì òàïûðûãìû? Éîõ. Áóëàðûí ùèìàéÿòè èëÿ áèç äàõèëè-ìÿìëÿêÿòäÿ øÿðàðÿòè-ÿøðàðäàí ÿìèí îëóðóãìó? Éîõ. Áóëàðûí ñÿáÿáè èëÿ áèç ôÿãðäÿí íÿúàò áóëìóøóãìó? Éîõ. Ïÿñ áóëàðûí âöúóäó íÿéÿ ëàçûìäûð? Áóëàðûí âöúóäó îíà ëàçûìäûð êè, áèçèì ãàçàíäûüûìûçû âÿ þç ìöëêöìöçäÿ éåð àëòûíäàí òàïäûüûìèûç àç, éà ÷îõ ãûçûë âÿ ýöìöøö ÿëèìèçäÿí àëñûíëàð, õóäðÿ’é âÿ áèãàíóí, ùÿâàéè-íÿôñëÿðè òÿãàçàñûíúà, ùÿð íþâ ìöñèáÿò áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðñèíëÿð âÿ þçëÿðè äÿ þç íþâáÿòëÿðèíäÿ áÿëàéà ýèðèôòàð îëñóíëàð. Éÿ’íè éà äåñïîò òÿðÿôèíäÿí ìÿüçóá îëóá, äÿíè âöúóäëàðûíäàí äöíéàíû ïàê åòñèíëÿð âÿ ùå÷ àñàðè-õåéð îëàðäàí áàãè ãàëìàñûí, éàèíêè øöðáäÿí âÿ ñàèð ôèñãäÿí ÿìðàçè-øÿäèäÿéÿ ìöáòÿëà îëóá ýåòñèíëÿð. *Áó øàùçàäÿëÿðèí áèðèñèíèí “Õàíëàð-ìèðçÿ” àäëû ùåêàéÿòè ÑÿäðèÉÿçäè èëÿ êöëëè-Èðàíäà ìÿøùóðäóð83. [Î øàùçàäÿ Ñÿäðè-Éÿçäèíèí Ãàúàð ñöëàëÿñè øàùçàäÿ õàíûìëàðûíäàí ÷îõ ýÿíú, êþíöëàëäàäàí, ýþçÿë àðâàäû èëÿ ìÿùÿááÿò ÿëàãÿñè ñàõëàéûá åøãáàçëûã åäèðäè. Áèð ýöí Ñÿäðè-Éÿçäèíè, ãîíàãëûã áÿùàíÿñè èëÿ þç åâèíÿ äÿ’âÿò åäèá áîüäó. Îíäàí ñîíðà ãàäûíûíû àëäû. Áåëÿ áþéöê áèð ýöíàù úÿçàñûç êå÷äè, ÷öíêè çàëèì ãàòèë ùþêóìÿò àäàìëàðû éàíûíäà þçöíö òÿãñèðäÿí òÿìèç ýþñòÿðèá, ìÿçëóì Ñÿäðè-Éÿçäèéÿ õÿéàíÿò èòòèùàìû âåðäè êè, ýóéà áó ñÿäðèë-öëÿìà öñéàí õÿéàëûíäà îëóá, ñÿëòÿíÿòèí åéáëÿðèíè ìÿúëèñëÿðäÿ äàíûøûð âÿ àäàìëàðû ôèòíÿéÿ âÿ ùÿðÿêÿòÿ ãàëäûðûðäû. Ìÿ’ëóìäóð êè, äþâëÿòÿ éàõûí îëàí áÿ’çè àäàìëàðà ïåøêÿø îëàðàã ñÿðô åäèëÿí ìÿáëÿü, ãàòèë øàùçàäÿíèí ýöíàùñûçëûüûíû âÿ äþâëÿòïÿðâÿð îëäóüóíó ãöââÿòëÿíäèðäè. Ñÿäðè-Éÿçäèíèí þëäöðöëìÿñè âÿ ãîðõóñóç øàùçàäÿíèí ýöíàùû áèð äàñòàí ìþâçóó îëà áèëÿð]84. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ÿýÿð ñÿí þçöí äÿ äåñïîòäàí ìÿüçóá âÿ âÿòÿíèíäÿí ìÿòðóä âÿ ùÿìúèíñëÿðèíäÿí äÿ øàêè îëìàìûø îëàéäûí, ìÿí ùå÷ âàõòäà ñÿíèí ùÿìúèíñëÿðèíèí öéóáóíó ñÿíÿ éàçìàçäûì âÿ ñÿíè ìöêÿääÿð åòìÿçäèì. Öìÿðà äÿõè øàùçàäÿëÿðÿ øÿáèùäèðëÿð; ÿõëàãè-çÿìèìÿäÿ âÿ ôèñãäÿ âÿ òàìàùêàðëûãäà âÿ òÿùñèëè-ìÿäàõèëäÿ âÿ ÿáëÿùàíÿ òÿøÿõõöñôöðóøëóãäà.

42

Åé ÿùëè-Èðàí, ÿýÿð ñÿí íÿø’åéè-àçàäèééÿòäÿí+ âÿ ùöãóãè-èíñàíèééÿòäÿí õÿáÿðäàð îëñàéäûí, áåëÿ öáóäèééÿòÿ, áåëÿ ðÿçàëÿòÿ ìöòÿùÿììèë îëìàçäûí, êÿñáè-åëìÿ òàëèá îëóá ôÿðàìóøõàíàëàð à÷àðäûí, ìÿúìÿ’ëÿð éàïàðäûí, âÿñàèëè-èòòèôàãû äÿðéàôò åäÿðäèí. Ñÿí ÿäÿääÿ âÿ èñòèòàÿòäÿ äåñïîòäàí áÿìÿðàòèá àðòûãñàí. Ñÿíÿ àíúàã éåêúÿùÿòëèê âÿ éåêäèëëèê ëàçûìäûð *êè, ðåâîëéóñèéà åäèá öáóäèééÿòäÿí íÿúàò òàïàñàí86. ßýÿð áó ùàëÿò, éÿ’íè èòòèôàã ñÿíÿ ìöéÿññÿð îëñàéäû, þçöíÿ áèð ôèêèð ÷ÿêÿðäèí âÿ þçöíö ïó÷ ÿãàèäèí ãåéäèíäÿí âÿ äåñïîòóí çöëìöíäÿí íÿúàò âåðÿðäèí. ×èôàéäà, áó ùàëÿò ñÿíÿ ìöéÿññÿð îëìàç, ìÿýÿð åëìëÿ âÿ åëì ùàñèë îëìàç, ìÿýÿð ïðîãðåñ âÿ ïðîãðåñ ñóðÿò òàïìàç, ìÿýÿð ëèáåðàë++ îëìàã èëÿ âÿ ëèáåðàë îëìàã îëìàç, ìÿýÿð ÿãàèä ãåéäèíäÿí ãóðòàðìàã èëÿ. Ñÿíèí ÿãàèäèí, ñÿíèí ìÿçùÿáèí ëèáåðàë îëìàüûíà ìàíåäèð. Àéà, Èðàíûí ùå÷ áèð ñÿôùÿñèíäÿ øàðëàòàí+++ öëÿìàíûí ãîðõóñóíäàí âÿ àâàìûí âàùèìÿñèíäÿí àüçûíû à÷ûá äåéÿ áèëèðñÿíìè êè, åé áè÷àðÿ õàëã, òÿ’çèéÿ ñàõëàéûðñàí, áÿùÿð ñóðÿò; øàéñåé-âàõñåé òÿïèðñÿí, áÿùÿð ñóðÿò; äþøöíÿ-áàøûíà äþéöðñÿí, áÿùÿð ñóðÿò; ÿíäàìûíà íèéÿ õÿíúÿë-áû÷àã òàõûðñàí? Þëöëÿðèíè íèéÿ äÿõè ùÿð éåðäÿí òàáóòëàð è÷èíäÿ àòëàðà, åøøÿêëÿðÿ, ãàòûðëàðà ìèíäèðèá Êÿðáÿëàéà, éà Íÿúÿôÿ äàøûéûðñàí? Þëêÿíè âÿ éîëëàðû âÿ ìÿíçèëëÿðè áó ìöòÿÿôôèí úÿìäÿêëÿðèí èéèñèíäÿí ìóð-ìóðäàð åäèðñÿí âÿ éîëäàí þòÿí àøèíà âÿ áèýàíÿ ìöñàôèðëÿðè ìöòÿíÿôôèð åëÿéèðñÿí? __________ + [à å é ä: Éîõëóã ïÿðäÿñèíäÿí âàðëûã àëÿìèíÿ ãÿäÿì ãîéàí íþâè-áÿøÿðèí ôÿðäëÿðèíäÿí ùÿð áèðè ñàüëàì ÿãëèí ùþêìö èëÿ òàì àçàäëûã íå’ìÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð. Òàì àçàäëûã èêè íþâ àçàäëûãäàí èáàðÿòäèð: áèðè ðóùàíè àçàäëûãäûð, î áèðè úèñìàíè àçàäëûãäûð. Áèçèì ðóùàíè àçàäëûüûìûçû èñëàì äèíèíèí áàø÷ûëàðû ÿëèìèçäÿí àëìûø, áèçè áöòöí ðóùàíè èøëÿðäÿ òàìàìèëÿ þç ÿìð âÿ íÿùéëÿðèíÿ òàáå âÿ àë÷àã êþëÿ åòìèøëÿð âÿ áèçèì áó ìàääÿéÿ ùå÷ áèð ìöäàõèëÿ åòìÿê èõòèéàðûìûç éîõäóð. Áåëÿëèêëÿ, áèç ðóùàíè àçàäëûã ìàääÿñèíäÿ äèí áàø÷ûëàðûíûí ãóëó îëàðàã àçàäëûã íå’ìÿòèíäÿí ìÿùðóìóã. Áèçèì úèñìàíè àçàäëûüûìûçû èñÿ äåñïîò ùþêìäàðëàðû ÿëèìèçäÿí àëìûø, áèçè áó äöíéà ùÿéàòûíäà òàìàìèëÿ þç áóéðóãëàðûíà ìÿùêóì åäèá, áèçè þç íÿôñëÿðèíèí èñòÿêëÿðèíÿ ýþðÿ úöðáÿúöð àüûð éöêëÿðèí âÿ òÿêëèôëÿðèí ùàììàëû åòìèøëÿðäèð. Áèç áó ìàääÿäÿ äÿõè çàëèìëÿðèí ùöãóãñóç ãóëó âÿ çÿëèë áÿíäÿëÿðè îëóá, àçàäëûã íå’ìÿòèíäÿí ìÿùðóìóã. Ãåéä åäèëÿí áó èêè ìàääÿ, òàì àçàäëûüûí öñóëó ñàéûëûð âÿ áó öñóëóí ùÿð áèðèíèí úöðáÿúöð ãîëëàðû âàðäûð êè, àâðîïàëûëàðûí êèòàáëàðûíäà ýåíèø øÿðù åäèëìèøäèð; áÿðàáÿðëèê áó èêè ìàääÿíèí âàðëûüûíäàí èáàðÿòäèð. Øÿðã õàëãëàðû ÿðÿáëÿðèí äèíèíèí çöùóð åòìÿñè âÿ îíëàðûí Àñèéàäà ãöäðÿò òàïìàñû âàñèòÿñè èëÿ òàì àçàäëûüû áèðäÿôÿëèê èòèðäèëÿð; áÿðàáÿðëèê ëÿççÿòèíäÿí âÿ áÿøÿð ùöãóãó íå’ìÿòèíäÿí òàìàìèëÿ ìÿùðóìäóðëàð âÿ áó ìÿùðóìëóüó àíëàìàãäàí áåëÿ àúèçäèðëÿð. Ôðàíñûç äèëèíäÿ ðóùàíè àçàäëûüà äà liberté mora] [ëèáåðòå ìîðàë] âÿ úèñìàíè àçàäëûüà äà liberté physique [ëèáåðòå ôèçèê] äåéèðëÿð]85. ++ Ë è á å ð à ë – èáàðÿòäèð î êÿñäÿí êè, õÿéàëfòûíäà áèëêöëëèééÿ àçàä îëóá ùÿðýèç äèí âÿ ìÿçùÿáèí òÿùäèäàòûíà ìöãÿééÿä îëìóéà âÿ ÿãëÿ ñûüûøìàéàí öìóðà âÿ ãàíóíè-òÿáèÿòèí äàèðÿñèíäÿí õàðèú èøëÿðÿ ùÿðýèç å’òèáàð åòìÿéÿ, ÿýÿð÷è òÿâàèôè-àëÿì î õöñóñäà øÿùàäÿò ðàâè îëà âÿ þâçàè-ñÿëòÿíÿò áàáûíäà äÿõè õÿéàëàòè-ùÿêèìàíÿ ñàùèáè îëà àçàäÿ âÿ áèëàãåéä. +++ Ø à ð ë à ò à í – èáàðÿòäèð ðèéàêàð âÿ ÿâàìôÿðèá âÿ ìûíàôèã àäàìäàí.

43

Áè÷àðÿ ëèáåðàë, áè÷àðÿ ïàíçþð+ íÿ åòñèí, âÿãòà êè, ÿðáàáè-õÿéàëÿ âÿ ÿðáàáè-öãóëè-ñÿëèìÿéÿ äàíûøìàã ö÷öí áó çàëèìëÿð, éÿ’íè öëÿìà, éîë âåðìèðëÿð âÿ öëÿìàíûí çîðó, öìóðè-öõðÿâèééÿ, éÿ’íè ôàíàòèçì úÿùÿòèíäÿí áèð ìÿðòÿáÿäÿäèð êè, îëàð ùÿðýèç þçëÿðèíè ìÿùêóìè-ùþêìè-ñÿëàòèí ôÿðç åòìÿçëÿð, áÿëêÿ áÿõèëàôè-çàëèê, þçëÿðèíè, íàèáè-èìàìè-ãàèá âÿ ñàùèáÿççÿìàí áèëèðëÿð âÿ îíëàðûí ùÿð áèðèñè ùÿð äèéàðäà þçöíö ìöñòÿãèë âÿ ôÿðèäè-ÿñð ùåñàá åäèá âÿ þçöíÿ èñíàäè-èúòèùàä âåðèá, àíúàã þçöíöí ìöðèäëÿðèíè âÿ ìöãÿëëèäëÿðèíè ÷îõëàíäûðìàã ôèêðèíäÿäèð; ùÿòòà öìóðèöõðÿâèééÿ úÿùÿòèíäÿí öëÿìàíûí, ñÿëàòèíÿ äÿõè òÿôÿââöãëÿðè âàð âÿ áó ìàääÿäÿ ñÿëàòèí äÿõè îëàðà òàáåäèðëÿð âÿ ñÿëàòèíèí ãöðóðóíó ñûíäûðìàã ö÷öí îëàðû ñÿðàùÿòÿí êÿëáè-àñèòàíè-èìàì õèòàá åäèðëÿð. Íåúÿ êè, øåéõ Áÿùàè òÿñíèôàòûíûí áèðèñèíäÿ Øàù Àááàñû, êÿëáè-àñèòàíè-ßëè èáí-ßáóòàëèá àäëàíäûðûð âÿ Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí ÿùäèíäÿ Õîðàñàíäà ìÿçðóá îëàí äÿíàíèðèí çÿðáè êÿëáè-àñèòàíè-Ðèçà Ùöñåéíäèð âÿ ñÿëàòèí äÿõè òþâ’ÿí éà êÿðùÿí áó ÿìðÿ ðèçà âåðèáëÿð âÿ áó õèôôÿòèí ìÿàëûíäàí ùÿðýèç ÿíäèøÿ åòìÿéèáäèðëÿð âÿ àíëàìàéûáäûðëàð êè, áèð êÿñèí èìàìà íèñáÿò äÿðÿúåéèêÿëáèééÿòè îëà, íàèáè-èìàìà íèñáÿò àüàëûã äÿðÿúÿñè êè, îëà áèëìÿç. Âàãåÿí äÿ íàèáè-èìàì íåúÿ þçöíö êÿëáè-èìàìà ìÿùêóì âÿ òàáå áèëñèí âÿ àéà, áåëÿ ìÿùêóìèééÿòèí âÿ òÿáÿèééÿòèí ìöíàñèáÿòè âÿ ñóðÿòè âàðìû âÿ öëÿìà ñàëàòèíè èìàìà êÿëá åòìÿéÿ èêòèôà åòìÿéèá, îëàðà çàëèì âÿ àìèëëÿðèíÿ çÿëÿìÿ ëÿãÿáèíè äÿõè âåðèðëÿð âÿ ñÿëàòèí äÿ áó ÿìðÿ áèå’òèíà âÿ áàðìàãëàðûíûí àðàñûíäàí íàçèðäèðëÿð. Áàøãà ÷àðÿëÿðè äÿ éîõäóð. Çèðà êè, ìàäàì, ÿãàèäè-äèíèééÿ ìèëëÿòèí õÿéàëûíäà ðàñèõ âÿ ñàáèòäèð, áó èñíàäû ðÿô åòìÿê ñÿëàòèíèí ãöââÿñèíäÿí õàðèúäèð. Áó òÿðÿôäÿí íÿçìèìÿìëÿêÿò ö÷öí ìöòÿäàâèë îëàí òÿðçè-ñèéàñÿò ùÿð àãèëè òÿùÿééöðÿ ñàëûð. Âÿùøè âÿ áÿðáÿðè òÿâàèôèí è÷èíäÿ ìÿ’ìóë îëóíàí ðöñóìè-ñèéàñÿò áó ñààò äà Èðàíäà ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ýþðöðñÿí àäàì øàããàëàíûá äÿðâàçàëàðäàí àñûëûáäûð; åøèäèðñÿí êè, áó ýöí áåø ãîë êÿñèëèáäèð, áåø ýþç ÷ûõàðûëûáäûð, áåø áóðóí-ãóëàã ñèéðèëèáäèð. __________ + Ï à í ç å ð – èáàðÿòäèð ôèëèñîôäàí, éà ôèëîñîôìàíÿíä âÿ êÿñèðöë-ôèêð ùÿêèìäÿí âÿ ñàùèáè-õÿéàëäàí êè, ÿãëè-ñÿëèì òÿãàçàñûíúà õàëãûí õåéèð âÿ øÿððèí ýþñòÿðìÿê ö÷öí òÿñíèôàò éàçà, õàù ïîëèòèêà öìóðóíäà, õàù ÿãàèä õöñóñóíäà. Ôèðÿíýèñòàíûí ìöòÿÿõõèð ôèëîñîôëàðûíûí ÿãèäÿñèíäÿ ïàíçþðè-ùÿãèãè âÿ ìöñòÿùÿããèòÿ’çèì î âöúóääàí èáàðÿòäèð êè, ÿáíàéèúèíñèíèí õåéèð âÿ øÿððèí ýþñòÿðìÿêäÿ îíà ùå÷ áèð ýóíÿ ìÿëàìÿò âÿ ÿäàâÿò ìàíå îëìàñûí âÿ þç õÿéàëàòè-ùÿêèìàíÿñèíè èôøà åòìÿêäÿ ùå÷ áèð ýóíÿ âàùèìÿäÿí åùòèðàç åòìÿñèí, éÿ’íè àéåéè-øÿðèôÿíèí ìÿçìóíó òèáãèíúÿ áèð âöúóääóð:

44

Íÿãë åäèðëÿð êè, Òåùðàíäà áàáèëÿðèí ôÿñàäûíäà ìöãÿññèðëÿðèí ñèéàñÿòè ö÷öí ÿíâà âÿ ÿãñàì òÿðçëÿð èõòèðà åòìèøäèëÿð êè, àäàì åøèäÿíäÿ ìàò ãàëûð. Áàâöúóäè êè, èíäè ñèâèëèçàñéîí òàïàí ìÿìëÿêÿòëÿð è÷èíäÿ áó ýóíÿ ñèéàñÿòëÿð áèëìÿððÿ ìþâãóôäóð âÿ áó íþâ ñèéàñÿòè èúðà åäÿí òÿâàèô âÿùøè ùåéâàíàò âÿ áÿðáÿðèëÿð çöìðÿñèíäÿ ùåñàá îëóíóð. Ùÿçìè-âèëàéÿò ö÷öí áàøãà âÿñàèë âàð. ßýÿð öìÿðàéè-Èðàí, ïîëèòèêà+ åëìèíäÿí âÿ ãàíóíóíäàí õÿáÿðäàð îëñàéäûëàð, áèëÿðäèëÿð êè, ãÿòëè-íöôóñ èëÿ âÿ ãÿò’è-ÿ’çà èëÿ âèëàéÿòÿ íÿçì âåðìÿê ãÿáèùäèð. ×èôàéäà, öìÿðàéè-Èðàí, áÿëêÿ êöëëè-ÿùëè-Èðàí, ùÿòòà äåñïîò þçö äÿ, ùå÷ áèð åëìèí òÿùñèëèíÿ ðàüèá äåéèëëÿð. Ñÿëàòèíè-äåñïîò íÿ þçëÿðè [èäàðÿ âÿ]88 ïîëèòèêà åëìèíè òÿùñèë åäèðëÿð âÿ íÿ âàðèñëÿðèíÿ ïîëèòèêà åëìèíäÿí òÿðáèéÿò âåðèðëÿð âÿ áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, [èäàðÿ âÿ]89 ïîëèòèêà åëìèíèí ñÿëòÿíÿòÿ ÿñëà ëöçóìó éîõäóð âÿ ëöçóìó îëñà äà, îëàð âÿ îíëàðûí âöçÿðàñû, áó åëìè ôèðÿíýèí áàáàñûíäàí äà éàõøû áèëèðëÿð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ñÿí áèëèðñÿí êè, [èäàðÿ âÿ]90 ïîëèòèêà åëìèíèí òÿùñèëè Èðàíäà ìöìêöí äåéèë, âàúèáäèð êè, Ôèðÿíýèñòàíà ñÿôÿð åòìÿê âÿ îðàäà òÿùñèë åëÿìÿê. Àéà, áó ìöìêöíäöðìö? Íåúÿ ñÿôÿð åòìÿê âÿ êöôôàð èëÿ íåúÿ ìöëàãàò âÿ ìöáàøèðÿò åëÿìÿê? Àéà, ôàíàòèê âÿ øàðëàòàí öëÿìà áó ÿìðÿ ðàçû îëóðìó? Àéà, áó ïö÷ ÿãàèä áó èøÿ ôèòâà âåðÿðìè? Âÿ êöëëè-ÿùëè-Èðàí åëÿ çÿíí åäèð êè, îëàðäàí äàíàòÿð àëÿìäÿ ùå÷ òàèôÿ éîõäóð. Îíäàí þòðö êè, îëàð àõèðÿò åëìèíäÿí ýóéà áÿùðÿâÿðäèðëÿð âÿ àõèðÿò åëìèíäÿí áàøãà öëóì, áèôàèäÿ âÿ ÿáÿñäèð. Ìöêÿððÿð Òÿáðèç õàëãûíäàí åøèäèðÿì êè, äåéèðëÿð: ôèðÿíýëÿð âàãåÿí öëóìè-ñóðèééÿäÿ, éÿ’íè äöíéÿâèééÿäÿ òÿðÿããèéè-êöëëè åäèáäèðëÿð, ÷èôàéäà öëóìè-ìÿ’íÿâèééÿäÿ, éÿ’íè äèíèééÿäÿ ãÿôëÿòäÿ âÿ çöëìÿòäÿäèðëÿð. Áè÷àðÿëÿðèí áó èøòèáàùëàðûíà ñÿáÿá çàëèì ìîëëà âÿ âàèçäèð. Äöíÿí ìÿñúèäè-úàìåäÿ àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí âÿ’ç ìÿúëèñèíäÿ îòóðìóøäóì. Áèëÿñÿí êè, íÿ ïÿðïó÷àò, “ßëèô-Ëåéëÿ”íèí ÿôñàíÿëÿðèíäÿí áÿäòÿð òÿãðèð åòäè. Áè÷àðÿ õàëã îíóí òÿãðèðàòûíäà îëàí ïÿðïe÷àòû åëì ôÿðç åäèá, áó ñÿáÿáÿ þçöíö áÿñèðÿòäÿ ýöìàí åéëÿéèð âÿ ôèðÿíý ÿùëèíè ãÿôëÿòäÿ áèëèð. Âàëëàù Ôèðÿíýèñòàíûí îí èêè91 éàøûíäà òèôëè áó íþâ ïÿðïó÷àòà áàâÿð åòìÿç. Ìÿúëèñè-âÿç’è èêèíúè ìÿêòóáóìäà âÿñô åäÿúÿéÿì. Èíäè éîðóëìóøàì, õóäàùàôèç. Ùàúû Ôÿòóëëàùè-Ðÿøòèäÿí ñÿíÿ áèð áÿñòÿ Øèðàç òÿíáÿêèñè ýþíäÿðäèì, âöñóëóíäàí ìÿíè õÿáÿðäàð åëÿ. Êÿìàëöääþâëÿ __________ + Ï î ë è ò è ê à – èáàðÿòäèð êöëëè-öìóðäàí âÿ öëóìäàí êè, ñÿëòÿíÿòÿ âÿ ìÿìëÿêÿòÿ òÿÿëëöãö âÿ øöìóëó îëà âÿ ñÿëòÿíÿòèí âÿ ìÿìëÿêÿòèí ñÿëàùû îíäà ìÿíçóð îëóíà.

45

ÈÊÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁ Ýåíÿ Òÿáðèçäÿí, ðÿìÿçàí àéûíäà, ñÿíÿ 1280-äÿ

Åé ðóùè-ÿçèçèì Úÿëàëöääþâëÿ, áó ìÿêòóáóìäà àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí âÿ’ç ìÿúëèñèíè ñÿíÿ âÿñô åäèðÿì. Ùåéðÿò åò, òöêëÿðèí áèç-áèç äóðñóí. Àììà ÷èùàñèë, ìÿíèì áó éàçäûüûì ìÿòàëèáäÿí êè, îíëàðûí èíòèøàðû ìöìêöí äåéèë, ÿùëè-Èðàí ãàëèáÿí áèñàâàääûðëàð. Áÿëêÿ äåñïîòóí ÿäÿìèòÿâÿúúþù âÿ åùòèìàìûíäàí âÿ öëÿìàíûí áèèíñàôëûüûíäàí âÿ áÿðáÿðèééÿò çàìàíûíûí ùöðóôóíóí ãöñóðóíäàí îíëàðûí ìèíäÿí áèðèñè îõóìàüà ãàäèð äåéèë. 1*Áÿðôÿðç áåø-îí íÿôÿð ìÿíèì ìÿòàëèáèìè îõóäó, àíëàäû, àéà áóíóíëà ìóðàä ùàñèë îëóðìó?

Áèð ÿëàú åëÿ êè, Èðàí ÿùëè îõóìàüà ãàäèð îëñóí. Áèð ÿëàú åëÿ êè, *áó áÿðáÿðèééÿò çàìàíûíûí ÿëèôáàñûíäà3 å’ðàá ùöðóô èëÿ ìöòòÿñèë éàçûëñûí âÿ íöãàò êöëëÿí ñàãèò îëñóí âÿ ùöðóô ÿøêàë èëÿ áèäóíè-âàñèòåéè-íöãàò, áèðáèðèíäÿí òÿøõèñ òàïûá å’ðàá èëÿ ìöòòÿñèë ìÿðãóì îëñóí4, òàêè, ùÿð êÿñ ÿäíà ìöääÿòäÿ úöçâè åùòèìàì èëÿ, áèèñòèòàÿò îëñà äà, þç äèëèíè îõóéóá éàçìàüà ãöäðÿò òàïñûí. Âÿ èëëà ìèí-ìèí èëëÿð êå÷ÿð êè, 5*áó ìóðàä ùàñèë îëìàç. Äþâëÿòè-Èðàí ãÿäèìè ãöäðÿò âÿ ãöââÿò âÿ ÿçÿìÿòèíè ìöáàðÿ ùàñèë åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð, ìÿýÿð òÿðáèéÿòè-ìèëëÿòëÿ âÿ òÿðáèéÿòèìèëëÿò ñöùóëÿò èëÿ ìöéÿññÿð îëìàéàúàãäûð, ìÿýÿð êÿñáè-ñàâàä èëÿ; êÿñáè-ñàâàä öìóìè-íàñ ö÷öí ùöñóëà ýÿëìÿéÿúÿêäèð, ìÿýÿð õÿòòèùàçûðûí èñëàù âÿ òÿüéèðè èëÿ âÿ õÿòòèí èñëàùû ñóðÿò òàïìàéàúàãäûð, ìÿýÿð ìöÿññèðàíÿ âÿ ùÿêèìàíÿ6 òÿäàáèð èëÿ7* âÿ ìöðóðè-çàìàí èëÿ êè, îí8 èëäÿí ÿñêèê îëìàéà âÿ ùÿì áó ìÿðàìûí òÿùñèëè âÿñàèëèíäÿí áèðèñè ìèëëÿòèí ùàëÿòèíäÿí òÿÿññöáö ðÿô åòìÿêäèð êè, öëÿìà âÿ ðóùàíèëÿðèí âàñèòÿñè èëÿ ìöéÿññÿð îëóð, áó øÿðò èëÿ êè, äþâëÿò ñàáèãÿí áó ìÿíçóð ö÷öí öëÿìà âÿ ðóùàíèëÿðèí òÿðáèéÿñèíÿ øöðó’ åäÿ âÿ îëàðû ìÿíàôåè-èòòèùàäûí äÿðêèíÿ âÿ äþâëÿòåéí ìàáåéèíèíäÿ îëàí ìöüàéèðÿò õÿñàðàòûíûí ôÿùìèíÿ ãàáèë åëèéÿ âÿ þç ìÿíçóðóíóí ÿíúàìûíà ìöñàèäÿò ýþñòÿðìÿê ö÷öí ùàçûð ãûëà, ñîíðà èøÿ èãäàì åäÿ. Îíäàí þòðö êè, áó íþâ òÿäáèðèìöãÿääÿì îëìàìûø ßôøàðèééÿíèí áÿðãè-äèðÿõøÿíäÿñè áó èøÿ úÿñàðÿò åòäè, àììà ñÿëòÿíÿòèíè âÿ áàøûíû áó ñþâäàäà áàäà âåðäè7*. Õöëàñÿ, ùÿêèìàíÿ òÿäàáèðñèç ìèí èëëÿð ýåäÿúÿêäèð5* êè, Èðàí ÿùëè ãÿôëÿòäÿí îéàíìàç.

46

Áó ñþçäÿí äåñïîò õöðñÿíä îëìàñûí êè, Èðàí ÿùëè ãÿôëÿòäÿ ãàëàúàã, î äà ãîéóí êèìè áó àâàì õàëãûí è÷èíäÿ áèçàâàë ñÿëòÿíÿò åäÿúÿê. Áåëÿ äåéèë, êå÷ÿíëÿðèí òàðèõèíÿ íÿçÿð åòñèí, ýþðñöí êè, ùàíñû äåñïîò ñèëñèëÿíèí Èðàí ñÿëòÿíÿòèíäÿ äàâàìû îëóáäóð? Ìàäàì êè, å’òèãàäàòè-ïó÷ õàëãûí õÿéàëûíäà úàýèðäèð, éà áèð çèðÿê Áàá ÷ûõàð, éà áèð ùóøéàð ñàùèáè-ìÿçùÿá ïåéäà îëóð, áó åëìñèç âÿ úèííÿ âÿ øåéòàíà âÿ ôèðèøòÿéÿ âÿ ìþ’úèçÿ âÿ êÿðàìÿòÿ âÿ êöëëè-õÿâàðèãè-àäàòÿ èíàíàí õàëãû áèð ñààòäà þçöíÿ ýèðÿâèäÿ åëÿð âÿ äåñïîòó àðàäàí ýþòöðÿð. Àéà, ïàäèøàùà òàïàíúà àòàí áàáèëÿð, íÿ ìÿ’ëóìäóð êè, äöáàðÿ áèð áåëÿ ÿìÿëè-ãÿáèùÿ9 èãäàì åòìÿéÿëÿð? Ïÿñ ñÿëòÿíÿòèí äàâàìû âÿ ñèëñèëÿíèí áÿãàñû ìþâãóôäóð åëìÿ âÿ ìèëëÿòèí ïó÷ ÿãàèääÿí àçàä îëìàüûíà âÿ áó øÿðàèòäÿí ñîíðà ïàäèøàù10 *ýÿðÿê ôÿðìàóøõàíàëàð à÷ñûí âÿ ìÿúìÿ’ëÿð éàïñûí11 âÿ ìèëëÿò èëÿ èòòèôàã åòñèí âÿ ìèëëÿò èëÿ éåêäèë âÿ éåêúÿùÿò îëñóí. Ìöëêö éàëãûç þçöíöí áèëìÿñèí, þçöíö àíúàã âÿêèëè-ìèëëÿò ùåñàá åëÿñèí âÿ õàëãûí ìöäàõèëÿñè èëÿ ãÿâàíèí âÿç’ åòñèí âÿ ïàðëàìåíòëÿð+ òÿðòèá åëÿñèí âÿ ãÿâàíèí èãòèçàñûíúà ðÿôòàð åòñèí âÿ õóäðÿ’é ùå÷ áèð ÿìÿëÿ ãàäèð îëìàñûí, éÿ’íè ïðîãðåñ ìÿñëÿêèíÿ äöøñöí âÿ ñèâèëèçàñéîí äàèðÿñèíÿ ãÿäÿì áàññûí, *òàêè, áó ñÿáÿá õàòèðèíÿ, ìÿìëÿêÿòè, ãöäðÿòè-êàìèëåéè-ñàáèãÿñèí òÿùñèë åäÿíÿäÿê áèð ïàðà ùÿðèñ âÿ ïöðçóð ñÿëòÿíÿòëÿðèí òÿÿððöçöíäÿí ÿìèí ãàëìàã ö÷öí äþâÿëè-ãàäèðåéè-Ôèðÿíýèñòàíûí ùþâçåéè-çÿìàíÿòèíäÿ îëìàüà ìöñòÿùÿãã âÿ ñÿçàâàð îëñóí12 âÿ õàëã îíó áÿðýöçèäÿ áèëèá ñåâñèíëÿð âÿ îíóí ùàããûíà áèð êèìñÿíè øÿðèê áèëìÿñèíëÿð âÿ ñèëñèëÿñèíÿ áèð êÿñè ìöääÿè îëìàüà ãîéìàñûíëàð âÿ îíóí âöúóäóíó áàèñè-ÿìí âÿ àñàéèø âÿ ìóúèáè-ÿäàëÿò âÿ ñÿàäÿò áèëñèíëÿð âÿ ïàòðèîò+ îëñóíëàð. Éÿ’íè ïàäèøàùûí èñìè èëÿ âÿòÿíäÿí þòðö úàí âÿ ìàëëàðûíû ìöçàéèãÿ åòìÿñèíëÿð. Íÿèíêè èíäèêè êèìè, ãîðõóäàí îíà èòàÿò ýþñòÿðñèíëÿð. Ãîðõó úÿùÿòèíäÿí ýþñòÿðèëÿí èòàÿòèí å’òèáàðû âÿ ñÿáàòû éîõäóð. *Íàäèðäÿí çèéàäÿ ìÿõóô äåñïîò îëìàçäû âÿ îíà ýþñòÿðèëÿí èòàÿòäÿí çèéàäÿ èòàÿò òÿñÿââöðÿ ýÿëìÿçäè. Àõûð àëÿìÿ ìÿ’ëóìäóð êè, íÿòèúÿñè íÿ îëäó13. Èòàÿò î ñóðÿòäÿ áèíàëûäûð êè, èðàäÿòäÿí âÿ ìÿùÿááÿòäÿí íàøè îëà. Áÿðôÿðç êè, áó ñààòäà Èðàí õàëãû ïàäèøàùà èòàÿò ýþñòÿðèð, àéà, __________ + Ï à ð ë à ì å í ò – èáàðÿòäèð èêè ìÿúìÿ’äÿí êè, ÿââÿëèíúèñèíäÿ ðÿàéà âÿ èêèíúèñèíäÿ íöúÿáà âöêÿëàñû úàëèñäèð âÿ êöëëè-ãÿâàíèíè-ñÿëòÿíÿò ÿââÿëèíúè ìÿúìÿ’äÿ òÿðòèá òàïûá èêèíúè ìÿúìÿíè ìöëàùèçÿñèíÿ ïèøíèùàä îëóð âÿ ñóðÿòè-ìöâàôèãÿòäÿ ïàäèøàùûí òÿñäèãèíÿ ÷àòàð âÿ èìçà òàïàð. Âÿ ïàäèøàù ÿñëÿí ãàäèð äåéèë êè, áó ãÿâàíèíèí õèëàôèíÿ èãäàì åäÿ áèëñèí.

47

ùå÷ áèð Èðàí ÿùëè âàð êè, ïàäèøàùà ìÿùÿááÿòè îëóá îíóí ñÿëòÿíÿòèíèí äàâàìûíà âÿ ñèëñèëÿñèíèí áÿãàñûíà õàùàí îëñóí?14. Îíäàí þòðö êè, ïàäèøàù ìèëëÿòèí ìÿíàôåéè ö÷öí ñÿëòÿíÿò åòìèð, ôÿãÿò þç ÿüðàçè-íÿôñàíèééÿñè ö÷öí ïàäèøàùëûã åäèð âÿ ìèëëÿòÿ òÿðáèéÿò âåðìÿê èëÿ âÿ îíóí ùöñíè-ùàëûíà âÿ ùöñíè-þâçàûíà åùòèìàì ýþñòÿðìÿê èëÿ îíó þçöíÿ ìöðèä åëÿìèð âÿ îíó þçöíäÿí óçàã ñàëûð.

15 *Òåùðàíäà ìöñàôèðëÿð ìöêÿððÿð ýþðöáëÿð, ïàäèøàù äèøãàðû ÷ûõàí âàõòëàðäà õàëãû – êè, îíóí ÿéàëûäûðëàð, – ôÿððàøëàð ÷óá âÿ ÷îìàã èëÿ éîëäàí óçàã åäèðëÿð âÿ ÿýÿð áèð êÿñ úöçâè åùìàë åëÿñÿ, áàøûíû âÿ ãîëóíó õóðóä åäÿðëÿð.

16 *ßýÿð ïàäèøàù ìèëëÿòèí àòàñûäûð âÿ ìèëëÿò îíóí þâëàäûäûð, ïÿñ áó íàìåùðèáàíëûã àòàäàí þâëàäà íèñáÿò íÿ âÿúùäÿíäèð êè, îëàðû ÷óá âÿ ÷îìàã çÿðáè èëÿ þç êÿíàðûíäàí óçàã åäèð? Õàëãû óçàã åòìÿê ÿýÿð áó éîëäàíäûð êè, ÿøðàð, ïàäèøàùûí âöúóäóíà ãÿñä åòìÿñèíëÿð, ïÿñ íÿ ö÷öí Ôèðÿíýèñòàí ïàäèøàùëàðû ìöêÿððÿð ùÿäÿôè-êöëóëåéè-òöôÿíý îëóáëàð, àììà ýåíÿ þçëÿðèíèí òÿâÿêêöë âÿ úöð’ÿòëÿðèíè èòèðìÿéèá, ùÿìèøÿ éàëãûç äèøðÿ ÷ûõûá ñåéðÿ ýåäèðëÿð, àíúàã óçàãäàí îíëàðûí ìöñòÿùôèçëÿðè íàçèðäèðëÿð âÿ õàëã èëÿ ùÿðýèç ðöúóëàðû éîõäóð.

Éÿ’íè èõëàñ âÿ èðàäÿò öìèäèíè ùå÷ áèð êÿñäÿí òóòìàã îëìàç15*.

18 *Õöëàñÿ, åé Úÿëàëöääþâëÿ, ÿñàñè-ñÿëòÿíÿò ýÿðÿê [î ãÿðàð èëÿ ãóðóëñóí êè, èíýèëèñ ñÿëòÿíÿòè î ÿñàñ öçðÿ áÿðãÿðàðäûð, éÿ’íè ñÿëòÿíÿòèêîíñòèòóñéîí áèíà îëóíñóí]19, ãÿâàíèí öñòöíäÿ ãóðóëñóí. Àíúàã áó ñóðÿòäÿ ñÿëòÿíÿò äàâàì òàïàð âÿ ìèëëÿò ïàäèøàùûí ìöëêöíöí ÿäÿìè-çÿâàëûíà úàííèñàð îëóð18*. Àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí àäûí ýþðöá þçöíö íÿçÿðèíäÿ ìöúÿññÿì åëÿ âÿ òÿãðèðàòûíà ãóëàã àñ16*. Ýöíîðòà íàìàçûíûí âàõòûíäà áèð íå÷ÿ ðöôÿãà èëÿ ìÿñúèäè-úàìå’ÿ äàõèë îëäóì. Ìÿñúèä ùÿð ñèíèô õàëãäàí ìàëà-ìàë èäè. Áèð òÿðÿôäÿ òöúúàð, __________ + Ï à ò ð è î ò – èáàðÿòäèð î êèìñÿíÿäÿí êè, âÿòÿí òÿÿññöáö ö÷öí âÿ ìèëëÿòèí ìÿùÿááÿòè ö÷öí úàí âÿ ìàëûíà ìöçàéèãÿ åòìÿéÿ âÿ þç âÿòÿíèíèí âÿ ìèëëÿòèíèí ìÿíôÿÿòè âÿ àçàäèééÿòè ö÷öí ñàè âÿ úÿôàêåø îëà. Áó ùàëÿò âÿ õàñèééÿò ùÿìèøÿ ãåéðÿòìÿíä øÿõñëÿðäÿ áöðóç åäÿð. Î úöìëÿäÿí áèçèì ïåéüÿìáÿðäèð êè, þç âÿòÿíè ßðÿáèñòàíûí âÿ áèëõöñóñ Ìÿêêÿíèí êè, þç ÿøèðÿñè Ãóðåéø îíäà ñàêèí èäè, ñÿàäÿòè ö÷öí öìóðè-ÿçèìÿéÿ âÿ øàããÿéÿ èãäàì åòäè.

48

áèð òÿðÿôäÿ ñàèð êÿñÿáÿ, áèð òÿðÿôäÿ íöúÿáà îòóðìóøäó. Öíàñ òàéôàñû äÿõè áèð ìÿùÿëäÿ ãÿðàð òóòìóøäó. Ìÿí äÿõè ðöôÿãà èëÿ áèð ýóøÿäÿ ÿéëÿøäèì. Àõóíä Ìîëëà Ñàäûã íàìàçäàí ôàðèü îëóá ìèíáÿðÿ ñöóä åòäè. ßââÿë áèð õöòáÿ îõóäó ÿðÿá äèëèíäÿ êè, ìÿ’íàñûíû îòóðàíëàðûí, äåìÿê îëàð êè, ùå÷ áèðè àíëàìûðäû. Âàãåÿí ïàêèçÿ îõóäó, ÿðÿá ùöðóôóíóí ìÿõðÿúëÿðèíè ÿäà åòìÿê èëÿ ìÿ’ëóì îëäó êè, ãÿâàèäè-òÿúâèäÿ êöëëè áÿëÿäèééÿòè âàð èìèø. Ùåéèô êè, õöòáÿñè õàòèðèìäÿ ãàëìàäû. Ñîíðà áàøëàäû. Àõóíä Ìîëëà Ñàäûã: “Áó ýöí ñèçÿ úÿùÿííÿì ÿùâàëûíû âÿñô åäÿúÿéÿì êè, ãÿôëÿòäÿí îéàíàñûíûç âÿ âÿ äöíéàéà áó ìÿðòÿáÿäÿ àëóäÿ îëìàéàñûíûç. Àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñè ðÿùìÿòóëëàù “Ùÿããöë-éÿãèí” êèòàáûíäà ÿùàäèñè-ñÿðèùÿ ìóúèáèíúÿ éàçûáäûð: ßââÿëÿí å’òèãàä åòìÿê ýÿðÿêñèíèç êè, ñèðàò ùàããäûð, î, úèñðè-úÿùÿííÿìäèð âÿ úÿìè õÿëàèã ìÿùøÿð ýöíöíäÿ îíóí öñòóíäÿí ìöðóð åäÿúÿê. Áóíà ïöëèñèðàò òÿ’áèð îëóíóð; ãûëäàí íàçèêäèð, ãûëûíúäàí êÿñêèíäèð, àòÿøäÿí ãûçüûíäûð. Îëàð êè, ìþ’ìèíè-õàëèñäèðëÿð, àñàíëûãëà îíóí öñòöíäÿí êå÷ÿðëÿð, èëäûðûì êèìè âÿ îëàð êè, ýöíàùêàðäûðëàð, îíóí öñòöíäÿ òèòðÿðëÿð, àéàãëàðû ñöðöøÿð, úÿùÿííÿìÿ äöøÿðëÿð. Úÿùÿííÿììèí éåääè òÿáÿãÿñè âàð: ÿââÿëèìúè – úÿùÿííÿì, èêèìúè – ñÿèð, ö÷öìúö – ñÿãÿð, äþðäöìúö – úÿùèì, áåøèìúè – ëÿçà, àëòûìúû – ùÿòÿìÿ, éåääèìúè – ùàâèéÿ âÿ úÿùÿííÿìèí øÿðàáû ùÿìèìè-ýÿðì âÿ ãÿòðàíäûð âÿ òÿàìû çÿããóìäóð. Ùÿìèìè-ýÿðì èáàðÿòäèð ÷èðêäÿí âÿ èðèíäÿí. Áó ùÿìèìè-ýÿðì, áåëÿ áèð øåéäèð êè, ÿýÿð îíäàí äöíéà ÿùëèíèí ñóëàðûíà áèð ãÿäÿð ìÿõëóò îëñà, îíóí òÿÿôôöíöíäÿí òàìàì ÿùëè-äöíéà ùÿëàê îëàð. Âÿ úÿùÿííÿìäÿ áèð äÿðÿ âàð êè, îíóí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí åâ âàð âÿ ùÿð åâèí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí ùöúðÿ âàð âÿ ùÿð ùöúðÿíèí è÷èíäÿ éåòìèø ìèí ãàðà èëàí âàð âÿ ùÿð èëàíûí ãàðíûíäà éåòìèø ìèí çÿùðäàð ñÿáó âàð. Âÿ úÿùÿííÿì àòÿøèíèí èñòèëèéè éåòìèø äÿðÿúÿ äöíéà àòÿøèíèí èñòèëèéèíäÿí àðòûãäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, úÿùÿííÿìäÿ ãûðõ çàâèéÿ âàð âÿ ùÿð çàâèéÿäÿ áèð20 èëàí âàð âÿ ùÿð èëàíûí ãàðíûíäà ö÷ éöç îòóç ÿãðÿá âàð âÿ ùÿð ÿãðÿáèí äèøèíäÿ ö÷ éöç îòóç çÿùðäàð ñÿáó âàð. Âÿ úÿùÿííÿìäÿ áèð ãóéó âàð êè, îíóí àüçûíû à÷àíäà úÿùÿííÿì øþ’ëÿ ÷ÿêèð. Âÿ áèð äàü âàð ìèñäÿí, àäûíà ñöóä äåéèðëÿð âÿ áèð ÷àé ÿðèíìèø ìèñäÿí êè, î äàüûí äþâðÿñèíäÿ úàðèäèð âÿ áó äàüûí èñòèëèéè âÿ òÿÿôôöíö âÿ êÿñàôÿòè áèð ìÿðòÿáÿäÿäèð êè, ÿùëè-úÿùÿííÿì ùÿìèøÿ îíäàí ôÿðéàä ÷ÿêÿð âÿ ÿùëè-úÿùÿííÿìäÿ ÿðèíìèø ìèñäÿí êþéíÿêëÿð âÿ úöááÿëÿð 49

âàð, àòÿøäÿí çÿíúèðëÿð âàð âÿ ùÿð úÿùÿííÿì ÿùëèíèí àéàüûíäà àòÿøäÿí íàë îëóð êè, øèääÿòè-ùÿðàðÿòèíäÿí ìÿüçè áàøûíäà ãàéíàð. Õöëàñÿ, ÿíâàö ÿãñàì ÿçàáëàð ìöãÿððÿðäèð êè, òþâñèôè èëÿ òÿôùèìè ìöìêöí äåéèë. Úÿùÿííÿìèí õàçèíè Ìàëèê àäëû áèð ìÿëÿêäèð êè, ùå÷ ýöëìÿç âÿ ùÿìèøÿ õèøìíàêäûð. Ýöíàùêàðëàð ìöòòÿñèë úÿùÿííÿìäÿ ìöÿççÿáäèðëÿð, ùÿìèøÿ ôÿðéàä åäÿðëÿð êè, “åé Ìàëèê, áèçèì ùàëûìûçà ðÿùì åò!” Ìàëèê àòÿøäÿí áèð çÿðô ýþòöðöð ãàí âÿ èðèíëÿ äîëó, àïàðûð îíëàðûí ãàáàüûíà, ùÿðàðÿòèíäÿí öçëÿðèíèí äÿðèñè âÿ ÿòè òþêöëöð. Úÿùÿííÿì ÿùëèíè êè, ãûçüûí äàøëàðûí öñòöíäÿ ãÿðàð òóòàðëàð21, áàøëàðûíäà äèìàüëàðû ãàçàí è÷èíäÿ ñó êèìè úóøÿ ýÿëÿð. Ýöíàùêàðëàðûí äÿðèñè âÿ ÿòè âÿ äàìàðëàðû âÿ ñöìöêëÿðè òàìàì éàíàð, òþêöëÿð. Ýåíÿ Àëëàù áó ÿ’çàíû éàðàäàð âÿ àòÿø ýåíÿ áàøëàð òÿ’ñèð åòìÿéÿ âÿ úÿùÿííÿìèí àòÿøèíäÿí øÿðàðÿëÿð ãàëõàð äÿâÿëÿð áþéöêëöéöíäÿ âÿ ùÿð êÿñè êè, î øÿðàðÿëÿðèí è÷èíÿ àòàðëàð, îíó õóðä-õóðä åäèá ñöðìÿ êèìè íàðûí ÿçÿð. Ñîíðà ýåíÿ ùÿãã-òÿàëà îíó ÿââÿëêè ùàëûíà ñàëàð. Âÿ ýöíàùêàðëàðûí òÿàìû ùÿìèøÿ çÿããóìäàíäûð âÿ ùÿìèøÿ îíëàðûí áàøëàðûíà äÿìèð ýöðçëÿð ÷ûðïûðëàð âÿ ìÿëàèêåéè-üóëàç âÿ øèäàä îëàðû èøêÿíúÿéÿ ÷ÿêÿðëÿð âÿ îëàðû çÿíúèðÿ áàüëàðëàð âÿ ùÿðýèç îíëàðûí ÿçàáû òÿõôèô òàïìàç âÿ îëàðà öçëÿðè öñòÿ àòÿøèí öñòöíäÿí ñöðöðëÿð. Îëàð éàëâàðàðëàð, ãÿáóë îëóíìàç âÿ ùÿðýèç îëàðûí ÿçàáû òÿõôèô òàïìàç âÿ îëàðà ùÿðýèç ðÿùì îëóíìàç. Âÿ úÿùÿííÿìèí îí äîããóç õàçèíè âàð êè, ýþçëÿðè èëäûðûì êèìè áÿðã âóðàð. Úÿùÿííÿì ÿùëè ôÿðéàä ÷ÿêÿðëÿð êè: “Åé õàçèíëÿð, áèð ýöí áèçÿ ÿçàáäàí íÿúàò âåðèí!” Õàçèíëÿð äåéÿðëÿð êè: “Àéà, ñèçÿ ïåéüÿìáÿðëÿð ýÿëìÿäèëÿð?”. Úàâàá âåðèðëÿð êè: “Ýÿëäèëÿð, áèç îëàðû òÿêçèá åòäèê”. Ïÿñ õàçèíëÿð äåéÿðëÿð êè: “Ñèçèí èñòèüàñÿíèç ñèçÿ ôàéäà âåðìÿç, àòÿøäÿ äàèìè ãàëàúàãñûíûç, íÿúàòäàí íàöìèä îëóí!”. Ìÿðý úÿùÿííÿì ÿùëèíÿ öç âåðìÿç êè, þëöá ÿçàáäàí õèëàñ îëàëàð. Úÿùÿííÿì ýöíëÿðèíèí áèðèñèíèí òóëó äöíéà ýöíëÿðèíèí ìèí èëèíÿ áÿðàáÿðäèð. Úÿùÿííÿì ÿùëè ôÿðéàä âÿ èñòèüàñÿ âÿ íàëÿ åäÿð êè: “Åé ïÿðâÿðäèýàð, áèçè úÿùÿííÿìäÿí ÷ûõàð, òà êè, øàéèñòÿ ÿìÿë åäÿê”. Õèòàá éåòèøÿð êè: “Àéà, ñèçÿ äöíéàäà þìöð âåðìÿìèøäèì êè, ìöòÿçÿêêèð îëàñûíûç âÿ àãèáÿòèíèçè ôèêèð åäÿñèíèç âÿ ýþíäÿðìÿäèììè ñèçèí òÿðÿôèíèçÿ ïåéüÿìáÿðè-íÿçèð, éÿ’íè ãîðõóäàí? Èíäè ÷ÿêèí áó ÿçàáû êè, ñèçÿ ðÿùì éîõäóð”. Úÿùÿííÿìèí þâñàôûíû àõóíä Ìîëëà Ñàäûã äÿõè çèéàäÿ òÿãðèð åòäè. Ìÿðùóì àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñè âàãèÿí èíñàíèééÿò 50

ýþñòÿðèá, úÿùÿííÿì õöñóñóíäà øÿðùè-êÿøøàô éàçìûø èìèø. Àììà ùàìûñûíû éàçìàüà ìÿíèì òÿâàíàì éîõäóð. Áó ãÿäÿðÿ èêòèôà åòäèì.

Åé Úÿëàëöääþâëÿ, áèð õÿéàë åëÿ êè, úÿùÿííÿì ÿùëè êèìäèð?23 Éàðû ÿãë èëÿ, éàðû øÿðèÿò äèëèíúÿ âÿ äÿëèëèíúÿ ñÿíèíëÿ äàíûøàúàüàì. Ñûðô ÿãëèééÿ äÿëàèëè ñîíðà åøèäÿðñÿí. Ùÿëÿ ãöëàã àñ, öñóëèä-äèíèí áèð ÿñëè ÿäàëÿòäèð, éÿ’íè ìöñÿëìàí îëàí êÿñ ýÿðÿê õàëèãè àäèë áèëñèí. Õàëèã ìÿíè éàðàäûáäûð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, áèð ïàðà ìöòÿÿõõèðèíè-öëÿìàíûí áèìÿ’íà ÿãâàëûíû ãîé êÿíàðà êè, ýóéà ìÿíèì ãàáèëèééÿòèì øÿãàâÿòè òÿãàçà åäèáäèð, éàèíêè ìÿí ÿââÿëè-õèëãÿòäÿ þçöì òÿêëèôè ðÿää åòìèøÿì âÿ úÿùÿííÿìÿ ñÿçàâàð îëìàüà þçöì ñÿáÿá îëìóøàì. Îíäàí þòðö êè, ÿââÿëè-õèëãÿòäÿ ìÿíÿ òÿêëèô åäÿíäÿ, ÿýÿð áåùèøòè âÿ úÿùÿííÿìè ìÿíèì ãàáàüûìà ÷ÿêèá òÿêëèô åäèáëÿð âÿ ìÿí ðÿää åòìèøÿì, îíäà ìÿí ýÿðÿê äèâàíÿ îëàì âÿ äèâàíÿéÿ áàçõàñò åòìÿê àãèë òÿðÿôèíäÿí íÿ øàéèñòÿäèð? Âÿ ÿýÿð áåùèøòè âÿ úÿùÿííÿìè ìÿíÿ ýþñòÿðìÿìèø òÿêëèô åäèáëÿð, ïÿñ ìöêÿëëèô ýÿðÿê äöíéàäà äÿõè çÿùìÿò ÷ÿêèá ìÿíÿ áÿøèð âÿ íÿçèð ýþíäÿðìÿñèí; çèðà êè, ìÿí ÿââÿëè-õèëãÿòäÿ áÿøàðÿòñèç âÿ íöççàðñûç áèð éîë òÿêëèôè ðÿää åòìèøÿì, äÿõè äöíéàäà áÿøèð âÿ íÿçèð ýþíäÿðìÿéèí ùàñèëè éîõäóð âÿ òÿêëèôè ãÿáóë åäÿíëÿðÿ äÿõè áÿøèð âÿ íÿçèð ýþíäÿðìÿéèí ùå÷ ëöçóìó éîõäóð. Îíäàí þòðö êè, îëàð îíñóç äà òÿêëèôè ãÿáóë åäèáäèðëÿð. Õöëàñÿ, åé Úÿëàëöääþâëÿ, áèð áåëÿ úÿôÿíý ÿãèäÿ – ÿýÿð äöðöñò òÿÿããöë åäÿñÿí, – ùå÷ ìèëÿëäÿ òàïûëìàç; áÿùÿð ñóðÿò... Õàëèã ìÿíè éàðàäûáäûð. Áÿðôÿðç äöíéàäà ìÿíÿ éöç èë þìð âåðèáäèð. Ùàìûéà ìÿ’ëóìäóð êè, áó éöç èë íÿ ãÿðàð èëÿ êå÷èð. Íÿ ãÿäÿð ñàùèáèäþâëÿò, íÿ ãÿäÿð ñàùèáè-ãöäðÿò îëñàì äà, ýåíÿ àëàì âÿ ÿñãàìäàí âÿ ùöìóìö üöìóìäàí àçàä îëìàéàúàüàì. Áÿðôÿðç êè, áó éöç èëäÿ ìÿí ùÿð ýöí ãÿòëè-íÿôñÿ ìöðòÿêèá îëìóøàì âÿ ùÿð ýöí õàëèãÿ øÿðèê ãÿðàð âåðìèøÿì âÿ áóíäàí áàøãà ÿíâàâö ÿãñàì çöíóáà èãäàì åòìèøÿì âÿ þëìöøÿì. ßäàëÿòèí òÿãàçàñû áóäóð êè, õàëèãè-àäèë ìÿíè úöðìöìöí úÿçàñûíäà ìöñòÿùÿããè-öãóáÿò åòñèí. Ìÿí ðàçûéàì êè, éöç èëèí ÿâÿçèíÿ ñàùèáè-ÿäàëÿò õàëèã ìÿíè éöç èë, áÿëêÿ èêè éöç èë, áÿëêÿ ö÷ éöç èë, áÿëêÿ äþðä éöç èë, áÿëêÿ áåø éöç èë, áÿëêÿ ìèí èë úÿùÿííÿìäÿ éàíäûðñûí. Áóíäàí çèéàäÿ ìÿíè éàíäûðìàüà õàëèãèí, ÿäàëÿò ìóúèáèíúÿ, ùàããû âàðìû? Õàëèã äöíéà ùÿéàòûíäàí íÿ ÷îõ çèéàäÿ íå’ìÿòëÿð ìÿíÿ êÿðàìÿò åäèáäèð 51

êè, áó íþâ öãóáÿòÿ ìÿíè ýèðèôòàð åäÿ âÿ úÿùÿííÿìäÿ ÿòèì-ÿíäàìûì ÷öðöéÿ, òþêöëÿ, ñöìöêëÿðèì ÿçèëÿ, ñöðìÿéÿ äþíÿ, ýåíÿ ìÿíèì éàõàìäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿ; òÿçÿäÿí ìÿíÿ ÿò âÿ ñöìöê âåðÿ, áàøëàéà ýåíÿ ÿçàá âåðìÿéÿ èëà çÿìàíè-íàìöòÿíàùè. Àéà, äöíéàíûí éöç èëèíèí ëÿççÿòè úÿùÿííÿìèí áèð ýöíöíöí ÿçàáûíà áÿðàáÿð îëóðìó? ×öíêè úÿùÿííÿìèí áèð ýöíö äöíéàíûí ìèí èëèíÿ ìöñàâèäèð, áàâöúóäè êè, áó õàëèãè ñÿí ýÿðÿê ÿðùÿìÿððàùèìèí âÿ ìÿ’äÿíè-êÿðÿì âÿ ìÿíáÿè-ðÿùìÿò áèëÿñÿí; áèð áåëÿ úÿùÿííÿì ñàùèáè õàëèã âÿ áèð áåëÿ ìöíòÿãèì õàëèã ìèðüÿçÿáäÿí âÿ úÿëëàääàí âÿ ãÿññàáäàí âÿ ùÿð ãèñèì çöëëàìäàí áÿäòÿðäèð. ßýÿð õàëèã ìÿíèì èëÿ áåëÿ ðÿôòàð åäÿúÿêäè, íèéÿ ìÿíè éàðàòäû? Ìÿí ùà÷àí îíäàí ùÿéàò èñòÿäèì? ßýÿð àãèáÿòèì áåëÿ îëà, çÿùðèìàð îëñóí îíóí éöç èë äöíéà ùÿéàòû, ùÿð÷ÿíä ìöòòÿñèë íå’ìÿò âÿ ôÿðÿùëÿ îëñà äà. ßýÿð úÿùÿííÿì äîüðóäóð, õàëèãè-ðÿùèì âÿ àäèë, íÿçÿðäÿ áèð âöúóäèíàìÿùáóá, áèð âöúóäè-ìÿêðóù âÿ çàëèì ýþðöíöð âÿ ÿýÿð éàëàíäûð, áÿñ åé âàçèëÿð âÿ åé àëèìëÿð âÿ åé øàðëàòàíëàð, íèéÿ áè÷àðÿ àâàìû ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿìèí íèÿìàòûíäàí ìÿùðóì åäèðñèíèç? Íèéÿ îíóí åéøèíè òÿëõ åëÿéèðñèíèç? Íèéÿ îíó úÿùÿííÿì ãîðõóñó èëÿ ãîéìóðñóíóç ñàèð ìèëÿë èëÿ ìöëàãàò åäÿ âÿ öëóì âÿ ñÿíàéå þéðÿíÿ? Äöíéà ýþð-ýþòöð äöéíéàñûäûð, ñèç áó áè÷àðÿ àâàìû áó íþâ ïÿðïó÷àò èëÿ ãîéìóðñóíóç íèÿìàòèèëàùèäÿí áÿðõóðäàð îëìàüà. Íÿüÿìàò ÷àëìà, ùàðàìäûð; íÿüÿìàòà ãóëàã àñìà, ùàðàìäûð; íÿüÿìàò þéðÿíìÿ, ùàðàìäûð; òåàòð, éÿ’íè òàìàøàõàíà ãàéûðìà, ùàðàìäûð; òåàòðà ýåòìÿ, ùàðàìäûð; ðÿãñ åòìÿ, ìÿêðóùäóð; ðÿãñÿ òàìàøà åòìÿ, ìÿêðóùäóð; ñàç ÷àëìà, ùàðàìäûð; ñàçà ãóëàã àñìà, ùàðàìäûð; øÿòðÿíú îéíàìà, ùàðàìäûð; íÿðä îéíàìà, ùàðàìäûð [ðÿñì ÷ÿêìÿ, ùàðàìäûð; åâäÿ ùåéêÿë ñàõëàìà, ùàðàìäûð]24. Áàâöúóäè êè, áó øåéëÿð çàùèðÿí ÿìÿëè-ñÿáöê ýþðöíöð èñÿ äÿ, àììà õÿáÿðäàð äåéèëñèíèç êè, å’òèäàë öçðÿ îëäóãäà, çåùíÿ úèëà âåðèð âÿ ÿãëè úþâùÿðëÿíäèðèð; ÷öíêè èíñàíûí òÿáèÿòè ôÿðÿù âÿ ùöçí èëÿ ìÿõëóãäóð âÿ ùÿð áèð úÿíáÿíèí ãöâàñû âàð; ÿýÿð î ãöâàëàð èøëÿíìÿñÿëÿð, êöíä îëóðëàð; íåúÿ êè, ãîëó áèð èë òÿðïÿòìÿéÿñÿí, ãóðóéóð. Ïÿñ âÿñàèëè-ôÿðÿùö ñöðóðäàí êÿíàðÿúó îëìàã ùÿâàññû ìÿÿòòÿë åäÿð âÿ ÿãëè ïàñëàíäûðûð âÿ ÿýÿð å’òèäàë öçðÿ îëìàñà, éÿ’íè ôÿðÿù âÿ ñöðóðóí ãöâàñûíû èøëÿòìÿêäÿ èôðàò îëóíñà, ãöâàëàð òÿùëèëÿ ýåäÿð. Ñèç ýÿðÿê åëìè-òÿáèÿòäÿí õÿáÿðäàð îëàñûíûç êè, áó èøàðÿíèí ùÿãèãÿòèíè ôÿùì åäÿ áèëÿñèíèç. ßýÿð áó ëÿçàéèçèí ùèðìàíû äöíéàäà òÿðÿããèéÿ áàèñ îëñàéäû, çàùèä ýÿðÿê èäè ÿ’ãÿëè-íàñ îëàéäû. Áàâöúóäè êè, êþâäÿíè-íàñäûð âÿ ÿáëÿùè-çÿìàíÿäèð. Àíúàã øöðáè-ìöñêèðàòû ìÿí’ åäèí êè, ôèëâàãå’ èñ52

ëàìäà ìöñêèðàòûí ùþðìÿòè áèìèñë ãàíóíäóð; çèðà êè, áÿäÿí ìöñêèðàòäàí, å’òèäàëäàí òÿúàâöç îëóíäóãäà, áèøöáùÿ, ÿìðàçè-ìöõòÿëèôÿéÿ ìöáòÿëà îëóð âÿ àõûðäà áèëêöëëèééÿ èçìåùëàë òàïûð+. Àíúàã ãóìàðû ìÿí’ åäèí êè, äöíéàäà èíñàíûí þìðöíö áèìÿñðÿô âÿ ëÿççÿòèíè çÿùðèìàðà äþíäÿðÿí áèð àäÿò, áÿëêÿ áèð ìÿðÿçè-ëàÿëàúäûð. Áèð ïàðà êóòÿùíÿçÿð ÿøõàñ å’òèãàä åäèð êè, úÿùÿííÿì ãîðõóñó úÿðàèìèí ÿäÿìè-ñöäóðóíà áàèñäèð. Àéà, ùàíñû ìöñÿëìàíäûð êè, éàëãûç úÿùÿííÿì ãîðõóñóíäàí õàëãûí ìàëûíû, ÿëèíÿ äöøÿíäÿ éåìÿéÿ, òöêñöç óøàã ÿëèíÿ äöøÿíäÿ äÿéìÿéÿ? Þçýÿíèí ãûçûíà âÿ àðâàäûíà ôöðñÿò òàïñà ÿë âóðìàéà?

26 *Òàìàì îüðóëàð, ãóëäóðëàð âÿ ãàòèëëÿð ÿâàìöííàñäàí âÿ úÿùÿííÿìÿ èíàíàí êÿñëÿðäÿí çöùóð åäÿð. Ùå÷ öðÿôàäàí îüðó, éà ãóëäóð, éà ãàòèë ýþðöáñÿíìè? Àôðèãèééÿäÿ úèíñè-áÿøÿðäÿí ÿòôàëè-õóðäñàëè-çöêóðó òóòóá, åéíè ãÿñàâÿòè-ãÿëá èëÿ õàúÿ åäèá ìÿìàëèêè-èñëàìèééÿäÿ ùåéâàíàò êèìè ñàòàíëàð âÿ îëàðû èøòèðà åäÿíëÿð, òàìàì úÿùÿííÿìÿ27 å’òèãàä åäÿíëÿðäèðëÿð âÿ áó ÿòôàëè-ìÿ’ñóìÿíèí28 áÿäáÿõò îëìàãëàðûíà ñÿáÿá öãÿëà ìöñÿëìàíëàðäàí îëàí ìöøòÿðèëÿðäèðëÿð êè, ùÿúú ìþâñèìèíäÿ âÿ ñàèð ìÿãàìëàðäà îíëàðûí èøòèðàñûíà òàëèá îëóðëàð. ßýÿð èøòèðà îëìàñà, áàéå’ëÿð íÿ ôàéäà ìÿíçóð åäÿúÿêëÿð êè, áèð áåëÿ ÿìÿëè-øÿíèÿ èãäàì åòñèíëÿð? Ïÿñ26* úÿðàèìèí ÿäÿìè-ñöäóðóíà áàèñ úÿùÿííÿì äåéèë, áÿëêÿ õþâôèñèéàñÿòè-äöíéÿâèééÿäèð âÿ ñÿðçÿíèøè-ÿìñàë âÿ ÿãðàíäûð âÿ íàìóñ âÿ ãåéðÿò âÿ ÿãë âÿ åëìäèð âÿ ùÿì òÿáèÿòè-áÿøÿðèééÿòäÿ âÿäèÿ îëóíàí áèð ãöââÿ âÿ áèð õàñèééÿòäèð êè, ÿìÿëè-õåéð èëÿ ÿìÿëè-øÿððÿ âÿ ÿìÿëèùÿñÿí èëÿ ÿìÿëè-ñÿééèÿ òÿøõèñ âåðìÿê ö÷öí âÿ ÿìÿëè-õåéðäÿí ìÿùçóç âÿ ÿìÿëè-øÿððäÿí ìöíçÿúèð îëìàã ö÷öí èíñàíû ãàáèë åäÿð. Ìÿñÿëÿí, áèð òèôëè-éåòèìè-áèñàùèáè-ìèñêèíÿ ðÿùì åòìÿéè ùÿð òÿáèÿò àíëàð êè, ÿìÿëèõåéðö ùÿñÿíäèð âÿ ùÿçç àïàðûð âÿ áèð òèôëè-éåòèìè âÿ áèñàùèáè-ìèñêèíè âóðìàüû ùÿð òÿáèÿò ôÿùì åäÿð êè, ÿìÿëè-øÿðð âÿ ñÿééèÿäèð âÿ çÿúð òàïàð âÿ ùàáåëÿ ñàèð úÿðàèì õöñóñóíäà äÿõè òÿáèÿòèí þçö äÿ ðÿùíöìàäûð. Ïÿñ ùÿð ãÿäðè êè, åëì èëÿ èíñàíûí ÿãëèíèí úþâùÿðèíÿ ñåéãÿë âåðèëñÿ, åëì èëÿ âÿ ùÿì òÿáèÿòèí êþìÿéè èëÿ, î ãÿäÿð ìÿàñèäÿí þçöíö êÿíàðà òóòàð. Ìÿÿùàçà ãàíóíè-ñèéàñÿò äÿ ýÿðÿê íÿçÿðäÿ îëóíñóí. Àììà íÿ î ãàíóíè-ñèéàñÿò êè, çèìíèíäÿ ãÿòëè-íöôóñ âÿ ãÿò’è-ÿ’çà îëà, áÿëêÿ î íþâ __________ +

53

ãàíóíè-ñèéàñÿò êè, äþâÿëè-ìöÿççÿìÿäÿ ìÿ’ìóë îëóð. Âÿ èëëà ïó÷ å’òèãàäàò, úÿùÿííÿì ãîðõóñó âÿ áåùèøò öìèäè ùÿðýèç úÿðàèìèí ñöäóðóíà ìàíå äåéèë âÿ úÿùÿííÿì âÿ áåùèøòè ïàêäàìÿíëèéÿ ñÿáÿá áèëìÿê, çÿííèõÿòàäûð. Áÿëè, çàùèðÿí, áèð ïàðà ÿøõàñ áåëÿ õÿéàë åäèðëÿð êè, îëàð ôèëâàãå úÿùÿííÿì ãîðõóñóíäàí âÿ áåùèøò öìèäèíäÿí ïÿðùèçêàðäûðëàð. Àììà èøòèáàùäàäûðëàð. ßýÿð÷è îíëàðûí þçëÿðèíÿ áåëÿ çàùèð îëóð, úÿùÿííÿì ãîðõóñóíóí âÿ áåùèøò öìèäèíèí çàùèðäÿ ôèëúöìëÿ äÿõëè âàð èñÿ äÿ, áàòèíäÿ áàøãà áàðèê ñÿáÿáëÿð äÿõè áó ùàëÿòÿ ìöãÿââèäèð êè, øÿõñ þçö îëàðû äÿðê åäÿ áèëìèð. ßçãÿáèëè-ÿüðàçè-íÿôñàíèééÿ – öëÿìàíûí íÿçÿðèíäÿ ìþùòÿðÿì îëìàã êèìè, àâàìäàí èççÿò âÿ å’òèáàð ìÿíçóð åòìÿê êèìè âÿ ñàèð áó ìèñèëëè çàäëàð êèìè... Åé öëÿìà, áèð äÿõè äåéèðñèíèç êè, òÿøðèùè-ÿìâàò åòìÿéèí, ùàðàìäûð; áó ñÿáÿáÿ êè, ýóéà ìåééèòèí ÿ’çàñû êÿñèëñÿ, ùÿøðÿ íàãèñ ÿ’çà èëÿ ýÿëÿð. Ãîé ìåééèò íàãèñ ÿ’çà èëÿ ùÿøðÿ ýÿëñèí, íÿ ÷îõ öìäÿ ìÿòëÿáäèð? Àììà îíóí òÿøðèùèíèí âàñèòÿñè èëÿ òèáá åëìèíäÿ òÿòÿááþàòè-êÿñèðÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿêäèð âÿ õÿëàéèãÿ íàìÿùñóð ôàéäàëàð îëàúàãäûð. Èíäè Éåâðîïàäà åëìè-òèáá äÿéèøèëèá; áÿðàùèíè-ãàòèÿ èëÿ âÿ òÿøðèù ñÿáÿáè èëÿ ìöøÿõõÿñ åäèáëÿð êè, ìÿúëèñè-ìÿðÿç íÿñàéèúäÿäèð, éÿ’íè ãàíäàí õàëè èíúÿ âÿ àü äàìàðëàðäàäûð âÿ áó úÿùÿòäÿí åëìè-òèááäÿ òÿðÿããèéàòè-âàôèðÿ çöùóð åäèáäèð. Àììà ñèç åëÿ Ñîêðàò âÿ Áîêðàò çÿìàíÿñèíèí ãÿâàèäèíè äÿñòàâèç åäèá òÿøõèñè-ÿìðàçäà ùÿð éåðäÿ ñÿôèù ðÿ’éèíèç èëÿ éàçûðñûíûç:

Õåéð, ùå÷ áèðèñè äåéèë, ñèç áèëìèðñèíèç, ýåäèí þéðÿíèí; áèýöíàù ÿõëàòûí éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêèí âÿ îíëàðûí çèääèíÿ ÿìðàçÿ ìöàëèúÿ áèíàñûíû ãîéìàéûí âÿ õàëãû ãûðìàéûí âÿ áèëàñÿáÿá áàùàð ôÿñëèíäÿ ôÿñäÿ òÿêëèô åòìÿéèí âÿ úþâùÿðè-ùÿéàòû áèëàñÿáÿá àçàëòìàéûí êè, áÿäÿíäÿ ùå÷ áèð ÿõëàò ãàíûí áÿðàáÿðè äåéèë âÿ îíóí òÿñôèéÿñè ôÿñäèëÿ õÿòàäûð. Âÿ áàøà äÿðè ïàïàüû òÿúâèç åòìÿéèí; îíäàí þòðö êè, ãàíûí äàèìà áÿäÿíäÿ ýÿðäèøè âÿ äÿâÿðàíû âàð. Ãàíûí òÿãàçàñû äàèìà áÿäÿíäÿ èñòè úàíèáÿ ìåéë åäèá, ñîéóã úàíèáäÿí ðÿì òàïìàãäûð. Äÿðè ïàïàã âàñèòÿñè èëÿ áàø äàèìà èñòè îëóð âÿ ãàíû þç òÿðÿôèíÿ çèéàäÿ úÿëá åäèð âÿ áó ñÿáÿá èëÿ ÿíâàèÿìðàç ïåéäà îëóð; ýþç àüðûñû êèìè âÿ îíóí ÿìñàëû êèìè. Ùÿëÿ áó ìÿòëÿáÿ áÿñò âåðìÿê ìþâãåéè äåéèë. Ñàáàùû ýöí ýåíÿ ðöôÿãà èëÿ ýåòäèì ìÿñúèäÿ, àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí âÿ’çèíÿ ãóëàã àñìàüà. Ìÿñúèä äöíÿíêè êèìè úÿìèééÿò èëÿ ìàëà-ìàë 54

èäè. Ýÿðÿê áèëÿñÿí êè, ìÿíè íÿ ðöôÿãà òàíûéûð êè, êèìÿì, íÿ áèð áàøãà ÿùÿä. Ýóéà áèð ñÿééàùàì, àäûì äà Àüà Êÿìàëäûð. Ðöôÿãà èëÿ ÷ÿêèëäèê áèð ýóøÿéÿ. Àõóíä Ìîëëà Ñàäûã ÷ûõäû ìèíáÿðÿ. Áèð ôÿñèù õöòáÿäÿí ñîíðà áàøëàäû; ùÿëÿ áó äóðñóí. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ñÿí “ßëèô-Ëåéëÿ” êèòàáûíû – êè, Ìèðçÿ ßáäöëëÿòèôè-Òÿñóúè ôàðñè äèëèíäÿ ãàéÿòäÿ ïàêèçÿ âÿ íÿùàéÿò âöçóù âÿ úþâäÿòäÿ òÿðúöìÿ åäèáäèð – ìöêÿððÿð îõóðäóí âÿ äåéèðäèí: Òÿÿúúöá åäèðÿì áó “ßëèô-Ëåéëÿ”íèí ìöñÿííèôèíäÿí êè, áó ãÿäÿð éàëàíû ùàðàäàí òàïûáäûð? Èíäè ìÿí ñÿíÿ äåéèðÿì êè, òÿÿúúöá åòìÿ, ÿðÿá òàéôàñû êöëëè-òÿâàèôè-äöíéàíûí è÷èíäÿ éàëàí ãàéûðìàãäà âÿ ÿôñàíÿ äöçÿëòìÿêäÿ áèíÿçèðäèð âÿ Èðàí òàéôàñû äÿõè éàëàíà âÿ ÿôñàíÿéÿ áàâÿð åòìÿêäÿ áèìèñëäèð30.

31

Èíäè àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí âÿ’çèíÿ ãóëàã àñ êè, àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñèíèí “Ùÿããöë-éÿãèí” êèòàáûíäàí íÿãë åäèðäè âÿ ýþð êè, áèð ïàðà ÿðÿá, àäëàðûíû èìàìè-ãàèáèí ñöôÿðàñû ãîéóá, õöìñ âÿ íÿçð éûüìàã ö÷öí íåúÿ ÿôñàíÿëÿð òÿðòèá åäèáäèðëÿð âÿ ÿùëè-Èðàí äÿõè îíëàðûí ÿôñàíÿëÿðèíÿ íåúÿ èíàíûáëàð âÿ áó ÿôñàíÿëÿðè þçëÿðè ö÷öí ÿãàèäè-äèíèééÿ ãÿðàð âåðèáëÿð. ßââÿëÿí, òÿâàðèõäÿí ñÿðàùÿòÿí âÿ ñàíèéÿí, õóäè-ñöôÿðàíûí ùàëàòûíäàí âÿ ðÿâàéàòûíäàí âÿ ùÿì ñàèð ÿøõàñûí ùåêàéàòûíäàí çèìíÿí ìÿôùóì îëóð êè, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí îüëó éîõ èìèø âÿ ÿýÿð âàð èìèøñÿ äÿ, éà òöôóëèééÿòäÿ âÿôàò åäèáäèð âÿ éà éÿùòÿìèë, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí îüëó éîõ èìèø âÿ ÿýÿð âàð èìèøñÿ äÿ, éà èëÿ ãÿòëÿ éåòèáäèð. Áÿùÿðùàë, áèð ïàðà úöâÿëëàüû, áèð ïàðà ãîéóí äîíóíäà îëàí ãóðäëàð âÿ øàðëàòàíëàð, þçëÿðèíèí áåø ýöíëöê ìÿíôÿÿòè ö÷öí áèð áþéöê ìèëëÿòè èëëÿð èëÿ ÿãèäåéè-áàòèëÿäÿ ìöãÿééÿä âÿ øÿðàôÿòè-ÿãëäÿí ìÿùðóì âÿ ìÿðàòèáèèíñàíèééÿòèí ÿäíàòÿðèí ïàéÿñèíäÿ ñàõëàéûáëàð. Èíäè ýÿëÿê àõóíä Ìîëëà Ñàäûüûí âÿ’çèíÿ. Àõóíä Ìîëëà Ñàäûã: ßùàäèñè-ñÿðèùÿ ìóúèáèíúÿ õöðóúè-Ìåùäèíè, éÿ’íè îí èêèíúè èìàìû, ìöòÿâàòèð ðÿâàéÿò åäèáäèðëÿð âÿ Ìåùäè çöùóð åäÿúÿêäèð äöíéàäà áèð çàìàí êè, çöëìäÿí âÿ úþâðäÿí ìÿìëó îëà+ âÿ äîëäóðàúàãäûð äöíéàíû ÿäëäÿí âÿ ãèñòäÿí âÿ úÿì’è-êÿñèð î ùÿçðÿòèí âèëàäÿòèíè ýþðöáëÿð âÿ âèëàäÿò çàìàíûíäàí ãåéáÿòè-êöáðà çàìàíûíàäÿê ìöëàãàò åäèáëÿð âÿ øèÿ, ùÿìèøÿ îíóí èíòèçàðè-çöùóðóíó ÷ÿêÿð. Ìöõàëèôëÿðäÿí ÷îõóñó î ùÿçðÿòèí âèëàäÿòèíèí òÿçéèãèíÿ äöøìöøäöëÿð33. Ëèùàçà ùÿãã-òÿàëà î ùÿçðÿòèí 55

àíàñûíûí ùÿìëèíè ìÿñòóð åòäè; íåúÿ êè, ùÿçðÿòè-Ìóñàíûí àíàñûíûí ùÿìëèíè Ôèð’îíäàí ìÿñòóð åòìèøäè. Àììà úÿì’è-êÿñèð î ùÿçðÿòèí âèëàäÿòèíäÿí ìöòòÿëå’ îëäóëàð. Èìàì ßëèééÿííÿãèíèí áàúûñû Ùÿêèìÿ õàòóí êèìè âÿ ùÿìñàéÿëèêäÿ îëàí áèð ìàìà÷à þâðÿò êèìè âÿ ñàèðëÿðè êèìè. Âÿ âèëàäÿòèíäÿí ñîíðà èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí âÿôàòûíàäÿê ÷îõ úàìààò î ùÿçðÿòèí õèäìÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëìóøäóëàð. Èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðè ßùìÿä èáí-Èñùàãà áóéóðäó êè, ïÿðâÿðäèýàðèàëÿì î ýöíäÿí êè, àäÿìè õÿëã åäèáäèð, áó çàìàíà ãÿäÿð äöíéàíû ùöúúÿòäÿí õàëè ãîéìóéóáäóð âÿ ãèéàìÿòÿäÿê äÿõè õàëè ãîéìàéàúàãäûð. Ìÿí ñîðóøäóì êè: “Éÿáíÿ-ðÿñóëóëëàù, êèì îëàúàãäûð î ùöúúÿò?”. Àéàüà äóðäó, åâÿ äàõèë îëäó âÿ äèøãàðû ÷ûõäû ÷èéíèíäÿ áèð óøàã, îí äþðä ýåúÿëèê àé êèìè, ö÷ éàøûíäà âÿ äåäè êè: “Åé ßùìÿä, ìÿíäÿí ñîðà èìàì âÿ ùöúúÿò áóäóð êè, ãàèá îëàúàãäûð”. ßðç åëÿäèì êè: “Àéà, áèð ìþúöçÿ âÿ ÿëàìÿò çàùèð îëóð êè, ìÿíèì õàòèðèì ìöòìÿèí îëñóí?”. Ïÿñ óøàã òÿêÿëëöìÿ ýÿëèá ôÿñèù ÿðÿá ëöüÿòè èëÿ äåäè êè: “Ìÿíÿì Àëëàùûí áÿãèééÿñè, äöíéàäà âÿ îíóí äöøìÿíëÿðèíäÿí èíòèãàì ÷ÿêÿí”. Ñîíðà ÿðç åòäèì êè: “Éÿáíÿ-ðÿñóëóëëàù, áó óøàüûí ãåéáÿòè òóë òàïàúàãäûð?”. Áóéóðäó êè: “Áÿëè, åé ßùìÿä, áó ãåéáÿò òóë òàïàúàãäûð, òà êè, òàìàì õàëã äèíäÿí ðóýÿðäàí îëàëàð. Åé ßùìÿä, áó, Àëëàùûí ãÿðèáÿ èøëÿðèíäÿíäèð âÿ îíóí ñèðëÿðèíäÿí áèð ñèðäèð âÿ îíóí ãåéáëÿðèíäÿí áèð ãåéáäèð”. Âÿ ýåíÿ Éÿ’ãóáè-Ìÿíãóñ ðÿâàéÿò åäèð êè, áèð ýöí èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí ùöçóðóíà ìöøÿððÿô îëäóì. Áèð ùöúðÿäÿ îòóðìóøäó. Ñàü òÿðÿôèíäÿ áèð ÿëàùèääÿ ùöúðÿíèí ãàïûñû âàð èäè, öñòöíäÿí áèð ïÿðäÿ àñûëìûøäû. Ñîðóøäóì êè: “Åé ìÿíèì ñåééèäèì, èìàìÿò ñÿíäÿí ñîðà êèì èëÿ îëàúàãäûð?” Èøàðÿ åòäè êè, î ãàïûíûí ïÿðäÿñèí ýþòöð. Âÿãòà êè, [ïÿðäÿíè] ýþòöðäöì, áèð óøàã ÷ûõäû êè, áåø ãàðûø ãÿääèíèí óçóíëóüó èäè. Òÿãðèáÿí ñÿêêèç, éà îí éàøûíäà íÿçÿðÿ ýÿëèðäè; à÷ûã ãàáàã, àü öç, ýþçëÿðè èøûãëû, ÿëëÿðè ãÿâè, ñàü éàíàüûíäà áèð õàëû âÿ áàøûíäà áèð êàêèëè âàð èäè; ýÿëäè àòàñûíûí ãóúàüûíäà îòóðäó. Ùÿçðÿò áóéóðäó êè: “Ìÿíäÿí ñîðà èìàì áóäóð”. Ïÿñ óøàã ãàëõäû. Ùÿçðÿò áóéóðäó: “Åé ôÿðçÿíäè-ýèðàìè, ýåò âÿãòè-ìÿ’ëóìÿäÿê êè, ñÿíÿ ìöãÿððÿðäèð”. Ïÿñ óøàã ýåíÿ ùöúðÿéÿ äàõèë îëäó. __________ + [Åé Úÿëàëöääþâëÿ, úÿääèíäÿí íÿ õåéèð ýþðäöê êè, íÿâÿñèíäÿí äÿ áèð õåéèð öìèäèìèç îëñóí? Áÿëè, îíóí úÿääèíèí ýÿëìÿñèíäÿí äöíéàäà àç ôèòíÿëÿð òþðÿìèø âÿ àç ãàíëàð òþêöëìöøäöð, íÿâÿñè äÿ ýÿëñèí, éàòìûø ôèòíÿëÿðè îéàòñûí âÿ ãàí òþêìÿëÿðè òàìàìëàñûí?]32

56

Ùÿçðÿò áóéóðäó: “Åé Éÿ’ãóá, î ùöúðÿéÿ ýèð, áàõ ýþð êèì âàð?” Ýèðäèì, î éàíà, áó éàíà äîëàíäûì, íÿçÿð ñàëäûì, ùå÷ êÿñè ýþðìÿäèì. Áèð äÿõè Ìÿùÿììÿä èáí-Ìöàâèéÿ âÿ Ìÿùÿììÿä èáí-ßééóá âÿ Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàí ðÿâàéÿò åäèáäèðëÿð êè: áèð äÿôÿ èìàì Ùÿñÿíßñýÿðèíèí ìÿíçèëèíäÿ èäèê; þç îüëó ùÿçðÿòè-ñàùèáè áèçÿ ýþñòÿðäè âÿ áóéóðäó êè: “Áóäóð ìÿíèì õÿëèôÿì, ìÿíäÿí ñîðà îíà èòàÿò åäèí. Àììà áó ýöíäÿí áàøãà îíó ýþðìÿéÿúÿêñèíèç”. Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàí – êè, ñöôÿðàíûí èêèíúèñèäèð, – ðÿâàéÿò åäèð êè, ÷öí ìÿíèì àüàì ùÿçðÿòè-ñàùèá ìöòÿâÿëëèä îëäó, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðè àòàì Îñìàíû òÿëÿá åòäè, áóéóðäó êè, îí ìèí ðèòë ÷þðÿê âÿ îí ìèí ðèòë ÿò àïàð Áÿíè-Ùàøèìÿ òÿñÿääöã åëÿ. Øåéõ Ìÿùÿììÿä èáí-Áàáâåéù âÿ Øåéõ Òóñè, ñÿíÿäè-ìþ’òÿáÿð èëÿ ðÿâàéÿò åäèáäèðëÿð, Áÿøèð èáí-Ñöëåéìàíè-áöðäÿôöðóøäàí êè, ßáó-ßééóáè-ßíñàðèíèí þâëàäûíäàíäûð [Ðÿâàéÿò åäèáëÿð]34 êè, áèð ýöí èìàì ßëèééÿííÿãè îíó åùçàð åëÿäè âÿ áóéóðäó êè: “Ñÿí áèçèì äóñòäàðûìûçñàí, ýåò ôèëàí éåðëÿ úèñð öñòöíäÿ ÿñèðëÿðèí êÿøòèñè ýÿëÿíäÿ ôèëàí ñóðÿòäÿ îëàí êÿíèçè áÿðäÿôöðóø ßìð èáíÉåçèääÿí õÿðèä åëÿ!” Ýåòäèì, àëäûì. Àõûðäà ìÿ’ëóì îëäó êè, áó êÿíèç ãåéñÿð ïàäèøàùûí ãûçû èìèø; îíó èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèéÿ ÿãä åòäè. Ùÿçðÿòè-ñàùèá îíäàí òÿâÿëëöä òàïäû âÿ î êÿíèçèí àäû Íÿðýèñ õàòóí èäè âÿ îíäà ùÿçðÿòè-ñàùèáèí âèëàäÿò çÿìàíûíàäÿê ÿñÿðè-ùÿìë ìÿ’ëóì äåéèë èäè. Îíäàí þòðö êè, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðè ÿììÿñè Ùÿêèìÿ õàòóíà Íÿðýèñ õàòóíóí âÿç’èùÿìë çàìàíûíäà áóéóðäó êè: “Áèç èìàìëàðûí ùÿìëè øèêÿìäÿ îëìàç, ïÿùëóäà35 îëóð âÿ áèç àíàíûí ðÿùìèíäÿí òÿâÿëëöä òàïìàðûã, áÿëêÿ àíàíûí áóäóíäàí òÿâÿëëöä òàïàðûã. Áó ñÿáÿáÿ êè, áèç ùÿãã-òÿàëàíûí íóðóéóã. Ìÿùÿëëè-÷èðê âÿ êÿñàôÿòäÿí êè, àíàíûí ôÿðúèäèð, áèçÿ õöðóú åòìÿê ñÿçàâàð äåéèë”+. __________ + [ßçèçèì Úÿëàëöääþâëÿ, áó ùÿð úöð ÿôñàíÿäÿí âÿ ùÿð ãèñì ìþ’úöçÿäÿí äÿ ìÿ’íàñûçäûð. Àíúàã áóíó îí áèðèíúè èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðè ùÿéà åòìÿéèá äåéèð âÿ ñÿôÿâèëÿð ÿñðèíäÿ äèí ðÿùáÿðëÿðèíèí ÿí ìÿøùóðó îëàí àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñè äÿ àð åòìÿéèá áóíó òÿñäèã åäèð. Êå÷ìèø àëèìëÿðèí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè èëÿ îíà ÷àòìûø ìöõòÿëèô õÿáÿðëÿð ÿñàñûíäà áóíó ìöñÿëìàí âàèçëÿðè, óòàíìàäàí äàèìà ìÿñúèäëÿðèí ìèíáÿðëÿðèíäÿí õàëãà å’ëàí åäèðëÿð. Áóäóð, èíñàíû îíóí âàñèòÿñè èëÿ áó úöð úÿôÿíýèéàòà èíàíäûðàí äöøöíúÿñèçëèê. ßëáÿòòÿ, áó Ùÿáÿííÿãÿíèí àõìàãëûüûíäàí éöêñÿêäèð. Ëàêèí úÿñàðÿòèí âàðäûð êè, àëèìëÿðÿ âÿ õàëãà õàòûðëàäàñàí êè, úÿíàá èìàì õàëèñ ùÿðçÿ äàíûøìûøäûð âÿ îíóí äîüðóëóüó ùàããûíäà øàùèäëèê åäÿí àëèìëÿð äÿ õàëãû àíëàìàç ñàéûðëàð? Î âàõò àëèìëÿð äàéàíìàäàí ñÿíèí ãÿòëèíÿ ôèòâà âåðÿúÿêëÿð âÿ õàëã äà ÿñèðýÿìÿäÿí âÿ ðÿùì åòìÿäÿí î ôèòâàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð.

57

Áèð ýöí, ßùìÿä èáí-Èñùàã, Ñÿ’ä èáí-Àáäóëëàùû þçö èëÿ áÿðàáÿð èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí ùöçóðóíà àïàðìûøäû êè, îíäàí áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿ ñîðóøñóí. Ñÿ’ä èáí-Àáäóëëàù ðÿâàéÿò åäèð êè, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí ùöçóðóíà äàõèë îëàíäà ýþðäöê êè, áèð òèôë î ùÿçðÿòèí ãóúàüûíäà îòóðóáäóð, êÿìàëè-ùöñíè-úÿìàëäà, áàøûíäà êàêèë, ùÿçðÿòèí éàíûíäà ãûçûëäàí áèð àëìà âàð èäè êè, ÿêàáèðè-Áÿñðÿäÿí áèðèñè îíà ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäè âÿ ÿëèíäÿ î, áèð íàìÿ éàçûðäû. ×öí òèôë ìàíå îëóðäó, ùÿçðÿò ãûçûë àëìàíû òóëëàéûðäû, òèôë îíóí äàëûñûíúà ýåäÿíäÿ ìÿøüóëè-êèòàáÿò îëóðäó. ×öí Ñÿ’ä èñòÿäè êè, ìÿñàèëèíè ñîðóøñóí, ùÿçðÿò áóéóðäó êè, áó ìÿíèì ôÿðçÿíäèìäÿí ñîðóø êè, ìÿíèì âÿñèééè-úàíèøèíèìäèð37. Ìþ’òÿçèä õÿëèôÿéÿ õÿáÿð âåðìèøäèëÿð êè, èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèäÿí áèð òèôë ãàëûáäûð. Õÿëèôÿ, Ðÿøèãè âÿ áàøãà èêè íÿôÿð ãóëàìû ýþíäÿðäè Ñàìèðÿéÿ âÿ áóéóðäó êè: “Èìàì Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí åâèíÿ äàõèë îëóí âÿ ùÿð êèìè ùàìàí åâäÿ òàïñàíûç, áàøûíû ìÿíÿ ýÿòèðèí!” Ðÿøèã ðÿâàéÿò åäèð: “Âÿãòà êè, Ùÿñÿí-ßñýÿðèíèí åâèíÿ éåòèøäèê, åâèí äÿùëèçèíäÿ áèð ãàðà ãóë îòóðìóøäó, áÿíäè-çèðúàìÿ òîõóéóðäó. Ñîðóøäóã êè: “Áó åâäÿ êèì âàð?” Úàâàá âåðäè êè: “Ñàùèäè”. Äÿõè áèçÿ çèéàäÿ ìöëòÿôèò îëìàäû. Åâÿ äàõèë îëäóã. Ìöãàáèëäÿ áèð ïÿðäÿ ýþðäöê; ÷öí ïÿðäÿíè ãàëäûðäûã, áèð áþéöê ùöúðÿ íÿçÿðÿ ýÿëäè âÿ î ùöúðÿíèí è÷èíäÿ áèð áþéöê ñó, äÿðéà÷ÿ êèìè ìöøàùèäÿ îëóíäó âÿ ùöúðÿíèí èíòÿ__________ Áèð áàõ êè, àëèìëÿð, ðèéàêàðëûã âàñèòÿñè èëÿ Èðàí õàëãûíû àüûëëûëûã äÿðÿúÿñèíäÿí íÿ ãÿäÿð àë÷àëòìûøëàð. Ëàêèí Èðàí õàëãû ôèòðÿòÿí òÿáèè ÿãë íå’ìÿòèíäÿí, çÿêàâÿòäÿí âÿ çàòèãàáèëèééÿòäÿí ìÿùðóì äåéèëäèð, íÿùàéÿò ïîëàä úþâùÿðè ïàñ àëòûíäà èòìèøäèð, éÿ’íè ÿðÿáëÿðèí ìÿðùÿìÿòèíäÿí, ùåéðÿò åäèëÿúÿê áàòèë ÿãèäÿëÿð îíó áÿäáÿõò åòìèøäèð. Áó êåéôèééÿò äÿ òÿÿúúöáëö øåéëÿðäÿíäèð êè, áèçèì àëèìëÿð áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ ìîèçÿëÿðèíäÿ õàëãà ùÿãèãÿò, ùöãóã, ÿãë âÿ èíñàíëûã éîëó ýþñòÿðÿí áöòöí ôèëîñîôëàðà âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðÿ à÷ûãúàñûíà âÿ ðÿùìñèçúÿñèíÿ àäáààä ñþéöðëÿð, ëÿ’íÿò ýþíäÿðèðëÿð, îíëàðû ìöëùèä âÿ çûíäûã àäëàíäûðûðëàð âÿ îíëàðûí ÿãèäÿëÿðèíè êàôèðëèê þéðÿäÿí âÿ çÿëàëÿòè àðòûðàí ñàéûðëàð. Õàëã äà áó êèìè èíñàôñûçëûã õöñóñóíäà ðóùàíèëÿðÿ ÿñëà äèããÿò åòìèð. Ôèëîñîôëàð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð òÿùÿììöë èëÿ âÿ øèêàéÿò åòìÿäÿí îíëàðûí áó úöð úÿôàñûíà ñÿáð åäèðëÿð. Áèð çàâàëëû ôèëîñîô âÿ éàõóä áèð ìöòÿôÿêêèð áÿ’çÿí öðÿê ñûõûíòûñû øèääÿòèíäÿí, áÿ’çÿí çàðàôàò éîëó èëÿ îõóúóëàðûí ôÿðÿùëÿíìÿñè ö÷öí úÿñàðÿò åäèá þç ÿñÿðèíäÿ ðóùàíèëÿð ùàããûíäà âÿ áîø ÿãèäÿëÿð ùàããûíäà, áó ãåéääÿ îëäóüó êèìè, éöíýöë áèð ìÿñõÿðÿ âÿ éà êè÷èê áèð èñòåùçà éàçäûüû çàìàí, ðóùàíèëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí ÷ûüûð-áàüûð ãàëäûðûá äåéèðëÿð: “Éàðàìàç êàôèðÿ áàõ, êåøèøèí îò òàéàñûíäàí áèð äÿñòÿ ãàïûá éåéèð, ÿôñàíÿ êèòàáûíäà éûðòûúû úàíàâàð çàâàëëû þêöçÿ äåäèéè êèìè, ìÿë’óí çûíäûüà áàõ, éîëóíó íåúÿ àçìûø êè, ÿäÿá âÿ ùÿéà ðÿñìèíè òàìàìèëÿ óíóäàðàã äèí ìöäàôèÿ÷èñè àëèìëÿðÿ âÿ äèíè-ìöáèíÿ ìÿñõÿðÿ âÿ èñòåùçà åäèð. Ëÿ’íÿò îíà äà, îíóí ÿãèäÿñèíÿ äÿ...”. Õàëã äà áó áàðÿäÿ àëèìëÿðèí ôèêðèíÿ øÿðèê îëóð. Çàâàëëû ôèëîñîô âÿ ìöòÿôÿêêèð îíëàðûí òÿúàâóç âÿ ÿçèééÿòèíäÿí êèìÿ ïÿíàù àïàðûá ùàðàäà ãóðòóëóø òàïàúàüûíû áèëìèð]36.

58

ùàñûíäà ñóéóí öñòöíäÿ áèð ùÿñèð äþøÿíìèø ýþðäöê. Âÿ ùàìàí ùÿñèðèí öñòöíäÿ áèð íèêóìÿíçÿð øÿõñ íàìàçà ìÿøüóë èäè. Ùå÷ áèçÿ ìöëòÿôèò äåéèë èäè. Ïöôÿãàäàí áèðèñè, ßùìÿä àäëû, àéàüûí ùöúðÿíèí è÷èíÿ óçàòäû. Ùÿìèí ñààò ñóäà ãÿðã îëìàüà áàøëàéûá èçòèðàáà äöøäö. Ìÿí ÿëèìè óçàòäûì, îíó ÷ÿêäèì ÷ûõàðòäûì. Áèùóø îëäó. Áèð ñààòäàí ñîíðà ùóøà ýÿëäè. Ïÿñ î áèðèñè ðÿôèã èðàäÿ åòäè êè, äàõèë îëñóí; îíóí äà ùàëû áó ãÿðàð èëÿ îëäó. Ìÿí ìöòÿùÿééèð ãàëäûì, öçðõàùëûã áàøëàäûì âÿ äåäèì êè, åé ìöãÿððÿáè-äÿðýàùè-èëàùè, âàëëàù, áèëìÿäèê êè, êèìèí éàíûíà ýÿëèðèê. Ùÿãèãÿòè-ùàëäàí ìöòòÿëå äåéèëäèê. Èíäè òþâáÿ åäèðèê. Ùå÷ áèçÿ ìöòÿâÿúúåù îëìàäû. Áèçèì öðÿéèìèçÿ ÿçèì ùåéáÿò äöøäö, ãàéûòäûã, Ìþ’òÿçèä áèçèì èíòèçàðûìûçû ÷ÿêèðäè. Âÿãòà êè, éåòèøèá ãèññÿíè íÿãë åòäèê, áóéóðäó êè: “ßýÿð áó ñèððè áèð àôÿðèäÿéÿ íÿãë åäÿðñèíèç, áèøöáùÿ ùàìûíûçûí áîéíóíó âóðàðàì”. Ìþ’òÿçèä þëÿíÿäÿê áó ùåêàéÿòè áèð êÿñÿ íÿãë åòìÿéÿ áèçèì úöð’ÿòèìèç éîõ èäè”. Êöëåéíè ðÿâàéÿò åäèð êè, Èñùàã èáí-Éÿ’ãóá ùÿçðÿòè-ñàùèáèí õèäìÿòèíÿ áèð ÿðèçÿ éàçûá, èêèíúè ñÿôèð Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàíà òÿñëèì åòäè êè, ùÿçðÿòÿ éåòèðñèí. Èñùàã ÿðèçÿñèíäÿ ùÿçðÿòäÿí ñóàë åòìèøäè êè, àéà ñÿíèí ãåéáÿòèíèí èëëÿòè íÿäèð âÿ ñÿíèí ãåéáÿòèíäÿ ñÿíäÿí õàëãà íÿ íÿô’ àèääèð? Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ýþðÿê ùÿçðÿò íåúÿ ìÿòèí úàâàá âåðÿúÿêäèð êè, ñàèëÿ ñöêóò ùàñèë îëà. Âÿ ñÿíèí ãåéáÿòèíäÿ ñÿíäÿí õàëãà íÿ íÿô’ àèääèð? Ùÿçðÿò úàâàáûíäà éàçäû êè, àììà èëëÿòè-ãåéáÿò, ïÿñ ùÿãã-òÿàëà áóéóðóð êè:

Âÿ àììà î êè, ñóàë åëÿìèøäèí: õàëãûí âÿúùè-èíòèôàûíäàí ìÿíèì ãåéáÿò ùàëûìäà, ïÿñ áèë êè, õàëãûí èíòèôàû ìÿíäÿí ìÿíèì ãåéáÿò ùàëûìäà ýöíäÿí îëàí èíòèôà êèìèäèð, áóëóä àëòûíäà îëàí çàìàí. Áÿäöðöñòè êè: ìÿí ÿìàíè-ÿùëè-çÿìèíÿì Àëëàùûí ÿçàáûíäàí, íåúÿ êè, óëäóçëàð ÿìàíè-ÿùëè àñèìàíäàäûðëàð. Ïÿñ áàüëàéûí ñóàë ãàïûñûíû êè, ñèçÿ íÿô’è éîõäóð âÿ òÿêëèô åòìÿéèí áèð èøäÿ êè, îíó áèëìÿéè ñèçÿ òÿêëèô åòìÿéèáäèðëÿð âÿ äóà åäèí êè, ùÿãã-òÿàëà ñèçÿ òåçëèêëÿ ôÿðÿú êÿðàìÿò åòñèí êè, ñèçèí ñÿëàùûíûç áó äóàäàäûð. Àëëàùûí ñàëàìû ñÿíÿ îëñóí âÿ ùèäàéÿòÿ òàáå’ îëàíëàðà. Áóíäàí íÿ ÷ûõäû, åé Úÿëàëöääþâëÿ, áó ôèêèð î ñóàëà úàâàá îëäó? Áÿùÿð ñóðÿò...

59

Èìàìè-Úÿ’ôÿðè-Ñàäèã áóéóðóáäóð êè, ùÿçðÿòè-ãàèìèí èêè ãåéáÿòè îëàúàãäûð: áèðèñè ãûñà êè, àäûíà ãåéáÿòè-ñöüðà äåéèðëÿð; áèðèñè óçóí êè, àäûíà ãåéáÿòè-êöáðà äåéèðëÿð. ßââÿëèíúè ãåéáÿòäÿ îíóí éåðèíè áèëÿí îëìàéàúàãäûð, ìÿýÿð õÿâàññèøèÿéàí âÿ èêèíúè ãåéáÿòäÿ îíóí ìÿêàíûí áèëÿí îëìàç, ìÿýÿð þâëèéàëàð. Ïÿñ âÿãòà êè, ÿùàäèñè-ìöòÿâàòèðÿ ùÿçðÿòè-ãàèìèí âöúóäóíà äÿëàëÿò åäÿð, î ùÿçðÿòè èíêàð åòìÿê ìÿùç òóëè-ùÿéàòûíûí ãÿðàáÿòè ñÿáÿáè èëÿ áèñóðÿòäèð. Áàâöúóäè êè, Ùÿçðÿòè-Õèçðèí ùÿéàòûíà, Ùÿçðÿòè-Íóùóí þìðöíöí ìèí èë îëìàüûíà âÿ Ùÿçðÿòè-Ëîüìàíûí þìðöíöí ö÷ ìèí èë îëìàüûíà õàëã ãàèëäèð+. Âÿ ñóàë åòìÿê êè, èìàìè-ãàèáèí âöúóäóíäà ãåéáÿò ùàëûíäà íÿ ôàéäà âàð? Áèâÿúùäèð; çèðà êè, èìàìûí ãåéáÿò ùàëûíäà ùàìàí ôàéäà âàð êè, ñàáèãè ïåéüÿìáÿðëÿðèí ãåéáÿò ùàëûíäà âàðäûð. Ìÿýÿð áó ñÿâàá ôàéäà äåéèë êè, øèÿéàí îíóí èìàìÿòèíÿ å’òèãàä åäèá çöùóðóíà ìöíòÿçèðäèðëÿð? Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ýþðöðñÿíìè êè, ãåéáÿòèí ôàéäàñû ñöáóòóíäà àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñè íÿ ýóíÿ áöðùàíè-ãàòå èçùàð åäèð? Áÿëè, áó äÿëèëäÿí ñîíðà äÿõè øöáùÿ åòìÿéÿ ùÿðýèç èìêàí éîõäóð. Èìàìè-Úÿ’ôÿðè-Ñàäèãäÿí ìÿíãóëäóð êè, ùÿð êÿñ ùÿçðÿòè-ãàèìèí èíòèçàðûíû ÷ÿêèá âÿôàò åäÿ, îë êÿñèí ìÿíçèëÿñèíäÿäèð êè, î ùÿçðÿòèí õåéìÿñèíèí àëòûíäà î ùÿçðÿò èëÿ áèð éåðäÿ úàëèñ îëìóø îëà âÿ ùÿçðÿòè-ðÿñóëóí __________ + Ã å é ä39: Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìÿí áèëìèðÿì êè, ùàíñû ñÿôèù Ùÿçðÿòè-Õèçðèí ùÿéàòûíà âÿ Ùÿçðÿòè-Íóùóí þìðöíöí ìèí èë âÿ Ùÿçðÿòè-Ëîüìàíûí þìðöíöí ö÷ ìèí èë îëìàüûíà ãàèëäèð êè, áó äÿëèë èìàìè-ãàèáèí ùÿéàòûíûí èìêàíûíà ìèñàë îëà? Ö÷ ìèí èë, áÿëêÿ ìèí èë áèð ìöääÿòäèð êè, úÿìàäàòà äÿõè òÿüéèð âåðÿð. Èíñàí íÿ ãÿäÿð ýÿðÿê êþâäÿí îëà êè, áó ìöääÿòè ùåéâàíàò àëÿìèíäÿ ìöÿññèð áèëìÿéÿ âÿ çèùÿéàòûí áèíàéè-âöúóäóíóí ÿäÿìè-èíùèäàìûíà áó çàìàíûí ìöðóðóíäà åòèãàä áàüëàéà. Àõóíäè-ìÿðùóì áó ñþçö ÿýÿð å’òèãàä öçöíäÿí äåéèð, àøêàðà ñÿôåùäèð; ÿýÿð ðèéà öçöíäÿí äåéèð, àøêàðà øàðëàòàíäûð. Àììà íÿãëè-Õèçð áÿèñòèëàùè-òöðê, íàëåéè-ãàçäûð, äèðèëèê ñóéó ùàðàäà èäè êè, Õèçð è÷ÿéäè, äèðè ãàëàéäû? Éóíàíèëÿðèí òÿâàðèõèíäÿ éàçûáëàð êè, Èñêÿíäÿð ãàðàëàðûí ìÿñêÿíè Àôðèêèééÿ òÿðÿôèíÿ éóíàíèëÿðèí àëëàùëàðûíäàí Éóïèòåð àäëû áèð ìÿøùóð âÿ íèêóñèðÿòèí çèéàðÿòýàùûíà ýåòìèøäè êè, îíäàí êÿìÿðáÿñòÿ îëóá çèíäÿýèéè-úàâèäè-ìÿ’íÿâè òàïà, íÿ ñóðè, éÿ’íè ðóùàíè, íÿ úèñìàíè. Íåúÿ êè, áèç äÿõè ÿøõàñè-íèêóõèñàëÿ çèíäÿýèéè-úàâèäè-ìÿíÿâè âÿ ðóùàíè, éÿ’íè õÿéàëè èñíàäûíû âåðèðèê. Ìÿñÿëÿí:

Éÿùòÿìèë êè, áèð ùÿêèì äÿõè Õèçð àäëû Èñêÿíäÿðèí ðèêàáûíäà ðÿâàíÿ îëìóø èìèø âÿ î äÿõè ÿòâàðè-ïÿñÿíäèäÿñè úÿùÿòèíäÿí î çàìàíûí õàëãûíûí ÿãèäÿñèíäÿ çèíäÿýèéèúàâèäè-ìÿ’íÿâè âÿ ðóùàíè òàïìûø èìèø. Äÿõè îíà çèíäÿýèéè-úàâèäè-ñóðè âÿ úèñìàíè èñèàäûíû íèéÿ âåðÿê âÿ íèéÿ áó äÿðÿúÿäÿ ÿùìÿã îëàã?41.

60

õèäìÿòèíäÿ øÿùèä îëìóø îëà âÿ ùÿì ñàáèòäèð êè, ùÿð èë èìàìè-ãàèá ùÿúúÿ ýÿëèð âÿ õàëãû òàíûð âÿ õàëã îíó òàíûìàçëàð âÿ ùÿçðÿòè-ñàùèáèí ãåéáÿòè-ñöüðà ÿééàìûíäà ñöôÿðàíûí òÿâÿññöòö èëÿ øèÿëÿðÿ òþâãèàò éåòèøèðäè âÿ èìàìè-ãàèáäÿíäèð áó ùÿäèñ êè, ìÿíèì ãåéáÿò ùàëûìäà ðöúó åäèí áèç àëè-ðÿñóëóí ÿùàäèñèíè ðÿâàéÿò åäÿíëÿðÿ êè, îëàð áèçèì ùöúúÿòèìèçäèðëÿð âÿ ìÿí Àëëàùûí ùöúúÿòèéÿì. Áó áàáäà ÿùàäèñ ùÿääè-ùåñàáäàí çèéàäÿäèð. Áó äÿëàèë âÿ íöñóñäàí ñîíðà êè, àõóíäè-ìÿðùóì, ùÿçðÿòè-ãàèìèí ãåéáÿòèíÿ èãàìÿ åäèáäèð çèéàäÿ äÿëàèë çèêð åòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ñÿáÿòÿë-ìÿòëóá. Ùÿçðÿòè-ãàèìèí ãåéáÿòè-ñöüðàñûíäà ñöôÿðàëàðû âàð èäè êè, õàëãûí ÿðàéèçèíè ùÿçðÿòÿ éåòèðÿðäèëÿð âÿ î ùÿçðÿòèí õÿòòè-øÿðèôè èëÿ úàâàá ýÿòèðÿðäèëÿð âÿ õàëãäàí éåòèøÿí õöìñ âÿ íÿçðëÿðè òÿùâèë àëûôá ùÿçðÿòÿ ÿðç åäÿðäèëÿð âÿ ùÿçðÿò äÿõè áóéóðàðäû êè, ñàäàòÿ âÿ øèÿëÿðèí ôöãÿðàñûíà éåòèðñèíëÿð âÿ ÿíâà êÿøôö-êÿðàìàò ñöôÿðàäàí çàùèð îëóðäó. Ãåéáÿòè-ñöüðàíûí ìöääÿòè éåòìèø èë ÷ÿêäè. Ñöôÿðàíûí ÿââÿëèíúèñè Îñìàí èáí-Ñÿèä-ßñÿäè èäè êè, ÿäàëÿòè âÿ ÿìàíÿòè, èìàìè-Ùÿñÿíßñýÿðèíèí øÿùàäÿòè èëÿ ñàáèò èäè. Èêèíúèñè ßáó-Úÿ’ôÿð-Ìÿùÿììÿä èáíÎñìàí èäè; éÿ’íè ÿââÿëèíúè ñÿôèðèí îüëó êè, àòàñû ùèíè-âÿôàòûíäàí ñÿôàðÿòè âÿ ïåøÿñèíè þç îüëóíà òàïøûðäû, áó õöñóñäà Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàí, èìàìè-ãàèá òÿðÿôèíäÿí äÿõè íàìÿ èçùàð åòäè êè, àòàñûíûí áÿðùÿãã úàíèøèíèäèð. Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàí âÿôàò åäÿíäÿ ñÿôàðÿòè ßáöëãàñèì Ùöñåéí èáí-Ðóù-Íþâáÿõòèéÿ âÿñèééÿò åòäè âÿ Ùöñåéí èáí-Ðóù, èéèðìè áèð èëäÿí çèéàäÿ ìÿøãóëè-ñÿôàðÿò îëäó âÿ ìÿðúÿè-úÿìè-øèÿ èäè. Áèð íÿùâ òÿãèééÿäÿ ìàùèð èäè+ êè, ñöííèëÿð îíó þçëÿðèíäÿí áèëèðäèëÿð. Òàêè, ö÷ éöç èéèðìè àëòûíúû òàðèõäÿ ðèéàçè-áåõèøòÿ èðòèùàë åòäè âÿ èìàìè-ãàéèáèí ÿìðè èëÿ ñÿôàðÿòè øåéõ Úÿëèë ßëè èáí-Ìÿùÿììÿä Ñàìèðèéÿ òÿôâèç åëÿäè âÿ øåéõ Úÿëèë ö÷ èë ÿìðè-ñÿôàðÿòÿ ìÿøüóë îëäó âÿ òàðèõ ö÷ éöç èéèðìè äîããóçäà âÿôàò åòäè. Ãåéáÿòè-êöáðà áàøëàíäû. Øåéõ Úÿëèë ßëè èáí-Ìÿùÿììÿä Ñàìèðèíèí âÿôàò ùàëÿòèíäÿ øèÿëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè îíóí ùöçóðóíà ýåòäèëÿð. Èìàìèãàèáäÿí áèð ôÿðìàí ÷ûõäû: “Áèñìèëëàùèððÿùìàíèððÿùèì. Åé ßëè èáí-Ìÿùÿììÿä Ñàìèðè, ùÿããòÿàëà áþéöê åëÿñèí ñÿíèí ãàðäàøëàðûíûí ÿúðèíè ñÿíèí ìöñèáÿòèíäÿ. Ñÿí àëòû ýöíäÿí ñîíðà äöíéàäàí ìöôàðèãÿò åäÿúÿêñÿí. Ïÿñ þç èøëÿðèíè úÿì åëÿ âÿ áèð êÿñè þçöíÿ âÿñè âÿ ãàèì-ìÿãàì åòìÿ êè, èíäèäÿí ãåéáÿòè__________ + à å é ä: éÿ’íè ùèéëÿýÿðëèê âÿ òÿãÿëëöá éîëëàðûíû ïàêèçÿ áèëèðìèø.

61

êöáðà âÿ òàììÿ áàøëàíäû. Îëóð êè, áó ãåéáÿòèí ìöääÿòè ÷îõ òóë òàïñûí âÿ öðÿêëÿð ñÿíýèí îëñóí âÿ éåð ñèòÿìäÿí âÿ úþâðäÿí äîëñóí, àììà áó ãåéáÿò çàìàíûíäà ùÿð êÿñ øèÿëÿðäÿí èääèà åòñÿ êè, ìÿíè ýþðöáäöð, äöðóüýó âÿ èôòèðà äåéÿíäèð.

Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ïÿñ ìÿ’ëóì îëóð êè, øèÿëÿðäÿí èìàìè-ãàèáè ýþðìÿê õöñóñóíäà äöðóü èääèà åòìÿê åùòèìàëû âàð èìèø. Áó ñóðÿòäÿ ùÿìèí åùòèìàë ñöôÿðàíûí þç ùàããûíäà äÿõè øàìèë îëìàçìû? Âÿ îíëàðûí ñàäèãëèéè ùàíñû äÿëèëè-ÿãëè èëÿ ñàáèò îëóð? Êèñàíèééÿ äÿõè Éÿìÿíäÿ ãàèëäèðëÿð êè, Ìÿùÿììÿä Ùÿíÿôèééÿ ãåéáÿò åäèáäèð. Ñèç äåéÿúÿêñèíèç êè, îëàð éàëàí äåéèðëÿð. Õåéð, þçöíöç éàëàí äåéèðñèíèç. Ãåéáÿòèí èñáàòûíà ñèç êè, äÿëèëè-ÿãëè ýÿòèðìèðñèíèç, ñèçèí å’òèãàäûíûç áó áàáäà ìÿáíèäèð áèð íå÷ÿ íÿôÿð ÿééàð ÿáëÿùôèðèáèí ðÿâàéÿòèíÿ. îíëàðûí ìÿýÿð áó úöðÿ ÿééàðëàðû éîõ èäè? Ùàðàäàí ìÿ’ëóì îëóð êè, ñèçèí ÿééàðëàðûíûç äîüðó äàíûøàíäûðëàð âÿ îíëàðûí ÿééàðëàðû éàëàí÷ûäûðëàð? Áÿùÿð ñóðÿò... Ñöôÿðàäàí ÷îõ ìþ’úöçàò çöùóð åäÿðäè; î úöìëÿäÿí áèð éîë ßáóßëè-Áàüäàäè íÿãë åäÿð êè: Èáí-Úàâøèð òÿðÿôèíäÿí îí øöìø òèëà ýÿòèðèðäèì êè, Áàüäàääà Ùöñåéí èáí-Ðóùà âåðèì. Èòòèôàã [öçöíäÿí] éîëäà áèð øöìøö èòèðäèì; îíóí ÿâÿçèíÿ áàøãà áèð øöìø áàçàðäàí àëäûì, ãîéäóì. Âÿãòà êè, Ùöñåéí èáí-Ðóùóí ùöçóðóíà éåòèøäèì âÿ øöìøëÿðè ÿðç åòäèì, èøàðÿ åëÿäè êè: ôèëàí øöìøö ýþòöð êè, îíó áàçàðäàí àëìûñàí; çèðà êè, ìÿôãóä îëàí øöìø áèçÿ âàñèë îëóáäóð. Î ñààòäà ÿëèí óçàòäû, éîëäà ìÿôãóä îëàí øöìøö ÷ûõàðûá ýþñòÿðäè. Áèð äÿôÿ äÿõè, Áàüäàääà áèð àðâàä, øèÿëÿðäÿí ñîðóøóðäó êè, èìàìèãàèáèí âÿêèëè êèìäèð? Øèÿëÿðäÿí áèðèñè Ùöñåéí èáí-Ðóùó îíà íèøàí âåðäè. Àðâàä ýÿëäè Ùöñåéíèí éàíûíà, äåäè êè: “Õÿáÿð âåð ìÿíÿ êè, ñÿíÿ íÿ ýÿòèðìèøÿì, òàêè, òÿñëèì åäèì”. Ùöñåéí äåäè: “Ùÿð íÿ ýÿòèðèáñÿí, òóëëà Äÿúëÿíèí è÷èíÿ. Ñîíðà äåéÿðÿì”. Àðâàä ýÿòèðäèéèíè Äÿúëÿíèí è÷èíÿ òóëëàäû. Ùöñåéíÿ ðöúó åòäè, Ùöñåéí õàäèìÿ äåäè êè: “Ýÿòèð ùàìàí ùîããàíû!”. Õàäèì ùîããàíû ýÿòèðÿíäÿ, àðâàäà äåäè êè, “Ýÿòèðäèéèí áó ùîããà èäè. Áóíóí è÷èíäÿ áèð úöôò òèëà áèëÿçèê âàð âÿ íå÷ÿ äöðäàíÿ âàð âÿ íå÷ÿ ÿãèã âÿ ôèðóçÿ ÿíýöøòÿðè âàð”. Àðâàä ùåéðÿòèíäÿí áèùóø îëäó. Áèð äÿôÿ äÿ Ùÿñÿí èáí-ßùìÿä43 Íàñèðèääþâëÿíèí ìÿúëèñèíäÿ èìàìûí ãåéáÿòèíäÿí ñþùáÿò äöøìöø èìèø, Ùÿñÿí èáí-ßùìÿä èñòåùçà åäèðìèø 62

êè, ãåéáÿò, êèçáäèð. Áó ùàëäà îíóí ÿìèñè Ùöñåéí äàõèëè-ìÿúëèñ îëóá äåéèáäèð êè: “Áàëàì, øÿêê åòìÿ âÿ èñòåùçà åëÿìÿ. Ìÿí äÿ ÿââÿë ñÿíèí êèìè øÿêê åäèðäèì, àììà âÿãòà êè, ìÿíè Ãóìà ùàêèì åòäèëÿð, ãîøóí èëÿ ýåäèðäèì, áèð øèêàðûí äàëûñûíà äöøöá òÿíùà, äÿñòÿëÿðäÿí óçàãëàøäûì. ×îõ èðàã äöøäöì, íàýàù áèð ñÿâàð ïåéäà îëäó, ÿøùÿá àòûí öñòöíäÿ; õÿçäÿí éàøûë ÿììàìÿ áàøûíäà, ãûðìûçû ÷ÿêìÿ àéàüûíäà. Ìÿíÿ ÿìèð õèòàá åòìÿéèá äåäè êè: “Åé Ùöñåéí, íèéÿ ìÿíèì ãåéáÿòèìäÿ øÿêê åäèðñÿí âÿ íèéÿ ìàëûí õöìñöíö ìÿíèì ÿñùàáûìà âÿ íÿââàáûìà âåðìèðñÿí?”. Ìÿí õîôäàí òèòðÿäèì. ßðç åòäèì êè: “Ñÿíÿ ôÿäà îëóì, íåúÿ êè, áóéóðóðñàí, ÿìÿë åäÿðÿì”. Áóéóðäó: “Ôèëàí éîëäàí ãàéûò, ëÿøêÿðèíÿ ÷àòàðñàí âÿ ÿýÿð÷è Ãóì õàëãû õÿëèôÿéÿ àñè îëóáëàð, àììà ñÿí áèçèì áÿðÿêÿòèìèçäÿí áèäóíè-ãèòàë âÿ úèäàë äàõèëè-øÿùð îëóðñàí âÿ êàìðàíëûã ýþðöðñÿí âÿ ùÿð íÿ êè, êÿñá åäÿðñÿí, îíóí õöìñöíö ìÿíèì íàèáèìÿ éåòèð!” ßðç åòäèì: “Èòàÿò åäÿðÿì!”. Áóéóðäó êè: “Ýåò, èíäè ðöøä èëÿ âÿ ñÿëàù èëÿ!” Ñîíðà íÿçÿðèìäÿí ãàèá îëäó. Âÿãòà êè, ìÿí Ãóì ùþêóìÿòèíäÿí ìÿ’çóë îëóá, ÷îõëó ìàë èëÿ Áàüäàäà âàðèä îëäóì, õàëã ìÿíè ýþðìÿéÿ ýÿëäèëÿð. Î úöìëÿäÿí Ìÿùÿììÿä èáí-Îñìàí-ßñÿäè äÿ ýÿëèá îòóðäó. Ùàìû ýÿëèá ýåäèðäè; åëÿ Ìÿùÿììÿä îòóðóðäó âÿ ùå÷ äàíûøìûðäû. Öðÿéèìäÿ ÷îõ àúûüûì òóòóðäó êè, ýþðÿñÿí áó íèéÿ äóðóá ýåòìèð? Òà èíêè ìÿúëèñ ìöíãÿçè îëäó, Ìÿùÿììÿä ìÿíÿ éàõûí ýÿëèá äåäè êè, ìÿíèì èëÿ ñÿíèí ìàáåéèíèíäÿ áèð ñèðð âàð, åøèò! Äåäèì: – Ñþéëÿ. Äåäè êè: – ßøùÿá àòûí ñàùèáè áóéóðóð êè, áèç âÿ’äÿìèçÿ âÿôà åòäèê, ñÿí äÿ âÿ’äÿíÿ âÿôà åëÿ. Äåäèì: – Úàíûìà ìèííÿòäèð. Äóðäóì ÿëèíäÿí òóòäóì, è÷ÿðè àïàðäûì. Ñàíäûãëàðûìû à÷äûì, õöìñèìàëûìû êöëëÿí îíà òÿñëèì åëÿäèì. Áèð ïàðà ìàëûì êè, éàäûìäàí ÷ûõûá, õöìñö ãàëûðäû, Ìÿùÿììÿä ìÿíèì éàäûìà ñàëûðäû; îíóí äà õöìñöí àëûðäû. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìÿí áàøà äöøìöðÿì êè, áó ñöôÿðàíûí ìþ’úöçàòû, éà êÿðàìàòû íèéÿ åëÿ õöìñ âÿ ùÿäèééÿ âÿ íÿçð áàáÿòèíäÿí áöðóç åäèðäè? Áÿùÿð ñóðÿò! Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìàäàì êè, ñÿí âÿ ñÿíèí ùÿììÿçùÿáëÿðèí, åëìè-òÿáèÿòäÿí âÿ åëìè-íöúóìäàí õÿáÿðäàð äåéèëñèíèç âÿ ìàäàì êè, õÿâàðèãè-àäàòû âÿ ìþ’úöçàòû ìöìòÿíè âÿ ãåéðè-ìÿãäóð áèëìÿéÿ ñÿíèí âÿ ùÿììÿçùÿáëÿðèí ÿëèíäÿ áèð ãàèäåéè-åëìèééÿ éîõäóð, 63

ñÿí âÿ îíëàð ùÿìèøÿ õÿâàðèãè-àäàòÿ âÿ ìþ’úöçàòÿ âÿ úàäóéÿ âÿ ñåùðÿ âÿ ìÿëàèêÿéÿ âÿ úèííÿ âÿ øÿéàòèíÿ âÿ äèâÿ âÿ ïÿðèéÿ âÿ ñàèð áó ãÿáèë ìþâùóìàòÿ èíàíàúàãñûíûç âÿ ùÿìèøÿ úÿùàëÿòäÿ ãàëàúàãñûíûç. Åëìè-òÿáèÿòè âÿ åëìè-íöúóìó áó ìÿêòóáäà ñÿíÿ âÿ ñàèðëÿðÿ òÿ’ëèì åòìÿê ìöìêöí äåéèë; àììà ãàèäåéè-åëìèééÿíè áèð íþâ èëÿ òÿãðèð åòìÿê îëóð, éÿùòÿìèë êè, îíäàí ôèëúöìëÿ áÿñèðÿò ùàñèë åäÿñèíèç+. ßââÿëÿí áèç ýþðöðöê êè, áó àëÿì ìþâúóääóð. Ïÿñ áó ìþâúóä éà þçáàøûíà ìþâúóääóð, þç ãàíóíó èëÿ, éÿ’íè þç âöúóäóíäà áèð áàøãà ÿúíÿáè âöúóäà ìþùòàú äåéèë. Î ñóðÿòäÿ áèç ìöòòÿôèã îëóðóã âÿùäÿòèâöúóäà ãàèë îëàíëàðûí áèð ýöðóùó èëÿ45, ßáäöððÿùìàí Úàìè46 êèìè âÿ Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè êèìè âÿ [Êñåíîôàí]47 Ïåòðàðã, [Ìîíòåñêèéþ] âÿ Âîëòåð++ ôèðÿíýè êèìè âÿ äåéèðèê êè: êöëëè-êàèíàò *áèð ãöââåéèâàùèäÿ âÿ êàìèëÿäèð48, éÿ’íè áèð âöúóäè-âàùèäè-êàìèëäèð, ëàòöùñà êÿñÿðàòäà âÿ ìöõòÿëèô ÿøêàëäà âÿ ÿíâàäà çöùóð åäèáäèð. Áèëàèõòèéàð þç òÿùòè-ãàíóíóíäà, éÿ’íè òÿùòè-øöðóòóíäà. Ìÿñÿëÿí, ãàíóí áóäóð êè, êèøè ýÿðÿê àðâàä èëÿ ìÿãàðèáÿò åòñèí; îíóí íöòôÿñè àðâàäûí ðÿùìèíäÿ ãÿðàð òóòñóí. Äîããóç àé òèôë àíàíûí ðÿùìèíäÿ ùÿéàòè-íÿáàòè òàïñûí, ñîíðà òÿâÿëëöä åòñèí âÿ ùÿéàòè-ùåéâàíè òàïñûí âÿ ùàâà èëÿ íÿôÿñ ÷ÿêñèí âÿ ñöò ÿìñèí âÿ íÿøâö íöìà åòñèí, úÿâàí îëñóí, ãîúàëñûí, ñîíðà ìöçìÿùèëë îëñóí êè, áèç îíà ìþâò õèòàá åäèðèê âÿ úÿìàä àëÿìèíÿ èíòèãàë åòñèí. Çèùÿéàòäà ãàíóí áóäóð, éÿ’íè øÿðò áóäóð êè, àüàúûí ùÿááÿñè ýÿðÿê òîðïàã àëòûíà ñàíúûëñûí, îíà âàõòûíäà ñó âåðèëñèí âÿ ýöí âÿ ùàâà îíà ïÿðâÿðèø åòñèí, áèòñèí, áàëàúà àüàú îëñóí, ñîíðà éåêÿëÿíñèí, èëëÿð èëÿ éàøàñûí, éåìèø ýÿòèðñèí, àõûðäà ãîúàëñûí, ãóðóñóí, ÷öðöñöí, éûõûëñûí, òÿëÿô îëñóí. Íÿáàòàòäà äÿõè ãàíóí áóäóð, éÿ’íè øÿðò áóäóð. Ñîðóøàúàãñàí êè, áÿñ íöòôÿ âÿ ùÿááÿ ÿââÿë ùàðàäàí ïåéäà îëóð? Úàâàá áóäóð êè, áó êàèíàò *áèð ãöââåéè-âàùèäÿ âÿ êàìèëÿäèð49 ÿââÿëè äÿ áóäóð, àõûðû äà áóäóð; íÿ ÿââÿë îíà ñèáãÿò åäèáäèð, íÿ àõûð îíà õàòÿìÿ îëàúàãäûð+++, çàìàí äà îíóí ìöòÿçèéàòûíäàíäûð, ìÿêàí äà îíóí __________ + [Éåâðîïàíûí ñîí ôèëîñîôëàðûíäàí Áîêë àäëû èíýèëèñ àëèìè þç ÿñÿðèíäÿ àëè ìÿòëÿáëÿð õöñóñóíäà éàçûð: “Ýþéöí ÿí áþéöê èøûãëû úèñìè úÿëàë âÿ ÿçÿìÿòè èëÿ èíñàí ÿãëèíèí ãàðøûñûíäà áÿðàáÿðëèê ëàôû âóðà áèëìÿç...”. Áóíà ýþðÿ äÿ, åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìÿíèì ìÿãñÿäëÿðèìè àíëàìàã ö÷öí ñÿí áèçèì äèí ðÿùáÿðëÿðèíèí ÿãëÿ òÿðúèù åòäèêëÿðè íÿãëè äåéèë, õàëèñ ÿãëè äÿëèë âÿ ñÿíÿä áèëìÿëèñÿí. Îíëàð íå÷ÿ ìèí èëäèð êè, íÿôñè ãÿðÿçëÿð öçöíäÿí ÿãëè å’òèìàä âÿ øÿðàôÿò äÿðÿúÿñèíäÿí ñàëûá, äàèìè ùÿáñäÿ ñàõëàìûøëàð]44. ++ [Ìîíòåñêèéþ] âÿ Âîëòåð ùÿð èêèñè Ôèðÿíýèñòàíûí ôèëîñîôëàðûíäàíäûð. +++ Ã å é ä: Íåúÿ êè, ñÿí ÿäÿìè âöúóäè-ìþùóìà ñèáãÿò åäÿí âÿ õàòÿìÿ îëà áèëìèðñÿí50.

64

òÿêÿééöôàòûíäàíäûð. ßýÿð äåéÿñÿí êè, âöúóäóí þç-þçöíÿ ÿðñåéè-çöùóðà ýÿëìÿéè ìàùàëäûð, áó êàèíàò ýÿðÿê áèð þçýÿ âöúóäóí èðàäÿñè èëÿ çöùóð åäÿ. Ïÿñ ùàìàí þçýÿ âöúóä äà, áó äÿëèë ìóúèáèíúÿ áÿùåéñèééÿòè êè, âöúóääóð, ýÿðÿê áèð áàøãà âöúóäóí èðàäÿñèíÿ ìþâãóô îëà âÿ ùàìàí áàøãà âöúóä äà áèð ãåéðè úöâóäóí õàùèøèíÿ ìþùòàú îëà. Ùàáåëÿ íÿùàéÿòñèç; áó, òÿñÿëñöëÿ ÷ÿêÿð, àéàüû áèð éåðäÿ áÿíä îëìàç. ßýÿð äåéÿñÿí êè, þçýÿ âöúóä ñàùèáè-ãöäðÿòäèð, ïÿñ ñàùèáè-ãöäðÿò îëìàã áèð ÿìðäèð ìþâúóä èëÿ, î ãöäðÿòè áó ýþðäöéöí âöúóääà áèë; ùàìàí þçýÿ âöúóä êè, ìþâùóìèäèð, *ñÿíèí ÿìèí îüëó äåéèë êè51, áó ãöäðÿòè îíäà ñàáèò åäèðñÿí, áó ýþðäöéöí âöúóääà ðÿâà ýþðìöðñÿí. Ïÿñ ñÿíèí ÷àðÿí éîõäóð, ìÿýÿð èíêè, àíúàã áóðàäà äàéàíàñàí, ãóëàã àñàñàí, çèðà êè, ñÿíèí ùÿâàññè-ïÿíúýàíÿí èëÿ áóíäàí àðòûã áèëìÿê îëìàç. Áó ñóðÿòäÿ, *áó ãöââåéè-âàùèäåéè-êàìèëÿíèí52, áó âöúóäè-âàùèäè53-êàìèëèí êÿñÿðàòäà çöùóð åäÿí ùÿð úöçâè õàù êöðàòè-ñÿìàâèééÿ, õàù êóðåéèßðçèééÿ âÿ ùÿð ãèñì ìþâúóä, âöúóäè-âàùèäÿ íèñáÿò ôÿðäÿí-ôÿðäÿí úöçâäöð, ôÿðäÿí-ôÿðäÿí çÿððÿäèð âÿ òàìàì çÿððàò áèð êöëëäöð âÿ ùàìàí êöëë âöúóäè-âàùèääèð. Ïÿñ áó âöúóäè-âàùèä, õàëèã äÿ þçöäöð, ìÿõëóã äà þçöäöð. Ïÿñ ùàíñû çÿððÿ, ùàíñû çÿððäÿí õàùèø åäÿúÿê êè, ôèëàí ÿìðè ìÿíèì ìöðàäûìúà áèòèð áÿõèëàôè-ãàíóíè-ìÿ’ëóì? Âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿ ãàäèðäèð êè, áó çÿððÿíèí õàùèøè ìóúèáèíúÿ áó ÿìðè áÿõèëàôè-ãàíóí ìÿ’ìóë åòñèí? Äÿõè òþâçèù èëÿ âÿ ìèñàë èëÿ äåéèì: ìÿñÿëÿí, ùàíñû çÿððÿ, ùàíñû çÿððÿéÿ ýÿðÿê ðöúó åòñèí êè, ôèëàíêÿñèí áàøûíû ñàùèáèíèí áÿäÿíèíÿ ìöòòÿñèë åëÿ, äèðèëò? Âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿ áó õèëàôè-ãàíóí òÿêëèôè áèòèðìÿéÿ ãàäèðäèð âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿ, ùàíñû çÿððÿéÿ ýÿðÿê ðöúó åòñèí êè, ìÿíÿ ìèí èë þìöð âåð âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿ ãàäèðäèð êè, áó íþâ õèëàôè-ãàíóí õàùèøè ÿìÿëÿ ýÿòèðÿ áèëñèí?.. Øÿìñèí âÿ ãÿìÿðèí êè, – îëàð äÿõè çÿððÿäèðëÿð, – ãàíóíó áóäóð êè, òöëó åòñèíëÿð, èøûã ñàëñûíëàð, ùÿð áèðèñè ìöÿééÿí îëàí ãàíóí èëÿ. [Àéà] ùàíñû çÿððÿ, ùàíñû çÿððÿéÿ ýÿðÿê ðöúó åòñèí êè, øÿìñè éîõ åëÿ âÿ ãÿìÿðè øÿãò åò? Àéà, ùàíñû çÿððÿ áó õèëàôè-ãàíóí òÿêëèôè ìÿ’ìóë åòìÿéÿ ãàäèðäèð? Áèçèì êöðÿìèçäÿ êè, ßðçäèð, ãàíóí áóäóð êè, çèùÿéàòûí áèð ïàðàñû ùàâà èëÿ, áèð ïàðàñû ñó èëÿ òÿíÿôôöñ åäèð; àéà, ùàíñû çÿððåéè-çèùÿéàòè-ÿðçè âÿ ùÿâàè, ùàíñû çÿððÿéÿ ýÿðÿê ðöúó åòñèí êè, ìÿíè ìÿñàôÿòè-ùÿâàäàí ôþâãè-ôÿëÿêè-ÿ’ëàéà ñöóä åòäèð éà ìÿíè ãÿ’ðè-äÿðéàäà ñÿééàð åò? Âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿäèð êè, áó õèëàôè-ãàíóí ÿìðÿ ìöãòÿäèð îëñóí? Àéà, ùàíñû çÿððåéè-çèùÿéàòè-ÿðçè âÿ àáè, ùàíñû çÿððÿäÿí ýÿðÿê òÿìÿííà åòñèí êè, ìÿíè ñóäàí õàðèú éåð öçöíäÿ ùÿâà è÷èíäÿ ýÿçäèð? Àéà, ùàíñû çÿððÿ65

íèí áó òÿìÿííàíû áèòèðìÿéÿ ãöäðÿòè âàð? Áèçèì êöðÿìèçäÿ êè, ÿðçäèð, ãàíóí áóäóð êè, êöëëè-ÿúñàì, ýÿðÿê ìÿð’è éà ìÿùñóñ îëñóí, ÿýÿð ìÿëÿê âÿ úèí âÿ øåéòàí âÿ äèâ âÿ ïÿðè áèçèì êöðÿìèçèí ÿúñàìûíäàíäûðëàð, ýÿðÿê ìÿð’è âÿ éà ìÿùñóñ îëñóíëàð, ÿýÿð áàøãà êöðÿëÿðèí ÿúñàìûíäàíäûðëàð, áèçèì êöðÿìèçÿ íöçóë åäÿ áèëìÿçëÿð. Îíäàí þòðö êè, ùÿð êöðÿíèí ãöââåéè-ìèãíàòèñèééÿñè, éà ãöââåéè-úàçèáÿñè âàð êè, þç öñòöíäÿ îëàí ìþâúóäàòà ñàèð êöðÿëÿðÿ íöçóë âÿ öáóð åòìÿêäÿí ìàíåäèð. Àéà, ùàíñû çÿððÿ, ùàíñû çÿððÿäÿí ýÿðÿê èñòèä’à åòñèí êè, ôèëàí ìÿëÿêè ìÿíèì éàíûìà ýþíäÿð âÿ àéà, ùàíñû çÿððÿäèð êè, áó èñòèä’àíû èúàáÿò åòìÿéÿ ãàäèð îëñóí? Áó ãàèäåéè-åëìèééÿ ìóúèáèíúÿ êöëëè-õÿâàðèã-àäàò, éÿ’íè êöëëèõèëàôè-ãàíóí ÿìÿë ìèñëè-ìþ’úöçàò âÿ êÿøôöêÿðàìÿò âÿ úàäó âÿ ñåùð âÿ ðÿìë âÿ úÿôð âÿ êèìéà+ ìöìòÿíå’ îëóð âÿ êöëëè-ìÿëàèêÿ áèçèì êöðÿ__________ + Ã å é ä54: Äÿðàâèøè-ÿééàðïèøÿëÿðäÿí áÿ’çèñè íàãèñöë-ÿãë àäàìëàðû ÿíâà øþ’áÿäÿáàçëûã èëÿ – êè, áèð ôÿííäèð úöäàýàíÿ âÿ Ôèðÿíýèñòàíäà ôÿííè-ìàæè èñìè èëÿ ìÿøùóðäóð, – èíàíäûðûðëàð êè, êèìéàíûí äöíéàäà âöúóäó âàð âÿ èêñèð ìöìêöíàòäàí îëóá ôèëèççàòèêÿñèôÿíè ôèëèççàòè-íÿôèñÿéÿ ìöíãÿëèá åäèð âÿ þçëÿðèíèí êèçáëÿðèíèí èñáàòûíäà øþ’áÿäÿáàçëûãäàí ÿãäÿì áó äþðä ìèñðàû èìàìè-íèêóõèñàë ßëè èáí-ßáóòàëèáäÿí èôòèðà òÿðèãè èëÿ øàùèä ýÿòèðèðëÿð:

âÿ äåéèðëÿð êè, ùÿçðÿò êèìéàíû Ìöàâèéÿéÿ þéðÿòäè âÿ Ìöàâèéÿ áó åëìèí âàñèòÿñè èëÿ ÷îõ ãûçûë úÿì åòäè âÿ õàëãà âåðäè âÿ ìöëêö èìàìûí ÿëèíäÿí àëäû. Áè÷àðÿ õàëã âÿãòà êè, áó äþðä ìèñðàû âÿ èìàìûí àäûíû åøèäèð, òÿããöëñöç, áèøöóð øèêàð êèìè áèìöðöââÿò ñÿééàäëàðûí ôèðèá òîðóíà äöøöðëÿð âÿ êèìéàíûí âöúóäóíà å’òèãàä åäèá âÿ ÿééàðëàðûí øþ’áÿäÿáàçëûüûíû ìöøàùèäÿ åëÿéèá, öëóì âÿ ôöíóíäà áèìÿ’ðèôÿò îëäóãëàðû ö÷öí, îíëàðûí øþ’áÿäÿëÿðèíè åëìè-èêñèðèí âöúóäóíà ìöñáèò áèëèá áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, úèâÿ âàãèÿí áóòÿäÿ òèëàéè-õàëèñÿ ìöíãÿëèá îëäó âÿ àíëàéà áèëìèðëÿð, î úèâÿ êè, ÿééàð áóòÿéÿ òþêöá àòÿøèí öñòöíÿ ãîéìóøäó, ó÷äó âÿ î òèëà êè, áóòÿíèí èøèíäÿí ÷ûõûð, òèëàéè-õàëèñ âÿ ùÿãèãèäèð êè, ÿééàð øþ’áÿäÿ ôÿííèíèí èìäàäû èëÿ îíëàðûí ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà áóòÿéÿ ñàëìûøäû âÿ îëàð ýþðìÿìèøäèëÿð. Áó íþâ áàòèë å’òèãàäà ýþðÿ áè÷àðÿëÿð úàí âÿ ìàëëàðûíû î ýóíÿ øàðëàòàíëàðûí éîëóíäà íèñàð åäèá, õàíÿõÿðàá îëóá, àãèáÿò êÿìàëè-áÿäáÿõòëèêäÿ êèìéà äåéÿ-äåéÿ, ÿíãà àõòàðà-àõòàðà äöíéàäàí ýåäèðëÿð. Ýÿëÿê î äþðä ìèñðàíûí öñòöíÿ. ßýÿð áó ìèñðàëàð èìàìäàíäûð âÿ ÿýÿð èìàì êèìéàíû áèëèðäè, íèéÿ Ìöàâèéÿéÿ þéðÿòäè êè, îíà äöøìÿí îëóá õèëàôÿòè ÿëèíäÿí àëñûí? Ìöàâèéÿ èéèðìè èë õèëàôÿòäÿí ÿãäÿì56 Øàìàòäà êÿìàëè-èñòèãëàë èëÿ ùþêóìÿò åòìèøäè, ïóë éûüìûøäû. Áóíóí êèìéàéà íÿ äÿõëè âàð? ßýÿð áó åëìè áèëìÿê âàñèòÿñè èëÿ Ãÿðá âÿ Øÿðãÿ òÿìÿëëöê ìöìêöí èäè, ïÿñ èìàì íèéÿ ùÿòòà ßðÿðáèñòàíà äà ìàëèê îëà áèëìÿäè? Áàâöúóäè êè, àðçóñó ïÿéàñÿò òÿëÿáèíäÿ ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê åøãÿ îõøàéûðäû âÿ íèéÿ, ïóëó éîõ èäè êè, ÿ’âàí âÿ ÿíñàðûíà âåðÿéäè êè, îíäàí ðóýÿðäàí îëóá Ìöàâèéÿíèí éàíûíà öç ÷åâèðìÿéÿéäèëÿð?

66

ìèçäÿ âÿ êöëëè-ÿúèííÿ âÿ øÿéàòèí âÿ äèâ âÿ ïÿðè âÿ áóëàðûí ÿìñàëû, ìþâúóäàòè-õÿéàëè ýþðöíöð+. Ñàíèéÿí, áó áÿéàí îëóíàí ÿãèäÿíè ãîéóðóã êÿíàðà, ãàèë îëóðóã êè, áó àëÿì ìþâúóääóð âöúóäè-êöëëöí âàñèòÿñè èëÿ êè, ìÿíáÿ’äèð âÿ úÿìè ìþâúóäàò ùàìàí êöëëÿ íèñáÿò úöçâäöð; ìþâúöí íèñáÿòè äÿðéàéà îëàí êèìè, ùöáàáûí íèñáÿòè ñóéà îëàí êèìè. Âÿ úÿìè úöçâ àéðûëûáäûð ùàìàí êöëëäÿí âÿ âöúóäè-êöëë ÿñëäèð âÿ âöúóäè-úöçâ ôÿð’äèð. Áó ôÿð’ ýåíÿ ÿñëÿ ðöúó åäÿúÿêäèð, éÿ’íè äÿðéà òÿìÿââöú åäÿúÿê, ìþâú ãàëõàúàã, __________ Èìàì ìèëëÿòèí õåéèðõàùû âÿ ìöùèááè-áÿíè-íþâè-áÿøÿð èäè. Íåúÿ êè, êöëëè-àëÿìèéàíÿ ñàáèòäèð. ßýÿð êèìéàíûí âöúóäó âàð èäè âÿ èìàì îíó áèëèðäè âÿ òÿ’ëèìèíè úàèç ýþðöðäö, ýÿðÿê èäè âöçóù âÿ ñÿðàùÿò òþâðö èëÿ áÿéàí åäÿ èäè êè, ÿôðàäè-áÿøÿð îíäàí áÿùðÿâÿð îëàéäûëàð, íÿèíêè áèð íå÷ÿ ìöÿììàâàð ÿëôàç èëÿ õàëãû èøòèáàùà ñàëûá èíãèðàçèàëÿìÿäÿê áÿíè-íþâè-áÿøÿðèí õàíÿõàðàáëûüûíà áàèñ îëàéäû. Ìÿàçàëëàù êè, ßëè èáí-ßáóòàëèá áó ñèôÿòèí ñàùèáè îëà.

Ïÿñ äÿëèëè-ÿãëè èëÿ ìöáÿðùÿí îëóð êè, áó äþðä ìèñðà èìàìûí ãþâëö äåéèë, áèð ÿééàð, áó ÿëôàçû þç ìöääÿàñûíà ìöâàôèã áèð-áèðèíÿ áàüëàéûá èôòèðà éîëóíäàí èñíàäûíû èìàìà âåðèáäèð âÿ ìöðóðè-ÿééàìäà áó íàùÿã èñíàä èìàìûí àäûíà øþùðÿò òàïûá, ùÿòòà ìèñðàëàð îíóí äèâàíûíà äàõèë îëóáäóð58. + à å é ä59. [Ìÿëÿê áÿñèò âÿ ìöúÿððÿä áèð úþâùÿðäèð, äîíóç âÿ èò øÿêëèíäÿí áàøãà ùÿð úöð øÿêëÿ ýèðÿ áèëÿð. Úèí áÿñèò âÿ ìöúÿððÿä áèð úþâùÿðäèð, ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðÿ âÿ ùÿòòà äîíóç âÿ èò øÿêëèíÿ ýèðÿ áèëÿð (ÀÑ: Ãóðàíäà áó ñþçöí ãöââÿñèíäÿ áèð àéÿ âàð: Úÿáðàèë îíà îõøàð áÿøÿð øÿêëèíäÿ þçöíö òÿìñèë åòäè). Áèçèì ìÿíòèã àëèìëÿðèíèí áó ñþçöíöí ùå÷ áèð ìÿ’íàñû éîõäóð, îíóí òÿðúöìÿñè Éåð öçö äèëëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ àíëàøûëìûð. Éàëíûç ÿðÿá äèëè, áó êèìè úÿôÿíýèéàòûí èôàäÿñè ö÷öí øþâêÿòëè âÿ òÿìòÿðàãëû ñþçëÿð òàïûá îíëàðû íÿçÿðëÿðäÿ úèëâÿëÿíäèðìÿéÿ ãàáèëäèð. Ìöúÿððÿä âÿ áÿñèò úþâùÿð íÿäèð âÿ íÿ ìÿ’íàñû âàðäûð? Òóòàã êè, ìÿëÿê âÿ úèí ëÿòèô úþâùÿð, éÿ’íè ëÿòèô úèñìëÿðäèð. Áó ñóðÿòäÿ âöúóäëàðûíûí âàðëûüû àøêàðäûð âÿ úàíëû îëäóãëàðû àéäûíäûð. Úàíñûçëàðà äàõèë äåéèëäèðëÿð âÿ úàíëû îëäóãëàðû ö÷öí ùÿéàò òÿðêèáëÿðè îëìàëûäûð. Ìàäàì êè, ùÿéàò òÿðêèáëÿðè âàðäûð, ýþðöíìÿìÿëÿðè íåúÿ ìöìêöíäöð âÿ àéðû-àéðû øÿêèëëÿðÿ íåúÿ äöøÿ áèëÿðëÿð? Áàøãà øÿêëÿ ýèðìÿê íÿäèð? Ìÿýÿð îíëàð ìóì èäè êè, áÿ’çÿí äÿâÿ øÿêëè äöçÿëäèá âÿ áÿ’çÿí äÿ äÿâÿ øÿêëèíè ïîçàðàã þêöç âÿ éà ãîéóí øÿêëè ãàéûðìàã ìöìêöí îëñóí? Áèçèì ôèêðèìèçúÿ, áó êèìè ùîããàáàçëûã, õàëèãè êàèíàòûí þç ãàíóíóíäàí äà õàðèúäèð. Õàëèãè-êàèíàòûí þçö áåëÿ þç ãàíóíó õèëàôûíà îëàðàã, áèðèíúè øÿêëèíäÿí áèð äÿôÿ ïîçóëìóø îëàí ùÿéàò òÿðêèáèíè òÿêðàð ÿââÿëêè øÿêëÿ ýÿòèðìÿéÿ ãàäèð îëà áèëìÿç. Î ùàëäà íåúÿ îëóð êè, ìÿëÿê âÿ úèí áèð òÿðêèáäÿí, äÿâÿ âÿ àò ùÿéàòû òÿðêèáèíäÿ øÿêèëëÿíèá þç àðçûëàðû èëÿ èêèíúè òÿðêèáäÿí ÿââÿëêè òÿðêèáÿ ãàéûäà áèëèðëÿð? Õöëàñÿ, åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìÿí áó ñþçö àíëàìûðàì. Áÿëêÿ ñÿí àíëàéûðñàí? Ëàêèí çÿíí åòìèðÿì êè, ñÿí äÿ àíëàéà áèëÿñÿí. Áÿñ áèçèì ìþ’òÿáÿð êèòàáëàðûìûçûí ÷îõóíäà áèçÿ òÿñàäöô îëóíàí áó ñþç íÿäèð? Áÿñ íÿ ö÷öí áèçèì àëèìëÿð áó ñþçö ùÿð éåðäÿ éàçìûøëàð?

67

ýåíÿ ìþâú ïîçóëàúàã, äÿðéàéà ðèúó’ åäÿúÿê ñó ùÿðÿêÿò åäÿúÿê, ùöáàá ñàëàúàã, ùöáàá ãöááÿëÿíÿúÿê, ñîíðà ýåíÿ ïîçóëàúàã, ñóéà âàñèë îëàúàã:

âÿ ùÿãèãÿòäÿ êöëë âÿ úöçâ, áèð âöúóäè-âàùèääèð, çöùóð åäèáäèð ýåíÿ áèëà-èõòèéàð+ ëàòöùñà êÿñÿðàòäà âÿ ìöõòÿëèô ÿíâàäà âÿ ÿøêàëäà çèêð îëóíàí ãàèäÿ öçðÿ þç òÿùòè-ãÿâàíèíäÿ, éÿ’íè øöðóòóíäà.

65 *Áó ñóðÿòäÿ áèç ìöòòÿôèã îëóðóã âÿùäÿòè-âöúóäà ãàèë îëàíëàðûí áàøãà ýöðóùó èëÿ [Áðÿùìÿí âÿ]66 Øÿìñè-Òÿáðèçè êèìè, Ìîëëàéè-Ðóìè êèìè [âÿ Ñïèíîçàéè-éÿùóäè]67 âÿ ñàèð öðÿôà êèìè65*. Íåúÿ êè, ÌîëëàéèÐóìè äåéèáäèð:

__________ Úàâàáûíû ìÿí ñèçÿ äåéèì: ×öíêè èøèí áàøëàíüûúû ùÿð íþâ àâàìàëäàòìà âàñèòÿëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð. Áó ñþç äÿ î âàñèòÿëÿðäÿí áèðèäèð. Áó ñþçöí ìÿ’íàñû îëìàäûüûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàìàñû òÿÿúúöáëöäöð60. Áèçèì ïåéüÿìáÿðèí þçö äÿ òÿðáèéÿ ñÿâèééÿñèíúÿ ÿñðèíèí ÿðÿáëÿðèíäÿí áèðè èäè, þçö äÿ áàøãà ÿðÿáëÿð êèìè òÿáèÿò âÿ ôÿëñÿôÿ åëìëÿðèíäÿí õÿáÿðñèçäè âÿ îíóí þçö äÿ ìÿëÿê, úèí âÿ áöòöí õàðèãöëàäÿ øåéëÿðèí âàðëûüûíà öðÿêäÿí èíàíûá âÿ áåëÿ çÿíí åäèðäè êè, áöòöí äöíéàäà áó úöð øåéëÿðÿ å’òèãàä åòìÿéÿí ùå÷ áèð òàéôà òàïûëìàç âÿ áó å’òèãàä èëÿ, òàì áèð õàòèðúÿìëèêëÿ ßñùàáè-êÿùô íàüûëûíû âÿ Ùöäùöä âÿ Áöëãåéñ íàüûëûíû âÿ ×èí òàéôàñûíûí èìàí ýÿòèðìÿñè âÿ áó êèìè ÿôñàíÿëÿðè Ãóðàíäà õÿáÿð âåðèð âÿ ÿñëà ÿãëèíÿ ýÿëìèð êè, ãÿðèíÿëÿð âÿ ÿñðëÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà òÿáèÿò âÿ ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè äöíéàäà òàì áèð òÿðÿããè òàïàúàã âÿ îíëàðûí ãöäðÿòè èëÿ èíñàíëàð áåëÿ íàüûëëàðû ìÿ’íàñûç âÿ óøàãúàñûíà õÿáÿðëÿð êèìè ñàéàúàãëàð âÿ îíëàðà ýöëÿúÿêëÿð. ßýÿð îíëàðûí ìÿ’íàñûçëûüû áèçÿ ìÿ’ëóì îëäóüó êèìè ïåéüÿìáÿðèìèçÿ äÿ ìÿ’ëóì îëñàéäû, îíëàðû õÿáÿð âåðìÿéÿ ùå÷ âàõò úÿñàðÿò åòìÿç âÿ îíëàðû çèêð åòìÿêëÿ áèëÿ-áèëÿ âÿ àíëàéàðàã þçöíö ñîíðàäàí ýÿëÿíëÿð ö÷öí ýöëöíú ùàëà ñàëìàçäû. Õöëàñÿ, áèçèì ïåéüÿìáÿðèí å’òèãàäû áó èäè êè, ÿýÿð áó õöñóñäà ìöõàëèôëÿð òÿðÿôèíäÿí áèð øÿêê çàùèð îëñà, áó øÿêê ìÿëÿéèí, úèííèí âÿ õÿâàëèã-àäàòûí èìêàíû ùàããûíäà äåéèë, îíóí ñþçöíöí äîüðóëóüó ùàããûíäà çàùèð îëàúàãäûð. Áó ìÿ’íà îíà àñàí ýþðöíöð âÿ îíóí øÿ’íèíèí ÿêñèëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóðäó. ×öíêè ãàáàãêû ïåéüÿìáÿðëÿð äÿ áó êèìè ÿôñàíÿëÿðè õÿáÿð âåðìèøäèëÿð âÿ îíëàðûí õÿáÿðëÿðèíè þçëÿðè ö÷öí ñûõûëìàã âÿ øÿ’í ÿñêèêëèéè ñÿáÿáè ñàéìàìûøäûëàð. Áó õöñóñäà áèçèì ïåéüÿìáÿðèìèç äÿ þçöíäÿí ãàáàãêûëàðûí àðäûíúà ýåòìèøäèð]. + à å é ä. Áèëàèõòèéàð îëìàüûíû îíäàí ãèéàñ åäÿ áèëÿðñÿí êè, úÿíèí àíàíûí ðÿùìèíäÿ, ýþðöðñÿí ýàùè ýþçëÿðèíèíèí ãàïàüû þðòöëìöø âÿ éàïûøìûø âÿ ýàùè ìþâçÿè ìþ’òàäû ãàïàíìûø âÿ ýàùè èêè áàø áèð ãàðûíäà ìöòÿêÿââèí îëóð, éÿ’íè áèð ñÿáÿá âàãå îëóá îíóí

68

Ïÿñ áó úöçâëÿðèí êöëëäÿí çöùóðà ýÿëìÿéèíäÿ ýåíÿ ùàìàí ãàèäÿ âÿ ãàíóí âÿ øöðóò úàðèäèð êè, ÿââÿëêè ÿãèäÿäÿ çèêð îëóíäó âÿ áó çöùóðäà íÿ êöëëöí èõòèéàðû âàð, íÿ úöçâöí. Ïÿñ êöëë úöçâÿ, éÿ’íè þçö-þçöíÿ íåúÿ äåéÿ áèëÿð êè, ìÿíè òàíû: àéà, êöëëöí úöçâäÿí ôÿðãè íÿäèð? Áÿãåéð-ÿçèíêè î êöëëäöð âÿ áó úöçâäöð; áàø èëÿ ÿë êèìè? Àéà, êöëëöí úöçâÿ âÿ éà úöçâöí êöëëÿ íÿ òÿðúèùè âàð? Îíäàí þòðö êè, ùÿð èêèñè øåé’èâàùèääèð, êÿìàëè-ãöäðÿòäÿ, ìÿùç áöðóçè áàáûíäà ìöÿééÿí îëàí ãöââÿíèí âÿ øöðóò äàèðÿñèíäÿ. Àéà, úöçâ êöëëäÿí áèð øåé òÿìÿííà åòñÿ, êöëë íåúÿ éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿð? Àéà, êöëë úöçâäÿí áèð øåé õàùèø åòñÿ, úöçâ íåúÿ î õàùèøèí ÿíúàìûíû áàúàðûð? ×öíêè íÿ êöëëäÿ èõòèéàð âàð, íÿ úöçâäÿ. Àéà, êöëë úöçâÿ íåúÿ òÿêëèô åäÿ áèëÿð êè, ñÿí ìÿíÿ ñèòàéèø åëÿ? Àéà, áàø íåúÿ ÿëÿ äåéÿ áèëÿð êè, ñÿí ìÿíÿ èáàäÿò åëÿ, éÿ’íè øåé’èâàùèä þçö-þçöíÿ íåúÿ òÿêëèôè-èáàäÿò åäÿ áèëÿð? Ïÿñ ìóúèä âÿ ìþâúóä îëäó âöúóäè-âàùèä áèð ãöââåéè-ãàäèðÿ âÿ êàìèëÿ70 þç òÿùòè-ãÿâàíèíèíäÿ áèëàèõòèéàð. Áó ãàèäÿ èëÿ äÿõè õÿâàðèãè-àäàò âÿ ìþ’úöçàò *âÿ êÿøôöêÿðàìàò71 âÿ ñåùð âÿ úàäó âÿ ðÿìë âÿ úÿôð âÿ êèìéà âÿ ìÿëàèêÿ âÿ ÿúèííÿ âÿ øÿéàòèí âÿ äèâ âÿ ïÿðè âÿ áóëàðûí ÿìñàëû îëàí ìþâùóìè âöúóäëàð êè, ìöõàëèôè-ãàíóí õÿéàë îëóíóðëàð, ìöìêöíàòäàí äåéèëëÿð. Âÿùäÿòè-âöúóäà ãàèë îëàíëàðûí ÿêñÿðè áó ÿãèäÿäÿäèð. Áóäóð î êÿëìÿíèí ìÿ’íàñû êè, ùÿãã-òÿàëà ëàìÿêàíäûð, éÿ’íè øåé’è-âàùèä þç-þçöíÿ ìÿêàí âàãå îëà áèëìÿç72, áóäóð î àéÿíèí ìÿ’íàñû êè:

__________ òÿêÿââöíöíö ãàíóíè-ìÿ’ëóìäàí ìöíùÿðèô åäÿð. Áó ñóðÿòäÿ íÿ úÿíèíäÿ èõòèéàð âàð êè, áó ñÿáÿáè ðÿô åäÿ âÿ íÿ ãöââåéè-õàðèúåéè-ìþâùóìÿäÿ êè, àôÿðèíÿíäÿ ëÿãÿáè èëÿ ìÿøùóðäóð âÿ ùàáåëÿ ùÿçàð ýóíÿ äÿëèëè-ãàòå’ áó ìÿòëÿáèí èñáàòûíà ìþâúóääóð êè, îëàðû èðàä åòìÿê áó ìöõòÿñÿðÿ ñûüûøìàç.

Úÿáð èáàðÿòäèð âöúóäè-êöëëöí áèëàèõòèéàð îëìàüûíäàí þç áöðóçóíäà âÿ ÿýÿð áèð êÿñ úÿáðè áàøãà ìÿ’íàéà òÿ’áèð åòñÿ, àíëàìàéûáäûð.

Ùÿð àðèôè-ùÿãèãè ñóñÿíèí äèëèíè ôÿùì åäÿð âÿ áó ñóàëû îíäàí åäèá áó úàâàáû îíäàí åøèäÿð êè: ìÿíèì íÿ ýÿëìÿêäÿ èõòèéàðûì âàð èäè, íÿ ýåòìÿêäÿ. Ýÿëìÿéèìèí âÿ ýåòìÿéèìèí èëëÿòèíè ìÿíäÿí íèéÿ ñîðóøóðñàí, âÿãòè êè, ìÿí ùÿð èêè ùàëäà áèèõòèéàð èäèì64.

69

Áóäóð î ùÿäèñèí ìÿíàñû êè: 78

*Áóäóð ùÿäèñèíèí òþâúèùè, éÿ’íè íå÷ÿ úöçâäÿí èáàðÿò îëàí êöëëöí êè, øåé’è-âàùèääèð, áèð úöçâö ìÿ’äóì îëñàéäû, î áèðè úöçâëÿðè äÿõè ëàìÿùàëÿ ìÿ’äóì îëóðäó âÿ ùå÷ âöúóä îëìàçäû80. Áóäóð Ìÿíñóðóí ãþâëöíöí ìÿ’íàñû êè, ÿíÿëùÿãã81 äåäè, éÿ’íè áó òÿ’áèð èëÿ êè: ìÿí âÿ êöëë èáàðÿòäèð áèð ãöââÿ âÿ áèð âöúóäè-âàùèä âÿ êàìèë ñàùèáèãöäðÿòäÿí þç íÿôñèíäÿ; éÿ’íè êè, ãöäðÿò îíóí þç íÿôñèíäÿ ãÿâàíèíèìÿ’ëóìÿ èëÿ ëàçûì äöøöáäöð, íåúÿ êè, ùÿðàðÿò àòÿøèí âöúóäóíà ëàçûìäûð âÿ îíäàí ìöíôÿêê îëà áèëìÿç:

Àììà íÿ áó òÿ’áèð èëÿ êè, êöëë ìÿíäÿí ñÿâà îëóá, ìÿùÿ ùöëóë åäèáäèð âÿ éà êöëë ìÿíäÿí ñÿâà îëóá ìÿíèì èëÿ èòòèùàä ãÿáóë åäèáäèð.

[Ìîëëàéè-Ðóìèíèí áó èêè áåéòèíèí ìÿ’íàñû áóäóð:

__________

+

[Áó èìàìè-Ôÿçàëè, Íèçàìöëìöëê ìöàñèðè îëàí èìàìè-Ôÿçàëè äåéèë, áó Ëöòôÿëè áÿéèí “Àòÿøêÿäÿ”äÿ øàèðëÿð ñûðàñûíäà ñÿôÿâèééÿ ïàäèøàùëàðûíûí ùÿìÿñðè îëàðàã ãåéä åòäèéè èìàìè-Üÿçàëèäèð]88.

70

Éÿ’íè Ìóñà âÿ Ôèð’îí èêèñè äÿ, Ìÿùÿììÿä âÿ ßáóúÿùë èêèñè äÿ áèð âàðëûã èäèëÿð. Åëÿ êè, þç ÿñëëÿðèíäÿí àéðûëûá òÿÿééöí àëÿìèíÿ ýÿëäèëÿð, áèð-áèðè èëÿ âóðóøäóëàð. Î çàìàí êè, þç ÿñëëÿðèíÿ ãàéûòäûëàð, ýåíÿ äÿ ÿââÿëäÿ îëäóãëàðû êèìè âàùèä âöúóä îëäóëàð]85. Áóäóð ôÿíàíûí ìÿ’íàñû êè, úöçâ âÿãòà êè, þçëöéöíö

90

*Áó ÿãèäåéè-ñàíèéÿ âÿ ÿãèäåéè-óëà ùÿð èêèñè, ùÿãèãÿòäÿ å’òèãàäèâàùèääèð, àììà öðÿôàíûí [âÿ ùöêÿìàíûí]91 èñòèëàùû îëàðû áèð íþâ èë áèðáèðèíäÿí ìöòÿôàò ýþñòÿðèð90*. Ñàëèñÿí, áó ÿãèäÿíè äÿ ãîéàðûã êÿíàðà, ðöúó åäÿðèê ìöòÿøÿððèëÿðèí ÿãèäÿñèíÿ âÿ äåéÿðèê êè: áó àëÿì ìþâúóääóð âÿ ùàäèñäèð; áóíóí áèð ìóúèäè âàð êè, î, ãÿäèìäèð âÿ ìþâúóäàòäàí ãåéðäèð. Î ìóúèä ìÿð’è äåéèë âÿ ãàäèðè-ìóõòàðäûð áó àëÿìè þç ãöäðÿòè èëÿ éîõäàí âàð åäèáäèð, èõòèéàðû âàð ýåíÿ áó àëÿìè éîõ åòñèí+. Áó ñóðÿòäÿ áèç áó ìóúèäè-þçöìöç êèìè ôÿðç åäÿðèê, áèð âöúóäèñàùèáè-ãÿðÿç âÿ ñàùèáè-ìåùð âÿ êèí, áèð ùöááè-úàùà âÿ øþùðÿòÿ òàëèá, áèð ìöíòÿãèì êè, áèçè éàðàòìàãäàí ãÿðÿçè, þçöíö øþùðÿòÿ âåðìÿê èìèø.

Âÿ ãÿðÿçè áó èìèø êè, áèç îíà ñèòàéèø åäÿê. __________ + [Ã å é ä: “Ìÿí áóðàäà ãÿñäÿí èðàä òóòìàéûá ñöêóò åòäèì; ÷öíêè éîõëóã âàðëûã ö÷öí ìàääÿ îëà áèëìÿç. Éîõëóãäàí äà ùå÷ áèð øåé âöúóäà ýÿòèðìÿê îëìàç]92.

71

Âÿ áèçèì ñèòàéèøèìèçäÿí ëÿççÿò àïàðàúàã. Âÿãòà êè, áèç ñèòàéèø èëÿ îíóí ëÿççÿòèíÿ áàèñ îëàúàüûã, áèçäÿí õîøíóä îëàúàã, î äà áèçÿ ÿúð âåðÿúÿê, áèçè áåùèøòÿ àïàðàúàã96 âÿ ÿýÿð îíóí ñèòàéèøèíÿ èãäàì åòìÿñÿê âÿ ÿýÿð îíà øÿðèê ãÿðàð âåðñÿê, áèçÿ àúûüû òóòàúàã, áèçäÿí çÿùëÿñè ýåäÿúÿê, çóðíà ÷àëäûðàúàã, ãèéàìÿò áÿðïà åäÿúÿê, ùÿøð ãàéûðàúàã, ãàïàí-òÿðÿçè ãóðäóðàúàã, áèçäÿí ùåñàá ÷ÿêÿúÿê, ïöëè-ñèðàò àñàúàã, áèçè ðèñìàíáàçëûüà ìÿúáóð åäÿúÿê, úÿùÿííÿìÿ òþêÿúÿê âÿ ìöõÿëëÿä ÿçàáäà ñàõëàéàúàã, áèçäÿí èíòèãàì ÷ÿêÿúÿê, äèíúÿëÿúÿê. Ñîíðà?97... Íåúÿ ñîíðà?.. Ñîíðà áèëìèðèê íÿ îëàúàã. Åëÿ áóðàòàí áèëèðèê. Ïÿñ íèéÿ áóðàòàí áèëèðñèíèç? Áóíäàí ñîíðàíû áèëìèðñèíèç? Ïÿñ áó ìÿ’ðÿêÿíèí àõûðû ùàðà ìöíúÿð îëàúàã? Íÿ áèëÿê ùàðà ìöíúÿð îëàúàã, àõûðû åëÿ áó èäè98. Ïÿñ î ìóúèä ÿýÿð ñÿíäÿí ãåéðäèð, ýÿðÿê ùÿð ìàääÿäÿ ñÿíäÿí ãåéð îëñóí, âÿãòà êè, ñÿí îíó âöúóääà þçöíäÿí ñÿâà áèëèðñÿí, þç âöúóäóí ìöãòÿçèééàòûíäà íèéÿ îíó þçöíÿ ìöñàâè åäèðñÿí? Âÿãòà êè, ñÿí îíóí çàòûíû þç çàòûíäàí úöäà ôÿðç åäèðñÿí, þç ñèôàòûí èñíàäûíû íåúÿ îíà âåðÿ áèëÿðñÿí? Ùàíñû äÿëèëè-ÿãëèäÿí áó õöñóñäà ñÿíÿ éÿãèí ùàñèë îëóð? ×öíêè ìóúèä ñÿíäÿí ãåéðäèð, ñÿí îíó ùÿðýèç äÿðê åäÿ áèëìÿçñÿí. Ïÿñ ñÿíèí éîëóí éîõäóð êè, þçöíäÿ îëàí ÿüðàçûí âÿ õÿñàèñèí íèñáÿòèíè îíà âåðÿ áèëÿñÿí âÿ ùÿðýèç ñÿíèí ùàããûí éîõäóð äåéÿñÿí êè: î ìóúèä ôèëàí âÿ ôèëàí ñèôàò èëÿ ìþâñóôäóð; ÷öíêè ñÿí àíúàã î ñèôàòëàðû áèëèðñÿí êè, þç âöúóäóíäà îëàðû ýþðöðñÿí.

Áó ñóðÿòäÿ äåéÿ áèëìÿçñÿí êè, î ìóúèä ÿðÿáäÿí, éà èáðàíèäÿí, éà ñèðéàíèäÿí, éà òöðêäÿí, éà ôèðÿíýäÿí áèðèñèíè áÿðýöçèäÿ åäèáäèð êè, áó áÿðýöçèäÿ ùÿð íåúÿ ÷àëñà, ñÿí åëÿ îéíàéàñàí. Îíäàí þòðö êè, áó íþâ õàùèø ñÿíèí þç âöúóäóíäàíäûð. Áó íþâ õàùèøè ñÿí íÿ äÿëèë èëÿ ìóúèäÿ èñíàä âÿ èñáàò åäÿ áèëÿðñÿí? ßýÿð âàãå’äÿ ìöúèäèí çàòû, ìþâúóäóí çàòûíäàí ãåéðäèð âÿ ÿýÿð âàãå’äÿ áó ÿãèäÿ ñÿùèùäèð, ýåíÿ ñÿíèí ùàããûí éîõäóð êè, î ìóúèäè þçöíÿ òàáå åäèá, ùÿð íÿ áóéóðñàí, î ôÿðìàíáÿðäàð îëñóí. Ìÿñÿëÿí, õàùèø åäÿñÿí êè, ãÿìÿðè øÿãã åòñèí, åäÿ âÿ õàùèø åäÿñÿí áèëàãàíóí þëöíö äèðè åòñèí, åäÿ âÿ õàùèø åäÿñÿí êè, ìÿíÿ ìèí èë þìð 72

âåðñèí, âåðÿ âÿ ÿýÿð ñÿí õàùèø åòìÿìèø, ìóúèä þç ìåéëè èëÿ ñÿíè áÿðäàøò åäÿ âÿ áó íþâ õàðèãè-àäÿò èøëÿðè ñÿíäÿí áöðóçÿ ýÿòèðÿ, áóíóí ôàéäàñû î ìóúèäÿ íÿäèð? ßýÿð äåéÿñÿí ôàéäàñû âàð, ïÿñ î ìóúèä äÿ ôàéäàòÿëÿá îëäó âÿ ñàùèáè-ãÿðÿç îëäó. Áó ñèôàò ýåíÿ ñÿíèí þç ñèôàòûíäûð. Áó ÿãèäåéè-ñàëèñÿäÿ ñÿíèí ùå÷ ÿëàúûí éîõäóð100, áÿãåéð-ÿçèí êè, òÿùÿééöð âÿ ñöêóò àëÿìèíäÿ äóðóá äåéÿñÿí êè, áèëìèðÿì. Âÿ úÿôÿíýèéàò áàôòÿ åòìÿéÿ èãäàì åëÿìÿéÿñÿí âÿ úÿôÿíý èääàëàð åòìÿéÿñÿí âÿ ÿýÿð äåéÿñÿí êè, ìóúèäÿ ãÿðÿç èñíàäûíû âåðìÿéèí íÿ ìöíàôàòû âàð. Âÿãòà êè, ìóúèäè úàèëè-ìóõòàð áèëäèí, àëÿìèí õèëãÿòè àøêàðà îíóí ãÿðÿçèíÿ äÿëàëÿò åòìÿçìè? Äåéÿðÿì êè: ìóúèä ñàùèáè-ãÿðÿçäèð âÿ ñàùèáèèðàäÿäèð. Áóíóí íÿ åéèáè âàð? Áó ñóðÿòäÿ ÿäàëÿòè ýÿðÿê ìóúèääÿí úÿëá åäÿê. Àéà, ìóúèäèí ÿäàëÿòèíÿ øàéèñòÿäèðìè êè, ßìðè ïåéüÿìáÿð åòñèí, ìÿíè îíà öììÿò âÿ Çåéäè èìàì åòñèí, ìÿíè îíà áÿíäåéè-çÿëèë âÿ ßìðèí âÿ Çåéäèí õèëãÿòèíäÿí ÿãäÿì íÿ ôÿçèëÿòè âàð èäè êè, ìÿíÿ ìöðÿúúåù îëàëàð? Àéà, ìóúèäèí ÿäàëÿòèíÿ ëàéèãäèðìè ýöíäÿ áåø-îí éîë ÿðèíìÿçÿðèíìÿç Úÿáðàèëèíè îíóí-áóíóí éàíûíà ÷àïäûðñûí, ìÿíèì éàíûìà ùå÷ áèð éîë äà ýþíäÿðìÿñèí âÿ èìàìû àíàíûí ïÿùëóñóíäàí äîüóçäóðñóí, ìÿíè ôÿðúèíäÿí – áó êÿñèô âÿ ìóðäàð ìÿíôÿçäÿí âÿ áèðèñèíè ãîéóí éàðàòñûí, áèðèñèíè ãóðä, áèðèñèíè ãûðãîâóë éàðàòñûí, áèðèñèíè èòè úÿíýàëëû ãûçûëãóø? [Îíäàí áþéöêëöê âÿ úÿëàëû àòìàëûéûã. Ñàüëàì ÿãë èúàçÿ âåðÿð êè, øöóðëó áèð àäàì àëÿìè éàðàäàíû áèçèì ïåéüÿìáÿðèí Ãóðàíäà âÿñô åòäèéè ãÿðÿçëÿðÿ øàìèë áèëñèí? Ìÿñÿëÿí: “ßáè-Ëÿùÿáèí ÿëëÿðè øèë îëñóí”. Ïÿù-ïÿù... Àëëàùûìûçà áàõ, “ßáè-Ëÿùÿáèí ÿëëÿðè øèë îëñóí”, áàõ ýþð áèçèì Àëëàù äóë àðâàäëàð êèìè ßáè-Ëÿùÿáÿ íåúÿ ãàðãûø ýþíäÿðèð, ÷öíêè îíóí ÿãë âÿ ùóøó âàð, àíëàéûð êè, ãàðäàøû îüëó àâàì àëäàòìàã äÿñòýàùû äöçÿëòìÿê èñòÿéèð âÿ þç íÿôñèíèí áó ôàíè äöíéàäà áåø ýöíëöê ùÿççè ö÷öí ìèí-ìèíëÿðúÿ àäàìëàðû þëöìÿ âåðìÿê âÿ Àñèéàíûí áÿéÿíèëìèø ñÿëòÿíÿòëÿðèíè ìÿùâ åòìÿê âÿ øÿðàôÿòëè íÿñèëëÿðè êîðëàìàã âÿ Àñèéà òàéôàëàðûíû úÿùàëÿò âÿ áÿäáÿõòëèê äÿðéàñûíà ãÿðã åòìÿê èñòÿéèð. Àç-÷îõ áèð äöøöíúÿñè îëàí àäàì “Òÿááÿò” ñóðÿñèíèí äÿëàëÿò åòäèéè áåëÿ ÷èðêèí âÿ ëÿéàãÿòñèç ãÿðÿç ñàùèáè Àëëàùû áöòöí öëâè âÿ ñöôëè àëÿìëÿðèí éàðàäûúûñû ñàéà áèëÿðìè? ßýÿð ùÿãèãÿòäÿ áèç òÿê áèð õÿëãåäÿíèí âÿ ìèñèëñèç áèð éàðàäûúûíûí âàðëûüûíà ãàèë îëñàã, î õÿëãåäÿí âÿ éàðàäûúû øÿêñèç âÿ øöáùÿñèç áèçèì ïåéüÿìáÿðèí Ãóðàíäà áèçÿ ýþñòÿðäèéè Àëëàù äåéèëäèð.

73

Áó ñóðÿ Ìÿêêÿäÿ íàçèë îëìóøäóð. Ïåéüÿìáÿðèìèç Ìÿêêÿäÿ îëäóüó âàõò ùÿëÿ êþìÿê÷èñè, òÿðÿôäàðû âÿ ýöúö éîõ èäè. Î çàìàí áèçèì Àëëàù éàëíûç îíóí äöøìÿíëÿðèíè ãàðãûø åòìÿê èëÿ êèôàéÿòëÿíìèøäèð. Ïåéüÿìáÿðèìèç Ìÿäèíÿéÿ êþ÷äöêäÿí ñîíðà, áàøûíà áèð ÷îõ òÿðÿôäàð âÿ êþìÿê÷èëÿð éûüûøäûãäàí ñîíðà âÿ èøèíäÿ èðÿëèëÿìÿ ýþðöíÿðÿê þçö äÿ ãöäðÿò âÿ äþâëÿò ñàùèáè îëäóãäàí ñîíðà âÿçèééÿòèíè äÿéèøäè. ßäàëÿò âÿ èíñàôû òàìàìèëÿ êÿíàðà ãîéäó, ãàí òþêìÿéÿ, ðÿùìñèçëèéÿ áàøëàäû, “Ìöøðèêëÿðè þëäöðöí!” àéÿñèíè ýþíäÿðäè. Õÿíäÿê äàâàñûíäàí ñîíðà þç Úÿáðàèëè âàñèòÿñè èëÿ ïåéüÿìáÿðÿ áÿíè-Ãóðåéøÿ ãÿáèëÿñèíè ìöùàñèðÿ åòìÿéè ÿìð åòäè. Ïåéüÿìáÿð îíëàðûí öçÿðèíÿ ùöúóì åòäè, ãàëàëàðûíû òóòäó âÿ ìàëëàðûíà ñàùèá îëäó, îíëàðûí àðâàä-óøàãëàðûíû ÿñèð åòäè. Êèøèëÿðèí áîéóíëàðûíû âóðäóðäó101. Áó ìàúÿðà èëÿ áèç êàèíàòûí Àëëàùûíû íåúÿ ÿäàëÿòëè ñàéà áèëÿðèê? Îíó íåúÿ àë÷àã ÿõëàã âÿ ãÿðÿç ñàùèáè êèìè òàíûìàéàã? Âÿ îíà íåúÿ ÿçÿìÿò, úÿëàë, ìöðöââÿò âÿ ìåùðèáàíëûã ñàùèáè, ðÿùìÿò âÿ åùñàí ÷åøìÿñè äåéÿê? Áó íåúÿ Àëëàùäûð? Áó øèääÿòëÿ þëöìÿ âåðäèéè áÿíäÿëÿð îíóí ìÿõëóãó äåéèëìè? Õöëàñÿ...]102. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ýöí êèìè ýþðöðÿì, äåéèðñÿí êè: ùèêìÿòäÿí ñóàë éîõäóð. Áóíóí ìÿ’íàñû áó äåéèëìè êè, èðàäàòûí úàâàáûíû áèëìèðñÿí? ×öíêè áóíó áèëìèðñÿí, éàõøû äåéèëìè, ùàìûñûíûí ÿäÿìè-åëìèíÿ èãðàð åäÿñÿí âÿ ìàùàë èääèàëàðäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí âÿ ìóúèäèí ãàíóíè-õèëãÿòèíÿ äÿõë âÿ òÿñÿððöô åòìÿéÿñÿí âÿ ñÿôèùàíÿ âÿ ïèñ å’òèãàä èëÿ äåìÿéÿñÿí êè, ìóúèäÿ ëàçûìäûð áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðñèí, ìÿõëóãóíó ùèäàéÿòÿ äÿëàëÿò åòäèðñèí? Õåéð, ìóúèäÿ ùå÷ ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìÿê ëàçûì äåéèë, ñÿí áèëìèðñÿí ùèäàéÿò âÿ çÿëàëÿò, ùàãïÿðÿñòëèê âÿ áöòïÿðÿñòëèê îíóí ö÷öí ÿëÿññÿâèééÿäèð. Ìöðóðè-äöùóð èëÿ Éåíýè Äöíéà ñóéóí î òàéûíäà ãàëìûøäû âÿ êöðóð-êöðóð õàëãû, ñÿíèí êèìè áÿøÿð íþâèíäÿí ìåøÿëÿðäÿ âÿùøè ùåéâàíëàð êèìè ÷ûë âÿ ÷ûëïàã ýÿçèðäè; ùå÷ ìóúèäèí ýÿðÿéèíÿ äåéèë èäè êè, áóíëàðà áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðñèí, àõûð êè, áó éàõûí çàìàíëàðäà Õðèñòîôîð Êîëóìá ýåòäè, Éåíýè Äöíéàíû òàïäû âÿ òÿñÿððöô åòäè, èíäè Éåíýè Äöíéàíûí õàëãû öëóìäà âÿ ñÿíàéåäÿ êþùíÿ äöíéàíûí õàëãûíà òÿôÿââöã éåòèðèáëÿð. ßýÿð ñÿí, åé Úÿëàëöääþâëÿ, àãèë îëñàí, äåéÿðñÿí êè, ìóúèä, ßìð âÿ Çåéäèí õàùèøè èëÿ ãàíóíè-õèëãÿòèíÿ òÿüéèð âåðìÿç. Ýþç õàëã åäèð, íöòôÿ ðÿùìäÿ ìöí’ÿãèä îëàí çàìàíäà, ãàíóíè-õèëãÿò áóäóð; âÿãòà êè, òèôë äîüóëäó, áþéöê îëäó, îíóí ýþçöíö ùÿäÿãÿñèíäÿí ÷ûõàðäûëàð, 74

ìóúèä ßìð âÿ Çåéäèí õàùèøè èëÿ ùàìàí ÷ûõìûø ýþçö ùÿäÿãÿñèíÿ íÿñá åäèá, ÿââÿëêè ýþç ùàëÿòèíÿ ñàëìàç. ×öíêè ãàíóíè-õèëãÿòÿ ìöõàëèôäèð. Ùàìàí ýþç ïîçóëäó, ýÿðÿê þçýÿ ãàíóíóí øÿðòèíèí òÿùòèíÿ äàõèë îëñóí, ÷öðöìÿê ãàíóíóíóí âÿ øÿðòèíèí òÿùòèíÿ âÿ ñîíðà òîðïàã îëñóí âÿ áèð àéðû íþâ’ÿ èñòèùàëÿ òàïñûí âÿ ÿýÿð ìóúèä ßìð âÿ Çåéäèí õàùèøè èëÿ áèð áåëÿ ãàíóíè-õèëãÿòÿ ìöõàëèô ÿìÿëÿ èãäèì åòñÿ, îíóí ÿçÿìÿò âÿ úÿëàëûíà ðÿõíÿ éåòèøÿð âÿ úÿìè ãÿâàíèíè-õèëãÿòèíÿ òÿçÿëçöë ÷àòàð âÿ ùàáåëÿ ÿýÿð áèð øÿõñèí áàøû êÿñèëÿ, ùàìàí êÿñèê áàøû ìóúèä ßìð âÿ Çåéäèí õàùèøè èëÿ áÿäÿíÿ ìöòòÿñèë åäèá, ìÿãòóë îëàí øÿõñè òÿçÿäÿí äèðè åòìÿç. Ïÿñ áó ñóðÿòäÿ Òåùðàí ðóçíàìÿñèíäÿ éàçìà âÿ þçöíö òÿáë âÿ íÿããàðÿ èëÿ êöëëè-ìèëÿëè-úàùàí è÷èíäÿ ðöñâàé åòìÿ êè, Ùèíäèñòàíäà áèð áöòïÿðÿñò àðâàäûí ìÿãòóë ÿðèíè èìàì áåèçíèëëàù äèðè åòäè; ÷öíêè èìàìû ôÿðéàäûíà ÷àüûðìûøäû âÿ øèÿ ìÿçùÿáèíè ãÿáóë åòìèøäè âÿ äåìÿ êè, ìóúèä ßìðèí õàùèøè èëÿ îíó ìÿñàôÿòè-ùÿâàäàí ôþâãè-ÿôëàêÿ ñöóä åòäèðäè. Îíäàí þòðö êè, ÿðçèí ãöââåéè-ìèãíàòèñèééÿñè, éà ãöââåéè-úàçèáÿñè ßìðè ùÿâà ìÿñàôÿòèíäÿí ôþâãè-ìÿãàìÿ ÷ûõìàüà ãîéìàç âÿ ßìð, ùÿâà ìÿñàôÿñèíäÿí ôþâãè-ìÿãàìäà òÿíÿôôöñ åäÿ áèëìÿç; çèðà êè, õèëàôè-ãàíóíè-õèëãÿòäèð. ßýÿð ìóúèä þç ãöäðÿòè èëÿ áèð íþâ õèëàôè-ãàíóíó ðÿâà ýþðñÿ, ýÿðÿê ÿðçèí ãöââåéè-ìèãíàòèñèééÿñèíè, éà ãöââåéè-úàçèáÿñèíè ñÿëá åòñèí âÿ ßìðÿ ùÿâàäàí ôþâã ìÿãàìäà òÿíÿôôöñ åòìÿéÿ ãöäðÿò âåðñèí. Áó ñóðÿòäÿ àëÿì ôÿíàéà ýåäÿð, ãàíóíè-õèëãÿò áèëìÿððÿ ïîçóëàð, íÿ áèëèì êè, íÿ îëàð. Ïÿñ äåìÿ êè, ôèëàí ßìð, ôèëàí õàðèãè-àäÿòè âÿ ôèëàí ìþ’úöçö, éÿ’íè ôèëàí ãàíóíè-õèëãÿòÿ ìöõàëèô ÿìÿëè ìöúðà åòäè; çèðà êè, ìàùàëäûð âÿ ÿýÿð èíäè áèð ßìð áó ÿìðèí èìêàíûíû ïåéüÿìáÿðëèê, éà èìàìëûã èñìè èëÿ èääèà åòñÿ, áàâÿð åòìÿ. ßâàìôÿðèáëèê âÿ øàðëàòàíëûã ïÿñòàùûñûäûð. *Áÿãåéð-ÿç-ïåéüÿìáÿðàíè-öëöëÿçì âÿ ñàùèá-êèòàá ðöñöë âÿ ñàùèá-ãàíóí ðöñöë, áèçèì ïåéüÿìáÿð êèìè âÿ ñàèð ïåéüÿìáÿðëÿð êèìè êè, ÿñðèí òÿãàçàñûíà ýþðÿ àâàìûí ñöêóòó âÿ òÿõâèôè âÿ òÿòìèè ö÷öí íà÷àð áåùèøò âÿ úÿùÿííÿì õÿéàë åäèá âÿ’äÿ åëÿéèáëÿð âÿ ìþ’úöçàòû ìöìêöíàòäàí ýþñòÿðèáëÿð êè, áóíóí çèìíèíäÿ õàëãûí ùöñíè-ùàëû ö÷öí áèð ïàðÿ ãÿâàíèí ãîéìàüà âÿñèëÿéàá îëñóíëàð. Èíäè ÿñðèí åëÿ òÿãàçàñû éîõäóð. Èíäè ïåéüÿìáÿðëÿðèí âöúóäó ëàçûì äåéèë103. Èíäè åëì ëàçûìäûð âÿ ñèâèëèçàñéîí ëàçûìäûð âÿ éÿãèí áèë êè, ïó÷ å’òèãàäàò öñòöíäÿ áàüëàíàí ìÿçùÿá å’òèáàðëû áèð øåé äåéèë. ßðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñèíäÿí ñîíðà Èðàíäà ìÿçàùèáè-ìöõòÿëèôÿ ïåéäà îëóáäóð. Èðàí ÿùëè âàõò áèð ìÿçùÿáÿ äöøöáëÿð. Àéà, îëàð äåéèë èäè êè, 75

ìöääÿòè-ìÿäèä ìÿíà-áèðäÿ ùÿçðÿò ßëèéÿ ñÿáá åäÿðäèëÿð? Àéà, îëàð äåéèë èäè êè, áèð ìöääÿò ùÿíÿôè ìÿçùÿá, áèð ìöääÿò øàôåè ìÿçùÿá, áèð ìöääÿò èñìàèëè ìÿçùÿá îëäóëàð? Àéà, îëàð äåéèë èäè êè, øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíèíèí ðÿùíóìàëûüû èëÿ ÿëèàëëàùû ìÿçùÿáèíÿ ãÿðèá âÿ øèðêÿ øÿáèù áèð ìÿçùÿá òóòäóëàð? Àéà, îëàð äåéèë èäè êè, áó éàõûí çàìàíäà áåëÿ àõíàøäûëàð êè, àç ãàëäû êöëëÿí áàáè âÿ òÿíàñöõè ìÿçùÿá îëàëàð âÿ ÿãë âÿ ùèêìÿò öçðÿ áèíà òóòìàéàí ÿãèäÿíèí íÿ å’òèáàðû âàð âÿ îíóí ñÿáàòûíà íÿ å’òèìàä áàüëàìàã îëóð? Äèíè-èñëàìûí äàâàìû î ñóðÿòäÿ ìöìêöíäöð êè, øöóð èëÿ âÿ ìÿ’ðèôÿò èëÿ äèíèí êöíùöíö àíëàéûá, ñîíðà ìèëëÿò ñàèð ìèëÿëäÿí èìòèéàç òàïìàã ö÷öí ìöñÿëìàíëûãäà áàãè ãàëàñàí âÿ îíóí ÿ’ìàëè-õÿôèééÿñèíÿ âÿ ðöñóìè-çàùèðèééÿñèíÿ âÿ îíóí ùÿããöííàñ õöñóñóíäà îëàí ÿùêàìûíà áÿãåéðÿç ãÿòëè-íöôóñ âÿ ãÿò’è-ÿ’çà âÿ áÿãåéðÿç áÿ’çè òÿçéèä âÿ òÿüéèð êè, î ÿùêàìäà ëàçûìäûð, òàáå îëóá áèëêöëëèééÿ òÿêàëèôè-øàããÿñèíäÿí êè, ùöãóãóëëàù àäëàíûð, þçöíö àçàä åäÿñÿí. Íåúÿ êè, Èíýèëèñ âÿ Éåíýè Äöíéà âÿ ñàèð áèð ïàðà Ôèðÿíýèñòàí òÿâàèôè ïðîòåñòàíòäûðëàð+. Éÿ’íè çàùèðÿí ìÿñèùè ìÿçùÿáäèðëÿð, áàòèíÿí ÿãëÿ òàáåäèðëÿð âÿ íåúÿ êè, Ùÿñÿí èáí-Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä Èñìàèëè êè, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ëÿãÿáè èëÿ ìÿøùóðäóð+ – âÿãòà êè, ìÿáàäèéè-ðöøäÿ éåòèøäè, ùÿâÿñè-òÿÿëëöìèöëóì âÿ ÿãàâèëè-ùöêÿìà åäèá ìÿñàèëè-ÿãëè âÿ íÿãëèäÿ áèð àëèìè-ìöòÿáÿùùèð âÿ ôàçèëè-ñÿðàìÿä îëäó âÿ þç ìÿ’ëóìàòûíû ãÿëÿìÿ ýÿòèðèá òÿâàáåëÿðèíÿ õàòèðíèøàí åëÿäè. [Âÿ Èñëàìäà ïðîòåñòàíòèçì ìÿçùÿáèíè èúàä åòäè]105. ×öí àòàñû Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä áÿüàéÿò àìè âÿ áèåëì èäè, îüëóíóí å’òèãàäàòûíäàí âÿùøÿò åäèá õàëãû úÿì åëÿäè âÿ îüëóíóí ÿãàèäèíÿ èíêàð åëÿäè. __________ + Ï ð î ò å ñ ò à í ò è ç ì – èáàðÿòäèð î ìÿçùÿáäÿí êè, îíäàí êöëëÿí ùöãóãóëëàù âÿ òÿêàëèôè-èáàäÿòóëëàù õÿëãäÿí ñàãèò îëóá àíúàã ùöãóãöííàñ áàãè ãàëà; áó íþâ ìÿçùÿáèí èáòèäàè-èúàäè èñëàì ìèëëÿòèíäÿ âàãå îëäó, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì Èñìàèëèíèí åùòèìàìû èëÿ.

Âÿ ÿâàõèðäÿ Éåâðîïà ìèëëÿòëÿðèíäÿí äÿõè áèð íå÷ÿ áó ãàèäÿéÿ âÿ áó ìÿçùÿáÿ ïåéðþâ îëäóëàð. + Ã å é ä: Áó ëÿãÿá èëÿ ìöëÿããÿá îëìàüûíûí âÿúùè áóäóð êè, Ùÿñÿí èáí-Ìÿùÿììÿä Ùÿñÿí Ñÿááàù èëÿ ùÿìíàì èäè. Èñìàèëèééÿ Ùÿñÿí Ñÿááàùû êè, Èðàíäà îíëàðûí ìÿçùÿáèíèí ìöÿññèñèäèð, þçëÿðèíèí èìàìû ñàéûðäûëàð âÿ ñàüëûüûíäà îíà “Ìþâëàíà âÿ Ñÿééèäÿíà!” õèòàá åäèðäèëÿð âÿ âÿôàòûíäàí ñîíðà ùÿð âàõò êè, îíóí àäû çèêð îëóðäó, òÿ’çèì éîëóíäàí îíà ñàëàì ýþíäÿðÿðäèëÿð104.

76

106

*ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí àòàñûíûí îüëóíäàí èíúèìÿê ñÿáÿáèíè áåëÿ ðÿâàéÿò åäèðëÿð: Íÿúìÿääèí Ðóäáàðè Èñìàèëèééÿ öëÿìàñûíäàí áèð ôàçèëèìöìòàç âÿ ßëÿìþâòäÿ ñàêèí îëóá òÿäðèñÿ ìÿøüóë èäè. Áèð ýöí ßëàÇèêðèùèññÿëàì èòòèôàã éîëóíäàí îíóí äÿðñ ìÿúëèñèíÿ ýÿëèá ýþðäö êè, áó àéÿíè òÿôñèð åäèð:

Òÿôñèðèí èòìàìûíäàí ñîíðà Íÿúìÿääèí þç øàýèðäëÿðèíÿ ðöúó åäèá äåäè êè: áó ýöçàðèø äÿëàëÿò åäèð áèçèì ïåéüÿìáÿðëÿðèìèçèí êÿìàë òÿãÿððöáöíÿ áàðè-òÿàëàíûí ùöçóðóíäà âÿ áèçÿ áó ñÿàäÿòè-öçìàíûí øöêðö êè, îíóí öììÿòèíäÿí ìÿùñóáóã âàúèáäèð.

ßëà-Çèêðèùèññÿëàì î ìÿúëèñäÿ ùå÷ áèð ñþç äàíûøìàäû. Ñàáàùû ýöí áó òÿôñèëè áèð âÿðÿãÿéÿ éàçûá Íÿúìÿääèíèí éàíûíà ýþíäÿðäè. “Ìþâëàíà! Äöíÿí ìÿí ñèçèí äÿðñ ìÿúëèñèíèçäÿ ùàçûð îëóá, î àéåéè-êÿðèìÿíèí òÿôñèðèíè êè, åäèðäèíèç, ÿââÿëèíäÿí àõûðûíàäÿê ñèìà’ åòäèì. Áèð ïàðà øöáùÿëÿð êè, ùàìàí àéÿíèí òÿôñèðèíäÿí ìÿíÿ ùàñèë îëóáäóð âÿ áèð ýóíÿ äÿüäÿüÿ êè, áó êåéôèééÿòäÿí õàòèðèìÿ ýÿëèáäèð, ñèçÿ éàçûá ìÿ’ëóì åäèðÿì. Ìÿíèì õÿéàëûìäà Àëëàùûí úÿëàë âÿ úÿáÿðóòóíäàí ÷îõ óçàã ýþðöíöð êè, þç Úÿáðàèëèíè ïåéüÿìáÿðèíèí éàíûíà ýþíäÿðÿ âÿ òÿ’êèä åäÿ êè, î, ùþêìÿí Çåéäèí þâðÿòèíè àëñûí, ìÿùç äÿô’è-øÿùâÿòè-íÿôñàíèééÿäÿí þòðö. Áàâöúóäè êè, áè÷àðÿ ïåéüÿìáÿð áèð ïàðà ìöëàùèçàòà ýþðÿ îíó àëìàãäà ñÿëàù ýþðìöðäö. Íåúÿ êè, áó ýöíÿäÿê áó ýöçàðèøèí òÿ’íÿñèíäÿí àçàä îëìàéûáäûð âÿ þçö Çåéäÿ äåéèðäè êè: 77

Ìÿýÿð ïåéüÿìáÿðèí èéèðìè èêè íÿôÿð þâðÿòè âÿ úàðèéÿñè îíà êèôàéÿò åòìèðäè âÿ ëàçûì èäè êè, Çåéäèí þâðÿòèíäÿí äÿõè òÿìÿòòþ’ òàïñûí? Ìÿýÿð Àëëàùëûãäà áàøãà èøëÿð éîõ èäè âÿ ëàìÿùàëÿ áó ýóíÿ ëÿüâèééàòà äÿõè ìöëòÿôèò îëìàã ëàçûì èäè? Áÿðôÿðç êè, Çåéä ãîðõóäàí éà èðàäÿòäÿí âÿ éà ìàë òÿìÿèíäÿí þç þâðÿòèíÿ òÿëàã âåðèá îíó àëìàüûíû ùÿçðÿòè-ðÿñóëà òÿêëèô åòäè. Ùàðàäàí ìÿ’ëóìäóð êè, þâðÿòè Çåéíÿá ïåéüÿìáÿðèí çåâúèééÿòèíÿ ðàçû èäè? Òÿëàãäà þâðÿòèí ðèçàñû øÿðò äåéèë, àõèð íèêàùäà ìÿíêóùÿíèí ðèçàñû øÿðòäèð. Ñèçèí Àëëàùûíûíç ùà÷àí âÿ êèìèí òÿâÿññöòö èëÿ Çåéíÿáäÿí èñòèðçà ùàñèë åòäè êè, îíó ýþéäÿ ïåéüÿìáÿðÿ òÿçâèú åäèð? Áÿëêÿ Çåéíÿá êè, úàâàí þâðÿò èäè, ðàçû äåéèë èäè êè, ãîúà êèøèéÿ âÿ èéèðìè èêè íÿôÿð þâðÿò âÿ úàðèéÿ ñàùèáèíÿ ìÿíêóùÿ îëñóí? [“Ñèéÿðöííÿáè”äÿ àøêàð éàçûëûáäûð êè, Çåéíÿá Çåéääÿí áîøàíäûãäàí ñîíðà ùÿçðÿòè-ðÿñóëà ýåòìÿéÿ ÿââÿë ùå÷ âÿúù èëÿ ðàçûëûã âåðìèðäè. Ñîíðà åëÿ êè, àéÿñè íàçèë îëäó, òÿñëèì îëäó. Ìÿ’ëóìäóð êè, Çåéíÿáèí òÿñëèì îëìàãäàí áàøãà ÷àðÿñè éîõ èäè]111. Áèç ýþðöðöê êè, ðöòáåéè-íöáöââÿò ðÿøê âÿ ùÿñÿäè þâðÿòëÿðèí òÿáèÿòèíäÿí ðÿô åäÿ áèëìèð. Ùÿð ýöí Àéèøÿ âÿ ïåéüÿìáÿðèí ñàèð þâðÿòëÿðè áèð-áèðèíÿ ðÿøê âÿ ùÿñÿä åòìÿê ñÿáÿáè èëÿ íÿ ìÿðàðÿòëÿð ùÿçðÿòè-ðÿñóëà éåòèðèðäèëÿð; ùÿòòà îëàð áèð äÿôÿ ïåéüÿìáÿðèí àçàðûíäà åëÿ èôðàò åòäèëÿð êè, ùÿçðÿòè-ðÿñóë áèð àé ñÿðàñÿð îíëàðûí ùàìûñûíû òÿðê åäèá, îëàðëà ìöëàãàò åòìÿäè, éÿ’íè Ìàðèéåéè-Ãèáòèééÿíèí íàüûëûíäà êè, ïåéüÿìáÿð Þìÿðèí ãûçû Ùÿôÿñÿíèí øèääÿòè-ãåéçèíè ñûíäûðìàã ö÷öí íà÷àð áó úàðèéÿíè þçöíÿ ùàðàì åëÿìèøäè. Ñîíðà ýåíÿ Úÿáðàèë àéàüû àðàéà ýÿëäè:

àéÿñèíè ýÿòèðäè âÿ Ìàðèéÿíè ýåíÿ ïåéüÿìáÿðÿ ùàëàë åòäè. Õöëàñÿ, ùÿçðÿòè-ðÿñóëóí þâðÿòëÿðè ìöòòÿñèë èôñàä åäèðäèëÿð âÿ íàëàéèã ùÿðÿêÿòëÿðè èëÿ ïåéüÿìáÿðèí õàòèðèíè ñûíäûðûðäûëàð. Ìÿñÿëÿí: Àéèøÿ ýÿðäÿíáÿíäèíè èòèðìÿê êèìè âÿ áó áÿùàíÿ èëÿ áèð ýåúÿ áèð úàâàí ÿðÿá èëÿ, Ñÿôâàí àäëû, ñÿùðàäà ãàëìàã êèìè âÿ áó ìèñèëëè çàäëàð êèìè âÿ ñèçèí Àëëàùûíûçû ìÿúáóð åäèðäèëÿð êè, îíëàðûí èôñàäûíûí èñëàùû ö÷öí ìöêÿððÿð Úÿáðàèëèíè Ìÿäèíÿéÿ ìÿ’ìóð åòñèí âÿ àéàò ýþíäÿðñèí. Áè÷àðÿ Úÿáðàèëèí ãîë-ãàíàäû áó ñÿëèòÿëÿðèí íàìÿãáóë ùÿðÿêÿòëÿðè ñÿáÿáè èëÿ íöçóë âÿ öðóúóí êÿñðÿòèíäÿí ñûíûá òþêöëìöøäö. Çÿðèôëÿð äîüðó äåìèøëÿð: ùÿð êèì ïåéüÿìáÿð 78

îëñà, þâðÿòè ëàìÿùàëÿ ýÿðÿê ñÿëèòÿ, éà àñèéÿ îëñóí. Íåúÿ êè, Àäÿìèí âÿ Íóùóí âÿ Ëóòóí âÿ Èáðàùèìèí âÿ Ìóñàíûí þâðÿòëÿðè èäèëÿð. Çåéíÿá áó ìàúÿðàíûí ùàìûñûíû ýþðöðäö âÿ åøèäèðäè. Áèøöáùÿ òÿáèÿòè-áÿøÿðèééÿòèí ìöãòÿçàñûíúà ðèçàñû éîõ èäè êè, úàâàí ÿðäÿí óçàã îëóá ãîúà êèøèéÿ ìÿíêóùÿ îëñóí âÿ þçöíö ïåéüÿìáÿðèí þâðÿòëÿðèíèí î ýóíÿ àúû çèíäÿíýàíëûãëàðûíà ìöáòÿëà åòñèí. Àììà ñèçèí Àëëàùûíûç îíóí ðèçàñûíà ÿñëà ìöãÿééÿä îëìàéûá, ýþéäÿ îíó ùÿçðÿòè-ðÿñóëà òÿçâèú åäèð âÿ Úÿáðàèëèíè ýþíäÿðèá ïåéüÿìáÿðè áó òÿçâèúäÿí õÿáÿðäàð åëÿéèð. Áÿëè, áèð ñóðÿòäÿ êè, áèç î ãÿäÿð êþâäÿíèê êè, ùÿð ýóíÿ ëÿüâèééàòû ÿãëèí ìèçàíûíäà ÷ÿêìÿìèø ìöùÿññÿíàòäàí ñàíûðûã âÿ òÿôÿêêöðñöç îëàðà å’òèãàä åäèðèê, ñèçèí Àëëàùûíûçûí ùÿããè âàð êè, ùÿð íÿ êþíëö èñòÿñÿ äåñèí âÿ åòñèí. Ìþâëàíà! Ìÿýÿð ùÿëÿ âàõò îëìóéóáäóð êè, ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàíûá áèëÿñèíèç êè, ÿýÿð êàèíàòäà áèð Àëëàù âàð èñÿ, áèøÿê áó Àëëàù äåéèë êè, áèð íÿôÿð Ìÿùÿììÿä àäëû ÿðÿá ö÷öí îüðàøëûã ìÿíñÿáèíè ãÿáóë åäèá îíà áóéóðà êè, õàëãäàí ãîðõìà, àë Çåéäèí þâðÿòèíè âÿ òàï îíäàí òÿìÿòòþ’ ìÿí äàëûíäà äóðìóøàì, ùÿð êÿñèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðÿì âÿ ùÿð êÿñèí úàâàáûíû âåðÿðÿì. Áó íþâ ÿãèäÿ áöòïÿðÿñòëèêäÿí áÿäòÿðäèð. Êàèíàòûí ìóúèäè áó ýóíÿ èñíàäëàðäàí ìöáÿððàäûð âÿ áó ýóíÿ èñíàäëàðû îíà âåðìÿê êöôðèìÿùçäèð. Î Àëëàù êè, ñèç äåéèðñèíèç, ñèçèí õÿéàëûíûçûí ìÿñíóè âÿ ìÿçíóíè Àëëàùäûð:

ìÿçìóíó áó åéáè þðòìÿê ö÷öí íÿ áþéöê äÿëèëäèð. ßýÿð ìþ’ìèíàí þç îüóëõàíäÿëÿðèíèí þâðÿòëÿðèíè àëìàñàëàð, íÿ ôÿñàä ìöòÿñÿââèðäèð? Áÿëêÿ ëàéèã áóäóð êè, àëìàñûíëàð. Ìÿýÿð îíëàðäàí þòðö áàøãà þâðÿòëÿð òàïûëìàéàúàãäûð? Êèìäèð êè, þç îüóëõàíäÿñèíèí þâðÿòèíè àëìàüà ìþùòàú îëñóí? ßýÿð âàãå’äÿ ìÿíçóð áó èäè êè, ìþ’ìèíëÿð îüóëõàíäÿëÿðèíèí þâðÿòëÿðèíè áîøàíàíäàí ñîíðà àëà áèëñèíëÿð, áèð àéÿ íàçèë îëóðäó, áó èúàçÿíè èôàäÿ åäèðäè. Äÿõè íÿ ëàçûì îëìóøäó êè, ïåéüÿìáÿð áó êåéôèééÿòè ÿìÿëè èëÿ äÿõè çöùóðà ýÿòèðñèí âÿ þçöíö ìÿëàìÿò îõóíà íèøàíÿ åòñèí? Øÿê éîõäóð êè, ïåéüÿìáÿð øÿùâÿò ðÿô îëàíäàí ñîíðà ïåøèìàí äÿõè îëóáäóð; ÷öíêè áó âàãèÿäÿí ñîíðà ùÿð òÿðÿôäÿí õàëã îíóí òÿ’íÿñèíÿ äèë à÷äûëàð âÿ ìöðèäëÿðèí ÷îõóíóí å’òèãàäûíà îíóí íöáöââÿòè ñèäãèíäÿ 79

øöáùÿ äöøäö âÿ ìöíàôèãëÿð îíóí èíêàðûíäà úöð’ÿòëè îëäóëàð âÿ îíó: àéÿñèíè íàçèë åòìÿéÿ ìÿúáóð åëÿäèëÿð. Ñèçèí Àëëàùûíûç îíà òÿ’íÿ åäèð êè, íèéÿ õàëãäàí ãîðõóðñàí? Î, ìÿýÿð õàëãäàí ãîðõóðäó? Õàëã êè, îíó áó ÿìÿë ñÿáÿáèíÿ þëäöðìÿê èñòÿìèðäè. Î, ðöñâàëûãäàí ãîðõóðäó êè, âàãå’ îëäó. Ñèçèí Àëëàùûíûç ýÿðÿê èäè îíó ðöñâàëûãäàí ñàõëàéàéäû. Àììà áàúàðìàäû. Ìöíàôèãëÿð ùÿð íÿ äåìÿëè èäèëÿð, äåäèëÿð âÿ ðöñâàëûã áó ýöíÿäÿê äèëëÿðäÿ âÿ òàðèõëÿðäÿ áàãè ãàëûáäûð ùàñèë íÿ îëäó? ßúÿáðàã áóäóð êè, àéàòè-ìÿçêóðÿ ñèçèí Àëëàùûíûçû áèð òþâð õÿéàëäà ìöúÿññÿì åäèð êè, ýóéà ïåéüÿìáÿðèí þâðÿòëÿðÿ ìöãàðèáÿò åòìÿéèíäÿí îíóí ö÷öí áèð ùÿçç âÿ ëÿççÿò ùàñèëäèð. Ìÿñÿëÿí: Àéèøÿíèí117 èôê íàüûëûíäà ïåéüÿìáÿð îíó àòàñûíûí åâèíÿ ýþíäÿðèð âÿ îíóí ìöëàãàòûíäàí þçöíö êÿíàð òóòóð; ñèçèí Àëëàùûíûç äèëòÿíý îëóð: îí èêè àéÿ ïåéäÿðïåé Àéèøÿíèí ïàêëûüûíà íàçèë åäèð118 êè, ïåéüÿìáÿð ýåíÿ îíó åâèíÿ ýÿòèðñèí âÿ îíà éàâûãëûã åòñèí âÿ èôê äåéÿíëÿðÿ ÿçàá âÿ’äÿ åäèð. Áó áè÷àðÿëÿðèí íÿ òÿãñèðè âàð èäè êè, áèð úàâàí þâðÿò áèð ýåúÿ áèð úàâàí îüëàíëà ñÿùðàäà ãàëà, ÿëáÿòòÿ ùÿð êÿñ áÿä ýöìàíà äöøÿð. Îëàð êè, àëèìöë-ãåéá äåéèë èäèëÿð! Éàëãûç ñèçèí Àëëàùûíûç áó ýöìàíû åòìèð. Ýóéà þç Úÿáðàèë âÿ Ìèêàèëèíè Àéèøÿéÿ âÿ Ñÿôâàíÿ+ ýþçÿò÷è ãîéìóøäó êè, áèð-áèðëÿðèíÿ éàâûãëûã åòìÿñèíëÿð? Íàäöðöñòëöê Àéèøÿíèí þçöíäÿäèð, íÿ ö÷öí ãÿçàéèùàúÿòäÿí þòðö î ãÿäÿð ëÿøêÿðýàùäàí óçàã ýåäèðäè êè, ùå÷ êÿñ îíäàí õÿáÿðäàð îëìàñûí, íÿ ö÷öí ýÿðäÿíáÿíäèíè àõòàðìàüà éàëãûç ãàéûäûðäû âÿ ùå÷ êÿñÿ äåìèðäè êè, îíóí êÿúàâÿñèíè ãàéûäàíàäÿê ÿéëÿñèíëÿð? Áàâöúóäè êè, íèäàéè-ðÿùèë âåðèëìèøäè âÿ ëÿøêÿð êþ÷ìÿê ùàëûíäà èäè. Áóíäàí ÿëàâÿ, Àéèøÿ éàëàí äåéèð êè, îíóí áîéóíáàüû áîéíóíäàí à÷ûëûá äöøìöøäö âÿ î áèëìÿìèøäè, ñîíðà îíó àõòàðìàüà ãàéûòìûøäû. Ùå÷ àëÿìäÿ áèð þâðÿò òàïûëàð êè, îíóí áèð éåêÿ ýÿðäÿíáÿíäè îéàãëûã âÿ ùóøéàðëûã ùàëûíäà áîéíóíäàí à÷ûëûá ýþçöíöí áÿðàáÿðèíÿ äöøÿ âÿ î åùñàñ åëÿìÿéÿ? ßýÿð öçöê âÿ ýöøâàðÿ îëñàéäû, ýåíÿ áèð åùòèìàë ýåäÿðäè. Áó áÿùàíÿíè Àéèøÿ ýöçàðèø âàãå îëàíäàí ñîíðà õÿéàë åäèáäèð âÿ áèð äÿ íÿ ö÷öí Ñÿôâàí éàëãûç ëÿøêÿðèí ÿãÿáèíäÿ ãàëìûøäû êè, îíóí öñòöíÿ ÷àòûð âÿ îíó äÿâÿñèíÿ ìèíäèðèð. Íÿ ìÿñëÿùÿò ö÷öí Ñÿôâàí éàëãûç ëÿøêÿðèí ñàãÿñèíÿ ìÿ’ìóð èäè120. Áó ãÿðàèíëÿðèí ùàìûñû àøêàðà áèð ãÿðÿçÿ äÿëàëÿò åäèð. Àäàì íåúÿ áó êåéôèééàòäàí øöáùÿéÿ äöøìÿñèí? Âÿ ÿýÿð áó âàãèÿäÿ ìöãòÿçàéè__________ + [Òàðèõè-Òÿáÿðèäÿ éàçûëûáäûð êè, Ñÿôâàí ÷îõ ýþçÿë, êþíöëàëàí, õîøãàìÿò ýÿíú èäè]119.

80

áÿøÿðèééÿò èëÿ áèð ÿìÿëè-íàìÿøðó’ Àéèøÿäÿí áàø âåðèáäèð, ùàããû âàð, òÿãñèð îíóí àòàñûíäàäûð êè, úàâàí ãûçûíû ãîúà êèøèéÿ âÿ áèð èëõû þâðÿò ñàùèáèíÿ âåðìèøäè êè, ùÿð àéäà áèð äÿôÿäÿí çèéàäÿ Àéèøÿéÿ ñþùáÿò íþâáÿòè éåòèøìÿçäè âÿ áó òÿðÿôäÿí ßðÿáèñòàíûí àá-ùàâàñû äÿõè î èãëèìèí çöêóð âÿ öíàñûíäà øèääÿòëÿ ùÿâÿñè-úèìàà ìöùÿééèúäèð. [Àéèøÿíèí áó íàëàéèã ùÿðÿêÿòèíäÿí ìåéäàíà ýÿëÿí âÿçèééÿò îíà ñÿáÿá îëäó êè, ïåéüÿìáÿð îíà îëàí ùÿäñèç ìÿùÿááÿòè âÿ ðÿãèáëÿð ãàðøûñûíäà ãûñãàíúëûüû øèääÿòèíäÿí ùèúàá àéÿñèíè íàçèë åòäè: “Ìþ’ìèíëÿðÿ ñþéëÿ êè, ýþçëÿðèíè ùàðàì øåéëÿðäÿí ÷åâèðñèíëÿð âÿ òÿíàñöë àëÿòëÿðèíè ñàõëàñûíëàð; áó îíëàð ö÷öí ÿí éàõøû øåéäèð; Àëëàù îíëàðûí ýþðäöêëÿðè èøäÿí õÿáÿðäàðäûð. Âÿ ìþ’ìèí ãàäûíëàðà ñþéëÿ êè, ýþçëÿðèíè ùàðàì øåéëÿðÿ áàõìàãäàí ÷åâèðñèíëÿð âÿ ôÿðúëÿðèíè ñàõëàñûíëàð; ýþðöíìÿñè úàéèç îëàí áÿçÿêëÿðäÿí áàøãà, äàõèëè áÿçÿêëÿðèíè þçýÿ êèøèëÿðÿ ýþñòÿðìÿñèíëÿð. Âÿ ýåéäèêëÿðè êþéíÿêëÿðèí éàõàëàðû éàõà âÿ ñèíÿëÿðèíè þðòñöí. Âÿ þç áÿçÿêëÿðèíè àíúàã ÿðëÿðèíÿ, àòàëàðûíà, ãàéíàòàëàðûíà, îüëàíëàðûíà, ãàðäàøëàðûíà, þýåé îüëàíëàðûíà, ãàðäàøû îüëàíëàðûíà, áàúûñû îüëàíëàðûíà âÿ ñàéûëàíëàðûí àðâàäëàðûíà, þç êÿíèç âÿ ãóëëàðûíà âÿ þç åâëÿðèíäÿ ãóëëóã åäÿí ãîúà êèøèëÿðÿ, êèøèëèêäÿí ìÿùðóì îëàí øÿõñëÿðÿ âÿ ùÿääè-áóëóüà ÷àòìàìûø óøàãëàðà ýþñòÿðÿ áèëÿðëÿð. Éîë ýåäÿíäÿ àéàã áÿçÿêëÿðèíèí ñÿñèíè þçýÿñèíÿ åøèòäèðìÿìÿê ö÷öí àéàãëàðûíû éåðÿ áÿðê âóðìàñûíëàð. Åé ìþ’ìèíëÿð, ùàìûíûç Àëëàùûí ãàáàüûíäà òþâáÿ åäèí! Áó òþâáÿ èëÿ íÿúàò òàïìàüà öìèä áÿñëÿéÿ áèëÿðñèíèç!”. Âÿ áÿøÿð íþâöíöí éàðûñûíû òÿøêèë åäÿí ãàäûí òàéôàñûíû ÿñðëÿð óçóíó äàèìè ùÿáñÿ ñàëäû. Éàëíûç Àéèøÿ Ñÿôâàí èëÿ åøãáàçëûã åòìèðäè. Ïåéüÿìáÿðèí áàøãà àçéàøëû àðâàäëàðû äà, îíóí ãîúàëûüûíà ýþðÿ ýÿíú ñÿùàáÿëÿðÿ íàç ñàòûðäûëàð êè, î þëäöêäÿí ñîíðà îëàðëà åâëÿíìÿéÿ ùÿâÿñêàð îëñóíëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Òÿëùÿ äÿôÿëÿðëÿ äèëèíÿ ýÿòèðÿðäè êè, áó ãîúà íÿ âàõò þëÿúÿêäèð êè, áèç îíóí àðâàäëàðûíû àëàã, ãóúàãëàéàã âÿ îíëàðûí õàëõàëëàðûíû þç ãàðøûìûçäà ñÿñëÿíäèðÿê?! ×öí ïåéüÿìáÿðèí àðâàäëàðû ýÿíú ñÿùàáÿëÿðèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿðêÿí, êþíöë îâëàìàã ìÿãñÿäè èëÿ äàèìà àéàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ âóðóá, þç õàëõàëëàðûíû ñÿñëÿíäèðÿðäèëÿð, áó ùÿðÿêÿò äÿ ùèúàá àéÿñèíäÿêè áó íå÷ÿ ñþç èëÿ îëàðà ãÿäÿüÿí îëóíäó: “Éîë ýåäÿíäÿ õàëõàëëàðûíûí ñÿñèíè þçýÿñèíÿ åøèòäèðìÿìÿê ö÷öí, àéàãëàðûíû éåðÿ áÿðê âóðìàñûíëàð”. Òÿëùÿíèí ÿäÿáñèç ñþçëÿðè, ïåéüÿìáÿðèí ãóëàüûíà ÷àòûíúà þç öðÿéèíäÿ äåäè: “Êþïÿê îüëó, ìÿí áèð òÿäáèð åäèì êè, ñÿí ãÿòèééÿí þç ÷èðêèí 81

àðçûíà ÷àòìàéàñàí”. ßââÿëúÿ, ñèçèí Àëëàùäàí áó àéÿíèí íàçèë îëìàñûíû òÿëÿá åòäè: “Ïåéüÿìáÿð ìþ’ìèíëÿðÿ þç íÿôñëÿðèíäÿí èðÿëèäèð âÿ îíóí ãàäûíëàðû ìþ’ìèíëÿðèí àíàëàðûäûðëàð”. Þç àðâàäëàðûíû ìþ’ìèíëÿðÿ àíà îëàðàã ãÿëÿìÿ âåðìÿêäÿí ìÿãñÿäè áóäóð êè, âÿôàòûíäàí ñîíðà îëàð áó àíàëàðû èëÿ åâëÿíìÿê èñòÿìÿñèíëÿð. Ñîíðà ÿðÿáëÿð, áó àðâàäëàðûí îëàðà ìÿúàçè àíà îëäóüóíó àíëàäàí áó ñþç èëÿ îëàðëà åâëÿíìÿéèí ùàðàì îëäóüóíó àíëàìàéàúàãëàðûíû ýþðäö, ñèçèí Àëëàùûíûçäàí î þëÿíäÿí ñîíðà àðâàäëàðû èëÿ åâëÿíìÿéè ìþ’ìèíëÿðÿ àéäûíúàñûíà ùàðàì åäÿí áàøãà àéÿíèí íàçèë îëìàñûíû õàùèø åòäè. Ùÿð õöñóñäà îíóí ÿìð âÿ íÿùéèíÿ ñþçñöç âÿ å’òèðàçñûç òàáå îëàí Àëëàùûíûç áó áàøãà àéÿíè íàçèë åòäè: “Àëëàùûí ïåéüÿìáÿðèíè èíúèòìÿéÿ ùàããûíûç îëìàäûüû êèìè, þçöíäÿí ñîíðà äà àðâàäëàðûíû àëìàüà ãÿòèééÿí èõòèéàðûíûç éîõäóð, áó èêè øåé Àëëàùûí éàíûíäà áþéöê áèð ýöíàùäûð”. Áó àéÿ íàçèë îëàíäàí ñîíðà Òÿëùÿ âÿ áàøãà ñÿùàáÿëÿðèí òÿìÿ’ äèøëÿðè ïåéüÿìáÿðäÿí ñîíðà îíóí àðâàäëàðûíûí âèñàëûíäàí êÿñèëäè. Èø áóðàñûíäà èäè êè, ïåéüÿìáÿð ãîúà îëäóüóíäàí àçéàøëû àðâàäëàðû îíäàí íèôðÿò åäèðäèëÿð; íåúÿ êè, ôèãù êèòàáëàðûíäà Ìöñòÿèçÿ ëÿãÿáè èëÿ ìÿøùóð îëàí ßñìà áèíòè-Íå’ìàí þç ðàçûëûüû èëÿ äåéèë, ãîùóìëàðûíûí àðçóñó èëÿ ïåéüÿìáÿðÿ íèêàùëàíäû âÿ ïåéüÿìáÿð, çèôàô ýåúÿñè îíóí éàòàãõàíàñûíà ãÿäÿì ãîéóá îíà éàõûíëûã åòìÿê èñòÿäè, ãûç ïåéüÿìáÿðè ýþðìÿêäÿí î ãÿäÿð ãîðõóá ùöðêäö êè, áàüûðäû: “Ñÿíäÿí Àëëàùà ïÿíàù àïàðûðàì, åé ãîúà! Ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Íÿ ö÷öí ìÿíèì ðàçûëûüûì îëìàäàí ìÿíè èñòÿäèí? Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê âÿ ìÿíè àçàä åò êè, ìÿíäÿ ñÿíè ýþðìÿéÿ òàãÿò éîõäóð. Âÿ ãÿòèééÿí ñÿíÿ òÿñëèì îëìàéàúàüàì”. Ïåéüÿìáÿð ìÿúáóðÿí îíóí âöñàëûíäàí öìèäèíè êÿñäè: “Åé ïîçüóí, þç úàìààòûíà òÿðÿô ãàéûò!” – äåäè. ßñìà î ñààò ïåéüÿìáÿðèí åâèíäÿí ÷ûõàðàã àòàñû åâèíÿ ýåòäè âÿ õÿáÿð âåðäè êè, ïåéüÿìáÿð þçö ìÿíè ãÿáóë åòìÿéèá, ýåðè ýþíäÿðäè. Ñîíðà ïåéüÿìáÿð òÿëàüûíû âåðäè. Ïåéüÿìáÿðèí áàøãà àðâàäëàðû ßñìàíûí õîøáÿõòëèéèíÿ ùÿñÿä àïàðûðäûëàð. ×öíêè îëàð äà îíóí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðìàã àðçûñûíäà èäèëÿð. Îíà ýþðÿ êè, áóíëàð þç èõòèéàðëàðû èëÿ ïåéüÿìáÿðÿ àðâàä îëìàìûøäûëàð, îëàðäàí áÿ’çèëÿðè úàðèéÿ èäè, áÿ’çèëÿðèíè äÿ ïåéüÿìáÿð éàçûã êàôèðëÿðèí ÿëèíäÿí, þç ÿðëÿðèíèí éàíûíäàí ãàïûá þçöíÿ àðâàä åòìèøäè. Çåéäèí àðâàäûíû éàíûíäàí ãîïàðäûüû êèìè, Çåéä äÿ ÷àðÿñèçëèêäÿí àðâàäûíû îíà òÿñëèì åòìèøäè. ×öíêè î áèëèðäè êè, àðâàäûíäàí ÿë ÷ÿêìÿñÿ, Äàâóäóí Åâðèéàíûí áàøûíà ýÿòèðäèéè èøè ïåéüÿìáÿð äÿ îíóí áàøûíà ýÿòèðÿúÿêäèð.

82

Ïåéüÿìáÿðèí áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿ îëàí áè÷àðÿ àðâàäëàðû Àéèøÿ êèìè èôôÿò äàèðÿñèíäÿ àéàãëàðûíû ÿéðè ãîéóá, ùÿðèôëÿðèí ãàðøûñûíäà èøâÿ ñàòûá, þç ýÿëÿúÿê ýöíëÿðè ö÷öí þçëÿðèíÿ àøíà âÿ ñåâýèëè àõòàðûðäûëàðñà, ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëö äåéèëäèð. Ïåéüÿìáÿð ÷îõ âàõò êàôèðëÿðèí ìàëëàðûíû ÷àëûá-÷àïìàã ö÷öí ìöùàðèáÿëÿðÿ ýåäÿðäè âÿ îíëàðû Ìÿäèíÿäÿ ãîéàðäû. Êèì áèëèð êè, ïåéüÿìáÿð îëìàäûãäà, îëàð òîõóíóëìàìûø ãàëûðäûëàð? Õöñóñè èëÿ ïåéüÿìáÿð þìðöíöí ñîíëàðûíäà úèìàäàí î ãÿäÿð àúèç ãàëìûøäû êè, Úÿáðàèëÿ þç àúèçëèéèíäÿí øèêàéÿò åòìèøäè. Áóíó Íèçàìöëìöëêöí ìöàñèðè îëàí Èìàìè-Üÿçàëè “ßùéàöë-öëóì” àäëû êèòàáûíäà éàçìûøäûð. Ýÿëÿí áÿ’çè õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ ðÿñóëóëëàù äåìèø: “Ìÿí Úÿáðàèëÿ úèìàà îëàí çÿèôëèéèìäÿí øèêàéÿò åòäèì, î ìÿíÿ ùàëâà éåìÿéè ýþñòÿðäè”. Îíóí úèìàäàí áåëÿ àúèç ãàëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ, òÿáèÿòèí òÿëÿáè öçðÿ àçéàøëû àðâàäëàðû ýÿíúëÿðëÿ ýþðöøìÿéÿ òàëèá îëóðäó. *ßýÿð ïåéüÿìáÿð îëàðäàí õàòèðúÿì èäè, ôèêðè äàòûíûã äåéèëäèñÿ, ãàäûíëàðûí èøèíè íÿ ö÷öí áó äÿðÿúÿäÿ áÿðê òóòìóø âÿ ÿí áþéöê èíñàíëûã ùöãóãó îëàí àçàäëûüû îëàðäàí òàìàìèëÿ àëìûøäûð121]122...

123 *Áèð äÿõè ïåéüÿìáÿð Çåéäèí òÿêëèôèíè ãÿáóë åòìèð âÿ îíà äåéèð êè, 124 Ñèçèí Àëëàùûíûç õèøìíàê îëóá, ùþêìè-ãÿò’è ýþíäÿðèð êè, î Çåéäèí þâðÿòèíè àëñûí âÿ øèääÿòè-òÿ’úèë èëÿ ýþéäÿ Çåéäèí þâðÿòèíè ìöòÿëëÿãÿ îëàíäàí ñîíðà ïåéüÿìáÿðÿ òÿçâèú åäèð, ùÿòòà èíãèçàéè-èääÿñèíÿ äÿõè ÿëÿççàùèð ñÿáð åòìÿéèáäèð. Áèð äÿõè Ìàðèéåéè-Ãèáòèééÿíè ïåéüÿìáÿð þçöíÿ ùÿðàì åäèð âÿ áèð àé îíó ýþðìöð. Ñèçèí Àëëàùûíûç ñÿáð åäÿ áèëìèð, àéåéè-òÿ’íÿ ïåéüÿìáÿðÿ ýþíäÿðèð.

âÿ áóéóðóð êè, Ìàðèéÿ èëÿ ìöëàãàò âÿ ìöãàðèáÿò åòñèí. Áó ãÿáèë àéàò ïåéüÿìáÿðèí çÿíïÿðÿñòëèéè õöñóñóíäà âÿ ñàèð áóëàðà áÿíçÿð ìöçÿõðÿôàò îíóí êèòàáûíäà ùåñàáñûçäûð âÿ áó ìöçÿõðÿôàòû áèç ýÿðÿê þëöëÿðèìèçèí ãÿáèðëÿðèíèí öñòöíäÿ äÿõè îõóéàã, îíëàðûí ÿðâàùû øàä âÿ ìÿñóá îëñóí123*. Çÿíïÿðÿñòëèéè ïåéüÿìáÿðÿ íèñáÿò ìÿí ùÿðýèç ÿìÿëè-ìÿçìóì ñàéìûðàì, áÿëêÿ îíóí ÿäÿìè ìÿçìóìäóð. Îíäàí þòðö êè, èíñàíûí àôÿðèíèøè çÿíïÿðÿñòëèê ãàíóíó èëÿäèð âÿ îíóí íÿñëèíèí áÿãàñû úöôòöí ùöá83

áöíÿ ìÿíóòäóð âÿ ÿýÿð áèð êÿñ áó úÿçáÿíèí õèëàôûíúà ðÿôòàð åòñÿ éà íàõîøäóð âÿ éàèíêè ÿìäÿí ãàíóíè-õèëãÿòäÿí òÿõÿëëöô åäèáäèð. Áó áàáäà ùÿäèñ: 126 êÿëàìè-áèíÿçèðäèð. Àììà ñþç áóíäàäûð êè, çÿíïÿðÿñòëèéè äÿðÿúåéè-èôðàòà éåòèðìÿê âÿ áóíóí-îíóí þâðÿòèíÿ òÿìÿ’ åòìÿê âÿ áó òÿìÿè-íàëàéèãè òÿçâèð éîëóíäàí þç íÿôñèíäÿ ýèçëÿìÿê 127 âÿ ñîíðà òÿìÿ’ îëóíìóø þâðÿòèí ÿëÿ ýÿòèðèëìÿñèíè ìóúèäè-êàèíàòûí ôÿðìàíûíà ìÿðáóò åòìÿê ïåéüÿìáÿðèí òÿðÿôèíäÿí ÿìÿëè íàøàéèñòÿ âÿ øÿ’íè-íöáöââÿòÿ ìöíàôèäèð. [Áóíóíëà áÿðàáÿð î áèð ÷ûëïàã éàä àðâàäûí òàìàøàñûíà áþéöê çþâã èëÿ ìÿøüóë îëàðàã, îíóí âöúóäóíóí ëÿòèôëèéèíè äÿ à÷ûãúàñûíà “ñÿíè éàðàäàí íÿ ãÿäÿð ïàê âÿ éöêñÿêäèð” ñþçëÿðè èëÿ òÿ’ðèô åòìÿêäÿíñÿ, áóíäàí ñîíðà áó ìöíàñèáÿòñèç ùÿðÿêÿòè áöòöí ìöñÿëìàíëàð ö÷öí, îíëàðûí ãàäûíëàðûíà ãàðøû óëÿâèééÿòè ùàããûíäà å’òèãàä ãÿðàð âåðìÿêäÿíñÿ, “ìþ’ìèíëÿðÿ äå ùàðàì øåéëÿðÿ áàõìàñûíëàð” àéÿñèíèí ìÿçìóíóíà ÿìÿë åòìÿëè èäè. Áöòöí ñöííè âÿ øèÿ ôèãù àëèìëÿðèíèí ùàìûñû ïåéüÿìáÿðèí õàñèééÿòëÿðè ùàããûíäà éàçûð êè: “ßýÿð îíóí ýþçö áèð àðâàäà äöøñÿ âÿ îíà ðÿüáÿò åòñÿ, îíà àðâàä îëìàã ö÷öí ÿðè îíó áîøàìàëûäûð”. Áóíóí íÿ ìÿ’íàñû âàð? Áèàáûð÷ûëûã áó äÿðÿúÿäÿ? Äîñò âÿ äöøìÿíäÿí áèð àäàì áó ôèòâàíû îõóñà, ñèçèí Àëëàù âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíèç ùàããûíäà íÿ äåéÿð128?]129. Áàøãà ìèëëÿòëÿðèí Àëëàùû ìÿøüóëäóð áþéöê èøëÿðÿ, àììà ñèçèí Àëëàùûíûç ìöëòÿôèòäèð áó ýóíÿ ëÿüâèééàòà. Ìþâëàíà! Ìÿíèì òÿÿúúöáöì îíäàí äåéèë êè, ÿâàìöííàñ áó ýóíÿ ëÿüâèééàòà èíàíûá ìóúèäè-êàèíàòûí ùöçóðóíäà ïåéüÿìáÿðèí øÿùâÿòïÿðÿñòëèéèíè îíóí òÿãÿððöáöíÿ äÿëèë ñàíûðëàð âÿ áó íöêòÿéÿ ìöëòÿôèò äåéèëëÿð êè, î øÿùâÿò ãåéäèíÿ ýèðèôòàð îëìàñàéäû, íÿ ö÷öí áèýàíÿ þâðÿòÿ ãöñë ùàëûíäà úÿùðÿí äåéèðäè êè, àôÿðèí ñÿíèí ùöñíö úàìàëûíà âÿ ìöíÿççÿùäèð î Àëëàù êè, ñÿíè áó ëÿòàôÿòäÿ éàðàäûáäûð; ìÿíèì òÿÿúúöáöì îíäàíäûð êè, ñèçèí êèìè áèìèñë ôàçèë áó ýöçàðèøè ìàéåéè-èôòèõàð ñàíûá, þç å’òèãàäûíûç èëÿ îíó ñÿàäÿòè-öçìà ýöìàí åäèðñèíèç âÿ áó ñÿàäÿòè-ìþâùóìÿíèí øöêðöíö ùÿð êÿñÿ âàúèá áèëèðñèíèç. ßýÿð ùÿãèãÿòäÿ ñèç áåëÿ èñíàäû å’òèãàä öçöíäÿí, íÿ ðèéà éîëóíäàí, õàëèãè-ÿðç âÿ ñÿìàéÿ âåðèðñèíèç, ìÿí ñèçèíëÿ ìöâàôèãÿò åòìèðÿì. Âÿ áåëÿ Àëëàùà ìþ’òÿãèä äåéèëÿì âÿ åëÿ ïåéüÿìáÿðëÿðÿ èìàí ýÿòèðìèðÿì.

84

Òÿâÿããå åäèðÿì êè, áó èðàäûí úàâàáûíû ùèêìÿò âÿ äÿëàèëè-ÿãëèééÿ öçöíäÿí éàçûá ìÿíÿ ýþíäÿðÿñèíèç âÿ ìÿíè ñàêèò åäÿñèíèç. Âÿ èëëà, áè÷àðÿ àâàìà âÿ ñàäÿëþâù õàëãà ôèðèá âåðìÿêäÿí ÿë ÷ÿêèá, îëàðû øÿðàôÿòèáÿøÿðèééÿòäÿí ìÿùðóì åòìÿéÿñèíèç”+. Íÿúìÿääèí áó òÿôñèë éåòèøÿíäÿí ñîíðà ÷îõ ìöòÿüÿééèð îëäó. Àéàüà äóðäó, ýåòäè Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèäèí éàíûíà, èúàçÿòè-áàð ùàñèë åäèá ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí ÿãèäåéè-ôàñèäÿñèíè áÿéàí åëÿäè âÿ øèêàéÿò åòäè âÿ äåäè êè: “Áó áèäèí âÿ ìöëùèä îüëóíóí âöúóäè èëÿ – êè, îíóí âÿëèÿùäèäèð, – òåçëèêëÿ ñÿëòÿíÿò îíóí äóäìàíûíäàí ÷ûõàúàãäûð”. Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä áèð àäàì èäè ñàäÿëþâù âÿ øÿðèÿòÿ âÿ ìÿçùÿáÿ úàíö äèëäÿí ìþ’òÿãèä. ×îõ ïÿðèøàíùàë âÿ ìöòÿüèééèð îëóá, îüëóíóí ÿãèäÿñèíäÿí âÿùøÿò åòäè âÿ õàëãû úÿì åäèá ìèíáÿð öñòöíÿ ÷ûõäû âÿ ÿëà-ðöñóë-ÿøùàä îüëóíóí å’òèãàäàòûíà èíêàðè-áÿëèü åëÿäè. Íåúÿ êè, çèêð îëóíäó106*. Íà÷àð ßëà-Çèêðèùèññÿëàì, àòàñûíûí õîôóíäàí òÿðêè-èðøàä åäèá òÿãèééÿ öçöíäÿí áàøëàäû àòàñûíûí ðÿâèøèíèí èñáàòûíà ðèñàëÿëÿð éàçìàüà. Òà èíêè àòàñû Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèäèí ãÿëáèíäÿí âÿùøÿò ðÿô’ îëäó âÿ þçöíöí âÿëèÿùäëèê ìÿíñÿáèíè ßëà-Çèêðèùèññÿëàìà òÿôâèç åëÿäè. Åëÿ êè, Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä ôþâò îëäó, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ìÿñíÿäè-ñÿëòÿíÿòÿ îòóðóá, èääèàéè-èìàìÿò åäèá áåø éöç ÿëëè äîããóçäà þçöíöí ÿøðàô âÿ ÿéàíûíû ßëÿìþâò ãàëàñûíäà úÿì åäèá áóéóðäó êè, îíóí åéäýàùûíäà ãèáëÿ òÿðÿôèíÿ áèð ìèíáÿð íÿñá åòäèëÿð âÿ äþðä áþéöê ÿëÿì – áèðèñè ãûðìûçû, áèðèñè éàøûë, áèðèñè ñàðû âÿ áèðèñè àü, ìèíáÿðèí äþðä òÿðÿôèíÿ ãîéäóëàð. Ðÿìÿçàíûí îí éåääèñèíäÿ ìèíáÿðÿ ÷ûõäû. ßââÿë áèð õöòáåéè-áÿëèüÿ îõóäó, ñîíðà õèòàá åòäè: Åé úàìààò, ìÿí èìàìè-çÿìàíÿì âÿ ñèçèí õåéð âÿ øÿððèíèçè âÿ ñÿàäÿò âÿ çÿëàëÿòèíèçè ýþñòÿðìÿéÿ ÿãëèøÿðèô òÿãàçàñûíúà ìöêÿëëÿôÿì. Áèëèí âÿ àýàù îëóí êè, àëÿì ãÿäèìäèð âÿ çàìàí íàìöòÿíàùèäèð. *Éÿ’íè íåúÿ êè, ìÿêàíûí áèäàéÿò âÿ íèùàéÿòè éîõäóð, çàìàí äÿõè áè-èáòèäà âÿ èíòèùàäûð131. Áÿ áåùèøò âÿ äóçÿõ áèð ÿìðè-õÿéàëè âÿ ìþâùóìèäèð âÿ ùÿð àäàìûí ãèéàìÿòè îíóí ìÿðýèäèð. Ùÿð àãèëÿ ëàçûìäûð êè, áàòèíäÿ áÿøÿðèééÿòèí âÿ ÿãëè-øÿðèôèí ìöãòÿçàñûíúà ñÿëèìöííÿôñ âÿ íèêóêàð îëñóí êè, áèð áåëÿ øÿõñÿ ìÿðäè-ðàùè-ùÿãã õèòàá îëóíóð âÿ çàùèðäÿ ùÿð ýóíÿ ðÿâèø êè, þçöíöí ìààøûíà âÿ öìóðè-äöíéàñûíà ìöôèä ýþðöíöð, î ðÿâèøè þçöíÿ øöàð __________ + [×àï åäÿíèí ÿëàâÿ åòäèéè ãåéä: ïåéüÿìáÿðèí ùÿðÿìõàíàñûíûí âÿçèééÿòèíè áèëäèðÿí áó òÿôñèëàòûí õöñóñè ÿùÿìèééÿòè âàðäûð. ×öíêè áó òÿôñèëàòäàí ãàäûíëàð ùàããûíäàêû ùèúàá àéÿñèíèí íàçèë îëìàñûíûí ñÿáÿáè àéäûíëûãëà ìåéäàíà ÷ûõûð]130.

85

åòñèí. Èíäè ìÿí òÿêàëèôè-øÿð’èééÿíè ùöãóãóëëàù õöñóñóíäà êöëëÿí ñèçäÿí ñàãèò åòäèì. Áóíäàí áåëÿ àçàäñûíûç âÿ ÿâàìèð âÿ íÿâàùèäÿí ùöãóãóëëàù õöñóñóíäà áèëìÿððÿ ôàðèãáàëñûíûç. Åëì òÿùñèë åäèí, íèêóêàð îëóí âÿ íèÿìàòè-äöíéÿâèééÿäÿí áåø ýöí ùÿéàòûíûçäà áÿùðÿ òàïûí. Ñÿðâÿò âÿ ìèêíÿò ùàñèë åäèí. Õÿéàëÿòè-ôàñèäÿéÿ âÿ ÿãàèäè-ÿáëÿùàíÿéÿ þçöíöçö ñàëèùÿ âÿ ôÿçë âÿ ùöíÿð èëÿ ìèëÿëè-àëÿì è÷èíäÿ áÿðýöçèäÿ âÿ ìöðÿúúÿù îëìàüà ñÿ’é âÿ òÿëàø åäèí. [Âÿ éåíÿ áóéóðäó: Åé úàìààò, ãàäûí òàéôàñûíû ùÿáñäÿ âÿ ïÿðäÿäÿ ñàõëàìàüûí, áÿøÿðèééÿòèí éàðûñû ùàããûíäà áþéöê çöëì îëìàãäàí áàøãà, êèøè òàéôàñû ö÷öí äÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç çÿðÿðè âàðäûð. Áó ýöíäÿí å’òèáàðÿí ãàäûí òàéôàñûíû ùÿáñäÿ âÿ ïÿðäÿäÿ ñàõëàìàéûí âÿ îíëàðû òÿðáèéÿñèç ãîéìàéûí. Îíëàðûí ùàããûíäà çöëì âÿ úÿôàíû ëàéèã ýþðìÿéèí. Áèð íÿôÿðäÿí àðòûã àðâàä àëìàéûí. Íåúÿ êè, ìÿíèì áèðäÿí àðòûã àðâàäûì éîõäóð. Áóíäàí ñîíðà ùÿð êÿñ þç êè÷èê ãûçûíû, þç îüëó êèìè îõóìàã âÿ éàçìàãëà ìÿøãóë åòìÿçñÿ âÿ ùÿð êÿñ áþéöê âÿ êè÷èê, âàðëû âÿ éîõñóë, êèì îëóð îëñóí, áèðäÿí àðòûã àðâàä àëàðñà, ìÿíèì úÿçàìà âÿ øèääÿòèìÿ ìöñòÿùÿãã îëàúàãäûð]132. Ñîíðà ìèíáÿðäÿí àøàüû åíäè, èôòàð åòäè. Õÿëàéèã ùÿð èë î ýöíö åéä åäèá ÿñáàáè-ôÿðÿù âÿ ñöðóðóí òÿðòèáèíÿ ìöáàëèüÿ åòäèëÿð. Øöÿðàéè-Èñìàèëèééÿ ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí ìÿäùèíäÿ ãÿñàèäè-üÿððà èíøà åëÿäèëÿð. Î úöìëÿäÿí áó [áåø] áåéòäèð:

[Èðàíäà ïðîòåñòàíòèçì ìÿçùÿáè ìåéäàíà ÷ûõäûüû ýöíöí ñàáàùû ßëàÇèêðèùèññÿëàì ýöíîðòàéà èêè ñààò ãàëìûø Äÿéàëèìÿ ïàäèøàùëàðûíûí íÿñëèíäÿí îëàí áþéöê õàíûìû Äöððÿòöòòàúûí ÿëèíäÿí òóòàðàã, ùÿðÿìõàíàäàí áàéûðà ÷ûõäû âÿ áþéöê õàíûì äà þç ùÿêèì âÿ à÷ûã ôèêèðëè ÿðè èëÿ 86

ßëÿìþâòöí ýÿçèíòè éåðëÿðèíè öçöà÷ûã ýÿçèá ùÿðÿìõàíàéà ãàéûòäû. Ùàâà õîø âÿ ìöâàôèã îëàí ýöíëÿðäÿ ßëà-Çèêðèùèññÿëàì áþéöê õàíûìëà áó úöð ýÿçèíòèíè òÿêðàð åäèðäè. ßëÿìþâòöí ÿ’éàí âÿ ÿøðàôû, áöòöí ÿùàëèñè ãàäûí òàéôàñûíûí àçàäëûüûíäà îíó òÿãëèä åòäè. Áóíëàð äà þç öçöà÷ûã àðâàäëàðû èëÿ ýÿçèíòè ö÷öí ÷þëÿ ÷ûõûðäûëàð âÿ îíóí ùþêìö àëòûíäà îëàí ùÿð éåðäÿ áó àäÿò éàéûëäû. Ðÿâàéÿò åäèëäèéèíÿ ýþðÿ ÿòðàôäàêû ìöõòÿëèô ìöñÿëìàí òàéôàëàðûíäàí ßëà-Çèêðèùèññÿëàìà äèíñèçëèê âÿ êàôèðëèê èñíàä âåðèðäèëÿðñÿ äÿ, ëàêèí îíëàðäàí ùå÷ áèðèíèí îíà ôèñãö ôöúóð èñíàä âåðìÿéÿ âÿ îíó çàëèì âÿ ÿçèééÿò âåðÿí ñàéìàüà ùàããû éîõ èäè, ÷öíêè ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ÷îõ ïàê àäàì èäè. ßñëà øÿðàá è÷ìÿçäè, çèíà åòìÿçäè âÿ ùå÷ êÿñèí ùàããûíäà çöëì âÿ òÿúàâöçö ðÿâà ýþðìÿçäè âÿ ãÿòèééÿí èíñàíëàðû þëäöðìÿéÿ âÿ àäàìëàðà ÿçèééÿò âÿ ÿçàá åòìÿéÿ ÿìð âåðìÿçäè âÿ èøè äàèìà õàëãûí ðàùàòëûã âÿ àñàéèøèíÿ ñÿðô îëóíóðäó. Ìÿúëèñëÿðè ùÿêèìëÿð, àëèìëÿð âÿ ôàçèë àäàìëàðäàí èáàðÿò îëàðäû. Åëìëÿðèí ðÿâàúûíà, àäàìëàðûí òÿðáèéÿñèíÿ ìöìêöí ãÿäÿð ÷àëûøàðäû. Áöòöí õàëãà àéäûíëàøäûðàðäû êè, åëì âÿ òÿðáèéÿ ýöíàùëàðäàí òÿìèç âÿ òÿðáèéÿ ýöíàùëàðäàí òÿìèç îëìàãëà íÿòèúÿëÿíèð, íàäàíëûã âÿ äèíäàðëûã èñÿ ôèñãö ôöúóðóí ñÿáÿáè, òàìàù âÿ ùÿðèñëèéè äîüóðàí, çöëì âÿ òÿúàâöç âÿ òÿúàâöç òþðÿäÿíäèð. Áó êèìè ýþçÿë ÿõëàãûí âàñèòÿñè èëÿ þçöíö çàìàíûí èìàìû âÿ õàëèñ àäàìëàð äÿñòÿñèíèí áàø÷ûñû àäëàíäûðìàüà ùàããû âàð èäè, íåúÿ äÿ êè, àäëàíäûðäû...]134. Àôÿðèí ñÿíÿ åé ßëà-Çèêðèùèññÿëàì êè, òàðèõè-ùèúðèíèí ìöääÿòèíäÿ áèð ñÿíèí êèìè ÿ’ãÿë âÿ ùÿêèì âÿ çèôÿçë âÿ ñàùèáè-ùèììÿò, ñàùèáè-ÿçì ïàäèøàù ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà ïåéäà îëìàäû êè, áó ìèëëÿòèí ñèâèëèçàñéîíóíà áàèñ îëàéäû âÿ áó ìèëëÿòè ùÿìàãÿòäÿí âÿ úÿùàëÿòäÿí âÿ áÿäáÿõòëèêäÿí àçàä åäÿéäè. ßýÿð ìèëëÿò ñÿíèí ìÿòàëèáèíè àíëàñàéäû, èíäè òÿâàèôè-èíýèëèñ âÿ Éåíýè Äöíéà ñÿíÿ õóøÿ÷èí ùåñàá îëóðäóëàð. Çèðà êè, [ñÿí åëÿ áèð ÿñðäÿ ïðîòåñòàíòèçìè èúàä åòäèí êè, îëàð ùÿëÿ èíêèâèçàñéîí äèâàíëàðûíûí àòÿøýàùëàðûíäà éàíäûðûëûðäûëàð. Éÿ’íè]135 îëàð ìöääÿòè-ìÿäèä ñÿíäÿí ñîíðà ñÿí èúàä åäÿí ïðîòåñòàíòèçìè àíëàéûá ðåâîëéóñèéà+ åòäèëÿð âÿ ïðîòåñòàíòèçìè èõòèéàð åëÿäèëÿð. __________ + Ð å â î ë é ó ñ è é à – èáàðÿòäèð îíäàí êè, õàëã ïàäèøàùè-äåñïîòóí âÿ çàëèìèí áèãàíóí ðÿôòàðûíäàí òÿíýÿ ýÿëèá øóðèøÿ èòòèôàã åäèá îíó äÿô åäÿëÿð âÿ þçëÿðèíèí àñàéèøè âÿ ñÿàäÿòè ö÷öí ãàíóí âÿç’ åëèéÿëÿð âÿ éà ìÿçùÿá ÿãàèäèíèí ïó÷ îëìàüûíû ôÿùì åäèá öëÿìàíûí õèëàôûíà èúìà âÿ øóðèø åëèéÿëÿð âÿ þçëÿðèíÿ ôèëîñîôëàðûí òÿúâèçèëÿ ìöâàôèã áèð ìÿçùÿáè-úÿäèä áÿðýöçèäÿ åäÿëÿð.

87

[ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí ùÿêèìàíÿ ïàäèøàùëûüûíäàí íå÷ÿ èë êå÷äè, Äåéëÿì þëêÿñèíèí áöòöí éåðëÿðèíäÿ ïðîòåñòàíòèçì éàéûëàðàã ãÿáóë åäèëäè. Îíóí òÿáÿÿëÿðè ùàãëàðûíäà îëàí éàõøû íÿòèúÿëÿðè ýöí-ýöíäÿí ùèññ åäèðäèëÿð]136. ×èôàèäÿ íàäàí Ñÿëúóãèééÿëÿðèí, éà Àëè-Áöâåéùëÿðèí òÿùðèêè èëÿ ßëà-Çèêðèùèññÿëàìû çþâúÿñèíèí ãàðäàøû Ùÿñÿí-Ùàìâÿð áèð õÿíúÿð çÿðáÿñè èëÿ ìÿãòóë åòäè âÿ ìèëëÿòè-èñëàìûí âÿ áÿõöñóñèùè ìèëëÿòè-Èðàíûí ÷ûðàüûí êå÷èðäè+. ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí âÿôàòûíäàí ñîíðà îüëó Ìÿùÿììÿä äÿõè àòàñûíûí ðÿâèøèíäÿ ðÿôòàð åäèá áÿãÿäðè-ìÿãäóð àòàñûíûí ÿãàèäè-ùÿêèìàíÿñèíèí ðÿâàúûíäà ñÿ’éè-áÿëèü åäÿðäè âÿ î äÿõè ôþâò îëàíäàí ñîíðà îüëó Úÿëàëÿääèí Ùÿñÿí138 ýþðäö êè, ìèëëÿòäÿ ìöâàôèãÿò éîõäóð âÿ ùÿð òÿðÿôäÿí íàäàí äöøìÿíëÿð ÷îõëàíäû, õöëÿôàéè-Áÿíè-Àááàñ âÿ ñÿëàòèíè-äèýÿð êèìè âÿ òàèôåéè-Èñìàèëèééÿéÿ ìöëàùèäÿ âÿ çÿíàäèãÿ èñíàäûíû âåðäèëÿð âÿ ùÿð éåðäÿí îíëàðûí ÿäàâÿòèíÿ èãäàì åòäèëÿð, íà÷àð âÿ ëàáöääÿí ýåíÿ ìÿçùÿáè-ãÿäèìÿ þâä åäèá òàçàäàí þçöíö âÿ Ðóäáàð âÿ Ãÿùèñòàí õàëãûíû úàùè-çöëìÿòÿ ñàëäû. Ùåéô, ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí òÿñíèôàòûíäàí êè, ôèëùÿãèãÿò éàãóò âÿ çöìöððöäè-êöëëè-ëèòåðàòóð ùåñàá îëóíóðäó; ùå÷ áèð éåðäÿ ìöøàùèäÿ îëóíìàéûð. ßýÿð òàïûëñà, âàãåÿí ãàïûëûðëàð. [×àðâàêëàð å’òèãàä åäèðëÿð êè, ìûí ÿãèäÿñèíÿ âÿ ìÿçùÿáèíÿ ùÿð õöñóñäà ìöòàáèãäèð ùèíäóëÿðèí ×àðâàê òàéôàñûíûí ÿãèäÿñè âÿ ìÿçùÿáè. Ùÿð÷ÿíä êè, îíëàð äèíè ÿãèäÿëÿðäÿí ùÿäñèç-ùöäóäñóç òÿõÿééöëàòà ãàïûëûðëàð]++. ×àðâàêëàð å’òèãàä åäèðëÿð êè, ñàíå âÿ ìóúèä éîõäóð âÿ ÿ’ëà âÿ ÿäíà îëìàã àëÿìè-òÿáèÿòäÿíäèð âÿ ñàíåèí âöúóäóíà áèð äÿëèëè-ãàòå’ âÿ áöðùàíè-âàçåù äÿñòàâèç äåéèë. Ïÿñ íèéÿ ýÿðÿê ÿìðè-ìÿçìóìà âÿ ìþâùóìà, áÿë ìÿ’äóìà áÿíäÿëèê åòìÿê âÿ íèéÿ ýÿðÿê ìÿàáèääÿ âÿ ñÿâàìå’äÿ èáàäÿò õàòèðè ö÷öí úÿáùÿñà îëìàã âÿ ôðèøòÿëÿðÿ êè, øöùóä ôÿçèëÿòè îëàðà éîõäóð, ãàèë îëìàã âÿ úÿííÿòèí öìèäè âÿ ðàùÿòèí íÿâèäè èëÿ ùèðñè-ÿáëÿùàíÿ ìóúèáèíúÿ äöíéàíûí íå’ìÿòëÿðèíäÿí âÿ ðàùÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê âÿ íÿãäè áèÿñë íèñèéÿéÿ äÿéèøìÿê âÿ úàùäóñò ñöôÿùàíûí140 êàçèáàíÿ ÿãâàëû èëÿ êè, àâàìû ôèðèá òîðóíà ñàëìàüû àðçóëàðûíà ÷àòìàã ö÷öí âÿñèëÿ áèëèáëÿð; ôèðèôòÿ îëìàã âÿ äÿíàÿòè-òÿá’äÿí áåëÿ ÿøõàñà ôöðóòÿí îëóá, îëàðû àüà âÿ þâëèéà áèëìÿê __________ + à å é ä: [Ùÿñÿí-Íàìâÿð ÷îõ ôàíàòèê èäè. Ãÿäèì àäÿò öçðÿ î, ðàçû îëà áèëìèðäè êè, áàúûñû úàìààòûí ãàðøûñûíäà öçöà÷ûã äîëàíñûí. Áó úÿùÿòäÿí ßëà-Çèêðèùèññÿëàìà ãàðøû ÿäàâÿò âÿ êèí áÿñëÿéèðäè âÿ ùÿìèí êèíèí øèääÿòèíäÿí îíó þëäöðäö]137. ++ Á à õ: “Äÿáèñòàíöë-ìÿçàùèá” êèòàáûíà139.

88

âÿ îëàðà áÿíäåéè-ðÿçèë îëìàã âÿ ïÿðÿñòèø åòìÿê ùÿð øåéè êè, çàùèð äåéèë, áàâÿð åòìÿéÿ øàéèñòÿ äåéèë. Òÿðêèáè-ìÿâàëèä, ÿíàñèðäÿíäèð. Òÿáèÿòèí ìöãòÿçàñûíúà áèð íå÷ÿ ýöí ÿíàñèð áèð-áèðè èëÿ òÿ’ëèô òàïûáëàð. Ìàäàì êè, ñÿáàòè-òÿðêèáè-úÿñÿä âÿ ñÿëàìÿòè-ùåé’ÿò áàãèäèð ùÿð çàäà êè, ìÿðüóáèòÿá’äèð âÿ îíäàí çÿðÿðè-ùåéâàíè ìöòÿñÿââèð äåéèë, ýÿðÿê òÿâÿññöë àõòàðìàã. Âÿãòà êè, òÿðêèáè-úÿñÿä ìöòÿëàøè îëäó, ìÿàäè-öíñöð ýåíÿ öíñöðäöð âÿ áÿäÿí êàõû òÿõðèá òàïàíäàí ñîíðà áàëàòÿð âÿòÿíÿ âÿ íàçöíÿèìÿ öðóú âÿ íàð âÿ úÿùèìÿ íöçóë éîõäóð. Ïÿñ ýÿðÿê å’òèãàä åòìÿê êè, ùöãóãóëëàù ñàéûëàí ÿ’ìàëäà ýöíàùêàð îëàíëàð ìöàãèá îëìàçëàð âÿ çàùèä141 îëàíëàð ðàùÿò âÿ íå’ìÿòÿ ÷àòìàçëàð; áÿëêÿ âàãå’äÿ áÿð’ÿêñäèð. Îíäàí þòðö êè, ýöíàùêàð, îðóúóí âÿ íÿìàçûí âÿ òààòûí âÿ èáàäàòûí ÿçàáûíäàí ôàðèü îëóáäóð âÿ çàùèä142 èáàäàòûí ìÿøÿããÿòèíÿ – êè, ÿçàáäûð, ýèðèôòàðäûð143, ïÿñ àãèë ýÿðÿê úÿìè ëÿççàòè-äöíéÿâèééÿäÿí áÿùðÿ àïàðñûí âÿ ùå÷ ìöøòÿùèéàòäàí å’òèðàç åòìÿñèí; çèðà êè, ÷öí òîðïàãà ýåòäèí ýåðè ýÿëìÿê éîõäóð.

*ßëùÿã áó ÷àðâàêëàðûí ÿãèäÿñè ïàêèçÿ âÿ ïÿñÿíäèäÿ ìÿçàùèáèí áèðèñèäèð. Êàø, Èðàí ÿùëèíèí ÷àðâàêëàðúà ÿãëè îëàéäû, áó ïÿñÿíäèäÿ ìÿçùÿáè èõòèéàð åäÿéäè. Íåúÿ êè, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ýþñòÿðìèøäè145. Ùöãóãóëëàùûí áèôàèäÿ îëìàüûíû ßáó-ßëè-Ñèíà äÿõè èøàðÿ åäèáäèð:

Âÿ ôèëùÿãèãÿ ùöãóãóëëàùäàí áèð ìÿíôÿÿò àèä äåéèë, áÿãåéðÿç çÿðÿð. Ìÿýÿð âöçó’ âÿ ãöñë âÿ òÿùàðÿò âÿ õöòíÿ êè, ãÿâàíèíè-òèááÿ ýþðÿ ôÿâàèäè-êÿñèðÿ áó ÿ’ìàëûí çèìíèíäÿ ìöíäÿðèúäèð, ùÿð èêè øÿáàíÿðóçäÿ êþéíÿê-òóìàíû äÿéèøìÿê èëÿ ìÿÿí. Àììà ñàèð ÿ’ìàëûí çÿðÿðè âàçåùäèð: ìÿñÿëÿí, ýåúÿ âÿ ýöíäöçäÿ áåø âÿãò íÿìàç ñÿíè èøäÿí âÿ êÿñáäÿí ãîéóð, îðóú ñÿíèí úàíûíà çÿðÿð åäèð147 âÿ ùÿúú ñÿíèí ùÿëàêûíà áàèñ îëóð. ßýÿð ßðÿáèñòàíûí ùàâàñûíäàí ñàü ãàëñàí äà áåëÿ, ßðÿáèñòàí êè, ßáäöððÿùìàí Úàìè ùÿúúäÿí ãàéûäûá áó ôÿðä èëÿ îíäàí ÿëùÿçÿð åäèð:

89

ßýÿð ßðÿáèñòàíûí ùàâàñûíäàí ñàü ãàëñàí äà, ìÿáàëèüè-êöëëè ñÿðô åäèðñÿí âÿ çèìíèíäÿ ÿñëà áèð ôàèäÿ éîõäóð. Áèð ïàðà øÿõñëÿð èääèà åäèðëÿð êè, ùÿúúèí èúìàûíäàí ìèëëÿòè-èñëàì ö÷öí ìÿíàôåè-êÿñèðÿ ùàñèëäèð. Çèðà êè, áèðèñè Õÿòàíäàí ýÿëèð, áèðèñè Ùèíäèñòàíäàí, áèðèñè Àôðèêèééÿäÿí ýÿëèð, áèðè Ôèðÿíýèñòàíäàí âÿ áèð-áèðè èëÿ ìöëàãàò åäèðëÿð âÿ áèð-áèðèíèí äÿðäèíäÿí ìöòòÿëå’ îëóðëàð. Ñîðóøóðñàí êè, áó ìÿíàôåèí áèðúÿñèíè çèêð åäèí; úàâàáäàí àúèç ãàëûðëàð. Äîüðóäóð, êöëëè-èúìàûí ìèëëÿòÿ àç, éà ÷îõ ìÿíôÿÿòè îëóð. ßýÿð èúìà âÿòÿí è÷èíäÿ âÿ áèð ìèëëÿòè-âàùèäÿíèí ìàáåéíèíäÿ âàãå’ îëà âÿ ÿýÿð ùàìàí èúìàà áèð ìóðàä âÿ áèð ìÿíçóð ñèáãÿò åäÿ âÿ èúìà ùàìàí ìóðàäûí õàòèðè ö÷öí âöãóà ýÿëÿ. Ìÿñÿëÿí, èúìàäàí ÿãäÿì âÿòÿíäÿ áèð ìèëëÿòè-âàùèäÿíèí ìàáåéíèíäÿ ýöôòýó îëà êè, áèçèì ôèëàí åùòèéàúûìûç ýÿðÿê ðÿô îëñóí; ôÿðç åäÿðèê êè, ãÿðéÿíèí êÿòõóäàñû þëöáäöð, ýÿðÿê áèð òÿçÿ êÿòõóäà èíòèõàá åäÿê êè, áèçèì ùÿâàèúèìèçèí ðÿô’èíÿ áàèñ îëà. Ïÿñ òàçà êÿòõóäàíû èíòèõàá åòìÿê áèð ìöðàääûð âÿ áèð ìÿíçóðäóð êè, èúìàà ñèáãÿò åäèáäèð. Áó ñóðÿòäÿ èúìàûí ìÿíôÿÿòè âàð. Îíäàí þòðö êè, ùàìàí ìöðàä èúìàäàí ùàñèë îëóð. Àéà, ùÿúúèí èúìàûíà íÿ ìóðàä âÿ íÿ ìÿíçóð ìèëëÿòèí ìÿíôÿÿòè ö÷öí ñèáãÿò åäèáäèð? Áèðèñè Õÿòàäàí ýÿëèáäèð. Àéà, î ýÿëÿíäÿ ìÿíçóð åòìèøäè êè, Ùèíäèñòàíäàí ýÿëÿíèí äÿðäèíÿ îíäàí áèð ôàéäà ùàñèë îëàúàã? Áèðèñè Õÿòàäàí ýÿëèð, áèðèñè Ùèíäèñòàíäàí, áèð-áèðèíè ýþðöðëÿð, íÿ áó îíó òàíûéûð, íÿ î áóíó òàíûéûð; îí ýöí áèð éåðäÿ ùÿð ýöí ýþðöøöðëÿð, ùÿð êÿñ þç ÿ’ìàëûíûí èòìàìûíà ìÿøüóëäóð. Îí ýöíäÿí ñîíðà àéðûëûðëàð; áèðèñè àëà äàüà ýåäèð, áèðèñè ãàðà äàüà. Îíà áÿíçÿð êè, áèð ãÿðèá àäàì, áèð ÿçèì âÿ áèýàíÿ øÿùÿðÿ âàðèä îëà, ùå÷ êÿñè òàíûìàéà, îí ýöí ýÿçÿ, ñîíðà âÿòÿíèíÿ ãàéûäà; àíúàã íÿãë åäÿ êè, ýåòäèì ôèëàí øÿùÿðÿ, ÿçèì úÿìèééÿò ýþðäöì. Áóíóí çèìíèíäÿ îíóí âÿòÿíèíÿ âÿ ìèëëÿòè-âàùèäÿñèíÿ íÿ ôàéäà ùàñèëäèð? Àéà, ùÿúúèí èúìàûíäàí ìèí èêè éöç ùÿøòàä èëèí ìöääÿòèíäÿ èñëàì ìèëëÿòèíÿ àèä îëàí ìÿíôÿÿò íÿäèð? Àììà õÿñàðÿòè-êÿñèðÿíèí èñáàòûíà ùÿð êÿñ úàâàá âåðìÿéÿ ãàäèðäèð. Ìÿñÿëÿí, íÿ ãÿäÿð ïóë èñòèòàÿò ñàùèáè ÿøõàñäàí õàðèúè âÿòÿíäÿ ñÿðô îëóð âÿ íÿ ãÿäÿð úàí éîëäà òÿëÿô îëóð âÿ ùÿúú ìþâñèìèíäÿ éöç ìèíäÿí çèéàäÿ ãîéóí çèáù òàïûð âÿ îíëàðûí ãàíûíäàí âÿ ÿòèíäÿí ýöíöí øèääÿòè-ùÿðàðÿòèíäÿ ùàâà òÿÿôôöí áÿùÿì åäèð, ÿââÿë îðàäà âÿáà ïåéäà îëóð, ñîíðà êöëëè-àëÿìÿ éàéûëûð, íÿ ãÿäÿð úàí ãûðûëûð, íÿ ãÿäÿð îüóë âÿ ãûç âÿòÿíäÿ àòàñûç ãàëûð âÿ íÿ ãÿäÿð àðâàä äóë âÿ ÿùëè-ßðÿáèñòàí äÿõè ñÿäÿãÿéÿ ýþç äèêìÿê èëÿ âÿ öìèäâàð îëìàã èëÿ 90

êÿñáè-ìÿèøÿòäÿ âÿ òÿëÿáè-òÿðÿããèäÿ áèåùòèìàì îëóá êÿìàëè-áèãåéðÿòëèéÿ ìþ’òàä îëóð âÿ ýöìíàì òÿâàèôèí úöìëÿñèíäÿ ýöçÿðàí åäèð. *Ôèëîñîôëàðûí áèðèñèíèí ãþâëöäöð êè, äöíéàäà ùå÷ áèð ÿìÿë õàëãûí ñàèë-áÿêÿô âÿ ÿìðè-ìÿèøÿòäÿ áèåùòèìàì âÿ áèãåéðÿò îëìàüûíà çèéàäÿ áàèñ äåéèë, ìÿýÿð ñÿäÿãÿ âåðìÿê, ÿýÿð ìöñòÿùÿããàíè-ñÿäÿãÿ áèñàùèá éåòèìëÿð âÿ áèìÿéíÿò êîðëàð âÿ øèëëÿð âÿ äóëëàð âÿ ãîúàëàð îëìàñàëàð149. [Äöíéàíûí ñîíóíà ãÿäÿð îíëàðûí áÿäáÿõò îëìàñûíà áàøãà áèð ñÿáÿá äÿ îäóð êè, áèçèì ïåéüÿìáÿð õàðèúè ìèëëÿòëÿðèí îíëàðûí òîðïàüûíà ýÿëèáýåòìÿñèíè ãàäàüàí åòìèøäèð. Áöòöí àëÿì áèëèð êè, Éåâðîïà ÿùëè, ñÿíàéå åëìëÿðèíäÿ, ôÿíëÿðäÿ âÿ áöòöí ùöíÿðëÿðäÿ Éåð öçöíäÿ îëàí òàéôàëàðûí ÿí ãàáàãúûëûäûð. Ëàêèí îíëàðûí äèíëÿðè èñëàì äèíèíäÿí áàøãàäûð. Îëàð þëäöðöëìÿê ãîðõóñóíäàí íÿ òèúàðÿò, íÿ äÿ ñÿéàùÿò ìÿãñÿäè èëÿ Ìÿêêÿéÿ, Ìÿäèíÿéÿ âÿ áó øÿùÿðëÿðèí éàõûí éåðëÿðèíÿ àéàã áàñà áèëìèðëÿð. Áó ñóðÿòäÿ, áó éåðëÿðèí ÿùëè ùàíñû òàéôàäàí ìÿ’ðèôÿò, åëì âÿ èíñàíèééÿò ãàçàíà áèëÿð? Áåëÿ îëäóãäà ëàáöää âÿ íà÷àð úÿùàëÿò âÿ êîðëóãäà ãàëìàëûäûðëàð. Ùèúðÿòäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð îíëàðûí ùàëûíäà ãÿòèééÿí äÿéèøèêëèê öç âåðìÿäèéè êèìè, äàèìà çÿëèëëèê, ôÿãèðëèê, äèëÿí÷èëèê âÿ éîë êÿñìÿêëèêäÿ éàøàéûðëàð. Ùÿúú ìþâñèìèíäÿ îíëàðûí âÿòÿíëÿðèíèí òîðïàüûíà ìÿçùÿáäàøëàðûíäàí áàøãà êèìñÿ àéàã áàñà áèëìÿç. Áó ìÿçùÿáäàøëàðû äà àíëàìàçëûãäà, åëìñèçëèêäÿ âÿ ùöíÿðñèçëèêäÿ îíëàðûí òàéûäûðëàð. Ôèðÿíýèñòàí ÿùàëèñèíèí Ìÿêêÿ âÿ Ìÿäèíÿéÿ ýÿëèá-ýåòìÿê èúàçÿñè îëñàéäû, î âàõò îíëàð î éåðëÿðÿ òèúàðÿò âÿ ñÿéàùÿò ìÿãñÿäè èëÿ ýåäÿðäèëÿð. ßðÿáëÿðè äöíéàíûí âÿçèééÿòè âÿ ùàëûíäàí õÿáÿðäàð åäÿðäèëÿð. Íÿ ôàéäà êè, ïåéüÿìáÿðèí ýÿëÿúÿéè äöøöíìÿìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ òàéôà ö÷öí î éåðëÿðÿ ýåäèá-ýÿëìÿê éîëó áàüëûäûð. Èñëàìèééÿòäÿ ïðîòåñòàíòèçì ìÿçùÿáè èúàä îëóíìàéûíúà âÿ áó äèíèí áÿ’çè ìöíàñèáÿòñèç ÿùêàìëàðû ðÿää åäèëèá òÿðê åäèëìÿéèíúÿ ÿðÿáëÿð ëàáöää âÿ íà÷àð äöíéàíûí ñîíóíà ãÿäÿð úÿùàëÿò, êîðëóã, çèëëÿò âÿ àë÷àãëûãäà ãàëàúàãäûðëàð. Áöòöí èñëàì öììÿòèíèí áÿäáÿõòëèéèíèí áàøãà áèð ñÿáÿáè äÿ áóäóð êè, áèçèì ïåéüÿìáÿð èñëàìäà ôèãù åëìèíèí áèíàñûíû éàëíûç þçöíÿ èñíàä åäèð âÿ þçöíö ÿââÿë âÿ àõûðûí ÿí àüûëëûñû, êå÷ìèøëÿðèí âÿ ýÿëÿúÿêëÿðèí ÿí ôÿçèëÿòëèñè ñàéàðàã ôèãù åëìèíäÿ äÿéèøèêëèê, òÿáÿääöëàò âÿ ÿëàâÿéÿ ãÿòèééÿí éîë âåðìèð. Ùàë-ùàçûðäà èñëàì ìèëëÿòè àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ôèãù âÿ ôÿðàèç åëìëÿðè ïåéüÿìáÿðèí áþ’ñÿòèíäÿí ãàáàã áöòöí ÿðÿáëÿðèí àðàñûíäà, õöñóñè èëÿ Éÿìÿíäÿ âàð èäè. Âÿ ÿðÿáëÿð áþ’ñÿòäÿí ãàáàã ùÿìèøÿ þç ìöðàôèÿ âÿ èõòèëàô èøëÿðèíè î ôèãù åëìèíÿ ÿñàñÿí ãÿò åäÿðäèëÿð. Âÿ ïåéüÿìáÿðèí ñàüëûüûíäà Ìÿäèíÿäÿ ìöùàúèð âÿ ÿíñàðûí è÷èíäÿ 91

ôÿãèù ñÿùàáÿëÿð âàð èäè. Ïåéüÿìáÿð ÿðÿáëÿðèí ôèãùèíäÿ éàëíûç òÿñÿððöô âÿ èúòèùàä ýþñòÿðìèøäèð. Þç ìÿíôÿÿòè ö÷öí î åëìäÿ áÿ’çè äÿéèøèêëèê âÿ òÿáÿääöëàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð. Éîõñà þçö ôèãù åëìèíèí èúàä âÿ èõòèðàåäèúèñè äåéèëäèð, áÿëêÿ äÿ î ÿðÿáëÿðèí ãÿäèì ôèãù åëìèíèí ìöúòÿùèäè âÿ êÿñá åäÿíèäèð; íåúÿ êè, þç òÿçÿ âÿ ãóðó+ äèíèí, áàøãà ãàíóí âÿ ÿùêàìëàðûíû Òþâðàò âÿ Èíúèëäÿí âÿ ìÿúóñëàðûí ÿãèäÿëÿðèíäÿí àëàðàã þç ðÿ’éèíÿ ýþðÿ îëàðäà, áÿ’çè äÿéèøèêëèê âÿ òÿáÿääöëàò ÿìÿëÿ ýÿòèðìèøäèð, éÿ’íè îëàðäà èúòèùàä âÿ òÿñÿððöô åòìèøäèð. Ôèãù åëìèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè, úÿìëÿíìÿñè ÿñðëÿð êå÷ìÿäÿí âÿ úàìààò àðàñûíäà ùÿäñèç âÿ úöðáÿúöð ùàäèñÿëÿð òþðÿìÿäÿí âÿ îíóí òÿ’ñèñ åäèëìÿñèíäÿ áèð ÷îõ àüûëëàðûí èøòèðàêû îëìàäàí ìöìêöí äåéèë, áó åëì òÿê áèð ÿñðèí ìÿùñóëó âÿ òÿê áèð ôÿðäèí õÿéàëû íÿòèúÿñè îëà áèëìÿç. Áóíóíëà áÿðàáÿð áó ýöíÿ ãÿäÿð äöíéà ìèëëÿòëÿðèíèí ùå÷ áèðèíäÿ áó åëì òÿêìèë äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìàìûøäûð. Î, åëìäÿ àíáÿàí äÿéèøèêëèê, òÿáÿääöëàò, éåíèëÿøìÿ âÿ ÿëàâÿ çàìàíûí ùàëûíà çÿðóðè îëàí òÿëÿáëÿðäÿíäèð. Áåëÿ îëäóãäà áó åëìäÿ äÿéèøèêëèê, éåíèëèê âÿ ÿëàâÿ åòìÿê éîëóíó áàüëàéàí ïåéüÿìáÿðèí, þç ìèëëÿòèíè äöíéà èøëÿðèíäÿ ùÿð úöð òÿðÿããèëÿðäÿí àúèç âÿ ìÿùðóì åòäèéè àøêàðäûð]150. Î ö÷ âÿúùäÿí áàøãà êè, ìÿí ìóúèäè-êàèíàò ùàããûíäà çèêð åòäèì, àéà, âÿúùè-ðàáå’ äÿõè ìöòÿñÿââèðäèðìè?151. Áàðè, ñÿíèí âöúóäóíäà õÿëã îëóíàí àëàò âÿ ÿñáàá áóíäàí çèéàäÿ áèëìÿéÿ ãàäèð äåéèë, íåúÿ êè, Ôèðäþâñè áóéóðóáäóð:

__________ + [à å é ä: Èñÿâèëÿð äèíèíäÿ ýþðöíÿíëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã, îíóí äèíèíèí ÿñàñëàðû ãÿòèééÿí áÿçÿêëÿðÿ, úÿëàë âÿ ìöõòÿëèô òÿøÿêêöëàòà ìàëèê äåéèëäèð. Îíóí äèíèíèí ÿñàñëàðû ãóðó, êÿñàëÿòëè âÿ ÿçèééÿòëè ðöêóëàðäàí, ñÿúäÿëÿðäÿí âÿ òÿêðàðëû äóàëàðäàí èáàðÿòäèð êè, îíëàðûí èúðàñû íÿ èáàäÿò åäÿíè âÿúäÿ ýÿòèðèð âÿ ùåéðÿòÿ ñàëûð, íÿ äÿ áàõàíû, õöñóñÿí òÿêðàðëû êÿñàëÿòëÿ äîëó äóàëàðû èáàäÿò åäÿí ÿðÿá äèëèíäÿ çèêð åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ îëäóüó ö÷öí, îíëàðûí ìÿ’íàñûíû àíëàìàã ÷îõ âàõò ìöìêöí äåéèëäèð. Ìÿñÿëÿí: þçöíö ÿââÿë âÿ àõûðûí ÿí àüûëëûñû àäëàíäûðàí áèçèì ïåéüÿìáÿð, áó âàñèòÿ èëÿ ôèãù ìÿñÿëÿëÿðèíè, ìöëêè âÿ ìèëëè ãàíóíëàðû äÿéèøäèðìÿ, éåíèëÿøäèðìÿ âÿ ÿëàâÿ åòìÿ ñàùÿñèíäÿ ÿãë ñàùèáëÿðèíèí õÿéàë éîëóíó áàüëàìûøäûð. Àéäûíäûð êè, áöòöí Àñèéàäà âÿ äöíéàíûí áèð ÷îõ éåðëÿðèíäÿ èíñàí íþâöíö úÿùàëÿòÿ âÿ äàèìè çèëëÿòÿ äö÷àð åäÿðÿê, ùÿð úöð òÿðÿããèíè èñëàì ìèëëÿòè àðàñûíäà ìÿí’ åòìèøäèð. Ùàëáóêè þçöíöí èéèðìè ö÷ èë äàâàì åäÿí ïåéüÿìáÿðëèéè ìöääÿòèíäÿ þçö Ãóðàíûí áèð ÷îõ ùþêìëÿðèíè âÿ àéÿëÿðèíè çàìàíûí âÿ òþðÿíìèø îëàí èøëÿðèí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ ùå÷ åäèá, îíëàðû âàõò âÿ åùòèéàúà óéüóí îëàí áàøãà ùþêì âÿ àéÿëÿðëÿ ÿâÿç åòìèøäèð.

92

Ñÿíäÿ àíúàã áåø ùÿâàññ âàð153. Éÿùòÿìèë êè, ÿãèäåéè-óëà âÿ ñàíèéÿ ñóðÿòèíäÿ ìöðóðè-äöùóðäà âöúóäè-êöëë, áèð íþâè-äèýÿð èëÿ úèëâÿ åäÿ, éÿ’íè äÿðéà áèð íþâè-äèýÿð èëÿ òÿëàòöìÿ ýÿëÿ âÿ êàèíàòäà áèð ïåðåâîðîòè+-ÿçèì ïåéäà îëà âÿ ñÿíèí ÿâÿçèíÿ áèð âöúóäè-àõÿð çöùóð åäÿ êè, áåø ùÿâàññûí éåðèíÿ îí ùÿâàññ ñàùèáè îëà; áÿëêÿ î ùÿâàññè-ÿøÿðÿ ñàùèáè-âöúóä ñÿíäÿí àðòûã áèð çàä áèëÿ âÿ î âöúóä àíëàéà êè, ìöúèä íÿäèð âÿ ðóù íÿäèð? Èíäè ñÿí ùÿâàññè-ïÿíýúàíÿ åëÿ ðóùóí ùÿãèãÿòèíè âÿ ìàùèééÿòèíè áèëìÿéÿ ãàäèð äåéèëñÿí. Íåúÿ êè, áèëìèðñÿí èøûã íÿäèð. Ýöí ÷ûõàíäà ôèëôþâð áèð èøûã àëÿìÿ øàéå îëóð. ×ûðàü éàíàíäà ôèëôþâð äèâàðà èøûã äöøöð; àéà, áó èøûã íÿäèð? Áèëìèðñÿí. Âÿ íåúÿ êè, áèëìèðñÿí ùÿðàðÿò íÿäèð âÿ ãöââåéè-ìèãíàòèñèééÿ íÿäèð âÿ ñàèð áó ãÿáèë çàäëàð íÿäèð. Àíúàã áàúàðûðñàí áèëÿñÿí êè, ðóù áèð êåéôèééÿòäèð, ÿúñàìè-ìöðÿêêÿáåéè-çèùÿéàòäà êè, áÿ’äÿç òÿðêèáè-ÿúñàì, ìöâàôèãè-ðÿâàíèí âÿ øöðóòè-õèëãÿò ïåéäà îëóð. Ìÿñÿëÿí, áèð úèñìè-òÿðêèáäÿ – êè, ìöðÿêêÿáäèð, ÿíâà âÿ ÿãñàì àëàòäàí âÿ ÿ’çàéè-ñöëáÿäÿí âÿ ÿúçàéè-ñàéàëÿäÿí, éÿíè ÿõëàòäàí – áó êåéôèééÿò155 çöùóð åäèð. Ìÿñÿë òóòàã òèôëèí òÿðêèáèíè áÿ’äÿç òÿâÿëëöä. Áó òÿðêèáè-úèñìèíèí èòìàìûíäà îíà áèð êåéôèééÿò ùàñèë îëóð êè, áèç îíà ðóùè-ùåéâàíè äåéèðèê++ êè, îíóí çèìíèíäÿ ùÿéàò âÿ îíóí êöëëè-ìöãòÿçèééàòû ìöøàùèäÿ îëóíóð. Ìàäàì êè, úèñì òÿðêèáè áàãèäèð, áó êåéôèééÿò, éÿ’íè ðóù îíäà çàùèðäèð. Âÿãòà êè, áó úèñì òÿðêèáè ïàøèäÿ âÿ ìöòÿëàøè îëäó, éÿ’íè ïîçóë__________ Ïÿñ íåúÿ îëóð êè, ùèúðÿòäÿí ìèí èêè éöç èë êå÷äèéè ùàëäà îíóí áÿ’çè ùþêì âÿ ãàíóíëàðû èø âÿ çàìàíûí òÿëÿáàòû èëÿ äÿéèøäèðìÿ âÿ òÿáÿääöëàòà ìþùòàú îëìàñûí? Òÿÿúúöáëö áóäóð êè, áèçèì ïåéüÿìáÿð áþ’ñÿòäÿí ÿââÿëêè äþâðö úàùèëèééÿò äþâðö àäëàíäûðûð. Õÿáÿðè éîõäóð êè, þç áþ’ñÿòèíäÿí ñîíðà ìèëëÿòèíèí ÿë-ãîëóíó áàüëàéàðàã, îíó äàùà øèääÿòëè úàùèëèééÿò äÿíèçèíèí äèáèíÿ àòìûøäûð. Áþ’ñÿòäÿí ÿââÿëêè úàùèëèééÿòäÿí õèëàñ îëìàã àñàí èäè, áþ’ñÿòäÿí ñîíðà èñÿ úàùèëèééÿòäÿí õèëàñ îëìàã, ýþðäöéöìöç êèìè ÷ÿòèíäèð. Ïÿñ èñëàì õàëãëàðûíûí àüûë âÿ ôèêèð ñàùèáëÿðèíÿ ôèãù åëìèíäÿí ùÿð úöð äÿéèøìÿ, éåíèëÿøäèðìÿ âÿ àðòûðìà éîëó áàüëû îëäóãúà, áó õàëãëàð ÿáÿäè îëàðàã ýåðèäÿ ãàëàúàãàð, äöíéà õàëãëàðûíûí ÿí áÿäáÿõòè îëóá, ùå÷ âàõò òÿðÿããè éîëóíà ãÿäÿì ãîéà áèëìÿéÿúÿêëÿð]. + Øàíæìàí154, éàõóä ïåðåâîðîò – áèð òÿüéèðè-ÿçèìäÿí èáàðÿòäèð êè, éà êàèíàòäà çöùóð åäÿ, ìÿñÿëÿí, ãèéàìÿò êèìè, éà êöðåéè-ßðçèí öñòöíäÿ âàãå îëà, ìÿñÿëÿí: òóôàíè-Íóù êèìè, éà ñÿëòÿíÿòëÿðèí þâçàûíäà âÿ áÿíè-íþâè-áÿøÿðèí è÷èíäÿ ùàäèñ îëà; ðóìèëÿðèí ñÿëòÿíÿòè ïîçóëìàã êèìè âÿ ×èíýèçèí ôèòíÿñè êèìè. ++ [à å é ä: Èìàì ßáó Ùàìèä Ìÿùÿììÿä Üÿçàëè þçöíöí “Ìÿçíóíèééÿ” àäëû êèòàáûíäà äåìèøäèð êè, ùÿãèãÿòäÿ èíñàíûí ðóùó àíà ðÿùìèíäÿ, íöòôÿ âöúóäà ýÿëäèéè çàìàí òþðÿéèð157. Éÿ’íè ðóù âÿ ùÿéàò áèð êåéôèééÿòäèð êè, þç íÿôñèíäÿ ãàèì îëà áèëìÿç, éåðÿ ìþùòàúäûð íåúÿ êè, ÿãë, èøûã, èñòèëèê, ìèãíàòèñ ãöââÿñè âÿ áó êèìè øåéëÿð þç íÿôñè èëÿ ãàèì îëìàéûá, áÿëêÿ áàøãàñû èëÿ ãàèìäèðëÿð]156.

93

äó, ùàìàí êåéôèééÿò êè, áèç îíóí àäûíà ðóù äåìèøèê, çàèë âÿ ìÿùâ îëàúàãäûð. Áó äÿõè ùàìàí âöúóäè-âàùèä âÿ êàìèë âÿ ñàùèáè-ãöäðÿòèí ãÿâàíèíèíäÿí âÿ ìöãòÿçèééàòûíäàí áèð øåéäèð âÿ ÿñðàðûíäàí áèð ñèðäèð. Ìèñàëû áóäóð êè, áèð íå÷ÿ ÿúçàéè-ìÿ’äÿíèééÿíè ñÿí áèð éåðÿ úÿì åäèðñÿí âÿ ìöâàôèãè-ãàíóíè-åëì îëàðû áèð-áèðè èëÿ ìÿìçóú âÿ ìöðÿêêÿá åëÿéèðñÿí, îíäàí áèð êåéôèééÿò ùàñèë îëóð êè, ãöââåéè-òåëåãðàôèééÿ, éÿ’íè ðóùè-òåëåãðàôè äåéèðèê. Âÿãòà êè, ÿúçàéè-ìÿäÿíèééÿíè áèðè-áèðèíäÿí àéûðäûí, éÿ’íè ùàìàí òÿðêèáè êè, î ÿúçàëàðà âåðìèøäèí, áÿðùÿì åòäèí, ãöââåéè-òåëåãðàôèééÿ, éÿ’íè ðóùè-òåëåãðàôè çàèë âÿ ìÿùâ îëóð. Àììà áó ãöââåéè-òåëåãðàôèééÿíèí âÿ ðóùè-òåëåãðàôèíèí ìàùèééÿòè íÿäèð, áèëìèðñÿí! Áó äÿõè âöúóäè-âàùèä âÿ êàìèë âÿ ñàùèáè-ãöäðÿòèí ÿñðàðûíäàí áèð ñèðäèð. [Ïÿñ ìÿ’ëóì îëäó êè, ðóù ùÿð íÿ îëñà þç-þçöíÿ ãàèì îëà áèëìÿç. Íåúÿ êè, ÿãë âÿ õÿéàë þç-þçöíÿ ãàèì äåéèëäèð. Âÿ ùå÷ îëìàñà ãàá âÿ ãàëûáëàðû îëìàëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ðóùëàðûí áÿäÿíëÿðäÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà õöñóñè éåðëÿðäÿ òÿêðàð ãàáñûç, ãàëûáñûç ìöÿééÿí âöúóä îëìàñû õöñóñóíäà áèçèì àëèìëÿðèí å’òèãàäûíûí òÿñÿââöð âÿ òÿÿããöëö êðèòèêà ãàðøûñûíäà äóðà áèëìÿç. Âÿ íåúÿ êè, ðóùëàð ö÷öí áÿäÿíäÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà ìèñàëè âÿ ëÿòèô ãàëûá õÿéàë åòìÿê. Øåéõ ßùìÿä-Áÿùðåéíèíèí ÿãëè âÿ òÿáèè äÿëèëè îëìàäàí äöøöíäöéö ìÿ’íàñûçäûð]158. Áó ìÿòëÿáè äöðöñò ôÿùì åòìÿê ö÷öí ñÿíÿ åëåêòðè÷åñòâàíû+ âÿ îíóí ãàíóíóíó âÿ ìöãòÿçèééàòûíû áèëìÿê ëàçûìäûð. ×èôàèäÿ, ñÿí âÿ ñÿíèí ìèëëÿòèí íÿ åëåêòðè÷åñòâàíû áèëèðñèíèç âÿ íÿ îíóí ãàíóíóíó. Ñèç àíúàã úÿùÿííÿìè éàõøû âÿñô åäÿ áèëèðñèíèç âÿ úèííè âÿ øåéòàíû éàõøû òàíûéûðñûíûç. ×öíêè îíëàðûí âöúóäó õÿéàëè âÿ ìþâùóìèäèð âÿ åëåêòðè÷åñòâà êè, áèð ÿìðè-çàùèðäèð âÿ ýþçöíöçöí ãàáàüûíäàäûð âÿ òàìàì àëÿì îíäàí õÿáÿðäàðäûð, ñèç îíó áèëìÿéÿ èãäàì åòìÿçñèíèç. Îíäàí þòðö êè, íÿ ìÿñðÿôè âàð? Åëåêòðè÷åñòâà êè, ñèçè áåùèøòÿ àïàðìàéàúàã, éà úÿùÿííÿìäÿí ãóðòàðìàéàúàã. Ñèçÿ ëàçûì îëàí àíúàã àõèðÿò ÿìðèäèð êè, áÿëêÿ áèð òþâð èëÿ þçöíöçö áåùèøòÿ ñàëûá áó ãóíóò äóàñûíûí ìöñòÿúàá îëìàüûíû êè, 159 äèð, ýþçöíöç èëÿ ýþðÿñèíèç, àðçóíóçà ÷àòàñûíûç *âÿ êàìè-äèë ùàñèë åäÿñèíèç160. Äÿõè áÿñäèð, ùà÷àíàòàí áèôàèäÿ âÿ áèùóäÿ õÿéàëàòûí äàëûñûíúà äöøÿúÿêñèíèç 161*Åé çàëèìëÿð, áàðè áó ùÿäèñèí ìÿçìóíóíäàí ìöòÿíÿááèù îëóí: __________ + Å ë å ê ò ð è ÷ å ñ ò â à – èáàðÿòäèð áèð ãöââåéè-áÿðãèééåéè-ùÿðàðÿòèééÿäÿí êè, ùÿð çàòäà ìÿñòóðäóð.

94

161

*Äÿõè âàõòäûð êè, áåø ùÿâàññûíûçû äöíéà ùÿéàòûíäà òÿÿééöø åòìÿéÿ âÿ äöíéà öìóðóíäà ôÿçèëÿò òàïìàüà ñÿðô åäÿñèíèç. Äöíéà ùÿéàòûíäà ñèçÿ åëì âÿ åëìäÿí ñîíðà àçàäèééÿò âÿ àçàäèééÿòäÿí ñîíðà èñòèòàÿò ëàçûìäûð êè, áåø ýöí þìðöíöçäÿ àñóäÿ òÿÿééöø åäÿñèíèç âÿ þçöíöçö ßìð âÿ Çåéäÿ, õàù ïåéüÿìáÿð îëà, õàù èìàì îëà, õàù äåñïîò îëà – ÿáäè-ðÿçèë áèëìÿéÿñèíèç âÿ ñèâèëèçàñéîí òàïàí ìèëëÿòëÿðèí íÿçÿðèíäÿ õàð âÿ çÿëèë âÿ ÿùìÿã âÿ íàäàí ýþðöíìÿéÿñèíèç163 164*âÿ ìþ’úöçàòà âÿ êÿøôö-êÿðàìàòà âÿ õÿâàðèãè-à’äàòà èíàíìûéàñûíûç. Îíäàí þòðö êè, ìÿ’ðèôÿòè-ìàùèééÿò âÿ õàñèééÿòè-ÿíàñèð âÿ úÿìàäàò âÿ íÿáàòàò êè, Ôèðÿíýèñòàí èñòèëàùûíäà îíà åëìè-ôèçèêà òÿ’áèð îëóíóð, éÿ’íè åëìè-ùèêìÿò âÿ ìÿ’ðèôÿòè-ìàùèééÿò âÿ õàñèééÿòè-ùåéâàíàò êè, îíà åëìè-éåñòåñòâà òÿ’áèð îëóíóð, éÿ’íè åëìè-òÿáèèééàò áó ÿñðäÿ Ôèðÿíýèñòàí ôèëîñîôëàðûíûí òÿòÿááöàò âÿ òÿùãèãàòëàðû ìóúèáèíúÿ áèð íþâ èëÿ òÿêìèë áÿùÿì åäèáäèð êè, ìþ’úöçàòûí âÿ êÿøôö-êÿðàìàòûí âÿ õÿâàðèãè-à’äàòûí ÿäÿìè-èìêàíû, áó öëóìóí âàñèòÿñè èëÿ áèçèì íÿçÿðèìèçäÿ ÿçùÿðö-ìèíÿøøÿìñ îëóáäóð. ßýÿð áó ÿñðäÿ, áèð êÿñ áèëàøöóð þçöíÿ ìþ’úöçÿ èñíàäûíû âåðÿ, áèç îíó äèâàíÿ ùåñàá åäèá, ãöââåéè-ÿãëèééÿñèíäÿ âàãå’ îëàí õÿëÿë úÿùÿòèíäÿí îíóí ùàëÿòèíÿ ìöòÿÿññèô îëàúàéûã âÿ ÿýÿð øöóð èëÿ þçöíÿ ìþ’úöçÿ èñíàäûíû âåðÿ, áèç îíäàí áèëàèõòèéàð íèôðÿò åäÿúÿéèê; çèðà áèð áåëÿ êÿñ êè, ñàùèáè-øöóðäóð âÿ þçö áèëèð êè, ìþ’úöçàò ìöìêöíàò ãÿáèëèíäÿí äåéèë, àììà ñàäÿëþâùëÿðè äàìè-ôèðèáÿ ñàëûá, îíëàðûí àðàñûíäà ôÿðìàíðÿâà îëìàã ö÷öí êèçáè-ìÿùç âÿ òÿçâèðè-õàëèñè âÿñèëÿ åäèð; áèçèì íÿçÿðèìèçäÿ àøêàðà êÿççàá âÿ ìöçÿââèð ýþðöíöð. 165*Ëàêèí ÿñðè-ãÿäèìäÿ âÿç’èàëÿì áàøãà èäè; öëóìè-ìÿçêóðÿíèí òÿðÿããèñè éîõ èäè. ßõëàãè-ùÿìèäÿ ñàùèáè ôèëîñîôëàð õàëãûí õåéðö øÿððèí ýþñòÿðìÿê ö÷öí áÿðàùèíè-ÿãëèééÿ èëÿ îëàðà èñáàòè-ìöääÿà åäÿ áèëìèðäèëÿð. Íà÷àð õàëãûí òÿãàçàéè-òÿáèÿòëÿðèíÿ ýþðÿ þçëÿðèíè ïåéüÿìáÿðëèê èñìè èëÿ áÿðýöçèäåéè-ñàíå ýþñòÿðèá þçëÿðèíÿ ìþ’úöçÿ èñíàäûíû âåðèáëÿð âÿ áó âàñèòÿ èëÿ õàëãû þçëÿðèíèí ÿìðö íÿùéèíÿ òàáå åäèá ìöääÿàëàðûíû îëàðà áèëäèðèáëÿð165*. ßýÿð áè÷àðÿ õàëã éàëãûç áó ýóíÿ ñàùèáè-øöóð âÿ ìÿ’ðèôÿò ïåéüÿìáÿðëÿðÿ ýèðÿâèäÿ îëñàéäûëàð, ýåíÿ ñÿùë èäè. Îëàð áèð ïàðà äèâàíÿâàð ìöääÿèéàíè-ìþ’úöçàòà äÿõè ýèðÿâèäÿ îëóá, ùàìàí ìÿúíóíñèôÿòëÿðèí áèëàøöóð õÿéàëàòëàðûíäàí íàøè îëàí íÿâèäàòè-áèÿñëÿ âÿ òÿõâèôàòè-áèìÿ’íèéÿ áàâÿð åäèá þçëÿðèíÿ äöíéà ùÿéàòûíûí íèÿìàòûíû âÿ ëÿçàèçèíè ùÿðàì þç þçëÿðèíè ìÿíçóðàòè-áàòèëÿ õàòèðè ö÷öí ÿ’ìàëè-øàããÿéÿ ýèðèôòàð åëÿéèáëÿð. *Íåúÿ 95

êè, áöòïÿðÿñòëÿð166 âÿ àòÿøïÿðÿñòëÿð áåëÿ ùàëÿòäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóðëàð. Èíäè ïðîãðåñèí âöúóäó èëÿ àéà, àãèë âÿ ïàê-íèùàä êèìñÿíÿ, ùå÷ ôèòâà âåðÿðìè êè, áÿíè-íþâè-áÿøÿð ùàëÿò âÿ úÿùàëÿòè-ãÿäèìÿñèíäÿ úÿìàä-àñà áèëàùÿðÿêÿò áàãè ãàëñûí âÿ òÿðÿããè åòìÿéÿ âÿ çöëìÿòäÿí íóðàíèééÿòÿ ÷ûõìàüà ÿñëà ãÿäÿì ýþòöðìÿñèí164*. Áÿñäèð, éîðóëäóì, ñàáàù ðÿìÿçàíûí áèñò-éåêêöìöäöð, ýåäÿúÿéÿì Ìîëëà Úàááàð ìÿðñèéÿõàíûí ìÿðñèéÿñèíÿ ãóëàã àñìàüà. Îíäàí åøèòäèéèì ùåêàéàòû äà ö÷öíúö ìÿêòóáäà éàçàúàüàì, ýþíäÿðÿúÿéÿì. Õàùèøèì âàð êè, Òÿáðèçäÿí Ðÿøòÿ ñÿôÿð åäÿì âÿ îðàäàí äÿõè Ìàçÿíäÿðàíà – äèâëÿðèí âÿ ïÿðèëÿðèí ìÿêàíûíà ýåäèì, ñåéð åëÿéèì.

167 *Ìèñèðäÿ íÿ éàõøû äóðáèíëÿð ñàòûðäûëàð! Ùåéô êè, ôÿðàìóø åòäèì. Èíäè äóðáèíÿ åùòèéàú éåòèðìèøÿì. Òÿáðèçäÿ íÿ ãÿäÿð àõòàðäûì éàõøûñûí òàïà áèëìÿäèì. Ãàùèðèééÿäÿ Ðçà ïàøàíûí îäàñûíûí äàëûñûíäà áèð ôèðÿíý ìàüàçèíè âàð, îðàäà, îñìàíëû èñòèëàùûíúà, ïÿê ÿ’ëà äóðáèíëÿð ñàòûðëàð. ßýÿð îðàéà ýöçàðûí äöøñÿ, ìÿíèì ö÷öí áèð äóðáèí àë, ýþíäÿð Ðÿøòÿ Ùàúû ßáäöëëàù ìèðâàðèôóðóøè-Áÿüäàäèíèí àäûíà êè, î ìÿíÿ éåòèðÿð. Õóäàùàôèç167*. Êÿìàëöääþâëÿ

96

ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÊÒÓÁÓ Ýåíÿ Òÿáðèçäÿí, ðÿìÿçàí àéûíäà, ñÿíÿ 1280-äÿ

Åé áÿðàäÿðè-ìåùðèáàíûì Úÿëàëöääþâëÿ, áó ýöí ðöôÿãà èëÿ ìÿñúèäèúàìåÿ ýåäèá, Ìîëëà Úàááàð ìÿðñèéÿõàíûí ìÿðñèéÿ ìÿúëèñèíäÿ îòóðäóì. Ìÿñúèä ìàëà-ìàë èäè. Ìîëëà Úàááàðäàí ÿââÿë áèð áàøãàñû ìèíáÿðÿ ÷ûõäû. Ùÿçðÿòè-ßëè èáí-ßáóòàëèáèí âÿôàòûí îõóäó; ñîíðà Ìîëëà Úàááàð ÷ûõäû. ßââÿë áèð íå÷ÿ ÿùàäèñ ÿèììÿíèí ôÿçèëÿòèíäÿí âÿ òÿ’çèéÿäàðëûüûí ñÿâàáûíäàí íÿãë åëÿäè, ñîíðà ìÿòëÿáÿ øöðó åòäè. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ùÿð ìèëëÿòèí þâëèéàñûíûí áàøûíà àç, éà ÷îõ áÿëà ýÿëèáäèð, àììà øèÿ ìèëëÿòèíèí þâëèéàñûíûí ìöñèáÿòè âàãåÿí çèéàäÿäèð. Áóíóí ñÿáÿáè áóäóð êè, ßëÿâèëÿðäÿí Áÿíè-Öìÿééÿ õèëàôÿòè ãÿñá åòäè; ßëÿâèëÿð äÿ òàá ýÿòèðìÿéèá òÿëÿáè-ìàôàòäÿ úèääö-úÿùäÿ äöøäöëÿð. Áÿíè-Öìÿééÿëÿð âÿ ñîíðà Áÿíè-Àááàñèëÿð çîðëó ÷ûõäûëàð. Áó ìöääÿèéè-õèëàôÿòëÿðè àðàëûãäàí ýþòöðäöëÿð, áåø ýöí áóíëàð ñàðûäàí ãóëàüû äèíú ñÿëòÿíÿò åòäèëÿð. Ñîíðà îëàðà äà áàøãà áÿëàëàð öç âåðäè; îëàð äà ìöñèáÿòÿ äöøöá àðàäàí ÷ûõäûëàð âÿ íÿñéÿí ìÿíñèééÿí îëäóëàð. Áåëÿäèð áó äöíéàíûí þâçàû:

Áÿíè-Öìÿééÿíèí ñèëñèëÿñèíè, – íåúÿ êè, ìÿ’ëóìäóð, – Áÿíè-Àááàñ ìöíãÿðèç åòäè âÿ Áÿíè-Àááàñûí ñèëñèëÿñèíè äÿ ×èíýèçèëÿð Éåð öçöíäÿí éîõ åëÿäè. Òÿâàðèõè-êöëëèìèëÿë áó íþâ ùÿâàäèñäÿí äîëóäóð. Àììà ßëÿâèëÿð ñÿëòÿíÿòè-ñóðèäÿí ìÿùðóì ãàëäûãëàðû çàìàí, ñÿëòÿíÿòè-ìÿíÿâèééÿéÿ òÿëàø åòäèëÿð âÿ çþùä-òÿãâàíû þçëÿðèíÿ øöàð åäèá áó âÿñèëÿ èëÿ þçëÿðèíÿ áàòèíäÿ øèÿëÿð âÿ ìöðèäëÿð ùàñèë åëÿäèëÿð âÿ îíëàðûí ìÿäÿêàðëûüû èëÿ áåø ýöí þìöðëÿðèíäÿ åùòèéàú ìÿøÿããÿòèíäÿí êÿìö áèø àçàä îëäóëàð. Âÿ ùÿìèøÿ øèÿëÿðèíÿ âÿ ìöðèäëÿðèíÿ þçëÿðèíèí ôÿçèëÿòèíäÿí âÿ Áÿíè-Öìÿééÿíèí âÿ Áÿíè-Àááàñûí çÿììèíäÿ ñþçëÿð äåéèðäèëÿð âÿ ôèëùÿãèãÿ ùàãëàðû äà âàð èäè. Òà èíêè äþâðàíëàðûí ñöðäöëÿð, ýåòäèëÿð. Íÿ Áÿíè-Öìÿééÿäÿí âÿ Áÿíè-Àááàñäàí áèð ÿñÿð ãàëäû, íÿ áóëàðäàí.

97

ßââÿë áèíàéè-òÿ’çèéÿäàðëûüû ñÿëàòèíè-Äÿéàëèìÿ ãîéäóëàð êè, øèÿìÿçùÿá èäèëÿð, ñîíðà ñÿëàòèíè-Ñÿôÿâèééÿ êè, ñàäàòè-ßëÿâèééÿäÿí ñàéûëûðäûëàð, õöðóú åòäèëÿð âÿ þç ïîëèòèêàëàðûíûí õÿòèðè ö÷öí òÿ’çèéÿäàðëûüà ðÿâàú âåðäèëÿð. Èíäè ùàìàí ñÿáÿá êè, Ñÿôÿâèééÿ îíóí õàòèðè ö÷öí òÿ’çèéÿäàðëûüà ðÿâàú âåðìèøäèëÿð, áèëêöëëèééÿ ðÿô’ îëóáäóð. Àììà Èðàíäà òÿ’çèéÿäàðëûã, Ñÿôÿâèééÿ çàìàíûíäàí äà çèéàäÿ ðÿâàú òàïûáäûð. Éàëãûç ìÿùÿððÿìèí ÿøÿðåéè-óëàñûíäà òÿ’çèéÿäàðëûüà ìÿøüóë îëñàëàð, ýåíÿ ñÿùëäèð, ùÿð éåðÿ ýåäèðñÿí, òÿ’çèéÿäèð. Ùÿð ìÿñúèääÿ ùÿôòÿäÿ ëàÿãÿë áèð ýöí òÿ’çèéÿ ìÿúëèñèäèð. *Ùÿòòà íÿãë åäèðëÿð êè, Òåùðàíäà ùÿð ýöí òÿêéÿëÿðèí áèðèñèíäÿ òÿ’çèéÿ ìÿúëèñè âàð. ßëùÿã, áó èôðàòà éåòèøäè. Íÿ õÿáÿðäèð? Ìÿýÿð èíñàíûí þçöíöí àç ìöñèáÿòè âÿ àç äÿðäè âàð êè, ìèí èëëèê ýöçàðèøèí íÿãëè èëÿ þâãàòûíû äàèìà òÿëõ åòñèí4 âÿ áèëàôàéäà ÿìÿë ñÿáÿáè èëÿ èøäÿí âÿ êÿñáäÿí ìöÿòòÿë îëñóí âÿ úöâÿëëàüûëàð áó ÿìðè þçëÿðèíÿ âÿñèëåéè-ðóçè åäèá, ÿíâà âÿ ÿãñàì êèçáëÿð òîõóéóá, ìèíáÿðëÿðäÿ áè÷àðÿ àâàìû ôÿðèôòÿ åòìÿê ö÷öí çèêð åòñèíëÿð? Ìÿí êè, þçöì äÿ øèÿ-ìÿçùÿáÿì, íåúÿ êè, ñÿí äÿ áèëèðñÿí, ìÿíèì êè, íÿóçáèëëàù ÿèììåéè-ÿòùàðÿ áöüçöì éîõäóð âÿ ìöêÿððÿð ñÿí þçöí ÿèììÿíèí ÿõëàãè-úÿìèëÿ âÿ ÿòâàðè-ùÿìèäÿëÿðè áàáûíäà ìÿíäÿí ìÿäùëÿð åøèäèáñÿí, àììà ìÿíèì ìóðàäûì áóäóð êè:

Áó òÿ’çèéÿäàðëûãäàí ÿñëà íÿ ñÿíÿ áèð ôàéäà âàð âÿ íÿ èìàìà. Âàõòûíû áþéöê èøëÿðÿ ñÿðô åò. Ýþð õÿëãè-àëÿì íÿ òÿðÿããèéàò åäèðëÿð. Àõûð ñÿí äÿ áèð ùÿðÿêÿò åëÿ, áèð ïðîãðåññÿ àéàã ãîé, áèð ñèâèëèçàñàñéîíà òàëèá îë. Íÿ ÷àüàòàí ãÿôëÿò éóõóñóíäà éàòàúàãñàí? Ìîëëà Úàááàðûí áöêà ìÿúëèñèí éàçìûéàúàüàì. Àììà áöêàäàí ÿãäÿì, áèð ïàðà úÿôÿíýèéàò êè, þç ÿãèäÿñèíúÿ îëàðû ùÿäèñ òÿñìèéÿ åäèðäè, çèêð åäÿúÿéÿì, ÿòèí òþêöëñöí. Ýþð êè, Èðàí õàëãû íÿ ìÿðòÿáÿäÿ ÿãëè-òöôóëèééÿòäÿ áàãèäèðëÿð êè, áó íþâ úÿôÿíýèéàòà ãóëàã àñìàãäàí ìöòÿíàôèð îëìóðëàð. Áàõûðñàí êè, áèð òÿðÿôäÿ áèðèñè îòóðóáäóð, ÿéíèíäÿ ìàùóò úöááÿ, áåëèíäÿ òèðìÿ øàë, áàøûíäà áóõàðà ïàïàã, ñàããàë óçóí, ùÿíàëû âÿ ðÿíýëè. Ñóðÿòäÿ ýþðöðñÿí êè, àäàìäûð; ñîðóøóðñàí êè, áó êèìäèð? Äåéèðëÿð êè, ôèëàí ùàúûäûð; ÿáóñ âÿ ãÿìýèí ìöíòÿçèðäèð ýþðñöí êè, ìèíáÿðäÿ ñÿôèù âÿ øàðëàòàí íÿ ïÿðïó÷àò íÿãë åäÿúÿê. Áèð òÿðÿôäÿ ýþðöðñÿí êè, áèð ìöòÿøÿõõèñ ÿéëÿøèáäèð, áàðìàüûíäà éàãóò öçöê, ñîðóøóðñàí êè, áó êèìäèð? Äåéèðëÿð: áó äà ôèëàí àüàäûð.

98

Éàõûí äóðóðñàí, ñþùáÿò áàøëàéûðñàí, ñîðóøóðñàí êè: êöòóáè-ôàðñèééÿ âÿ ÿðÿáèééÿäÿí íÿ îõóéóáñàí? Úàâàá âåðèð êè: ìÿí îõóìàìûøàì âÿ ùÿìä åäèðÿì Àëëàùûìà êè, ìÿíÿ îõóìàã íÿñèá åòìÿéèáäèð; ÷öíêè îõóéàíëàðûí ÿêñÿðè áÿä å’òèãàä îëóð âÿ çÿëàëÿòÿ äöøöð. Äè ýÿë úàâàá âåð. Äè ýÿë áó êþâäÿíäÿí ñîðóø êè: åé êþâäÿí, ñÿí íÿ äÿëèë èëÿ áó ãþâëöíö ñöáóòÿ éåòèðèðñÿí? Äè ýÿë áóíó áàøà ñàë êè, åé ÿùìÿã, ñÿùâ åäèðñÿí! Áàøãà òÿðÿôÿ ðöúó åäèðñÿí, ýþðöðñÿí êè, áèðèñè òÿñáèù ÷åâèðèð, áèðèñè äÿ îíóí òÿðÿôèíÿ óçàíûá ñîðóøóð êè: ôèëàíêÿñ, áó ýåúÿíèí ÿ’ìàëû íÿäèð? Áó ýåúÿ íå÷ÿ ðöê’ÿò ýÿðÿê íÿìàç ãûëìàã? Î úàâàá âåðìèð. Òàêè, çèêðèí òàìàì åäèð, ñîíðà ñàèëÿ ìöëòÿôèò îëóá äåéèð êè: íÿ òÿëÿñèéèðñÿí? Ìîëëà Úàááàðäàí ñîíðà Àõóíä Úÿ’ôÿð ìèíáÿðÿ ÷ûõàúàãäûð. Áó ýåúÿíèí ÿ’ìàëûíû “Çàäöë-ìÿàä” êèòàáûíäàí çèêð åäÿúÿê. Ïÿðâÿðäèýàðà, ãÿðèáÿ ùàëÿòäèð, êöëëè-àëÿì äÿéèøèëèá, êöëëè-àëÿìèí ÿòôàëû ùÿää-áöëöüà ÷àòûáäûð, *ÿùëè-Èðàí6 ùÿëÿ éåíýèúÿ èìÿêëÿìÿê áàøëàéûð. Àõóíä Ìîëëà Úàááàð ìèíáÿðÿ ÷ûõäû, áàøëàäû+: *Åé Úÿëàëöääþâëÿ, “Ìÿñàèáöë-ÿáðàð” áóíëàðûí öìäÿ ëèòåðàòóðëàðûíäàí áèðèñèäèð”. Ñåééèäöøøöùÿäàíûí âèëàäÿò ýåúÿñèíäÿ ùÿãã-òÿàëà áåùèøò ùóðèëÿðèíäÿí áèðèñèíÿ êè, àäû Ëÿ’éà èäè, âÿùé åòäè êè, äàðè-äöíéàéà íöçóë åò âÿ ùÿçðÿòè-Áÿòóëÿ ìàìà÷àëûã åëÿ! Ìöñÿííèôè-êèòàáè-“Ìÿñàèáûëÿáðàð”, ùÿäèñè-ñÿðèù ìóúèáèíúÿ ðÿâàéÿò åäèð. __________ + à å é ä7: ßýÿð ÿùëè-Èðàí ñàùèáè-ãåéðÿò âÿ òÿÿññöá îëñàéäûëàð, ýÿðÿê èäè Ñàñàíèéàíûí äþâëÿòèíèí çàâàëûíà âÿ Ìåùáàäèéàíûí ãÿâàíèíèíèí èôíàñûíà âÿ âÿòÿíëÿðèíèí õàðàáëûüûíà âÿ ìèëëÿòëÿðèíèí çèëëÿòèíÿ âÿ êîðëóüóíà òÿ’çèéÿäàð îëàéäûëàð, íÿèíêè êÿìàëèáèãåéðÿòëèêäÿí âÿ áèíàìóñëóãäàí áèð ãþâìöí ìöñèáÿòèíÿ ÿçàäàð îëóáëàð êè, áóëàð èëÿ íÿ ùÿìâÿòÿíäèðëÿð âÿ íÿ ùÿìçÿáàí âÿ íÿ ùÿìúèíñäèðëÿð âÿ íÿ ùÿììÿøðÿá. Áÿëêÿ ùÿð úÿùÿòäÿí áóëàðà áèýàíÿ âÿ úÿìè ñèôàòäà áóëàðà ìöüàéèð âÿ ãèéàìÿòÿäÿê áóëàðûí òèðÿáÿõòëèêëÿðèíÿ áàèñäèðëÿð8.

9 [ßðÿáëÿðèí þçëÿðè àðàäàí ÷ûõìûø îëñàëàð äà, Èðàí ìèëëÿòè áó ãþâìöí èìàìëàðûíà ãàðøû áÿñëÿäèêëÿðè ìÿùÿááÿò âÿ îíëàðûí äöøìÿíëÿðèíÿ áÿñëÿäèêëÿðè êèí ñàéÿñèíäÿ ùÿìèøÿ áÿëàëàðà äö÷àðäûðëàð. Áó úÿùÿòäÿí íÿ ãÿäÿð àèëÿëÿð âèðàí îëìóø âÿ éåíÿ äÿ îëóð. Áó éîëäà íÿ ãÿäÿð íÿñèëëÿð êîð ãàëìûø âÿ èíäè äÿ ãàëûð. Ìÿñÿëÿí, òöðêìàíëàðûí èðàíëûëàðà ãàðøû îëàí äàèìè äöøìÿí÷èëèéè áó ñÿáÿáäÿí äåéèëäèðìè? Íÿ ö÷öí ôàðñ íÿñèëëÿðèíè ÿðÿáëÿðèí ìÿùÿááÿòè öñòöíäÿ, áó ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ, òöðêìàí ÷þëëÿðèíÿ ÿñèð àïàðûðëàð? Áó éàä ãþâìöí þëÿíëÿðèíèí ìÿùÿááÿòèíèí ùàñèëè Èðàí õàëãû ö÷öí áÿäáàõòëûãäàí áàøãà íÿäèð? Áó éàä ãþâìöí áþéöêëÿðè ñàü îëäóãëàðû ìöääÿòúÿ þçëÿðè, Èðàíû âèðàí åòäèëÿð, èíäè þëöá òîðïàã îëìóøëàð. Èðàí ÿùëè îíëàðà îëàí èðàäÿòè ñàéÿñèíäÿ úöðáÿúöð ìöñèáÿòëÿðÿ äö÷àðäûð. Áó äÿðäèí ÷àðÿñè äèíè äÿéèøäèðìÿêäÿ äåéèëäèð, áó äÿðäèí ÷àðÿñè ìèëëÿòèí áöòöí éîõñóë, çÿíýèí, áþéöê, êè÷èê, øÿùÿðëè âÿ êÿíäëè òÿáÿãÿëÿðè àðàñûíäà òÿáèèééàò âÿ ôÿëñÿôÿ åëìëÿðèíèí éàéûëìàñûäûð. Ùÿð ùàëäà...]10.

99

Åé Úÿëàëöääþâëÿ, *ýóéà êè, Ìÿäèíÿäÿ äÿõè áèð àðâàä òàïûëìûðäû êè, ìàìà÷àëûã åòñèí12. 13*Ëÿ’éà ùóðè òàéôàñû áåëÿ þìðöíäÿ [êèøèéÿ éàõûíëûüû]14 éîõ, äîüäóüó éîõ, äîüóçäóðäóüó éîõ; î ìàìà÷àëûüû íÿ áèëÿúÿê èäè? Áÿùÿð ñóðÿò13*... Ëÿ’éà íöçóë åòäè âÿ ðöñóìè-ìàìà÷àëûüû ìÿ’ìóë åäèá Ñåééèäöøøöùÿäàíûí ýþáÿéèí êÿñäè, ùÿçðÿòè-Áÿòóëÿ ìöáàðÿêáàä äåäè, ýåíÿ áÿùèøòÿ ðöúó’ åëÿäè. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ìÿí ìöõòÿñÿð éàçûðàì, åëÿ áèëìÿ êè, áó ýóíÿ úÿôÿíý áåø-àëòû êÿëìÿäÿ òàìàì îëóð. Ãÿðÿçèì áóäóð êè, ñÿí áèëÿñÿí, ÿùëè-Èðàí íÿ äÿðÿúåéè-êÿìàëäàäûðëàð êè, ìàìà÷àëûã ãåéäèíè äÿõè ìóúèäè-êàèíàòûí þùäÿñèíÿ ùÿâàëÿ åäèðëÿð. 15*Áó ñóðÿòäÿ Ìîëëà Ðÿìÿçàíè ñÿôèù16 Ùÿçàð-Úÿðèáëèíè ýÿðÿê ñÿðçÿíèø åòìÿéÿê êè, ÿèììåéè-ÿòùàðà íèñáÿò ôÿðòè-èõëàñûíäàí áèð ñÿú’è-ìþùð áèð ìèñðÿäÿ ùÿçðÿòè-áàðèíèí èñìè ö÷öí èíøà åäèá, Ìàçÿíäÿðàíûí íöêòÿñÿíúàíëàðûíà ìÿ’ðóç åëÿéèá, îíëàðûí òÿ’íÿñèíÿ ìöñòÿùÿã îëìóøäó. Áóäóð áè÷àðÿ Ìîëëà Ðÿìÿçàíûí ìèñðÿè-ñÿú’è:

Ýåíÿ Ìîëëà Úàááàð çèêð åòäè: Ñåééèäöøøöùÿäàíûí ýÿùâàðÿäÿ éàòäûüû þâãàò, ùÿçðÿòè-Áÿòóë áèð øöüë ö÷öí åâäÿí êÿíàð îëäó. Ñåééöäöøøöùÿäà ýÿùâàðÿäÿ àüëàìàã áàøëàäû. Îíóí àüëàìàã ñÿñè ÿðøè-ÿ’ëàäà çàòè-êèáðèéàíûí ñÿì’èíÿ éåòèøèá Úÿáðàèëÿ ÿìð åòäè êè: Éà Úÿáðàèë, éåòèð þçöíö ñèáòè-ðÿñóëóí öñòöíÿ; îíóí ýÿùâàðÿñèíè òÿðïÿò âÿ ëàé-ëàé ÷àë! Úÿáðàèë ôèëôþâð Ìÿäèíÿéÿ íöçóë åäèá îòóðäó ùÿçðÿòèí ýÿùâàðÿñèíèí éàíûíäà; áàøëàäû îíó éöéöðìÿéÿ âÿ ëàé-ëàé ÷àëìàüà, áó áåéòè îõóéàîõóéà:

Ýåíÿ Ìîëëà Úàááàð äåäè: Ùÿãã-òÿàëàíûí áèð ìÿëÿêè âàð èäè êè, àäûíà Ôÿòðÿñ äåéèðäèëÿð, ÿðøèèëàùèíèí ùàìèëëÿðèíäÿí âÿ ìöãÿððÿá ìÿëàèêÿäÿí èäè. Áèð ýöí õóäàâÿíäèàëÿì Ôÿòðÿñÿ áèð èø ðöúó åòäè; Ôÿòðÿñ ùàìàí èøè áèð àç ýåú áèòèðäè. Ëèùàçà ùÿãã-òÿàëàíûí îíà ãÿçÿáè òóòäó, îíóí áàëö-ïÿðèí ñûíäûðäû. Äÿðéà úÿçèðÿëÿðèíèí áèðèñèíÿ ñàëäû. Éåääè éöç èë î úÿçèðÿäÿ ãàëäû. Ñîíðà ùÿãã-òÿàëà îíó äöíéà ÿçàáû èëÿ àõèðÿò ÿçàáûíûí àðàñûíäà ìöõÿééÿð åëÿäè.

100

Ôÿòðÿñ äöíéà ÿçàáûíû èõòèéàð åòäè. Ïÿñ ùÿçðÿòè-áàðè îíó ýþçöíöí êèðïèêëÿðèíäÿí ùàìàí úÿçèðÿäÿ ìöÿëëÿã åëÿäè. Âÿãòà êè, Ñåééöäöøøöùÿäà òÿâÿëëöä òàïäû. Úÿáðàèë ÿðøäÿí ùÿçðÿòè-ðÿñóëóí ìöáàðÿêáàäëûüûíà ìÿ’ìóð îëäó. Ýöçÿðè ùàìàí úÿçèðÿéÿ äöøöá Ôÿòðÿñè ýþðäö. Ôÿòðÿñ îíà éàëâàðäû êè, ìÿíè äÿ þçöíëÿ àïàð! Úÿáðàèë îíó þçö èëÿ áÿðàáÿð ýþòöðäö. Îíóí ÿùâàëûíû ùÿçðÿòè-ðÿñóëà íÿãë åòäè. Ùÿçðÿòè-ðÿñóëóí òÿ’ëèìè èëÿ Ôÿòðÿñ öçöíö ìþâëóäè-ìöáàðÿêÿ ñöðòäö. Ôÿòðÿñèí ÿââÿëêè êèìè áàëö-ïÿðè äöçÿëäè; ýåíÿ ÿðø òÿðÿôèíÿ ïÿðâàç åëÿäè. *Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ÿýÿð úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùè, íÿóçáèëëàù ìÿðñèéÿõàíëàðûí ãþâëöíúÿ áåëÿ äåñïîò èìèø êè, áèð ìþùòÿðÿì âÿ ìöãÿððÿá ôèðèøòÿñèíè áèð áóéóðóã áèòèðìÿêäÿ úöçâè òÿ’õèð åòìÿê ö÷öí áàëö ïÿðèí ñûíäûðûá éåääè éöç èë úÿçèðÿäÿ äóñòàã åäèá, àõûðäà êèðïèêëÿðèíäÿí àñìàã èëÿ îíó ìöÿççÿá åäèáäèð; îíóí äåñïîòëóüóíäàí äà ÿëùÿçÿð19... Ìîëëà Úàááàð áó ÿõáàðû çèêð åäÿíäÿí ñîíðà òÿãðèð åëÿäè êè: áó íþâ ÿùàäèñ áèùÿääö-ùÿñðäèð. Õàù Ñåééèäöøøöùÿäàíûí øÿðàôÿòèíäÿ, õàù îíóí òÿ’çèéÿäàðëûüûíûí âÿ îíà àüëàìàüûí âÿ çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿéèí âÿ õàù î ìÿäôóí îëàí òîðïàãäà äÿôí îëóíìàüûí âÿ áó ãÿáèë çàäëàðûí ñÿâàáûíäà. Âÿ øöðó åòäè áèð ìÿúëèñè-áöêà îõóìàüà. Ìîëëà Úàááàð òàìàì åäÿíäÿí ñîíðà Àõóíä Úÿ’ôÿð ìèíáÿðÿ ÷ûõäû “Çàäöë-ìÿàä” êèòàáû ÿëèíäÿ. Êèòàáû à÷äû, áàøëàäû êè, áó ýåúÿíèí ÿ’ìàëû áóäóð êè, ãöðóáà éàõûí ýÿðÿê ãöñë åäÿñèíèç, áó ýåúÿ ÿùéà ñàõëàéàñûíûç âÿ éöç ðèêÿò íàìàç ãûëàñûíûç. Ùÿð ðèêÿòäÿ ùÿìääÿí ñîíðà îí ìÿðòÿáÿ ãöëùöâàëëàù îõóìàã èëÿ âÿ áó éöç ðèêÿòäÿí áàøãà íàôèëÿ íàìàçûíû äà ýÿðÿê ãûëàñûíûç âÿ úîâøÿíè-êÿáèð äóàñûíû äà ýÿðÿê îõóéàñûíûç. Ìÿúëèñ äàüûëäû. Ìÿí éîëäà ðöôÿãàéà äåäèì êè: ìÿíèì ö÷öí ìÿúëèñè-âÿ’çäÿ äÿ, ìÿúëèñè-ìÿðñèéÿäÿ äÿ áèèõòèéàð êÿñàëÿò ùàñèë îëäó. Ôèëôþâð ðöôÿãàäàí áèðèñè äåäè êè: îíóí ñÿáÿáè âàçåùäèð. Ñÿí ùÿð ýöí áó ãèøðè âÿ áèìÿ’ðèôÿò ìîëëàëàðûí âÿ’çèíÿ ýÿëèðñÿí. Áóëàð öñóëèäèðëÿð, áóëàð ÿùëè-çàùèðäèðëÿð, áóëàðûí ÿãâàëû ÷îõäàí êþùíÿëèá ÿëäÿí äöøöáäöð. Áóëàðäàí íÿ ëÿççÿò àïàðàúàãñàí? Ñàáàù ýÿë, ýåäÿê ôèëàí ìÿñúèäÿ, àõóíä Ìîëëà Ðÿùèìèí âÿ’çèíÿ êè, øåéõèäèð20. Ìÿòàëèá åøèò êè21, ðóùóí ëÿççÿò àïàðñûí. Òÿáðèçèí éàðûñû èíäè øåéõè ìÿçùÿáäèð, êöëëè-ÿùëè-êÿìàë, êöëëè-ñàùèáè-ôÿòàíÿò òàìàì øåéõè ìÿçùÿáäèðëÿð; àíúàã áàããàë-÷àããàë öñóëè ìÿçùÿáèíäÿ áàãè ãàëûáëàð. Ìÿí äåäèì êè, ÷îõ õîøùàëàì. Ñàáàù äà ýåäÿê àõóíä Ìîëëà Ðÿùèìèí âÿ’çèíÿ.

101

Ñàáàù ýåòäèê, îòóðäóã. Àõóíä Ìîëëà Ðÿùèì ÷ûõäû ìèíáÿðÿ, ÿââÿë áó àéÿíè îõóäó:

Ùÿð àãèëÿ ïöð âàçåùäèð êè, èáàäÿò ìÿ’ðèôÿòñèç îëìàç. Ïÿñ23 -äàí ìóðàä24 -äóð. Ýÿðÿê áèëÿñèíèç êè, ìÿ’ðèôÿò íÿ èëÿ ùàñèë îëóð? Ìÿ’ðèôÿò àíúàã øåéõè-ìÿðùóìóí ìÿòàëèáèíè áèëìÿê èëÿ âÿ ÿèììåéè-ÿòùàðûí ìÿðàòèáèíè òàíûìàãëà ùàñèë îëóð. Õÿéàë åäèðñèíèç êè, êþùíÿ ìÿçùÿáäÿ âÿ êþùíÿ ÿãàèääÿ ìÿ’ðèôÿò ìöìêöí îëóðäó? ßñëÿí âÿ ãÿò’ÿí! Úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùè ôèðãåéè-èñíà ÿøÿðèééÿíèí ñÿàäÿòè ö÷öí Øåéõ ßùìÿäè-ìÿðùóì Áÿùðåéíèíè ìöëùÿì åëÿäè, áó ìÿòàëèáè èõôàäàí èçùàðÿ ÷ûõàðòäû âÿ áó ìèëëÿòè úÿùàëÿòäÿí ãóðòàðäû. Ñîíðà àõóíä Ìîëëà Ðÿùèì áàøëàäû âÿ’ç âåðìÿéÿ. Ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì êöëëè-êàèíàòû ùÿð âöúóäóí ãàáèëèééÿòè ìöãòÿçàñûíúà èúàä åòäè. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ôÿðàìóø åëÿìÿ êè, áó ñóðÿòäÿ ãàáèëèééÿòè-õèëãÿò âöúóäÿ ìöãÿääÿì äöøöð. Éÿ’íè ÿââÿë ùÿãã-òÿàëà êöëëè-ìþâúóäàòû âÿ ìÿõëóãàòû õÿëã åëÿäè àëÿìè-çÿððäÿ, êÿìàëè-øöóðäà âÿ èõòèéàðäà. Î ùàëÿòäÿ êè, ùå÷ áèðèñè êöôð âÿ èìàí ùþêìöíÿ ìÿùêóì îëìàìûøäûëàð. Íåúÿ êè, ùÿãã-òÿàëà õÿáÿð âåðèáäèð.

Éÿ’íè õàëã úöìëÿñè áèð íÿñÿã èëÿ èäèëÿð âÿ ùå÷ ÿìðÿ ìÿùêóì îëìàìûøäûëàð, ïÿñ ìöõòÿëèô îëäóëàð, òÿêëèô ñÿáÿáè èëÿ âÿ èðñàëè-ðöñóë âÿ èíçàëè-êöòöá èëÿ. Ùÿãã-òÿàëà àëÿìè-çÿððäÿ êè, áó àëÿìäÿí *éåòìèø ìèí ìÿðòÿáÿ26 þâñÿ’äèð, òÿêëèô åòäè:

Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ùÿëÿ àëÿìè-çÿððäÿ êè, áóëàð þçëÿðè äÿ ùåñàá èëÿ ýÿðÿê òÿçÿ õÿëã îëìóø îëàéäûëàð, ýþðÿñÿí áèð áåëÿ òÿðúèùÿ ñÿáÿá íÿäèð? Ïÿñ *õàëã íå÷ÿ ôèðãÿ îëäó28. Áÿ’çèñè èìàí âÿ èõëàñ âÿ ìÿ’ðèôÿò âÿ áÿñèðÿò öçöíäÿí äåäèëÿð êè, áÿëè, èìàí ýÿòèðäèê âÿ òÿñäèã åòäèê î çàäû êè, áèçÿ ýþíäÿðèáñÿí, ÿâàìèðäÿí âÿ íÿâàùèäÿí. *Åé Úÿëàëöääþâëÿ, áèøÿê áóëàð Òÿáðèç ÿùëè èìèø29. Áÿ’çèñè ìÿ’ðèôÿò âÿ áÿñèðÿò öçöíäÿí èíàä âÿ íèôàã ïèøÿ åòäèëÿð âÿ äåäèëÿð êè, íÿÿì30 éÿ’íè ñÿí áèçèì ïÿðâÿðäèýàðàìûç äåéèëñÿí âÿ 102

Ìÿùÿììÿä áèçèì ïåéüÿìáÿðèìèç äåéèë âÿ ßëè áèçèì èìàì âÿ õÿëèôÿ âÿ ñàùèáè-èõòèéàð âÿ ùàêèìèìèç äåéèë âÿ ùàáåëÿ îíóí þâëàäû äà. *Åé Úÿëàëöääþâëÿ, êàø äåéÿéäèëÿð êè, áóëàðäàí áàøãàëàðû äà áèçèì ïåéüÿìáÿðëÿðèìèç âÿ èìàìëàðûìûç âÿ âÿëèìèç äåéèëëÿð êè, åëÿ áèð éîëëóã ùàìûñûíûí éîëó áàüëàíàéäû31. Âÿ áÿ’çèñè – ÿââÿëêèëÿð òàáå’ îëäóëàð èìàíäà âÿ òÿñäèãäÿ âÿ èãðàðäà âÿ ëàêèí ÿââÿëêèëÿð êè, ñàáèãóíäóðëàð âÿ ùÿãã-òÿàëà îíëàðûí ùàããûíäà áóéóðóáäóð êè:

èãðàð åäèáäèðëÿð áèë-ÿñàëÿ âÿ àõûðêûëàð êè, ÿñùàáèéÿìèíäèðëÿð âÿ ùÿãã-òÿàëà îíëàðûí ùàããûíäà áóéóðóáäóð:

èãðàð åòäèëÿð áèòòÿáÿèééÿò. Ïÿñ îëàð ÿââÿëêèëÿðèí øèÿñèäèðëÿð. Âÿ áÿ’çèñè èêèìúèëÿðÿ òàáå’ îëäóëàð èíêàðäà âÿ èíàääà, ôÿùì âÿ áÿñèðÿò öçöíäÿí. Îëàð ÿñùàáè-øèìàëäûð êè, ùÿãã-òÿàëà îíëàðûí øÿ’íèíäÿ áóéóðóáäóð:

Âÿ õàëãûí áÿ’çèñè èãðàð åòäèëÿð, éÿ’íè “áÿëè” äåäèëÿð êè, îëàð àíëàìàäûëàð âÿ áèëìÿäèëÿð èøè êè, êèìÿ òàáå’äèðëÿð âÿ êèìÿ ìÿòáóäóðëàð; ùàãã êèìäèð âÿ áàòèë êèìäèð? Ïÿñ ùÿãã-òÿàëà ÿââÿëêèëÿðè õÿëã åòäè ÿëà èëëèéèí âÿ ÿñë úÿííÿò òèíÿòèíäÿí âÿ îíëàðûí òàáå’ëÿðèíè õÿëã åòäè òèíÿòè-ìÿõçóíÿ âÿ ìÿêíóíÿäÿí, ÿââÿëêè òèíÿòäÿí ÿíçÿë. Ìÿñÿëÿí: ÿââÿëêèëÿðèí òèíÿòèíè úèðìèøÿìñäÿí âÿ òàáå’ëÿðèí òèíÿòèíè íóðè-øÿìñäÿí õÿëã åòäè. Ïÿñ òàáå’ëÿð øèÿäèðëÿð âÿ úÿííÿòÿ äàõèë îëàúàãëàð âÿ ìöíêèðëÿðèí òèíÿòèíè õÿëã åòäè ñèúúèí âÿ ÿñôÿëöñ-ñàôèëèíäÿí. Ïÿñ îëàð õÿëã îëóíäóëàð çöëìÿòäÿí âÿ úÿùàëÿòäÿí âÿ øåéòÿíÿòäÿí âÿ ùöìãäÿí âÿ ñÿôàùÿòäÿí âÿ êöëëè-õÿáàñÿòäÿí, íåúÿ êè, ùÿãã-òÿàëà áóéóðóáäóð:

35

âÿ þçýÿ éåðäÿ áóéóðóáäóð:

103

Àììà úàùèëëÿð, ïÿñ îíëàðûí ÿìðè ìöÿââÿãäèð, îëàðà êöôðäÿí âÿ èìàíäàí áèð ùþêì îëóíìàéûáäûð. Òàêè, äöíéàéà ýÿëñèíëÿð âÿ ãÿáóëèòÿêëèô åòñèíëÿð, éà åòìÿñèíëÿð. Äöíéàäà äà úàùèë îëñàëàð, ãèéàìÿòäÿ îëàðà òÿêëèô îëàúàã. Ïÿñ õÿëàèãÿ àëÿìè-øÿùàäÿòäÿ êè, áó äöíéàäûð, òÿêëèôè òÿúäèä åòäèëÿð. Ùÿð øåé ìöðÿêêÿáäèð èêè øåéäÿí, áèðèñèíÿ ãàáèë, áèðèñèíÿ ìÿãëóá äåäèëÿð. Ãàáèëäÿí ìöðàä ùåé’ÿò âÿ ñóïÿòäèð; ìÿãëóáäàí ìöðàä ùåé’ÿòèí ìàääÿñèäèð. Ìèñàë ñèðàúäûð êè, îíóí ìàääÿñè íàðäèð âÿ øþ’ëÿñè ùåé’ÿòäèð, ÿñÿðè íóðäóð âÿ çöëìÿòäèð. Ñèðàúäà íóð âÿ çöëìÿòè åùäàñ åòìÿéÿ ìöÿññèð íàðäèð âÿ ñèðàúäàêè øþ’ëÿ îíóí ôåëèäèð êè, îíóíëà íóð âÿ çöëìÿòè åùäàñ åäèáäèð. Ïÿñ ñèðàúûí, éÿ’íè øþ’ëÿíèí òÿçÿââöö âÿ òÿùÿããöãö îëìàç, ìÿýÿð áÿôå’ëè-àòÿø âÿ íóð âÿ çöëìÿòèí, éÿ’íè ÿøè’ÿíèí òÿùÿããöãö îëìàç, ìÿýÿð øþ’ëÿíèí âàñèòÿñè èëÿ. Ïÿñ ÿøè’ÿ èñòèìäàäû áó øþ’ëÿäÿí åäÿúÿêäèð. Çèðà êè, àòÿø, ÿøè’ÿíèí úÿìè ìàéÿùòàúûíû øþ’ëÿíèí éàíûíäà ãîéóáäóð âÿ îíà ÿìð åäèáäèð êè, áÿãÿäðè-ìÿ’ëóì ÿøè’ÿíèí ùÿð áèðèñèíÿ ÿòà åòñèí. Ïÿñ øþ’ëÿ àòÿøèí âÿúùè âÿ áàáû òÿ’áèð îëóíóð êè, ÿøè’ÿ îíóí âàñèòÿñè èëÿ àòÿøÿ òÿâÿúúþù åäÿð âÿ îíäàí ìÿäÿä àëàð. ßýÿð øþ’ëÿ îëìàñàéäû ÿøè’ÿíèí ùå÷ áèðèñèíÿ âöúóä îëìàçäû. Éÿ’íè ÿýÿð øþ’ëÿ îëìàñàéäû, ÿøè’ÿ ùÿðýèç ìÿõëóã îëìàçäû. ßøè’ÿíèí õèëãÿòè, éÿ’íè íóð âÿ çöëìÿòèí õèëãÿòè âàáÿñòÿäèð øþ’ëÿéÿ âÿ øþ’ëÿäÿ äÿõè ìöÿññèð íàðäèð. Ïÿñ íàð áèð õÿçèíÿ èäè, ýèçëèí, ÷öí èñòÿäè êè, øöíàõòÿ îëñóí âÿ äîñò òóòäó êè, çàùèð îëñóí, þç ôå’ëèíè çàùèð åòäè ãàáèëèééÿòè-äþùíäÿ. Ïÿñ ñèðàúè-âÿùùàú ìþâúóä îëäó. Ïÿñ îíà ÿìð åëÿäè èãáàë åòñèí ÿøè’ÿ òÿðÿôèíÿ âÿ åùäàñ åòñèí îíó. Ñèðàú ÿøè’ÿíè åùäàñ åäÿíäÿí ñîíðà ÿìð åòäè ÿøè’ÿäÿí èäáàð åòìÿéÿ âÿ þç òÿðÿôèíÿ èãáàë åëÿìÿéÿ âÿ ÿøè’ÿíè ÿìð åòäè þç òþâùèäèíÿ âÿ øþ’ëÿíèí ðèñàëÿòèíÿ âÿ áóéóðäó ÿøè’ÿéÿ êè: Ñèç ùÿðýèç ìÿíÿ âàñèë îëà áèëìÿçñèíèç, ìÿýÿð áó áàáäàí êè, øþ’ëÿäÿí èáàðÿòäèð. Ïÿñ úÿìè ÿøè’ÿéÿ íàðèí ÿñàìèñè äåéèëèð âÿ íàðèí èñìè-ÿ’çÿìè øþ’ëÿäèð êè, áàáè-ôåéçäèð âÿ ùå÷ ìÿäÿä íàðäÿí ÿøè’ÿéÿ éåòèøìÿç, ìÿýÿð øþ’ëÿ èëÿ. Ïÿñ ùÿð âÿãò êè, ÿøè’ÿ íàðè øþ’ëÿ âàñèòÿñè èëÿ ÷àüûðàð, ìöñòÿúàá îëóð. Ïÿñ øþ’ëÿ íàðèí áÿíäÿñèäèð, îíó ýèðàìè òóòóáäóð. Øþ’ëÿ íàðÿ òÿãÿääöì åäÿ áèëìÿç ùå÷ áèð ÿìðäÿ âÿ èëëà ùÿëàê îëóð. Çèðà êè, øþ’ëÿíèí òÿçÿââöö éîõäóð, ìÿýÿð íàð èëÿ âÿ íóðÿ âÿ çèëëÿ èìäàä éåòèðìÿç, ìÿýÿð íàð èëÿ. ×öíêè áóíó áèëäèí, ïÿñ ôÿùì åò êè, ñèðàúäà îëàí íàð ìèñàëäûð ìÿøèééÿòöëëàùäàí âÿ äþùí ìèñàëäûð ãàáèëèééÿòè-ïåéüÿìáÿðäÿí ñÿëëÿëëàùö ÿëåéùè. Íåúÿ êè, ùÿããòÿàëà õÿáÿð âåðèáäèð: 104

Éÿ’íè éàõûíäûð êè, ãàáèëèééÿòè-Ìÿùÿììÿäè çàùèð âÿ ìþâúóä îëà, ÿýÿð÷è îíà àòÿøè-ìÿøèééÿò éåòèøìÿìèøäèð. Áó èøàðÿòäèð øèääÿòè-íóðàíèééÿòÿ âÿ ñÿôàéè-ãàáèëèééÿòÿ. Ìÿùÿììÿä ñÿëëÿëëàùö ÿëåéùèí ÿãëè âÿ îí äþðä íÿôÿð ìÿ’ñóìóí ÿãëè îíóí þâëàäûíäàí, ÿãëè-âàùèääèð êè, ìöíòÿãèë îëóáäóð ùÿð áèðèñèíÿ, áÿð ñÿáèëè-òÿíàâöë âÿ áóíà ëèñàíè-øÿð’äÿ ðóùöëãöäñ âÿ ìÿëÿêè-ìöÿééÿä âÿ ìÿëÿêè-ìöñÿääÿä âÿ ÿìóä-ÿçíóð äÿ äåéÿðëÿð. Ïÿñ ÿââÿë øåé’ – êè, ãÿäÿì äàèðåéè-âöúóäà ãîéäó – íóðè-Ìÿùÿììÿä ÿëåéùöññÿëàìäûð âÿ îíóí ÿùëè-áåéòè-òàùèðëÿðèíèí íóðóäóð. Áóäóð ïåéüÿìáÿðèí ãþâëöíöí ìÿ’íàñû êè:

Ïÿñ ìÿ’ëóì åòäèí êè, ÿøè’ÿíèí ùå÷ áèðèñèíèí ãèâàìû âÿ âöúóäó âÿ òÿùÿããöãö îëìàç, ìÿýÿð ñèðàú èëÿ âÿ ÿçëàëûí äÿõè òÿùÿããöãö âÿ ñÿáàòû îëìàç, ìÿýÿð ñèðàú èëÿ. Ïÿñ ÿøè’ÿíèí âÿ çèëàëûí áÿãàñû îëìàç áèäóíèìÿäÿäè-ñèðàú èëÿ. Ïÿñ ÿøè’ÿäÿí èáàðÿò î êÿñëÿðäèð êè, àëÿìè-çÿððäÿ þç õàùèøëÿðè èëÿ èìàí ýÿòèðèáëÿð âÿ ÿçëàëäàí èáàðÿò î êÿñëÿðäèð êè, àëÿìèçÿððäÿ èõòèéàðëàðû èëÿ êöôðö ãÿáóë åäèáëÿð. Ïÿñ êöëëè-êàèíàò èáàðÿòäèð ÿøè’ÿäÿí âÿ ÿçëàëäàí âÿ êöëëè-ÿøè’ÿ âÿ ÿçëàë ìþâúóä âÿ ìÿõëóãäóð ñèðàú èëÿ âÿ ñèðàú èáàðÿòäèð ÿèììåéè-ìÿ’ñóìèíäÿí âÿ ñèðàúûí ÿñÿðè íàðäÿíäèð êè, èáàðÿòäèð ìÿøèééÿòöëëàùäàí. Çèíùàð, çèíùàð áåëÿ òÿâÿùùöì åòìÿéÿñÿí êè, ÿèììÿ âöúóäëàðûíäà ìöñòÿãèëäèðëÿð, áÿëêÿ îëàð ìþùòàúäûðëàð âÿ îëàð ùÿãã-ñöáùàíÿùó âÿ òÿàëàéà ÿáääèðëÿð âÿ ùÿãã-ñöáùàíÿùó âÿ òÿàëà ìÿ’áóääóð. *Âÿ’ç òàìàì îëäó âÿ àõóíä Ìîëëà Ðÿùèì ìèíáÿðäÿí àøàüû åíäè40. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, àõóíä Ìîëëà Ðÿùèìèí òÿãðèðàòû ÿýÿð÷è èñòèëàùèãÿðèáäèð âÿ ãÿðèá áÿçåùí äåéèë, àììà ìàñÿäÿãè-êÿëàìûíäàí ìÿôùóì îëóð êè, Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíè äÿ âÿùäÿòè-âöúóäà ãàèëäèð. Ôÿãÿò çàòèáàðè èëÿ ÿèììÿ àðàñûíäà íåúÿ êè, Èñìàèëèééÿ-ìÿçùÿá ßëÿâèëÿð êè, áèð ìöääÿò Ìèñèðäÿ õèëàôÿò åòäèëÿð, áó ÿãèäÿäÿ èäèëÿð, úöìëÿäÿíäèð ßëùàêèì áèëëàù-ßëÿâè êè, þçöíÿ ìóúèä âÿ õàëèã ìöùéè âÿ ìöìèò ëÿãÿáèíè èòëàã åòäèðèðäè âÿ áó ÿãèäÿäÿ òÿáÿÿñèíèí öíàñ âÿ çöêóðóíäàí þçöíÿ áåé’ÿò âÿ ìèñàã àëäûðàðäû. ßýÿð Ìèñðèí Èñìàèëèééÿ-ìÿçùÿá ßëÿâè õöëÿôàëàðûíûí ÿñðèíäÿ òÿñíèô îëóíàí êöòöáÿ ìöëàùèçÿ îëóíñà, Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíèíèí ÿãàèäè êöëëÿí òÿñíèôàòûí è÷èíäÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Õöëàñÿ, Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíè ÿèììÿ èëÿ ùÿçðÿò-áàðè àðàñûíäà âÿùäÿòè-âöúóäà ìþ’òÿãèä îëàí íÿçÿðÿ ýÿëèð. *Ùàìàí ãÿðàð èëÿ êè, 105

ìÿñèùèëÿð âÿùäÿòè-âöúóäó ÿá âÿ èáí âÿ ðóùöëãöñäÿ ôÿðç åäèðëÿð. ßýÿð÷è øèðêäÿí ãîðõóá ïÿðäÿêåøëèê åäèá, çèíùàð-çèíùàð èëÿ éàõàñûí ãûðàã ÷ÿêèð âÿ41 áÿëêÿ áèð íþâ èëÿ ñèðô âÿùäÿòè-âöúóäà ãàèë ýþðöíöð42*. Îíäàí þòðö êè, þçö äåéèð: êöëëè-êàèíàò èáàðÿòäèð ÿøè’ÿäÿí âÿ ÿçëàëäàí âÿ êöëëèÿøè’ÿ âÿ ÿçëàë ìþâúóä âÿ ìÿõëóãäóð ñèðàú èëÿ, éÿ’íè ñèðàú âàñèòÿñè èëÿ áöðóç òàïûáäûð âÿ ñèðàú èáàðÿòäèð ÿèììÿäÿí âÿ ñèðàúûí ÿñÿðè íàðäÿíäèð êè, èáàðÿòäèð ìÿøèééÿòóëëàùäàí; áó ñóðÿòäÿ áèç êè, ÿøè’ÿ, éà ÿçëàë úöìëÿñèíäÿí âàðûã âÿ ùàáåëÿ ÿèììÿ êè, øþ’ëÿäèðëÿð, çöùóð òàïìàìûøûã, ìÿýÿð íàðèí çàòûíûí òÿãàçàñè èëÿ. Çèðà êè, øöà âÿ çèëë âÿ øþ’ëÿ ùÿìèøÿ âöúóäè-íàðäÿí ïåéäà îëóðëàð, íÿ áàøãà øåéäÿí. Ïÿñ êöëëè-êàèíàò âöúóäè-íàðäÿí êè, öðÿôàíûí èñòèëàùûíúà âöúóäè-êöëëäöð íàøè îëóáäóð âÿ çöùóð òàïûáäûð êÿñÿðÿòè-ëàòöùñàäÿ âÿ ÿøêàë âÿ ÿíâàè-ìöõòÿëèôÿäÿ áèëàèõòèéàð. 43*Éÿ’íè áèðèñè øþ’ëÿ ñóðÿòèíäÿ êè, áÿðôÿðç ÿèììÿäèð, áèðèñè ÿøè’ÿ âÿ ÿçëàë ñóðÿòèíäÿ êè, áÿðôÿðÿç áèçèê. Ïÿñ áèç áèð ãöââåéè-êàìèëÿ âÿ ãàäèðÿäÿí êè, íàðäèð, áöðóç ïåéäà åòìèøèê. ßýÿð î ãöââÿ îëìàñàéäû, áèç äÿõè îëìàçäûã. ßýÿð áèç îëìàñàéäûã, î ãöââÿ äÿõè îëìàçäû, éÿ’íè øþ’ëÿ âÿ øöà âÿ çèëë îëìûéà, ùÿãèãÿòè-íàðèééÿò çàèëäèð. Íÿ î ãöââÿíèí áèçäÿ òÿñÿððöôè-èõòèéàðèñè âàð, íÿ áèçèì î ãöââÿäÿ òÿñÿððöôè-èõòèéàðèìèç âàð. Áó âÿùäÿòè-âöúóääóð. Äÿõè íÿ èñòÿéèðñÿí? ßýÿð øåéõèëÿð äåéÿëÿð êè, íàð èáàðÿòäèð ìÿøèééÿòóëëàùäàí âÿ ìÿøèééÿò ãåéðè-çàòè-áàðèäèð, áó ñóðÿòäÿ ìÿøèééÿò øþ’ëÿéÿ âÿ ÿøè’ÿéÿ âÿ ÿçëàëÿ ìàääÿ îëà áèëìÿç. ×öíêè ìÿøèééÿò ÿìðè-ìÿíÿâèäèð, èðàäÿ ìÿ’íàñûíà êè, áèçèì õèëãÿòèìèçèí ôå’ëè îíà ìÿíóòäóð. Ïÿñ áèçèì ìàääÿìèç ùàðäàí ïåéäà îëäó? Çèðà êè, øåéõè-ìÿðùóì þçö áóéóðóáäóð êè, ùÿð øåé ùåé’ÿò âÿ ìàääÿäÿí ìöðÿêêÿáäèð. Ùåé’ÿòèìèç ìÿ’ëóì, àõûð ìàääÿìèç äÿ ýÿðÿê îëñóí? ßýÿð øåéõèëÿð äåéÿëÿð êè, ìàääÿ ÿäÿìäÿí ïåéäà îëäó, áó ãÿëÿòè-ìÿùçäèð. Îíäàí þòðö êè, ÿäÿì, âöúóäà ìàääÿ äöøÿ áèëìÿç; õöñóñÿí êè, øåéõèëÿðèí ÿãèäÿñèíäÿ ìöääÿè ñèðàúè-íàðäèð âÿ øþ’ëÿ áÿíäåéè-íàðäèð. ßýÿð íàð ìÿøèééÿòóëëàù îëóá ãåéðè-çàòè-áàðè îëà, íåúÿ ñèðàú ìàääÿ äöøÿð âÿ íåúÿ øþ’ëÿ ãåéðè-çàòè-áàðèéÿ áÿíäÿ îëóð? Õöëàñÿ, õåéëè úÿíúÿë ÿãèäÿäèð. Áèëìèðÿì êè, øåéõèëÿð íÿ ýóíÿ áóíà ÿãàèäè-øÿð’èééÿ èëÿ òÿòáèã âåðèðëÿð?42* 43 *Âÿ’ç òàìàì îëàíäàí ñîíðà, î øåéõè ðÿôèã ìÿíÿ ðöúó åäèá âÿúä èëÿ ñîðóøäó: Íåúÿ ýþðäöí, ðóùóí ëÿççÿò àïàðäûìû? Úàâàá âåðäèì êè: ðóùóì íåúÿ ëÿççÿò àïàðñûí êè, ùå÷ çàä àíëàìàäûì. Ýåíÿ ðÿùìÿò áå íÿááàøè-ÿââÿë; êþùíÿ ìÿçùÿáèí âàèçëÿðèíèí ñþçëÿðèíè ùå÷ îëìàñà áàøà äöøöðäöì.

106

Òÿÿúúöá èëÿ äåäè êè: Ñÿí Àëëàù, äîüðó äåéèðñÿí? Äåäèì: Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì. Ìÿí áåëÿ ãóø äèëèíè íåúÿ àíëàéûì? Äåäè: Òÿÿúúöá åäèðÿì, ñÿí áåëÿ ñàâàä âÿ êÿìàë ñàùèáè àäàì, áó àøêàðà ìÿòàëèáè ôÿùì åäÿ áèëìÿéèðñÿí? Äåäèì: ßçèçèì, áó ìÿòàëèáè ôÿùì åòìÿê ö÷öí éàëãûç ñàâàä âÿ êÿìàë êèôàéÿò åòìÿç, ýÿðÿê ÿùëè-Òÿáðèç êèìè ñàùèáè-ìÿ’ðèôÿò âÿ ñàùèáèôÿòàíÿò îëìàã êè, áó ìÿòàëèáè áàøà äöøìÿê. Ìÿí àíúàã áåø-àëòû ýöíäöð Òÿáðèçÿ âàðèä îëìóøàì. ßýÿð òÿáðèçëèëÿðèí è÷èíäÿ áèð èë, èêè èë ãàëñàéäûì, éÿùòÿìèë, ìÿí äÿ îëàðäàí 44 ìöãòÿçàñûíúà ìÿ’ðèôÿò êÿñá åäÿðäèì. Àììà áåø-àëòû ýöíäÿí ñîíðà ÷ûõûá ýåäèðÿì Ðÿøòÿ. Áóðàäà èãàìÿò åòìÿéÿ ôöðñÿòèì éîõäóð.

Òÿãñèð þçöìäÿäèð. Íèéÿ ìÿí àëÿìè-çÿððäÿ þç èõòèéàðûìëà ìÿãàìè-èíàääà äóðóá ÿçëàë úöìëÿñèíÿ äàõèë îëäóì êè, èíäè áó ìÿòàëèáèí ôÿùìèíäÿí âÿ ëÿççÿòèíäÿí ìÿùðóì ãàëäûì. Áó ùàëäà ðöôÿãàäàí áèðèñè äåäè êè: Ñÿíèí ìÿçàãûíà, îëóð êè, Ðöêíèðàáåèí ÿãàèäè ìöâàôèã äöøÿ. Ñîðóøäóì: Ðöêíè-ðàáå’ êèìäèð? Áó íåúÿ ñþçäöð? Úàâàá âåðäè êè: Àõûð áèð ðöêíè-ðàáå’ äÿ âàð Êèðìàíäà, Êÿðèì õàí 46 àäëû , äåéèð êè: àëÿì äþðä ðöêíöí öñòöíäÿ áÿðãÿðàðäûð; ðöêíè-ÿââÿë ùÿãã-òÿàëà þçöäöð; ðöêíè-ñàíè ïåéüÿìáÿðäèð; ðöêíè-ñàëèñ ÿèììÿäèð, ðöêíè-ðàáå’ Êÿðèì õàíäûð êè, ÿèììÿ òÿðÿôèíäÿí íàèáäèð âÿ úöìëÿ êàèíàò, îíóí âöúóäè èëÿ ãàèì âÿ áÿðãÿðàðäûð âÿ êöëëè-ìÿõëóãàòà î Êÿðèì õàíûí èòàÿòè âàúèáäèð âÿ ùå÷ âàõò àëÿì ðöêíè-ðàáå’äÿí õàëè îëà áèëìÿç. ×öíêè àëÿì ôÿíàéÿ ýåäÿð. Àëÿìèí ãèâàìûíà âÿ ñÿáàòûíà ðöêíè-ðàáåèí âöúóäó ëàçûìäûð âÿ Êÿðèì õàíäàí ñîíðà ýåíÿ ýÿðÿê áàøãà ðàáå’ îëà, òà èíãèðàçè-àëÿì. Ñîðóøäóì êè: ùå÷ îíóí ÿãàèäèíäÿí áèëèðñÿíìè? Úàâàá âåðäè êè: Áèëìèðÿì. Àììà íÿãë åäèðëÿð êè, îíóí ÿãàèäèíäÿ ìÿòàëèáè-àëèéÿ âàð êè, “Èðøàäöë-ÿâàì” àäëû êèòàáûíäà áÿéàí åäèáäèð âÿ Èðàã øÿùÿðëÿðèíèí ÿêñÿðèíäÿ õöëÿôàñû îòóðóá õàëãû ùèäàéÿò åäèðëÿð. Äåäèì êè: ùåéô, îíóí ìÿòàëèáèíäÿí áèëìèðñÿí, âàõòû èëÿ îëóð êè, îíóí ìÿòàëèáèíäÿí äÿõè ôåéçèéàá îëàã. ×èôàèäÿ, áèð êÿñ òàïà áèëìÿäèì êè, Áàáûí ÿãàèäèíäÿí äÿõè áèð çàä ñþéëÿéÿ. Äåäèëÿð êè, Òÿáðèçäÿ ÷îõ áàáè âàð, àììà ùå÷ êÿñ ãîðõóñóíäàí ëÿá òÿðïÿäÿ áèëìèð. Àììà éÿãèíèìäèð êè, Áàá äÿõè áó íþâ ïÿðïó107

÷àòû áèð þçýÿ ëèáàñà ýåéäèðèá ìåéäàíà ÷ûõûáäûð. Àíúàã Áàáûí èêè ùþêóìö êè, þç Ãóðàíûíäà, ðöôÿãàíûí òÿãðèðèíÿ ýþðÿ, áÿéàí åäèáäèð, ùþêìè-ôèëîñîôàíÿ íÿçÿðÿ ýÿëäè. Áèðèñè áóäóð êè, òàèôåéè-öíàñ ýÿðÿê úÿìè ðöñóìèàçàäèééÿòäÿ âÿ úÿìè ùöãóãè-áÿøÿðèééÿòäÿ òàèôåéè-çöêóð èëÿ ìöñàâè îëà âÿ ýÿðÿê òàèôåéè-öíàñÿ äÿõè òàèôåéè-çöêóð êèìè òÿðáèéÿò âåðèëÿ *âÿ ìàäàì êè, òàèôåéè-öíàñ øþâùÿð èõòèéàð åòìÿéèáäèð, ýöøàäÿ-ðó îëà âÿ øþâùÿð èõòèéàð åäÿíäÿí ñîíðà ùèôçè-íàìóñ òÿãàçà åäèð êè, ïÿðäÿíèøèí âÿ ìÿñòóðÿ îëñóí âÿ ÿúíÿáèëÿðèí èõòèëàòûíäàí âÿ èðòèáàòûíäàí å’òèðàç åòñèí47. Ãöððÿòöë-åéíèí ýöøàäÿ-ðó îëìàüû áó ùþêìöí òèáãèíúÿ èìèø+. *[Áó ùþêìöí ìèñëè òÿêàðâàäëûëûã ùþêìö èëÿ áèðëèêäÿ ßëà-Çèêðèùèññÿëàìäà äà ýþðöíìöøäöð]49. Áèðèñè äÿõè áóäóð êè, àëÿìè-òÿáèÿòäÿ ùå÷ áèð âöúóäà âÿ __________ + [Íöñõÿíè êþ÷öðÿíèí ÿëàâÿ åòäèéè áèðèíúè ãåéäè: Ãöððÿòöë-åéí Ãÿçâèí ìöúòÿùèäèíèí ãàðäàøû ãûçûäûð, ÿðÿá äèëèíè ìöêÿììÿë þéðÿíìèø, àòÿøèí òÿá’ëè, ãåéðÿò âÿ ùèììÿò ñàùèáè âÿ äöíéà ýþçÿëè áèð ãûç èäè. Èìàì Ùöñåéíèí ãÿáðèíè çèéàðÿòÿ ýåäÿðêÿí, ßòÿáàòäà Áàá ùÿçðÿòëÿðè èëÿ ýþðöøÿ áèëìèø, îíóí äèíèíè ãÿáóë åäÿðÿê, þçöíö îíóí äÿ’âÿò÷èëÿðè ñûðàñûíà äàõèë åäèá, Èðàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿ Áàáûí ÿãèäÿëÿðèíè éàéìàüà âÿ ðÿâàú âåðìÿéÿ áàøëàäû. Ãöððÿòöë-åéí çÿìàíÿíèí ÿúèáÿñè èäè. Îíóí ñÿðýöçÿøòè äàñòàíà ëàéèãäèð. Ùàäèñÿëÿðèí ÷îõóíäà îíäàí ìÿðäëèê âÿ ãÿùðÿìàíëûã ýþðöíìöøäöð. Áàá ìöðèäëÿðèíèí Èðàí äþâëÿòè ÿëåéùèíÿ åòäèêëÿðè öñéàíëàðûí ÷îõóíà Ãöððÿòöë-åéí áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Íÿùàéÿò, áàáèëÿðèí Òåùðàíäà îëàí ñîíóíúó ôèòíÿëÿðèíäÿ îíó Ãÿçâèíäÿ òóòóá Òåùðàíà ýÿòèðäèëÿð âÿ øàùûí ôÿðìàíû èëÿ ýèçëèíúÿ þëäöðäöëÿð. È ê è í ú è ã å é ä: Ùèúàá àéÿñèíèí íàçèë îëìàñû ìÿðùóì ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí ýþñòÿðäèéèíÿ ýþðÿ, Àéèøÿ èëÿ Ñÿôâàí ùåêàéÿòèíäÿí ñîíðà ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Áó àéÿíèí íàçèë îëìàñû öçöíäÿí èñëàì ÿùëè àðàñûíäà éàéûëàí âÿ áó òàéôàíû Éåð öçöíäÿêè ìèëëÿòëÿðèí ÿí áÿäáÿõòè åäÿí ôÿñàäëàð ùÿääèíäÿí àðòûãäûð. Êèøè òàéôàñûíûí õàñèééÿòèíèí âÿùøèëèéè, îíëàðûí òÿáèÿòèíäÿ þç ùÿìúèíñëÿðè èëÿ ÿëàãÿ âÿ ìöàøèðÿòäÿêè êîáóäëóã ÿí ëÿççÿòëè äöíéà íå’ìÿòèíäÿí, éÿ’íè ãàäûí òàéôàñû èëÿ ñþùáÿòäÿí ìÿùðóì îëìàã, áó ãþâìöí àðàñûíäà óøàãáàçëûã úèíàéÿòèíè î ãÿäÿð éàéìûøäûð êè, ùå÷ êÿñ îíóí þçöíÿ èñíàä îëóíìàñûíäàí ãàéüûéà äöøìöð. Ùÿòòà áó ãþâìöí øàèðëÿðè áåëÿ à÷ûãäàí-à÷ûüà òöêñöç óøàãëàð ùàããûíäà ìÿíçóìÿëÿð èíòèøàð åäèðëÿð âÿ áó ÷èðêèí èøè åéèá ùåñàá åòìèðëÿð. Îíëàðûí ãÿëáèíäÿêè ãÿñàâÿò âÿ âÿùøèëèê, áöòöí ãàäûíëàðûí åëì, ñÿíÿò âÿ ôÿíëÿðëÿ òÿðáèéÿëÿíäèðèëìÿìÿñè âÿ áóíóí êèìè áöòöí ìÿñÿëÿëÿðäÿ ãàäûíëàðûí ùöãóã âÿ àçàäëûüûíûí àëûíìàñû âÿ õöñóñÿí ýÿçèíòè âÿ ùÿðÿêÿòèí éîõëóüó, ÷îõ âàõò ìÿùäóä áèð éåðäÿ îòóðóá ãàëìàã, ìÿùúóá âÿ þðòöëö âÿçèééÿòäÿ êÿñèô ùàâàíû óäìàã íÿòèúÿñèíäÿ, Éåâðîïà ùÿêèìëÿðèíèí ðÿ’éèíÿ ýþðÿ, ãàäûí òàéôàñû úöðáÿúöð õÿñòÿëèéÿ òóòóëóð. Áóíóíëà áåëÿ çèíà ýöíàùû ùèúàá àéÿñèíèí íàçèë îëìàìàñû èëÿ èñëàì òàéôàëàðû àðàñûíäàí ýþòöðöëìÿìèøäèð. Ùèúàá àéÿñèíèí çèíàíû ðÿô åòìÿê ö÷öí ìÿõñóñÿí åðêÿê ãóëëóã÷óëàðûí ùÿðÿìõàíàëàðäà ñàõëàíìàñûíû ãÿäÿüÿí åòìÿñèíÿ áàõìàéàðàã, áó òÿñÿââöðñöç ìÿí’ åäèëìÿíèí íÿòèúÿñè ðÿçèë õàúÿ ñàòìàã ïåøÿñèíèí éàéûëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ! Éåâðîïà ôèëîñîôëàðû ùèúàá àéÿñè êèìè ÷îõ àðâàä àëìàüà èúàçÿ âåðÿí àéÿíè äÿ áèçèì ïåéüÿìáÿðèí áþéöê ñÿùâëÿðèíäÿí ñàéûðëàð. Äåéèðëÿð êè, ÷îõàðâàä-

108

øåéÿ íÿúèñ èòëàã îëóíìàüûíû Áàá úàèç ýþðìöð, ìÿýÿð èíêè áèð ïàðà âöúóäó âÿ ÿøéàíû êÿðèù áèëèð. Ìÿñÿëÿí, äåéèð êè, êÿëá âÿ õûíçûð âÿ õÿìð âÿ õóí íÿúèñ äåéèë, áÿëêÿ êÿðèùäèð. Íåúÿ êè, ãóðáàüà âÿ ôÿçëåéè-ùåéâàíàòè-òàùèðÿ êÿðèùäèðëÿð. Âàãåÿí áó èêè ùþêì áèìèñë ÿùêàìäàí ùåñàá îëóíà áèëèð; õöñóñÿí èêèíúèñè êè, ÿýÿð Èðàíäà ìöòÿäàâèë îëñàéäû, äÿõè äöíéàäà úöùöä ìèëëÿòèíäÿí áàøãà ùå÷ éåðäÿ âàñâàñû âöúóäó òàïûëìàçäû. Èíäè íÿ ãÿäÿð âàñâàñû äöíéà öçöíäÿ ìÿùç íÿúàñÿòèí âöúóäóíà å’òèãàä åòìÿê ö÷öí òàìàì þìöðëÿðèíäÿ ÿçàáè-ÿëèìÿ âÿ ìÿøÿããÿòè-øÿäèäÿ ýèðèôòàðäûðëàð. __________ ëûëûüûí áèð ÷îõ ôÿñàäëàðû âÿ áÿøÿðèééÿòèí çÿèô áèð ùèññÿñè ùàããûíäà à÷ûã çöëì îëìàñûíäàí áàøãà, èêè úöð àéäûíúà ôÿñàäû âàðäûð. Áèðèñè – ãîùóìëàð àðàñûíäà âÿ õöñóñÿí àéðû-àéðû àíàëàðäàí äîüóëàí áàúûëàð âÿ ãàðäàøëàð àðàñûíäàêû äàèìè äöøìÿíëèê, î áèðè èñÿ – òÿíàñöë ñÿìÿðÿñèíèí èñëàì ìèëëÿòè àðàñûíäà àçàëìàñûäûð. Áèðèíúè ôÿñàäû àíëàòìàã ö÷öí áÿùñ âÿ äÿëèëÿ åùòèéàú éîõäóð, ùÿð êÿñ îíäàí õÿáÿðäàðäûð. Àììà èêèíúè ôÿñàäû áó äåéèëÿí äÿëèëÿ ýþðÿ òÿíàñöë ñÿìÿðÿñèíèí àçëûüûíà ñÿáÿá áèëèðëÿð. Ìÿñÿëÿí äåéèðëÿð: Çåéä òÿê áèð êèøèäèð, äþðä àðâàä àëûð. Òóòàã êè, áó äþðä àðâàääàí ùÿð áèðè Çåéä ö÷öí áåø óøàã äîüóð. Áåëÿëèêëÿ äþðä àðâàäûí áèð êèøèäÿí îëàí óøàãëàðûíûí ñàéû èéèðìè îëóð. Áóíóí ÿêñèíÿ, òóòàã êè, áó äþðä àðâàäûí ùÿð áèðè áèð êèøèéÿ ýåäèð âÿ ùÿð áèðèñè þç ÿðè ö÷öí îí óøàã äîüà áèëÿð, áåëÿëèêëÿ äþðä àðâàäûí äþðä êèøèäÿí îëàí óøàãëàðûíûí ñàéû ãûðõà ÷àòàð. Ùÿì äÿ ÷îõ âàõò äþðä àðâàä àëìûø Çåéä þç òÿáèè âàõòûíäàí ÿââÿë èøäÿí äöøÿð âÿ äîüóçäóðìàãäàí àúèç ãàëàð. Ëàêèí îíóí äþðä àðâàäûíûí ùÿð áèðèñè óøàãäàí ãàëìàã äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìàéûá, äîüìàüà ãàáèëäèð, àíúàã Çåéäèí àðâàäû îëìàñû ñàéÿñèíäÿ þìðöíöí ñîíóíàäÿê óøàãñûç ãàëìàëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Éåâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí ÿãèäÿñèíúÿ ãàíóíëàðûíäà òÿêàðâàäëûëûã îëàí Éåâðîïà òàéôàëàðû þç äàðûñãàë þëêÿëÿðèíäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðëàð, àíúàã Àñèéà òàéôàëàðû þëêÿëÿðèíèí ýåíèø îëìàñû èëÿ áÿðàáÿð, ñàéúà ãÿòèééÿí àðòìûðëàð. Ãîùóìëàð àðàñûíäà íèôàãûí îëìàìàñû, ùÿð áèð þëêÿäÿ áÿøÿðèééÿòèí àðòìàñû ýóéà âÿòÿíèí àáàäëûüûíà, ìèëëÿòèí ãöââÿòèíÿ âÿ äþâëÿòèí èãòèäàðûíà ñÿáÿá îëóð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ! Éåâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí áó õöñóñäàêû ÿãèäÿëðèíèí äöçýöíëöéöíÿ âÿ îíëàðûí àðâàäëàðûí ÷îõëóüó íÿòèúÿñèíäÿ òÿíàñöë ñÿìÿðÿñèíèí àçàëìàüû ùàããûíäàêû äÿëèëëÿðèíèí äöçýöíëöéöíÿ ìÿí ùþêì âåðÿ áèëìÿðÿì. Âÿ áèëìèðÿì êè, òÿíàñöë ñÿìÿðÿëÿðèíèí àçëûüûíà ùÿãèãÿòÿí ÷îõàðâàäëûëûã áàèñäèð,éàõóä áàøãà ñÿáÿáëÿð. Õöëàñÿ, áó ìÿñÿëÿ ÷îõ èíúÿäèð. Îíóí þéðÿíèëìÿñè áîëëó õàðèúè ìÿ’ëóìàòà âÿ ÷îõëó òÿúðöáÿëÿðÿ âÿ äöíéàíûí áöòöí þëêÿëÿðèíèí âÿçèééÿòèíè áèëìÿéÿ ìþùòàúäûð. Áóíäàí ñîíðà áèçèì þâëàäëàðûìûçäàí èñëàì äèíèíäÿ ïðîòåñòàíòèçìèí áàíèñè îëàíëàð áöòöí ôèãù ìÿñÿëÿëÿðèìèçäÿ äÿéèøèêëèê âÿ ÿëàâÿëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðèá, ùèúàá àéÿñèíè ðÿää åäÿúÿêëÿð. Áó ìÿñÿëÿíè óíóòìàìàëûäûð êè, ÿýÿð îíëàðûí ôèêðè âÿ òÿùãèãàòûíà ýþðÿ Éåâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí ÿãèäÿñè ÿãëÿ ñûüûøàðñà, ÷îõàðâàäëûëûüà èúàçÿ âåðÿí àéÿíè äÿ èñëàì ìèëëÿòèíèí àðàñûíäà ðÿää åäèá,

åâëÿíìÿéè éàëíûç òÿêàðâàäëûëûãëà ìÿùäóäëàøäûðìàëûäûðëàð. Ëàêèí ÿäàëÿòÿ ðèàéÿò åòìÿê ö÷öí áó õöñóñäà Ãóðàíäà äåéèëìèøäèð êè:

109

Õöëàñÿ, ìàäàì êè, åëìèí ðÿâàúû éîõäóð âÿ ìàäàì êè, õàëã åëì ñÿáÿáè èëÿ, ùÿãã èëÿ áàòèëÿ ôÿðã âåðìÿéÿ ãàáèë äåéèë, ýöíäÿ áèð Øåéõ ßùìÿä-Áÿùðåéíè âÿ ýöíäÿ áèð Áàá âÿ áèð Ðöêíè-ðàáå’ ÷ûõàúàã, àëÿìÿ ôèòíÿ âÿ àøóá ñàëàúàã âÿ õàëãû ñÿðýÿðäàí âÿ áÿäáÿõò åäÿúÿê. __________ àðòûãäûð, áóíà ýþðÿ êè, ÿýÿð ÿäàëÿòäÿí ìÿãñÿä àðâàäûí ðàçûëûüûíû ýþçëÿìÿê âÿ îíóí ùàããûíäà çöëìöí îëìàìàñûäûðñà, áó ÿäàëÿò, êèøè þç áèðèíúè àðâàäûíûí öñòöíÿ èêèíúè àðâàä àëäûüû çàìàí éîõ îëóð. Áóíäàí ñîíðà êèøèíèí þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áèðèíúè àðâàäûíûí ùàããûíäà ýþñòÿðäèéè à÷ûã çöëìö ñàáèò âÿ áÿðãÿðàðäûð. Àðòûã áó ìàääÿäÿ ÿäàëÿòèí ìÿéùóìó áåëÿ éîõäóð êè, î àéÿéÿ ýþðÿ ðÿàéÿò îëóíñóí. Âÿ ãöââÿäÿí èøÿ êå÷ìÿñè èìêàíû îëñóí. Ãóðàíû íàçèë åäÿí áèð ìàääÿäÿ ÿäàëÿòèí ìÿ’íàñûíà äèããÿò åòìÿìèøäèð. Ãóðàíû íàçèë åäÿíèí áèð ìàääÿäÿ çöëìÿ èúàçÿ âåðäèêäÿí ñîíðà ùàìàí ìàääÿäÿ çöëìöí ãàëìàñû èëÿ áÿðàáÿð àäèë îëìàüû ÿìð åòìÿñè äþçöëìÿç áèð òÿêëèôäèð. Áó èêè áèðáèðèíÿ çèää îëàí ÿìðëÿðèí áèð éåðäÿ âÿ áèð ìàääÿäÿ òîïëàíìàñû ÷ÿòèí áèð õÿéàëäûð. Áèç ÷àðÿñèçëèêäÿí -íó çöëìöí éöíýöëëÿøìÿñè ìÿ’íàñûíäàí àëàã êè, àéÿíèí ìÿçìóíó äöçýöí îëñóí. Ãàäûíëàð òàéôàñû ùàããûíäà ÿäàëÿòèí ìÿ’íàñûíû Éåâðîïà ôèëîñîôëàðû éàõøû áàøà äöøäöêëÿðèíäÿí ãàäûíëàðû áöòöí èíñàíëûã âÿ àçàäëûã ùöãóãëàðûíäà êèøèëÿðëÿ øÿðèê ñàéûðëàð. Ùÿòòà áó ýöí î ãèò’ÿíèí áÿ’çè äþâëÿòëÿðèíäÿ ãàäûíëàðû ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿ èøëÿðèíÿ äÿ äàõèë åäèðëÿð, áóíäàí áàøãà ïàäèøàùëûã äÿðÿúÿñèíè äÿ áÿ’çè òÿñàäöôëÿðäÿ îíëàðà ðÿâà ýþðöðëÿð. Íåúÿ êè, áó àäÿò ÿðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿñèíäÿí ãàáàã Èðàíäà äà âàð èäè. Éåâðîïà ôèëîñîôëàðû ãåéä îëóíàí äÿëèëëÿðäÿí áàøãà òÿêàðâàäëûëûüûí ÷îõàðâàäëûëûãäàí öñòöíëöéöíÿ äàèð èêè áàøãà äÿëèë äÿ ýÿòèðèðëÿð: áèðè áóäóð êè, ÷îõàðâàäëûëûãäà ÷îõ çàìàí èíñàíëàð ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò ëÿççÿòèíäÿí ìÿùðóìäóð. ßýÿð òÿñàäöôÿí áó ÷îõ àðâàäëàðäàí áèðèíÿ ãàðøû åøã âÿ ìÿùÿááÿò ÿìÿëÿ ýÿëÿðñÿ, áàøãàëàðû ùå÷ îëìàçñà èíñàô âÿ ÿäàëÿòèí çèääèíÿ îëàðàã ñÿìÿðÿñèç àðâàäëûã ãåéäèíäÿ ãàíëàð óäàúàãëàð. Î áèðèñè áóäóð êè, ÿýÿð ãàäûí âÿ êèøèëÿðèí ùöãóã áÿðàáÿðëèéè ùàããûíäà ôèëîñîôëàð àðàñûíäà öìóìè ðÿ’é âàðñà, ÷îõàðâàäëûëûã áÿðàáÿðëèéèí çèääèíÿäèð. Áó èêè äÿëèë ýåíèø øÿðùÿ ìþùòàúäûð êè, îíäàí áÿùñ åòìÿéèí éåðè äåéèë. Âÿ ÷îõàðâàäëûëûüû ðÿô åòìÿê ö÷öí ÿñÿðëÿð éàçàúàã îëàí ôèëîñîôëàð øöáùÿñèç, áó èêè äÿëèëÿ ÿòðàôëû øÿðù âåðÿúÿêëÿð âÿ îíóí ôÿñàäû âÿ ÷èðêèíëèéè ùàããûíäàêû ìèñàëëàðû âÿ òÿúðöáÿëÿðè çèêð åäÿúÿêëÿð. Èñëàì ìèëëÿòèíèí å’òèãàäûíúà áöòöí êàèíàòûí õàëèãè âÿ Ãóðàíû íàçèë åäÿí Àëëàù, äþðä àðâàääàí ÿëàâÿ, ñàéñûç êÿíèçëÿðèí àðâàä åäèëìÿñèíè ñàùèáëÿðèíÿ úàèç ýþðìöøäöð. àéÿñèíÿ ýþðÿ ñàíêè, áó éàçûãëàð îíóí áÿíäÿëÿðè äåéèëäèð âÿ îíëàðûí éàðàäàíû áàøãàäûð âÿ èñëàìû ãÿáóë åòñÿëÿð äÿ îíëàðûí ùàããûíäà çöëì ðÿâàäûð. Òÿÿúúöáëöäöð êè, Ãóðàíû íàçèë åäÿíèí þçö, çöëìöí áàíèñè îëà-îëà, áÿíäÿëÿðèíäÿí ÿäàëÿò èñòÿéèð. Äèí àëèìëÿðè áó ìÿñÿëÿäÿ áèð àç äöøöíìÿëèäèðëÿð. ßýÿð Ãóðàíû íàçèë åäÿí úàðèéÿëÿð ùàããûíäà ðÿùì åòìÿìèøñÿ, ùå÷ îëìàçñà äèí àëèìëÿðè îíëàðûí ùàããûíäà ðÿùìëè îëñóí âÿ äåìÿñèíëÿð êè, úàðèéÿíèí ìàëèêè îíóí éåéèá-ýåéèíìÿñèíèí êÿôèëèäèð âÿ áóíóí ÿâÿçèíäÿ îíäàí ìÿíôÿÿòëÿíìÿëèäèð. Ìàëèê, íÿ äåìÿêäèð? Ìàëèê éà ìÿìëóêÿ íÿäèð? Áÿøÿðèééÿòäÿ ìÿìëóê âÿ ìÿìëóêÿ îëìàã ÿäàëÿò âÿ áÿðàáÿðëèéèí çèääèíÿäèð. Áó úöð øåéëÿðÿ éàëíûç úÿùÿííÿì ñàùèáè, çöëì âÿ ãÿçÿá ìÿíáÿè ìöñÿëìàíëàð Àëëàùûíûí öëóùèééÿòèíäÿ èúàçÿ âåðèëèð, îíóí òÿáèÿòèíÿ óéüóíäóð, áÿøÿðèééÿòèí òÿáèÿòèíÿ óéüóí äåéèëäèð]48.

110

Âÿãòà êè, õàëã ïðîãðåñ áàøëàäû, âÿãòà êè, åëì ðÿâàú òàïäû âÿ õÿâàðèãè-à’äàòûí âÿ ìþ’úöçàòûí âÿ êÿðàìàòûí ìÿùàë îëìàüûíäàí ìöõáèð îëäó âÿ êöëëè-ìèëÿë äÿ ÿãàèäè-äèíèééÿíèí ïó÷ ÿôñàíÿ îëìàüûí áèëäè âÿ ñèâèëèçàñéîí äàèðÿñèíÿ àéàã áàñäû, øåéõ ßùìÿä-Áÿùðåéíèí äÿ, Áàáûí äà âÿ Ðöêíè-ðàáåèí äÿ âÿ áóëàðûí ÿìñàëûíûí äà éîëó áàüëàíûð, õàëã úÿùàëÿòäÿí âÿ ôèòíÿ âÿ àøóáäàí àçàä îëóð âÿ äåñïîòäàí äÿõè àçàäèééÿò òàïàð âÿ äåñïîò äÿõè ëÿãÿáè-äèýÿð èëÿ ðÿèñè-ìèëëÿò îëóá ìÿùáóáè-êöëëèíàñ âÿ ìÿìäóùè-êöëëè-àôàã îëóð âÿ ìèëëÿòèí èðàäÿòè âàñèòÿñè èëÿ êöëëèìöääÿèéàí âÿ ãàñèáàíè-ìöëêöí ôÿñàäûíäàí âÿ êöëë äàõèë âÿ õàðèú äöøìÿíëÿðèí øÿððèíäÿí ÿìèí âÿ ìÿñóí ãàëûð âÿ áèçÿâàë ñÿëòÿíÿòèí ñÿìÿðàòûíäàí þçö âÿ ÿõëàôû íèêóíàìëûã èëÿ áÿùðÿ òàïàð. Áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà Ðÿøòÿ ðÿâàíÿ îëóðàì. Áèð àé îðàäà ãàëàúàüàì. Ñîíðà Ìàçÿíäÿðàíà ýåäÿúÿéÿì. Õóäàùàôèç. Êÿìàëöääþâëÿ

111

ÈÐÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÚßËÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËßÉß ÉÀÇÄÛÜÛ ÚÀÂÀÁÄÛÐ Çèëãÿ’äÿ àéûíäà, ñÿíÿ 1280-äÿ Ìèñèðäÿí

Åé áÿðàäÿðè-ìåùðèáàíûì Êÿìàëöääþâëÿ! Ñÿíèí ö÷ ìÿêòóáóí äà ìÿíÿ âàñèë îëäó. Ö÷öíö äÿ îõóäóì, ìÿçìóíóíäàí õÿáÿðäàð îëäóì. ßôñóñ, ÿôñóñ ñÿíäÿí, åé Êÿìàëöääþâëÿ, åé Àëè-Êöðÿêàíûí éàäèýàðû, åé ñÿëàòèíè-íàìäàðëàðûí õÿëÿôè! Ñÿí áåëÿ õÿáòè-äèìàü ýÿòèðèáñÿí? Ñÿí áåëÿ ìàëõóëèéà òàïûáñàí? Ùåéô, ñÿä ùåéô! Éàçûðñàí êè, ñÿëàòèíè-ôöðñöí éàõøû-éàõøû ãàíóíëàðû âÿ ãàéäàëàðû âàð èäè âÿ ìèëëÿòè-Èðàíûí îíëàðûí ÿñðèíäÿ éàõøû ñÿàäÿòè âàð èäè, ÿðÿáëÿð ÷ûõäûëàð, î ñÿëàòèíè éîõ åòäèëÿð âÿ îíëàðûí ãÿâàèä âÿ ãÿâàíèíèíè ïîçäóëàð âÿ ìèëëÿòè-Èðàíû ñÿàäÿòäÿí ìÿùðóì åòäèëÿð. Åé áè÷àðÿ, áèð òÿñÿââöð åëÿ êè, ïàäèøàùàíè-ôöðñ âÿ êöëëè-ÿùëè-Èðàí ÿðÿáëÿð ÷ûõàíäà íÿ ìÿçùÿáäÿ èäèëÿð? Àéà, ñÿëàòèíè-ôöðñ âÿ ìèëëÿòè-ôöðñ ìÿúóñ äåéèë èäèëÿð? Àéà, îëàð äåéèëäè êè, àíàëàðûíû, áàúûëàðûíû âÿ ãûçëàðûíû âÿ ÿììÿëÿðèíè, õàëàëàðûíû íèêàù åäÿðäèëÿð? Êöëëè-äöíéàíûí öçöíäÿ, ùÿòòà âÿùøè âÿ ìåøÿëÿðäÿ ùåéâàíàò êèìè ýÿçÿí òÿâàèôèí è÷èíäÿ áèð áåëÿ ðÿñìè-øÿíè âÿ ìöõàëèôè-òÿá’ âÿ èíñàô àäÿò ìöøàùèäÿ îëóíóðìó âÿ àéà, áóíäàí áþéöê áÿäáÿõòëèê îëóð êè, êèøè þç àíàñûíû âÿ áàúûñûíû âÿ ãûçûíû àëñûí, þçöíÿ úöôò åòñèí? Öíàñ òàèôÿñèíè ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì áÿøÿðèééÿòäÿ àúèç, çÿèô éàðàäûáäûð. Îíóí ùàìèñè àòàñû âÿ îüëó âÿ ãàðäàøû âÿ ÿìèñè âÿ äàéûñûäûð. Âÿãòà êè, áèð ìÿçùÿáèí ñÿáÿáè èëÿ òàèôåéè-öíàñÿ àòà âÿ îüóë âÿ ãàðäàøû éàüè ýþðöíÿ, îíóí ùàìèñè ïÿñ êèì ýÿðÿê îëñóí? Èääèà åäèðñÿí êè, Ôèðÿíýèñòàí ýÿçèá, ÿ’ëÿìè-ÿòèááà ýþðöáñÿí, íèéÿ áèð îëàðäàí ñîðóøìàäûí âÿ òÿùãèã åòìÿäèí êè, àéà, íÿñëèí äàâàìûíà âÿ èçäèéàäûíà áÿèä ãàíäàí òÿíàêþù óëàäûð, éà ãÿðèá ãàíäàí? Ôöðñ ìèëëÿòèíèí ùàëÿòèíÿ ñÿàäÿò àä ãîéóðñàí âÿ ñÿëàòèíè-ôöðñöí ãÿâàèä âÿ ãÿâàíèíèíè ìÿäù åäèðñÿí. Ùåéô îëñóí ñÿíÿ, åé Êÿìàëöääþâëÿ! Íèéÿ áèëìèðñÿí êè, áèð áåëÿ ÿãèäÿíèí âÿ áèð áåëÿ ìÿçùÿáèí âöúóäó èëÿ ìÿÿí îëàí ñÿàäÿò àãèë øÿõñèí íÿçÿðèíäÿ åéíè çÿëàëÿò ýþðöíöð *âÿ ñÿëàòèíè-ôöðñöí, ãÿâàèä âÿ ãÿâàíèíèíè úÿâàùèðè-ãÿâàèä âÿ éÿâàãèòè-ãÿâàíèí îëñà äà, áåëÿ ìÿçùÿáèí øÿðàêÿòè èëÿ õÿðìåùðÿúÿ íÿçÿðÿ ýÿëìÿç1.

112

Úÿíàá ÿãäÿñè-èëàùèíèí ëöòôè-õàññè ôöðñ ìèëëÿòèíÿ øàìèë îëäó êè, ÿðÿáëÿðè îëàðà ìöñÿëëÿò åëÿäè âÿ áó àäÿòè-øÿíèÿíè îíëàðûí è÷èíäÿí ðÿô’ åòäè *âÿ áó ìÿçùÿáè-áàòèëè, îíëàðûí àðàñûíäàí ýþòöðäö2. Ìÿíÿ Ôèðäþâñèíèí ÿø’àðûí, þç ñþçöí òÿãâèéÿòèíäÿ øàùèä ÷ÿêèðñÿí. Ôèðäþâñè þçö äÿ ñÿíèí êèìè áèð ëàìÿçùÿáèí áèðèñè èäè. Àéà, Ôèðäþâñè äåéèë èäè êè, ôÿëñÿôè âÿ äÿùðèìÿçùÿá îëìàüû èëÿ Ñóëòàí Ìàùìóäóí íÿçÿðèíäÿ ìöòòÿùèì îëäó? Àéà, îíóí ôÿëñÿôè âÿ äÿùðèìÿçùÿá îëìàüûíà þçöíöí áó ÿôðàäû äÿëàëÿò åòìÿçìè?

Éÿ’íè äöíéà ùÿìèøÿ âàð èìèø âÿ ùÿìèøÿ äÿ âàð îëàúàã. Àéà, Ôèðäþâñè þçö äÿ Ñóëòàí Ìàùìóäóí ùÿúâèíäÿ äåìèðìè êè, îíó áèäèí ùåñàá åäèðäèëÿð?

ßýÿð âàãåÿí Ôèðäþâñè ëàìÿçùÿá äåéèë èäè, íÿ ñÿáÿáÿ áó èñíàä îíà âåðèëäè? Ïÿñ íèéÿ þçýÿëÿðèíÿ áó èñíàäû âåðìèðäèëÿð? Áóíäàí ÿëàâÿ äÿõè, Ôèðäþâñè î ñÿáÿáÿ ôöðñëÿðè ìÿäù âÿ ÿðÿáëÿðè çÿìì åäèð êè, þçö äÿ ôöðñ ìèëëÿòèíäÿí èäè. Áÿëêÿ àòÿøïÿðÿñòëèéè âÿ êîêÿáïÿðÿñòëèéè äèíè-èñëàìà òÿðúèù âåðèðäè âÿ ôöðñ ïàäøàùëàðûíûí âÿ ìÿúöñèëÿðèí òÿÿññöáöí ÷ÿêèðäè.

113

114

115

ßýÿð Ôèðäþâñè ïàê-å’òèãàä àäàì îëñàéäû âÿ îíóí èñëàìèééÿòèíäÿ øàèáÿ îëìàñàéäû, ùå÷ âàõò îíóí äèëèíÿ ýÿëìÿçäè, áÿëêÿ úÿñàðÿò åëÿ áèëìÿçäè êè, [ÿðÿáëÿðèí ùÿúâèíäÿ]6 áó ÿôðàäû äåñèí:

Âÿ ùå÷ âàõò äåéÿ áèëìÿçäè êè, ÿðÿáëÿð, éÿ’íè ÿðÿáëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðè õàëãû ÷àëûá-÷àïìàã ö÷öí âÿ õàëãûí ìàëûí òàëàìàã ö÷öí ÿëëÿðèíäÿ äèíè áÿùàíÿ åäèáëÿð.

*Î êè áèð ïàðà ÿôðàä, ùÿçðÿòè-ßëè ÿëåéùèññÿëàìûí ìÿäùèíäÿ âÿ ÿùëè-áåéòèí èðàäÿòèíäÿ äåéèáäèð, áó ôÿðäëÿðè Ñóëòàí Ìàùìóäóí íÿçÿðèíäÿí äöøÿíäÿí ñîíðà íÿçì åäèá êèòàáûíà äàõèë åòäè êè, Ôÿõðöääþâëåéè-Äåéëÿìèéÿ õîø ýÿëñèí. ×öíêè Ôÿùðöääþâëÿ øèÿ-ìÿçùÿá èäè âÿ Ñóëòàí Ìàùìóäà ÿäàâÿòè âàð èäè. Áèð äÿôÿ Ôèðäþâñèéÿ ìèí ãûçûë ùÿäèééÿ ýþíäÿðèá, îíó þç ùöçóðóíà äÿ’âÿò åòìèøäè. Ôèðäþâñèíèí ÿèììåéèÿòùàð ùàããûíäà äåäèéè ÿôðàä èõëàñ öçöíäÿí äåéèë, ðèéà öçöíäÿíäèð9, âÿ Ôèðäþâñèíèí ÿø’àðû ÿðÿáëÿðèí çÿììèíäÿ ìÿíÿ ùå÷ âàõò äÿëèë îëìàç. [ßáäöððÿùìàí èáí-Õÿëäóíó ìÿí ÷îõ éàõøû òàíûéûðàì. Î, ÁÿíèÖìÿééÿäÿíäèð. ßáó-Ñöôéàí îíóí ÿìèñèäèð, Ìöàâèéÿ îíóí ÿìèñè îüëóäóð. Þç êèòàáûíäà Ìöàâèéÿíèí âÿ Áÿíè-Öìÿééÿíèí òÿðÿôèíè ñàõëàäûüûíû âÿ Ìöàâèéÿíè ñÿùàáÿíèí áþéöêëÿðèíäÿí ñàéäûüûíû ýþðìöðñÿíìè? ÈáíÕÿëäóíóí àòà-áàáàëàðû Áÿíè-Öìÿééÿíèí çÿèôëÿäèéè äþâðäÿ Ñóðèéàäàí 116

Àôðèêàéà âÿ ßíäÿëèñÿ äöøìöøëÿð. Î âÿ îíóí àòà-áàáàñû Áÿíè-Ùàøèì õàíÿäàíûíûí äöøìÿíèäèðëÿð. Áèçèì ïåéüÿìáÿðèí íöáöââÿòèíè ÿðÿáëÿðèí òÿáèÿòèíèí òÿëÿáèíÿ èñíàä âåðìÿêäÿ îíóí å’òèãàäû ñÿíÿ âÿ áàøãàëàðûíà ñÿíÿä îëà áèëìÿç. ×öíêè áó èñíàä ãÿðÿç éîëó èëÿäèð. Áÿíè-Öìÿééÿíèí ãàíûíäà Áÿíè-Ùàøèìÿ ãàðøû êèí âÿ ÿäàâÿò àëÿìèí ñîíóíà ãÿäÿð úàðè âÿ áàãèäèð. ßììàðÿòöë-Éÿìÿíè äÿ äèíñèç âÿ ôàñèã áèð øàèð èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñÿëàùÿääèí îíó, ôèðÿíýëÿðÿ êàüûç ýþíäÿðèá îëàðû Ìèñðè çÿáò åòìÿê ö÷öí äÿ’âÿò åäÿí áÿ’çè ìöñÿëìàí õàèíëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ äàðà ÷ÿêäè]10. Áèð äÿõè ßëà-Çèêðèùèññÿëàì Èñìàèëèíèí ùàëàòûíû õÿéàëàòè-áàòèëÿí ùÿããèééÿòèíÿ èñáàò11 ýÿòèðèðñÿí âÿ áó ìöëùèä êþïÿê îüëóíó äà àäàì úÿðýÿñèíÿ ãîøóðñàí. ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí àòàñû Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä, Àëëàù ðÿùìÿò åëÿñèí, áèëäè êè, îüëó íåúÿ áèúäèð âÿ íåúÿ áÿäçàòäûð; î úÿùÿòäÿí õàëãû úÿì åäèá ÿëà-ðöóñöë-ÿøùàä îüëóíóí ÿãâàë âÿ ÿô’àëûíà èíêàð åòäè âÿ îüëóíà òàáå’ îëàíëàðäàí èêè éöç ÿëëè íÿôÿð ãÿòëÿ éåòèðäè âÿ èêè éöç ÿëëè íÿôÿðè ãÿë’åéè-ßëÿìþâòäÿí èõðàú åëÿäè âÿ èçùàð åòäè êè, ùÿð êÿñ ìÿíèì îüëóìóí ÿãâàëûíà å’òèãàä åòñÿ, êàôèðäèð. ßëàÇèêðèùèññÿëàì àòàñûíäàí õàèô îëóá òþâáÿ åòäè *âÿ àòàñûíûí ðÿâèøèíèí èñáàòûíà ðèñàëÿëÿð èíøà åëÿäè, òà êè, àòàñûíû áèëêöëëèéÿ èíàíäûðäû êè, î, òÿðèãèìöñòÿãèìäÿäèð, ÷öíêè àòàñû áèð ñàäÿäèë àäàì èäè, îüëóíà áàâÿð åäèá ìÿíñÿáè-âèëàéÿòè-ÿùäè îíà òÿñëèì åëÿäè12. Âÿãòà êè, Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä ìÿðùóì îëäó, ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ìÿñíÿäè-ñÿëòÿíÿòäÿ îòóðóá äÿ’âèéè-èìàìÿò áàøëàäû âÿ *þçöíö Íÿçàð èáí-Ìöñòÿíñèð ßëÿâèíèí åâëàäûíäàí ñàéûá13 øÿð’è-øÿðèôèí òÿùàâöíöíäÿ ÷àëûøûá äèéàðè-Ðóäáàð âÿ Ãÿùèñòàíäà ðÿñìè-ôèñã âÿ ôÿñàä âÿ êöôð âÿ èëùàä àøêàð åòäè. Áèð äÿ òÿêàëèôè-øÿð’èééÿíèí áöòëàíûíà Áó-ßëè-Ñèíàíûí ãþâëöíö ùöúúÿò òóòóðñàí, áåëÿ êè, äåéèðñÿí:

Áó-ßëè-Ñèíà äÿõè áèð øöðáè âÿ ôàñèãèí áèðèñè èäè. Áèð òÿâàðèõÿ ðöúó åò, ýþð êè, î êèì èäè? Íÿèíêè äèíè âÿ ìÿçùÿáè éîõ èäè, ÿõëàãû äà éîõ èäè. Ëàìÿçùÿáëèêëÿ øþùðÿò òàïäûüû ö÷öí Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèäÿí ãà÷ûá ãÿçàéàéè-ìöòÿíÿââèÿäÿí ñîíðà ýÿëèá Ùÿìÿäàíà Øÿìñöä-äþâëåéèÄåéëÿìèéÿ âÿçèð îëäó. ßééàìè-âÿçàðÿòèíäÿ áèð òþâð ðÿôòàð åëÿäè êè, ëÿøêÿð îíäàí òÿíýÿ ýÿëèá åâèíè ãàðÿò åëÿäèëÿð âÿ þçöíöí ãÿòëèíÿ ãàñèä 117

îëäóëàð; ãà÷ûá ãûðõ Øåéõ-ßáó-Ñÿèäèí åâèíäÿ ýèçëÿíäè. Ñîíðà ýåíÿ êÿððÿòè-ñàíèéÿäÿ Øÿìñöääþâëÿéÿ âÿçèð îëóá, ùÿð ýöí ýöíäöçëÿð ñÿðÿíúàìè-öìóðè-âÿçàðÿòÿ ìÿøüóë îëóðäó âÿ ýåúÿëÿð ÿââÿëè-øÿáäÿ òöëëàáà äÿðñ âåðÿðäè. Ñîíðà ìöüÿííèëÿðè âÿ ÿùëè-ñàçû âÿ ÿùëè-òÿðÿáè úÿì åäèá, øöðáè-øÿðàáè-íàáÿ èãäàì åäÿðäè+. Àôÿðèí ñÿíÿ, åé Êÿìàëöääþâëÿ, åé Áàáóð øàù Êöðÿêàíèíèí õÿëÿôè, åé Ùöìàéóí øàù Òåéìóðèíèí íÿòèúÿñè! ßýÿð Êöðÿêàí íÿñëèíèí ãàíûíäà áó íþâ õóðäÿáèíëèê âàð èäè, áó íþâ ôèëîñîôëóã âàð èäè, áó íþâ ùÿãã èëÿ áàòèëÿ ôÿðã âåðìÿê ãöââÿñè âàð èäè âÿ áÿíè-íþâè-áÿøÿðè úÿùë âÿ çÿëàëÿòäÿí ãóðòàðìàüà16 òàëèá îëìàã âÿ îíëàðûí ÿùâàëûíà úàíñóç îëìàã ìàääÿñè âàð èäè, ïÿñ íèéÿ ñÿíèí áàáàëàðûí ö÷ éöç èëäÿí çèéàäÿ Ùèíäóñòàí õàëãûíûí è÷èíäÿ ñÿëòÿíÿò åäèá ùèíäóëÿðèí ïó÷-ïó÷ ÿãàèäèíÿ ìöëòÿôèò îëìàäûëàð? Èñëàì äèíèíèí ÿãàèäè, éÿ’íè ùèíäóëÿðèí ÿãàèäèíäÿí äÿ ïó÷ âÿ ÷öðöêäöð êè, ñÿíèí ýþçöí èíäè áóíó ýþðöð? Íèéÿ ñÿíèí áàáàëàðûí ùèíä õàëãûíûí çÿëàëÿòèí ýþðìÿäèëÿð âÿ íèéÿ îëàðû çÿëàëÿòäÿí ãóðòàðìàäûëàð? Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, àäàì àðâàäûíû þç ðèçàñû èëÿ áèýàíÿ êèøèéÿ úèìà åòìÿê ö÷öí âåðìÿê ùÿìàãÿòäèð âÿ õèëàôè-ãàíóíè-òÿáèÿòäèð? *Ùåéâàíàòäà ãåéðÿò âàð êè, þç òÿñÿððöôöíäÿ îëàí äèøèíè áÿãÿäðè-èìêàí áèýàíÿ åðêÿêäÿí ãîðóéóð. Ìÿýÿð ýþðìöðñöíöç àòû, ýþðìöðñöíöç èòè, ýþðìöðñöíöç ãóøëàðû, ýþðìöðñöíöç õîðóçó? Èíñàí ìÿýÿð ùåéâàíäàí ýÿðÿê áèãåéðÿò îëñóí, þç úöôòöíö þç ÿëè èëÿ áèýàíÿ åðêÿéÿ âåðñèí17. Íèéÿ î ùèíäóëÿðÿ äåìÿäèëÿð: ôàùèøÿëÿðè, ùÿð ìÿâàãèôè-øÿðèôÿëÿðèíäÿ ñàõëàéûá, ýÿëèá-ýåäÿíÿ îíëàðûí úèìàûíû åùñàí åòìÿê, ÿìÿëè-ãÿáèù âÿ ëÿüâäèð âÿ ãûçëàðû úÿáðÿí âÿ ãÿùðÿí àòà âÿ àíàñûíäàí áèèçí àïàðûá ÿãä åòìÿê çöëìäöð? Âÿ íèéÿ äåìÿäèëÿð êè, øþâùÿð þëÿíäÿí ñîíðà àðâàä ñöòòè îëìàã, éÿ’íè þçöíö øþâùÿðèí úÿñÿäè èëÿ áèð éåðäÿ äèðè ýþçëö àòÿøÿ éàíäûðìàã ñÿôàùÿòäèð? Âÿ íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, àäàì áþâë âÿ ãàéèòèíè ãàðûøäûðûá, ãóðóäóá, ïàð÷àäàí êå÷èðèá, ñóéà __________ + [Êèòàáû êþ÷öðÿíèí ÿëàâÿ åòäèéè ãåéä: Úÿëàëöääþâëÿíèí òÿñÿââöð òÿðçèíäÿí àíëàøûëûð êè, Èðàí ÿùëèíèí âÿ áÿëêÿ áöòöí ìöñÿëìàíëàðûí ÿãèäÿñèíäÿ ìöáàùèñÿëÿðäÿ ñöáóòóí ãöââÿñè âÿ äöøìÿíè ñöêóòà ìÿúáóð åòìÿê ñþçäÿ âÿ ôèêèðäÿ äåéèë, áÿëêÿ ñþç âÿ ôèêèð ñàùèáèíèí øÿõñèééÿòèíäÿäèð. Ôèðäþâñè. ßëà-Çèêðèùèññÿëàì âÿ ßáó-ßëè-Ñèíàíûí ñþçëÿðè âÿ ôèêèðëÿðèíèí ìÿòàíÿòè éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ îëñà äà, éåíÿ áèð ãàðà ïóëà äÿéìÿç. Áóíà ýþðÿ êè, áó àëè ôèêèð ñàùèáëÿðè ìöñÿëìàí úàìààòû íÿçÿðèíäÿ ùÿãèð âÿ òþùìÿòëèäèðëÿð. ßýÿð èìàìûí ñþçö âÿ ôèêðè òàì ìÿ’íàñèëÿ ñÿôåùúÿñèíÿ îëñà äà, ìÿñÿëÿí, èìàìëàðûí àíàíûí ôÿðúèíäÿí äåéèë, áóäóíäàí äîüóëäóãëàðû ÿôñàíÿñè êèìè, ùå÷ áèð ñóàë-úàâàá îëìàäàí âÿ òÿñÿââöð åäèëìÿäÿí ùÿãèãÿòèí þçö ñàéûëàúàãäûð. Áóíà ýþðÿ êè, èìàìûí øÿõñèééÿòè ìöñÿëìàí úàìààòû íÿçÿðèíäÿ éöêñÿê øÿðÿôÿ ìàëèêäèð]15.

118

ãàòûá è÷ìÿê êþâäÿíëèêäèð? Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, ùÿáñè-íÿôñ åòìÿê âÿ áàøãà ðèéàçÿòè-øàããÿ ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê, ìÿñÿëÿí, éåääè èë ñÿðàñÿð ñàìèò îòóðìàã âÿ ÿëèíè áàøûíà ãîéóá ùÿðÿêÿò âåðìÿìÿê âÿ áó ãÿáèë øåéëÿð, êöëëÿí ÿùìÿãëèêäèð18... Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, çÿêÿðÿ âÿ ôÿðúÿ ñèòàéèø åòìÿê õÿðèééÿòäèð âÿ àíà èëÿ âÿ áàúû èëÿ âÿ ãûç ôÿðçÿíäè èëÿ âÿ ÿììÿ èëÿ âÿ õàëà èëÿ úèìà åòìÿê ãÿáèùäèð âÿ àäàì þëäöðìÿê ýöíàùè-ÿçèìäèð? Çèðà êè, ùèíäóëÿðèí Øàêòéàí òàèôÿñè àäàì þëäöðìÿéè ñÿâàáè-ÿçèì ùåñàá åäèðëÿð. Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, àäàì ÿòèíè éåìÿê âÿ ìöðäÿíè òîðïàã àëòûíäà ñàõëàéûá ïàøèäÿ îëàíäàí ñîíðà òÿíàâöë åòìÿê äèâàíÿëèêäèð? Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, êèøèëÿð äîüìàéàí àðâàäëàðûíû ìöðøèäëÿðèíèí éàíûíà àïàðûá, ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà ìöðøèäëÿðèíè àðâàäëàðû èëÿ úèìà åòäèðìÿê êè, óøàã äîüñóíëàð, ñÿôàëÿòäèð? Íèéÿ îëàðà äåìÿäèëÿð êè, þç ãûçëàðûíû áðÿùìÿíëÿðèí éàíûíà àïàðûá ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà úèìà åòäèðìÿê áèíàìóñëóãäóð âÿ áöòëÿðÿ ñèòàéèø åòìÿê ÿãèäåéèáàòèëÿäèð? Íèéÿ ñÿíèí áàáàëàðûí áó ãÿáèë áèùÿñð ãÿáèù ÿ’ìàëû ùèíäóëÿðèí è÷èíäÿ òÿñÿëëöòëÿðè îëà-îëà áàãè ãîéäóëàð? Ïÿñ íèéÿ ñÿí þçöí ùå÷ áó ãÿáàèùè ùèíä ÿùëèíèí è÷èíäÿ, þç âÿòÿíèíäÿ ýþðìÿäèí, åëÿ áåø ýöí Èðàíà ýÿëìÿêëÿ þç ðÿ’éè-ôàñèäèíúÿ áèçèì ÿãàèäèìèçèí áöòëàíûíû ýþðöá áèíàéèúàíñóçëóã ãîéäóí âÿ ùèíäóëÿðèí àíúàã ×àðâàê òàèôÿñèíèí ÿãàèäèíÿ ìöëòÿôèò îëóá îíó áèçÿ ñÿëàù áèëäèí? Íèéÿ ñÿíèí ýþçöí åëÿ ÷àðâàêëàðûí ÿãèäÿñèíè ýþðäö19 *êè, áèç äÿõè íåúÿ êè, ùèíäóëÿð ÷àðâàêëàðäûð, å’òèãàä åäÿê êè, êàèíàòäà ñàíè âÿ ìóúèä éîõäóð âÿ ÿ’ëà âÿ ÿäíà îëìàã àëÿìèòÿáèÿòäÿíäèð. Âÿ ñàíè’èí âöúóäóíà áèð äÿëèëè-ãàòå’ âÿ áöðùàíè-âàçåù äÿñòàâèç äåéèë. Ïÿñ íèéÿ ýÿðÿê ÿìðè-ìÿçíóíà âÿ ìþâùóìà, áÿë ìÿ’äóìà áÿíäÿëèê åòìÿê âÿ íèéÿ ýÿðÿê ìÿàáèääÿ âÿ ñàâàìè’äÿ èáàäÿò õàòèðè ö÷öí úÿáùÿñà îëìàã âÿ ôèðèøòÿëÿð êè, øöùóäè-ôÿçèëÿòè îëàðà éîõäóð, ãàèë îëìàã âÿ úÿííÿòèí öìèäè âÿ ðàùÿòèí íÿâèäè èëÿ ùèðñè-ÿáëÿùàíÿ ìóúèáèíúÿ äöíéàíûí íå’ìÿòëÿðèíäÿí âÿ ðàùÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿê. Âÿ íÿãäè áèÿñëè íèñéÿéÿ äÿéèøìÿê âÿ úàùäóñò ôöñÿùàíûí êàçèáàíÿ ÿãâàëè èëÿ êè, ÿâàìû ôÿðèá òîðóíà ñàëìàüû àðçóëàðûíà ÷àòìàã ö÷öí âÿñèëÿ áèëèáëÿð, ôÿðèôòÿ îëìàã âÿ äÿíàÿòè-òÿá’äÿí áåëÿ ÿøõàñà ôöðóòÿí îëóá îëàðû àüà âÿ þâëèéà áèëìÿê âÿ îëàðà áÿíäåéè-ðÿçèë îëìàã âÿ ïÿðÿñòèø åòìÿê? Ùÿð øåé êè, çàùèð äåéèë, áàâÿð åòìÿéÿ øàéèñòÿ äåéèë. Òÿðêèáè-úÿñÿä ìÿâàëèäè-ÿíàñèðäÿíäèð. Òÿáèÿòèí ìöãòÿçàñûíäà áèð íå÷ÿ ýöí ÿíàñèð áèð-áèðè èëÿ òÿ’ëèô òàïûáëàð. Ìàäàì êè, ñÿáàòè òÿðêèáè-úÿñÿä âÿ ñÿëàìÿòèùåé’ÿò âàð ùÿð çàäà êè, ìÿðüóáè-òÿá’äèð âÿ îíäàí çÿðÿðè-ùåéâàíè ìöòÿñÿââèð äåéèë, ýÿðÿê òÿâÿññöë àõòàðìàã; âÿãòà êè, òÿðêèáè-úÿñÿä ìöòÿëàøè 119

îëäó, ìÿàäè-öíñöð ýåíÿ öíñöðäöð. Âÿ áÿäÿí äÿõè òÿõðèá òàïàíäàí ñîíðà áàëàòÿð âÿòÿíÿ âÿ íàç âÿ íÿèìÿ, öðóú âÿ íàð âÿ úÿùèìÿ íöçóë éîõäóð. Ïÿñ ýÿðÿê å’òèãàä åòìÿê êè, ùöãóãóëëàù ñàéûëàí ÿ’ìàëäà ýöíàùêàð îëàíëàð ìöàòÿá îëìàçëàð. Âÿ íèêóêàð îëàíëàð ðàùÿò âÿ íå’ìÿòÿ ÷àòìàçëàð. Áÿëêÿ âàãåÿí äÿ áÿð’ÿêñäèð, îíäàí þòðö êè, ýöíàùêàð îðóúóí âÿ íàìàçûí âÿ òààòûí âÿ èáàäàòûí ÿçàáûíäà ôàðûü-áÿôàðûü îëóáäóð. Âÿ íèêóêàð èáàäàòûí ìÿøÿããÿòèíäÿ êè, ÿçàáäûð, ýèðèôòàðäûð, ïÿñ àãèë ýÿðÿê úÿìè ëÿççàòè-äöíéÿâèééÿäÿí áÿùðÿ àïàðñûí âÿ ùå÷ ìöøòÿùèééàòäàí å’òèðàç åòìÿñèí. Çèðà êè, ÷öí òîðïàüà ýåòäèí, ýåðè ýÿëìÿéèí éîõäóð.

Ìÿí ñÿíÿ äåäèì ýåò Èðàíû áèð ýÿç, þç ùÿììÿçùÿáëÿðèíëÿ áèð íå÷ÿ ýöí äóð-îòóð, êþíëöí à÷ûëñûí âÿ ãÿì-ãöññÿäÿí áèð àç èôàãÿ òàï; äåìÿäèì êè, ýåò, áèçèì äèíèìèçè âÿ ìÿçùÿáèìèçè áÿðùÿì âóð. Êöëëè-äöíéàäÿ ùÿð òàèôÿ áèð äèí, áèð ìÿçùÿá òóòóáäóð. ßýÿð áàøãàëàðûíûí äèíè âÿ ìÿçùÿáè ùÿãäèð, áèçèìêè íèéÿ ùÿãã îëìàñûí? ßýÿð íàùÿãäèð, äàùû íÿ åëÿéÿê21, åë èëÿ ýÿëÿí ãàðà ýöí áàéðàìäûð. 22*Íåúÿ êè, ÿðÿá äåéèð:

Ùÿãã-òÿàëà þçö î ÿçÿìÿò âÿ úÿáÿðóòó èëÿ ùÿð áåø ýöíäÿ Òóð äàüûíà ýÿëèá, àüàúûí äàëûñûíà ýèðèá, ùÿçðÿòè-Ìóñà èëÿ äàíûøìàüà ÿðèíìÿäè, åëÿ áèçèì ïåéüÿìáÿðèìèçèí éàíûíà Úÿáðàèëèíè ýþíäÿðìÿéÿ ýÿðÿê ÿðèíåéäè? Þçýÿëÿðè þëÿíëÿðè òÿçÿäàí äèðèëÿí [âÿ ýþéÿ ó÷àí]24 å’òèãàä åäèðëÿð. Àéà, áèç áèð äèðèíè þëìÿéÿí âÿ ãàèá îëàí å’òèãàä åòñÿê, ýþé êèøíÿéèá, éåð çÿëçÿëÿ åäÿúÿê? Èðàí øàùçàäÿëÿðèíèí ñÿéàãè-ðÿôòàðûíû çÿìì åäèá, îíëàðûí öéóáóíó ìÿíÿ õàòèð-íèøàí åëÿéèðñÿí. ßãäÿì áèçèì Èðàí òîðïàüûíäà ñÿëàòèí ñèëñèëÿñèíäÿ áó ñÿéàã ðÿôòàð ùÿðýèç ìÿ’ðóô âÿ ìÿ’ìóë äåéèëäè. Áó ñÿéàã ðÿôòàðû âÿ áó ýóíÿ ðÿñìè Èðàí òîðïàüûíäà ñÿëàòèíè-Ìîüîë ìöúðà âÿ ìÿ’ìóë åòäè. Éÿ’íè ÿââÿë ×èíýèçèëÿð âÿ ñîíðà ñÿíèí áàáàëàðûí Òåéìóðèëÿð. ßýÿð áó ñÿéàã ðÿôòàð ôÿçèëÿòäèð, ñÿíèí áàáàëàðûíäàí áèçÿ éåòèøèáäèð. ßýÿð ãÿáàùÿòäèð, áóíóí íèñáÿòèíè áèçÿ íèéÿ âåðèðñÿí? Ìÿðùÿáà ñÿíÿ, åé Êÿìàëöääþâëÿ, ÿýÿð âàãåÿí ñÿí áåëÿ ôèëîñîô èäèí âÿ þç ÿãèäÿíúÿ ìÿòàëèáè-àëèéåéè-ïîëèòèêàäàí áåëÿ õÿáÿðäàð èäèí âÿ áèëèðäèí êè, äåñïîòëóã ïèñäèð, ïàäèøàù ýÿðÿê *ôÿðàìóøõàíÿëÿð à÷ñûí âÿ25 ìÿúìÿ’ëÿð éàïñûí âÿ 120

ìèëëÿò èëÿ èòòèôàã åòñèí âÿ ìèëëÿò26 èëÿ éåêäèë âÿ éåêúÿùÿò îëñóí âÿ þçöíö ìèëëÿòÿ ìÿùáóá åëÿñèí âÿ ìèëëÿòè þçöíÿ ìöðèä âÿ úàííèñàð ãûëñûí, êîíñòèòóñéîí ãàéûðñûí, ïàðëàìåíòëÿð òÿðòèá åòñèí, ãÿâàíèí ãîéñóí, òàèíêè ìöëêö çÿâàë òàïìàñûí, ïÿñ íèéÿ äÿäÿí Çèá-Þâðÿíýÿ áó âÿ’çëÿðäÿí âåðìÿäèí êè, äåäèêëÿðèíÿ ÿìÿë åäÿéäè, èíýèëèñ ýÿëèá þëêÿñèíè ÿëèíäÿí àëìàéàéäû *âÿ ñÿíè âÿ ãàðäàøëàðûíû ãàïûëàðà ñàëìàéàéäû âÿ ìèëëÿòèíèçè õàð âÿ çÿëèë åòìÿéÿéäè? Áèçèì ïàäèøàùûìûç äåñïîò èñÿ äÿ, Àëëàùà øöêöð, ýåíÿ þçöìöçäÿíäèð, Àëëàùà øöêöð êè, áèç ñèçèí êèìè áèýàíÿ ìèëëÿòèí ÿëèíäÿ ýèðèôòàð îëìàìûøûã. Êöëëè-úàùàíèéàíà ìÿ’ëóìäóð êè, èíýèëèñ Ùèíäèñòàí ÿùàëèñè èëÿ íÿ ãèñì ðÿôòàð åäèð? Ìÿýÿð ñèâèëèçàñéîí òàïàí èíýèëèñ âÿ ãÿâàíèí ñàùèáè èíýèëèñ, Ùèíäèñòàí ÿùëè èëÿ äåñïîòäàí éàõøû ìöàìèëÿ åëÿéèð? Îëàðà íèñáÿò ìèí ìÿðòÿáÿ ýåíÿ äåñïîòà ðÿùìÿò27. Àëëàùû ñåâÿðñÿí, Êÿìàëöääþâëÿ, Èðàíäà ÷îõ äóðìà, ãàéûò ÷ûõ ýÿë28; ãîðõóðàì ñÿíäÿí çèéàäÿ ôÿñàä òþðÿéÿ! [Î ôðàíñûçëàðûí àòàñû ýîðáÿýîð îëñóí êè, ñÿí èêè-ö÷ ýöí îëàðíàí îòóðóá-äóðäóí âÿ îëàðäàí áèð ïàðà úÿôÿíýèéàò þéðÿíäèí]29. Ñÿíèí ÿãëèíÿ áèøöáùÿ ðÿõíÿ éåòèøèáäèð. Áóíäàí ñîíðà ìÿí ñÿíè Êÿìàëöääþâëÿ õèòàá åòìèéÿúÿéÿì, áÿëêÿ Íþãñàíöääþâëÿ õèòàá åäÿúÿéÿì. Àëëàùû ñåâÿðñÿí, âàð, ÷ûõ ýÿë èøèíÿ, þç ãÿìèíè ÷ÿê, þç äÿðäèíè ÷ÿê, úûçûüûíäàí ÷ûõìà! Ýþíäÿðäèéèí òÿíáÿêè áÿñòÿñè éåòèøäè. Èñòÿäèéèí äóðáèíè àëûá Ùàúû Àáäóëëàù ìèðâàðèôöðóøè-Áÿüäàäèíèí àäûíà Ðÿøòÿ ýþíäÿðäèì. Õóäàùàôèç. Úÿëàëöääþâëÿ

121

“ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËß ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ”ÍÛÍ ÌÖËÙßÃÀÒÛ “Êÿìàëöääþâëÿ” ìöÿëëèôèíèí äîñòëàðûíäàí áèðèíèí áó ìöÿëëèôèí ñèðäàøëàðûíäàí áèðèñèíÿ 1280-úè èëäÿ éàçìûø îëäóüó ìÿêòóáóí ñóðÿòèäèð.

ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁ Ìÿíèì ùþðìÿòëè ãàðäàøûì! Àëëàù èãáàëûíû äàèìè åòñèí! Úÿíàáûíûçûí õàùèøèíÿ ýþðÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” íöñõÿñèíè ìöÿëëèôèíäÿí àëàðàã ñèçÿ áèð íå÷ÿ øÿðòëÿ ýþíäÿðèðÿì. Áèðèíúè – áó íöñõÿíè ýÿðÿê ìÿ’ðèôÿòè, ÿìèíëèéè âÿ èíñàíèééÿòèíÿ ãÿòèééÿòëÿ èíàíäûüûíûç øÿõñëÿðÿ ýþñòÿðÿñèíèç. *Èêèíúè – áó íöñõÿäÿí èñòÿéÿí âÿ ùÿð õöñóñäà å’òèìàäà ëàéèã îëàí øÿõñëÿðÿ áèð íöñõÿ âåðìÿëèñèíèç1. Ö÷öíúö – å’òèãàäûíûçúà åëìäÿ ãöââÿòëè îëàíëàðà òÿêëèô åòìÿëèñèíèç êè, áàúàðñàëàð Êÿìàëöääþâëÿíèí, èñòÿð ïîëèòèêà èøëÿðèíÿ âÿ èñòÿðñÿ äÿ äèíè èøëÿðÿ àèä îëàí áöòöí ôèêèðëÿðè ùàããûíäà êðèòèêà éàçñûíëàð ýþðÿê áó ôèêèðëÿðè ãÿáóë åäèð, éàõóä äÿëèëëÿðëÿ ðÿää åäèðëÿð. Êÿìàëöääþâëÿíèí äÿ ìÿãñÿäè áóäóð. Ëàêèí êðèòèêàäà íÿãëè âÿ íÿññè äÿëèëëÿð ãÿòèééÿí ãÿáóë îëóíìàéàúàã âÿ èëòèôàòà ëàéèã ýþðöëìÿéÿúÿêäèð. Äþðäöíúö2 – òÿíãèä éàçìàã áàúàðûüû îëìàéàí øÿõñ, ùå÷ îëìàñà íöñõÿíèí ìöòàëèÿñèíäÿí àëäûüû òÿÿññöðàòû éàçûá, Ñèçèí âàñèòÿíèçëÿ ìÿíÿ ýþíäÿðñèí *êè, ìöÿëëèôèíÿ áèëäèðèì3. Áóíäàí áàøãà, íöñõÿíèí ìöÿëëèôè ùàããûíäà úÿíàáûíûçà ìöõòÿñÿðúÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ éàçìàã ëàçûì ýÿëèð. Áó êÿðàìÿòëè àäàì, áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèí ñàùèáè, *âÿòÿíïÿðâÿð âÿ ìèëëÿòèíè ñåâÿí4 áèð øÿõñäèð. “Êÿìàëöääþâëÿ” íöñõÿñèíè éàçìàãäà îíóí ùå÷ áèð øÿõñè ãÿðÿçè éîõäóð. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ êè, îíóí íÿ *âÿòÿíè îëàí Èðàíà5 âÿ íÿ äÿ ùÿìäèíè îëàí *èñëàì ìèëëÿòèíÿ6, Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí, ùå÷ áèð êèíè éîõäóð. Ùàë-ùàçûðäà áöòöí Àâðîïàäà âÿ Éåíýè Äöíéàäà áó ìÿñÿëÿ ãàðøûäà äóðóð êè, àéà, áàòèë ÿãèäÿëÿð, éÿ’íè äèíè å’òèãàäëàð þëêÿíèí âÿ ìèëëÿòèí õîøáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëóð, éîõñà þëêÿíèí âÿ ìèëëÿòèí çèëëÿòèíÿ? Áó ãèò’ÿëÿðèí áöòöí ôèëîñîôëàðû, äèíè å’òèãàäëàðûí, þëêÿ âÿ ìèëëÿòèí ùÿð õöñóñäà çèëëÿòèíÿ ñÿáÿá îëìàñû ôèêðèíäÿ ìöòòÿôèãäèðëÿð; ùÿòòà îíëàðûí ÿí ìÿøùóðó ñîí èíýèëèñ ôèëîñîôëàðûíäàí îëóá äà, ÿñÿðëÿðè7 äöíéàäà òàíûíàí âÿ ùÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëÿí Áîêë, áó ÿãèäÿäÿ î áèðèëÿðèíÿ 122

íèñáÿòÿí äàùà èðÿëèäÿ ýåäèð. Îíóí äÿëèëëÿðèíäÿí áèðè áóäóð êè, Èñïàíèéà, éÿ’íè ßíäÿëèñ ìèëëÿòè âÿ Øâåä ìèëëÿòè âÿ Ïàïàéà òàáå îëàí Ðèì ìèëëÿòè äèíè å’òèãàäëàðà áàüëàíäûãëàðû âÿ êåøèøëÿðèí âÿ ÿôñàíÿ÷èëÿðèí ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñäûãëàðû ö÷öí åëì âÿ ñÿíÿòëÿðäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ òÿíÿççöëÿ öç ãîéóðëàð. Àììà Àâðîïàíûí áàøãà ìèëëÿòëÿðè, õöñóñÿí èíýèëèñ, Ôðàíñà âÿ Éåíýè Äöíéà ìèëëÿòëÿðè äèíè å’òèãàäëàðûí ãåéäèíäÿí àçàä îëàðàã, ÿãë âÿ ôÿëñÿôÿéÿ ïåéðÿâëèê åòäèêëÿðèíäÿí, åëì âÿ ñÿíàéåäÿ ýöíáÿýöí, ñààòáàñààò òÿðÿããè åòìÿêäÿäèðëÿð. Îíëàðûí åëìëÿðè ñàéÿñèíäÿ äöíéàäà ãÿðèáÿ èõòèðàëàð âÿ èíñàí þâëàäûíûí õîøáÿõòëèê âÿ àñàéèøèíÿ ñÿáÿá îëàí ìàðàãëû éåíèëèêëÿð ìåéäàíà ýÿëìèø, åëì âÿ ìÿ’ðèôÿò âàñèòÿñè èëÿ Àâðîïà ÿùàëèñè òÿðÿããè åòìèøäèð. Áó ôèëîñîô äåéèð êè, êàìèë àäàì âÿ èíñàí þâëàäûíûí äîñòó ùÿãèãÿò ñèððèëÿðèíèí êÿøôèíäÿ âÿ äèíè å’òèãàä ÿñàñëàðûíûí ìÿùâ åäèëìÿñèíäÿ, ìàë âÿ úàí ãîðõóñó ÷ÿêìÿéÿí àüûëëû àäàìäàí èáàðÿòäèð. Áåëÿ áèð àüûëëû àäàì ùÿð íåúÿ îëóðñà îëñóí, äèí âÿ ìÿçùÿáëÿðèí ùÿãèãèëèéè ùàããûíäà èíñàíëàðûí ôèêðèíäÿ éàëíûç áèð øöáùÿ îéàòìàëûäûð. Îíäàí ñîíðà ôèêðèí þçö ôÿàëèééÿò åäèá éàâàø-éàâàø ùÿãèãÿòè àíëàéàúàã âÿ ñàùèáèíè úÿùàëÿò ãàðàíëûüûíäàí áèëèê èøûãëûüûíà ÷àòäûðàúàãäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí ìöÿëëèôè äÿ Àâðîïà ôèëîñîôëàðû ÿãèäÿñèíäÿäèð8, éÿ’íè ëèáåðàë âÿ ïðîãðåññ ìÿñëÿêè ñàùèáëÿðèíäÿí âÿ ñèâèëèçàñéîí òàëèáëÿðèíäÿíäèð. Ìÿãñÿäè áóäóð êè, îíóí ìèëëÿòèíèí àðàñûíäà äÿõè ÿùàëèíèí áöòöí ñèíèôëÿðèíäÿ åëì âÿ ñÿíÿòëÿð èíòèøàð åòñèí. Áó ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëìàã ö÷öí þç èãòèäàðû äàõèëèíäÿ áèð íå÷ÿ âÿñèëÿéÿ ÿë àòìûøäûð êè, èñëàì éàçûñûíû äÿéèøäèðìÿê äÿ9 î âÿñèëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Î, þç ìèëëÿòèíèí öðÿéè òàðëàñûíäà ãåéðÿò, íàìóñ, õÿëãïÿðâÿðëèê, âÿòÿíïÿðÿñòëèê, ÿäàëÿò âÿ áÿðàáÿðëèê òîõóìó ÿêèëìÿñèíè 10*âÿ íèôàãûí áèðëèéÿ ÷åâðèëìÿñèíè âÿ ìèëëÿòèí àðàñûíäàí çèëëÿò âÿ ôÿãèðëèéèí ðÿô’ îëìàñûíû, îíóí ñÿðâÿò âÿ äþâëÿò ãàçàíìàñûíû èñòÿéèð. Ëàêèí áó ìÿãñÿä, àðçó, èíñàíëàðûí ùÿãèãÿòè ýþðÿí ýþçöíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèá îíëàðûí äöíéà èøëÿðèíäÿ òÿðÿããè åòìÿëÿðèíÿ ìàíå îëàí äèíè å’òèãàä ÿñàñëàðû ìÿùâ åäèëìÿäèêúÿ, ìöéÿññÿð îëà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿãèäÿñèíèí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ þç ìÿ’ëóìàòûíû ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ” íöñõÿñèíèí éàçûëìàñûíûí ñÿáÿáè äÿ àíúàã áóäóð. Éîõñà áàøãà áèð ìÿãñÿä íÿçÿðäÿ òóòóëìàìûøäûð. ßýÿð áó íöñõÿíèí ìÿòëÿáëÿðè áÿ’çè øÿõñëÿðèí íÿçÿðèíäÿ þëêÿ âÿ ìèëëÿòèí çÿðÿðèíÿ ñÿáÿá ýþðöíöðñÿ, îíëàðû îëìàìûø êèìè ùåñàá åäÿ áèëÿðñèíèç11. Èíñàíëàðûí áÿñèðÿòñèçëèê âÿ ìÿ’ðèôÿòñèçëèéèíèí íÿòèúÿñèíäÿ ùèúðÿòäÿí òà áó ýöíÿ ãÿäÿð àâàìû àëäàäàíëàð, Èðàí òîðïàüûíäà íÿ ôèòíÿ âÿ íÿ ãà123

ðûøûãëûãëàð òþðÿòìèøëÿð âÿ áó ìÿìëÿêÿòèí ÿùàëèñèíèí åâëÿðèíèí õÿðàáÿéÿ äþíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøëàð. Áåëÿ êè, áó ñîí âàõòëàðäà äà Èðàíäà Áàáûí äèíè òÿðÿôäàðëàðûíäàí ôèòíÿëÿð òþðÿíìèøäèð. Âÿ åëÿ ãàí òþêöëìöøäöð êè, èçàùû áó õöëàñÿéÿ ñûüìàç. Íÿ âàõòà ãÿäÿð áèç çàâàëëûëàð, áó êèìè íÿôñïÿðÿñò, ãÿðÿç ñàùèáëÿðèíèí îéóíúàãëàðû îëàúàüûã? Áèç ùÿëÿ äÿ ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàíìàìûøûã. Ãÿðÿç ñàùèáëÿðèíèí ùÿð úöð áîø ñþçëÿðèíäÿí àâðîïàëûëàðûí çèääèíÿ îëàðàã úóøà ýÿëèðèê. Áó ýöí îíëàðûí àðàñûíäà áèð øÿõñ ïåéüÿìáÿðëèê, éàõóä èìàìëûã èääèàñû èëÿ ìåéäàíà ÷ûõàðàã, ãÿäèì ÿñðëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðè âÿ èìàìëàðû êèìè ÿùàëèíè äÿ’âÿòÿ áàøëàðñà âÿ þçöíÿ ìþ’úöçÿëÿð, õàðèãÿëÿð, êÿðàìÿòëÿð èñíàä åäÿðñÿ, îíó ùàìàí ñààò, éà äÿëèëÿðäÿí ñàéàðàã ìöàëèúÿ ö÷öí äÿëèõàíàéà ýþíäÿðÿðëÿð âÿ éàõóä ÿýÿð àäàìàëäàäàíëàð âÿ øàðëàòàíëàð ñèëêèíäÿí èñÿ, îíó úÿçàëàíäûðàðëàð10*. *“Êÿìàëöääþâëÿ”íèí ìöÿëëèôè äåéèð êè, çàìàíûí êå÷ìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã, áó ÿñðäÿ áåùèøò âÿ ùóðèíèí íÿçÿðëÿðäÿ î ãÿäÿð äÿ úèëâÿñè éîõäóð êè, èíñàíëàð îíëàðûí àðçóñó èëÿ úàíûíäàí êå÷ìÿéÿ ðàüèá îëà, ýöúëö äöøìÿí ìöãàáèëèíäÿ þçëÿðèíè ãóðáàí âåðÿëÿð, áóíóíëà äà ìèëëÿò âÿ äþâëÿò ãöäðÿòèíè âÿ øþâêÿòèíè ñàõëàéàëàð. Áåëÿ îëäóãäà, ìèëëÿòèí àüûëëûëàðû áó ÿñðäÿ ýÿðÿê ìèëëè ãöäðÿò âÿ âÿòÿíèí áèýàíÿ õàëãëàðäàí ãîðóíìàñû ö÷öí àçàäëûã âÿ èñòèãëàëèééÿòèí ÿëäÿí àëûíìàñû âÿ ÿñàðÿò êèìè áèð çèëëÿòèí êè, áó àëÿìè-ùÿâàäèñäÿ îëà áèëÿúÿéè éÿãèíÿ éàõûíäûð, ðÿää åäèëìÿñè òÿäáèðëÿðèíäÿ îëñóíëàð. Áó íþâ çèëëÿòèí ðÿää åäèëìÿñè òÿäáèðè ôÿãÿò ìèëëÿòèí áöòöí ñèíèôëÿðè è÷èíäÿ åëìëÿðè éàéìàã âÿ îíëàðûí çåùíèíäÿ ãåéðÿò, íàìóñ, ìèëëÿòïÿðâÿðëèê âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê òîõóìóíó ÿêìÿêëÿ ìöìêöíäöð. Íåúÿ êè, ùàë-ùàçûðäà Àâðîïàíûí ãöäðÿòëè ìèëëÿòëÿðè áó ñèôÿòèí ñàùèáèäèðëÿð12. ßðÿáëÿð áèçèì ìèí èëëèê ñÿëòÿíÿòèìèçè éûõäûëàð, øÿ’í âÿ øþâêÿòèìèçè áÿðáàä åòäèëÿð, âÿòÿíèìèçè åëÿ õàðàáäàí äà õàðàá åòäèëÿð êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð àáàä åòìÿê ìöìêöí îëìàéûáäûð. Öñòÿëèê áèçèì áîéíóìóçà åëÿ áèð éàçû äà áàüëàäûëàð êè, îíóí ñàéÿñèíäÿ öìóìÿ ìöéÿññÿð îëàí ñàâàäû ÿëäÿ åòìÿê áèçèì ö÷öí èøëÿðèí ÿí ÷ÿòèíè îëìóøäóð. Áó ãþâìäÿí áèçÿ åëÿ ìöñèáÿòëÿð ýÿëìèøäèð êè, áÿñèðÿò ñàùèáè îëàí àäàì îíëàðûí çèêð îëóíìàñûíäàí àüëàð. Áó ãþâìöí ãàáàãúûëëàðû ñàü îëäóãëàðû çàìàí áèç îíëàðûí ãûëûíúûíûí ãîðõóñóíäàí îíëàðà èòàÿò åòìÿéè ãÿáóë åòäèê. Ùàë-ùàçûðäà îíëàð þëöá òîðïàüà äþíäöéö ùàëäà, ýåíÿ îíëàðûí þëöëÿðèíÿ ãóë îëìàãëà ôÿõð åäèðèê. Ýþðöí áèçèì ÿùìÿãëèéèìèç âÿ êöòëöéöìöç íÿ äÿðÿúÿäÿäèð! ßùàëèñè øèÿìÿçùÿá îëàí áèð ÷îõ øÿùÿðëÿðäÿ àäàìëàð ìÿùÿððÿì àéû 124

òÿ’çèéÿñè çàìàíûíäà ñèíÿ äþéìÿê, çÿíúèð âóðìàã êèìè âÿ Ùåéäÿðè, Íå’ìÿòè äàâàëàðû âÿ áàøà êöë âÿ òîðïàã ñÿïìÿê âÿ áó êèìè áèð ÷îõ ñÿôåù ùÿðÿêÿòëÿðäÿí ÿëàâÿ, þç áÿäÿíëÿðèíè ãûëûíú âÿ õÿíúÿðëÿ éàðàëàéàðàã ãàíà áàòûðûð âÿ áó úöð äèâàíÿëèêëÿðè èëÿ ýóéà àøóðà ýöíöíöí áþéöêëöéöíö àðòûðûð âÿ áó ÿðÿáëÿðèí þëöëÿðèíèí ìÿùÿááÿò âÿ èðàäÿòèíäÿ ìàë âÿ úàíäàí êå÷ìÿêëÿ èôòèõàð åëÿéèðëÿð. Áèð êèìñÿ îíëàðà äåìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèð êè: åé ÿùìÿãëÿð, þçöíöçÿ þâëèéà ñàéäûüûíûç áó ÿðÿáëÿðèí þç ùÿìúèíñëÿðè, áÿëêÿ ãîùóì âÿ ÿãðÿáàëàðû áåëÿ ñàü èêÿí, îíëàðà ùå÷ áèð áþéöêëöê âåðìÿìèøëÿð âÿ îíëàðû þëäöðÿðÿê, àèëÿ âÿ óøàãëàðûíû øèääÿòëè çèëëÿò âÿ ðöñâàé÷ûëûã è÷ÿðèñèíäÿ ÿñèð àïàðìûøëàð âÿ áó íþâ ùÿðÿêÿòäÿí ùå÷ áèð ãîðóõóëàðû îëìàìûøäûð, ñèçÿ íÿ äöøìöøäöð êè, ìèí èêè éöç ñÿêñÿí èë ñîíðà, þç èøèíèçäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿê äÿëèúÿñèíÿ îíëàðûí ìàòÿìäàðëûüûíû åäèðñèíèç? Áó íþâ ñÿôåùëèê âÿ ÿùìÿãëèê ñàâàäñûçëûãäàí âÿ åëìñèçëèêäÿí èðÿëè ýÿëèð êè, áóíóí äà ñÿáÿáè áèçèì ùàçûðêû éàçûìûçûí ÷ÿòèíëèéèäèð. Èíäè, “Êÿìàëöääþâëÿ” ìöÿëëèôèíèí òÿëàø âÿ àðçóñóíóí ùÿäÿôè ùå÷ îëìàçñà, þç ìèëëÿòèíè, î ãþâìäÿí áèçÿ éàäèýàð ãàëàí ðÿää îëóíìóø âÿ ìóðäàð éàçûíûí ÿëèíäÿí õèëàñ åäèá *ìèëëÿòèíè úÿùàëÿò ãàðàíëûüûíäàí ìÿ’ðèôÿò èøûüûíà ÷àòäûðìàãäûð. ßýÿð áó àðçóñóíà íàèë îëóðñà, íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò îëàúàã âÿ äöíéàäàí êàìûíà ÷àòìûø ýåäÿúÿêäèð13. *ßðÿáëÿðèí éàçûñû ñàéÿñèíäÿ úÿùàëÿòäÿ ãàëàðàã îíëàðäàí äÿðä ÷ÿêÿí éàëíûç ìöñÿëìàíëàð äåéèë, áÿëêÿ äöíéàíûí áöòöí ìèëëÿòëÿðè áó ýöíÿ ãÿäÿð áó çàëûìëàðäàí øèêàéÿò åäèðëÿð êè, Ìèñèð êèòàáõàíàñûíû éàíäûðàðàã ãÿäèì åëì âÿ ôÿíëÿðè äöíéàäàí éîõ åòäèëÿð14. 15Ñÿáÿáè àéäûíäûð, ÷öíêè èñëàì äèíèíèí ìöÿññèñëÿðèíèí âÿ ãöââÿò âåðÿíëÿðèíèí àâàì àëäàòìàãëàðûíûí ÿñàñû äîüðóëóã øÿêëèíäÿ ãÿëÿìÿ âåðäèêëÿðè õàëèñ áèð éàëàí èäè. Áó úÿùÿòäÿí õàëãûí íÿçÿðèíäÿ åëìëÿðèí ãöââÿòè èëÿ îíëàðûí éàëàíëàðûíûí öçÿðèíäÿí ïÿðäÿíèí ãàëõìàñûíû èñòÿìèðäèëÿð. Íåúÿ êè, Ùÿñÿí Ñÿááàù äàèìà þç òàáå’ëÿðèíè òÿ’ëèì àëìàüà âÿ åëì êèòàáëàðûíû îõóìàüà ãîéìóðäó.

125

*ÈÊÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁ17 Ùþðìÿòëè ãàðäàøûì! Èãáàëûíûç äàèìè îëñóí! Éûðòûúû õàñèééÿòëè âÿ âÿùøè òÿáèÿòëè ÿðÿáëÿð* Ìèñèð êèòàáõàíàñûíäàí áàøãà èðàíëûëàðûí äà áöòöí êèòàáëàðûíû âÿ éàçûëàðûíû éàíäûðäûëàð, èðàíëûëàðûí õîøñèôÿò ïàäèøàùëàðûíûí àñàðûíû äöíéàäàí ñèëèá éîõ åòäèëÿð, îíëàðûí ÿäàëÿòëè18 ãàíóíëàðûíû òàìàìèëÿ Éåð öçöíäÿí èòèðäèëÿð. Áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿ ÿñèðëèê ãàéäàëàðûíû, éÿ’íè äåñïîòèçì öñóëóíó âÿ éÿùóäè äèíèíÿ îõøàéàí äèíëÿðèíè Èðàí þëêÿñèíäÿ ñàáèò âÿ áÿðãÿðàð åòìèøëÿð. Áóíóíëà áåëÿ áèç êîðëàð, àõèðÿòäÿ õóäàâÿíäè-àëÿì áó ãàíè÷ÿíëÿðèí øÿôàÿòè èëÿ áèçÿ áåùèøò âåðèá ñÿðèí ñó è÷èðäÿúÿêäèð êèìè ñÿôåù áèð àðçó èëÿ áàáàëàðûìûçûí, åëì âÿ ôÿííèí áó äöøìÿíëÿðèíè þçöìöç ö÷öí þâëèéà ùåñàá åäèðèê. ßýÿð àõèðÿòäÿ ñÿðèí ñó âàðñà, ãîé áó ãàíè÷ÿíëÿð þçëÿðè è÷ñèí êè, ùÿìèøÿ îíóí ùÿñðÿòèíäÿ îëìóøëàð. Õóäàâÿíäè-àëÿì îíëàðû áó äöíéàäà þç ðÿùìÿòèíÿ ëàéèã áèëìÿìèøäèð. Îíëàðûí éóðäóíó úÿùÿííÿì êèìè åòìèøäèð. Îíëàðûí õþðÿéèíè êÿðòÿíêÿëÿ âÿ ÿãðÿáëÿðäÿí åòìèøäèð, áèð è÷èì ñÿðèí ñóéó îíëàðà ðÿâà ýþðìÿìèøäèð. ×îõóíó “ÿë’ÿòÿø” äåéÿ-äåéÿ äöíéàäàí àïàðìûøäûð. Èíäè íåúÿ îëà áèëÿð êè, àõèðÿòäÿ îíëàðûí øÿôàÿòè èëÿ áèçÿ ñÿðèí ñó è÷èðäÿúÿêäèð? Áèçèì áó íàäàíëûüûìûç ö÷öí ùåéôëÿð îëñóí! Îëà áèëÿð êè19, ùÿìâÿòÿíëÿðèìäÿí áÿ’çèëÿðè ìÿíèì áó úöð êÿñêèí éàçìàüûìû úàèç ýþðìÿéèá, å’òèðàç ìÿãàìûíà ýÿëèá, äöíéàäà ìÿçùÿáñèç, å’òèãàäñûç, èìàíñûç éàøàìàã ÷ÿòèí îëäóüóíó ñþéëÿñèíëÿð. Îíëàðûí úàâàáûíäà ðÿùìÿòëèê Õàúÿíèí áó áåéòèíè îõóìàã èñòÿðÿì:

Ìèí èêè éöç ñÿêñÿí èëäèð êè, áèç äèí, ìÿçùÿá, å’òèãàä âÿ èìàí èëÿ éàøàéûðûã, ýåò-ýåäÿ ùàëûìûç éàìàíëàøûð, ýåò-ýåäÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ìöñèáÿò âÿ áÿëàëàðà äö÷àð îëóðóã; áèð ãÿäÿð äÿ èìòàùàí ö÷öí äèíñèç, ìÿçùÿáñèç, å’òèãàäñûç âÿ èìàíñûç îëóá, ìÿ’ðèôÿò âÿ ùèêìÿòëÿ éàøàéàã, ýþðÿê ùàëûìûç äàùà éàìàí îëàð, éîõñà äàùà éàõøû? ßýÿð äàùà éàìàí îëàðñà, êå÷ìèø ÿãèäÿëÿðèìèçÿ ãàéûòìàã ö÷öí ùå÷ áèð ìàíåÿ éîõäóð. __________ * ßðÿáëÿðÿ áó êèìè ñèôÿòëÿðèí âåðèëìÿñè èôðàò, ãóðó òÿÿññöáäÿí èðÿëè ýÿëèð, øöáùÿñèç êè, áóíëàðëà ðàçûëàøìàã îëìàç – òÿðòèá÷è.

126

Áèç Èðàí ÿùëèéèê, ùÿð êÿñ áèçè äèíÿ òÿðÿô ÷ÿêÿðñÿ, îíà òàáå îëìàüû ÿñèðýÿìÿðèê. Ìÿýÿð ýþðìÿäèíìè êè, áó éàõûíëàðäà àç ãàëäû ùàìûìûç èñëàìèééÿòè òàìàìèëÿ òÿðê åäÿðÿê, áàáè-ìÿçùÿá îëàã? Äèíñèç îëìàã âÿ åëì ñàùèáè îëìàã áèçèì ö÷öí ÷ÿòèíäèð. ßôñàíÿ äàëûíúà éöéöðìÿê âÿ ÿôñàíÿ äåéÿíëÿðÿ ãóë îëìàã áèçèì òÿáèè àäÿòèìèçäèð. Çàðàôàòû áèð òÿðÿôÿ ãîéàã. Ýåíÿ ùÿìâÿòÿíëÿðèìäÿí áèð ãèñìè äåéÿúÿêëÿð êè, ÿðÿáëÿðè òàìàìèëÿ åëì âÿ ôÿíí äöøìÿíè ñàéìàã îëìàç. Áàüäàääà, ßíäÿëèñäÿ, Àááàñè âÿ ßìÿâè õÿëèôÿëÿðè åëì âÿ ñÿíÿòëÿðè ðÿâàúëàíäûðìàüà ÷îõ ÿùÿìèééÿò âåðìèøäèëÿð, îíëàðûí áó íþâ èøè íåúÿ èíêàð åäèëÿ áèëÿð? Áÿëè, äîüðóäóð, áó ìÿñÿëÿäÿ21 -äöð. ßðÿáëÿð ùèúðÿòèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìèñèðëèëÿðèí âÿ ïàðñèëÿðèí áöòöí åëìëÿðèíè àëÿìäÿí éîõ åòäèëÿð. Èêè-ö÷ éöç èë ñîíðà þç èøëÿðèíäÿí ïåøèìàí îëäóëàð. Ôþâò åòäèêëÿðèíè þäÿìÿéÿ ýèðèøäèëÿð22. Ëàêèí ùåéùàò... ùåéùàò... Òÿëÿô åòäèêëÿðèíè þäÿìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Õÿëèôÿëÿðèí åëìëÿðè ðÿâàúëàíäûðìàëàðû äà öìóìè îëìàìûøäûð. Õÿëèôÿëÿð ÿñðèíèí åëìëÿðè áèð íå÷ÿ õöñóñè ìÿäðÿñÿéÿ ìÿùäóä âÿ ìöíùÿñèð èäè23. Áöòöí õàëã ìààðèô èøûãëàðûíäàí ìÿùðóì èäè24. Áèç äåéèðèê, ÿýÿð ÿðÿáëÿð çöùóð åòìÿñÿéäèëÿð, Àôðèêà âÿ Àñèéàéà ìöñÿëëÿò îëìàñàéäûëàð, áó þëêÿëÿðèí åëìëÿðèíè Ãóðàí õàòèðèíÿ âÿ þç äèëëÿðè õàòèðèíÿ éåëÿ âåðìÿñÿéäèëÿð, áó ýöí áó þëêÿëÿðèí õàëãëàðû ñèâèëèçàñéîí âÿ ìÿ’ðèôÿòëè õàëãëàð ñûðàñûíäà îëàð âÿ éåð öçöíöí õîøáÿõòëÿðèíäÿí ùåñàá åäèëÿðäèëÿð. Èñëàì õÿëèôÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí áÿ’çè åëì âÿ ñÿíÿò íþâëÿðèíèí ðÿâàúëàíìàñûíäà ýþñòÿðèëÿí ùöììÿòèí ôàéäàñû, ßìð-Àñ, Ñÿ’ä-Âÿããàñ âÿ Òàùèð òÿðÿôèíäÿí Ìèñèðäÿ âÿ Èðàíäà åëìëÿðÿ âóðóëàí çèéàí ìöãàáèëèíäÿ ýþë éàíûíäà áèð äàìúû ñó êèìèäèð.

25 *Áóíóíëà áèðëèêäÿ áó êåéôèééÿòè äÿ óíóòìàìàã ëàçûì ýÿëèð êè, ÿñë åëìëÿðèí éàðàíûá äîüóëìàñû ÿðÿáëÿðäÿí äåéèë26, ãÿäèì éóíàíëàðäàí, âèçàíòèéàëûëàðäàí, ôàðñëàðäàí âÿ ùèíäëèëÿðäÿíäèð. Ãÿäèì åëìëÿð ìèëàäè òàðèõèíèí îðòàëàðûíäà õðèñòèàíëàð àðàñûíäà éàòìûø ùàëäà èäè. Íÿùàéÿò, ÿðÿáëÿð áó åëìëÿðè îéàíäûðäûëàð. Ñîíðàäàí þçëÿðè éåíÿ îíëàðäàí ìÿùðóì îëäóëàð. Õðèñòèàíëàð èñÿ îíëàðûí ðÿâàúëàíìàñûíà, òÿêìèëèíÿ ñÿáÿá îëäóëàð25*. Íÿ èñÿ, îëàí îëóá, êå÷ÿí êå÷èáäèð. Áóíäàí ñîíðà ùåéôñèëÿíìÿéèí ôàéäàñû éîõäóð. Èíäè áèçÿ òÿñÿëëè âåðÿ áèëÿúÿê øåé áóäóð êè, þç òÿêëè127

ôèìèçè àíëàéàã âÿ äöøöíÿê êè, *ìèí èêè éöç ñÿêñÿí èëäèð êè27, éàíëûøëûã è÷èíäÿéèê. Àðòûã áóíäàí ñîíðà þçöìöçö ÿðÿáëÿðèí þëöëÿðèíÿ ãóë ñàéìàéàã. Þç éàõøû äÿäÿ-áàáàëàðûìûçûí éàäèýàð âÿ ãàëûãëàðûíà òÿðÿô íÿçÿð ñàëàã. 28*Áèçèì ïàäèøàùëàðûìûç âÿ îíëàðûí äþâëÿòëÿðèíèí þâëèéàñû âÿ áöòöí Èðàí þëêÿñè åâëàäëàðû, ãàðäàøëûã âÿ ùÿìâÿòÿíëèê òÿÿññöáö èëÿ Èðàí çÿðäöøòèëÿðèíè åâëàä êèìè ñàéñûí, îíëàðûí âÿçèééÿòëÿðèíèí éàõøûëàøìàñûíà ÷àëûøñûíëàð âÿ áóíäàí ñîíðà ùå÷ êÿñÿ îíëàðäàí áèð íÿôÿðè áåëÿ áèçèì þçöìöçöí áèçàð îëäóüóìóç èñëàì äèíèíÿ êå÷èðèëìÿñèíÿ éîë âåðìÿñèíëÿð. Òà áó ìÿëÿê õàñèééÿòëè õàëãûí òîõóìó àëÿìäÿí êÿñèëìÿñèí. Îíëàðûí ìöùàúèðëÿðè, ùÿð òÿðÿôäÿí éåíÿ þç úÿííÿò íèøàí âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéûòñûíëàð âÿ Èðàí ïàäèøàùëàðûíûí ùèìàéÿñè ñàéÿñèíäÿ õîøýöçÿðàíëûãëà éàøàñûíëàð. Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Ñÿí Òåùðàíäà çÿðäöøòèëÿðëÿ òÿêðàð-òÿêðàð ýþðöøöðñÿí. Ìÿíèì äèëèìäÿí îíëàðà äå êè: åé çÿðäöøòèëÿð, åé áèçèì ãàðäàøëàðûìûç, ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç, ùÿìúèíñëÿðèìèç, äèëäàøëàðûìûç, áèëìèðèê ñèçäÿí ùàíñû äèëëÿ öçð èñòÿéÿê êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð áèç àíëàìàäàí þç ìàë âÿ úàíûìûçûí, âÿòÿíèìèçèí äöøìÿíëÿðèíÿ, éÿ’íè ÿðÿáëÿðÿ ýþñòÿðäèéèìèç òÿðÿôäàðëûã âÿ èðàäÿò öçöíäÿí ñèçèí ùàããûíûçäà úöðáÿúöð ìöñèáÿòëÿðè âÿ áÿëàëàðû ðÿâà ýþðìöøöê. Ùàë-ùàçûðäà Êÿìàëöääþâëÿ úÿùàëÿò ïÿðäÿñèíè áèçèì ýþçöìöçöí ãàáàüûíäàí àòäû âÿ ùÿãèãÿò ñèðëÿðèíè áèçÿ à÷äû. Þç èøèìèçÿ ìèí-ìèí òÿÿññöô åäèðèê. Áóíäàí ñîíðà ñèçÿ ãàðøû ãàðäàøäàí âÿ àòàäàí äàùà ìåùðèáàí îëàúàüûã âÿ þç òÿáèÿòëÿðèìèçäÿ ñèçèí âÿ ñèçèí àòà-áàáàëàðûíûçûí ýþçÿë ÿõëàãëàðûíû òÿãëèä åäÿúÿéèê. Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíýè, ìÿùáàäèëÿðèí ãàíóíëàðûíû âÿ çÿðäöøòèëÿðèí äèíèíè Èðàíäà äèðèëòìÿéè þùäÿìèçÿ àëà áèëìèðèê; ÷öíêè áó ïåéìàí, áó ãàíóíëàð âÿ áó äèí þç þìðëÿðèíè áèòèðìèøäèð. Àììà ñèçèí âÿ áèçèì áàáàëàðûìûçûí ÿõëàãëàðûíà éåéÿëÿíìÿéè þùäÿìèçÿ àëûðûã. Áóíäàí ñîíðà ñèçè þç ãàðäàøëàðûìûç ñàéàúàüûã âÿ ñèçè þçöìöçäÿí àéðû áèëìÿéÿúÿéèê; ÷öíêè àíúàã áó ýöí àíëàäûã êè, áèç ïàðñèëÿðèí åâëàäëàðûéûã, áèçÿ éîëêÿñÿí ÿðÿáëÿðèí òÿÿññöáö äåéèë, ïàðñèëÿðèí òÿÿññöáö âàúèáäèð; éÿ’íè äèí òÿÿññöáö ôÿðç äåéèë, âÿòÿíèí, ùÿìúèíñëÿðèí, ùÿìâÿòÿíëÿðèí âÿ äèëäàøëàðûí òÿÿññöáö ôÿðçäèð. Íåúÿ êè, àâðîïàëûëàðûí àäÿòèäèð, äèíè ïó÷ ñàéûðëàð, âÿòÿí âÿ åë òÿÿññöáöíö ãåéðÿòëèëèê ÿëàìÿòè âÿ øÿðÿô ãàçàíìàã ñÿáÿáè áèëèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà ùÿòòà áèçèì ëîòóëàðûìûç âÿ øÿðèðëÿðèìèç ñèçèí ùàããûíûçäàêû ðÿôòàðëàðûíû äÿéèøäèðÿúÿê âÿ ñèçÿ ãàðäàø êèìè ìåùðèáàí âÿ 128

ñÿìèìè îëàúàãäûðëàð. ßýÿð Èðàíäà Àâðîïà òåàòðëàðû êèìè òÿ’çèéÿ ìÿúëèñëÿðè äÿ áÿðïà åäÿðñÿê, éàäëàðûí ìöñèáÿòëÿðèíè äåéèë, ñèçèí ìöñèáÿò âÿ áÿëàëàðûíûçû íÿçì âÿ íÿñðÿ ÷ÿêÿðÿê çèêð åäÿúÿéèê. Ñèçèí óøàãëàðûíûçà ìÿäðÿñÿëÿðäÿ òÿðáèéÿ âåðèá, îíëàðû ïàäøàùëûã õèäìÿòèíÿ ãîéàúàéûã âÿ îíëàðà ìöùöì èøëÿð òàïøûðàúàéûã âÿ îíëàðà áöòöí ìÿìëÿêÿòèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ ùþêóìÿò âåðÿúÿéèê êè, þç ñÿëÿôëÿðèíèí ýþçÿë õàñèééÿòëÿðèíÿ óéüóí îëàðàã ÿëàëòûëàðû ùàããûíäà èíñàô âÿ ÿäàëÿòëÿ ùÿðÿêÿò åòñèíëÿð âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèêäÿ, ïàäèøàùïÿðÿñòëèêäÿ, úÿôàéà àäÿò åòìÿêäÿ, çÿùìÿò ÷ÿêìÿêäÿ ìöñÿëìàíëàðà þðíÿê îëñóíëàð; ùàãëàðûíäà áåëÿ ñþéëÿíèëÿí ñÿëÿôëÿðèí íÿñëèíäÿí îëäóãëàðûíû áöòöí äöíéàäà èñáàò åòñèíëÿð28*:

*Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Ñÿí òÿÿúúöá åòìÿ êè, ìÿí ïàðñèëÿðÿ áó ãÿäÿð ýþçÿë ñèôÿòëÿðè èñíàä åäèðÿì. Èíêàð åäèëÿ áèëìÿç êè, ïàðñèëÿð âÿ çÿðäöøòèëÿð âÿ Èðàíûí áöòöí ôàðñäèëëè ìöñÿëìàíëàðû ôèòðÿòÿí ùöñí-ÿõëàãäà âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ áöòöí ìèëëÿòëÿðèí ãàáàãúûëëàðûäûð. Îíëàðûí õîøíÿôñëèéèíäÿ, õîøÿõëàãëûüûíäà, èòàÿòêàðëûüûíäà, èõëàñêàðëûüûíäà âÿ ïàäøàùïÿðÿñòëèéèíäÿ áó äÿëèë êàôèäèð êè, áó ñàéûëàí ñèôÿòëÿðèí âàñèòÿñè èëÿ ÿðÿáëÿðèí ãÿëÿáÿ äþâðöíäÿ äåñïîò ïàäøàùëàðûí ÿëèíÿ äöøìöø, áó ýöíÿ ãÿäÿð ïàäøàùëàðûí âÿ îíëàðûí ìöðöââÿòñèç àìèëëÿðèíèí úöðáÿúöð úþâð âÿ ñèòÿìëÿðèíÿ ãàòëàøûá ñÿáð åòìèøëÿð âÿ ãÿòèééÿí äöíéàíûí î áèðè ìèëëÿòëÿðè êèìè àçàäëûã ôèêðèíäÿ äåéèëäèðëÿð. Áèëõàññÿ áó ýöí Éåð êöðÿñèíèí áöòöí þëêÿëÿðèíäÿ äåñïîòèçì òÿðçèíäÿ ùàêèìèééÿò éà òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëìûø, éà àç-÷îõ äÿéèøäèðèëìèøäèð30.

Ö×ÖÍÚÖ ÌßÊÒÓÁ31 Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì, Àëëàù èãáàëûíûçû áàãè åòñèí. Áó ýöí, áöòöí äöíéàíûí õàðàá îëìàñû áó ñÿáÿáäÿíäèð êè, Àñèéà òàéôàëàðû òàìàìèëÿ, Àâðîïà õàëãëàðû ãèñìÿí, äèíëÿðèí äîüäóüó éåð îëàí âÿ áóðàäàí äèíëÿðèí Àâðîïàíû èñòèëà åòäèéè Àñèéà ãèò’ÿñèíäÿí ïåéüÿì129

áÿðëÿðèí çöùóðó ñàéÿñèíäÿ âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí ñîíðà îíëàðûí äèíëÿðèíè ðÿâàúëàíäûðìàüà ÷àëûøìûø âÿ èíñàíëàðûí å’òèãàäûíäà ìöãÿääÿñëèê âÿ âèëàéÿò äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìûø îëàí âÿñèëÿðèíèí, èìàìëàðûíûí, íàèáëÿðèíèí âÿ õÿëèôÿëÿðèíèí ìîèçÿëÿðè ñàéÿñèíäÿ öëóùèééÿò èøûãëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿí îëóá äà ñöôëè âàðëûãëàðäà éÿãèíÿí, öëâè ÿúðàìäà çàùèðÿí îíäàí éöêñÿê áèð âàðëûã òÿñÿââöð îëóíìàéàí áèð èíñàí ÿãëèíè, þçëÿðèíèí úöðáÿúöð øÿõñè ãÿðÿçëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ øÿðàôÿò âÿ å’òèìàä äÿðÿúÿñèíäÿ ñàëìûøëàð, áó ýöíÿ ãÿäÿð ÿáÿäè ùÿáñäÿ ñàõëàìûøëàð. Èøëÿð âÿ õÿéàëàò ñàùÿñèíäÿ ãÿòèééÿí îíó èñòèíàäýàù âÿ äÿëèë ñàéìàìûøëàð âÿ íÿãëè äàèìà ÿãëÿ òÿðúèù åäÿðÿê öñòöí ñàéìûøëàð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí ÿãëè, ÿãëè åëìëÿðèí ãöââÿòè èëÿ áèçèì ïåéüÿìáÿðèí ýþéÿ ýåòìÿñèíè, Àéû èêèéÿ àéûðäûüûíû ãÿáóë åòìèð; ëàêèí áèçèì äèí ðÿùáÿðëÿðèìèç âÿ èìàìëàðûìûç äåéèðëÿð: ÿãëèí òÿùãèã âÿ ùþêìöíÿ å’òèìàä åòìÿìÿëè, ùÿãèãÿò áóäóð êè, ñÿùàáÿ òÿñäèã åòìèø âÿ áèçÿ äÿ àüûçäàíàüûçà ÷àòìûøäûð. Èñëàì òàéôàëàðû òÿñÿââöð åòìÿäÿí âÿ äöøöíìÿäÿí îíëàðûí ôèêèðëÿðèíè ìþ’òÿáÿð ñàéûðëàð âÿ áó íþâ èøëÿðäÿ ãÿòèééÿí ÿãëè ùàêèì òàíûìàéûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, áÿøÿðèééÿòèí õîøáÿõòëèê âÿ ñÿàäÿòè î âàõò ìöìêöí îëàúàãäûð êè, èñòÿð Àñèéàäà, èñòÿðñÿ Àâðîïàäà èíñàí àüëû ÿáÿäè çèíäàíäàí òàìàìèëÿ õèëàñ åäèëèá, èøëÿð âÿ ôèêèðëÿðäÿ íÿãë äåéèë, éàëíûç èíñàí ÿãëè ñÿíÿä âÿ äÿëèë ùåñàá åäèëèá ùàêèìè-ìöòëÿã îëàúàãäûð. Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Îñìàíëû âÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ÿùàëèñè ÿêñÿðèééÿòëÿ èñëàì òàéôàëàðûäûð. Ñÿí îíëàðûí äèíèíÿ ñàòàøìàìàëûñàí âÿ îíëàðà äåìÿìÿëèñÿí êè, ñèçèí å’òèãàäûíûç áàòèëäèð, ñèç àçüûíëûã è÷èíäÿñèíèç, ôèëàí âÿ ôèëàí å’òèãàäû ãÿáóë åòìÿëèñèíèç. Äîüðó éîëà ÷àüûðìàã, éîë ýþñòÿðìÿê âÿ òÿ’ëèì åòìÿê öñóëó áåëÿ äåéèëäèð, ñÿí áåëÿ ìöëàéèì îëìàéàí öñóëëà þçöí ö÷öí ìèí úöð äöøìÿí âÿ áÿäýó ãàçàíàúàãñàí âÿ þç ìÿãñÿäèíÿ äÿ íàèë îëìàéàúàãñàí. Îíëàðäàí ùÿð áèðè òÿðñëèê âÿ èíàä óúóíäàí ñÿíèí ôèêðèíè âÿ ñÿíèí äÿëèëëÿðèíè ïó÷ ñàéàúàãëàð âÿ ñÿíèí çÿùìÿòèí áîø âÿ éåðñèç îëàúàãäûð. Ñÿí îíëàðûí äèíèíè áèð òÿðÿôÿ áóðàõ âÿ îíëàðûí áàòèë îëìàñû ùàããûíäà ùå÷ áèð ñþç ñþéëÿìÿ 32*âÿ îíëàðû èðøàä åòìÿéè áåëÿ áàøëà. *Áèçäÿí ãÿäèìêèëÿð òàðèõëÿðäÿ áó äöíéàíûí âöúóäà ýÿëìÿñèíè éåääè ìèí èë ñàéûðëàð. Àììà áó ýöí ãÿòè äÿëèëëÿðëÿ äöíéàíûí âöúóäà 130

ýÿëìÿñè òàðèõèíèí ìèí ìèëéîí èëäÿí äÿ ÷îõ îëäóüó áèçÿ èñáàò åäèëìèøäèð33 âÿ “ÿùëè-êèòàá” äèíëÿðèíäÿí ÿââÿë *áöòïÿðÿñòëèê, àòÿøïÿðÿñòëèê, áðÿùìÿíëèê, éóíàíëûëàðûí ÷îõàëëàùëûëûãëàðû âÿ ñàèðÿ áó êèìè34 áèð ÷îõ áàòèë äèíëÿð äöíéàäà çöùóð åòìèøäèð. Èíñàí ÿãëè ùåéðÿòäÿäèð êè, ýþðÿñÿí íÿ ñÿáÿá öçöíäÿí õóäàâÿíäè-àëÿì “ÿùëè-êèòàá” äèíëÿðèíèí çöùóðóíäàí ÿââÿë áèð íå÷ÿ ìèí úöðáÿúöð áàòèë äèíëÿðèí ñàõëàíûëûá áÿðãÿðàð ãàëìàñûíà éîë âåðìèøäèð? Áó ùåéðÿòèí òÿñÿââöðöíäÿí *èíñàí ÿãëè35, èñòÿð-èñòÿìÿç õóäàâÿíäèàëÿìèí î áàòèë äèíëÿðèí çöùóðóíäà âÿ äàâàì åòìÿëÿðèíäÿ ãÿòèééÿí ìöäàõèëÿñè îëìàäûüûíà ùþêì åäÿúÿêäèð. Áÿëêÿ îíëàðûí úöìëÿñèíè çèðÿíý âÿ ðÿéàñÿò àðçóñóíäà îëàí èíñàíëàð, þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí éàðàòìûøëàð.

36 *Ãÿäèì äèíëÿðèí áàòèëëèéè èñëàì äèíèíÿ òàáå îëàíëàð ö÷öí àéäûí âÿ ñàáèò îëäóüó çàìàí, èõòèéàðñûç îëàðàã þç äèíëÿðèíè äÿ îíëàðäàí ãèéàñ åäÿúÿêëÿð âÿ àíëàéàúàãëàð êè, ÿýÿð äöíéàäà ùàãã äèí ëàçûìñà, íÿ ö÷öí Ìóñà çàìàíûíà ãÿäÿð êå÷ÿí áó ãÿäÿð ìèí èëëÿð è÷ÿðèñèíäÿ õóäàâÿíäèàëÿì, ùàããà äÿ’âÿò ö÷öí ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìÿäè êè, áàòèë äèíëÿðè éåð öçöíäÿí ñèëñèí?! Ìÿýÿð î çàìàíà ãÿäÿð áó äöíéàíûí âÿ áó áÿíäÿëÿðèí îíà òÿÿëëöãö éîõ èäè? Éàõóä î çàìàíà ãÿäÿð éóõóäàìû èäè, ñîíðàäàí îéàíàðàã áàòèë äèíëÿðèí îíóí äöíéàñûíû ìóðäàðëàäûüûíû ýþðäö âÿ î âàõò ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ ýþé êèòàáëàðûíû ýþíäÿðìÿê ôèêðèíÿ äöøäö?32* Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Áèçèì áó ýöíÿ ãÿäÿð ùàããû áàòèëäÿí ñå÷ìÿêäÿ âÿ äîüðóíó ÿéðèäÿí àéûðä åòìÿêäÿ éàíëûøëûüûìûç áó úÿùÿòäÿíäèð êè, áèç äàèìà èêè çèää ãÿçèééÿíè áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðàðàã áèð ãÿçèééÿ ñàéìûøàã. Ùàëáóêè áó èêè ãÿçèééÿ áàøãà-áàøãà øåéëÿðäèð. Îíëàðäàí áèðè åëìäèð, áèðèñè å’òèãàä. Ìÿñÿëÿí, åëì ùþêì åäèð êè, áèðèíúè Íàïîëéîí îëìóø, Ìîñêâàéà äà ýåòìèøäèð âÿ ñîíðà ôèëàí âÿ ôèëàí îëìóøäóð. Áó õöñóñäà ãÿòèééÿí áàøãà å’òèãàä ëàçûì äåéèëäèð, ÷öíêè ãÿçèééÿ ãÿòè åëìÿ èñòèíàä åäèð. Äÿëèë âÿ ñöáóòà åùòèéàúû îëìàéàí âÿ éàõóä äÿëèë âÿ ñöáóòó ãÿòè îëàí ùÿð ãÿçèééÿ – åëìäèð, å’òèãàäà äÿõëè éîõäóð. Î áèðè òÿðÿôäÿí, äèí þâëèéàëàðûíûí õÿáÿðëÿðèíÿ èñòèíàäÿí áèç ùÿçðÿòè Ìóñàíûí Òóð äàüûíà ýåòìÿñèíÿ, ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì èëÿ ñþùáÿò åòìÿñèíÿ âÿ þç ÿñàñûíû äàøëàðà âóðìàñûíà âÿ ÷åøìÿëÿðèí àõìàüà áàøëàìàñûíà âÿ ñ. áó êèìè øåéëÿðÿ å’òèãàä åäèðèê...

131

Áó ãÿçèééÿ äÿëèë âÿ ñöáóòà ìþùòàúäûð âÿ ÿýÿð äÿëèëè îëñà äà, ùå÷ áèð ñóðÿòäÿ ãÿòè îëà áèëìÿç; áó òÿãäèðäÿ áèç áó ãÿçèééÿíè åëì ñàéìàìàëûéûã, áó ãÿçèééÿíè àíúàã å’òèãàä äåéÿ àäëàíäûðà áèëÿðèê âÿ åëì öçöíäÿí äåéèë, å’òèãàä öçöíäÿí îíà èíàíà áèëÿðèê. Ëàêèí áèçèì äèíèìèçèí þâëèéàëàðû áó íþâ ãÿçèééÿëÿðè äÿ åëì íþâëÿðèíäÿí ñàéìàãäàäûðëàð. Íåúÿ êè, äåéèðëÿð: “åëìè-òÿôñèð”, “åëìè-ÿùàäèñ”, “åëìè-êÿëàì” âÿ îíóí ìèñàëëàðû âÿ îíäàí ñîíðà ôèçèêà, ìàòåìàòèêà, úîüðàôèéà, àñòðîíîìèéà âÿ îíóí ìèñàëëàðûíû äà åëìäÿí ñàéûðëàð. Ñàíêè ÿââÿëêèëÿð äÿ ñîíðàêûëàðûí òàéû èìèø. Ùàëáóêè áó ñîíðàêûëàðûí ÿââÿëêèëÿðäÿí ôÿðãè ýöíÿøäÿí äÿ àéäûíäûð. Áèç ÿââÿëêèëÿðè å’òèãàä èøëÿðèíäÿí âÿ éàëíûç ñîíðàêûëàðû åëì èøëÿðèíäÿí ñàéìàëûéûã. Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Áóíó áèëìÿëèñÿí êè, ùÿð äèí ö÷ ìöõòÿëèô ÿìÿëäÿí èáàðÿòäèð: å’òèãàä, èáàäÿò âÿ ÿõëàã. Ùÿð äèíèí èúàä îëóíìàñûíäàí ÿñë ìÿãñÿä ö÷öíúö ÿìÿëäèð. Å’òèãàä èëÿ èáàäÿò, áó ÿñë ìÿãñÿäÿ ýþðÿ òÿôÿððöàòäûð. *Èíñàíûí ýþçÿë ÿõëàã ñàùèáè îëìàñû ö÷öí ëàçûì ýþðöðöê êè, õÿéàëÿí ýþçÿë ÿõëàã ñàùèáè, ÿçÿìÿò, úÿëàë ñàùèáè, ãöäðÿò âÿ ðÿùìÿò ñàùèáè, òÿ’çèì âÿ ñèòàéèø èúàä åòäèðÿí áèð âàðëûã ôÿðç åäÿê âÿ þç ÿõëàãûìûçû îíóí ÿõëàãûíà îõøàäàã, áó íþâ âàðëûüû áèç ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì âÿ êàèíàòû éàðàäàí äåéÿ àäëàíäûðûðûã. Áó úöð âàðëûüû ôÿðç åòäèêäÿí âÿ òÿ’çèì âÿ ñèòàéèøÿ ëàéèã ñàéäûãäàí ñîíðà, îíà òÿ’çèì âÿ ñèòàéèø öñóëëàðûíû èúðà åòìÿéè ëàçûì áèëèðèê: íàìàç, îðóú, çÿêàò âÿ áó êèìèëÿð. Áó úöð âàðëûüû ôÿðç åòäèêäÿí âÿ îíóí ùàããûíäà òÿ’çèì âÿ ñèòàéèø öñóëëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðäèêäÿí ñîíðà îíóí ðÿùìÿòèíÿ öìèä áÿñëÿìÿéè âÿ îíóí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõìàüû ëàçûì ñàéûðûã. Áåëÿ áèð âàðëûüûí ðÿùìÿòèíÿ öìèä áÿñëÿäèêäÿí âÿ îíóí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõäóãäàí ñîíðà, îíóí ýþçÿë ÿõëàãû èëÿ ÿõëàãëàíìàüû âÿ ãÿòèééÿí ýöíàù èø ýþðìÿìÿéè ëàçûì áèëìèøèê êè, îíóí ðÿùìÿòèíÿ ëàéèã îëàã âÿ îíóí ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëìàéàã37. *Áó òÿãäèðäÿ ÿýÿð áèç òÿ’çèì âÿ ãóëëóüó èúàä åòäèðÿí áèð âàðëûã ôÿðç åòìÿäÿí ýþçÿë ÿõëàã ñàùèáè îëìàã ö÷öí áèð âÿñèëÿ òàïàðñàã, î âàõò å’òèãàä âÿ èáàäàòäàí èáàðÿò îëàí èêè ôÿð’ ëàçûì îëìàç38. Àâðîïà âÿ Éåíýè Äöíéà ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ÷îõóíäà åëìëÿðèí éàéûëìàñû èíñàíëàðû ùöñíè-ÿõëàã ãàçàíìàã úÿùÿòèíäÿí, ùÿð äèíèí èêè øÿðòè îëàí å’òèãàä âÿ èáàäàòäàí àçàä åòìèøäèð. Ëàêèí Àñèéàäà åëìëÿð èíêèøàô 132

åòìÿìèøäèð âÿ áó úÿùÿòäÿí äÿ èêè ôÿð’ ùÿäñèç-ùåñàáñûç ãîëëàð âÿ ÿëàâÿëÿð ìåéäàíà ÷ûõàðìûø âÿ ÿñë ìÿãñÿäÿ åëÿ áèð øèääÿòëÿ ãÿëÿáÿ ÷àëìûøäûð êè, áóíëàðûí ñàéÿñèíäÿ åëìëÿðèí èíòèøàð éîëó òàìàìèëÿ ãàïàäûëìûøäûð.

39 *Ìÿíèì êÿðàìÿòëè ãàðäàøûì! Áó ìÿêòóáäà êå÷ìèø èêè ìÿêòóáäàêû áöòöí ìÿòëÿáëÿðè “Êÿìàëöääþâëÿ” ìöÿëëèôèíèí øèôàùè òÿëãèíëÿðèíäÿí þéðÿíèá ñÿíÿ éàçìûøàì. Áóíó ìþ’òÿáÿð ñàéàúàüûíûçà öìèäâàðàì. Ìöÿëëèôèí òÿëãèíëÿðèíäÿí áèðè äÿ âàðëûüûí ñÿáÿáè âÿ îíóí áàòèëëèéè äÿëèëèäèð êè, îíó äà áó ñîíóíúó ìÿêòóáäà éàçìàüà áàøëàéûðàì. *Ùÿð âàðëûüà áèð ñÿáÿá ëàçûìäûð, ÷öíêè ùå÷ áèð âàðëûã þç-þçöíÿ âöúóäà ýÿëÿ áèëìÿç. Î ùàëäà áèð âàðëûã îëàí áó êàèíàò äà âàð îëà áèëìÿê ö÷öí áèð ñÿáÿáÿ ìþùòàúäûð êè, áó ñÿáÿá îíóí éàðàäàíûäûð. Áó áèð ÿãèäÿäèð êè, îíóí âàñèòÿñè èëÿ øÿðèÿò÷èëÿð íàòóðàëèñò ôèëîñîôëàðà ãàðøû Àëëàùûí èñáàòû ö÷öí äÿëèë ýÿòèðèðëÿð. Áó ÿãèäÿíèí ðÿääèíÿ íàòóðàëèñòëÿð úàâàá âåðèðëÿð: Áó ùàëäà ñÿáÿáèí þçö äÿ áèð âàðëûã îëìàã å’òèáàðû èëÿ áàøãà ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëóð; î áàøãà ñÿáÿá äÿ åéíè ñóðÿòäÿ, íÿòèúÿ íÿùàéÿòñèçäèð. Áó êåéôèééÿò èñÿ àüëàáàòàí äåéèëäèð. ×öíêè àüûëûí ùþêìöíÿ ýþðÿ ñÿáÿáëÿðèí ñèëñèëÿñè áèð éåðäÿ äàéàíìàëûäûð, éîõñà ñèëñèëÿëÿíìÿ ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Î ùàëäà àüëûí ùþêìöíÿ ýþðÿ ùÿð áèð âàðëûüûí ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàñû ùàããûíäà øÿðèÿò÷èëÿðèí ýÿòèðäèêëÿðè äÿëèë éàíëûøäûð. Äîüðóäàí äà âàðëûüûí ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàñû ùàããûíäàêû äÿëèëëÿðèí çÿèôëèéè ýöí êèìè àéäûíäûð. Íàòóðàëèñòëÿð øÿðèÿò÷èëÿðÿ äåéèðëÿð: Ñÿáÿáëÿðèí ñèëñèëÿñè éà ñîíñóç îëàðàã óçàíìàëûäûð, éà äà ñèç ýÿðÿê áèð éåðäÿ äàéàíûá å’òèðàô åäÿñèíèç êè, âàðëûãëàðäàí áèð âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûì ýÿëìèð. Áèðèíúè ñóðÿòäÿ ñèëñèëÿëÿíìÿ ëàçûì ýÿëèð, èêèíúè ñóðÿòäÿ âàðëûã ö÷öí ñÿáÿáèééÿò ðÿô’ îëóð âÿ ñöáóò îëóíóð êè, ñÿáÿáñèç âàðëûã îëà áèëÿð. Î ùàëäà áèç íÿ äÿëèë èëÿ òÿñäèã åòìèðèê êè, ùÿìèí ñÿáÿáñèç âöúóä ýþðöíìÿéÿí, øöáùÿëè âÿ ìþâùóì âàðëûã äåéèë, åëÿ áó ýþðöíÿí âÿ ùèññ îëóíàí êàèíàòûí þçöäöð? Âÿ ñèç íÿéÿ èñòèíàäÿí äåéÿúÿêñèíèç êè, êàèíàòûí âàðëûüûíà áèð ñÿáÿá ìöãÿääÿì îëìàëûäûð? Ùàëáóêè áèçèì âÿ ñèçèí å’òèãàäûìûçà ýþðÿ ìöÿééÿí áèð éåðäÿ äàéàíìàã çÿðóðèäèð. Áåëÿ îëäóãäà, èíúÿëèêëÿðè äöøöíÿí àüûëûí ýþñòÿðäèéè êèìè êàèíàòûí þç âàðëûüûíäà äàéàíìàüûìûç ëàéèã äåéèëìèäèð?

133

Øÿðèÿò÷èëÿð áó å’òèðàçû ðÿää åòìÿêäÿ àúèç îëóá, ÷àðÿñèçëèêäÿí úàâàá âåðèðëÿð: Áèç âàðëûüû èêè ãèñèì áèëèðèê. Îíëàðäàí áèðè âàðëûüû ìöìêöí îëàíäûð (ìöìêöíöë-âöúóä) êè, áó êàèíàòäûð âÿ áó âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûìäûð. Î áèðèñè âàðëûüû âàúèá îëàíäûð (âàúèáöë-âöúóä) êè, úÿíàá Àëëàùûí çàòûäûð, áó âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûì äåéèë. Áÿëè, áèç ñèëñèëÿëÿíìÿ ãîðõóñóíäàí áèð éåðäÿ äàéàíìàüà ìÿúáóðóã. Ëàêèí áèç âàðëûüû ìöìêöí îëàí êàèíàòäà äóðìóðóã; ÷öíêè îíà ñÿáÿá ëàçûìäûð. Áÿëêÿ úÿíàá Àëëàùäàí èáàðÿò îëàí âàðëûüû âàúèáäÿ äàéàíûðûã êè, âàðëûüû ìöìêöí îëàíûí ñÿáÿáèäèð, àììà þçöíöí ñÿáÿáÿ åùòèéàúû éîõäóð. Î ùàëäà áó äÿëèë èëÿ éàðàäàíûí âàðëûüûíû ñöáóò åòìÿê ÷ÿòèí îëìàç. ßýÿð âàðëûüûí ìöìêöí âÿ âàúèáÿ áþëöíìÿñè ìþ’òÿáÿð îëñàéäû, áó äÿëèëè ìþ’òÿáÿð ñàéìàã îëàðäû. Áàõàã ýþðÿê øÿðèÿò÷èëÿð íÿéÿ ÿñàñÿí âàðëûüû ìöìêöí âÿ âàúèáÿ áþëöðëÿð? Îíëàð äåéèðëÿð: Áèç ÿøéàíû ñÿáÿáÿ ìþùòàú ýþðöðöê; ìÿñÿëÿí íöòôÿ äîüóðàíà ìþùòàúäûð âÿ òîõóì àüàúà ìþùòàúäûð. Åëÿ èñÿ áó ÿøéà ìÿúìÿè îëàí êàèíàò äà ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëóð. Áó ùàëäà êàèíàò âàðëûüû ìöìêöí îëàíäûð âÿ îíäà äàéàíìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Áó òÿñÿââöðëÿ áèç ùþêì åäÿ áèëÿðèê êè, ñÿáÿáÿ ëöçóìó îëìàéàí áèð âàðëûã îëìàëûäûð êè, ñÿáÿáÿ åùòèéàúû îëìàñûí, î äà âàðëûüû âàúèá îëàíûí âöúóäóäóð êè, þç âàðëûüûíäà áàøãà áèð âàðëûüà ìþùòàú äåéèë, ëàêèí þçö âàðëûüû ìöìêöí îëàíà êè, áó êàèíàòäàí èáàðÿòäèð, ñÿáÿáäèð. Áèç áó âàðëûüû âàúèá îëàíäà äàéàíàðàã îíó Àëëàùäàí áàøãà áöòöí âàðëûüûí ñÿáÿáè ñàéìàëûéûã. Íàòóðàëèñòëÿð áó å’òèãàäû àøàüûäàêû äÿëèëÿ ÿñàñÿí å’òèáàðäàí ñàëûðëàð. ßøéà þç ìàùèééÿò âÿ ÿñëèíäÿ ñÿáÿáÿ ìþùòàú äåéèë, î, àíúàã áèð íþâäÿí áàøãà áèð íþâÿ, áèð ùàëäàí áàøãà áèð ùàëà êå÷ìÿñèíäÿ ñÿáÿáÿ ìþùòàúäûð; ìÿñÿëÿí, íöòôÿ âÿ òîõóì þç ìàùèééÿò âÿ çàòûíäà äåéèë, áèð ùàëÿòäÿí áàøãà áèð ùàëÿòÿ êå÷ìÿñèíÿ äîüóðàíà âÿ àüàúà ìþùòàúäûð. Áèçèì ìöíàãèøÿìèç íþâëÿøìÿäÿ âÿ äÿéèøìÿäÿ äåéèë, âàðëûã äåäèêäÿ ìÿãñÿäèìèç ÿøéàíûí ìàùèééÿòèäèð âÿ áó ìàùèééÿò áó âàðëûãäûð, ùåéñèééÿòèíúÿ ñûðô éîõëóüóí çèääèäèð; êöëëè-âàðëûã ùåéñèééÿòèíúÿ âàùèä, êàìèë âÿ ìöùèòäèð; éÿ’íè áöòöí ÷îõëóãëàðûí ìàääÿñèíèí úàìåèäèð âÿ ÷îõëóãëàðû þç íþâëÿøìÿ âÿ äÿéèøìÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíÿ ìþùòàúäûð. Äåìÿëè, ÿøéàíûí ìàùèééÿòè âàúèáöë-âöúóääóð âÿ ÿøéàíûí ìÿúìóó îëàí êàèíàò áàøãà ìàùèééÿòÿ ìþùòàú äåéèëäèð âÿ ñÿáÿáÿ åùòèéàúû 134

éîõäóð, êàèíàòû ìàùèééÿòúÿ âàðëûüû ìöìêöí ñàéìàã îëìàç âÿ ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàñûíû äöøöíìÿê äöçýöí äåéèë, ÿêñ òÿãäèðäÿ ñèëñèëÿëÿíìÿ ýþç ãàáàüûíäàäûð40. Ùÿãèãÿò áó ñþéëÿíÿíëÿðäèð. Áó ÿãèäÿíèí ñàùèáëÿðèíè àòåèñò, éÿ’íè Àëëàùû, äèí âÿ èìàíû èíêàð åäÿíëÿð àäëàíäûðûðëàð. Áèð ÷îõ øÿõñëÿð ìÿêòóáëàðûí ìöÿëëèôèíè ìÿçÿììÿò åäèðëÿð êè, äöíéàäà äèíñèçëèê âÿ èìàíñûçëûã, àõèðÿòäÿí âÿ ÿáÿäè õîøáÿõòëèêäÿí öìèäñèç îëìàüà áàèñ îëóð âÿ äåéèðëÿð êè: ìÿýÿð äöíéà ùÿéàòûíäàí íÿñèáèìèç àíúàã ùÿìèí áó áåøýöíëöê ìÿèøÿòìèäèð? Íÿ åòìÿëè? Ìöÿëëèôèí íÿ òÿãñèðè âàð êè, äèí âÿ èìàíëà åëì âÿ ôÿëñÿôÿ èêè çèää ùàëÿòäèð, ãÿòèééÿí áèð éåðÿ òîïëàíà áèëìÿç. Äèí âÿ èìàí ñàùèáè îëàí àäàì, àëèì âÿ ôèëîñîô ñàéûëà áèëìÿç, ÿýÿð åëì âÿ ôÿëñÿôÿ ñàùèáè îëóðñà, äèíäàð âÿ ìþ’ìèí îëà áèëìÿç. Äèí âÿ èìàí òàëèáè îëàí êèìñÿ ýÿðÿê ãÿòèééÿí ìÿðèôÿò äàèðÿñèíÿ éàõûíëàøìàñûí âÿ ìÿðèôÿò òàëèáè îëàí êèìñÿ èñòÿð-èñòÿìÿç âÿ èõòèéàðñûç îëàðàã äèí âÿ èìàíäàí óçàã îëìàëûäûð39*. Áèð òÿðÿôäÿí, èñëàì äèíè þâëèéàëàðû áèçèì àõèðÿò ùÿéàòû âÿ ÿáÿäè õîøáÿõòëèêäÿí ìÿùðóì îëìàìàüûìûç ö÷öí äèí âÿ èìàíû òÿðê åòìÿìÿéè òàì øèääÿòëÿ òÿ’êèä åäèðëÿð. Î áèðè òÿðÿôäÿí, Àâðîïà àëèì âÿ ôèëîñîôëàðû ôÿðéàä åäèðëÿð êè, áèç áÿðáÿðèééÿò âÿùøèëèê âÿ úÿùàëÿò àëÿìèíäÿí ÷ûõàã, åëì òÿùñèë åäÿê âÿ ñèâèëèçàñéîí ãàçàíàã. ßýÿð èñëàì äèíè þâëèéàëàðûíûí ñþçöíö äèíëÿñÿê41, åëì âÿ ñèâèëèçàñéîí èøûãëàðûíäàí ìÿùðóì îëàðûã; *íåúÿ êè, ìÿùðóì ãàëìûøûã42. Âÿ ÿýÿð Àâðîïà àëèì âÿ ôèëîñîôëàðûíûí ñþçöíÿ ãóëàã àñûá *åëì âÿ ñèâèëèçàñéîí äàèðÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéìàã âÿ áàðáàðëûãäàí, âÿùøèééÿò âÿ úÿùàëÿòäÿí íÿúàò òàïìàã èñòÿñÿê43, î âàõò äèíèìèçÿ âÿ úÿííÿò ùóðèëÿðèíè ýþðìÿê ùÿñðÿòè èëÿ áÿñëÿäèéèìèç øèðèí àðçóëàðûìûçà ÿëâèäà! *Éÿ’íè áåëÿ îëäóãäà, àõèðÿò äöíéàñû ùÿéàòû âÿ äàèìè ñÿàäÿò öìèäè þç-þçöíÿ ñèëèíèá ýåäèð. Õîø î àäàìûí ùàëûíà êè, áó èêè áèð-áèðèíÿ çèää ùàëÿòè þç çàòûíäà áèðëÿøäèðÿ áèëèð. Ëàêèí áó èøèí èìêàíû ãåéðè-ìöìêöíäöð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð áèç äèí áàø÷ûëàðûíûí ñþçöíÿ öñòöíëöê âåðìèøèê âÿ ùèúðÿòäÿí òà áó ýöíÿ ãÿäÿð äèí âÿ èìàí õàòèðè ö÷öí åëÿ øÿíè’ èøëÿð ýþðìÿêäÿéèê êè, îíëàðû çèêð åòìÿê äÿùøÿò äîüóðóð; êèòàáõàíàëàðûí éàíäû135

ðûëìàñû, ãàí òþêìÿê âÿ ñ. áó êèìè. Áèç þç äèí-èìàíûìûçû âÿ áóíëàðûí íÿòèúÿñè îëàí áÿðáÿðèééÿò âÿ âÿùøèëèê âÿ úÿùàëÿòèìèçè ñàõëàìûøûã. ßýÿð áóíäàí ñîíðà äà áó ùàëäà ãàëìàüû ëàçûì áèëñÿê, î âàõò áèçèì ùàëûìûç ùÿðýèç äÿéèøìÿç, áèç òÿðÿããè åäÿ áèëìÿðèê âÿ ýþçÿë ÿõëàã ÿëäÿ åòìÿê áèçèì ö÷öí ÷ÿòèí îëàð44.

45 *Áèð äÿ ìöÿëëèô èñòÿìèð êè, õàëã àòåèñò îëñóí, äèíñèç âÿ èìàíñûç îëñóí. Áÿëêÿ ìöÿëëèôèí ìÿãñÿäè èñëàì äèíèíèí ÿñð âÿ çÿìàíÿéÿ ìöâàôèã îëàðàã ïðîòåñòàíòèçìÿ ìþùòàú îëäóüóíó ýþñòÿðìÿêäèð. Åëÿ êàìèë áèð ïðîòåñòàíòèçìÿ êè, î òÿðÿããè âÿ ñèâèëèçàñéîí øÿðòëÿðèíÿ ìöâàôèã îëñóí, áÿøÿðèí ùÿð èêè úèíñèíèí àçàäëûã âÿ ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíÿ ãÿðàð âåðñèí, þç ñèéàñè òÿäáèðëÿðè èëÿ Øÿðã ïàäèøàùëàðûíûí äåñïîòèçìèíè éóìøàëòìàñûí âÿ êèøèëè-àðâàäëû áöòöí èñëàì òàéôàñûíûí ñàâàäëû îëìàñûíû âàúèá åòñèí45*.

136

[ÙßÊÈÌÈ-ÈÍÝÈËÈÑ ÉÓÌÀ ÚÀÂÀÁ]1 Ìèëàäè 17682 òàðèõèíäÿ Éóì àäëû áèð èíýèëèñ ùÿêèìè Ùèíä âÿ Áîìáåé ìöñÿëìàí àëèìëÿðèíäÿí áó ôÿëñÿôè ìÿñÿëÿíè ñîðóøìóø âÿ îíëàðäàí úàâàá èñòÿìèøäèð. Ëàêèí áó âàõòà ãÿäÿð èñëàì àëèìëÿðè òÿðÿôèíäÿí áó ìÿñÿëÿéÿ àèä ãÿòè, ãàíååäèúè áèð úàâàá âåðèëìÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿ áóäóð: Ùÿð âàðëûüà áèð ñÿáÿá3 ëàçûìäûð, ÷öíêè ùå÷ áèð âàðëûã þç-þçöíÿ âöúóäà ýÿëÿ áèëìÿç. Î ùàëäà áèð âàðëûã îëàí áó êàèíàò äà âàð îëà áèëìÿê ö÷öí áèð ñÿáÿáÿ ìþùòàúäûð êè, áó ñÿáÿá îíóí éàðàäàíûäûð. Áó áèð ÿãèäÿäèð êè, ùÿð ìèëëÿòèí øÿðèÿò÷èëÿðè ôèëîñîôëàðà ãàðøû öëóùèééÿòèí4 èñáàòû ö÷öí äÿëèë ýÿòèðèðëÿð. Áó ÿãèäÿíèí ðÿääèíÿ ôèëîñîôëàð úàâàá âåðèðëÿð: Áó ùàëäà ñÿáÿá äÿ þç-þçëöéöíäÿ áèð âàðëûãäûð, áóíà äà áàøãà áèð ñÿáÿá ëàçûì ýÿëìÿëèäèð; î áàøãà ñÿáÿá äÿ åéíè ñóðÿòäÿ, íÿòèúÿäÿ íÿùàéÿòñèçäèð. Áó êåéôèééÿò èñÿ àüûëàáàòàí äåéèëäèð. ×öíêè àüëûí ùþêìöíÿ ýþðÿ ñÿáÿáëÿðèí ñèëñèëÿñè áèð éåðäÿ äàéàíìàëûäûð, éîõñà ñèëñèëÿëÿíìÿ ëàçûì ýÿëèð. Î ùàëäà àüëûí ùþêìöíÿ ýþðÿ ùÿð âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûì îëìàñû õöñóñäà øÿðèÿò÷èëÿðèí ýÿòèðäèêëÿðè äÿëèëëÿð éàíëûøäûð. Äîüðóäàí äà øÿðèÿò÷èëÿðèí, ñÿáÿáèééÿòè ñöáóò åòìÿê áàðÿñèíäÿêè äÿëèëëÿðèíèí çÿèôëèéè ýöí êèìè àéäûíäûð. Ôèëîñîôëàð øÿðèÿò÷èëÿðÿ äåéèðëÿð: Ñÿáÿáëÿðèí ñèëñèëÿñè éà ñîíñóç îëàðàã óçàíìàëûäûð, éà äà ñèç áèð éåðäÿ äóðàðàã å’òèðàô åòìÿëèñèíèç êè, âàðëûãëàðäàí áèð âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûì ýÿëìèð. Áèðèíúè ñóðÿòäÿ ñèëñèëÿëÿíìÿ ëàçûì ýÿëèð, èêèíúè ñóðÿòäÿ èñÿ âàðëûã ö÷öí ñÿáÿáèééÿò ðÿô’ îëóð âÿ ñöáóò îëóíóð êè, âöúóä ñÿáÿáñèç îëà áèëÿð. Î ùàëäà áèç íÿ äÿëèë èëÿ òÿñäèã åòìèðèê êè, î ñÿáÿáñèç âöúóä éàðàäûúû ëÿãÿáè èëÿ ìÿ’ðóô îëàí, ìþâùóì âÿ øöáùÿëè âöúóä äåéèë, áó ýþðöëÿí âÿ ùèññ åäèëÿí êàèíàòûí þçöäöð? Ïÿñ, åé øÿðèÿò÷èëÿð, ñèç íÿéÿ èñòèíàäÿí äåéÿúÿêñèíèç êè, êàèíàòûí âàðëûüûíà áèð ñÿáÿá ìöãÿääÿì îëìàëûäûð? Ùàëáóêè, áèçèì âÿ ñèçèí å’òèãàäûìûçà ýþðÿ ìöÿééÿí áèð éåðäÿ äàéàíìàã çÿðóðèäèð. Î ùàëäà, àéà, èíúÿëèêëÿðè ñåçÿí àüëûí ôèòâàñû èëÿ áó êàèíàòûí þç âàðëûüûíäà äàéàíìàüûìûç ëàéèã äåéèëäèðìè? Øÿðèÿò÷èëÿð áó å’òèðàçû ðÿää åòìÿêäÿ àúèç îëóá, èñòÿð-èñòÿìÿç úàâàá âåðèðëÿð: Áèç âàðëûüû èêè ãèñèì áèëèðèê. Îíëàðäàí áèðè âàðëûüû ìöìêöí 139

îëàíäûð êè, áó êàèíàòäûð âÿ áó âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûìäûð. Î áèðèñè, âàúèáöëâöúóääóð êè, úÿíàá Àëëàùûí çàòûäûð, áó âàðëûüà ñÿáÿá ëàçûì äåéèë. Áÿëè, áèç ñèëñèëÿëÿíìÿ ãîðõóñóíäàí áèð éåðäÿ äàéàíìàüà ìÿúáóðóã. Ëàêèí âàðëûüû ìöìêöí îëàí áó êàèíàòäà äóðìóðóã, ÷öíêè îíà ñÿáÿá ëàçûìäûð, áÿëêÿ âàúèáöë-âöúóä úÿíàá Àëëàùäà, – êè âàðëûüû ìöìêöí îëàíûí ñÿáÿáèäèð, àììà þçöíÿ ñÿáÿá ëàçûì äåéèëäèð, – äàéàíûðûã. Î ùàëäà áó äÿëèë èëÿ öëóùèééÿòèí âÿ éàðàäàíûí ñöáóòó ÷ÿòèí îëìàç. ßýÿð âàðëûüûí ìöìêöí âÿ âàúèáÿ áþëöíìÿñè ìþ’òÿáÿð îëñàéäû, áó äÿëèëè ìþ’òÿáÿð ñàéà áèëÿðäèê. Øÿðèÿò÷èëÿðèí íÿéÿ èñòèíàäÿí âàðëûüû ìöìêöí âÿ âàúèáÿ áþëäöêëÿðèíè ìöëàùèçÿ åäÿê. Øÿðèÿò÷èëÿð äåéèðëÿð êè, áèç ÿøéàíû ñÿáÿáÿ ìþùòàú ýþðöðöê; ìÿñÿëÿí, íöòôÿ äîüóðàíà ìþùòàúäûð, òîõóì àüàúà ìþùòàúäûð. Åëÿ èñÿ áó ÿøéà òîïëóñó îëàí êàèíàò äà ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëóð. Áó ùàëäà êàèíàò âàðëûüû ìöìêöí îëàíäûð âÿ îíäà äàéàíìàã ìöìêöí äåéèëäèð. Áó òÿñÿââöðëÿ áèç ùþêì åäÿ áèëÿðèê êè, ñÿáÿáÿ ëöçóìó îëìàéàí áèð âàðëûã îëìàëûäûð, î äà âàúèáöë-âöúóääóð. Áó ìÿ’íàäà êè, þç âàðëûüûíäà áàøãà âàðëûüà ìþùòàú äåéèëäèð; áÿëêÿ îíóí þçö áó êàèíàòäàí èáàðÿò âàðëûüû ìöìêöí îëàíûí ñÿáÿáèäèð. Áó âàúèáöë-âöúóääà äàéàíàðàã îíó Àëëàùäàí áàøãà ùÿð øåéèí ñÿáÿáè ñàéìàëûéûã. Ôèëîñîôëàð áó å’òèãàäû áó äÿëèë èëÿ å’òèáàð äÿðÿúÿñèíäÿí ñàëûðëàð. Åé øÿðèÿò÷èëÿð! ßøéà þç ìàùèééÿò âÿ ÿñëèíäÿ ñÿáÿáÿ ìþùòàú äåéèë, î àíúàã áèð íþâäÿí áàøãà áèð íþâÿ, áèð ùàëäàí àéðû áèð ùàëà êå÷ìÿñèíäÿ âÿ íþâëÿøìÿñèíäÿ ñÿáÿáÿ ìþùòàúäûð. Ìÿñÿëÿí, íöòôÿ âÿ òîõóì þç ìàùèééÿò âÿ çàòûíäà äåéèë, áèð ùàëÿòäÿí áàøãà áèð ùàëÿòÿ êå÷ìÿñèíäÿ âÿ íþâëÿøìÿñèíäÿ äîüóðàíà âÿ àüàúà ìþùòàúäûð. Áèçèì ìöíàãèøÿìèç íþâëÿøìÿäÿ âÿ äÿéèøìÿäÿ äåéèë, âàðëûãäàí ìÿãñÿäèìèç ÿøéàíûí ìàùèééÿòèäèð âÿ áó ìàùèééÿò áó âàðëûãäûð! – ùåéñèééÿòèíúÿ òàìàìèëÿ éîõëóüóí çèääèäèð, êöëëè-âàðëûã ùåéñèééÿòèíúÿ êàìèë âÿ ÿùàòÿåäèúèäèð; éÿ’íè ìàääåéè-êÿñÿðàòûí5 úÿìåäèúèñèäèð. Êÿñÿðàò èñÿ þç íþâëÿøìÿ âÿ äÿéèøìÿëÿðèíäÿ áèð-áèðèíÿ ìþùòàúäûð. Î ùàëäà ÿøéàíûí ìàùèééÿòè âàúèáöëâöúóääóð âÿ ÿøéàíûí ìÿúìóó îëàí êàèíàò áàøãà ìàùèééÿòÿ ìþùòàú äåéèëäèð âÿ áèð ñÿáÿáÿ ëöçóìó éîõäóð âÿ êàèíàòû ìàùèééÿòúÿ âàðëûüû ìöìêöí ñàéìàã îëìàç âÿ ñÿáÿáÿ äÿ ìþùòàú îëìàñûíû äöøöíìÿê îëìàç. ßêñ òÿãäèðäÿ ñèëñèëÿëÿíìÿ ýþç þíöíäÿäèð. Âàùèä âÿ âàúèá áèð âàðëûã îëàí ÿøéàíûí ìàùèééÿòèíÿ, éîõëóã íÿ ñèáãÿò åòìèøäèð6, íÿ äÿ 140

îíóí ñîíó îëàúàãäûð. ßøéà7 ìàùèééÿòèíèí íÿ ÿââÿëè âàð, íÿ äÿ ñîíó îëàúàãäûð. Àììà îíóí ÷îõëóãäàêû íþâëÿøìÿ âÿ äÿéèøìÿëÿðè äÿíèçèí ìÿää âÿ úÿçðè êèìè ñîíñóç áèð øÿêèëäÿ ýþðöíöð âÿ ìöøàùèäÿ îëóíóð. Áó äÿëèëè åøèòäèêäÿí ñîíðà øÿðèÿò÷èëÿð ôèëîñîôëàðëà ìöáàùèñÿëÿðèíäÿ ñöêóò åäèá ùåéðÿòëÿðèíäÿí ìàò âÿ ìöòÿùÿééèð îëàðëàð.

[ÌÎËËÀ ßËßÊÁßÐËß ÌÖÁÀÙÈÑß]1 Ùèúðÿòèí 1290-úû èëèíäÿ ïîëêîâíèê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí Ãàôãàç ðóùàíè èäàðÿñèíèí öçâëÿðèíäÿí áèðè îëàí ñÿëéàíëû Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿðÿ ýþíäÿðäèéè ìÿãàëÿíèí ñóðÿòè.

Áÿùàè “ßðáÿèí”äÿ äåìèøäèð êè: “Áèð ÷îõ èõòèñàñëû âÿ èõòèñàññûç àëèìëÿðèí ðÿ’éëÿðèíÿ ýþðÿ ÿçàáäàí ãóðòàðìàã âÿ ñàâàá ÿëäÿ åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ îëóíàí èáàäÿò áàòèëäèð”+. Üÿçàëè äÿ “Åùéàöë-öëóì”äà äåìèøäèð êè: “Èõëàñ, áÿíäÿíèí èáàäÿò âàõòûíäà áöòöí ùÿçç âÿ àðçóëàðû óíóòìàñûíäàí èáàðÿòäèð”. Áÿùàè èëÿ Üÿçàëèíèí ùÿð èêèñèíèí ñþçëÿðèíèí ìÿ’íàñû, “Áèçè ÿëèíäÿí ãÿçÿáëÿíäèéèí àçìûø àäàìëàðûí éîëó èëÿ äåéèë, äöç éîë èëÿ, íå’ìÿòèíè ýþçëÿäèéèí àäàìëàðûí éîëó èëÿ àïàð”2 àéÿñèíèí âÿ ãóíóò äóàñû îëàí: “Åé Àëëàùûìûç, äöíéà âÿ àõèðÿòäÿ áèçÿ éàõøûëûã âåð âÿ áèçè úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ñàõëà” àéÿñèíèí ìÿ’íàñûíà çèääèð; ÷öíêè ùÿð èêè àéÿäÿêè ìÿãñÿä øÿõñè ìÿíôÿÿòè ýöäìÿê âÿ çÿðÿðè þçöíäÿí äÿô’ åòìÿéè òÿëÿá åòìÿêäèð. __________ + Øåéõöë-ÿúÿëë Áÿùàöääèí-Àìèëè, – ãÿáðè íóðëó îëñóí, – òÿ’ëèô åòäèéè “ßðáÿèí” êèòàáûíäà äåìèøäèð êè: “Áèð ÷îõ èõòèñàñëû âÿ èõòèñàññûç àëèìëÿðèí ðÿ’éëÿðèíÿ ýþðÿ ÿçàáäàí ãóðòàðìàã âÿ ñàâàáà íàèë îëìàã ìÿãñÿäè èëÿ åäèëÿí èáàäÿò áàòèëäèð”. Áó ãÿñä àíúàã Àëëàù ðèçàñû ö÷öí ãÿñä åòìÿê èõëàñûíà çèää îëóð âÿ ÿëáÿòòÿ, áóíó ãÿñä åäÿí ùÿãèãÿòäÿ Àëëàùà äåéèë, þç íÿôñèíÿ ìÿíôÿÿò éåòèðìÿéè âÿ íÿôñèíäÿí çÿðÿðè äÿô’ åòìÿéè ãÿñä åòìèøäèð. Áèç áàøãà áèð øÿõñèí ìàëûíà öìèä áÿñëÿéèá âÿ çöëìöíäÿí ãîðõóá îíà òÿ’çèì åòñÿê, áó òÿ’çèì èõëàñëû ñàéûëìàç. Áó ìÿñÿëÿäÿ ìöáàëèüÿ åäÿíëÿðèí áèðè ùþðìÿòëè, ôÿçèëÿòëè âÿ êÿðàìÿò ñàùèáè ñåééèäè-úÿëèë Ðÿçèééÿääèí ßëè èáí-Òàâóñäóð êè, Àëëàù îíóí ðóùóíó ïàê åòñèí. Áèçèì øÿùèä øåéõèìèçèí “Ãÿâàèä” àäëû êèòàáûíäàêû êÿëàìûíäàí ìÿ’ëóì îëóð êè, áó, áèçèì éàõûí àäàìëàðûìûçûí ìÿçùÿáèäèð. Àëëàù îíëàðäàí ðàçû îëñóí. Ôÿõðÿääèí Ðàçè “Òÿôñèðè-êÿáèð”äÿ íÿãë åòìèøäèð êè, êÿëàì åëìè àëèìëÿðè, ÿçàá ãîðõóñó èëÿ âÿ éà ñàâàá àðçóñó èëÿ Àëëàùà åäèëÿí èáàäÿòèí äîüðó îëìàäûüû öçÿðèíäÿ ðàçûëûüà ýÿëìèøëÿð. Áóíó “Àëëàùûíûçà ýèçëèí âÿ àøêàðà äóà åäèí” àéÿñèíè òÿôñèð åäÿðêÿí äåìèøäèð âÿ Ôàòèùÿ òÿôñèðèíèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿñäèã åòìèøäèð êè, ùÿð êÿñ ñàâàá ãàçàíìàã âÿ éàõóä ÿçàáäàí ãóðòàðìàã ö÷öí íàìàç ãûëäûüûíû ñþéëÿñÿ, íàìàçû áàòèë îëóð.

141

Î ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ, áèç “ßëùÿìä”äÿ Àëëàùûí ãÿçÿáèíÿ òóòóëàíëàðû äåéèë, ñàëåùëÿðè3 î éîëà ÷àòäûðäûüû êèìè íå’ìÿòÿ éåòèøäèðÿúÿê âÿ ãÿçÿáäÿí õèëàñ åäÿúÿê éîëà ÷àòìàìûçû èñòÿéèðèê. Ãóíóò äóàñûíäà äà äöíéà âÿ àõèðÿòäÿ éàõøûëûüû âÿ úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí ãóðòóëìàüû èñòÿéèðèê. Áó òÿãäèðäÿ Áÿùàèíèí âÿ Üÿçàëèíèí äåäèêëÿðèíÿ ýþðÿ áÿíäÿëÿðèí èáàäÿòèíèí áàòèëëèéè àéäûíúàñûíà ñöáóòà éåòèð âÿ åéíè ñóðÿòëÿ áó, èìàì ÿëåéùèññÿëàìûí ñþçöíÿ ýþðÿ äÿ áàòèë îëóð; ÷öíêè èáàäÿò åäÿí, ýöíàùûíà ýþðÿ äåéèë, èáàäÿòèíÿ ýþðÿ ùÿëàê îëóð, î ëèâàò âÿ çèíà åòìèð, áÿëêÿ Àëëàù ö÷öí èáàäÿò åäèð; áóíà ýþðÿ äÿ î, àáèä ëÿãÿáèíè àëìûøäûð. Áó ñóðÿòëÿ, ùÿëàê îëìàñûíà äà áàøãà ñÿáÿá éîõäóð. Àéà, áó áèçëÿðÿ ýåúÿ-ýöíäöç íàìàç ãûëìàüû âÿ ùÿð èë ðàìàçàí àéûíû îðóú òóòìàüû ÿìð åäÿí øÿðèÿò÷èëÿðëÿ éóõàðûäà çèêð åäèëÿí ùöêÿìàíûí ðÿ’éëÿðè àðàñûíäà çèääèééÿò äåéèë, áÿñ íÿäèð? Áóðàäà ùöêÿìàäàí ìÿãñÿäèìèç Áÿùàè, Üÿçàëè âÿ èìàì ÿëåéùèññÿëàì, øÿðèÿò÷èëÿðäÿí äÿ ìÿãñÿäèìèç Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿð âÿ îíóí êèìèëÿðäèð. Ìöíàãèøÿ âÿ ìöáàùèñÿ åòäèéèìèç ìÿñÿëÿíèí áÿéàíûíû àñàíëàøäûðìàã ö÷öí îíà âàúèá îëóð êè, éà áó çèääèééÿòè ãÿòè äÿëèëëÿð èëÿ ðÿää åòñèí âÿ éà èõëàñ âÿ Àëëàù ðèçàñû ö÷öí îëìàéàí íàìàç âÿ îðóú êèìè ôàéäàñûç èáàäÿòëÿðè áèçÿ òÿêëèô åòìÿñèí. Íåúÿ êè, áó âÿçèééÿòèí âàðëûüû èëÿ ìÿí áèð ùàêèìè, ìÿðùÿìÿòëÿðèíÿ òàìàù åäÿðÿê âÿ ãÿùðèíäÿí ãîðõàðàã ìÿäù åòñÿì, èõëàñêàð îëìàðàì. ßýÿð Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿð çèääèééÿòè ðÿô’ åäÿúÿê ñöáóòëàð ýÿòèðìÿêäÿ àúèç ãàëûá, áóíóíëà áÿðàáÿð áèçÿ îðóú âÿ íàìàç òÿêëèô åòìÿêäÿ èñðàð åäÿðñÿ, ãÿòèééÿí îíà èòàÿò åòìÿéÿúÿéèê. __________ Ùÿð êÿñ äåñÿ êè, áó ãÿñä èáàäÿòè áàòèë åòìÿç âÿ îíó Àëëàùà èõëàñ äàèðÿñèíäÿí ÷ûõàðìàç âÿ äåñÿ êè, Àëëàùûí ñàâàáûíû ÿëäÿ åòìÿê âÿ ÿçàáûíäàí ãóðòàðìàã ö÷öí èõëàñûíà ìöõàëèô èø äåéèë; ÷öíêè Àëëàù, ïàê øÿõñëÿðèí ìÿäùèíäÿ äåìèøäèð: “Îíëàð õåéèðëè èø ýþðìÿê ö÷öí òÿëÿñÿðÿê, áèçÿ ðÿüáÿò åäèð âÿ ãîðõó èëÿ äóà åäèðëÿð”; éÿ’íè ñàâàá ãàçàíìàã âÿ ÿçàáäàí ãóðòàðìàã ãîðõóñó èëÿ èáàäÿò åäèðëÿð. Âÿ ýåíÿ Àëëàù äåìèøäèð: “Òàìàù âÿ ãîðõó èëÿ îíà äóà åäèí”; éÿ’íè, åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð, ñèç ãóðòóëóø éîëóíà ÷ûõìàã ö÷öí Àëëàùûíûçà èáàäÿò, ñÿúäÿ âÿ òÿ’çèì åäèí âÿ õåéèðëè èøëÿð ýþðöí. ×öíêè ñèç ãóðòóëóø àðçó åäèðñèíèç; éàõóä ãóðòóëóøóíóç ñàâàá ãàçàíìàãäàäûð. Øåéõ-ßáó-ßëè-Òÿáÿðñè áóíó äÿëèë èëÿ èñáàò åòìèøäèð. Îíëàðûí äåäèêëÿðèíäÿí áèçÿ ÷àòàí áóäóð. Àíúàã áóðàäà ìöíàãèøÿéÿ èìêàí âàðäûð. Àììà îíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ãÿñä åòìÿê Àëëàù ðèçàñûíà ìöõàëèô äåéèëäèð; áó çàùèðè âÿ êÿíàð áèð ñþçäöð. ×öíêè ñåâýèëèéÿ, ìÿùç îíóí ìÿùÿááÿòèíè âÿ ðàçûëûüûíû ùàñèë åòìÿê ö÷öí èòàÿò åòìÿêëÿ, áàøãà ìÿãñÿä ö÷öí èòàÿò åòìÿê àðàñûíäàêû óçàãëûã, ýöíîðòà âàõòûíäàêû ýöí êèìè àéäûíäûð. Èêèíúè èääèà áÿñèðÿò ñàùèáëÿðè éàíûíäà ãÿòèééÿí å’òèáàðäàí ñàãèòäèð.

142

Çàðàôàòû áàøãà âàõòà ãîéóðàì. Âàëëàù, äèíè èøèìèçäÿ ñþçöà÷ûã îëìàã ö÷öí áó ÷ÿòèí ìÿñÿëÿíè äöøöíìÿê âÿ áó èêè ìöõòÿëèô ùàëûí àðàñûíäàêû çèääèééÿòè ãàëäûðìàüà ÷àëûøìàã ìÿíÿ âÿ èäàðÿ ñÿäðè øåéõöë-èñëàìà ãÿòè ñóðÿòäÿ ëàçûìäûð. ×öíêè îíëàðäàêû çèääèééÿò çåùíëÿðÿ àéäûíäûð. Áóíóíëà áÿðàáÿð áóíó áàøãà áèð éîë èëÿ áÿéàí åòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Ùÿð áèð äöøöíúÿëè àäàì áèð àç ôèêèðëÿøñÿ, îíó àíëàð. ßýÿð Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿð “áóðàäà èìàìûí èáàäÿò åäÿíäÿí ìÿãñÿäè Àëëàùà ñàô öðÿêëÿ èáàäÿò åòìÿéèá ðèéà èëÿ èáàäÿò åäÿíëÿðäèð” äåñÿ, áèç äÿ äåéÿðèê êè: ÿýÿð èìàìûí ñþçö õöñóñèëèéè èôàäÿ åòñÿéäè, ñÿíèí ñþçöí äîüðó îëàðäû, ùàëáóêè áóíóí õèëàôûíà îëàðàã öìóìèëèéè èôàäÿ åäèð. ßýÿð ðóùàíèëèê èäàðÿñèíèí ÿùêàìûíà ÿìÿë åòìÿê áàðÿñèíäÿ øÿ’øÿÿëè Ðóñèéà äþâëÿòèíèí âåðäèéè ãàíóí ìÿíÿ éîë âåðñÿéäè, áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ö÷öí Êÿðáÿëà àëèìëÿðèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðäèì; ÷öíêè îíëàð ìöúòÿùèääèðëÿð âÿ õàëã äà îíëàðà òÿãëèä åäèð. Òÿãëèä÷è êèìäèð? Òÿãëèä÷è ìöúòÿùèäèí ÿìð åòäèéè ëîüìàëàðû – èñòÿð ëÿççÿòëè õþðÿê ëîüìàëàðû îëñóí, èñòÿðñÿ ñàðû áÿëüÿì îëñóí – ÷åéíÿìÿäÿí óäìàüà ìÿúáóð îëàí øÿõñäèð. Åé ìþ’ìèíëÿðëÿð, ãÿôëÿò éóõóñóíäàí àéûëûí, áÿëêÿ íÿúàò òàïàñûíûç; ÷öíêè ñèçèí äþðä òÿðÿôèíèçäÿêè ãîíøóëàðûíûçõ îéàíìûøëàð âÿ éöêñÿê ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòìûøëàð. Ùàëáóêè ñèç úÿùàëÿò ãàðàíëûüûíäà ãàëûá êþëÿëèê áàüû èëÿ áàüëû âÿ àçàäëûã íå’ìÿòëÿðèíäÿí ìÿùðóìñóíóç. Áóíó äà áèëèíèç êè, áó èêè ìöõòÿëèô ùàëûí àðàñûíäà çèääèééÿòè ãàëäûðìàã, î ùöêÿìàíûí ñþçöíÿ îëàí èõëàñûí ìöòëÿãà èíêàðûíà, éà äà èáàäÿòèí âàúèá îëìàñûíäàêû íÿññè òÿðê èëÿ íàìàç âÿ îðóúó èíêàð åòìÿéÿ áàüëûäûð. Áó ùàë èêè úÿùÿòäÿí äÿ ÷ÿòèí èøëÿðäÿíäèð. ßýÿð áó èêè òÿðÿôèí áèðèíèí ãÿáóëóíäà ìÿíÿ èõòèéàð âåðñÿéäèíèç, ìÿí èêèíúè òÿðÿôè ãÿáóë åäèá îðóú âÿ íàìàçû òÿðê åäÿðäèì, ôÿãèð âÿ éîõñóëëàðà åùñàí âÿ ñÿäÿãÿ âåðìÿê, áöòöí ôèñã-ôöúóðäàí ÷ÿêèíìÿê, àúèç âÿ äöøýöíëÿðÿ çöëì åòìÿìÿê øÿðòè èëÿ Àëëàù-òààëàéà éàëíûç èõëàñ èëÿ êèôàéÿòëÿíÿðäèì. Áó, ÿñðèìèçäÿ Ôèðÿíýèñòàí ùöêÿìà âÿ ôèëîñîôëàðûíûí ãÿáóë åòäèêëÿðè å’òèãàääûð. ×öíêè Àëëàùûí áèçèì èáàäÿò, ñÿúäÿ âÿ òÿ’çèì åòìÿéèìèçÿ åùòèéàúû éîõäóð. Áóíëàð àèëÿìèç âÿ þçöìöç ö÷öí ðóçè ãàçàíìàã âàõòûíû áîø éåðÿ ñÿðô åòìÿêäÿí áàøãà áèð ñÿìÿðÿ âåðìÿç. Âÿññÿëàì.

1873

143

“ÉÅÊ ÊßËÌß” ÙÀÃÃÛÍÄÀ Òÿáðèç íàèáöë-âöçàðÿñè Ìèðçÿ Éóñèô õàí úÿíàáëàðûíà, 8 íîéàáð 1875-äÿ éàçäûüûì ìÿêòóáóí ñóðÿòèäèð.

ßçèçèì! Èíäè äÿ “Éåê êÿëìÿ” õöñóñóíäà áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äàíûøàã. “Éåê êÿëìÿ”íè áàøäàí-áàøà îõóäóì. Ìèñèëñèç êèòàáäûð, ýþçÿë éàäèýàðäûð âÿ ôàéäàëû íÿñèùÿòäèð. Ëàêèí þëìöø ìèëëÿò ö÷öí éàçûëìûøäûð. Ìÿýÿð Èðàíäà íÿñèùÿòÿ ãóëàã àñàí âàðìû? Êå÷ìèøëÿðäÿ Àâðîïàäà äà áåëÿ çÿíí åäèðäèëÿð êè, çàëèìÿ çöëìö òÿðê åòäèðìÿê ö÷öí îíà íÿñèùÿò åòìÿê ëàçûìäûð; ñîíðà ýþðäöëÿð êè, íÿñèùÿò çàëèìèí òÿáèÿòèíÿ ãÿòèééÿí òÿ’ñèð åòìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìèëëÿò þçö, äèíèí ìàíèÿñèçëèéè ñàéÿñèíäÿ åëìëÿðäÿ òÿðÿããè åäÿðÿê áèðëèéèí ôàéäàëàðûíû àíëàäû âÿ áèð-áèðè èëÿ éåêäèë-éåêúÿùÿò îëóá, çàëèìÿ ìöðàúèÿòëÿ äåäè êè: Ñÿëòÿíÿò âÿ ùþêóìÿò áöñàòûíäàí ÿë ÷ÿê!.. Îíäàí ñîíðà êèòàáûíûçäà èçàù åòäèéèíèç êîíñòèòóñéîíó ìèëëÿò þçö öìóìè èø âÿ ÿäàëÿòèí èúðàñû ö÷öí èúàä åòäè. Àéà, ñèçèí ìèëëÿòèíèç äÿ çàëèìÿ “ñÿëòÿíÿò âÿ ùþêóìÿò áöñàòûíäàí ÿë ÷ÿê!..” äåìÿéè áàúàðàðìû? Ùå÷ âàõò!.. Ñîíðà. Ñèç ÿäàëÿòëè èäàðÿ öñóëóíäàí ñþùáÿò à÷àðàã øÿðèÿò åùêàìûíà èñòèíàä åòìèøñèíèç. ×îõ éàõøû! Áàõàã ýþðÿê, àéà, øÿðèÿòèí þçö ÿäàëÿò ÷åøìÿñèäèð, éà éîõ? ßýÿð øÿðèÿò ÿäàëÿò ÷åøìÿñè èñÿ, êîíñòèòóñéîíóí áèðèíúè ÿñàñû îëàí ùöãóã áÿðàáÿðëèéèíè ìöùàêèìÿëÿðäÿ èúðà åòìÿëèäèð. Ùöãóã áÿðàáÿðëèéè éàëíûç êèøè òàéôàñûíàìû ìÿõñóñäóð? Øÿðèÿòèí íÿ ùàããû âàð êè, ãàäûí òàéôàñûíû ùèúàá àéÿñè âàñèòÿñè èëÿ äàèìè ùÿáñÿ àòûá, þìðö áîéóíúà áÿäáÿõò åäèð âÿ éàøàìàã íå’ìÿòèíäÿí ìÿùðóì åäèð? Êèøèëÿðèí ùÿðÿìõàíàäà õèäìÿò åòìÿëÿðèíÿ ùèúàá ùþêìö èúàçÿ âåðìèð. Âàðëû àäàìëàð ùÿðÿìõàíàäà ãóëëóã åòìÿê ö÷öí ëàáöää âÿ íà÷àð õàúÿëÿðè ñàòûí àëìàüà òàëèá îëóðëàð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ÷îõ àçüûí àäàìëàð, þç äöíéà ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí ýöíàùñûç óøàãëàðû õàúÿ åäèá èñëàì ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ ñàòûðëàð. ßýÿð ùèúàá àéÿñè íàçèë îëìàñàéäû, î àçüûíëàð áó àë÷àã èøÿ ÿë ãàòìàçäûëàð, ÷öíêè îíóí ùå÷ áèð áàøãà ìÿíôÿÿòè éîõäóð. Ñîíðà. Áèð çèììè áèð ìöñÿëìàíäàí îí òöìÿí ðóë èääèà åäÿð; ìöñÿëìàí èíêàð åäÿð. Ùÿð èêèñè, ìöðàôèÿ ìÿãñÿäè èëÿ ãàçèíèí ùöçóðóíà ýåäÿðëÿð. Ãàçè çèììèäÿí øàùèä èñòÿð. Øèêàéÿò÷è çèììè, âèëàéÿòèí ìþ’òÿáÿð 144

òàúèðëÿðèíäÿí äþðä íÿôÿð çèììè øàùèä ýÿòèðÿð. Ãàçè î äþðä íÿôÿð çèììèíèí øàùèäëèéèíè å’òèáàðëû ñàéìàç âÿ øèêàéÿò÷è çèììèäÿí ìöñÿëìàí øàùèä èñòÿð. Øèêàéÿò÷è çèììè, ìöñÿëìàí øàùèä òàïìàãäà àúèçëèê ÷ÿêÿð. Áó ñÿáÿáäÿí ùàããû ùÿäÿð îëàð, ãàçèíèí ìÿùêÿìÿñèíäÿí àùö-ôÿðéàäëà áàéûðà ÷ûõàð âÿ ñþéëÿð: “Åé Àëëàù, áó íÿ ãàíóíäóð, áó íÿ äèâàíäûð!”. Ìÿýÿð ìöùàêèìÿëÿðäÿ áÿðàáÿðëèê áåëÿ îëàð? ßýÿð øÿðèÿò ÿäàëÿò ÷åøìÿñè èñÿ, î, êîíñòèòóñéîíóí ö÷öíúö ÿñàñû îëàí øÿõñè àçàäëûüû èúðà åòìÿëèäèð. Î ùàëäà øÿðèÿò ùÿòòà èñëàìèééÿòèí ãÿáóëóíäàí ñîíðà äà áöòïÿðÿñòëÿðäÿí âÿ ìöøðèêëÿðäÿí ãóë âÿ êÿíèçëÿð àëûá-ñàòìàüà íÿ ö÷öí èúàçÿ âåðèð? Ìÿýÿð áó ÿí àë÷àã çöëì äåéèëìè âÿ àçàäëûüà çèää äåéèëìè? Êå÷ìèøäÿ Àâðîïàäà èñÿâèëÿð Òþâðàòûí ôèòâàñûíà ÿñàñëàíàðàã áöòïÿðÿñò âÿ ìöøðèê ãóëëàð âÿ êÿíèçëÿð àëûá-ñàòìàüû úàèç ñàéûðäûëàð âÿ äåéèðäèëÿð êè, Ìóñà áöòïÿðÿñòëÿðèí âÿ ìöøðèêëÿðèí àëûíûá-ñàòûëìàñûíû ùàëàë, ùÿòòà âàúèá åòìèøäèð... Î òÿðÿôäÿí èíýèëèñ ãàëõàðàã äåäè êè, Ìóñà àíëàìàìûøäûð; áöòïÿðÿñòëÿð âÿ ìöøðèêëÿð äÿ áèçèì êèìè èíñàíäûðëàð, áèçèì ãàðäàøëàðûìûçäûðëàð. Å’òèãàä àéðûëûüû ñàéÿñèíäÿ èíñàí íþâö àçàäëûã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì îëà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ãóë âÿ êÿíèçëÿðè àëûá-ñàòìàüû êþùíÿ âÿ éåíè äöíéàíûí ùÿð áóúàüûíäà ãÿòè ñóðÿòäÿ ãÿäÿüÿí åòìèøëÿð. Ðóñ äþâëÿòè äÿ áó éàõûí çàìàíëàðäà Õèâÿäÿ þçáÿê òàéôàñû èëÿ áèð øÿðò áàüëàìûøäûð êè, ãóë âÿ êÿíèç àëâåðè àðàäàí ãàëäûðûëñûí âÿ úÿçà îëàðàã àäàì þëäöðìÿê ãÿäÿüÿí åäèëñèí. ßýÿð øÿðèÿò ÿäàëÿò ÷åøìÿñè èñÿ, êîíñòèòóñéîíóí äþðäöíúö ÿñàñûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿëèäèð. Áó ñóðÿòäÿ:

íÿ äåìÿêäèð? Áèð àçàä êèøè èëÿ áèð àçàä ãàäûí, åâëÿíìÿê ãåéäè îëìàäàí, ùÿð èêè òÿðÿôèí ðàçûëûüû öçðÿ áèð-áèðè èëÿ éàõûíëûã åäèðëÿð. Øÿðèÿòèí íÿ ùàããû âàð êè, îíëàðäàí ùÿð áèðèíÿ éöç òàçèéàíÿ âóðäóðóð? Áó èø èíñàí øÿõñèééÿòèíèí òàì ÿìíèééÿòèíèí çèääèíÿ äåéèëìè âÿ ÿäàëÿòÿ ìöõàëèô äåéèëìè? ßýÿð áó àéÿäÿí øÿðèÿòèí ìÿãñÿäè øÿðÿô âÿ íàìóñó ãîðóìàãäûðñà, áó àéÿ, ÿðè îëàí ãàäûí èëÿ àðâàäû îëàí êèøèíèí çèíà åòìÿñèíÿ àèä îëìàëûäûð. Áó ãàíóíó àçàä êèøè âÿ àçàä ãàäûí ùàããûíäà èúðà åòìÿê çöëìäöð. ßýÿð î êèøè âÿ ãàäûíûí íàìóñó þç ÿìÿëëÿðè öçöíäÿí áàäà ýåäèðñÿ, áóíóí ôèêðèíè îíëàðûí þçëÿðè ÷ÿêìÿëèäèðëÿð. Îíëàðûí íàìóñóíó 145

ãîðóìàã èñòÿéÿí øÿðèÿòèí ìöäàõèëÿñè àçàäëûã âÿ ÿìíèééÿòè àëìûø îëóð. Áóíëàðäàí ùàíñû äàùà ëàçûìëûäûð, íàìóñ, éà àçàäëûã âÿ ÿìíèééÿò? ßýÿð øÿðèÿòèí ìÿãñÿäè îíëàðû úÿçàëàíäûðìàãëà áàøãàëàðûíà èáðÿò âåðìÿê èñÿ, áàøãàëàðû þç íàìóñëàðûíû ãîðóìàëûäûðëàð. Áÿñ íÿ ö÷öí Ãóðàíäà ìöò’ÿéÿ èúàçÿ âåðèëìèøäèð? Ùÿð èêè òÿðÿôèí äÿ ðàçûëûüû ìöò’ÿ äåéèëìè? Äàùà íÿ ö÷öí úÿçà âåðèð? ßýÿð øÿðèÿò äåñÿ êè, ìöò’ÿíèí èúðà åäèëìÿëè áèð ñèüÿñè âàðäûð, éÿ’íè î êèøè èëÿ ãàäûíûí éàõûíëûüû ðÿñìè îëìàìûøäûð, î âàõò èíñàô åäèí, ðÿñìèééÿòÿ ðÿàéÿò åòìÿìÿê öñòöíäÿ éöç òàçèéàíÿ éåìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð âÿ áó áþéöê çöëìäöð; áóíäàí ñîíðà íÿ àçàäëûã âÿ íÿ ÿìíèééÿò?.. Áóíäàí áàøãà, áöòöí ôèãù êèòàáëàðûíäà ùÿçðÿòè-ðÿñóë ÿëåéùèññÿëàì ùàããûíäà éàçûëìûøäûð:

Ìÿýÿð áó, èíñàíûí íàìóñóíà òÿúàâöç äåéèëìè? ßäàëÿò ÷åøìÿñè áèðèíúè îëàðàã ÿäàëÿòè þçö ïîçìàëûäûðìû? Ñîíðà. Ìÿí àëíûìûí òÿðè èëÿ áåø òöìÿí ïóë ãàçàíìûøàì; íÿ ö÷öí øÿðèÿò îíóí áåøäÿ áèðèíè ìöôòÿõîðëàðà âåðìÿéèìè ùþêì åäèð? Éàõóä éöç òöìÿí ïóë ãàçàíìûøàì; íÿ ö÷öí øÿðèÿò ùþêì åäèð êè, áó ïóëó þçöìëÿ ýþòöðöá ùÿúúÿ ýåäèì âÿ îíó ãÿëáèãàðà âÿ éîëêÿñÿí ÿðÿáëÿðèí åùòèéàúëàðûíà õÿðúëÿéèì? Áó ùþêìëÿð õàëã ìàëûíûí òàì ÿìíèééÿòèíÿ çèää äåéèëìè? Áó, èíñàíëàðûí ìàëûíà éåéÿëÿíìÿê äåéèëìè? Øÿðèÿòèí þçö õöìñö âÿ ùÿúúè âàúèá åòìÿêëÿ áöòöí èíñàíëàðûí ìàëûíà éèéÿëÿíìÿéÿ èìêàí âåðèð. Ùàëáóêè çÿêàò, ôèòðÿ âÿ ñÿäÿãÿíèí ìèëëÿòÿ ôàéäàñû îëäóüó ùàëäà, îíëàðûí ãÿòèééÿí ìèëëÿò ö÷öí ôàéäàñû éîõäóð. Àììà õàëã áÿ’çè àäàìëàðûí ìàëûíûí ÿìíèééÿòè ö÷öí ãàíóíóíó èúðà åäèð. Î ùàëäà äèíàðûí äþðääÿ áèðèíè îüóðëàìàã úÿçàñûíû àëàã. Ìÿ’ëóìäóð êè, îüðó þçöíö äîëàíäûðìàãäà àúèçëèê ÷ÿêäèéè ö÷öí îüóðëóüà ÿë àòûð. ßýÿð îíóí ÿëè êÿñèëÿðñÿ, àéäûíäûð êè, ùÿéàòûíû òÿ’ìèí åòìÿêäÿ äàùà àúèç ãàëàúàãäûð. Î çàìàí éà òÿêðàð îüóðëóüà ÿë àòìàëûäûð, éà äà àúûíäàí þëìÿëèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ èíñàí ÿëè êÿñìÿê ùÿãèãÿòäÿ áèð èíñàíûí ùÿéàòûíû òÿùëöêÿéÿ ñàëìàã äåìÿêäèð. Ùàëáóêè äèíàðûí äþðääÿ áèðèíè îüóðëàìàüûí úÿçàñû îëàðàã îüðóíóí ÿëè êÿñèëìÿéèá îíà áàøãà áèð úÿçà 146

âåðèëÿðñÿ, åùòèìàë âàð êè, î, òþâáÿ åäÿð, áèð âÿñèëÿ èëÿ ìÿèøÿòèíè ãàçàíìàüû áàúàðàð âÿ þç ùÿéàòûíäàí áèð ôàéäà ýþðÿð. Äöíéàäà ùå÷ áèð íå’ìÿò ùÿéàòûí ÿâÿçè äåéèëäèð âÿ îíó ùÿð úöç’è øåé öñòöíäÿ òàì áèð ÿäàëÿò òÿëÿáè îëàðàã àçàä èíñàíëàðäàí àëìàã îëìàç. ßýÿð øÿðèÿò ÿäàëÿò ÷åøìÿñè èñÿ: Áó ÷îõ éàõøû. Áÿñ5 íÿ äåìÿêäèð? Òóòàã êè, ìÿí áèð ìöøðèêÿ öñòöí ýÿëìèøÿì. àéÿñèíÿ ýþðÿ îíó þëäöðìÿéÿ ùàããûì âàðäûð. Àéà, áó çöëì äåéèëìè âÿ äþðäöíúö ìàääÿ îëàí úàí òîõóíóëìàçëûüûíà çèää äåéèëìè? ßýÿð ìöøðèêèí áèð íå÷ÿ Àëëàùà èíàíìàñû õóäàâÿíäè-àëÿìÿ õîø ýÿëìèðñÿ, ãîé î þç ßçðàèëèíè ýþíäÿðñèí êè, ìöøðèêèí úàíûíû àëñûí; äàùà íÿ ö÷öí ÷èðêèí úÿëëàäëûã ïåøÿñèíè ìÿíèì þùäÿìÿ ùÿâàëÿ åäèð âÿ áèð ýöíàùñûçûí ãàíûíû ìÿíèì ÿëèìëÿ òþêäöðöð? Õöëàñÿ, àäàì þëäöðìÿê, áÿäÿí öçâëÿðèíè êÿñìÿê âÿ àüàú âóðìàã áàðáàð âÿ âÿùøè òàéôàëàðûí ñèôÿòèäèð; Àëëàùûí øÿ’íèíÿ ëàéèã äåéèëäèð. Àâðîïàäà ìöãÿññèðëÿðè úÿçàëàíäûðìàã âÿ èíñàíëàðûí àñàéèøèíè òÿ’ìèí ö÷öí áàøãà òÿäáèð ýþðöðëÿð; ÷öíêè èíýèëèñ ôèëîñîôëàðûíûí òÿùãèãèíÿ ýþðÿ èñáàò åäèëìèøäèð êè, àäàì þëäöðìÿéèí úÿçàñû îëàðàã ãàòèëè å’äàì åòìÿê áàøãàëàðûíûí àñàéèøè ö÷öí áó íþâ úèíàéÿòëÿðè íÿèíêè àðàäàí ãàëäûðìûð, ùÿòòà ãÿòèééÿí àçàëòìûð. Èêèíúè áèð àäàìû þëäöðìÿê ÿáÿñ âÿ áèùóäÿäèð, îíäàí ùå÷ áèð ìÿãñÿä ùàñèë îëìóð. Áóíà ýþðÿ ôèëîñîôëàð èíñàíëàðûí àñàéèøè íàìèíÿ, ãàòèë ùàããûíäà áèð úÿçà äöøöíìöøëÿð êè, áó íþâ úèíàéÿòè éà òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðñûí, éà äà àçàëòìûø îëñóí. Áó ýöí Àâðîïàäà áèð úèíàéÿòêàðûí þëäöðöëìÿñè ùàããûíäà ùþêì âåðìÿéÿ ÷îõ àç òÿñàäöô åäèëèð. Àéà, Øÿðãäÿ î àéÿëÿðè ïîçìàüà èìêàí âàðìû? ßýÿð øÿðèÿò ÿäàëÿò ÷åøìÿñè èñÿ, êîíñòèòóñéîíóí îí éåääèíúè ìàääÿñèíè èúðà åòìÿëèäèð. Ìÿí îðóú òóòìóðàì, íàìàç ãûëìûðàì, ìÿíÿ úÿçà âåðìÿê Àëëàùûí èøèäèð, øÿðèÿò íÿ ö÷öí ìÿíÿ ùÿää âóðñóí âÿ ìÿíèì ùàããûìäà ÿçàá âÿ úÿçàíû, ùÿòòà þëöìö áåëÿ ðÿâà ýþðñöí. Íÿ èñÿ... Èøèí ÿëàúû íÿñèùÿò âÿ âÿ’ç åòìÿêäÿ, ìÿñëÿùÿò âåðìÿêäÿ äåéèë; ýþç ãàáàüûíäà îëàí áó ÿñàñ êþêöíäÿí, äèáèíäÿí ãîïàðûëìàëûäûð. Áóíóíëà áÿðàáÿð ñèçèí êèòàáûíûç òÿãäèðÿ ëàéèãäèð. Ùå÷ îëìàçñà àç÷îõ øöóðó îëàí ùÿð áèð îõóúó áèëÿúÿêäèð êè, ñèç ìÿñÿëÿíè àíëàìûñûíûç âÿ ñèçèí öðÿéèíèçèí éàíìàñû ãåéðÿòäÿí, âÿòÿíïÿðâÿðëèêäÿí âÿ ìèëëÿòïÿðÿñòëèêäÿíäèð.

147

Ñèçÿ åëÿ ýÿëèð êè, øÿðèÿò ùþêìëÿðèíèí êþìÿéè èëÿ Ôðàíñà êîíñòèòóñéîíóíó Øÿðãäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê îëàð; éÿ’íè çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã îëàð. Éîõ, ãÿòèééÿí áåëÿ äåéèë! Áó ÷ÿòèíäèð âÿ ìöìêöí îëàí øåé äåéèë. ßìÿâèëÿð âÿ Àááàñèëÿð ÿñðè øÿðèÿòÿ äàùà éàõûí èäè. Çöëìöí âÿ äåñïîòèçìèí áèíàñûíû èñëàìèééÿòäÿ ÿââÿëúÿ áóíëàð ãîéäóëàð. Åëÿ èñÿ øÿðèÿò ùþêìëÿðè âàð îëäóüó ùàëäà, çöëì äàâàì åäèð?! ßäàëÿòè éåðèíÿ éåòèðìÿê âÿ çöëìö àðàäàí ãàäûðìàã àíúàã éóõàðûäà äåäèéèì øÿêèëäÿ ìöìêöíäöð; éÿ’íè ìèëëÿòèí þçö áÿñèðÿò âÿ åëì ñàùèáè îëìàëû, èòòèôàã âÿ éåêäèëëèê ÿñàñëàðûíû ÿëäÿ åòìÿëè, ñîíðà çàëûìà ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåìÿëèäèð: Ñÿëòÿíÿò âÿ ùþêóìÿò áöñàòûíäàí ÿë ÷ÿê!.. Îíäàí ñîíðà, þçö çàìàíûí âÿçèééÿòèíÿ óéüóí îëàðàã ãàíóí ãîéóá êîíñòèòóñéîí éàçìàëû âÿ îíà ÿìÿë åòìÿëèäèð. Î çàìàí ìèëëÿò éåíè ùÿéàò òàïàúàã âÿ Øÿðã òîðïàüû ýþçÿë úÿííÿò êèìè îëàúàãäûð. Áàáà, ìÿíÿ íÿ âàð àõû!

Âàëëàù, ìÿí áó ñþçëÿðè éàçìàüà ïåøèìàíàì. Íÿ åäèì, “Éåê êÿëìÿ”íè ýþðäöì, ãàíûì úîøäó, àüëûìû èòèðèá ñàéûãëàäûì; òþâáÿ åäèðÿì;

ÔÅÙÐÈÑÒÈ-ÊÈÒÀÁ Èíñàí òÿáèÿòèíäÿ èêè öìäÿ õàñèééÿò ãîéóëóáäóð: áèðè ãÿì, áèðè ôÿðÿù; à ü ë à ì à ã – ÿëàìÿòè-ãÿìäèð, ý ö ë ì ÿ ê – ÿëàìÿòè-ôÿðÿùäèð. Ýàùè ìÿñàèáèí âöãóó âÿ ìöôÿððèùàòûí ñöäóðó âÿ ýàùè îíëàðûí òÿãðèðè âÿ éà òÿùðèðè áó èêè ùàëÿòè, òÿáèÿòè-èíñàíäà çàùèð åäÿð. Òÿãðèð âÿ òÿùðèð ñóðÿòèíäÿ ãÿì âÿ ôÿðÿùÿ âÿ ýèðéÿ âÿ õÿíäÿéÿ öìäÿ ìöÿññèð âÿç’è-ùåêàéÿòäèð. ßêñÿð þâãàò íàìÿðüóá âÿç’ëÿ çèêð îëóíàí ìöñèáÿòäÿí àäÿì ìöòÿÿññèð îëìàç; ëàêèí ùàìàí ìöñèáÿò þçýÿ, ïÿñÿíäèäÿ âÿç’ èëÿ íÿãë îëóíäóãäà êÿìà-éÿíáÿüè òÿ’ñèð áàüûøëàð; íåúÿ êè, íàãèñ âÿ êàìèë ìÿðñèéÿõàíëàðûí ìÿúëèñèíäÿ áó èêè êåéôèééÿòè áèç ìöêÿððÿð ìöøàùèäÿ åäèðèê. ßýÿð íÿãëè-ìöñèáÿò âÿ éà áåùúÿò òÿáàéå âÿ ÿõëàãè-áÿøÿðèééÿíè êÿìà-ôèëâàãå áÿéàí åòìÿêëÿ òÿáèÿòè-ìöñòÿìèÿ ìÿãáóë âÿ ìöÿññèð äöøäö, ùàìàí íÿãëèí âàçåèíÿ âÿ ìöñÿííèôèíÿ1 ùÿêèìè-ïþâøÿíðÿâàí âÿ àðèôè-òÿáàéå-èíñàíè äåéÿðëÿð âÿ íàãèëè-êàìèëèíÿ ñöõÿíýóéè-ãàáèë.

148

Ôàèäåéè-íÿãëè-ìöñèáÿò âÿ áåùúÿò, áÿíè-íþâ’è-áÿøÿðèí ÿõëàã âÿ õÿâàññûíû áÿéàí åòìÿêäèð êè, ìöñòÿìå’ éàõøûëàðûíà õîøùàë âÿ àìèë âÿ éàìàíëàðûíäàí ìöòÿÿççè âÿ ãàôèë îëà âÿ ùÿì íÿôñè-ÿììàðÿ áó ýóíÿ ùåêàéàòûí èñòèìàûíà ìÿøüóë îëìàãäà ëÿççÿò ýþðöá ìÿàñè âÿ ìÿíàùèäÿí úÿëáè-ñöðóð åòìÿéÿ ìåéë åëÿìÿéÿ. Ìÿìàëèêè-Ôèðÿíýèñòàíäà ÿðáàáèöãóëè-ñÿëèìÿ áó ÿìðèí ôàéäàñûíà áÿðõóðä îëóá ÿ’ñàðè-ãÿäèìÿäÿí ùÿð øÿùðè-ÿçèìäÿ èìàðÿòè-àëèéÿ “òåàòð” èñìè èëÿ áÿðïà åäèáäèðëÿð êè, áó èìàðàòäà ýàù êåéôèééÿòè-ìöñèáÿò âÿ ýàù êåéôèééÿòè-áåùúÿò, áÿâàñèòåéè-òÿøáèùàò èçùàð îëóíóð. Ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà áó çàìàíà ãÿäÿð àíúàã íÿãëè-ìöñèáÿò ìöòÿäàâèëäèð, áÿâàñèòåéè-òÿãðèð âÿ òÿøáèù. Áó ùÿì êÿìàëè-ãöñóð âÿ íþãñàí èëÿ; éÿ’íè ÿââÿëÿí ìÿñàèáèí âÿç’è-èíøàñû2 ìöâàôèãè-âàãå âÿ ìöòàáèãèòÿá’è-èíñàíè ÿìÿëÿ ýÿëìÿéèáäèð âÿ ñàíèéÿí íàãèëëÿðèíÿ áÿñèðÿò öçðÿ òÿðáèéÿò3 îëìàéûá. Ùÿð êÿñ õóäñÿð áó ÿìðÿ èãäàì åäèá ëÿâàçèìàòûíäàí úàùèë âÿ øÿðàèòèíäÿí ãàôèëäèð. Âÿ ñàëèñÿí áó ÿìðè-ÿçèìèí èúðàñû ö÷öí ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà ùÿðýèç òÿäàðöêàò ìöùÿééà äåéèë. Îíà áèíàÿí êåéôèééÿòè-òÿøáèùàò – êè, äöíéàíûí ÿëÿçç íå’ìÿòëÿðèíäÿí áèðèñèäèð, – ðàéÿò ðÿêàêÿòäÿ çöùóð åäÿð; ìÿñÿëÿí, áèð úöç’è èøÿ äÿõè êè, øÿáèù, ùàëÿòè-ìöòÿêÿëëèìäÿ ãàðå íÿçÿðÿ ýÿëìÿñèí, ÷àðÿúó îëìàéûáëàð. Âÿ ùÿð øÿáèù êè, ýÿðÿê ÿçáÿðäÿí ìöâàôèãè-èñòèëàù ìöêàëèìÿ åòñèí, ýþðöðñÿí êè, áèð âÿðÿã êàüûçû ÿëèíÿ àëûá èáàðÿòè-ãÿëèçÿ èëÿ ìöðàñèëÿ îõóéóð. Áåëÿ ùàëÿò èëÿ øÿáèùèí òÿãðèðè íåúÿ òÿáèÿòè-èíñàíà ìöÿññèð äöøÿð? Àììà íÿãëè-áåùúÿò áÿâàñèòåéè-òÿøáèùàò ùÿðýèç ðÿñì äåéèë âÿ áó õöñóñäà áó ùàëà ãÿäÿð ùå÷ áèð òÿñíèô éàçûëìàéûáäûð. Áàâöúóäè êè, íÿãëèáåùúÿòäÿ ìÿâàèçè-ÿúèáÿ âÿ íÿñàéèùè-ãÿðèáÿ ìöòÿçÿììèíäèð. Âÿ ÿýÿð áó ìÿâàèç âÿ íÿñàéèù áåùúÿòÿôçà âÿ òÿðÿáÿíýèç âÿç’ èëÿ áÿéàí îëóíìàñà, ùÿðýèç òÿáèÿòè-õàññ âÿ àììÿ îíëàðûí èñòèìàûíà ðàüèá îëìàç. Áåùúÿò íÿãëèíèí ìÿúëèñèíè î ãÿðàð èëÿ êè, Ôèðÿíýèñòàíäà ìöòÿàðèôäèð, êÿìàëè-äèããÿò èëÿ ìöëàùèçÿ åäÿñÿí, õèëàôè-ùÿéà âÿ ÿäÿá áèð øåé îíäà ýþðöíìÿç. ×öí ÿìèðè-ÿ’çÿì âÿ ñöïÿùñàëàðè-ÿêðÿì âÿ úàíèøèíè-ÿ’ëàùÿçðÿòèèìïåðàòóðè-ÿôõÿì, ñÿðêàðè-ÿøðÿô âÿ ÿìúÿä êíéàç4 Âîðîíòñîâ, ôÿðìàíôÿðìàéè-ìÿìëÿêÿòè-Ãàôãàçèééÿ ñÿíÿ 1266-äà øÿùðè-Òèôëèñäÿ áèð èìàðÿòè-àëèéÿ òåàòð èñìè èëÿ áÿðïà åäèá áàëàäÿ ìÿçêóð îëàí ìÿíàôåèêöëëèééÿíèí âÿñàèëè-èêòèñàáûíà ìÿõàðèúè-êÿñèðÿ ñÿðô âÿ ùÿð áèð ÿùëè-åëì âÿ ÿìÿëÿ áó ìÿíàôåèí èíòèøàðûíà òÿãâèéÿò åòìÿê ö÷öí êöëëè ùèìàéÿò âÿ èíàéÿò çàùèð áóéóðäó, ëèùàçà ìÿí äÿõè ìèëëÿòè-èñëàìû áó ÿìðè-ãÿðèáäÿí 149

ìöñòÿùçÿð åòìÿê ö÷öí áÿðñÿáèëè-èìòÿùàí àëòû5 òÿìñèë, áèð ùåêàéÿò òÿñíèô åòäèì6. Èíäè úöìëÿñèíè áèð ìöúÿëëÿäèí è÷èíäÿ ÿðáàáè-êÿìàëÿ ìÿ’ðóç åäèá áàøãà ìöñÿííèôëÿð êèìè áàñäûðûá òÿâÿããå åòìèðÿì êè, íèêö áÿäèíäÿí èüìàç åòñèíëÿð; áÿëêÿ òÿìÿííàì îäóð êè, áó åëìè-úÿäèäÿ ìöõáèð îëóá áÿãÿäðè-ãöââÿ ÿìñàëûíû òÿñíèô åòìÿéÿ èãäàì åäÿëÿð êè, îíëàðûí åùòèìàìûíäàí áó ôÿííè-ÿúèá èñëàì àðàñûíäà äÿõè øþùðÿò òàïà. Âÿ ìÿíäÿí àíúàã ÿíäàçÿ âÿ íöìóíÿ ýþñòÿðìÿê èäè âÿ áàíèéè-êàð îëìàã. Õèòàá áÿð êàòèá ×öí òöðêè äèëèíèí èìëàñû õöñóñóíäà áó àíÿ ãÿäÿð áèð ãàèäåéè-êöëëèééÿ ìÿðãóì îëóíìàéûáäûð, îíà áèíàÿí ìÿí òÿìñèëàòûìûí èìëàñûíäà èñòèëàùû äÿñòàâèç åòäèì. Âÿ ìÿíèì ÿãèäÿì áóäóð êè, ÿýÿð òÿêÿëëöìäÿ ìÿçêóð îëóíàí ÿëôàç, èñòèëàùè-õàññ âÿ àììäÿ âÿ èñòå’ìàëè-àëèì âÿ úàùèëäÿ ìöøòÿðÿê îëäó, èìëàñû ùèíè-êèòàáÿòäÿ ñþâòè-ìöòÿêÿëëèìÿ ìöòàáèã éàçûëñà óëàäûð. Âÿ ýÿðÿê ìöëòÿôèò îëìàìàã êè, áó ÿëôàç ôàðñèäÿí âÿ éà ÿðÿáèäÿí ìÿ’õóçäóð âÿ áóíëàðûí èìëàñû ùàìàí äèëëÿðäÿ ãåéðè-âÿç’ èëÿäèð. Çèðà êè, ëÿôçäÿí ãÿðÿç èôàäåéè-ìÿ’íàäûð âÿ èíäè ñÿíèí äèëèíäÿ ùàìàí ÿëôàç áó èìëàéà ìöâàôèã ìöòÿëÿôôèç îëóá èôàäåéè-ìÿ’íà åäÿð âÿ ñÿíèí ìÿíçóðóí ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Äÿõè íÿ õÿðú ëàçûì îëóáäóð êè, îíëàðû ôàðñè âÿ éà ÿðÿáè äèëèíèí èìëàñûíà ÷åâèðèðñÿí êè, îõóéàíäà ìöñòÿìèÿ ãÿðèá âÿ áèýàíÿ ýþðöíöð. ßýÿð ãÿðÿçèí èçùàðè-ôÿçëäèð, áåø-îí ñþçöí èìëàñûíû ÿñë âÿç’ÿ ìöòàáèã éàçìàãëà ôÿçë çàùèð îëìàç. Ôÿçëèí øöðóòó ÷îõäóð. Îíà áèíàÿí òÿâÿããå åäèðÿì êè, ñÿí äÿ ìÿíèì êèìè àäÿìè, òöðêè äèëèíäÿ – àäàì éàçàñàí, òþõìè – òîõóì, úèôòè – úöò, ìöãÿééÿäè – ìóüàéàò, þâðÿòè – àðâàä, ãàèäÿíè – ãàéäà âÿ ùàáåëÿ þçýÿ ÿëôàçû êè, õÿâàññ âÿ àâàìûí èñòå’ìàëûíäà ìöøòÿðÿêäèð, ôÿãÿò õÿâàññà ìöòÿÿëëèã îëàí ÿëôàç ãîé þç èìëàéè-ÿñëèñèíäÿ áàãè ãàëñûí; íåúÿ êè, òÿêÿëëöìäÿ äÿõè âÿç’è-ÿñëèñè èëÿ òÿëÿôôöç îëóíóð. Âÿ áÿùñ åëÿìÿ êè, äèáà÷ÿäÿ þçöì íèéÿ áó ãàéäàíû ìÿð’è åòìÿìèøÿì. Îíäàí þòðö êè, ïèø-ÿç âÿãò áèð å’ëàì ëàçûìäûð. Áóíäàí ñîíðà ùÿð íÿ éàçñàì, þç áèëäèéèì êèìè éàçàúàüàì. Õèòàá áÿð íàãèë Ìÿíèì ÿçèçèì íàãèë – êè òÿìñèëàòûìû îõóéàúàãñàí âÿ éà ùèôç åäèá ñþéëÿéÿúÿêñÿí, – ýÿðÿêäèð áèëÿñÿí êè, áó òÿìñèëàò ìÿùç èáàðÿòäèð íå÷ÿ íÿôÿð ÿøõàñûí àðàñûíäà âàãå’ îëàí ýöçàðèøèí âÿç’è-áÿéàíûíäàí âÿ òÿðùè150

òÿøáèùèíäÿí. Áó ñóðÿòäÿ ñÿíÿ ëàçûìäûð êè, ùÿð áèð øÿáèùèí ùàëÿòèíè îíóí ìöêàëèìÿñèíäÿí ôÿðã âåðèá îõóéàíäà âÿ éà òÿãðèð åäÿíäÿ, ìóñòÿìåè èøòèáàùà ñàëìàéàñàí. Ùÿð øÿáèùèí àäûíûí àëòûíäà éàçûëàí ñþçëÿð îíóí ìöêàëèìÿñèäèð âÿ áèð ïàðà øÿáèù ùèíè-ìöêàëèìÿäÿ ÿëèí äèçèíÿ ÷ûðïûð âÿ éà àüëàéûð âÿ éà ýöëöð âÿ áèð ïàðà éåðäÿ âÿç’è-ìÿúëèñ áÿéàí îëóíóð. Áó íþâ êåéôèééÿòëÿðèí òÿêÿëëöìÿ äÿõëè éîõäóð. Ýÿðÿê áóíëàð ìöêàëèìÿ òÿðçèíäÿ îõóíìàéà. Âÿ áèð äÿõè ìÿíèì òÿìñèëàòûìû ñÿéàãè-ãÿäèì âÿ ìöòÿàðèô öçðÿ îõóìàã úàèç äåéèë, ýÿðÿê äàíûøûã òÿðçèíäÿ îõóíà. Òÿÿúúöá éåðèíäÿ – ìöòÿÿúúèá îë, ñóàë éåðèíäÿ – ñàèë, õþâô éåðèíäÿ – õàèô îë, ùåéðÿò éåðèíäÿ – ùàéèð, ñöêóò éåðèíäÿ – ñàêèò îë, çþùê éåðèíäÿ – çàùèê, áöêà éåðèíäÿ – áàêè îë, ãåéç éåðèíäÿ – ãàèç, øÿôãÿò éåðèíäÿ – ìöøôèã îë, ùåéáÿò éåðèíäÿ – ìöùèá, èñòåùçà éåðèíäÿ – ìöñòÿùçè îë, ÷ûüûðìàã éåðèíäÿ – ÷ûüûð, àùÿñòÿ ìöêàëèìÿíè – àùÿñòÿ îõó, ãîúà ìöêàëèìÿñèíäÿ – ãîúàìàíÿíä ñþéëÿ âÿ åðìÿíè äàíûøûüûíäà – åðìÿíè òÿëÿôôöçöíö ìöëàùèçÿ åëÿ; ãàëàí çàä ìþâãóôäóð ñÿíèí þç ãàáèëèééÿòèíÿ.

1859

[ÍßÇÌ Âß ÍßÑÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ] Ùÿð äèëèí òÿêÿëëöìö âÿ êèòàáÿòè ãÿðàðè-ìöòÿàðèô öçðÿ íÿñð èëÿäèð âÿ ýàùè áèð ïàðà ìÿçàìèíèí ôÿùìèíäÿí çèéàäÿ ëÿççÿòÿíäóç âÿ ìöòÿÿññèð îëìàã ö÷öí òÿêÿëëöì âÿ êèòàáÿò øå’ð èëÿ îëóð1. Øå’ð ýÿðÿê ëàìÿùàë2 çèéàäÿ ëÿççÿòÿ âÿ ùöçíäÿ âÿ ôÿðÿùäÿ çèéàäÿ òÿ’ñèðÿ áàèñ îëà. ßýÿð îëìàñà, ñàäÿ íÿçìäèð3. Âÿ øå’ð òÿáàéå âÿ àäàòà âÿ èñòèëàùà ãÿðèá4 ÿëôàç âÿ ìÿçàìèí èëÿ äåéèëÿíäÿ ëÿçèç âÿ ìöÿññèð äöøÿúÿê âÿ ëÿâàçèìàòäàíäûð ùöñíè-ÿëôàç5 âÿ òÿøáèùàò6 âÿ òÿìñèëàò7 âÿ òþâçèù8 âÿ òÿñðèù9 âÿ ñàèð ìöùÿññÿíàò10. ßýÿð áóíóí õèëàôûíúà äåéèëñÿ, ìÿçàúè-ìöñòÿìå’äÿ11 îíóí åøèòìÿéèíäÿí ùå÷ áèð ýóíÿ òÿüéèð ùàñèë îëìàç. Áó úÿùÿòäÿíäèð êè, ÿêñÿð ãÿçÿëèééàò ìÿçàúè-èíñàíèäÿ ùÿðýèç áèð øþâã âÿ âÿúä ÿìÿëÿ ýÿòèðìèð12. Áÿñ ìÿ’ëóì îëäó êè, øå’ð ÿýÿð÷è íÿçì èëÿ îëóð, àììà ùÿð íÿçì øå’ð äåéèë. Ìÿñÿëÿí: áèð ïàðà ìÿòàëèáè ñöùóëÿòè-ùèôç ö÷öí âÿ ùöñíè-òÿáéèí13 ö÷öí íÿçìëÿ çèêð åäÿðëÿð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ íÿçìëÿðÿ øå’ð âÿ íàçèìèíÿ øàèð äåìÿê õÿòàäûð. Òàðèõè-ùèúðèäÿí áó çàìàíà ãÿäÿð ìèëëÿòè-èñëàì àðàñûíäà áèð êèìñÿíÿ øå’ð èëÿ íÿçìÿ ôÿðã âåðìÿéèá, ùÿð íàçèìèí àäûíà áÿðõèëàôè-ùÿãã øàèð äåéèáëÿð. Øå’ð ÿëàùèääÿ áèð áÿõøè-èëàùèäèð14 âÿ ìàääåéè-ãàáèëèééÿòè151

øàèð õóäàäàäÿäèð15 âÿ òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿò î ìàääÿíèí àíúàã èíáèñàòûíà16 âÿ ÿø’àðûí àðòûã çèíÿòèíÿ áàèñ îëàð. Áåëÿ ìàääÿ ñàùèáëÿðè ÷îõ íàäèð âöúóäà ýÿëÿðëÿð. ßùëè-ôöðñäÿí àíúàã Ôèðäþâñè âÿ Íèçàìè âÿ Úàìè âÿ Ñÿ’äè âÿ Ìîëëàéè-Ðóìè âÿ Ùàôèç øàèðäèðëÿð. Áóíëàðûí äà ãöñóðó áóäóð êè, áèð ïàðà ìÿãàìäà èçùàðè-ôÿçë ö÷öí õèëàôè-òÿáèÿòö àäÿò ýþôòýó åäèáëÿð. Áåëÿ ìÿãàìëàðäà îíëàðûí õÿéàëàòûíà äà øå’ð äåìÿê úàèç äåéèë, àíúàã ìÿíçóìàòè-ìÿãáóëÿ âÿ ïÿñÿíäèäÿ äåìÿê îëóð. Øå’ð äÿðÿúÿñèíäÿí ÿñôÿë17, áóíëàðäàí ìàñÿâà ñàèðëÿðèíèí ùÿðýèç øå’ð ìàääÿñè éîõäóð. Àíúàã ñÿíÿòêàðäûðëàð êè, ÿëôàç ùèôç åäèá øöðóòè-íÿçìÿ ìöâàôèã ùàìàí ÿëôàçû ðèøòåéè-íÿçìÿ äöçöðëÿð âÿ ùÿðýèç íÿçìëÿðèíäÿ áèð òÿ’ñèð éîõäóð; áÿëêÿ ÿêñÿðèíèí íÿçìëÿðèíäÿ ùå÷ ìÿçìóíó-ñÿùèù äÿõè òàïûëìàç âÿ áó ñÿíÿò áèð áåëÿ àñàí çàääûð êè, ùÿð áèð ìÿêòÿáäÿí ÷ûõàí êèìñÿíÿëÿðèí ÿêñÿðè ôöðñ àðàñûíäà áèð àç ìÿøã åòìÿêëÿ ÿëôàçû íÿçìÿ äöçìÿéÿ ãàäèð îëóð âÿ áåëÿ êèìñÿíÿëÿðÿ øàèð äåìÿê ãÿëÿòäèð. Áÿùÿð ñóðÿò, òöðê àðàñûíäà äÿõè áó çàìàíà ãÿäÿð ìöòÿãÿääèìèíäÿí øàèð îëìàéûáäûð. Ôöçóëè øàèð äåéèë18 âÿ õÿéàëàòûíäà ÿñëà òÿ’ñèð éîõäóð; àíúàã íàçèìè-óñòàääûð. Àììà ìÿí ÿééàìè-ñÿéàùÿòèìäÿ ñÿôùåéè-Ãàðàáàüäà Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèí áèð ïàðà õÿéàëàòûíû ýþðäöì êè, çèêð åòäèéèì øÿðò áèð íþâ èëÿ îíäà ýþðöíäö âÿ äÿõè Ãàñûì áÿé Ñàðóúàëóéè-Úàâàíøèðÿ äö÷àð îëäóì êè, ÿëùÿò òöðê äèëèíäÿ îíóí ìÿíçóìàòû ìÿíèì ùåéðÿòèìÿ áàèñ îëäó. Îíäàí þòðö êè, äåäèéèì øÿðò çèéàäÿ îíóí ìÿíçóìàòûíäà òàïûëäû. Ìÿíèì ÿãèäÿìÿ ýþðÿ òàðèõè-ùèúðèäÿí èíäèéÿäÿê òöðê àðàñûíäà øàèð ìöíùÿñèðäèð ìÿùç áó èêè øÿõñÿ19. Áèð äÿ áèð Ìÿñèùà âàð èìèø, õÿéàëàòû àç òàïûëûð. Áó èêè øÿõñèí äÿ ôÿðãè áèð-áèðèíäÿí áóäóð êè, ÿýÿð÷è Ìîëëà Ïÿíàù ìöãÿääÿì ÿðñÿéÿ ýÿëèá áó ôÿííäÿ Ãàñûì áÿéÿ íèñáÿò ðÿùíöìàäûð âÿ ëàêèí ëÿççÿò âÿ òÿ’ñèð âÿ ìöùÿññÿíàòè-íÿçìèééÿ Ãàñûì áÿéèí õÿéàëàòûíäà ÷îõäóð. Ìÿñÿëÿí: Ãàñûì áÿé ãàôèéàòûíäà þç ìÿùáóáÿñè èëÿ áèð íþâ ìöõàòèáÿ âÿ ìöêàëèìÿ åäèð êè, àäàì âàëåù îëóð âÿ âÿãàéå âÿ ýöçàðèøàòû âÿ ÿùâàëè-ìöàñèðèíè âÿ ÿòâàðè-ïèðö úàâàíû áèð íþâ èëÿ áÿéàí åäèð êè, èíñàí âÿúäÿ âÿ çþâãÿ ýÿëèð. Áóíóí õÿéàëàòû áèíÿçèðäèð. Àíúàã áóíóí ÿø’àðûíû îõóéàíäà ìöñòÿìå èíàíà áèëèð êè, øå’ð âàãèÿí ëÿççÿòÿ áàèñ îëóðìóø. Ëèùàçà20, ìèëëÿòè-èñëàìû øå’ðëÿ íÿçìèí ôÿðãèíäÿí âàãèô âÿ áó èêè øÿõñèí ùàããûíäà àðèô åòìÿê ö÷öí îíëàðûí ìÿíçóìàòûíû – î ìèãäàðäà êè, äÿñòýèð îëäó21, – áèð ìöúÿëëÿäèí è÷èíäÿ áàñäûðûá ìöíòÿøèð åäèðÿì. Òàêè, áóíäàí ñîíðà øå’ð ìàääÿñè èëÿ çöùóðà ýÿëÿí âöúóäëàðà íöìóíÿ âÿ ÿí152

äàçÿ îëñóí âÿ áóíëàðûí ÿø’àðûíû ýþðÿíäÿí ñîíðà áèð ïàðà þç ùàãëàðûíäà ìöøòÿáåù îëàí22 íÿçì ñÿíÿòêàðëàðû øàèð îëìàäûãëàðûíû àíëàéûá, áèùóäÿ þçëÿðèíè çÿùìÿòÿ ñàëìàãäàí âÿ éàâàí íÿçìëÿðèí èíøàñûíà þâãàò ñÿðô åëÿìÿêäÿí ÿë ÷ÿêñèíëÿð.

ÌÎËËÀÉÈ-ÐÓÌÈÍÈÍ Âß ÎÍÓÍ ÒßÑÍÈÔÈÍÈÍ ÁÀÁÛÍÄÀ Ìÿõäóìè-ìöêÿððÿìè-ìÿí, øåéõöë-èñëàì! Ìÿñíÿâèíè ìèí ÿââÿëèùè èëà àõèðèùè ìöòàëèÿ åòäèì. Ëèùàçà Àâðîïà ÿðáàáè-ãÿëÿìëÿðèíèí1 ñÿéàãûíúà Ìîëëàéè-Ðóìèíèí âÿ îíóí òÿñíèôèíèí áàáûíäà þç ÿãèäÿìè áÿéàíà ýÿòèðèðÿì. Áó íþâ áÿéàí, ìèëÿëè-èñëàì àðàñûíäà ðÿñì äåéèë âÿ ëàêèí Àâðîïàäà ùå÷ áèð òÿñíèô ÷ûõìàç êè, îíóí âÿ ìöñÿííèôèíèí õöñóñóíäà ëàçèìåéè-áÿéàí âÿ ìÿäù, éà çÿìì âÿ éà ùÿð èêèñè ìÿõëóòÿí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèí. ßëùÿã, áó ýóíÿ äèããÿò áèð éàõøû øèâÿäèð êè, õàíÿíäÿ2 ö÷öí çöùóðà ýÿëÿí òÿñíèôèí âÿ îíóí ìöñÿííèôèíèí ùàããûíäà áÿñèðÿòè-êàìèëÿ ùàñèë îëàúàãäûð. ×öíêè ìèëÿëè-èñëàìäàí áó ñÿôÿùàòäà ñèçäÿí áàøãà áèð ñàùèáè-çþâã òàíûìûðàì3, îíà áèíàÿí áó øèâÿäÿí ñèçè õÿáÿðäàð åäèðÿì êè, áàðè ñèç àýàù îëóá áàøãà ÿðáàáè-çþâãëÿðè, ÿýÿð äö÷àð îëñàëàð, îíäàí õÿáÿðäàð åäÿñèíèç. Èíäè ýÿëÿê ìÿòëÿá öñòöíÿ. Ìîëëàéè-Ðóìè áèð àëèìäèð áèáÿäÿë, áèð ôàçèëäèð áèíÿçèð: ôàðñè âÿ ÿðÿáè äèëëÿðèíÿ ãàéÿòäÿ ìöñÿëëÿò, à’éàò âÿ ÿùàäèñÿ ëàéèãèíúÿ âàãèô, ÿãèäÿñè ÿãèäåéè-ùöêÿìàéè-ùèíä, éÿ’íè âÿùäÿòèâöúóäà ãàèëäèð. Áó ãÿðàð èëÿ êè, êàèíàòû áèð íóðè-âàùèääÿí ñàäèð áèëèá ùàìàí íóðó áèð äÿðéà ìèñàëûíäà ôÿðç åäèð êè, ýóéà4 ìþâúóäàò âÿ ìöçÿùùÿðàò î äÿðéàéà íèñáÿò ãÿòÿðàò âÿ ÿìâàú ìÿíçèëÿñèíäÿäèðëÿð. Ùàìàí äÿðéà ýóéà âöúóäè-êöëëäöð âÿ ñàèð ìþâúóäàò âÿ ìöçÿùùÿðàò ùàìàí êöëëäÿí áèð úöç’äöðëÿð êè5, ãÿòÿðàò âÿ ÿìâàú òÿøÿêêöëöíäÿ áèð çàìàí î äÿðéàäàí óçàã äöøöá ñîíðà éåíÿ î äÿðéàéà þâä åäÿúÿêëÿð âÿ êöëëÿ âàñèë îëàúàãëàð6. Àììà ñÿùâè áóðàäàäûð êè, ùàìàí âöúóäè-êöëëÿ èðàäÿ âÿ èõòèéàð ãÿðàð âåðèð. Äÿëàèëèíèí úöìëÿñèíäÿí áèðèñè äÿ áóäóð êè, Âÿ ýóéà âöúóäè-êöëë, èðàäÿ âÿ èõòèéàð èëÿ úöç’ëÿðè àëÿìè-êÿñàðàòà âÿ òÿÿééöíàòà ñàëûáäûð. Ïÿñ úöçëÿð ýÿðÿê òÿëàø åòñèíëÿð êè, þçëÿðèíè áèð ìöääÿò ñåéðäÿí ñîíðà éåíÿ ùàìàí êöëëÿ âàñèë åëÿñèíëÿð âÿ ýóéà áó âè153

ñàëûí öìäÿ âÿñèëÿñè ôÿíàäûð, éÿ’íè ôàíè îëìàãäûð êè, áÿãàéè-úàâèäàíè ôÿíàäàí ùàñèë îëàúàãäûð. Áèð äÿ ñÿùâè ôÿíàéà ãàèë îëìàãäûð. Áó áèð ëÿôçäèð áèëàìÿ’íà êè, íÿ ùöêÿìàéè-ùèíä âÿ íÿ ùöêÿìàéè-èñëàì îíóí ìÿ’íàñûíà ïåé àïàðà áèëìÿéèáäèð. Àììà ùÿð êÿñ îíó åøèäèáäèð, ôÿùìèíè èääèà åäèáäèð. Íÿãë åäèðëÿð+ êè, ýóéà èáòèäàäà Áóääèéè-ùèíäè áó ÿãèäÿíè ìöòÿäàâèë åäèá âöúóäè-êöëëÿ âàñèë îëìàã ö÷öí îíó âÿñèëÿ áèëèáäèð. Àììà ôÿíà íåúÿ ýÿðÿê îëñóí âÿ íÿ ãÿðàð èëÿ8 îëñóí âÿ àéà, ìöìêöíìöäöð âÿ íÿ ùàëÿòäÿäèð9, ùå÷ êÿñ áó áàáäà úÿâàáè-ñÿðèù âåðìÿéÿ ãàäèð äåéèë. Áó õöñóñäà ùÿçðÿòè-ðÿñóë ÿëåéùèññÿëàì äÿõè ùöêÿìàéèùèíäèí å’òèãàäûíúà áóéóðóáäóð: 10 Éÿùòÿìèë, ùÿçðÿòè-ðÿñóë þçö áó êÿëàìûí ìÿ’íàñûíà âàãèôäèð, àììà ñàèð íàñÿ îíó ìÿôùóì åòìÿê ìöìòÿíèäèð, ÿýÿð ùÿð èêè ìþâò ìÿ’íàéèùÿãèãÿñèíäÿ áàãè11 ãàëà. Èíýèëèñ Ùèíäèñòàíû àëàíäàí ñîíðà ùöêÿìàéè-Éåâðîïà ÷îõ ÷àëûøûáëàð êè, ôÿíàíû àíëàñûíëàð; àììà ìöìêöí îëìàéûáäûð. Àíúàã áó ÿãèäÿíèí çèêðèíè âÿ îíäàí ìÿíçóð îëàí íÿòèúÿíè êÿìàëè-âöçóù èëÿ áÿéàí åäèáëÿð. Áó áÿéàíû ìÿí áèð ðóñ êèòàáûíäàí òÿôèñëÿí éàçûá ýþòöðìöøÿì. Ìöëàãàò âàõòûíäà ñèçÿ íèøàí âåðÿðÿì. Áèð äÿõè ñÿùâè áóäóð êè, ðóùà ãàèëäèð. Áó ãÿðàð èëÿ êè, ýóéà ðóù áÿäÿí ìöôàðèãÿòèíäÿí ñîíðà áàãèäèð âÿ âöúóäè-êöëëÿ ðóù âàñèë îëàúàãäûð. Àììà ùöêÿìàéè-Éåâðîïà ðóùó ãàèì áèíÿôñèùè áèëìèðëÿð. Îíëàðûí å’òèãàäû áóäóð êè, ðóù úèñìèí ìöãòÿçèéàòûíäàíäûð âÿ úèñì èëÿ ãàèìäèð. Íåúÿ êè, ãöââåéè-òåëåãðàôèééÿ áèð ïàðà ÿúçàéè-ìÿ’äÿíèééÿíèí èìòèçàúûíäà çöùóðà ýÿëèá èôòèðàãûíäà çàèëäèð, ðóù äÿõè úèñìèí òÿðêèáèíäÿ çöùóðà ýÿëèá úèñìèí ìöòÿëàøè îëìàüûíäà çàèë îëóð. Àììà ùå÷ êÿñ áèëÿ áèëìÿç êè, ðóù íÿäèð, éà ãöââåéè-òåëåãðàôèééÿ íÿäèð? Áó ñÿùâëÿðè êè, ìÿí Ìîëëàéè-Ðóìèéÿ èñíàä åäèðÿì, þç ÿãèäÿì äåéèë, ùöêÿìàéè-Éåâðîïàíûí ÿãèäÿñèäèð. Úÿííÿòÿ âÿ úÿùÿííÿìÿ âÿ ùÿøðÿ äÿõè Ìîëëàéè-Ðóìè ãàèë äåéèë. Úÿííÿòäÿí èáàðÿò âöúóäè-êöëëöí âèñàëûíû áèëèð, úÿùÿííÿìäÿí èáàðÿò ùèúðàí àëÿìèí ôÿðç åäèð12. Àììà ùÿð ö÷öíöí èñáàòûíäà ìöâàôèãè-øÿð’ î ãÿäÿð ÷ûüûð-áàüûð åäèð êè, àäàì ìàò ãàëûá, óòàíûð äåñèí: Êèøè, ñÿí êàôèð èìèøñÿí!.. Íöáöââÿòÿ âÿ èìàìÿòÿ äÿõè ãàèë äåéèë; íåúÿ êè, ñþçëÿðèíäÿí ìÿ’ëóìäóð. __________ + Íàãèë Éåâðîïà ùöêÿìàñûíäàíäûð.

154

__________

155

Õöëàñÿ, òÿìàìÿí ÿãàèäè ìöõàëèôè-øÿð’è-øÿðèôäèð. Àììà ÿãàèäèíè òöëêè âÿ ÷àããàë ÿôñàíÿëÿðèíèí è÷èíäÿ áèð òÿðç èëÿ ýèçëÿéèáäèð êè, äóéìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð14; ìÿñÿëÿí: áèð ÿôñàíÿ áàøëàéûð, ÿôñàíÿíèí îðòàñûíäà áèð ñþç òîïëàéûá, ÿôñàíÿíè êÿñèá þòöð óçóí-óçóí òÿñÿââöðàòà âÿ òÿÿããöëàòà; ìÿòëÿáè àìè õàíÿíäÿíèí íÿçÿðèíäÿí èòèðèð, îíóí çåùíèíè ïÿðò åäèð, ñîíðà ãÿôëÿòÿí íàòàìàì ÿôñàíÿíèí èòìàìûíà øöðó åäèð. Õàíÿíäåéè-àìè àíúàã áóíà õîøùàë îëóð êè, éàðûì÷ûã ÿôñàíÿíèí ðèøòÿñè éåíÿ ÿëÿ äöøäö âÿ úàíû íàìÿôùóì òÿñÿââöðàò âÿ òÿÿããöëàòäàí ãóðòàðäû. Äÿõè õÿáÿðè îëìóð êè, Ìîëëàéè-Ðóìèíèí ìÿíçóðó òîïëàäûüû ñþçäÿ áèòäè âÿ àðèô õàíÿíäÿéÿ ìÿòëÿá ùàëè îëäó. Ñîíðà Ìîëëàéè-Ðóìè áàøëàéûð þçöíöí å’òèãàäûíà ïÿðäÿêåøëèê åòìÿéÿ, èáàäÿòäÿí âÿ ðèéàçÿòäÿí äÿì âóðóð, êÿøôö êÿðàìàòûí âÿ ìþ’úöçàòûí èñáàòûíà úÿôÿíý-úÿôÿíý äÿëàèë âÿ õàðèãöëàäÿ ÿõáàð çèêð åäèð. Ãèññåéè-ÿñùàáè-êÿùô êèìè, Õèçðèí íàüûëû êèìè âÿ ÿìñàëè-çàëèê âÿ ÿíáèéà âÿ þâëèéàíûí òÿñäèãèíäÿ àéàò âÿ ÿùàäèñ ñþéëÿéèð; èòè, ïèøèéè éûüûð áèð éåðÿ, ÿíâà âÿ ÿãñàì ïÿðïó÷àòû âÿ ùÿçëèééàòû ãàòûá-ãàòûøäûðûá äàíûøûð, ýóéà âÿ’ç âÿ íÿñèùÿò ëèáàñûíäà. Õàíåíäåéè-àìèíè ëàï éîðóð, ÷àðó-÷ÿíý ãîéóð. Áè÷àðÿ åëÿ çÿíí åäèð êè, Ìîëëàéè-Ðóìè ôèëâàãå’ áèð ïàê å’òèãàä âöúóääóð.

156

Áó ñàéàã èëÿ Ìîëëàéè-Ðóìèíèí ÿãèäÿñè àìè õàíÿíäÿíèí íÿçÿðèíäÿí ýèçëÿíèð. Îíó øÿð’ÿí êàôèð äåéèá òóòìàüà ùÿðýèç èìêàí éîõäóð. Ýþðöíöð êè, îíóí ÿñðè ÷îõ õÿòÿðíàê ÿñð èìèø. Øèääÿòè-çþâãäÿí âÿ úÿçáÿäÿí äàíûøìàã èñòÿéèáäèð+, àììà úàíûíäàí äà ãîðõóðìóø. Î ñÿáÿáÿ íà÷àð ãàëûá áó íþâ òÿêÿëëöôàòà ìöáàøèð îëóáäóð. Àììà áó íþâ òÿêÿëëöôàò ÿýÿð÷è õîøàéÿíä äåéèë âÿ õèëàôè-ìÿçàãè-ìóñÿííèôèíè Éåâðîïàäûð âÿ ëàêèí áèð óñòàëûãäûð êè, ñàèð ÿôðàäè-íàñà ìöìêöí äåéèë. Ìîëëàéè-Ðóìèíèí àüëûíà âÿ øöóðóíà âÿ çþâãöíÿ ùå÷ ñþç éîõ, àììà áèð ìÿðòÿáÿäÿ úöëöê âÿ éöíýöëäöð êè, áèçëÿð îíóí éàíûíäà áèð âöãàðëû âÿ òÿìêèíëè àäàìûã! Úöëöêëöêäÿ âÿ úûëôûðëûãäà15 áàêûëû ìÿðùóì Àõóíä Ìîëëà Àáäóëëàùà ÷îõ-÷îõ øÿáàùÿòè âàð... 16âÿ ùÿì áèð ìÿðòÿáÿäÿ ÿðèíìÿç âÿ äèðàç íÿôÿñäèð êè, ñþçëÿðèíè îõóìàãäàí õàíÿíäÿíèí17 ùþâñÿëÿñè òÿíý îëóð, ÿêñÿð ìÿòàëèáè áÿãåéð-ÿç-ùèêìÿò âÿ ÿôñàíÿùàéèáàìÿçÿ êþùíÿ âÿ ìöíäÿðèñ âÿ áèëÿççÿò18 ìÿòàëèáäèð; áÿëêÿ ÿãâàëèáèìÿ’íàäûð êè, òÿêðàðàòè-êÿñàëÿòÿíýèç èëÿ ãÿëÿìÿ ýþòöðöáäöð. Áàøãà äèëëÿðäÿ òÿðúöìÿñè ÿäèìóë-èìêàíäûð; ÷öíêè ìÿòëÿá ìöÿééÿí äåéèë, àääà-áóääà ñþçëÿðäèð, ÿëôÿàçè-úÿäèäÿ èëÿ ÷åâèðèá-÷åâèðèá òÿêðàð åäèð, ùàíñû êÿëàì êè, áàøãà äèëëÿðäÿ òÿðúöìÿéÿ ýÿëìÿñÿ, øÿêñèç, áèìÿçìóíäóð; ìÿñÿëÿí, Ðóùöëãöäñöí âÿ Ôèðäþâñèíèí êÿëàìûíû Õÿòà äèëèíäÿ äÿõè òÿðúöìÿ åäÿñÿí, âàçåù ìÿçìóí ÷ûõàð. Ìîëëà-Ðóìèíè ñèçÿ ìöøàùèäÿòÿí ìÿ’ðóô åòìÿê ö÷öí ìÿí äÿõè19 ö÷ ìÿñÿë òöðêè äèëèíäÿ íÿçìÿ ýÿòèðèá ýþíäÿðäèì20. Àììà îíóí êèìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿäÿ áèëìÿäèì. Âàãåÿí Ìîëëàéè-Ðóìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿìÿêäÿ óñòàäè-êàìèë âÿ ùÿðèôè-áèìèñëäèð. Ìÿñÿëëÿðèí áÿùðè, ìÿñíÿâè áÿùðèíäÿí áèð ÿëèô ÿñêèêäèð; ÷öíêè êàìèë ìÿñíÿâè áÿùðè òöðêè äèëèíäÿ ìöòÿàðèô äåéèë. Ãîúóðäà áèêàðëûãäàí Ìîëëàéè-Ðóìèíèí âÿñôèíè áèð íå÷ÿ ýöí þçöìÿ øöüë åòäèì, áàøãà ãÿðÿçèì éîõ èäè. Áó áÿéàíû Àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿðÿ äÿõè îõóéóí âÿ ÿýÿð ñèçäÿ ìþâúóä îëàí ìÿñíÿâè øÿðùëÿðèíèí áàøûíäà, éà àõûðûíäà áÿéàç âÿðÿãëÿð âàðñà, áó áÿéàíû äà î âÿðÿãëÿðÿ éàçäûðûí, ìöðóðè-äöùóð èëÿ éàäèýàð ãàëñûí. Âÿ èõòèñàðÿí úàâàáûìû òÿâÿããå åäèðÿì ýþíäÿðÿñèíèç21 ðÿ’éèíèçèí èíçèìàìû èëÿ áó áÿéàíûí ùàããûíäà. Ìöõëèñèíèç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ 8 èéóë, ñÿíÿ 1876, Éåéëàãè-Ãîúóð __________ + Ìîëëàéè-Ðóìèíè ìÿí ãûíàìûðàì, áèëÿíäÿí ñîíðà äàíûøìàìàã îëìóð; àõóíä Ìîëëà ßëÿêáÿð éöç íÿñèùÿò âåðñèí...

157

ÊÐÈÒÈÊÀ ÉÖÊÑßÊ ÈÐÀÍÛÍ “ÌÈËËßÒ” ÃßÇÅÒÈ ÌÖÍØÈÑÈÍß ßçèç ãàðäàøûì!

1283-úö èë ðÿáèöë-ÿââÿë àéûíûí îí äþðäö òàðèõèíäÿ, úöìÿ ýöíö Èðàíûí “Ìèëëÿò” ãÿçåòè Òèôëèñ øÿùÿðèíÿ éåòèøÿðÿê, òÿãðèáÿí àøàüûäà çèêð îëóíàí øÿêèëäÿ íÿçÿðèìÿ ÷àòäû. ßââÿë áó èáàðÿíè îõóäóì: “Ìöëê âÿ ïàäøàùëûüûíû Àëëàùûí äàèìè åòìèø îëäóüó àëèúÿíàá, ìöáàðÿê øàùÿíøàùëûüûí ÿìð âÿ ãÿðàðû èëÿ “Ìèëëÿò” ãÿçåòè àçàäÿ éàçûëìûøäûð êè, õÿâàññ âÿ ÿâàì îíäàí ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëñóíëàð”. Áó èáàðÿ çàùèðÿí îíó ýþñòÿðèð êè, Èðàí ìèëëÿòèíèí ìÿíàôåéè íàìèíÿ ùÿð êÿñèí íÿ úöð ôèêèð âÿ õÿéàëû îëñà, áèäóíè-âàùèìÿ éàçà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí ùÿìèí èáàðÿëÿðÿ ÿñàñÿí úÿñàðÿò åäèá, áèð Ãàôãàç âÿòÿíäàøû êèìè, èñëàìèééÿò âÿ ìÿçùÿá úÿùÿòèíäÿí Èðàí ìèëëÿòè èëÿ ãàðäàø îëàí áèð øÿõñ êèìè, þç äöøöíäöéöìö ñÿíÿ éàçûðàì: Áèðèíúè: Ãÿçåòèíäÿ Èðàí ìèëëÿòèíèí ÿëàìÿòè îëàðàã ãÿáóë åòäèéèí ìÿñúèä øÿêëè, ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ íàìöíàñèá ýþðñÿíèð. ßýÿð “ìèëëÿò” ñþçöíäÿí ìÿãñÿäèí îíóí èñòèëàùè ìÿíàñûäûðñà, ÿýÿð Èðàí ãþâìöíö íÿçÿðäÿ òóòóáñàíñà, ìÿñúèä Èðàí ãþâìöíÿ ìÿõñóñ äåéèëäèð, áÿëêÿ úÿìè èñëàì òàéôàëàðû ìÿñúèä ñàùèáèäèðëÿð. Èñëàìèééÿòäÿí ãàáàãêû Èðàí ãþâìöíöí ÿëàìÿòè Úÿìøèä òàõòû, Èñòÿõð ãàëàñû êèìè ãÿäèì ïàäøàùëàðûí àñàðûäûð. Èñëàìèééÿòäÿí ñîíðàêû ÿí ìÿøùóð àñàðäàí áèðè èñÿ Ñÿôÿâèééÿ ïàäøàùëàðûäûð êè, èñíàÿøÿðèëèê ìÿçùÿáèíÿ Èðàíäà ðÿâàú âåðèá, îíóí ìöõòÿëèô òàéôàëàðûíû âàùèä ìèëëÿò ùàëûíäà íèçàìà ñàëìûøëàð âÿ Èðàíûí àéðûúà, ìöñòÿãèë äþâëÿò îëìàñûíà ñÿáÿá îëìóøëàð. Áåëÿëèêëÿ, Èðàí ìèëëÿòèíè òàíûìàã ö÷öí ñÿí ýÿðÿê ãûðìûçû ìàùûääàí îëàí îí èêè ýóøÿëè ãûçûëáàø òàúûíûí øÿêëè êèìè åëÿ áèð ÿëàìÿò òàïàñàí êè, áèð òÿðÿôäÿí ãÿäèì ôàðñ ïàäøàùëàðûíà àèä îëñóí, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ Ñÿôÿâèééÿ ïàäøàùëàðûíû õàòûðëàòñûí. Èêèíúè: Ãÿçåòè îõóéóá ýþðäöì êè, îíóí èêè ñÿùèôÿäÿí çèéàäÿñè “Ñöðóø” òÿõÿëëöñëö, “Øÿìñöø-øöÿðà” ëÿãÿáëè áèð øàèðèí ÿñëè-íÿñÿáèíÿ âÿ òÿðúöìåéè-ùàëûíà äàèð ìÿëóìàòäàí âÿ Ñöðóøóí áèð ãÿñèäÿñè èëÿ áèð ãÿçÿëèíäÿí èáàðÿòäèð. ßçèç ãàðäàøûì! Ñÿí þçöí éàçûáñàí êè, õÿâàññ âÿ ÿâàì “Ìèëëÿò” ãÿçåòèíäÿí ìÿíôÿÿòáÿðäàð îëìàëûäûð. Èíñàô ìÿãàìûíäà ñÿíäÿí ñîðóøó158

ðàì êè, “Ñöðóø” òÿõÿëëöñëö, îíäàí ñîíðà “Øÿìñöø-øöÿðà” ëÿãÿáëè øàèðèí ÿñèë-íÿñÿáèíè âÿ òÿðúöìåéè-ùàëûíû áèëìÿéèí ìèëëÿòÿ íÿ ôàéäàñû âàðäûð êè, þç îõóúóëàðûíûí áó ìÿñÿëÿíè îõóìàüà ìÿúáóð åäèá, îíëàðà äÿðäèñÿð âåðèáñÿí? ßýÿð Ñöðóø ôàçèë àäàì âÿ øàèðè-ìöìòàç îëñàéäû, î âàõò ñÿíèí ùàããûí âàð èäè äåéÿñÿí êè, ìèëëÿò îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿí ôåéç àëûð, îíóí ôèëîñîôàíÿ øå’ðëÿðèíäÿí ùèêìÿò âÿ ìÿ’ðèôÿò êÿñá åäèð, áó àäàìû òàíûìàã ìèëëÿòÿ ëàçûìäûð. Àììà Ñöðóøóí ãÿñèäÿñè îíóí ÿí àë÷àã äÿðÿúÿëè áèð øàèð îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèð; ùÿòòà øå’ð äåìÿê ãàáèëèééÿòè áåëÿ ùå÷ éîõäóð. Âÿ íàùàã éåðÿ ýþéöí ìÿëÿéèíèí àäûíû þçöíÿ òÿõÿëëöñ ãîéóá, îíóí áþéöê, ïàðëàã áÿçÿéèíèí àäûíû èñÿ þçöíÿ ëÿãÿá ýþòöðìöøäöð; áó ìÿ’íà èëÿ êè, ýóéà îíóí ôÿçèëÿò íóðó äà ýöíÿøèí èøûüû êèìè êöëëè-àôàãà çèéà áàüûøëàéûð. Äÿëèëñèç èääèàéà ãóëàã àñàí îëìàç. Ìÿí Ñöðóøóí ãàáèëèééÿòñèçëèéèíè èääèà åäèðÿì. Þç èääèàìû ñöáóò åòìÿê ö÷öí äÿëèë ýÿòèðìÿëèéÿì. Àììà äÿëèëëÿðè ñîíðà äåéÿúÿéÿì. ßââÿëúÿ áó “Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ÿñèë-íÿñÿáè áàðÿäÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ éàçûðàì. ßçèç ãàðäàøûì ìöíøè! Ñÿíäÿí äóñòàíÿ õàùèø åäèðÿì êè, Òåùðàíäà áèð ìÿúëèñ äöçÿëäèá, öðÿôà âÿ çöðÿôàäàí îí èêè íÿôÿð î ìÿúëèñÿ ÷àüûðûá, îíëàðûí ãàðøûñûíäà “Øàèðëÿð ýöíÿøèíäÿí” ñîðóøàñàí êè: – Àé àüà, ñÿí íÿ ìÿãñÿäëÿ þç ÿñèë-íÿñÿáèíè Íÿúìè-Ñàíèéÿ àïàðûá áàüëàéûðñàí? ßýÿð äåñÿ êè, ìÿãñÿäèì îíäàí øþùðÿò âÿ èôòèõàð íóðó êÿñá åòìÿêäèð, î âàõò îíà äåéèí: – Àüà, ÷îõ ãÿðèáÿäèð êè, ñÿí þçöí Ýöíÿø îëäóüóí ùàëäà, óëäóçäàí øþùðÿò âÿ èôòèõàð íóðó òîïëàéûðñàí; î äà ñþíöê óëäóçäàí. Ñÿééàðÿëÿð Ìöøòÿðè, Çöùÿë, Ìÿððèõ, Öòàðèä, Çþùðÿ âÿ áàøãàëàðûíäàí èáàðÿòäèð êè, ×åüìèíèíèí øÿðùèíäÿ äåéèëäèéèíÿ ýþðÿ, áóíëàðûí ùàìûñû ãàðàíëûãäûð âÿ ýöíÿøäÿí èøûã êÿñá åäèðëÿð. Ñÿí êè, èíäè þçöíö äöíéàéà íóð ñàëàí ýöíÿø àäëàíäûðûðñàí, åëìè-íöúóìóí ùàíñû ãàíóíóíà ýþðÿ óëäóçäàí èøûã ÿõç åòìÿê èñòÿéèðñÿí? ßýÿð äåñÿ êè: “Ìÿí èøûã âÿ çèéàñû îëìàéàí áèð Ýöíÿøÿì, éÿ’íè: Ýöíÿø íóðóíà èñòèàðÿ îëìàã ùöíÿðèì éîõäóð âÿ Íÿúìè-Ñàíèäÿí ôÿçèëÿò êÿñá åòìÿê èñòÿéèðÿì”, î âàõò äåéèí êè: – Àüà, áèúà çÿùìÿò ÷ÿêìÿ, þçöí ö÷öí þç ÿñðëÿðèíäÿêè ôöçÿëàíûí áàø÷ûñû îëàí Ñÿëúóãè Ìÿëèê øàùûí âÿçèðè Íèçàìöëìöëê, ×èíýèçè Ùöëàêó õàíûí âÿçèðè Õàúÿ Íÿñèð Òóñè âÿ Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðàíûí âÿçèðè ßìèð ßëèøèð êèìè áèð áàáà òàï; ùÿìéåðëè îëìàüûíûç ìöíàñèáÿòè èëÿ 159

Íÿúìè-Ñàíèíè þçöíÿ áàáà ÷ûõìà. Íÿúìè-Ñàíè ñÿíèí êèìè ùöíÿðäÿí ìÿùðóì èäè, øÿõñè ëÿéàãÿòè éîõ èäè. Âÿ íàùàã éåðÿ Íÿúìè-Ñàíè ëÿãÿáèíÿ ñàùèá îëìóøäóð. ßýÿð áàáàíû òàíûìûðñàíñà, áèç îíó ñÿíÿ íèøàí âåðÿê. Êå÷ìèø àäàìëàðûí ëÿéàãÿòè ùàããûíäà áèçèì èñòèíàä åäÿúÿéèìèç ìÿíáÿ òàðèõäèð. “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð”äÿ áåëÿ éàçûëìûøäûð: “ßìèðè-àäèë âÿ ôàçèë îëàí Íÿúìè-Çÿðýÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà, ñàô òèéíÿòëè ïàäøàù, éÿ’íè Øàù Èñìàéûë âÿêèëëèê ðöòáÿñèíè, èñôàùàíëû ßìèð Éàðÿùìÿäÿ òàïøûðìàãëà îíó ñÿðÿôðàç åòäè; îíà Íÿúìè-Ñàíè ëÿãÿáè âåðÿðÿê áàøûíû ôÿëÿêëÿðÿ ÷àòäûðäû, òàìàì öìÿðà, âöçÿðà âÿ ÿðêàíè-äþâëÿòèí îíà òàáå’ îëìàñûíû ÿìð åòäè”. Ýþðöðöê êè, Íÿúìè-Ñàíè, äîüðóäàí äà óúà ðöòáÿéÿ éöêñÿëìèøäèð; àììà òàðèõ÷è îíà Íÿúìè-ßââÿëÿ âåðäèéè êèìè ùöíÿð èñíàä âåðìÿéèáäèð. Áåëÿëèêëÿ, ìÿëóì îëóð êè, Íÿúìè-Ñàíèíèí òÿðÿããèñè ôÿçèëÿò âÿ øÿõñè ëÿéàãÿòè âàñèòÿñè èëÿ îëìàéûá, áÿëêÿ éàëíûç Øàù Èñìàéûëûí õöñóñè èëòèôàòû ñàéÿñèíäÿ èòòèôàã äöøöáäöð. Ùöêÿìàíûí âÿ ôèëîñîôëàðûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, Àëëàù þìðöíö óçóí åòìèø ìöàñèð éàçû÷ûíûí, ïåéüÿìáÿð ÿëåéùèññÿëàìûí ãàéäàëàðû âÿ ñþçëÿðè ùàããûíäà ôèëîñîôàíÿ òÿñíèôèíäÿ çèêð åòäèéè äÿëèëëÿðÿ ýþðÿ âÿ þç ðèñàëÿñèíäÿ Âÿçèð âÿ Ðÿôèãèí ìöêàëèìÿñèíÿ äàèð èçàùàò âåðÿí Ðóùöë-ãöäñ úÿíàáëàðûíûí ÿãèäÿñèíúÿ ùöíÿð âÿ øÿõñè ëÿéàãÿò îëìàäàí éöêñÿê äÿðÿúÿëÿðÿ ÷àòìàã ùå÷ äÿ øÿðàôÿò äåéèë, áÿëêÿ ðÿçàëÿò âÿ ùÿãàðÿòäèð. Äåìÿëè, òàðèõëÿðèí øÿùàäÿòèíÿ ýþðÿ ìÿ’ëóì îëóð êè, Íÿúìè-Ñàíè åëì âÿ ùèêìÿò âàñèòÿñè èëÿ ôÿçèëÿò âÿ ëÿéàãÿò ñàùèáè îëìàìûøäûð. Àììà áÿëêÿ òÿáèè àüëû âÿ ýþçÿë ÿõëàãû ñàéÿñèíäÿ îíóí ëÿéàãÿò âÿ ôÿçèëÿòè îëìóøäóð?! Íåúÿ êè, áÿøÿð ÿôðàäûíäàí áÿ’çèëÿðè òÿáèè àüûë âÿ ýþçÿë ÿõëàã ýöúö èëÿ éöêñÿê äÿðÿúÿëÿðÿ ëàéèã îëóðëàð. Áó õöñóñäà äÿõè òàðèõëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿê âÿ ýþðÿê Íÿúìè-Ñàíèíèí òÿáèè àüëû íÿ ñÿâèééÿäÿ èäè, î íÿ êèìè ýþçÿë õàñèééÿòëÿðÿ ìàëèê èäè. “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð”èí èáàðÿñè áóäóð: “Äèíèí ïÿíàùû îëàí Øàù, éÿ’íè Øàù Èñìàéûë, Íÿúìè-Ñàíèíè ìöòëÿã èõòèéàð ñàùèáè åòäèêäÿí ñîíðà îíóí õàëãëàð ïÿíàùû îëàí äÿðýàùû, Àäÿì þâëàäû ùàêèìëÿðèíèí ñûüûíàúàüû âÿ Éåð öçöíöí ÿéàí âÿ ÿøðàôûíûí öìèä ãàïûñû îëäó. Ðöòáÿ âÿ ùþðìÿò âàñèòÿëÿðèíäÿí, äþâëÿò âÿ ÿçÿìÿò ëÿâàçèìàòûíäàí îíóí áàøûíà î ãÿäÿð éûüûøäû êè, îíóí ãÿäð âÿ ìÿãàìûíûí ñÿâèééÿñè, áöòöí øÿ’íè, éöêñÿê ÿìðëÿðè âÿ ôÿðìàíû íöôóçëó ñóëòàíëàðû áåëÿ þòäö. Îíóí õöñóñè íþêÿðëÿðèíèí ñàéû áåø ìèí ñèëàùëû àòëûéà ÷àòäû. Îíóí õÿçèíÿëÿðè, ìàëëàðû âÿ ùåñàáäÿôòÿðè áèëèêëè ùåñàáäàðëàðûí ñàéà áèëÿúÿéè ùÿääè àøäû. Ùÿð ýöí éöç áàøà 160

éàõûí ãîéóí îíóí øöëÿíè èäè. Ãóø, ãàç, äöéö, éàü, àø ëÿâàçèìàòû âÿ ñàèðÿ äÿ áó àéàãäàí. Òöðêöñòàí ñÿôÿðè çàìàíû òÿúÿììöëàòûí ùàìûñûíû ñóäàí êå÷èðìÿìèøäèñÿ äÿ, ùÿð ýöí îíóí ìÿòáÿõèíäÿ õþðÿê áèøèðìÿê ö÷öí õàì ýöìöøäÿí îí ö÷ ãàçàí îä öçÿðèíÿ ãîéóðäóëàð âÿ ðÿíýáÿðÿíý õþðÿêëÿðè ãûçûë, ýöìöø, ÷èíè âÿ áöëëóð ñèíèëÿðäÿ õàëãûí ýþçö ãàáàüûíäà úèëâÿëÿíäèðèðäèëÿð. Áèð íÿôÿð äîüðó äàíûøàí âÿ ìþùòÿðÿì àäàìûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, øöëÿí âàõòû ñóéóí î òàéûíäà ÿìèðèí äÿðõàíàñûíäà îëàí áèð øÿõñ òÿÿúúöáëÿ îíóí ùÿâèúäàðûíäàí ñîðóøóð êè: “Éàä âèëàéÿòäÿ áó ãÿäÿð øåéëÿðè ùàðàäàí òàïûðñàí?”. Úàâàá àëûð êè: “Àëëàùûí äþâëÿòèíäÿí éàíûìûçäà ãîéóí, òîéóã, ãÿíä, íàáàò, óí, äöéö âÿ áàøãà éåéÿúÿê ÷îõäóð. Àíúàã ìÿíÿ ùÿð ýöí îí áàòìàí äàð÷ûí, çÿíúÿôèë, çÿ’ôÿðàí âÿ áàøãà ãûçûøäûðûúû ÿäâèééÿëÿð âÿ ñàèð äàíÿëÿð ëàçûì îëóð êè, îíëàðû òàïìàãäà ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðÿì”. Áèç ýöìàí åòìèðèê êè, Íÿúìè-Ñàíèíèí àòàñû âàðëû àäàì îëóá, áó úöð øàùàíÿ âàð-äþâëÿòè þç îüëó ö÷öí ìèðàñ ãîéìóø îëñóí. Áåëÿëèêëÿ, ÿýÿð Íÿúìè-Ñàíè áó õÿðúè ùàëàë ìàëûíäàí åäèðñÿ, èñðàô÷ûäûð; õöñóñèëÿ ãàçàíëàðû ýöìöøäÿí ãàéûðìàã èñðàôäàí äà êå÷èá àõìàãëûüà ÷àòìûøäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ýöìöø ãàáëàðûí èøëÿäèëìÿñèíèí ùàðàì îëìàñû ùàããûíäà ôÿãèùëÿð àðàñûíäà öìóìè áèð ðÿ’é âàðäûð âÿ ÿýÿð î, áóíó ùàðàì ìàëäàí õÿðúëÿéèðäèñÿ, çàëèìäèð. Ðàçû ñàëûúû èøëÿðè èëÿ äåéèë, òÿúÿììöë âàñèòÿëÿðèíèí ÷îõëóüó èëÿ þçöíö ýþñòÿðÿí âÿçèð, úÿíàá Ðóùöëãöäñöí ìÿçêóð ðèñàëÿñèíäÿ òÿ’ðèôëÿíÿí Âÿçèð êèìè îëà áèëÿð. Ëàêèí áèëèúè âÿ ùþðìÿòÿ ëàéèã âÿçèðèí ñèôÿòèíè úÿíàá Ðóùöëãöäñ áåëÿ ýþñòÿðèð: “Úÿëàë âÿ áþéöêëöê ëÿççÿòè Èðàíäà î âÿçèðÿ íóø îëñóí êè, î, áó ñþçëÿðè äåéÿ áèëèð: “Èðàí éîëëàðûíûí àðàáà ýåòìÿê ö÷öí ìÿí òÿ’ìèð åòìèøÿì. Ìÿí Èðàí òîðïàüûíäà áèð ÷îõ ìÿêòÿáëÿð à÷ìûøàì. Òàìàì ìþâãóôàò ìÿäàõèëèíè òÿëÿáëÿðèí åùòèéàúûíà ñÿðô åòìÿéÿ ìÿí ãÿðàð âåðìèøÿì. Èðàí ÿùëèíèí òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷èëèéèíÿ ìÿí ðÿâàú âÿ ðþâíÿã âåðìèøÿì. Èðàí ìÿ’äÿíëÿðèíè ìÿí èøÿ ñàëìûøàì. Èðàíûí ñóñóç âÿ ÿêèíñèç ñÿùðàëàðûíà àðòåçèàí ãóéóëàðû âàñèòÿñè èëÿ áîë ñó áàüûøëàìûøàì. Èðàíûí áöäúÿñèíè ÿëëè êöðóðà ìÿí ÷àòäûðìûøàì”. Âÿçàðÿòèí ëÿççÿòè ìÿ’íàñûç îéóíúàãëàðäà âÿ ÿáëÿùàíÿ ëîüàëûãäà äåéèë, áó úöð èøëÿðäÿäèð. Ýåíÿ “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð” ìöÿëëèôè éàçûð: “Î ìèñèëñèç âÿ ÿâÿçñèç ÿìèðèí (ìÿòáÿõèíäÿ äàð÷ûí, çÿíúÿôèë âÿ çÿ’ôÿðàíûí ÷îõ èøëÿíìÿñè èëÿ) úàùö úÿëàëû áó äÿðÿúÿéÿ éåòèøäèéèíÿ ýþðÿ î, äÿáäÿáÿ âÿ òÿíòÿíÿñèíèí ÷îõëóüóíäàí ìÿüðóð îëóá, ãàëèá âÿ áèëèúè ïàäøàùäàí èúàçÿ àëìàäàí Ìàâÿðàöííÿùðè òóòìàüû ãÿò’ åòäè, þçáÿê ãîøóíó èëÿ ìöùàðèáÿíè þùäÿñèíÿ 161

àëàðàã, áó ãîðõóíú èøè éöíýöë âÿ àñàí ñàéäû. Î, Àìóð ÷àéû ñóëàðûíû êå÷ÿðÿê Áàáóð øàù ùÿçðÿòëÿðè èëÿ ìöëàãàòäàí ñîíðà Õÿçàð ãàëàñûíà òÿðÿô éöðöø áàéðàüûíû ãàëäûðäû. Î éåðèí ùàêèìè îëàí Àüïîëàä ñóëòàí, þçöíäÿí áþéöê ñÿðêÿðäÿëÿðëÿ äþéöø âÿ ÷àðïûøìà ýöúö îëìàäûüûíû áèëèá, ÿðáàá âÿ êÿëÿíòÿðëÿðëÿ áèðëèêäÿ áàðûøìàüà ðàçû îëäó âÿ ÿùäö-ïåéìàí èñòÿäèêäÿí ñîíðà ãàëàíûí ãàïûëàðûíû à÷äû. Íÿúìè-Ñàíè îíó çÿíúèðëÿéèá, Ãîòóðþçáÿéäÿ îëàí þçáÿê úàìààòûíû ãûðûá ðÿèééÿòÿ òÿúàâöç åòìÿéÿ áàøëàäû. Éàõøû, ÿýÿð Àüïîëàä ñóëòàí òÿñëèì îëìàñàéäû, î âàõò Íÿúìè-Ñàíèíèí èõòèéàðû âàð èäè îíóí áàðÿñèíäÿ îëàí ùÿð áèð ãÿñäèíè ýöúäÿí ôå’ëÿ ýÿòèðñèí. Àíúàã áèð ùàëäà êè, Àüïîëàä ñóëòàí âÿ þçáÿêëÿð òÿñëèì îëäóëàð, áèð ùàëäà êè, Íÿúìè-Ñàíè ÿùäö ïåéìàíëà îíëàðû õàòèðúÿì åòäè, áÿñ ùàíñû ìöðöââÿò âÿ úàâàíìÿðäëèê ãàíóíóíà ýþðÿ Àëëàùûí ÿìðèíèí ÿêñèíÿ ÿìÿë åäèá þç ïåéìàíûíû ãûðìàüû ìöíàñèá ýþðäö, Àüïîëàä ñóëòàíû çÿíúèðëÿéèá ãàëàí þçáÿêëÿðè ãÿòëÿ éåòèðäè+? Ìÿúëèñäÿ ùàçûð îëàí úÿíàá öðÿôà âÿ çöðÿôà ùþêì âåðñèíëÿð ýþðÿê êè, ÿââÿëúÿ àíúàã ãöðóðè-ÿáëÿùàíÿ öçöíäÿí þç âÿëèééöí-íå’ìÿòèíèí ðÿ’éèíÿ çèää ùÿðÿêÿòÿ éîë âåðèá, îíóí èúàçÿñè îëìàäàí Ìàâÿðàöííÿùðè ôÿòù åòìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðÿí, ñîíðà èñÿ Àëëàùûí ÿìðè çèääèíÿ ÿùäö ïåéìàíûíû ïîçàí áèð àäàìûí àüëû âÿ ÿõëàãû íÿ ñÿâèééÿäÿ îëà áèëÿð? Àüûëëû âÿ õîø òÿáèÿòëè àäàì ùå÷ ðàçû îëàð êè, áàáàñû áåëÿ àäàì îëñóí? Íÿ èñÿ! Ýåíÿ “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð” ìöÿëëèôè éàçûð: “Íÿúìè-Ñàíè îðàäàí Ãÿðøèéÿ ùöúóì åòäè. Î âèëàéÿòèí ùàêèìè Øûõûì Ìèðçÿ ìöäàôèÿ âÿ ìöìàíèÿòäÿ ìþùêÿìëèê ýþñòÿðäè. Íÿúìè-Ñàíè øÿùÿðèí ÿòðàôûíû þç öìÿðàñû àðàñûíäà òÿãñèì åòäè. Ùÿð êÿñ þç ìÿíçèëèíäÿ àòäàí äöøäö. Äþéöøêÿí ÿñýÿðëÿð îõ âÿ òöôÿíý àòìàüà áàøëàäûëàð, èëäûðûì ñÿñëè äàøëàðûí çÿðáÿñè èëÿ Ãÿðøèíèí áöðúëÿðèíÿ âÿ äèâàðëàðûíà ðÿõíÿ ñàëäûëàð. Èêè-ö÷ ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ ýöúáÿëà èëÿ î øÿùÿðè èñòèëà åòäèëÿð. Øûõûì Ìèðçÿ þç àäàìëàðû èëÿ ÿñèð äöøäö âÿ ãÿòëè-àì ÿìðè âåðèëäè. ßìèð Ãèéàñÿääèí Ìÿùÿììÿä âÿ áèð äÿñòÿ äèýÿð ÿ’éàíëàð øÿùÿðäÿ îëàí áÿ’çè ýöíàùñûçëàðûí ãàíûíäàí êå÷ìÿéè Íÿúìè-Ñàíèäÿí õàùèø åòäèëÿðñÿ äÿ, î ðàçûëûã âåðìÿäè âÿ îí áåø ìèíÿ éàõûí ÿñýÿðè âÿ ðÿèééÿòè çàëèìàíÿ ãûëûíúäàí êå÷èðäè”. __________ + à å é ä: ßùäè ñûíäûðìàã áàðÿñèíäÿ áó àéÿëÿð õàòèðèìÿ ýÿëäè: Áèðèíúè – Åé èìàíà ýÿëÿíëÿð, ñþçöíöçÿ ÿìÿë åäèí. Èêèíúè – Î àäàìëàð êè, èíàíäûãäàí ñîíðà ÿùäè ïîçóðëàð, Àëëàùûí ÿìðèíè ñûíäûðìûø îëóðëàð, Éåð öçöíäÿ ôÿñàä åäèðëÿð; îíëàðà ëÿ’íÿò îëñóí, úÿùÿííÿì ÿçàáûíà òóòóëñóíëàð. Ö÷öíúö – ßùä åòäèêäÿ âÿôà åëÿéèí; èíàíäûðäûãäàí ñîíðà, ÿùäèí ñûíäûðìàéûí, Àëëàù ñèçÿ êÿôèëäèð.

162

“Òàðèõè-ðþâçÿòöñ-ñÿôà” ìöëùÿãàòûíäà éàçûëìûøäûð: “Íÿúìè-Ñàíèíèí äÿ’âÿòè èëÿ ãàëàäàí ãûçûëáàø ãîøóíëàðûíûí èìäàäûíà ýÿëÿí Áàáóð Ìèðçÿ, þç ùÿìéåðëèëÿðèíèí, ùàáåëÿ úûüàòàé ñàéûëàí áÿ’çè Ãÿðêè ÿùàëèñèíèí áàüûøëàíìàñûíû õàùèø åòäèñÿ äÿ, Íÿúìè-Ñàíè ãÿáóë åòìÿäè âÿ îíóí äà êþíëöíö èíúèòäè”. “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð” ìöÿëëèôè ýåíÿ éàçûð: “Íÿúìè-Ñàíè Ãÿðøèíè òóòäóãäàí ñîíðà Áóõàðà öçÿðèíÿ éîëà äöøäö. ×öíêè Úàíèáÿé ñóëòàí âÿ Öáåéäóëëà õàí áþéöê þçáÿê ãîøóíó èëÿ îðàäà éåðëÿøèá ãÿëáëÿðèíèí ëþâùÿñèíÿ ìöãàâèìÿò âÿ ÷àðïûøìàã íÿãøÿñèíè ÷ÿêèðäèëÿð. Íÿúìè-Ñàíè Áóõàðàíûí èêè àüàúëûüûíà éåòèøÿíäÿ Ìÿùÿììÿä Òåéìóð ñóëòàíëà ßáóñÿèä ñóëòàíûí Ñÿìÿðãÿíä îðäóñóíäàí áèð äÿñòÿ ýþòöðöá ãàðÿò ôèêðè èëÿ éîëà äöøäöêëÿðèíè åøèòäè. Þçö ùàìàí ìÿíçèëäÿ äàéàíàðàã Áàéðàì áÿé Ãàðàìàíëûíû ïÿùëÿâàíëûã ñèëêèíÿ äàõèë îëàíëàðäàí èáàðÿò áþéöê áèð äÿñòÿ èëÿ îíëàðû äÿô’ åòìÿê ö÷öí ýþíäÿðäè. Î èêè ñóëòàí, Áàéðàì áÿéèí âÿ ãîøóíëàðûí ýÿëäèéèíäÿí õÿáÿðäàð îëóá, Ãÿúäèâàí ãàëàñûíà ñûüûíäûëàð. Áàéðàì áÿé âÿçèééÿòè ìÿ’ëóì åòäè, ÍÿúìèÑàíè áöòöí ãîøóí èëÿ Ãÿúäèâàíûí éàíûíà éåðèäè. Ìÿùÿììÿä Òåéìóð ñóëòàíëà ßáóñÿèä ñóëòàí ãàëàíûí ÿòðàôûíû ìþùêÿìëÿíäèðèá, ùÿð ýöí þçáÿêëÿðäÿí áèð äÿñòÿ ìöùàðèáÿéÿ ýþíäÿðèðäèëÿð. Áó òÿðÿôäÿí äÿõè ãîøóí ãàáàüà ÷ûõûá ýàù ãàëèá ýÿëèð, ýàù äà ìÿüëóá îëóðäó. Áèð íå÷ÿ ýöí áåëÿ êå÷äè. Åëÿ êè, ãîøóíëàðûí àçóãÿñè ãóðòàðäû, þçáÿê ñóëòàíëàðûíûí ÿùâàëàòûíäàí õÿáÿðäàð îëàí âÿ î ãàëàíûí ìöùàðèáÿ èëÿ òóòóëìàñûíûí ìöìêöí îëìàéàúàüûíû áèëÿí Õàúÿ Êÿìàëÿääèí Ìàùìóä, Íÿúìè-Ñàíèéÿ ÿðç åòäè êè: “Áó ãûø Ãÿúäèâàí ãàëàñûíû ìöùàñèðÿ åòìÿéèí ùå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Áó ãàëà ÷îõëó éåéÿúÿéè âÿ áîë ùÿðáè ëÿâàçèìàòû èëÿ ìÿøùóðäóð. Îðàäà èêè ñóëòàí âÿ ÷îõëó èýèä âàð. ßýÿð áó ìÿíçèë áèð íå÷ÿ ýöí äÿ ãÿëÿáÿ íèøàíëû ãîøóíóìóçà îðäóýàù îëñà, ÿñýÿðëÿð òàõûë âÿ äÿíèí éîõëóüóíäàí ñûõûíòûéà äöøÿúÿêëÿð. Äþâëÿò ö÷öí ÿëâåðèøëè îäóð êè, êþ÷ òÿáëè äþéäöðöá áóðàäàí ýåäÿê. Ãÿðøè âÿ Õÿçàð éàõûíëûüûíäà ãûøëà äöçÿëäÿê, òàúèðëÿð âÿ áàçàð ÿùëè ìöçÿôôÿð îðäóìóç ö÷öí Áÿëõ ÿòðàôûíäàí âÿ âèëàéÿòëÿðèíäÿí òàõûë âÿ ìàëëàð ýÿòèðñèíëÿð. Åëÿ êè, ãûø áàøà ÷àòäû, þçáÿêëÿðèí éåéÿúÿéè ãóðòàðìàüà öç ãîéäó âÿ ìàë-ãàðà ö÷öí ÷þëäÿ éåì çàùèð îëäó, øÿùÿðëÿðÿ âÿ ãàëàëàðà ùöúóì åäÿðèê”. Ãîøóíêåøëèê âÿ ñÿðêÿðäÿëèêäÿí áèëìÿððÿ áàøû ÷ûõìàéàí, þìðöíäÿ ìöùàðèáÿ åëìèíÿ äàèð ùå÷ áèð ãàíóí âÿ ÿñÿð îõóìàéàí, èøèí íÿòèúÿñèíè éÿãèí àéèíÿñèíäÿ ìöøàùèäÿ åòìÿê ö÷öí ìöâàôèã äÿðÿúÿäÿ àüëû îëìàéàí âÿ ôèêðè-çèêðè àíúàã ùÿð ýöí ìÿòáÿõèíäÿ íÿ ãÿäÿð ÿò, ãîéóí, 163

òîéóã, ãàç âÿ ùÿâèú ñÿðô îëóíìàñû âÿ àòëàíàí çàìàí éàíûíúà íå÷ÿ éåäÿê âÿ íþêÿð ýåòìÿñè éàíûíäà ãàëàí Íÿúìè-Ñàíè úàâàá âåðäè: “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð”äÿí: “Áèç Ãÿúäèâàí éàíûíäàí êþ÷ÿðÿê ñóéà òÿðÿô ýåòñÿê, þçáÿêëÿð åëÿ çÿíí åäÿúÿêëÿð êè, áèç ãîðõó âÿ ìÿüëóáèééÿòäÿí áåëÿ åäèðèê. Áó äà îíëàðûí úÿñàðÿòÿ ýÿëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàúàã. Ùÿëÿ áó ñþùáÿò ãóðòàðìàìûøäû êè, Áàáóð ïàäøàù ýÿëèá, Õàúÿ Êÿìàëÿääèí Ìàùìóäóí ùàìàí ìÿñëÿùÿòèíè èðÿëè ñöðäö âÿ ìöùàñèðÿäÿí ÿë ÷ÿêèá Ãÿðøè âÿ Õÿçàð òÿðÿôÿ ýåòìÿê áàðÿäÿ èñðàð åòäè. Íÿúìè-Ñàíè çàùèðÿí î ùÿçðÿòèí ñþçöíö ãÿáóë åòäèñÿ äÿ, àììà öðÿêäÿ áó èøèí äîüðóëóüóíà øöáùÿ åäèðäè. Î òÿðÿôäÿí Áóõàðà øÿùÿðèíäÿ Úàíèáÿé ñóëòàíëà Öáåéäóëëà õàí ñóëòàíûí ãóëàüûíà ÷àòäû êè, Ãÿúäèâàíäà Íÿúìè-Ñàíèíèí èøè èðÿëèëÿìèð. ßñýÿðëÿð ùÿð ýöí ùåéâàíëàð ö÷öí éåì âÿ þçëÿðè ö÷öí àçóãÿ ÿëäÿ åòìÿêäÿí þòðö ÿòðàôà äàüûëûøûðäûëàð. Ñóëòàíëàð ìöùàðèáÿéÿ ýèðèøìÿéè ãÿò’ åòäèëÿð. ×îõëó ïèéàäà âÿ àòëû ãîøóí, ùàìûñû çèðåùëè ýåéèìäÿ ÿëäÿ ñûéûðìà ãûëûíú Ãÿúäèâàíà öç ãîéäó. Î âèëàéÿòÿ ÷àòàðêÿí ãàëàíûí äàõèëèíäÿ îëàí èêè ñóëòàí äÿõè îíëàðà ãîøóëóá áèðëèêäÿ äþéöø ìåéäàíûíà ýèðäèëÿð. Íÿúìè-Ñàíè áó âÿçèééÿòè ýþðÿíäÿí ñîíðà ìöùàðèáÿéÿ ãÿðàð âåðäè. Ãîøóíóí ñàü âÿ ñîëóíó áþéöê öìÿðàíûí âöúóäó èëÿ ìþùêÿìëÿäèá, þçö ìÿðêÿçäÿ äàéàíäû âÿ ÿìð åòäè êè, Áàáóð øàù þç ÿñýÿðëÿðè èëÿ àéðûúà äàéàíûá ùÿð òÿðÿôèí êþìÿéÿ åùòèéàúû îëñà îíà ãîøóëñóí. Ñûðàëàðû äöçÿëòäèêäÿí ñîíðà þçáÿê ãîøóíóíóí ñàüûíäàí èêè éöç íÿôÿð àòëû ìåéäàíà ÷àïàðàã ñîëäàí Íÿúìè-Ñàíèíèí ãîøóíóíà ùöúóì åòäèëÿð. Î òÿðÿôäÿ îëàí Áàéðàì áÿé î úàìààòûí øÿðèíè äÿô’ åòìÿê èñòÿéÿíäÿ áèð îõ éàðàñû èëÿ éåðÿ ýÿëäè âÿ áó ùàäèñÿ þçáÿê ãîøóíëàðûíûí úÿñàðÿòèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Îíëàð áèðáàø Èðàã âÿ Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðû öçÿðèíÿ ÷àðïäûëàð. Ïèñ ðÿôòàðû, ìÿíñÿáïÿðÿñòëèéè âÿ êÿúáèíëèéèíÿ ýþðÿ Íÿúìè-Ñàíèéÿ ÿäàâÿò áÿñëÿéÿí ñÿðêÿðäÿëÿð äþéöø ñèëàùëàðûíà ÿë àòìàäàí ãà÷ìàã ñÿùðàñûíà àéàã ãîéäóëàð. Íÿúìè-Ñàíèíèí ãîøóíó ìÿüëóá îëäó, Áàáóð ïàäøàù þç îðäóñó èëÿ ãàëàéà öç ãîéäó. ßìèð Ãèéàñÿääèí Ìÿùÿììÿä âÿ Õàúÿ Êÿìàëÿääèí Ìàùìóä î ùÿçðÿòèí ãîøóíóíóí àðäûíúà ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Ùöñåéíáÿé Ëÿëÿ âÿ ßùìÿä áÿé Ñÿôè îüëó Êÿðêè êÿíäèíÿ öç ãîéäóëàð. Þçáÿê ñóëòàíëàðû áàéðàüûíûí àéïàðàñû ôÿòù âÿ ãÿëÿáÿ öôöãöíäÿí ïàðëàäû. Ìàâÿðàöííÿùð ãîøóíó ãÿòëö-ãàðÿòÿ áàøëàäû. Öáåéäóëëà õàíûí ÿñýÿðëÿðèíäÿí áèð äÿñòÿ äþéöø ìåéäàíûíäà Íÿúìè-Ñàíèéÿ ÷àòàðàã î úÿíàáû ãöäðÿò ïÿíúÿñèíèí ÿñèðè åäèá ïàäøàùûí éàíûíà àïàðäûëàð.

164

Ñÿôÿâèééÿíèí ìöàñèðëÿðè îëàí þçáÿê ñóëòàíëàðûíûí úûüàòàé äèëèíäÿ éàçûëìûø òàðèõèíäÿ ãåéä åäèëìèøäèð êè: “ßñýÿðëÿð Íÿúìè-Ñàíèíè Öáåéäóëëà õàíûí ùöçóðóíà ýÿòèðÿíäÿ, õàí îíäàí ñîðóøìóøäóð: – Ãûçûëáàø ãîøóíóíóí áàø÷ûñû ñÿí èäèíìè? Íÿúìè-Ñàíè äåìèøäèð: – Áÿëè. Öáåéäóëëà õàí áóéóðìóøäóð: – Õÿçàð ãàëàñûíûí þçáÿêëÿðè ñÿíÿ òÿñëèì îëäóãäàí ñîíðà âÿ ñÿí îíëàðà àìàí âåðäèêäÿí ñîíðà íÿ ö÷öí îíëàðû ãûðäûðäûí? Âÿ íÿ ö÷öí Ãÿðøèíè òóòäóãäàí ñîíðà ãÿòëè-àì ÿìðè âåðÿðÿê îðàíûí ÷îõó ðÿèééÿòäÿí âÿ ÿëñèç-àéàãñûçëàðäàí èáàðÿò îëàí ÿùàëèñèíè ãûëûíúäàí êå÷èðäèí? Ñÿí ùàíñû ãàíóíóí ôèòâàñûíà ÿìÿë åäèðñÿí êè, äöøìÿí ñÿíÿ òÿñëèì îëóá ñÿíäÿí ÿùäö àìàí àëàíäà äà îíó þëäöðöðñÿí, þç äöøìÿí÷èëèéèíäÿ áàãè ãàëàíäà äà? Îíäà áÿñ äöøìÿíèí ñÿíÿ íèñáÿò òÿêëèôè íÿäèð âÿ ñÿíèí äöøìÿíäÿí íÿ êèìè õàùèøèí îëà áèëÿð? Ñÿí áó àüûë èëÿ, áó òÿäáèð èëÿ èñòÿéèðäèí êè, áàøãàñûíûí þëêÿñèíè äÿõè òóòàñàí? Ãÿðøè ðÿèééÿòèíè âÿ ÿëñèç-àéàãñûçëàðûíû þëäöðìÿéè ùå÷ íàìÿðä úàèç ýþðìÿçäè. Òóòàã êè, áèð þëêÿíèí úàìààòû ñèçèí ÿãèäÿíèçÿ ýþðÿ êàôèðëÿð ãèñìèíäÿí ùåñàá îëóíóðëàð. Ìöãÿääÿñ Àëëàù úÿíàáëàðû, êàôèðëÿðè þëäöðìÿêäÿ äÿõè èôðàòû ùàðàì åòìèøäèð. Áó ÿçèç àéÿíèí ìÿ’íàñûíû áèëèðñÿí, éà éîõ:

Íÿúìè-Ñàíè ñóñìóøäó. Öáåéäóëëà õàí ñîðóøìóøäóð: – Íèéÿ úàâàá âåðìèðñÿí, éîõñà ÿðÿáúÿ áèëìèðñÿí? Íÿúìè-Ñàíè úàâàá âåðìèøäèð êè: – ßðÿáúÿ áèëìèðÿì. Öáåéäóëëà õàí öçöíö þç àäàìëàðûíà òóòàðàã äåìèøäèð: – Ìÿí ãûçûëáàø ïàäøàùûíà òÿÿúúöá åäèðÿì: Åëÿ áèð àäàìû þçöíÿ âÿçèð âÿ ñÿðäàðè-ëÿøêÿð åòìèøäèð êè, íÿ åëìè âàð, íÿ àüëû âàð, íÿ äÿ ðÿùìè. – Ñîíðà þç ÿñýÿðëÿðèíÿ ÿìð åòìèøäèð êè: – Àïàðûí âÿ áîéíóíó âóðóí! Íÿúìè-Ñàíè éàëâàð-éàõàð åäèá äåìèøäèð: – Ìÿíèì ãàíûìäàí êå÷, ñÿíÿ ÿëëè ìèí äèíàð ïóë âåðÿðÿì âÿ þç ïàäøàùûìäàí ñÿíèí ö÷öí áèð ÿùäíàìÿ àëûá âåðÿðÿì êè, Ìàâÿðàöííÿùð ìÿìëÿêÿòè Õîðàñàí ùöäóäóíà ãÿäÿð ñÿíÿ âÿ ñÿíèí þâëàäûíà ìÿõñóñ îëñóí âÿ ãûçûëáàø ëÿøêÿðè òÿðÿôèíäÿí ñÿíèí ìàë-ãàðàíà ùå÷ áèð òÿúàâöç îëóíìàñûí.

165

Öáåéäóëëà õàí úàâàá âåðìèøäèð êè: – Ñÿíèí ÿëëè ìèí äèíàðûíà âÿ ñÿíèí ïàäøàùûíûí ÿùäíàìÿñèíÿ åùòèéàúûì éîõäóð. Ìàâÿðàöííÿùð ìÿìëÿêÿòèíè Àëëàùûí èíàéÿòè èëÿ âÿ þç ãûëûíúûìûí ýöúö èëÿ ãîðóéàúàüàì. Ñÿíè äÿ þëäöðöá, ýöíàùñûçëàðûí èíòèãàìûíû ñÿíäÿí àëàúàüàì; ÷öíêè ñÿíèí êèìè áèð àäàìû äèðè ãîéìàã Àëëàù áÿíäÿëÿðèíÿ ãÿñä åòìÿêäèð. ßýÿð ñÿí äèðè ãàëñàí, åùòèìàë êè, áàøãà ýöíàùñûçëàðûí äÿõè þëöìöíÿ ñÿáÿá îëàñàí. Î, ñþçöíö áèòèðäèêäÿí ñîíðà Íÿúìè-Ñàíèíè àïàðûá áîéíóíó âóðìóøëàð”. ßçèç ãàðäàøûì ìöíøè! Èíäè, äöçÿëäèëìèø ìÿúëèñäÿêè öðÿôàäàí ñîðóø êè, áó àäàì øÿùèä ñàéûëà áèëÿð, éà éîõ? Òÿÿúúöáëöäöð êè, “Øàèðëÿð ýöíÿøè” áó àäàìäàí íèôðÿò åòìÿéèá îíó þçöíÿ áàáà ñàéûð. Ùàëáóêè îíäàí ÷èéðÿíìÿëè, èêðàù åòìÿëè èäè. “Øàèðëÿð ýöíÿøè” úÿíàáëàðû Íÿúìè-Ñàíèéÿ áèð áàøãà ñèôÿò äÿõè èñíàä âåðèð êè, Íÿúìè-Ñàíèíè îíóí íÿçÿðèíäÿ ãèéìÿòÿ ìèíäèðÿí äÿ áóäóð; ýóéà Íÿúìè-Ñàíè:

– ìÿòëÿ’ëè òÿ’ðèô ãÿñèäÿñè ö÷öí Öìèäè àäëû áèð øàèðÿ îí ìèí äèíàð ÿí’àì âåðìèøäèð. “Øàèðëÿð ýöíÿøè” èñòÿéèð êè, áó ÿñðèí ÿìèðëÿðè äÿõè éàëàí äàíûøìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð ÿí’àì âåðìÿê ëàçûì ýÿëäèéèíè áèëñèíëÿð âÿ ÿýÿð îíäàí àðòûã âåðìÿñÿëÿð äÿ, ùå÷ îëìàçñà àç äà âåðìÿñèíëÿð. Áó ñèôÿòèí äÿõè òÿ’ðèôëÿíìÿéÿ, éîõñà ïèñëÿíìÿéÿ ëàéèã îëäóüóíó áèëìÿê ö÷öí éåíÿ äÿ òàðèõëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿê. “Ùÿáèáöñ-ñèéÿð”äÿ éàçûëìûøäûð: “Ùÿçðÿòè-Þìÿðèí, Àëëàù îíäàí ðàçû îëñóí, õÿëèôÿëèéè çàìàíûíäà Õàëèä èáí-Âÿëèäèí èýèäëèéè âÿ èñëàì ëÿøêÿðèíèí ìÿðäëèéè ñàéÿñèíäÿ Ðóñ ãåéñÿðèíèí éöç ìèí ãîøóíóíà ãàðøû Ùÿììÿñ øÿùÿðèíèí éàõûíëûüûíäà ßáóöáåéä èáí-Úÿððàùà ôÿòù âÿ ãÿëÿáÿ öç âåðäè. ßðÿá øàèðëÿðèíäÿí ßø’ÿñ èáí-Ãåéñ Êÿíäè, Õàëèä èáíÂÿëèäÿ îíóí ãÿùðÿìàíëûüûíû âÿ èýèäëèéèíè òÿ’ðèô åäÿí áèð ãÿñèäÿ òÿãäèì åòäè. Õàëèä ßø’ÿñÿ îí ìèí äèðùÿì ÿí’àì âåðäè. Áó õÿáÿð ùÿçðÿòèÞìÿðÿ ÷àòäûãäà îíóí ãàí-ãàðàëûüûíà ñÿáÿá îëäó. Î, ßáóöáåéäÿ éàçäû êè: – Õàëèäè þç éàíûíà ÷àüûðòäûðûá áóéóð êè, ñàðûüûíû áàøûíäàí ýþòöðöá áîéíóíà ñàëñûíëàð. Îíäàí ñîðóøñóíëàð êè, ßø’ÿñÿ ÿí’àì åòäèéèí îí ìèí äèðùÿì ùàíñû ìÿ’õÿçäÿíäèð? ßýÿð äåñÿ êè, “èñëàì ÿùëèíèí áåéòöëìà166

ëûíäàí âåðìèøÿì”, î çàìàí àéäûí îëàð êè, î õÿéàíÿò åòìèøäèð; ÿýÿð äèëèíÿ ýÿòèðñÿ êè, “þç õöñóñè ìàëûìäàí áàüûøëàìûøàì”, î çàìàí àéäûí îëàð êè, î, èñðàô åòìèøäèð. ßáóöáåéä õÿëèôÿíèí áóéóðóüóíà ÿñàñÿí, Õàëèäè ÷àüûðòäûðûá ñîðóøäó êè: – ßø’ÿñèí îí ìèí äèðùÿì ÿí’àìû áåéòöëìàëäàí âåðèëìèøäèð, éà þç õöñóñè ìàëûíäàí? Õàëèä úàâàá âåðìÿéèá ñóñäó. Áèëàë ñàðûüû îíóí áîéíóíà ñàëàðàã äåäè: – ßìèðÿëìþ’ìèíèíèí ÿìðè áóäóð êè, úàâàá âåðÿíÿäÿê ñÿíè áåëÿ ñàõëàéûì. Õàëèä äåäè: – Î ÿí’àìè ìÿí þç õàëèñ ïóëóìäàí âåðìèøÿì. ßáóöáåéä Õàëèäè Ìÿäèíÿéÿ ýþíäÿðäè”. Õàëèä èáí-Âÿëèä êèìè áèð ïÿùëÿâàí áèð ãÿñèäÿ ö÷öí îí ìèí äèðùÿì ÿí’àì âåðäèéèíÿ ýþðÿ òÿãñèðëÿíäèðèëäèéè ùàëäà, íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèð ãÿñèäÿéÿ îí ìèí äèíàð ÿí’àì âåðÿí Íÿúìè-Ñàíè ïèñëÿíìÿñèí?! Ùàëáóêè ßø’ÿñ, Õàëèäè ìèñèëñèç ùöíÿðèíÿ ýþðÿ òÿ’ðèô åòìèøäè. Àéà, Íÿúìè-Ñàíèäÿí íÿ ùöíÿð áàø âåðìèøäèð êè, î òÿ’ðèôÿ ëàéèã îëñóí?! Èðàíäà Öìèäè êèìè éàëàí÷û øàèðëÿð ÷îõäóð. Àüûëëû àäàì éàëàí÷ûëàðà áó ãÿäÿð ÿí’àìû íÿ ö÷öí ýÿðÿê âåðñèí? Áó ïåøêÿø àõìàãëûãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë, ÷öíêè éàëàí àíúàã àõìàãëàðà õîø ýÿëèð. Áó îí ìèí äèíàð íÿ ö÷öí áèð õåéèð èøÿ, ìÿñÿëÿí, ìöñÿëìàí áàëàëàðûíû òÿðáèéÿ åòìÿê ö÷öí ìÿêòÿá òÿ’ñèñèíÿ, àäàìñûçëàðû âÿ ìöñàôèðëÿðè ìöàëèúÿ åòìÿê ö÷öí õÿñòÿõàíàëàðûí òèêèëìÿñèíÿ ñÿðô åäèëìÿñèí? Íåúÿ êè, Íèçàìöëìöëêäÿí âÿ ßìèð ßëèøèðäÿí áó êèìè èøëÿð çàùèð îëìóøäó. Áèíÿâàëàðäàí çöëì èëÿ àëûíìûø áó îí ìèí äèíàð íÿ ö÷öí ãóäóðüàí íÿôñèí àðçóñó èëÿ éàëàí÷ûëàðà âåðèëñèí; áèðè çöëì ÷ÿíýèíäÿ ãàëñûí, äèýÿðè èñÿ ãûçûë ñàùèáè îëñóí? “Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ìÿðùóì áàáàñûíû òàíûäûã. Èíäè èñÿ êðèòèêàíûí áàøëàíüûúûíäàêû âÿ’äèìèçÿ ÿìÿë åäèá áó øàèðèí ãàáèëèééÿòñèçëèéè õöñóñóíäà ñöáóòëàðûìûçû ñàéìàüà áàøëàéàã. Èêè øåé øå’ðèí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿíäèð: ìÿçìóí ýþçÿëëèéè âÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéè. Ìÿçìóí ýþçÿëëèéè îëóá èôàäÿ ýþçÿëëèéèíÿ ìàëèê îëìàéàí áèð íÿçì, Ìîëëàéè-Ðóìèíèí ìÿñíÿâèñè êèìè, ìÿãáóë íÿçìäèð, àììà øå’ðèééÿòèíäÿ íþãñàí âàðäûð. Èôàäÿ ýþçÿëëèéèíÿ ìàëèê îëóá, ìÿçìóí ýþçÿëëèéèíäÿí ìÿùðóì îëàí ìÿíçóìÿ, òåùðàíëû Ãààíèíèí øå’ðëÿðè êèìè, çÿèô âÿ êÿñàëÿò àðòûðûúû íÿçìäèð, àììà éåíÿ øå’ð íþâöíäÿíäèð, éåíÿ äÿ ùöíÿðäèð.

167

Ùÿì ìÿçìóí ýþçÿëëèéèíÿ, ùÿì äÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéèíÿ ìàëèê îëàí íÿçì, Ôèðäþâñèíèí “Øàùíàìÿñè”, Íèçàìèíèí “Õÿìñÿ”ñè âÿ Ùàôèçèí äèâàíû êèìè, íÿø’ÿ àðòûðûúû âÿ ùÿéÿúàíëàíäûðûúû îëóá ùÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí áÿéÿíèëèð. Áåëÿ íÿçì ñàùèáëÿðèíè ïåéüÿìáÿðëÿðëÿ áÿðàáÿð òóòìàã îëàð; ÷öíêè îíëàð áÿøÿð íþâöíöí ôþâãöíäÿ îëóá ôèëîñîôàíÿ õÿéàë âÿ èëùàì ñàùèáëÿðèäèð. Áåëÿ øàèðëÿðèí âÿñôèíäÿ äåéèëìèøäèð:

“Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ãÿñèäÿñèíèí íÿ ìÿçìóí ýþçÿëëèéè âàðäûð, íÿ äÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéè. Áó èêè íþãñàíäàí áàøãà îíóí áÿ’çè ìèñðàëàðûíûí âÿçíëÿðè äÿõè íþãñàíñûç äåéèëäèð. Áåëÿëèêëÿ, áó ãÿñèäÿíè øå’ð âÿ ñàùèáèíè øàèð àäëàíäûðìàã îëìàç. Äÿëèë áóäóð: “Øÿìñöø-øöÿðàíûí” ãÿñèäÿñèíèí ìÿçìóíó áàøäàíàéàüà áÿ’çè øåéõè ÿãàèäèíÿ èñòèíàä åäèð. Áó ÿãèäÿíèí äîüðó âÿ éà éàíëûø îëäóüóíó òÿ’éèí åòìÿéè öëÿìàéà ùÿâàëÿ åäèðèê; ÷öíêè äèíè ÿãàèäÿ ãàðûøìàã áèçèì âÿçèôÿìèç äåéèëäèð. Ëàêèí áèç áóíó äåéÿ áèëÿðèê êè, áó ÿãàèääÿ ãÿòèééÿí ãÿðèáÿëèê âÿ éåíèëèê éîõäóð. Îíëàðû ìèíëÿðúÿ äÿôÿ ìÿíçóì âÿ ìÿíñóð øÿêèëäÿ áàøãàëàðû äåìèøëÿð âÿ éàçìûøëàð. Ãÿðèáÿëèéè âÿ éåíèëèéè îëìàéàí áèð ìÿçìóí èñÿ, àäàìà ãÿòèééÿí çþâã âÿ ôÿðÿù âåðÿ áèëìÿç; õöñóñèëÿ øå’ðäÿ. ßêñèíÿ, áåëÿ éàçûëàð áèð éåíè ìöúòÿùèäèí ðèñàëåéè-òÿùàðÿòè êèìè ÷îõ çÿùëÿ òþêÿí âÿ éàðàìàç îëàð. “Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ãÿñèäÿñèíäÿ èøëÿíèëÿí ÷îõ çÿèô ñþçëÿð áóíëàðäûð: ßççÿ âÿ úÿëëÿ, ÿëåéùöìöññÿëÿâàò, èççèâö ëàò, ìèð’àò, ìàáÿãè, òÿðÿùùàã, ÿãàðèá, âàùèéàò, õåéðàò, òÿùÿððöê, ùÿøÿðàò, äÿùöäö, ìþ’òÿðèô, ùÿäèééÿ, áÿçàÿò; ìÿçàúàò âÿ éÿùòÿìèë âÿ ñàèðÿ. Áó ñþçëÿð íÿñðäÿ èøëÿíèëÿ áèëÿð, àììà øå’ðäÿ ìÿãáóë äåéèëäèð; ìÿñÿëÿí, “ÿççÿ âÿ úÿëëÿ” âàèçëÿðèí ìèíáÿðäÿ çèêð åòäèêëÿðè ñþçëÿðäÿíäèð. “ßëåéùöìöññÿëÿâàò” ÷àâóøëàðûí Õîðàñàí âÿ Êÿðáÿëà çÿââàðëàðû ãàáàüûíäà îõóäóãëàðû ìèíàúàòëàðäàêû ñþçëÿðäÿíäèð. Ùàáåëÿ áàøãà ñþçëÿð êè, îíëàðûí ìÿ’íàñûçëûüû ñàüëàì çþâã âÿ òÿá’ ñàùèáëÿðè ö÷öí âàçåùäèð. “Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ãÿñèäÿñèíäÿ âÿçí úÿùÿòäÿí íþãñàíëû îëàí ìèñðàëàð áóíëàðäûð:

Èêèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

168

Áèðèíúè ìèñðà ñÿãèëäèð.

Áèðèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

Ùÿð èêè ìèñðà õÿôèôäèð.

Áèðèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

Áèðèíúè ìèñðà ñÿãèëäèð.

Èêèíúè ìèñðà, ÿýÿð òóáà îõóíñà ñÿãèëäèð, ÿýÿð òóáè îõóíñà õÿôèôäèð.

Èêèíúè ìèñðà ñÿãèëäèð.

Èêèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

Áèðèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

169

Áèðèíúè ìèñðà õÿôèôäèð.

Áèðèíúè ìèñðà ñÿãèëäèð. ßýÿð “Øàèðëÿð ýöíÿøè” äåñÿ êè, áó ñÿãèëëèê âÿ õÿôèôëèê áèð íþâ øå’ð ñÿêòÿñèäèð âÿ äóçëó ñÿêòÿíè øàèðëÿð úàèç ýþðìöøëÿð, äåéèí êè, øàèðëÿð ãÿëÿò åëÿìèøëÿð. Áèçèì ÿãèäÿìèçúÿ ñÿêòÿ, ùÿð éåðäÿ îëóðñà îëñóí, äóçñóç âÿ çÿùëÿ àïàðàí îëóð âÿ ùÿð éåðäÿ îëóðñà îëñóí, øàèðèí àúèçëèéèíè ýþñòÿðèð. Ãÿçíÿâèëÿð âÿ Ñÿëúóãèëÿð çàìàíûíäà áÿ’çè øàèðëÿð þç ãÿñèäÿëÿðèíäÿ ñÿêòÿéÿ éîë âåðèðäèëÿðñÿ äÿ, àììà áó öñóë ýåò-ýåäÿ òÿðê åäèëäè. Ñîí çàìàíëàðûí øàèðëÿðè îíó òàìàìèëÿ àòìûøëàð. Èíäè ÿýÿð øå’ðäÿ ñÿêòÿéÿ òÿñàäöô îëóíóðñà, áó ìÿúáóðèééÿò íÿòèúÿñèäèð; ùÿì äÿ ñÿêòÿ äÿõè “Øàèðëÿð ýöíÿøèíèí” ãÿñèäÿñè éàçûëäûüû ìöúòÿñ âÿçíèíäÿ äåéèë, àíúàã õöñóñè âÿçíëÿðäÿ îëà áèëÿð; î äà áèð äÿôÿ, éàõóä èêè äÿôÿ, áó ãÿäÿð ÷îõ îëà áèëìÿç. Âÿ ÿýÿð ñÿêòÿéÿ éîë âåðèëìÿñèíè ãÿáóë åòñÿê, ùå÷ îëìàçñà âÿçí úÿùÿòäÿí õÿôèôëèéè îëàí ìèñðàëàðû ñÿêòÿëè ùåñàá åäÿ áèëÿðèê; ñÿãèë îëàí ìèñðàëàðäà èñÿ, ñÿêòÿéÿ éîë âåðìÿê ùå÷ áèð âÿúùëÿ äîüðó äåéèëäèð. ×öíêè îíëàðûí ñÿãèëëèéèíèí ãÿòèééÿí ñÿêòÿéÿ áÿíçÿéèøè éîõäóð âÿ îíëàðûí íþãñàíû áþéöêäöð.

Áó áåéòèí âÿçíúÿ íþãñàíû éîõäóð, ëàêèí ìÿçìóíó ÷îõ íàìöíàñèáäèð. “Øàèðëÿð ýöíÿøè” èñòÿéèð êè, Àëëàù ïåéüÿìáÿðëÿðèíè äÿ àëäàòñûí êè, áó úÿôÿíýèéàòà ìöêàôàò îëàðàã îíóí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàñûíëàð. Õåéð, àüà, áàüûøëà! Àëëàù ïåéüÿìáÿðèíèí àüëû ãÿçåò ìöíøèñèíèí àüëû êèìè äåéèëäèð êè, îíó àëäàäàðàã ãÿçåòèíèí áèð íþìðÿñèíè õÿðàá åäèá, þç úÿôÿíýèéàòûíû îðàäà ÷àï åòìèøñÿí. Õåéð, úÿíàá “Øàèðëÿð ýöíÿøè”, ñÿíèí ýöíàùëàðûí òÿìèçëÿíìÿéÿúÿêäèð. ßýÿð Àëëàù ïåéüÿìáÿðèíèí ñÿíäÿí ðàçû îëìàñûíû èñòÿéèðñÿíñÿ, îíóí ÿùêàìûíà ÿìÿë åò, þç äèíäàøëàðûíà çÿðÿð éåòèðìÿ.

170

Áó ìöáùÿì ñþçöí èçàùû áóäóð: Áèð ýöí åâäÿ îòóðóá Õðèñòîôîð Êîëóìáóí ñÿðýöçÿøòèíè âÿ Àìåðèêàíûí êÿøô òàðèõèíè ðóñ äèëèíäÿ îõóéóðäóì. Ùÿéÿò ãàïûñûíûí úÿôòÿñè äþéöëäö. Ãóëëóã÷ó ýåòäè âÿ Ýåðìàíèéàäà áèðèíúè Øÿðã äèëëÿðè ìöÿëëèìè, ñÿééàù ýåíåðàë Ôèøåðèí àäàìûíäàí áó ìÿçìóíäà áèð êàüûç ýÿòèðäè: “Åé ôèëàíêÿñ, ñÿí áèëèðñÿí êè, áèçèì ñÿíè ýþðìÿéÿ íÿ ãÿäÿð øþâãöìöç âàð âÿ Òèôëèñäÿ ãàëäûüûìûç áó áèð íå÷ÿ ýöíäÿ ñÿíèíëÿ èêè äÿôÿ ýþðöøìöøöê. Ñÿí áèçè éàääàí ÷ûõàðäûí. Àõû ãÿðèáíÿâàçëûüûí ãàéäàñû áåëÿ îëìàç. Õàùèø åäèðÿì, ñàáàù ýöíîðòàäàí ñîíðà, ñààò èêèäÿ áèçèì ìÿíçèëÿ òÿøðèô ýÿòèðÿñÿí êè, áèð éåðäÿ íàùàð éåéÿê âÿ ñÿíèí ñþùáÿòèíäÿí ôåçé àëàã. Ñÿíèí äîñòóí: Ôèøåð”. Åðòÿñè ýöí âÿ’ä åäèëÿí ñààòäà ýåíåðàë Ôèøåðèí ìÿíçèëèíÿ ýåòäèì. Âèëàéÿòèí àäëû-ñàíëûëàðûíäàí áåø íÿôÿð áàøãà àäàì äÿõè î ìÿúëèñäÿ ùàçûð èäèëÿð. Îòóðäóã, íàùàð éåäèê, ñîíðà ñþùáÿòÿ ìÿøüóë îëäóã. Ñþùáÿò àðàñûíäà, ýåíåðàë Ôèøåð ìÿíäÿí ñîðóøäó êè: – Ôèëàíêÿñ, “ùÿøÿðàò” êÿëìÿñèíèí ÿðÿá äèëèíäÿ ìÿ’íàñû íÿäèð? Äåäèì: – “Ùÿøÿðàò” êÿëìÿñè ëöüÿòúÿ, ãàìóñ ñàùèáèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, õûðäà ùåéâàí âÿ úöúöëÿðäÿí èáàðÿòäèð âÿ ôèãù êèòàáëàðûíäà âåðèëÿí øÿðùÿ ýþðÿ áóäóð:

Èñòèëàùäà èñÿ, àüûëñûç, âÿùøè ñèôÿòëè, áÿðáÿðè õàñèééÿò, øöóðñóç, ìÿ’ðèôÿòñèç âÿ êþâäÿí àäàìëàðà èøàðÿäèð. Äåäè: – Éàõøû äåäèí. Èíäè ñÿíè äîñòëóüà àíä âåðèðÿì, äöçöíö äå, Ãóðàí âÿ éà ùÿäèñëÿðäÿ äèíè-èñëàìû èíêàð åäÿíëÿðèí ùÿøÿðàò îëäóãëàðûíà àèä èøàðÿò âàðäûðìû? Äåäèì: – Ùàøà âÿ êÿëëà! Íÿ Ãóðàíäà áó íþâ èøàðÿ âàð âÿ íÿ äÿ ùÿäèñëÿðäÿ. Àíúàã Ãóðàíäà ýàù-ýàù áèð “ÿí’àì” ñþçöíÿ òÿñàäöô îëóíóð. Ëàêèí î, ùÿøÿðàò ìÿ’íàñûíäà äåéèëäèð. Îíà ýþðÿ êè, áÿíè-íþâè-áÿøÿðèí ôÿçèëÿòè õöñóñóíäà à÷ûã àéÿ âàðäûð: 171

Ìÿíèì ôèêðèìúÿ áó àéåéè-øÿðèôÿ ñèçÿ øàìèëäèð; ÷öíêè áó ýöí ãóðó âÿ äÿíèç ñèçèíëÿ òÿñõèð åäèëìèøäèð âÿ ñèç úöðáÿúöð íå’ìÿòëÿðäÿí áÿùðÿëÿíèðñèíèç âÿ çàùèðÿí ñèç åëì âÿ ãöäðÿòúÿ äöíéà õàëãëàðûíûí ÷îõóíäàí ôÿçèëÿòñèíèç. Ñèçè íåúÿ ùÿøÿðàò ñàéìàã îëàð? Áó ãÿäÿð âàð êè, áèç þç äèíèìèçè èíêàð åäÿíëÿðè êàôèð àäëàíäûðûðûã âÿ àõèðÿòäÿ ÿçàáà ëàéèã áèëèðèê. Äåäè: – Áóíóí î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Ãîé áèç þëÿíäÿí ñîíðà úÿùÿííÿìÿ, äÿðÿêè-ÿñôÿëÿ ýåäÿê. Ãîðõóìóç éîõäóð âÿ ñèçèí áó å’òèãàäûíûç áèçè ãÿòèééÿò êÿäÿðëÿíäèðìèð. Áèç äÿ þç äèíèìèçè èíêàð åäÿíëÿðè àçüûí ñàéûðûã. Ùå÷ êÿñ þç àéðàíûíà òóðø äåìÿç. Ëàêèí èñòÿäèéèìèç áóäóð êè, ñèç áó äöíéàäà áèçè “ùÿøÿðàò” àäëàíäûðìàéàñûíûç. Äåäèì: – Àüà, áèç íÿ çàìàí ñèçè “ùÿøÿðàò” àäëàíäûðìûøûã? Íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèç ñèçÿ “ùÿøÿðàò” äåéÿê?.. Ôèøåð áèð õåéëè ýöëöá äåäè: – Ìÿí ñÿíÿ èíàíûðàì, àììà áó áåéòÿ íÿ äåéèðñÿí:

Éÿ’íè ñèçèí ïåéüÿìáÿðèíèçÿ ìöò’è îëàíëàð èíñàíäûðëàð, áèç èñÿ ùÿøÿðàòûã. Äåäèì êè: – Áó áåéòè ñèç ùàðàäà ýþðìöøñöíöç? Áó âàõòà ãÿäÿð áåëÿ áèð áåéò øå’ð êèòàáëàðûíäàí ùå÷ áèðèíäÿ ìÿíèì íÿçÿðèìÿ ÷àòìàéûá. Äåäè: – Áóäóð áàõ, áó ãÿñèäÿäÿ. Ãÿçåòè àëûá îõóäóüóì çàìàí öðÿéèì åëÿ ñûõûëäû êè, ãàí áàøûìà âóðäó, õÿúàëÿòäÿí áàøûìû àøàüû ñàëäûì âÿ ìàò-ìöòÿùÿééèð ãàëäûì. Áèð àíäàí ñîíðà áó èôàäÿéÿ ýþðÿ ÷àðÿñèç öçð èñòÿäèì êè: – Áó øàèð äÿëèäèð. Îíóí ñþçöíÿ å’òèíà åòìÿéèí. Ãÿñèäÿñèíäÿí ìÿ’ëóìäóð êè, ãÿòèééÿí øàèðëèê ãàáèëèééÿòè éîõäóð. Ôèøåð äåäè: – Íåúÿ øàèðëèê ãàáèëèééÿòè éîõäóð êè, “Øÿìñöø-øöÿðà” ëÿãÿáè àëìûøäûð, áöòöí øàèðëÿðèí áàø÷ûñûäûð?

172

Äåäèì: – Õåéð, åëÿ ýöìàí åòìÿéèí. Áèçèì àäÿòèìèçäèð, ëÿãÿá âåðÿðèê, àììà îíóí ìÿ’íàñûíû íÿçÿðÿ àëìàðûã âÿ ìöíàñèáÿòèíè äöøöíìÿðèê. Äåäè: – Áó íÿ ñþçäöð? Òóòàã êè, ñèçèí àäÿò áåëÿäèð. Àììà ñèçèí àäÿòèíèç êè, áàøãàëàðû ö÷öí äÿëèë îëà áèëìÿç. Èðàí ìèëëÿòèíèí ìöàñèðè îëàí ÿúíÿáè ìèëëÿòëÿð ùå÷ îëìàçñà, áó ëÿãÿáèí ìÿ’íàñûíû íÿçÿðäÿ òóòóá áó ìöíàñèáÿòëÿ ìöëàùèçÿ åäÿúÿêëÿð âÿ äåéÿúÿêëÿð êè: – Ýþð áó ÿñðäÿ Èðàíûí äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðè øå’ð ôÿííèíäÿí íÿ äÿðÿúÿäÿ õÿáÿðñèçäèðëÿð êè, áåëÿ ãàáèëèééÿòñèç áèð àäàìà “Øÿìñöø-øöÿðà” ëÿãÿáè âåðèáëÿð! Èðàí õàëãëàðûíûí ýÿëÿúÿê íÿñëè áó ÿñðÿ íèñáÿòÿí åëìäÿ òÿðÿããè åäÿúÿê âÿ áó çàìàíûí òàðèõ âÿ ÿäÿáèééàòûíäà áó ãàáèëèééÿòñèç øàèðèí øå’ðëÿðèíè ýþðöá ùåéôñèëÿíÿúÿêëÿð êè, îíëàðûí àòàëàðû áåëÿ áèð øàèðè þç ÿñðëÿðèíäÿêè øàèðëÿðèí áàø÷ûñû ùåñàá åòìèø âÿ îíà åëÿ áèð ëÿãÿá âåðìèøëÿð êè, áó ëÿãÿá àíúàã Íèçàìè âÿ Ùàôèçÿ ëàéèãäèð. ßýÿð áó øàèð ñÿíèí äåäèéèí êèìè äîüðóäàí äà äÿëè èñÿ, î, äÿëèëèêäÿ òÿê äåéèëäèð. Ìÿíèì å’òèãàäûìúà ãÿçåòèí ìöíøèñè äÿ îíóí êèìè äÿëèäèð êè, îíóí áó úöð úÿôÿíýèéàòûíà þç ãÿçåòèíäÿ éåð âåðìèø âÿ îíó ùÿì ìÿìëÿêÿò äàõèëèíäÿ, ùÿì äÿ õàðèúäÿ èíòèøàð åòäèðìèøäèð. Ùàë-ùàçûðäà ðóçíàìåéè-ìèëëÿòèÈðàí Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíäÿí ùÿð éåðÿ ýþíäÿðèëèð âÿ î äþâëÿòëÿðèí ïàéòàõòëàðûíûí ùÿð éåðèíäÿ áó ãÿçåòè îõóéóðëàð. Àéà, áèçÿ “ùÿøÿðàò” ëÿôçèíè èñíàä âåðèá, áèçèì õàòèðèìèçè èíúèòìÿêäÿí Èðàí ìèëëÿòèíÿ íÿ ôàéäà ùàñèë îëóð? Àéäûíäûð êè, ñèç áó ñþçöí ëöüÿòè ìÿ’íàñûíû íÿçÿðäÿ òóòìóðñóíóç. Îíà ýþðÿ êè, àõû, áèç ùÿãèãÿòäÿ ñè÷àí âÿ êÿðòÿíêÿëÿ äåéèëèê. Ñèçèí ìÿãñÿäèíèç áó ñþçöí èñòèëàùè ìÿ’íàñûäûð; éÿ’íè áèç ñèçèí íÿçÿðèíèçäÿ àüûëñûç, âÿùøèñèôÿò, áÿðáÿðè õàñèééÿò, øöóðñóç, ìÿ’ðèôÿòñèç âÿ êþâäÿí àäàìëàðûã. Ñÿí þçöí èíñàô åëÿ, ùå÷ ðÿâàäûð êè, Âîëòåð, Ìîíòåñêéþ, Ðóññî, Äöìà, Ñóâåðíî, Ùóìáîëò, Ëöâèéåð, Âàò, Ôåíåëîí, Áîêë, Øåêñïèð, Âîëíåé, Áàéðîí âÿ êèìëÿðè, éàçû÷ûëàðû, øàèðëÿðè, òàðèõ÷èëÿðè âÿ èõòèðà÷ûëàðû ùÿøÿðàò ãèñìèíäÿí ñàéûëñûí, àììà Ñöðóø àäëû ôàéäàñûç, ìöçöð áèð øÿõñ âÿ îíóí êèìèëÿð èíñàíëàð ñûðàñûíà ñàëûíñûíëàð? Ñèçèí ìèëëÿòèí øàèðèíèí áèçÿ âåðäèéè áó èñíàä, áèçèì øÿ’íèìèçäÿ ùå÷ áèð øåé ÿñêèëòìèð. Îíóí çÿðÿðè éåíÿ ñèçèí þçöíöçÿ äÿéèð êè, áèç ùÿð éåðäÿ ñèçÿ àë÷àã ýþçëÿ áàõàúàüûã, ñèçèí àüëûíûçû óøàã àüëû ñÿâèééÿñèíäÿ áèëÿúÿéèê âÿ ñèçÿ ýöëÿúÿéèê. Äåäèì: – Äîüðó áóéóðóðñóíóç. Ýÿðÿê ãÿçåò ìöíøèñè áåëÿ úÿôÿíýèéàòû ÷àï åäèá èíòèøàð åòìÿéÿéäè. Àììà áó õöñóñäà îíó ìöãÿññèð ñàéìàéûí, 173

ùÿìèí åâè éûõûëìûø øàèð, îíó àëäàòìûøäûð âÿ îíó ìÿúáóð åòìèøäèð êè, áó úÿôÿíýèéàòûíû àëÿìÿ éàéñûí. Ìöíøè áó áåéòèí ìÿ’íàñûíû àíëàìàìûø äåéèë, ëàêèí ãîðõóäàí áó èøÿ èãäàì åòìèøäèð; ÷öíêè Òåùðàí ìöíøèëÿðè ùÿìèøÿ ñàðàé øàèðëÿðèíäÿí ãîðõóðëàð. Èíøààëëàù áóíäàí ñîíðà ìöíøè òÿðÿôèíäÿí ãÿôëÿò âÿ òÿúðöáÿñèçëèê ñàäèð îëìàç. Ìÿúëèñ ãóðòàðäû. Ôèøåðèí ìÿíçèëèíäÿí ÷ûõäûüûì çàìàí éîëäà áó ñþçëÿð äèëèìäÿí äöøìöðäö: – Âàé Ñöðóø, âàé Ñöðóø, âàé åâè éûõûëìûø Ñöðóø! Áó íÿ ðöñâàé÷ûëûãäûð êè, ñÿí áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðìèñÿí? Àõû áó àüçûéàâàëûüûí ñÿíÿ íÿ ôàéäàñû âàð êè, þç ùÿììÿçùÿáëÿðèíè õàðèúè þëêÿëÿðäÿ áÿëà âÿ ãàõûíú îõóíà ùÿäÿô åäèðñÿí, éàäëàðûí ìÿçÿììÿò, òÿùãèð âÿ ÿäàâÿòèíÿ ëàéèã åäèðñÿí? Ñèç áèçèì áàøûìûçà íÿ áÿëà îëäóíóç? Áèð òÿðÿôäÿí þç êèòàáëàðûíûçäà à÷ûãäàí-à÷ûüà õÿëèôÿëÿðÿ ëÿ’íÿò âÿ òÿ’íÿ åäÿí ñþçëÿð íÿøð åäÿðÿê ßôãàíûñòàí, Ùèíäèñòàí, Òöðêöñòàí, Ðóì âÿ Ãàôãàçäà èíòèøàð åòäèðèðñèíèç, áèçèì úàíûìûçû, ìàëûìûçû âÿ ÿñèð îëìàüûìûçû áó þëêÿëÿðèí õàëãëàðûíà âÿ Äàüûñòàí ÿùàëèñèíÿ ùàëàë åäèðñèíèç, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ äöíéàíûí áöòöí õàëãëàðûíû ìóðäàð âÿ ùÿøÿðàò ùåñàá åäèá, îíëàðà éàõûíëàøìàãäàí âÿ îíëàðûí áèøìèøëÿðèíè éåìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéè áèçèì ö÷öí âàúèá ñàéûðñûíûç âÿ áèçäÿ îíëàðà ãàðøû êèí îéàäûðñûíûç. Åëÿ áèë, áöòöí äöíéà òèêàíëûãäûð, òÿêúÿ ñèç áèð äÿñòÿ ãûçûëýöëñöíöç êè, áó òèêàíëûüûí îðòàñûíäà áèòìèøñèíèç! Ñèçèí ÿëèíèçäÿí äöíéàíûí ùàíñû òÿðÿôèíÿ áàø ýþòöðöá ãà÷àã?! Ñèçèí áó úöð ÿãèäÿíèçèí íÿòèúÿñè î îëàúàãäûð êè, ýåò-ýåäÿ äöíéàíûí áöòöí ìèëëÿòëÿðè áèçèìëÿ ÿäàâÿò åäèá çÿëèë âÿ ìÿùâ îëìàüûìûçû èñòÿéÿúÿêëÿð. Áèç äÿ áÿíè-Èñðàèë êèìè îëàúàüûã êè, îíëàð þçëÿðèíè øàùçàäÿ âÿ àüà ñàéûá äöíéàíûí úÿìè áàøãà ìèëëÿòëÿðèíè þç ãóëëàðû çÿíí åäèðäèëÿð. Áó å’òèãàäëà îíëàð áöòöí ìèëëÿòëÿðè þçëÿðèíÿ äöøìÿí åäèá íÿùàéÿò þçëÿðèíè çÿëàëÿòÿ âÿ ÿñàðÿòÿ ñàëìûø îëäóëàð. Âÿ áó âàõòà ãÿäÿð äÿ áó çÿëèëëèê âÿ êþëÿëèéèí ñÿáÿáèíè àíëàìàìûøëàð. Åâÿ ÷àòàí êèìè áó êðèòèêàíû éàçìàüà áàøëàäûì. Åëÿ ùÿéÿúàíëû èäèì êè, ãÿëÿìèìäÿí íÿ ÷ûõäûüûíû áèëìèðÿì. Åé ìÿíèì ÿçèç ãàðäàøûì ìöíøè! Áàøãàëàðûíà èáðÿò âÿ òÿíáåù îëìàã ö÷öí ñÿíÿ ëàçûìäûð êè, áó êðèòèêàíû ãÿçåòèí áèð íå÷ÿ íþìðÿñèíäÿ ÷àï åäÿñÿí âÿ þëêÿíèí äàõèëèíäÿ éàéàñàí; ëàêèí î íþìðÿëÿðäÿí õàðèúÿ ýþíäÿðìÿ. Ñöðóøà äà äå êè, áóíäàí ñîíðà áèð äÿ áó úöð èøëÿð ýþðìÿñèí.

174

Áèð äÿ ýÿðÿê ñÿí “Ìèëëÿò” ãÿçåòèíèí âÿçèôÿëÿðèíè áèëÿñÿí. Ìÿñÿëÿí: “Ìèëëÿò” ãÿçåòèíäÿ áèðèíúè – õàðèúè ïîëèòèêà èøëÿðèíè áÿéàí åòìÿëèñÿí. Èêèíúè – Èðàí äþâëÿò ðÿùáÿðëÿðèíèí þëêÿíèí èíòèçàìû, ìèëëÿò âÿ ìÿìëÿêÿòèí ôàéäàëàðû õöñóñóíäà ýþðäöêëÿðè òÿäáèðëÿð ùàããûíäà éàçìàëûñàí. Ö÷öíúö – áÿ’çè òåëåãðàô õÿáÿðëÿðèíè àéäûí õÿòò èëÿ éàçìàëûñàí. Äþðäöíúö – äàõèëè õÿáÿðëÿðè âÿ ùàäèñÿëÿðè ãåéä åòìÿëèñÿí êè, Òÿáðèçäÿ âÿáàíûí øèääÿòè íÿ äÿðÿúÿéÿ éåòìèøäèð âÿ ùÿêèìëÿð îíóí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ñÿáÿáèíè íÿäÿ ýþðöðëÿð âÿ òÿúðöáÿéÿ ýþðÿ ìöàëèúÿëÿðèí íÿ ôàéäàñû îëìóøäóð âÿ áó õÿñòÿëèêäÿí íÿ ãÿäÿð àäàì þëìöøäöð âÿ áó õÿñòÿëèéÿ òóòóëàíëàðäàí íÿ ãÿäÿðè ñàüàëìûøäûð; ýÿðÿê õÿñòÿëèê áàø âåðÿíäÿ ùÿð êÿñäÿí ÿââÿë ãà÷ûá àäàìëàðû ãîðõóéà ñàëàí öìÿðàéà âÿ ìÿíñÿá ñàùèáëÿðèíÿ, äþâëÿòäÿí ìààø àëûá ïàäøàùûí ðÿèééÿòëÿðèíè ùèìàéÿñèç áóðàõàí âÿ þçëÿðèíèí íÿúàòûíû ùÿð øåéäÿí àðòûã áèëÿí ùÿêèìëÿðÿ òþùìÿò éàçàñàí, áó ùàäèñÿäÿ õàëãà öðÿê âåðÿí âÿ þç âÿëèééöííå’ìÿëÿðè îëàí ïàäøàùûí õèäìÿòèíè þç úàíëàðûíû ãóðòàðìàãäàí öñòöí òóòàí âÿ âèëàéÿòäÿí õàðèúÿ ÷ûõìàéûá àäàìëàðû ùèìàéÿ åäÿí âÿ îíëàðà ïÿðÿñòàð îëìàã ö÷öí ùöììÿò ñÿðô åäÿí öìÿðàéà âÿ ðöòáÿ ñàùèáëÿðèíÿ òÿøÿêêöð åäÿñÿí. Ìÿñÿëÿí, Ìèðçÿ ßáäöëâàùàá õàí íàèáöë-âöçÿðà êèìèëÿðÿ êè, ýÿíúëèê ÷àüûíäà âÿ êàìðàíëûã ìþâñöìöíäÿ õÿòÿðäÿí ãÿòèééÿí ãîðõìàéûá, èýèäëèê ýþñòÿðìèøäèð, âÿáàíûí ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð þç éåðèíè áîø ãîéìàéûá ìèëëÿò âÿ þëêÿ ãàðøûñûíäà âÿçèôÿñèíÿ ÿìÿë åòìèøäèð. Áåøèíúè (áàøëûúà âÿ ÿí ÿùÿìèééÿòëè èø áóäóð) – Èðàíûí òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷èëèéèíèí éöêñÿëìÿñè, îíóí ìÿ’äÿíëÿðèíèí êÿøôè âÿ èøÿ ñàëûíìàñû, ñóñóç âÿ ÿêèëìÿéÿí ÷þëëÿðèí ñóâàðûëìàñû ùàããûíäà, öëóì âÿ ôöíóí âÿ ñÿíàéå ùàããûíäà, õöñóñèëÿ ìÿêòÿáëÿð à÷ìàã âÿ óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè èøèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿñè âÿ áóíóí êèìè ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà þçöíöí âÿ éà ãåéðèëÿðèíèí ôèêèð âÿ òÿäáèðëÿðèíè ýþñòÿðìÿëèñÿí. Êàòèá ×ÿëÿáèíèí èôàäÿñèíÿ ýþðÿ: Àâðîïà õàëãëàðû åëì âÿ ôÿíëÿðè ñàéÿñèíäÿ – êè îíëàðûí ÿí áàøëûúàñû ìàòåìàòèêà âÿ úîüðàôèéàäûð – äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíè èñòèëà åòìèøëÿð âÿ Éåð êöðÿñèíèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ çèðÿêëèê âÿ éåýàíÿëèê òÿáëèíè ÷àëûðëàð. Áóíëàðëà éàíàøû îëàðàã îõóúóëàðû ôÿðÿùëÿíäèðìÿê âÿ éåíè òÿðáèéÿ òàïàí ýÿíúëÿðè òÿøâèã åòìÿê ö÷öí àëèìëÿðèí, ôàçèëëÿðèí, ôèëîñîôëàðûí, ùÿêèìëÿðèí, øàèð âÿ îðäó ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí ÿí ìÿøùóðëàðûíûí ùÿéàòûíû äÿõè éàçà áèëÿðñÿí. Îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí, éàçûëàðûíäàí âÿ ôèêèðëÿðèíäÿí ïàð÷àëàð, ùöíÿðëÿðèíÿ äàèð ìèñàëëàð éàçìàëûñàí âÿ ìöàñèðëÿðèí áÿ’çè ÿñÿðëÿðè âÿ ôèêèðëÿðè ùàããûíäà äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí, âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíèí âÿ îðäó áàø÷ûëàðûíûí 175

òÿäáèðëÿðè õöñóñóíäà êðèòèêà íÿøð åòìÿëèñÿí. Áóíëàðû þçöí äÿ éàçà áèëÿðñÿí, áàøãàëàðûíà äà éàçäûðà áèëÿðñÿí. ×öíêè ñÿíèí ãÿçåòèíÿ àçàäëûã èúàçÿñè âåðèëìèøäèð, ùÿòòà ñÿí ãÿçåòèíäÿ ìöìêöí ãÿäÿð ùþêóìÿò àäàìëàðûíûí âÿ ÿìèðëÿðèí âÿ ùàêèìëÿðèí âÿ ñÿðêÿðäÿëÿðèí âÿ úÿìè ìÿíñÿá ñàùèáëÿðèíèí âÿ öëÿìàíûí èøè âÿ ðÿôòàðû ùàããûíäà äà éàçìàëûñàí; ìÿñÿëÿí, ãÿçåò Ìàçÿíäÿðàíäà ïàäøàù ðÿèééÿòè îëàí éÿùóäèëÿðèí þëäöðöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàíëàð áàðÿñèíäÿ êðèòèêàäàí äà õàëè îëìàëûäûð+ òà êè, áó øÿõñëÿð áèëñèíëÿð êè, îíëàðûí ùå÷ áèð ùÿðÿêÿòè ýèçëè ãàëìàéàúàãäûð, àéûëñûíëàð, áÿäíàìëûãäàí ãîðõñóíëàð âÿ âÿçèôÿëÿðèíèí èúðàñûíäà ïàäøàùûí âÿ þç âÿëèééöííå’ìÿëÿðèíèí ðàçûëûüûíà, ìèëëÿò âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ôèêèðëÿðèíÿ ìöâàôèã ùöììÿò ýþñòÿðñèíëÿð. ßäàëÿò âÿ èíñàôûí äîüðó éîëóíäàí ÷ûõìàñûíëàð. Ýÿðÿê ñÿíèí ãÿçåòèí áóíäàí ãàáàã Èðàíäà ìÿ’ìóë îëàí ìöõòÿëèô éàçûëàðëà ùÿðô ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíñóí, íåúÿ êè, Ìÿíó÷åùð õàí ùàìàí ùÿðôëè ìÿòáÿÿäÿ áèð íå÷ÿ úèëä êèòàá ÷àï åòäèðìèøäè. Äàø ìÿòáÿÿñè ìÿ’íàñûç âÿ áîø èøäèð. Ùÿëÿ îíóí ùÿð úöð ÷àïûíûí ñÿùâñèç îëìàäûüûíû íÿçÿðÿ àëìàñàã äà, ÷îõ âàõò ñþçëÿð ÷àïäàí àéäûí ÷ûõìûð âÿ ìèí íöñõÿ, éà àç, éà ÷îõ ÷àï åäèëäèêäÿí ñîíðà, ùÿðôëÿð äàø öçÿðèíäÿ ñöðòöëöð âÿ äàùà èøÿ éàðàìûð. ßýÿð ñÿí áó øÿêèëäÿ ãÿçåò éàçñàí, çàìàí êå÷äèêúÿ ñÿíèí îõóúóëàðûíûí ñàéû îí ìèíÿ ÷àòàúàã âÿ áÿëêÿ äàùà ÷îõ îëàúàãäûð; ùÿì þçöí áîë ìÿíôÿÿòÿ ÷àòàúàãñàí, ùÿì äÿ ìèëëÿòÿ ÷îõ ôàéäà âåðÿúÿêñÿí. Õóäàùàôèç.

1871

__________ + Ãåéä: Áöòöí áó êèìè õÿáÿðëÿðè âÿ ñàèð ÿùâàëàòû ÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ýÿðÿê ñÿíèí ùÿð áèð âèëàéÿòäÿ ìààøëû âÿêèëèí âÿ éà ìÿ’ìóðóí îëñóí êè, ñÿíèí ìÿãñÿäèíÿ ìöâàôèã îëàðàã ùÿð òÿðÿôäÿí âÿ ùÿð äþâëÿòäÿí õÿáÿðëÿð òîïëàñûí âÿ ùÿð ùÿôòÿ ñÿíÿ ýþíäÿðñèí. Áó êèìè àäàìëàðà ôðàíñûç äèëèíäÿ êîððåñïîíäåíò äåéèëèð. Ùþêóìÿòäÿí òÿâÿããå åòìÿëèñÿí êè, ÷àïàðõàíàëàð ñÿíèí âÿêèëëÿðèíèí ìÿêòóáëàðûíû Òåùðàíà ïóëñóç ÷àòäûðñûíëàð.

176

ÌÈÐÇß ÀÜÀÍÛÍ ÏÉÅÑËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÊÐÈÒÈÊÀ Ìåùðèáàí ãàðäàøûì, Ìèðçÿ Àüà!1 Àëëàù þìðöíöçö óçóí åëÿñèí. Ñèçèí øèðèí ìÿêòóáóíóç ýÿëèá éåòèøäè. ßñÿðèíèçè áàøäàí-àéàüà îõóäóì. Ñèçÿ ìèí òÿùñèí âÿ àôÿðèí ýþíäÿðèðÿì; ñèçèí ãåéðÿò âÿ çþâãöíöçäÿí âÿúäÿ ýÿëèðÿì. Öìèä åäèðÿì êè, ùÿìèøÿ âàõòûíûçû ôðàíñûçëàðûí èñòèëàùûíúà “ä ð à ì à” ôÿííè àäëàíàí áó øÿðÿôëè ôÿííÿ ñÿðô åäÿðÿê ÷îõ òÿðÿããè åäÿúÿêñèíèç âÿ áó ôÿíäÿ ãåéðè âÿòÿíäàøëàðûíûçà, ùÿììÿçùÿáëÿðèíèçÿ ðÿùáÿð îëàúàãñûíûç. Àììà ùÿëÿëèê èøèíèçèí áàøëàíüûúû îëäóüó ö÷öí, ýÿðÿê ìÿí ÿñÿðèíèçèí áÿ’çè íþãñàíëàðûíû ñèçÿ ýþñòÿðÿì êè, áóíäàí ñîíðà ýþçöà÷ûã îëàñûíûç; òàèíêè, áó ôÿííÿ äàèð éàçäûüûíûç ÿñÿðäÿ íþãñàí òóòóëàúàã éåð ãàëìàñûí âÿ ñèçèí ÿñÿðèíèç õàññ âÿ àâàìûí õîøóíà ýÿëñèí. Íþãñàíëàðû ñàéìàüà áàøëàìàçäàí ÿââÿë áèëìÿê ëàçûìäûð êè, ò å à ò ð íÿ îëàí øåéäèð2. Òåàòð – óúà âÿ ýåíèø áèð ñàëîíäàí èáàðÿòäèð êè, è÷ÿðèñè ö÷ òÿðÿôäÿí äèâàðëàðà áèòèøìèø îëóð, àëòëû-öñòëö ëîæàëàðûí öçö äþðäöíúö òÿðÿôèíÿ áàõûð. Þëêÿíèí ÿùàëèñè – ÿøðàôäàí, òàúèðëÿðäÿí òóòìóø êàñûáëàðàäÿê ùÿð ñèíèô àäàìëàð – êåéôè èñòÿéÿíäÿ êèøèëè-ãàäûíëû ýèðèø ùàããû âåðìÿê øÿðòè èëÿ ýåúÿëÿð áó ñàëîíà äàõèë îëóá, áÿ’çèëÿðè ëîæàëàðäà, áÿ’çèëÿðè èñÿ ïàðòåðäÿ îòóðóá òàìàøà åäèðëÿð. Þëêÿíèí ïàäøàùû äà ùÿðäÿíáèð òåàòðà òÿøðèô ýÿòèðèá, þç ÿéàëû âÿ óøàãëàðû èëÿ áÿðàáÿð îíà ìÿõñóñ îëàí ëîæàäà îòóðóð. Î âàõò äðàìà ñÿíÿòèíèí óñòàäëàðû – êè ôðàíñûçúà îíëàðà à ê ò é î ð äåéèðëÿð, – ùÿð áèðèñè õöñóñè áèð ïàëòàðäà ñÿùíÿéÿ äàõèë îëóá, ãàáàãúàäàí òÿ’éèí îëóíìóø áèð ÿùâàëàòûí îõøàòìàñûíû ýþñòÿðèðëÿð, òàìàøà÷ûëàð èñÿ îíëàðûí äàíûøûãëàðûíà ãóëàã àñûðëàð. Áåëÿëèêëÿ, ïéåñèí ìÿçìóíóíäà ãÿòèééÿí ÿäÿáñèç ñàéûëàí êåéôèééÿòëÿð, ñþçëÿð âÿ ùÿðÿêÿòëÿð îëìàìàëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ “ßøðÿô õàí” ïéåñèíäÿ õÿëà, íÿúèñ âÿ... ñþçëÿð éîëâåðèëìÿçäèð âÿ äÿéèøäèðèëìÿëèäèð. Èíäè äÿ íþãñàíëàðà êå÷ÿê. Á è ð è í ú è: Äðàìà ñÿíÿòèíèí øÿðòëÿðè òÿëÿá åäèð êè, ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí ùÿð áèðèíèí èøè îíóí äàíûøûãëàðûíäàí òàìàì äèããÿòëÿ ñå÷èëñèí; ìÿñÿëÿí: ìÿúëèñ öçâöíöí ùÿðÿêÿòèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿäèêäÿ îíóí àäûíû ñÿòðèí öñòöíäÿ, àéðûúà éàçìàã ëàçûì äåéèë, ýÿðÿê áó àä àäàìûí èøèíÿ àèä îëàí ñÿòðÿ éàïûøûã éàçûëñûí. Ìÿúëèñ öçâöíöí ìöêàëèìÿñè éàçûëàðêÿí, îíóí àäû ñÿòðèí éóõàðûñûíäà àéðûúà éàçûëìàëûäûð.

177

È ê è í ú è: Ïéåñäÿ ñþçö, éà èøè îëàí ùÿð áèð èøòèðàê÷ûíûí àäû ÿñÿðèí áàøëàíüûúûíäà éàçûëìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí: Ñàðàíûí àíàñû Øÿðÿôíèñÿíèí âÿ ùàáåëÿ Ôÿðàìÿðçáÿéèí àäû áàøëàíüûúäà éàçûëìàëûäûð êè, Òóòè õàíûìûí êèì îëäóüó ìÿ’ëóì îëñóí. “ßøðÿô õàí” ïéåñèíäÿ ñþçö âÿ èøè îëàí áÿ’çè ôÿððàøëàðûí àäëàðû äà ÿñÿðèí áàøëàíüûúûíäà éàçûëìàìûøäûð. Ö ÷ ö í ú ö: Äðàìà ñÿíÿòèíäÿ ãàéäà áóäóð êè, ÿýÿð ìöìêöíñÿ, òàìàøàíûí ñîíóíäà áöòöí èøòèðàê÷ûëàð áèð éåðÿ éûüûøñûíëàð; ÿýÿð îíëàðûí ùàìûñûíûí éûüûøìàñû ìöìêöí îëìàñà, ÿí àçû ö÷äÿ èêè ùèññÿñè òàìàøàíûí ñîíóíäà áèð éåðÿ éûüûøûá, ñþçëÿðèíè ñîíà ÷àòäûðìàëû âÿ ïéåñè áèòèðìÿëèäèðëÿð. Àììà ñèçèí ïéåñëÿðèíèçäÿ èøòèðàê÷ûëàð òàìàøàíûí ñîíóíäà áèð éåðÿ éûüûøìûðëàð. Ä þ ð ä ö í ú ö: Äðàìà ñÿíÿòèíèí ìÿãñÿäè èíñàíëàðûí ÿõëàãûíû éàõøûëàøäûðìàã, îõóúó âÿ ãóëàã àñàíëàðû èáðÿòëÿíäèðìÿêäèð. Áåëÿ îëäóãäà ßøðÿô õàíûí éàíûíäà áèð ìöøàâèð äÿ îëìàëûäûð êè, ßøðÿô õàíû ïóë âåðìÿéÿ ìÿúáóð åòäèêëÿðè çàìàí, ùÿìèí ìöøàâèð õàíûí ßðÿáèñòàí ðÿèééÿòè èëÿ ðÿôòàðûíû áèð-áèð îíóí ö÷öí ñàéñûí; ìÿñÿëÿí, ÿñÿðèí áàøëàíüûúûíäà éàçìûøñûíûç êè, ýóéà Àõóíä Ìþùñöí, ßøðÿô õàíûí ìöøàâèðè âÿ îíóí îüëóíóí ìöÿëëèìè îëäóüó ö÷öí, õàí îíó äà þçö èëÿ ïàéòàõòà ýÿòèðìèøäèð. ßøðÿô õàí Øÿõñè-ÿââÿëèí âÿ ìöñòþâôè Òÿððàð õàíûí çöëìöíäÿí äàäö-ôÿðéàä åòäèéè çàìàí, Àõóíä Ìþùñöí îíà äåéèð: À õ ó í ä Ì þ ù ñ ö í – Õàí, ìÿí äÿôÿëÿðëÿ ñèçÿ äåìèðäèììè êè, ôèëàí éåðèí ðÿèééÿòè èëÿ áåëÿ-áåëÿ ðÿôòàð åòìÿ, áîéíóíà âÿáàë àëìà, áó éàçûãëàðûí àùö íàëÿñè íÿòèúÿñèç ãàëìàéàúàãäûð?! Ùÿð äÿôÿ áó úöð øåéëÿð âàñèòÿñè èëÿ, ìöõòÿëèô èáàðÿëÿðëÿ ßøðÿô õàíûí ßðÿáèñòàíäàêû èøëÿðèíè âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíè ãóëàã àñàíëàðà à÷ûá áèëäèðìÿê ëàçûìäûð. ßøðÿô õàí èñÿ, Àõóíä Ìþùñöíöí ìÿçÿììÿòëÿðèíèí úàâàáûíäà ýÿðÿê ìöõòÿëèô éîëëàðëà þçöíöí ßðÿáèñòàíäàêû èøèíäÿí âÿ ðÿôòàðûíäàí ùåéôñèëÿíèá, ïåøìàí÷ûëûüûíû áèëäèðñèí. Áóíäàí áàøãà áèð úöð åäèí êè, ßøðÿô õàí áöòöí ïóëëàðûíû âåðèá, áîðúëó äà äöøñöí, åùòèéàúäà äà ãàëñûí: ßðÿáèñòàíäàêû èø âÿ ðÿôòàðûíà ýþðÿ ëàï öðÿêäÿí ïåøìàí îëóá, áèð äÿ ùþêóìÿò õÿëÿòè ýåéìÿñèí, îíà êÿäÿð âÿ ïåøìàíëûãäàí áàøãà áèð øåé áàüûøëàìàéàí ùàêèìëèê âÿ ÿìèðëèêäÿí òþâáÿ åòñèí âÿ þç Àëëàùû èëÿ ÿùäö ïåéìàí åëÿñèí êè, ÿýÿð áó ôÿëàêÿòäÿí õèëàñ îëñà, ýåäèá þç àòàäàíãàëìà ìöëêöíäÿ îòóðàúàã, áåëÿ å’òèáàðñûç âÿ íèçàìñûç áèð äþâëÿòèí áöòöí àä, øþùðÿò âÿ úàùö úÿëàëûíäàí òàìàùûíû êÿ178

ñÿúÿê âÿ þìðöíöí ñîíóíà êèìè ýöøÿíèøèí îëàúàã. Áóíäàí ñîíðà áèð íþâ èëÿ îíó àçàä åäèí. Ñÿêèíåéè-Êàøèíèí ÿùâàëàòûíû áó ïéåñäÿí àòìàã âÿ ßøðÿô õàíû àüûëëû, àáûðëû áèð àäàì åòìÿê ëàçûìäûð. Êÿòõóäàíûí íàèáè ßøðÿô õàíäàí ïóëó áàøãà áÿùàíÿ èëÿ èñòÿìÿëèäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí åëÿ åäèí êè, Øàù áèð áÿùàíÿ èëÿ Øÿõñè-ÿââÿëèí âÿ Òÿððàð õàíûí öñòöíÿ ãÿçÿáëÿíñèí, îíëàðûí áöòöí ÿìëàêûíûí ÿëëÿðèíäÿí àëñûí âÿ îíëàðû ìöôëèñ âÿ ðöñâàé åòñèí êè, äöíéà âÿ àõèðÿòèí çÿðÿð ýþðìöøëÿðè îëñóíëàð; íåúÿ êè, áóíó äÿôÿëÿðëÿ ýþðìöøöê. Ìèðçÿ Èáðàùèì õàí Øèðàçè, Ìèðçÿ ßáöëãàñûì Ôÿðàùàíè, Ìèðçÿ Òàüû õàí, Ìèðçÿ Àüà õàí âÿ áàøãàëàðûíûí àãèáÿòèíèí íåúÿ îëäóüóíó êèì áèëìèð?3 Áåëÿëèêëÿ, ñèçèí ÿñÿðèíèç îõóúóëàðà âÿ ãóëàã àñàíëàðà èáðÿò âåðÿ áèëÿí êàìèë áèð ÿñÿð îëàúàãäûð; åëÿ áèð ÿñÿð êè, áöòöí Èðàíäà ìèñëè-áÿðàáÿðè òàïûëìàç. Á å ø è í ú è: Î äîñòóíóç êè, Øåéõ Ñÿ’äèíèí òöëêö ùåêàéÿñèíè ñèçÿ õàòûðëàòìûøäûð, ùàããû âàðäûð4. Ìöàñèðëÿð ùàããûíäà áó êèìè øåéëÿðè éàçûá èíòèøàð åòäèðìÿê òÿùëöêÿëèäèð. Õöñóñèëÿ Èðàí êèìè áèð þëêÿäÿ êè, ôèêèð ñàùèáëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíè ÷àï åòìÿê èøèíÿ ùÿëÿ äÿ ìöòëÿã àçàäëûã âåðèëìÿìèøäèð. Áÿñ íåúÿ îëñóí? Ìÿòëÿá ÷îõ öìäÿäèð, éàçûëìàñû ÷îõ âàúèáäèð... ßëàúû àñàíäûð. Ùàäèñÿíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè òàðèõèíè, äþâëÿòèíäÿ ãàéäàãàíóí îëìàéàí Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí Ñÿôÿâèíèí ÿñðèíÿ àòûí5, ýóéà îíóí ïàäøàùëûüû çàìàíûíäà ßøðÿô õàí ßðÿáèñòàíäàí ýÿëèð âÿ î áÿëàéà äö÷àð îëóð. Î ùàëäà ùå÷ êÿñ ñÿíèí éàõàíû òóòà áèëìÿéÿúÿê âÿ ìöàñèðëÿð äÿ áó ÿùâàëàòäàí þç ùåñàáëàðûíû àïàðàúàãëàð. ßýÿð áåëÿ áèð ìöáàùèñÿ áàø âåðñÿ êè, Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí ÷îõ ñàüëàì íÿôñëè èäè, î, Øÿõñè-ÿââÿëÿ âÿ Òÿððàð õàíà ãÿçÿáëÿíìÿç, úàâàá âåðìÿê îëàð êè, Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí ìàëèê îëäóüó î ñàüëàì íÿôñè èëÿ þç Øÿõñè-ÿââÿëèíè áÿäáÿõò åòìèø âÿ áþéöêëÿðäÿí ÷îõóíó þëäöðìöøäöð. Ãÿçÿáëÿíìÿê ùÿìèøÿ àúûãäàí îëìóð, ñöñòëöêäÿí âÿ ãàéäà-ãàíóíñóçëóãäàí äÿõè ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áóíóíëà áåëÿ, ÿýÿð ìöáàùèñÿ éåðè âàðñà, Øàù Ñóëòàí Ùöñåéíèí ÿâÿçèíÿ áàøãàñûíû éàçûí; áèðèíúè Øàù Àááàñäàí áàøãà êè, îíóí äþâëÿòè ãàéäà-ãàíóíëó èäè. ßýÿð ßøðÿô õàíûí àäû ìöàñèðëÿð àðàñûíäà òàíûíìûøäûðñà, äÿéèøèí. Ìÿñÿëÿí, Ùåéäÿð õàí, éà Ðöñòÿì õàí äåéèí; ïàéòàõò äà êè, Èñôàùàíäûð6. Áó ïéåñäÿ áó ìÿñÿëÿíè äÿ óíóòìàéûí êè, ßøðÿô õàí ýåúÿ âàõòû þç õèäìÿò÷èñè èëÿ äàíûøäûüû çàìàí ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíà èøàðÿ åäèëìÿëèäèð êè, 179

ñöáù à÷ûëàí êèìè îíóí äèâàíõàíàéà ýåòìÿñè ìöìêöí îëñóí. Ìÿýÿð î, ýåúÿ ýåòìèøäèð? Áèð äÿ ùÿð éåðäÿ âÿ ùÿð çàìàí òåàòð ìÿúëèñèíèí âÿçèééÿòè øÿðù îëóíìàëûäûð. Ìÿñÿëÿí, ßøðÿô õàí èñòÿéèð Øÿõñè-ÿââÿëèí äèâàíõàíàñûíà éîëà äöøñöí. Áó ùàëäà äèâàíõàíàíûí ãóðóëóøóíó òÿñâèð åòìÿëèñèíèç êè, äðàìà ñÿíÿòè óñòàäëàðû, éÿ’íè àêòéîðëàð – êè, òåàòðäà ùàäèñÿíèí òàìàøàñûíû ýþñòÿðèðëÿð, – ñèçèí òÿñâèðèíèçÿ óéüóí îëàðàã òåàòð ñÿùíÿñèíèí ãóðóëóøóíäà äÿéèøèêëèê éàðàäûá, ãàáàãúà ßøðÿô õàíûí ìÿíçèëè îëàí ãóðóëóøó áèð àíäà äÿéèøèá Øÿõñè-ÿââÿëèí äèâàíõàíàñû øÿêëèíÿ ñàëñûíëàð. À ë ò û í ú û: Êþâêÿá âÿ äÿùáàøû Ãàñûìûí ÿùâàëàòû ñèçèí áöòöí ïéåñëÿðèíèçäÿí äàùà ýþçÿë âÿ ìÿçÿëèäèð. Áó ïéåñèí àäûíû – “Ñÿðýöçÿøòèäÿùáàøû Ãàñûì âÿ Êþâêÿá” ãîéóí; ÷öíêè Çàìàí õàíûí áó ïéåñäÿ áèð î ãÿäÿð ðîëó éîõäóð. Ñîíðà åëÿ åäèí êè, Ùàúû Ðÿúÿá þç èøèíäÿí ïåøìàí îëñóí, ôàùèøÿáàçëûüû âÿ øÿðàá è÷ìÿéè òþâáÿ åòñèí, þçöíö äÿ áèð ãÿäÿð úàâàí ýþñòÿðèí. Áóíäàí áàøãà, Êþâêÿá ðÿüáÿò îéàòäûüû ö÷öí, îíóí ùöñí, ýþçÿëëèê âÿ ìÿëàùÿòèíè áèð àç àðòûã òÿ’ðèô åäèí âÿ ýåíèø ñóðÿòäÿ éàçûí êè, ýóéà î þçö Ùàúû Ðÿúÿáèí Òàâóñà ìåéë åòìÿñèíäÿí øöáùÿëÿíÿðÿê îíó þç ýþðöøöíäÿí ìÿùðóì åòìèøäèð. Ùàúû Ðÿúÿá þç èõòèéàðû èëÿ îíäàí óçàãëàøìàìûøäûð âÿ ùÿãèãÿòäÿ Òàâóñà ìåéëè éîõäóð, áÿëêÿ Êþâêÿáèí ìÿùÿááÿòèíäÿí àðàìñûçäûð. Âÿ àõûðäà åëÿ åäèí êè, Êþâêÿá Ùàúû Ðÿúÿáèí ñÿõàâÿòèíäÿí âÿ èýèäëèéèíäÿí àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìöòÿÿññèð îëóá, ùèéëÿ èøëÿòìÿéèíÿ öðÿêäÿí ïåøìàí îëñóí. Î, Ùàúû Ðÿúÿáÿ áó ùöíÿðñèç, úàí áÿñëÿéÿí, ãåéðÿòñèç, ìöðöââÿòñèç ùàêèìëÿðèí çöëìöíäÿí øèêàéÿò åäèá äåñèí êè, îíëàð ýþð íåúÿ íàìÿðä, íàíÿúèá âÿ ðÿçèëäèðëÿð êè, úöðáÿúöð øÿð-øûëòàã éîëó èëÿ þç ðèçãëÿðèíè áèç éàçûãëàðûí êöðÿéèíäÿí ÷ûõàðûðëàð. Ùàëáóêè, þëêÿíèí òèúàðÿòèíÿ âÿ ÿêèí÷èëèéèíÿ ðþâíÿã âÿ ðÿâàú âåðèá, êÿíäëÿðèí àáàäëûüûíà âÿ òÿ’ìèðèíÿ ÷àëûøìàãëà ùÿì þçëÿðè ôàéäàëàíà áèëÿðëÿð, ùÿì äÿ áàøãàëàðûíà ôàéäà éåòèðÿ áèëÿðëÿð. Áóíäàí ñîíðà Êþâêÿá Ùàúû Ðÿúÿáäÿí õàùèø åòñèí êè, îíó ãàðàâàøëûüà ãÿáóë åäèá, êÿáèíèíè êÿñäèðñèí, áèð ïàð÷à ÷þðÿéèíè îíäàí ÿñèðýÿìÿñèí, îíó àë÷àã òÿáèÿòëèëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿí õèëàñ åòñèí âÿ îíà áó äöíéàíûí ðöñâàé÷ûëûüûíäàí âÿ àõèðÿò ÿçàáûíäàí íèúàò âåðñèí. Ùàúû äÿõè áó ñþùáÿòè Àëëàùäàí èñòÿéèðìèø êèìè ÷îõ øàäëûãëà, áó òÿêëèôÿ ðàçûëûã âåðèð âÿ îíó àðâàäëûüà ãÿáóë åäèð. Ïéåñ òàìàì îëóð. Áöòöí áó ÿùâàëàò øèðèí âÿ òÿ’ñèðëè èáàðÿëÿðëÿ èôà åäèëìÿëèäèð. Èíøàëëàù, áó èáàðÿëÿðäÿ ñèçèí ãÿëÿìèíèçèí ýöúöíö ýþðÿúÿéèê. Àììà Êþâêÿá 180

þç ùèéëÿñèíè Ùàúû Ðÿúÿáÿ õÿáÿð âåðìÿëèäèð; éîõñà ìÿùÿááÿò ÿäàâÿòëÿ ÿâÿç îëóíàð. Ñèçèí çÿùìÿòèíèçè òÿçÿëÿäèéèì ö÷öí äàðûõìàéûí âÿ ÿñÿðè éàçìàãäà òÿëÿñìÿéèí. Áó ÿñÿðäèð, ñèçäÿí ÿñðëÿðëÿ éàäèýàð ãàëàúàãäûð; ýÿðÿê ìöêÿììÿë, íþãñàíñûç âÿ õîøàýÿëÿí îëñóí. Áóíóíëà áåëÿ äöíéà ìÿíôÿÿòè äÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð; ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ñèçèí ÿñÿðèíèç õîøàýÿëÿí, øþâãëÿíäèðÿí âÿ ôÿðÿùëÿíäèðèúè îëñà, ÷àï åäèëäèêäÿí ñîíðà ùÿð òÿðÿôäÿ ìèí-ìèí àëûúûñû òàïûëàúàãäûð. Íÿ èøëÿ ìÿøüóë îëàúàãñûíûç êè, áóíäàí éàõøû îëñóí? Äðàìà ñÿíÿòè øÿðòëÿðèíÿ ýþðÿ ôàùèøÿáàçëûã ÿùâàëàòû éîëâåðèëìÿç îëäóüó ö÷öí îíóí øÿáèùèíè òåàòðà ýÿòèðìÿê îëìàç. Àíúàã áåëÿ øåéëÿðè îõóìàüûí î ãÿäÿð äÿ åéáè éîõäóð. Îíà ýþðÿ êè, ñèçèí ìÿìëÿêÿòèíèçäÿ ùàêèìëÿðèí øÿð-øûëòàüû ìÿùç áó ãÿáèëäÿíäèð âÿ áó ùàäèñÿëÿðè éàçìàã âàúèá èøëÿðäÿíäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, îíó Èðàíäà òàìàøàéà ãîéìàüûí åùòèìàëû òÿñÿââöðÿ ýÿëìèð; ÷öíêè îðàäà ùÿëÿ òåàòð éàðàäûëìàìûøäûð. Êþâêÿáèí ÿùâàëàòû õöñóñèëÿ ÷îõ øèðèí éàçûëìûøäûð. Ùèëÿ âÿ òÿäáèð úÿùÿòäÿí äðàìà ñÿíÿòèíÿ ÷îõ óéüóíëóüó âàðäûð, àíúàã áèð éåðèíäÿí áàøãà... Ãóëàã àñûí! Éàçäûüûì ñÿáÿáÿ ýþðÿ Êþâêÿáèí ñÿðýöçÿøòèíè òåàòðäà òàìàøàéà ãîéìàã îëìàç. Àììà áó ñÿðýöçÿøò äÿõè äðàìà øÿêëèíäÿ éàçûëäûüû ö÷öí, ìöòëÿã îíóí áöòöí øÿðòëÿðèíÿ óéüóí îëìàëûäûð âÿ áó øÿðòëÿðäÿí ãàôèë îëìàã ùå÷ áèð âÿúùëÿ ìöìêöí äåéèëäèð. Îõóúó äöøöíìÿìÿëèäèð êè, ìöÿëëèôèí äðàìà ñÿíÿòèíäÿí õÿáÿðè éîõäóð. Áó ñÿðýöçÿøòäÿ ñèçèí ùÿìèí øÿðòëÿðäÿí ãÿôëÿòèíèç íÿäÿí èáàðÿòäèð? Áàõûí, ìÿí ñèçÿ ýþñòÿðèì: Êþâêÿá Ùàúû Ðÿúÿáÿ ìÿêòóá éàçûð âÿ îíó Àüàáàúûéà îõóìóð. Ùàúû Ðÿúÿá äÿ ìÿêòóáó êàðâàíñàðàäà éàâàøäàí îõóéóð êè, Éÿçäàíáÿõø âÿ êàðâàíñàðà úàìààòû åøèòìÿñèíëÿð. Áåëÿëèêëÿ, òåàòð ñàëîíóíäà ÿéëÿøÿí àäàìëàð åøèäèá áèëìèðëÿð êè, Êþâêÿá íÿ éàçìûøäûð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ Ùàúû Ðÿúÿá úàâàá éàçûð, îíó êàðâàíñàðàäà Àüàáàúûéà îõóéà áèëìèð. Àüàáàúû úàâàáû ýÿòèðèá Êþâêÿáÿ âåðèð, Êþâêÿá äÿõè Ùàúû Ðÿúÿáèí úàâàáûíû Àüàáàúûéà îõóìóð. Áåëÿëèêëÿ, òåàòð ñàëîíóíäà îëàíëàð ýåíÿ äÿ åøèäèá áèëìèðëÿð êè, Ùàúû Ðÿúÿá íÿ úàâàá éàçìûøäûð. ßñÿðèí áó éåðèíè áåëÿ èñëàù åäèí: Êþâêÿá ìÿêòóáó éàçûá ãóðòàðäûüû çàìàí, Àüàáàúûéà ìöðàúèÿò åäèá äåéèð: Ê þ â ê ÿ á – Ãóëàã àñ, ýþð Ùàúû Ðÿúÿáÿ íÿ éàçìûøàì!

181

Ìÿêòóáó îõóìàüà áàøëàéûð. Ñîíðà Àüàáàúû ýåäèð. Àüàáàúû ýåòäèéè çàìàí òåàòð ñÿùíÿñèíèí ãóðóëóøó äÿéèøèá ñèçèí òÿñâèðèíèçÿ ýþðÿ êàðâàíñàðà âÿ Ùàúû Ðÿúÿáèí ùöúðÿñè ýþðöíìÿëèäèð. Àüàáàúû Ùàúû Ðÿúÿáèí úàâàáûíû ýÿòèðäèéè âàõò éåíÿ Êþâêÿá Àüàáàúûéà öç òóòóá äåéèð: Ê þ â ê ÿ á – Àüàáàúû, ãóëàã àñ, ýþð Ùàúû Ðÿúÿá íÿ úàâàá éàçìûøäûð! Úàâàáû îõóìàüà áàøëàéûð. Áóðàäà äÿõè òåàòð ñÿùíÿñèíèí ãóðóëóøó äÿéèøèëèð, éåíÿ Êþâêÿáèí ìÿíçèëè ýþðöíöð. Áóíóíëà äà òåàòðäà îëàíëàðûí ùàìûñû åøèäèá áèëìèø îëóð êè, Êþâêÿá íÿ éàçìûøäû âÿ Ùàúû Ðÿúÿá íÿ úàâàá âåðìèøäè... Ùàúû Ðÿúÿáèí úàâàáûíûí ìÿçìóíóíó êàðâàíñàðàäà éàçìàã ëàçûì äåéèëäèð. Éàëíûç áó êèôàéÿòäèð êè, Ùàúû Ðÿúÿá úàâàá éàçûá, Àüàáàúûéà âåðèð. Âÿ úàâàáûí ìÿçìóíó Êþâêÿá îõóäóüó çàìàí âåðèëÿúÿêäèð. Áèð äÿ Àüàáàúû éîëäà íÿ äåéèáñÿ (ìÿñÿëÿí: “ùèéëÿýÿð àðâàäëàðûí àòàñûíà ëÿ’íÿò!” âÿ ñ.), òåàòðäà îòóðàíëàð åøèòìèðëÿð. Áóíó äà áåëÿ èñëàù åòìÿê ëàçûìäûð: Ìÿñÿëÿí, Àüàáàúû áó ñþçëÿðè éîëäà äåìèð. Î, Êþâêÿáèí îòàüûíà ýèðèð. Ýóéà Êþâêÿá ùÿëÿ îòàãäà äåéèë, ùÿéÿòäÿ, éà ìÿòáÿõäÿäèð. Î âàõò Àüàáàúû áó ñþçëÿðè äåéèð: – À ü à á à ú û – Ùèéëÿýÿð àðâàäëàðûí àòàñûíà ëÿ’íÿò!.. âÿ èëàõûð. Áóíóíëà äà òåàòðäà îëàíëàð Àüàáàúûíûí ñþçëÿðèíè òàìàìèëÿ åøèäèð. Áóíäàí ñîíðà Êþâêÿá îòàüà äàõèë îëóð. Ìöõòÿñÿð, áåëÿ ìÿñÿëÿëÿðè ùÿìèøÿ íÿçÿðäÿ òóòìàëûñûíûç. Ýÿðÿê òåàòð ìÿúëèñè ùÿìèøÿ ýþçöíöçöí ãàðøûñûíäà îëñóí; ìÿñÿëÿí, ßøðÿô õàí ãàëõäûüû çàìàí “áèñìèëëàù!” äåéèá ñîíðà ÿëàâÿ åäèð: “Àëëàù, ñÿí ìÿíè áó àäàìéåéÿí ãóðäëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòàð!”. Òåàòðäà îëàíëàð áó ñþçëÿðè åøèòìÿëèäèð. Áó ñóðÿòäÿ îíóí ýåäèá Øÿõñè-ÿââÿëèí äèâàíõàíàñûíà ýèðìÿêäÿí èáàðÿò îëàí èøèíè îíóí ñþçöíäÿí àéðû éàçìàëûñûíûç. Áóíäàí áàøãà “Ñÿðýöçÿøòè-Êþâêÿá” äðàìà ôÿííè øÿêëèíäÿ éàçûëìûø îëñà äà, îíóí ÿââÿëèíäÿ òåàòð òàìàøàñûíà ãîéóëìàã ö÷öí äåéèë, îõóíìàã ö÷öí éàçûëäûüûíà èøàðÿ åäèí; ÷öíêè áó ñÿðýöçÿøò áÿ’çè êåéôèééÿòëÿðÿ ýþðÿ òåàòðäà îéíàíûëìàüà ÿëâåðèøëè äåéèëäèð. Áóíó áèëäèðìÿêäÿí ìÿãñÿäèì îäóð êè, îõóúó áèëñèí êè, ñèç äðàìà ôÿííè øÿðòëÿðèíÿ âàãèôñèíèç, ôàùèøÿ âÿ ôàùèøÿáàçëûã ÿùâàëàòûíû íÿãë åòìÿéèí åéèá îëäóüó ñèçÿ ìÿ’ëóìäóð. Áóíäàí áàøãà, Êþâêÿá þç îòàüûíäà ìÿêòóá éàçàíäà âÿ Ùàúû Ðÿúÿá þç ùöúðÿñèíäÿ úàâàá éàçìàãëà ìÿøüóë îëàíäà ñÿùíÿäÿ òàìàøà÷ûëàðûí ãàðøûñûíäà ñöêóò âÿ ñÿññèçëèê îëìàìàëûäûð. Êþâêÿáèí îòàüûíäà 182

Êþâêÿá ìÿêòóáó áèòèðèíúÿéÿ ãÿäÿð Àüàáàúûíû êÿíèçëÿ ñþùáÿòÿ ìÿøüóë åäèí êè, Êþâêÿá ìÿêòóáó ãóðòàðñûí, Ùàúû Ðÿúÿáèí ùöúðÿñèíäÿ èñÿ, Ùàúû Ðÿúÿá úàâàáû éàçûá áèòèðÿíÿ êèìè Éÿçäàíáÿõøè Àüàáàúû èëÿ ñþùáÿòÿ ìÿøüóë åäèí. Áó êåéôèééÿò ùÿð éåðäÿ ñèçèí íÿçÿðèíèçäÿ îëìàëûäûð; éÿ’íè ñÿùíÿäÿ ïÿðäÿ åíäèðèëìÿäèêúÿ, òàìàøà÷ûëàðûí ãàðøûñûíäà ãÿòèééÿí ñöêóò âÿ ñÿññèçëèê öç âåðìÿìÿëèäèð, îíëàð ùÿìèøÿ äèíëÿéèúè ùàëûíäà îëìàëû âÿ ìöòòÿñèë áèð øåé åøèòìÿëèäèðëÿð. É å ä ä è í ú è: Àüà Ùàøûì ñÿðýöçÿøòèíäÿ î, éîõñóë âÿ ìàëñûç îëäóüóíäàí, åëÿ åäèí êè, áàðû àüûëëû, ñàâàäëû âÿ âöãàðëû ýþðöíñöí; ÷öíêè îõóúó âÿ ãóëàã àñàí îíà ìàèëäèð âÿ îíóí õîøáÿõò îëìàñûíû èñòÿéèð. Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ îíóí àéàãëàðûíû ôÿëÿããÿéÿ ñàëäûðìàüûíûç âÿ îíó äÿëè êèìè ýþñòÿðìÿéèíèç ìÿñëÿùÿò äåéèëäèð. Áèð äÿ îíóí ñåâýèëèñèíè ñó ýÿòèðìÿê ö÷öí ÷åøìÿ áàøûíà ýþíäÿðìÿéèí, îíëàðûí áèð-áèðè èëÿ ýþðöøìÿñèíè åëÿ éåðäÿ ýþñòÿðèí êè, îíëàðûí ùå÷ áèðèíèí òÿùãèðèíÿ ñÿáÿá îëìàñûí. Áóíäàí áàøãà, Ñàðà ñóçìàíèëÿð7 êèìè âÿ áÿëêÿ îíëàðäàí äàùà àðòûã óòàíìàç âÿ ùÿéàñûç áèð ãûç êèìè ýþðöíìÿêäÿäèð. Áó ñèôÿò ãûçëàðûí òÿáèÿòèíÿ çèääè âÿ äðàìà ôÿííèíèí øÿðòëÿðèíÿ ìöõàëèôäèð. Åëÿ åäèí êè, Ñàðà ùÿéàëû âÿ èñìÿòëè ýþðöíñöí. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí àíàñû èëÿ âÿ áàøãàëàðû èëÿ äàíûøûãëàðûíû äÿéèøäèðèí; òèðéÿê àòìàüûíû, ñà÷ëàðûíäàí áèð ÷ÿíýÿ ãîïàðìàüûíû âÿ Ýöëÿíäàì áàúûíûí àéàüûíû þïìÿéèíè éàçìàéûí. Ñàðà éàëíûç Àüà Ùàøûìëà àçàäÿ äàíûøà áèëÿð âÿ êþíëö èñòÿéÿíè äåéÿ áèëÿð. Áóíäàí áàøãà, ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Àüà, áàøëûúà ñÿùâ âÿ äðàìà ôÿííè ÿñàñëàðûíà áèëìÿððÿ óéüóí îëìàéàí úÿùÿò áóäóð êè, Ùàúû Ïèðãóëó Àüà Ùàøûìà äåéèð: – Ãûçûì Ñàðàíû ìÿí þçöì àëàúàüàì âÿ ùå÷ êÿñÿ âåðìÿéÿúÿéÿì. Åéâàù!.. Ùå÷ áåëÿ ñþçëÿðè òåàòð ñÿùíÿñèíäÿ àòà þç ãûçû ùàããûíäà äåéÿ áèëÿðìè?! Ìöòëÿã áó ñþçëÿðè äÿéèøäèðèí! Áóíäàí áàøãà, Àüà Ùàøûìûí éîõñóëëóãäàí ãóðòàðìàñû ö÷öí äÿ áèð ôèêèð åòìÿê ëàçûìäûð; ìÿñÿëÿí, îíà ýÿëèí ýÿòèðìÿê ö÷öí áèð òîé ìÿúëèñè ãóðóí âÿ îíóí äîñòëàðûíäàí, òàíûøëàðûíäàí áèð äÿñòÿ î ìÿúëèñäÿ ùàçûð åäèí, êåéô çàìàíû ýóéà ùàêèì òÿðÿôèíäÿí îíóí éàíûíà áèð ôÿððàø ýþíäÿðèëèð êè, îíà äåñèí: – Àüà Ùàøûì, ýþçöí àéäûí, ñÿíèí Ùÿøòÿðõàíäà òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëàí ÿìèí ôèëàíêÿñ âÿôàò åòìèøäèð, âàðèñè îëìàäûüû ö÷öí ÿëëè ìèí òöìÿí ìèãäàðûíäà îëàí áöòöí ñÿðâÿòèíè ñÿíèí àäûíà âÿñèééÿò åòìèøäèð, âàðéîõóíó Ðÿøòäÿ ðóñ êîíñóëõàíàñûíà ýþíäÿðèáëÿð, ýÿðÿê òÿùâèë àëàñàí!

183

Ìÿúëèñäÿ îòóðàíëàðûí ñåâèíú ñÿñëÿðè éöêñÿëèð. Ñÿðýöçÿøò ãóðòàðûð. Ñ ÿ ê ê è ç è í ú è: “Ñÿðýöçÿøòè-Øàùãóëó Ìèðçÿ” áàøäàí-àéàüà ïèñäèð8. Îíó éàíäûðûí. Òÿôÿêêöð ñàùèáèíÿ áó êèìè øåéëÿð éàçìàã ëàéèã äåéèëäèð. Åéðÿú Ìèðçÿ ïèñ ùÿðÿêÿò åòìèøäèð âÿ þç ÿìèñèíèí áàøûíà ðöñâàéëûã ýÿòèðìèøäèð. Âÿññÿëàì. Áó êèìè ùÿðÿêÿòëÿð èíñàíëàð àðàñûíäà öìóìè áèð øåé äåéèëäèð; ÷îõ øèò, éåðñèç âÿ ìÿçÿñèç îéóíúàãäûð êè, äðàìà ôÿííèíèí ÿñàñëàðûíà çèääèð, åøèäèëìÿñè çþâãëÿðèí ÷îõóíà õîø ýÿëìÿç. Õöñóñèëÿ ùàë-ùàçûðêû ñÿëòÿíÿò õàíÿäàíû ôÿðäëÿðèíäÿí áèðèíè ðöñâàé åòäèéè ö÷öí áóíäàí õÿòÿð äÿ ýÿëÿ áèëÿð... Öìèäâàðàì êè, þç ÿñÿðëÿðèíèçè ýþñòÿðäèéèì ãÿðàð èëÿ òÿêìèëëÿøäèðèá ÷àï åäÿúÿêñèíèç; áóíäàí ñîíðà äà áó úöð ÿñÿðëÿð éàçìàãëà ìÿøüóë îëóá, éåíè ÿðñÿéÿ ýÿëÿí èñòå’äàäëû ýÿíúëÿðÿ äÿ äðàìà ôÿííèíè þéðÿäÿúÿêñèíèç êè, îíëàðäàí ùÿð áèðè, àâðîïàëûëàðûí íÿçÿðèíäÿ ñÿíÿòëÿðèí ÿí øÿðÿôëèñè îëàí áó ôÿíäÿ áèð øåé äöøöíÿðÿê éàçñûíëàð. Áÿëêÿ ñèçèí ùöììÿòèíèç ñàéÿñèíäÿ áó ýþçÿë ôÿíí âÿ áó éåíè éàçû öñóëó áèçèì ìèëëÿòèìèç àðàñûíäà äà øþùðÿò òàïñûí âÿ ùÿð êÿñÿ ìÿ’ëóì îëñóí. Àâðîïàäà áó ôÿííèí éàçû÷ûëàðûíäàí ùÿð áèðè þç èñòå’äàäûíà ýþðÿ àëè ðöòáÿëÿðÿ ÷àòìûø, éöêñÿê àä, ôþâãÿë’àäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø âÿ ïàäøàù ñàðàéëàðûíà éàõûí àäàìëàð îëìóøäóð; ìèëëÿòèí î äÿðÿúÿäÿ òÿ’çèì âÿ òÿãäèðèíè ãàçàíìûøëàð êè, þëäöêäÿí ñîíðà ìèëëÿò îíëàðûí ùöíÿðè ìöãàáèëèíäÿ òÿøÿêêöð ÿëàìÿòè îëàðàã ãÿáèðëÿðè öçÿðèíäÿ óúà èìàðÿòëÿð, éÿ’íè àáèäÿëÿð òèêìèøëÿð. Ìîëéåð âÿ Øåêñïèð áó êèìè òÿ’çèìÿ ëàéèã øÿõñëÿðäÿíäèðëÿð êè, áèð-áèð ñàéìàüà åùòèéàú éîõäóð. “Ýöëöñòàí” âÿ “Çèíÿòöë-ìÿúàëèñ” äþâðö êå÷ìèøäèð. Áó ýöí áó úöð ÿñÿðëÿð ìèëëÿòèí èøèíÿ éàðàìûð. Áó ýöí ìèëëÿò ö÷öí ôàéäàëû âÿ îõóúóëàðûí çþâãö ö÷öí ðÿüáÿòëè îëàí ÿñÿð – äðàìà âÿ ðîìàíäûð. Ðîìàí äà äðàìà ôÿííèíèí áèð ãèñìèäèð êè, èçàùû óçóí øÿðùÿ ìþùòàúäûð. Áóíó, ñÿôàðÿòõàíàëàðûíäà èøëÿäèéèíèç ôèðÿíýëÿðäÿí9 øèôàùÿí ñîðóøóí, ñèçÿ áÿéàí åëÿñèíëÿð. Ìÿíèì ìÿêòóáëàðûìûí ÷àòìàñû ùàããûíäà ìÿíÿ ìÿ’ëóìàò âåðèí âÿ áóíäàí ñîíðà þç ìÿêòóáëàðûíûçû ìÿíäÿí ÿñèðýÿìÿéèí10. Ñèçèí ÿçèç úàíûíûçà àíä è÷èðÿì êè, ñèç ìÿíè î ãÿäÿð øàä åëÿìèñèíèç êè, óçàãäàí ýþçëÿðèíèçè þïöðÿì.

28 èéóí, 1871-úè èë, Òèôëèñ ÿòðàôûíäàêû Ãîúóð éàéëàüûíäà; ãàðäàøûíûç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí éàçûëäû

184

1872-úè ÈË ÌÀÐÒ ÀÉÛÍÛÍ ÑÎÍËÀÐÛÍÄÀ ÒÅÙÐÀÍÀ ÝÅÄßÐÊßÍ ÒÈÔËÈÑß ÝßËÌÈØ ÐÓÙÖË-ÃÖÄÑÄßÍ ÍÅ×ß ÌßÚËÈÑÄß ÅØÈÒÄÈÊËßÐÈÌ1 ßââÿëÿí – áèð äþâëÿòèí, èõòèðà ñàùèáè îëàí áèð øÿõñÿ þç èõòèðàñûíûí íÿòèúÿëÿðèíäÿí ôàéäà ýþðìÿñè ö÷öí èìòèéàç âåðìÿñè ëöòô ñàéûëìàìàëûäûð. Îíà ýþðÿ êè, èìòèéàç èõòèðà ñàùèáèíèí ùàããûíû ãîðóìàã ö÷öí âåðèëÿí áèð øåéäèð âÿ áåëÿ áèð èìòèéàçû âåðÿí äþâëÿò èõòèðà ñàùèáèíÿ ìÿðùÿìÿò åòìèð, îíó þç ìèííÿò âÿ åùñàí éöêöíöí àëòûíà àëìûð, àíúàã ÿäàëÿòèí øÿðòëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèð. Èêèíúè – äþâëÿò èõòèðà ñàùèáèíèí ìÿ’íÿâèééàòûíû, ñÿëàùèééÿòèíè, éàõøû âÿ ïèñ îëìàñûíû òÿùãèã âÿ òÿñäèã åäÿðñÿ âÿ áó õöñóñäà þç ôèêðèíè áöòöí òÿáÿÿëÿðèíÿ å’ëàí åäÿðñÿ, áþéöê áèð ñÿùâÿ éîë âåðìèø îëàð. ×öíêè áåëÿ îëàðñà, èêè ìÿñÿëÿäÿí áèðè ìöòëÿã îðòàéà ÷ûõà áèëÿð. Éà äþâëÿò þç òÿùãèã âÿ òÿñäèã ôÿàëèééÿòèíäÿ ñÿùâÿ âÿ õÿòàéà éîë âåðÿðÿê, õàëãû ùÿìèí èõòèðà éîëóíäà ÷àøáàø ñàëàð êè, áó äà äÿôÿëÿðëÿ ìöøàùèäÿ îëóíìóø âÿ õàëãûí áþéöê çÿðÿðèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Òÿúðöáÿëÿð ÿñàñûíäà äÿôÿëÿðëÿ áåëÿ ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðäèéè ýþðöíìöøäöð. Ìÿñÿëÿí, Ôðàíñà äþâëÿòè áèð íå÷ÿ èë áóíäàí ãàáàã áèð íÿôÿð áàíêèðèí èõòèðàñûíû òÿùãèã âÿ òÿñäèã åäèá, îíóí äöçýöí îëäóüóíó áöòöí òÿáÿÿëÿðèíÿ å’ëàí åòìèøäèð. Õàëã èñÿ äþâëÿòèí ñþçöíÿ èíàíàðàã, ãàçàíú òÿìÿííàñû èëÿ ùÿìèí áàíêèðÿ ÷îõëó ïóëëàð òàïøûðäûëàð. Ëàêèí èõòèðàíû òÿúðöáÿäÿí êå÷èðìÿê ìÿñÿëÿñè îðòàëûüà ýÿëÿðêÿí ìÿ’ëóì îëäó êè, èõòèðà äöçýöí äåéèëäèð, äþâëÿò èñÿ þç òÿùãèãàòûíäà éàíëûøëûüà âÿ ñÿùâÿ éîë âåðìèøäèð, áó ñÿùâ äÿ õàëãû áþéöê çÿðÿðÿ ñàëìûøäûð. Èêèíúè ùàëäà, äþâëÿò éåíÿ äÿ þç éîõëàìà èøëÿðèíäÿ ñÿùâ åäÿðÿê, èõòèðàíû òÿñäèã åòìÿçñÿ, éåíÿ äÿ þç òÿáÿÿëÿðèíè î èõòèðàíûí ãàçàíúûíäàí ìÿùðóì åòìèø îëàð âÿ áó ìÿíôÿÿò áàøãàëàðûíà ÷àòà áèëÿð. Áó úöð ùàäèñÿëÿð äÿ äÿôÿëÿðëÿ ìöøàùèäÿ îëóíìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, áóõàð ýÿìèñèíè èõòèðà åäÿí øÿõñ þç èõòèðàñûíû áèðèíúè íþâáÿäÿ Íàïîëåîíà áèëäèðìèøäè. Èúëàñ åäÿðÿê éîõëàìà àïàðäûãäàí ñîíðà áèð ùþêì èìçà åäèá áèëäèðäèëÿð êè, èõòèðà÷ûíûí òÿãäèì åòäèéè èõòèðà ãÿëÿò âÿ ìÿ’íàñûçäûð. Èõòèðà÷û Éåíýè Äöíéà2 äþâëÿòèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê þç èõòèðàñûíû îðäà ýþñòÿðäè âÿ áó èõòèðà ãÿáóë åäèëäè, èõòèðà÷ûíûí ôèêðè ùÿéàòà êå÷èðèëäè. Íÿòèúÿäÿ, Ôðàíñà äþâëÿòè èëëÿð óçóíó àù ÷ÿêèá, òÿÿññöô åòäè êè, áèç íÿ ö÷öí áó èõòèðàíû 185

ðÿää åäèá, îíóí ìÿíôÿÿòèíäÿí ìÿùðóì îëàðàã, áþéöê øþùðÿò ãàçàíìàã èìêàíûíû ÿëäÿí âåðäèê?! Áåëÿëèêëÿ, ìÿ’ëóì îëóð êè, ùÿð úöð èõòèðàíûí ÿëâåðèøëè îëóá-îëìàìàñû ùàããûíäà òÿùãèãàò àïàðìàã, îíó òÿñäèã âÿ éà ðÿää åòìÿê äþâëÿòèí âÿçèôÿñèíÿ äàõèë îëìàìàëûäûð. Ö÷öíúö – ùàáåëÿ èìòèéàçû âåðìÿçäÿí ÿââÿë äþâëÿòèí îíà òÿãäèì åäèëÿí èõòèðàíûí èõòèðà÷û òÿðÿôèíäÿí îüóðëàíûá-îüóðëàíìàäûüû ùàããûíäà òÿùãèãàò àïàðìàñû äà éàíëûø áèð èøäèð. Îíà ýþðÿ êè, áèðèíúè – áåëÿ áèð òÿùãèãàòû ñîíà ÷àòäûðìàã ùå÷ áèð âÿúùëÿ ìöìêöí äåéèëäèð. Èêèíúè – áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ èìòèéàç âåðìÿê èøèíèí ýåúèêäèðèëìÿñè èõòèðà÷ûíûí çÿðÿðèíÿ áàøà ýÿëÿ áèëÿð. Áåëÿ êè, èøèí ýåúèêäèðèëìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÷îõ ìöìêöíäöð êè, áàøãà áèð þëêÿäÿ áàøãà áèð èõòèðà÷û ùÿìèí èõòèðàíû äöøöíñöí âÿ áèðèíúè èõòèðà÷ûäàí äàùà ÿââÿë þç ôèêðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëà áèëñèí. Óíóòìàã îëìàç êè, ÿýÿð èõòèðà÷û òÿãäèì åòäèéè èõòèðàíû îüóðëàìûøñà, èìòèéàç âåðèëìèø îëñà äà, èõòèðàíûí ùÿãèãè ìöÿëëèôè ùÿð çàìàí îüðóíó ìöùàêèìÿéÿ âåðèá, þç ùàããûíû òÿëÿá åòìÿéÿ ùàãëûäûð. ßââÿëëÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áåëÿ áèð ãàéäà âàð èäè êè, èñòÿíèëÿí èìòèéàçû âåðìÿê äþâëÿòèí èõòèðà÷û ùàããûíäà èëòèôàòû ñàéûëûðäû âÿ éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç ùÿð èêè òÿùãèãàòû ùÿð úöð èõòèðà áàðÿäÿ èúðà åäèðäèëÿð. Ëàêèí ùÿãèãÿòè áó ñîí çàìàíëàðäà áàøà äöøìöøëÿð. Èíäè òàìàìèëÿ áóíóí ÿêñèíÿ ðÿôòàð åäèðëÿð. Èñòÿð éàõøû, èñòÿðñÿ äÿ ïèñ îëñóí, ùÿð úöð èìòèéàç èñòÿíèëÿðñÿ, ñþçñöç-ñþùáÿòñèç ùÿìèí ñààò âÿ ùÿìèí äÿãèãÿäÿ èõòèðà ñàùèáèíÿ âåðèëèð. Ùàë-ùàçûðäà Ôðàíñà þëêÿñèíäÿ ùÿð èë äþâëÿòÿ 14 âÿ éà 15 ìèí èõòèðà òÿãäèì îëóíóð. Äþâëÿò áó 14-15 ìèí èõòèðà ñàùèáèíèí ùàìûñûíà èìòèéàç âåðèð, îíëàðäàí àíúàã ìèíè äöçýöí âÿ ìÿ’íàëû ÷ûõûð. Îñìàíëû äþâëÿòè ÿìÿëÿ ýÿëäèéè ýöíäÿí áÿðè, þç õàëãû è÷ÿðèñèíäÿ ùÿëÿ èõòèðà ö÷öí èìòèéàç èñòÿéÿí ýþðìÿìèøäèð. Îðàäà áèð íÿôÿð äÿ îëñóí èõòèðà÷û éîõäóð âÿ ùå÷ êÿñÿ èõòèðà ùàããûíäà èìòèéàç âåðèëìÿìèøäèð. Áèðèíúè èõòèðà÷û âÿ áèðèíúè èìòèéàç èñòÿéÿí ìÿí èäèì êè, þç èõòèðà åòäèéèì ÿëèôáà èëÿ ìÿòáÿÿ òÿøêèë åäèá êèòàá âÿ ãÿçåò ÷àï åòìÿéÿ áàøëàìàã èìòèéàçûíû èñòÿäèì. Ëàêèí Îñìàíëû äþâëÿòèíèí “øöóðëó íàçèðëÿðè” þçëÿðèíè áèëèêëè àäàìëàð êèìè ýþñòÿðÿðÿê, áó èøèí éàõøû âÿ ïèñ íÿòèúÿ âåðÿúÿéèíè éîõëàìàüà áàøëàäûëàð: ñîíðà èñÿ ìÿíèì õàùèøèìè ðÿää åòäèëÿð âÿ äåäèëÿð êè: “Áó èõòèðà áàøãàëàðûíûíêûäûð”. Ùàëáóêè îíëàðûí “áàøãàñû”3 àäëàíäûðäûüû øÿõñèí õàùèøèíÿ ýþðÿ ìÿí îíëàðäàí èìòèéàç èñòÿéèðäèì. Èêèíúè, áó ýöí äöíéàíûí õàðàáàëûüûíûí ñÿáÿáè áóíóí íÿòèúÿñèíäÿäèð êè, äèíëÿðèí âÿòÿíè îëàí Àñèéàäàí ïåéüÿìáÿðëÿð ìåéäàíà ÷ûõûá, þç 186

äèíëÿðèíè áóðàäà âÿ Àâðîïàäà éàéìàãëà âÿ ñîíðà îíëàðûí äèíèíè éàéìàüà ÷àëûøàí âÿ õàëãûí íÿçÿðèíäÿ ìöãÿääÿñëèê âÿ þâëèéà äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòàí âÿñèëÿð4, ïåéüÿìáÿðëÿð, èìàìëàð, íàèáëÿð âÿ õÿëèôÿëÿðèí ìîèçÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ èëàùè íóðóí ÿñÿðëÿðèíäÿí îëàí èíñàí àüëû Àñèéà õàëãëàðû è÷èíäÿ, öìóìèééÿòëÿ, Àâðîïà õàëãëàðû àðàñûíäà ãèñìÿí ÿí àë÷àã äÿðÿúÿëÿðÿ åíìèø âÿ þçöíäÿí éöêñÿê áèð âàðëûã îëìàéàí èíñàí çÿêàñû, øÿõñè-ãÿðÿçëèêëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ øÿðàôÿò âÿ å’òèáàð äÿðÿúÿñèíäÿí äöøìöøäöð. Èíäèéÿäÿê èíñàí àüëû ÿáÿäè ùÿáñäÿ ñàõëàíûëûð, òÿôÿêêöð âÿ òÿúðöáÿäÿ îíó äÿëèë âÿ ñÿíÿä êèìè ãÿáóë åòìèðëÿð. Ùÿäèñëÿð5 èíñàí àüëûíäàí öñòöí âÿ ÿñàñëû ñàéûëûð. Ìÿñÿëÿí, ìþâúóä îëàí ÿãëè åëìëÿð ÿñàñûíäà àüûë ãÿáóë åäÿ áèëìèð êè, Ùÿçðÿò Èñà Àëëàùûí Ìÿðéÿìäÿí äîüóëìóø îüëóäóð âÿ î, þëöëÿðè äèðèëäèðìèø. Ìÿðéÿì ùå÷ áèð êèøè èëÿ éàõûíëàøìàäàí áàêèðÿ âÿçèééÿòèíäÿ Àëëàùûí þçöíäÿí ùàìèëÿ îëàðàã Ùÿçðÿò Èñàíû äîüìóøäóð. Ëàêèí ùÿââàðèëÿð6 âÿ äèí õàäèìëÿðè äåéèðëÿð êè, àüëûí ùþêìöíÿ âÿ òÿùãèãàòûíà èíàíìàã ëàçûì äåéèë. Ùÿãèãÿò àíúàã “Èíúèë”èí éàçäûüû âÿ áèçäÿí ãàáàã ýÿëÿíëÿðèí ñþéëÿäèêëÿðèäèð êè, àüûçäàí-àüûçà áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûøäûð7. ßëáÿòòÿ, ñèç åøèòìèøñèíèç êè, îðòà ÿñðëÿðäÿ íÿ ãÿäÿð èíñàíëàð àüëûí ùþêìöíÿ ýþðÿ, äèíè å’òèãàäëàðà ãàðøû þç øöáùÿëÿðèíè áèëäèðäèêëÿðè ö÷öí ðÿùìñèçúÿñèíÿ îäà àòûëàðàã éàíäûðûëìûøëàð8. Òÿêúÿ ßíäÿëèñ þëêÿñèíäÿ áó êèìè àäàìëàðûí ñàéû 4 ìèëéîíà ÷àòûðäû. Å’òèãàäû ñöñò îëàí àäàìëàðû éàíäûðìàã ö÷öí î þëêÿäÿ âÿ Àâðîïàíûí áàøãà éåðëÿðèíäÿ òÿ’ñèñ åäèëìèø úÿçà åâëÿðèíè “Èíêèâèçàñèîí” àäëàíäûðûðäûëàð. Áèð ýöí ßíäÿëèñäÿ îðàíûí äàðöëôöíóíó áèòèðèá, êÿìàë âÿ ôÿçèëÿò ÿëäÿ åòìèø ýþçÿë âÿ ñåâèìëè áèð ýÿíúè äèíÿ ãàðøû áÿ’çè øöáùÿëÿð èðÿëè ñöðäöéöíÿ ýþðÿ éàíäûðûðäûëàð. Ãàéäà-ãàíóíà ýþðÿ Àâðîïà õà÷ïÿðÿñòëÿðèíèí Ïàïà àäëàíàí áàø ðÿèñè âÿ åéíè çàìàíäà þëêÿíèí ïàäøàùû äà àäàì éàíäûðûëàí çàìàí áöòöí ÿùàëè èëÿ áèðëèêäÿ ùàçûð îëóá, ìÿðàñèìÿ òàìàøà åòìÿëè èäèëÿð. Î äþâðöí ïàäøàùûíûí àäû Ôåðäíàíä èäè. Òÿñàäöôÿí, úÿçà åâèíèí ÿìÿëÿëÿðè ùÿìèí ýÿíúè îäóí àíáàðûíûí éàíûíà ýÿòèðÿðêÿí ïàäøàù äà áàõûá, ýÿíúè éàíäûðìàã ìÿðàñèìèíè ìöøàùèäÿ åäèðäè. Ìÿðàñèì èíñàíû úÿùÿííÿìäÿ éàíäûðìàüûí áèð íöìóíÿñè èäè. Ýÿíúè îäóí àíáàðûíûí öñòöíÿ àïàðàðàã, îä âóðäóëàð. Àëîâ ùÿð òÿðÿôäÿí ãàëõàðàã, ýÿíúÿ òÿðÿô éàõûíëàøûðäû, ýÿíúèí öðÿêéàíäûðûúû ôÿðéàä ñÿñè éöêñÿëäè. Èíñàí òÿáèÿòèíèí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ, Ôåðäíàíä ïàäøàùûí ãÿëáè ýÿíúèí ÿùâàëûíà éàíäû âÿ áèðäÿí-áèðÿ èõòèéàðñûç îëàðàã “âàé, éàçûã!” ñþçöíö äèëèíÿ ýÿòèðäè. Úÿçà 187

åâèíèí ðÿèñè îëàí áàø ðþùáàí âÿ áöòöí êåøèøëÿð ïàäøàùûí öðÿêéàíìàäàí ýÿëÿí áó ñÿñèíè åøèòäèëÿð; áàø êåøèø àúûãëàíàðàã, ùþêì åòäè êè, ïàäøàùûí êàôèðÿ öðÿéè éàíäûüûíà ýþðÿ, þçö äÿ êàôèð îëìóøäóð. ßýÿð áåëÿ îëìàñàéäû, íåúÿ îëà áèëÿðäè êè, îíóí ãÿëáèíäÿ ëÿ’íÿòëÿðÿ ëàéèã îëàí áèð ýÿíúÿ ðÿùì ÿñÿðè çàùèð îëà áèëñèí? Áóíà ýþðÿ äÿ, äèíèí åùêàìûíà âÿ Ïàïàíûí ãàíóíëàðûíà ÿñàñÿí, ïàäøàù þçö äÿ úÿçàéà ëàéèãäèð âÿ ìöòëÿã éàíäûðûëìàëûäûð. Áåëÿ áèð ùåéðÿòëÿíäèðèúè ùÿíýàìÿäÿ ùàçûð îëàí þëêÿ úàìààòû ïàäøàùûí öçöíÿ ëÿ’íÿòëÿð éàüäûðûá, ëÿ’íÿò åäÿ-åäÿ þç åâëÿðèíÿ ãàéûòäûëàð, ïàäøàùû òóòóá ùÿáñ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð. Ýåúÿ èêÿí, ïàäøàù ÿëàúñûç ãàëàðàã, àüëàéà-àüëàéà, ïèéàäà, áàø êåøèøèí åâèíÿ òÿðÿô éîëëàíäû, îíóí àéàãëàðûíäàí þïäö, òþâáÿ åäèá éàëâàðäû, áàüûøëàíìàñûíû õàùèø åòäè. Ìèí úöð éàëâàð-éàõàðäàí âÿ ìèí úöð àüëàéûá-ñûçëàìàäàí ñîíðà ìöðöââÿòñèç áàø êåøèø ïàäøàùû áàüûøëàäû. Ñîíðà äÿëëÿéè ÷àüûðäû, îíóí ãîëóíäàí áèð ãÿäÿð ãàí àëäû âÿ ãàíû êè÷èê áèð øöøÿéÿ òþêäöðäö. Îäóí éûüäûëàð âÿ áöòöí úàìààòû òîïëàéàðàã, ãàíëà äîëó î øöøÿíè îäóíëàðûí öñòöíÿ ãîéóá éàíäûðäûëàð âÿ áó âàñèòÿ èëÿ ïàäøàùûí úÿçàëàíìàñûíû ÿâÿç åòäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, áÿøÿð þâëàäûíà ñÿàäÿò âÿ ãóðòóëóø àíúàã î çàìàí íÿñèá îëàúàãäûð êè, èñòÿð Àñèéàäà âÿ èñòÿðñÿ äÿ Àâðîïàäà, èíñàíûí øöóðó òàìàìèëÿ ÿáÿäè ùÿáñäÿí õèëàñ îëàúàã âÿ áöòöí èøëÿðäÿ âÿ òÿôÿêêöðäÿ ùÿäèñëÿð äåéèë, èíñàíûí àüëû éåýàíÿ äÿëèë, ñÿíÿä âÿ ùàêèìè-ìöòëÿã îëàúàãäûð. Ö÷öíúö, Îñìàíëû, Èðàí âÿ Ãàôãàç ÿùàëèñè ö÷ òàéôàäàí èáàðÿòäèð: éÿùóäèëÿð, õà÷ïÿðÿñòëÿð âÿ ìöñÿëìàíëàð. Åé Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, ñÿí áó ö÷ òàéôàäàí ùå÷ áèðèíèí äèíèíÿ ñàòàøìàìàëû âÿ ùå÷ áèðèíÿ “ñèçèí äèíèíèç áàòèëäèð, ñèç äîüðó éîëëà ýåòìèðñèíèç, ñèçèí å’òèãàäûíûç áåëÿ, éà åëÿ îëìàëûäûð” äåìÿìÿëèñÿí! Èíñàíëàðû éîëà ýÿòèðìÿê, îíëàðà äöçýöí éîë ýþñòÿðèá, ùÿãèãÿòè þéðÿòìÿê ãàéäàñû áåëÿ äåéèëäèð. Ñÿí áó ãàéäà èëÿ þçöíÿ ìèíëÿðëÿ äöøìÿí âÿ áÿäõàù ùàçûðëàéàðñàí âÿ ìÿãñÿäèíÿ äÿ éåòèøìÿçñÿí. Îíëàðäàí ùÿð áèðè òÿðñëèê âÿ èíàä öçöíäÿí, ñÿíèí ñþçöíö ñÿìÿðÿñèç âÿ ñÿíèí äÿëèëëÿðèíè ïó÷ ùåñàá åäÿúÿêäèð. Ñÿíèí çÿùìÿòèí ùÿäÿð âÿ ñÿìÿðÿñèç îëàúàãäûð9. Ñÿí îíëàðûí ùå÷ áèðèíèí äèíèíäÿí éàïûøìà! Ñÿí îíëàðûí äèíèíè áèð òÿðÿôÿ ãîé! Îíëàðûí äèíèíèí áàòèë îëìàñû ùàããûíäà äàíûøìà! Ñÿí òÿáëèüàòûíû áó úöð áàøëà: Áèçäÿí ÿââÿë éàçûëàí òàðèõ êèòàáëàðûíäà áó äöíéàíûí òàðèõèíè éåääè ìèí èë ñþéëÿìèøëÿð. Áó ýöíÿ ãÿäÿð ÿëäÿ åòäèéèìèç ãÿòè äÿëèëëÿðÿ ýþðÿ äöíéàíûí éàðàíìàñûíäàí áèð íå÷ÿ êöðóð ìèí èëëÿð êå÷èá. Ìóñàíûí, Èñàíûí 188

âÿ Ìÿùÿììÿäèí äèíëÿðèíäÿí ãàáàã, äöíéàäà ñàéñûç-ùåñàáñûç ïó÷ äèíëÿð îëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, áöòïÿðÿñòëèê, àòÿøïÿðÿñòëèê, áðÿùìÿíèëèê, éóíàíëàðûí ÷îõàëëàùëûëûüû âÿ è.à. Áåëÿ èñÿ èíñàíûí àüëû áèð èøÿ ùåéðàí ãàëûð êè, íÿ ö÷öí äöíéàëàðû éàðàäàí Àëëàù äîüðó ñàéûëàí áó ö÷ äèíè éàðàòìàçäàí ÿââÿë, î ãÿäÿð ïó÷ äèíëÿðèí áèð íå÷ÿ ìèí èë äöíéàäà éàøàìàñûíà èìêàí âåðìèøäèð? Áåëÿ áèð ùåéðÿòëÿíäèðèúè òÿñÿââöðöí íÿòèúÿñèíäÿ èíñàí àüëû èñòÿð-èñòÿìÿç áåëÿ áèð ìÿ’íàíû äÿðê åäèð âÿ ãÿòè ùþêì âåðÿ áèëèð êè, úÿëàë ñàùèáè îëàí Àëëàùûí î ïóñ äèíëÿðèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè âÿ éàøàìàñûíäà ãÿòèééÿí èøòèðàêû îëìàìûøäûð. Áÿëêÿ äÿ îíëàðûí ùàìûñûíû çèðÿê âÿ øþùðÿòïÿðÿñò àäàìëàð þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ ÷àòìàã ö÷öí þçëÿðè ãóðàøäûðìûøëàð. Áåëÿ êè, ãÿäèì äèíëÿðèí ïó÷ îëìàñû äöçýöí ñàéûëàí ö÷ äèíÿ èíàíàíëàðà òàìàìèëÿ àéäûí âÿ àøêàð îëäó, îíëàð þç-þçëÿðèíÿ âÿ èõòèéàðñûç þç èíàíäûãëàðû äèíëÿðèí äÿ ïó÷ îëäóüóíó áó ÿéàðäàí áàøà äöøÿúÿêäèëÿð. Îíëàð àíëàéàúàãäûðëàð êè, ÿýÿð äöíéàäà äèí ëàçûì èäèñÿ, íÿ ö÷öí äöíéàíûí Àëëàùû áèð íå÷ÿ ìèí èëèí ÿðçèíäÿ ùàãã áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðìèðäè êè, î ïó÷ äèíëÿðè éåð öçöíäÿí òÿìèçëÿñèí âÿ íÿ ö÷öí áó èøè àíúàã Ùÿçðÿò Ìóñà çàìàíûíäà áàøëàìûøäûð? Ìÿýÿð î çàìàíà ãÿäÿð áó äöíéàíûí âÿ áó èíñàíëàðûí èõòèéàðû îíóí þç ÿëèíäÿ äåéèëäè? Ìÿýÿð î çàìàíà ãÿäÿð Àëëàù éàòìûøäûìû êè, ñîíðà îéàíûá ýþðäö êè, ïó÷ äèíëÿð îíóí äöíéàñûíû çèáèëëÿìèøäèð âÿ áóíà ýþðÿ äÿ ñîíðà Ùÿçðÿò Ìóñàíû âÿ îíóí éîëäàøëàðûíû ýþíäÿðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè?10 Äþðäöíúö – ùàããû áàòèëäÿí ñå÷ìÿê âÿ ÿéðèíè äöçäÿí àéûðìàã èøèíäÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð áèçèì ñÿùâèìèç îíäà îëìóøäóð êè, áèç ùÿìèøÿ áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè îëàí èêè ìÿñÿëÿíè áèð ìÿñÿëÿ ùåñàá åòìèøèê. Ùàëáóêè áó èêè ìÿñÿëÿ íÿèíêè åéíè äåéèë, ùÿòòà áèðè äèýÿðèíèí çèääèäèð. Îíëàðäàí áèðè åëìäèð, èêèíúèñè å’òèãàääûð. Ìÿñÿëÿí, åëì äåéèð êè, áèðèíúè Íàïîëåîí îëìóøäóð âÿ Ìîñêâàéà ýåòìèøäèð âÿ àãèáÿòè äÿ áåëÿ, éà åëÿ îëìóøäóð. Áó õöñóñäà å’òèãàäà àðòûã åùòèéàú éîõäóð. ×öíêè ìÿñÿëÿ ãÿòè ñóðÿòäÿ åëìÿ ÿñàñëàíûð. Äÿëèë âÿ ñöáóòà åùòèéàúû îëìàéàí ùÿð áèð ìÿñÿëÿ âÿ éà äÿëèë âÿ ñöáóòó ãÿòè îëàí ùÿð áèð ìÿñÿëÿ åëìäèð. Áåëÿ áèð ìÿñÿëÿíèí å’òèãàäà äÿõëè éîõäóð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ äèíè ðÿùáÿðëÿðèí âåðäèéè õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ, áèçäÿ áåëÿ áèð ÿãèäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð êè, Ùÿçðÿò Ìóñà Òóð äàüûíà ýåòìèøäèð âÿ äöíéàíûí Àëëàùû èëÿ äàíûøìûøäûð. Î þç ÿñàñûíû äàøà âóðìóøäóð, äàøäàí áóëàãëàð ÷ûõìûøäûð âÿ ñàèðÿ âÿ è.à. Áó ìÿñÿëÿíèí äÿëèë âÿ ñöáóòà åùòèéàúû âàðäûð. ßýÿð äÿëèëè îëñà äà, ùå÷ áèð çàìàí ãÿòè îëà áèëìÿç. Áåëÿ 189

èñÿ áèç áó ìÿñÿëÿíè åëì àäëàíäûðà áèëìÿðèê. Áèç áó ìÿñÿëÿíè å’òèãàä àäëàíäûðìàëûéûã âÿ îíà åëì öçöíäÿí äåéèë, å’òèãàä öçöíäÿí éàíàøìàëûéûã. Ëàêèí áèçèì äèí ðÿùáÿðëÿðèìèç áó êèìè ìÿñÿëÿëÿðè äÿ åëìèí áèð ñàùÿñè ùåñàá åäèðëÿð. Íåúÿ êè, äåéèðëÿð: òÿôñèð åëìè, ùÿäèñëÿð åëìè, êÿëàì åëìè âÿ ñàèðÿ. Áóíäàí ñîíðà èñÿ äåéèðëÿð: ôèçèêà, ðèéàçèééàò, úîüðàôèéà, àñòðîíîìèéà âÿ ñàèðÿ. Îíëàð áóíëàðûí ùàìûñûíû åëì àäëàíäûðûðëàð âÿ áåëÿ èääèà åäèðëÿð êè, áèðèíúèëÿð äÿ ñîíóíúóëàð êèìè åëìäèð. Ùàëáóêè, áó ñîíóíúóëàðûí áèðèíúèëÿðäÿí ôÿðãëè îëìàñû ýöíäÿí àéäûíäûð. Áèç, áèðèíúèëÿðè å’òèãàä ìÿñÿëÿëÿðè èëÿ ÿëàãÿëÿíäèðèá, éàëíûç ñîíóíúóëàðû åëì àäëàíäûðìàëûéûã. Áåøèíúè – êèìéàíûí ùÿéàòäà îëìàìàñûíûí äÿëèëè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, êèìéà åëìèíèí ýöúö ñàéÿñèíäÿ ùÿð áèð ìöðÿêêÿá øåéèí áàøãà áèð øåéÿ ÷åâðèëìÿñè ìöìêöíäöð, ëàêèí áÿñèò øåéëÿðèí áàøãà øåéÿ ÷åâðèëìÿñè ùÿëÿëèê èìêàí õàðèúèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, çÿé ìöðÿêêÿá øåéëÿð ãèñìèíäÿíäèð. Áèç îíó ñóéà ÷åâèðÿ áèëÿðèê, ñîíðà îíó ùàâàéà òÿáäèë åäÿ áèëÿðèê, éåíÿ äÿ ùÿìèí çÿé ùàâàñûíû, éÿ’íè îíóí ìàùèééÿòèíè, ÿñèë ìàùèééÿòèíäÿí ôÿðãëÿíÿí áàøãà áèð øåéÿ ÷åâèðÿ áèëÿðèê. Ëàêèí ýöìöøö, ãûçûëû, ãóðüóøóíó âÿ áó êèìè áÿñèò øåéëÿðè äÿ ñóéà âÿ ùàâàéà äþíäÿðÿ áèëÿðèêñÿ äÿ, ëàêèí îíëàðäàí ÿìÿëÿ ýÿëÿí ùàâàíû, éÿ’íè îíëàðûí ìàùèééÿòèíè, áó ìàùèééÿòèí çèääè îëàí áàøãà áèð øåéÿ ÷åâèðÿ áèëìÿðèê. ßýÿð áèç áó ôèëèçëÿðèí ùàâàñûíû áàøãà áèð øåéÿ ÷åâèðñÿê, éåíÿ äÿ ùÿìèí ôèëèçëÿðèí þçëÿðèíè ìàéå âÿ éà ñöëá âÿçèééÿòèíÿ ýÿòèðÿ áèëÿðèê. Áåëÿëèêëÿ äÿ, ìÿ’ëóì îëóð êè, ãóðüóøóí ýöìöøÿ âÿ ìèñ ùå÷ áèð çàìàí ãûçûëà ÷åâðèëÿ áèëìÿç âÿ ýóéà ãóðüóøóíó ýöìöøÿ âÿ ìèñè ãûçûëà ÷åâèðÿí èêñèð äåéèëÿí øåé ÿíãà âÿ ñèìóðü ãóøó êèìè ÿôñàíÿâè áèð øåéäèð. Éÿ’íè àäû îëóá þçö îëìàéàí áèð êÿëìÿ, ìþâùóìè âÿ õÿéàëè áèð èøäèð11. Àëòûíúû – ùÿð áèð äèí ö÷ ìöõòÿëèô ÿìÿëÿ øàìèëäèð: å’òèãàä, èáàäÿò âÿ ÿõëàã. Ùÿð äèíèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíäÿí ÿñàñ ìÿãñÿä ö÷öíúö ÿìÿëäèð. Å’òèãàä âÿ èáàäÿò ÿñàñ ìÿãñÿä îëàí ö÷öíúö ÿìÿëÿ ýþðÿ éàðäûì÷û èøëÿð ùåñàá îëóíóð. Èíñàíûí ýþçÿë ÿõëàã ñàùèáè îëìàñû ö÷öí áèç ýÿðÿê åëÿ õÿéàëè áèð âöúóä íÿçÿðèìèçäÿ òóòàã êè, î, ÿí ýþçÿë ÿõëàã, ÿçÿìÿò, úÿëàë, ãöäðÿò, ðÿùìÿò, ìÿòàíÿò ñàùèáè îëóá, ïÿðÿñòèø âÿ èáàäÿòÿ ëàéèã îëñóí êè, áèç äÿ þçöìöçö ÿõëàã úÿùÿòäÿí îíà óéüóíëàãäûðìàüà ÷àëûøàð âÿ áåëÿ áèð âàðëûüû àëÿìèí Àëëàùû âÿ êàèíàòûí éàðàäûúûñû àäëàíäûðàã. Áåëÿ áèð âàðëûüû íÿçÿðäÿ òóòóá, îíó ïÿðÿñòèø âÿ èáàäÿòÿ ëàéèã ýþðäöêäÿí ñîíðà îíà íàìàç, îðóú, ùÿúú, çÿêàò âÿ áó êèìè ïÿðÿñòèø âÿ èáàäÿò ðöñóìóíó 190

éåðèíÿ éåòèðìÿëèéèê. Áåëÿ áèð âöúóäó íÿçÿðäÿ òóòäóãäàí âÿ îíóí ùàããûíäà ïÿðÿñòèø âÿ èáàäÿò ìÿðàñèìèíè éåðèíÿ éåòèðäèêäÿí ñîíðà îíóí ìÿðùÿìÿòèíÿ áåë áàüëàéûá, îíóí ãÿçÿáèíäÿí äÿ ãîðõìàëûéûã. Áåëÿ áèð âöúóäóí ðÿùìÿòèíÿ áåë áàüëàéûá ãÿçÿáèíäÿí ãîðõäóãäàí ñîíðà îíóí ýþçÿë ÿõëàãûíû òÿãëèä åòìÿëèéèê. Áóíà ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð ýöíàùà éîë âåðìÿìÿëèéèê êè, îíóí ðÿùìÿòèíÿ øàìèë îëóá, ãÿçÿáèíÿ äö÷àð îëìàéàã. Áÿñ áåëÿ èñÿ, ÿýÿð áèç åëÿ áèð âàñèòÿ òàïñàã êè, èáàäÿò âÿ ïÿðÿñòèøÿ ëàéèã ñàéûëàí áó âöúóäó íÿçÿðÿ ýÿòèðìÿäÿí ýþçÿë ÿõëàã ñàùèáè îëà áèëÿê, î çàìàí äèíèí èêèíúè äÿðÿúÿëè øÿðòëÿðè îëàí å’òèãàä âÿ èáàäÿòÿ ëöçóì ãàëìûð. Áèð ùàëäà êè, áåëÿ áèð âàñèòÿ òàïûëìàìûøäûð, èêèíúè äÿðÿúÿëè îëàí èêè ÿìÿë ÿñèë ìÿñÿëÿäÿí, éÿ’íè ýþçÿë ÿõëàãäàí èáàðÿò îëàí ìÿãñÿääÿí àéðûëìûð. ßýÿð àéðûëàðñà, ÿñèë ìÿãñÿä òàìàìèëÿ îðòàäàí ýåäÿð. Áèð ÷îõ Àâðîïà âÿ Éåíýè Äöíéà þëêÿëÿðèíäÿ åëìèí ýåíèø éàéûëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ õàëãûí éàõøû ÿõëàã êÿñá åòìÿê ö÷öí ùÿð äèíèí èêè øÿðòè îëàí å’òèãàä âÿ èáàäÿòÿ åùòèéàú éîõäóð. Ëàêèí Àñèéàäà åëì éàéûëìàìûøäûð; îíà ýþðÿ äÿ áó ãèò’ÿäÿ ùÿð äèíèí ÿñàñ ìÿãñÿäè îëàí éàõøû ÿõëàã êÿñá åòìÿê ö÷öí ùÿìèí èêè øÿðòèí ñàõëàíûëìàñû âàúèáäèð. Éåääèíúè – ùåéâàí úèíñè èêè íþâäÿí èáàðÿòäèð. Îíëàðäàí áèðè èíêèøàô ãÿáóë åäÿíëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, èíñàí êè, âÿùøèëèê àëÿìèíäÿí òÿðáèéÿ àëÿìèíÿ ãÿäÿì ãîéàðàã, ñîíðà éàâàø-éàâàø èíêèøàô àëÿìèíäÿ èðÿëèëÿéèð. Èêèíúèñè – èíêèøàô åòìÿéÿíëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, äÿâÿ, àò âÿ áóíëàð êèìè êè, äöíéà éàðàíäûãäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð íåúÿ âàðäûëàðñà, åëÿ äÿ ãàëìûøëàð âÿ áóíäàí ñîíðà äà ùÿìèí âÿçèééÿòäÿ ãàëàúàãäûðëàð. Èíñàíëàðûí éåääè âÿçèôÿñè âàðäûð. ßýÿð èíñàí îíëàðûí ùàìûñûíû éåðèíÿ éåòèðñÿ, êàìèë àäàì ñàéûëûð âÿ ÿýÿð áÿ’çèëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðèá, áÿ’çèëÿðèíè éåòèðìÿçñÿ, íàãèñ èíñàí ñàéûëûð âÿ ÿýÿð áó éåääè âÿçèôÿäÿí ùå÷ áèðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿçñÿ, áÿøÿðèééÿò äàèðÿñèíäÿí ÷ûõàðàã, ùåéâàíëûã äàèðÿñèíÿ äàõèë îëàð. Áèðèíúè âÿçèôÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíìÿëèäèð. Èêèíúè âÿçèôÿ áóäóð êè, èíñàí éàõøûëûã åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Ö÷öíúö âÿçèôÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí çöëìö äÿô åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Äþðäöíúö âÿçèôÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí þç ùÿìíþâ’èëÿðè èëÿ úÿìèééÿòäÿ ìöòòÿôèã éàøàìàëûäûð. Áåøèíúè âÿçèôÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí åëì àðäûíúà ýåòìÿëèäèð. Àëòûíúû âÿçèôÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí ùÿð éåðäÿ åëìè éàéìàüà ÷àëûøìàëûäûð.

191

Éåääèíúè âÿçèôÿ áóíäàí èáàðÿòäèð êè, èíñàí þç ãöââÿñè âÿ þç èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ þçöíÿ ìöòòÿôèã îëàí úÿìèééÿò, þç ùÿìâÿòÿíëÿðè âÿ þç ùÿìôèêèðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ãàéäà âÿ ãàíóíëàðû ìöùàôèçÿ åòìÿê óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìàëûäûð. Áó éåääè âÿçèôÿäÿí ùÿð áèðèíèí ýåíèø øÿðù âÿ èçàùà åùòèéàúû âàðäûð. Îíëàðäàí ùÿð áèðè úöðáÿúöð áÿéàíàò âÿ òÿôñèëàòà ìþùòàúäûð êè, îíëàðû “Àäÿìèééÿò”12 êèòàáûíäà éàçìûøàì. Áóðàäà îíëàðû èçàù åòìÿéÿ èìêàíûì éîõäóð âÿ áó éåääè âÿçèôÿ “Àäÿìèééÿò” êèòàáûíûí ÿñèë ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäèá. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ñóàëû: – Ýþðöíöð êè, áó ìÿñÿëÿëÿð Ôÿðàìóøõàíÿíèí13 ìÿñÿëÿëÿðèíäÿíäèð? Ðóùöë-ãöäñöí14 úàâàáû: – Áÿëè, Ôÿðàìóøõàíÿäÿ àïàðûëàí ìöñàùèáÿ çàìàíû ùÿðäÿíáèð áó ìÿñÿëÿëÿð äÿ ìöçàêèðÿ îëóíóð. Ëàêèí Ôÿðàìóøõàíÿíèí ìÿñÿëÿëÿðè ÷îõ-÷îõ áþéöêäöð âÿ áó ìÿñÿëÿëÿðäÿí õàðèúÿ ÷ûõûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ

192

1279-úó èëèí éàé ôÿñëèíäÿ ö÷ àé Òèôëèñèí Ãîúóð éàéëàüûíäà ãàëäûì. Èøäÿí àñóäÿ ñààòëàðäà áÿ’çÿí “Ùèäàéÿò” òÿõÿëëöñëö Ðçàãóëóõàíûí éàçäûüû “Ðþâçÿòöñ-ñÿôàéè-Íàñèðèééÿ” òàðèõèíè ìöòàëèÿ åäèðäèì. Òåùðàí ãÿçåòè ìöäèðèééÿòèíäÿí õàùèø åäèðÿì êè, ìÿíèìëÿ Ðçàãóëóõàí àðàñûíäà ÿìÿëÿ ýÿëÿí áó ìöáàùèñÿëÿðè “Äàðöëõèëàôÿ” ðóçíàìÿñèíäÿ ÷àï åòñèí; áó øÿðòëÿ êè, ìöêàëèìÿëÿð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìàñûí. ÌßÐÙÓÌ ÕÀÃÀÍ ÌßÙßÌÌßÄ ØÀÙ ÃÀÚÀÐÛÍ ÙÅÐÀÒ ÑßÔßÐÈÍÄß ÃÓÐÈÉÀÍÛÍ ÌÖÙÀÑÈÐßÑÈÍÈÍ ÇÈÊÐÈ “Åëÿ êè, øþùðÿòè Èñêÿíäÿð øþùðÿòèíÿ áÿðàáÿð îëàí õàãàí ùÿçðÿòëÿðè Ãóðèéàíûí ìöùàñèðÿ âÿ çÿáò åäèëìÿñèíÿ ãÿòè ùþêì âåðäè, äöíéàíû ëÿðçÿéÿ ñàëàí îðäó øÿ’áàíÿë-ìöÿççÿìèí îíóíäà äàü âÿ ñÿùðàéà ìåéäàíû òÿíý åòäè; áèð àëÿì ðÿíýáÿðÿíý ÷àäûð âÿ àëà÷ûã ãóðóëäó. Ãóðèéàíûí õàðèúè, Ãÿçíåéíèí âÿ Ãóðóí äàõèëèíäÿí àáàä îëäó. Úÿñàðÿòëè àäàìëàðäàí áÿ’çèëÿðè ãàëàíûí öñòöíÿ ÷ûõäûëàð; ãàëàñûíäûðàí âÿ áöðúéûõàí ýöëëÿëÿðèí çÿðáèíäÿí àøàüû äöøäöëÿð. Ãóðèéàíûí ÿòðàôûíû øÿùÿð àëàí ÿìèðëÿð âÿ èýèä ñÿðùÿíýëÿð àðàñûíäà áþëäöëÿð. Ìöáàðÿê òîïõàíàéà ÿìèðëèê åäÿí âÿ áó ðöòáÿäÿ òàì ìöñòÿãèë îëàí øàùñåâÿí Ùÿáèáóëëàù õàí ßëèãóëóõàí îüëó Ãóðèéàíûí øèìàë òÿðÿôèíäÿ éåðëÿøäè âÿ áó ñàùÿ îíà òàïøûðûëäû. Øÿùÿðèí úÿíóá òÿðÿôè èêè øÿãàãëû äÿñòÿíèí ñÿðòèáè “Áÿùàäèðè-úÿíý” ëÿãÿáëè Ùàúû õàí Ãàðàáàüèéÿ ìÿõñóñ îëäó; ãÿðá òÿðÿôè, òöíêàáèíëè Âÿëè õàí Ýèëàíèéÿ, ôèðóçêóùëó Ìÿùÿììÿä Ùöñåéí õàí ßðúöìÿíäèéÿ, Ñÿâàäêóùè âÿ Áÿíäàïåé äÿñòÿëÿðèíÿ âÿ Ìàçÿíäàðàí ñÿðêÿðäÿëÿðèíÿ òàïøûðûëäû. Øÿðã òÿðÿôè èñÿ, ßìèðè-òóìàí Ìÿùÿììÿä õàí Èðÿâàíèéÿ âÿ îíóí àäàìëàðûíà éåòèøäè. Äþðä òÿðÿôèíäÿí ëàüûì âÿ ìóð÷àë ãàçûìàüà áàøëàäûëàð. Ãàëàäàêûëàð ùàñàðûí ìþùêÿìëèéèíÿ âÿ Ùåðàò ùþêìðàíûíûí êþìÿéèíÿ àðõàëàíûá áàø ýèðëÿéèðäèëÿð. Îíëàð þçöëöí ùàâàäà îëäóüóíäàí âÿ î ìþùêÿì áèíàíûí ÿí éàõûí çàìàíäà äàüûëàúàüûíäàí ãàôèëäèðëÿð. Îí ýöí ÿðçèíäÿ ëàüûì âÿ ìóð÷àë èøëÿðè ãóðòàðäû. Ôÿëÿê úÿëàëëû Øàùÿíøàù ãàëàíûí àëûíìàñûíà ùþêì âåðäè. Öììàí êèìè äàëüàëàíàí äÿñòÿëÿð ÿòðàôûíäàí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèëÿð. Òÿáèë, øåéïóð, êÿðàíàé âÿ øÿíäÿôèí ñÿñè äàüëàðà, äàøëàðà ÿêñ åòäè âÿ 193

ãàëàéà äÿéÿí òîïóí ýóðóëòóñó éåð öçöíÿ âÿëâÿëÿ ñàëäû. Áöðúëÿðèí ëàüûìëàðûíû áàðûò, íåôò, àüàú âÿ îäóíëà äîëäóðäóëàð êè, îä ýöúöíÿ ó÷óðòñóíëàð âÿ õÿíäÿéèí ñóéóíó áîøàëäûá òîðïàãëà äîëäóðäóëàð êè, îíóí öñòöíäÿí êå÷ñèíëÿð. Äàüäÿëÿí òîï ýöëëÿëÿðèíèí àðàñûêÿñèëìÿç çÿðáÿëÿðèíäÿí áöðúëÿð âÿ ãàëàíûí äèâàðëàðû òèòðÿäèá øèêÿñò òàïäû âÿ äàø ïàðòëàäàí ãóìáàðàëàðûí çÿðáèíäÿí áèðúÿ äèâàð äà éåðèíäÿ ãàëìàäû”. – Ëèìöÿëëèôèùè... Ô ÿ ò ÿ ë è – Ðçàãóëóõàí, Àëëàù ðèçàñûíà, ãîé ýþðÿê ãàëàíû íåúÿ àëûðëàð, ñÿíèí øå’ðèíè îõóìàã ìÿãàìû äåéèë. Áàøãà áèð âàõò îõóéàðàì. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ãÿðèáÿ õàñèééÿòèí âàð, íÿ ö÷öí ìÿíèì øå’ðèìè îõóìóðñàí? Ô ÿ ò ÿ ë è – Ãàðäàø, ìÿí êè øå’ð äèâàíû îõóìóðàì, ìÿí òàðèõ îõóéóðàì. Ãîé ýþðöì íÿ åòäèëÿð? Ñÿí Àëëàù, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê, þç øå’ðèíëÿ ùèññëÿðèìè ïÿðèøàí åòìÿ. ßùâàëàò õàòèðèìäÿí ÷ûõäû. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ñÿí øå’ðèí äèìàüà ôÿðÿù âåðìÿñèíè äàíûðñàí? Áó íÿ ÿãèäÿäèð êè, øå’ðè ùèññëÿðè ïÿðèøàí åòìÿéÿ ñÿáÿá áèëèðñÿí? Ô ÿ ò ÿ ë è – Áàáà, ìÿí äåìÿäèì êè, øå’ð ùÿð éåðäÿ ùèññëÿðèí ïÿðèøàíëûüûíà ñÿáÿá îëóð. Îíó îõóìàüû áóðàäà ëàçûì ýþðìöðÿì: îðäó ùÿð òÿðÿôäÿí ùöúóì åòìÿêäÿäèð, èíäèúÿ ãàëàíû àëàúàãëàð, öðÿê äþéöíìÿêäÿäèð, ñÿí äÿ “Ëèìöÿëëèôèùè” ÷îìàüû èëÿ áàøûìûí öñòöíäÿ äàéàíûá, òÿëÿá åäèðñÿí êè, ÿââÿë ìÿíèì øå’ðèìè îõó, ñîíðà îðäóíóí ùàëûíà òàìàøà åò! Ðçàãóëóõàí, áó áþéöê çöëìäöð. Âàëëàù, ìÿí ÿùä åëÿéèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà ñÿíèí øå’ðëÿð äèâàíûíû áöòöíëöêëÿ îõóéàì. Ìÿýÿð ìÿí áèëìèðÿì êè, ñÿí ùÿì òàðèõ÷è, ùÿì äÿ øàèðñÿí? Àììà èíäè ãîé ìÿòëÿáÿ ýÿëÿê. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Îõóìàëûñàí! Ãîéìàðàì! Ìÿí çÿùìÿò ÷ÿêèá øå’ð äåìèøÿì âÿ îíó òàðèõÿ äàõèë åòìèøÿì, ñÿí ìÿíèì øå’ðèìè íåúÿ îõóìàéà áèëÿðñÿí! Ô ÿ ò ÿ ë è – Ðçàãóëóõàí, àõû ñÿíÿ êèì äåäè êè, øå’ð äåéÿñÿí âÿ îíó òàðèõÿ äàõèë åäÿñÿí? Òàðèõäÿ øå’ðÿ ùå÷ áèð ëöçóì éîõäóð. Âàëëàù, ñÿùâ åäèáñÿí. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – ×îõ äàíûøìà. ñÿí þçöí ñÿùâ åäèðñÿí, îõó! Ô ÿ ò ÿ ë è – Éàõàìû íÿ ö÷öí òóòóáñàí? Éàõøû, áóðàõ îõóéóì, Âàëëàù, îõóéàúàüàì, èíàí! Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Éîõ, éàëàí äåéèðñÿí, îõóìàã èñòÿìèðñÿí. Ýþçëÿðèíäÿí îõóéóðàì êè, ñÿí ìÿíèì øå’ðèìäÿí âàç êå÷ìÿê, ñþçöí ìàáÿ’äèíè èçëÿìÿê èñòÿéèðñÿí. Ô ÿ ò ÿ ë è – Âàëëàù, éàëàí äåìèðÿì. Âÿãòà êè, ÷àðÿì éîõäóð, íÿ ö÷öí îõóìàéûì?! Îõóìàñàì êè, ìÿíè áóðàõìàéàúàãñàí. Àììà öìèä194

âàðàì êè, ñÿíèí øå’ðèíèí ìÿçìóíó ùå÷ îëìàçñà ìÿòëÿáÿ àèä îëàúàã. Éÿãèí êè, ñÿí ñÿðáàçëàðûí ôèëàí áöðúäÿí éöðöø åòäèêëÿðèíè âÿ àòëàðûí ôèëàí ãàëà ãàïûñûíäàí è÷ÿðè ýèðäèêëÿðèíè éàçìûñàí. Áàõ, îõóéóðàì:

Áó íÿäèð? Ìÿððèõ êèìäèð? Ãàëàíûí èøè íåúÿ îëäó? Èíñàô åëÿ, Ðçàãóëóõàí, ãàëàí áåéòëÿðèíèí îõóìàãäàí ìÿíè áàüûøëà, òàãÿòèì éîõäóð. Èñòÿéèðñÿí þëäöð. Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí åëÿ, àììà þçöí çÿðÿð ýþðÿúÿêñÿí. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Íÿäÿí çÿðÿð ýþðÿúÿéÿì? Ô ÿ ò ÿ ë è – Ìÿñÿëÿí, ìÿíèì àç-÷îõ àüëûì âàð, ìÿçàúû ñàüëàì âÿ áÿäÿíúÿ äÿ íþãñàíñûçàì. ßýÿð ìÿíè, þç øå’ðèíè îõóìàüà ìÿúáóð åëÿñÿí, íàõîøëàðàì, î âàõò ñÿíèí äåäèéèí “ìöëêè-ÿãèì” êÿëàìûíûí ìÿ’íàñû ìÿíèì ö÷öí öñòöþðòöëö ãàëàð. Áó ñÿíÿ çÿðÿð äåéèëìè? Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ìÿí áóíó ùàðàäà äåìèøÿì? Ô ÿ ò ÿ ë è – Ìÿýÿð éàäûíäàí ÷ûõûá? Àõûð, Ñàùèáãèðàí õàãàí Ôÿòÿëèøàù ùÿçðÿòëÿðèíèí òàõòà ÷ûõìàñûíûí èêèíúè, éà ö÷öíúö èëèíäÿ ñÿí áåëÿ éàçûáñàí: Áó äþâðöí ùàäèñÿëÿðèíäÿí áèðè äÿ Úÿìøèä úÿëàëëû ïàäøàù ùÿçðÿòëÿðèíèí ãàðäàøû øàùçàäÿ Èêèíúè Ùöñåéíãóëó õàíûí öñéàíûäûð êè, íà÷àð áó áàðÿäÿ éàçûëàúàãäûð; òà “ßëìöëêè-ÿãèìèí” ìÿ’íàñû ñàüëàì ìÿçàúëû àüûëëûëàðûí ôèêðèíúÿ íþãñàíñûç, âàëåù âÿ îíäàí ñîíðà ëàéèù îëñóí. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ìÿí áóðàäà ìÿçìóíó íÿçÿðÿ àëìàìûøàì, ìÿãñÿäèì ãàôèéÿ îëìóøäóð. Éîõñà õÿñòÿ ìÿçàúëû àüûëëûëàð äà “ìöëêèÿãèìèí” ìÿ’íàñûíû àíëàéà áèëÿð. ßýÿð ñÿí õÿñòÿ îëñàí äà, àç-÷îõ àüûëëû îëäóüóíäàí îíóí ìÿ’íàñûíû àíëàéàúàãñàí. Ô ÿ ò ÿ ë è – Ùÿ!.. Ãàôèéÿ õàòèðÿñè ö÷öí áåëÿ éàçûáñàí? Èíäè àíëàäûì. Éàõøû, Ðçàãóëóõàí, íÿ ëàçûì ýÿëèð êè, ñÿí ìÿçìóíó íÿçÿðÿ àëìàäàí, éàëíûç ãàôèéÿ õàòèðÿñè ö÷öí áó ãÿäÿð àðòûã ëÿôçëÿðè þç éàçûíäà úàèç ýþðöðñÿí? Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Áó éåðäÿí áàøãà, ìÿí ùàðàäà ìÿçìóíó íÿçÿðÿ àëìàäàí ãàôèéÿ õàòèðÿñè ö÷öí àðòûã ëÿôçëÿðè úàèç áèëìèøÿì? Ô ÿ ò ÿ ë è – Ìÿñÿëÿí, ß’çÿì õàí ßôüàíûí îüëó Ìÿùÿììÿä õàíûí Íÿðìàøèð âÿ Áÿìäÿêè öñéàíûíû çèêð åäÿðêÿí äåéèðñÿí: “Ãàúàð ñÿðäàðûíûí ýÿëìÿñè ùàããûíäà øàéèÿíè åøèòúÿê Ìÿùÿììÿä õàí Áÿìè áîøàëòäû, çèð íàëÿñè èëÿ Íÿðìàøèð éîëóíó òóòäó”. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ñÿí àíëàìûðñàí. Áó, ìÿçìóíäàí õàëè äåéèëäèð. Íàëÿ îëà áèëÿð êè, áÿì îëñóí, îëà áèëÿð êè, çèð îëñóí. Áó ùàëäà Ìÿùÿììÿä õàí Áÿìäÿí çèð íàëÿñè èëÿ ãà÷ûðäû êè, Íÿðìàøèð èëÿ ãàôèéÿ äöçÿëñèí; áèð äÿ “áÿì” âÿ “çèð” ëÿôçëÿðè òÿíàñöáöíöí àðòûãëûüû ùàðàäàäûð?

195

Ô ÿ ò ÿ ë è – Àôÿðèí, Ðçàãóëóõàí, ùÿãèãÿòäÿ ìÿí áó íöêòÿëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëìàìûøàì. Áó êÿëàì áàøãà ìöíàñèáÿòëÿðäÿí äÿõè õàëè äåéèëäèð; ÷öíêè “çèð” ëÿôçè áÿ’çÿí ìÿã’ÿä ìÿ’íàñûíäà äà ýÿëèð. Íåúÿ êè, Øåéõ Ñÿ’äè ðÿùìÿòöëëàù áóéóðóð:

Ìÿ’ëóìäóð êè, Ìÿùÿììÿäõàí ãà÷àðêÿí íÿ âÿçèééÿòäÿ èäè. Áàüûøëà, áóðàäà ìÿí ñÿùâ åòäèì. Àäàì ñÿùâñèç îëìàç. Áÿñ áàøãà éåðäÿêèëÿðÿ íÿ äåéèðñÿí êè, éàçìûñàí: “Ø à ù ç à ä ÿ Ì ÿ ù ÿ ì ì ÿ ä  ÿ ë è Ì è ð çÿíèí éàðäûìû èëÿ Èðàí ãîøóíóíóí ñÿðÿõñ òöðêìÿíëÿðè è ë ÿ ì ö á à ð è ç ÿ ñ è í è í ç è ê ð è. Áó èøàðÿëÿðèí òþâçèùè âÿ áó èáàðÿëÿðèí òÿíãèùè îäóð êè”. “Òþâçèùèí” èøàðÿòè ìÿ’ëóìäóð. ßýÿð “òÿíãèùè” èáàðÿòè ëöçóìñóç äåéèëñÿ âÿ ãàôèéÿ õàòèðÿñè ö÷öí ýÿëìÿìèøñÿ, ïÿñ áó íÿ îëàí øåéäèð? Ñèçèí ìöðøèäèíèç Ìèðçÿ Ìåùäè õàí Àñòðàáàäè áåëÿ ùàëëàðäà àíúàã áó ñþçëÿðèí èçàùûíû éàçûð. Î äà: “Áó ìÿãàëûí òþâçèùè âÿ áó ñèôàëûí òÿíãèùè îäóð êè...” äåìÿéè áàúàðûðäû. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Õà, õà, õà... ÿúÿá ñàâàäñûçñàí. “Òÿíãèùè èí ñèôàë”3 íÿ äåìÿêäèð?.. Ô ÿ ò ÿ ë è – Ðçàãóëóõàí, íÿ ö÷öí ýöëöðñÿí? Ìÿíäÿí íÿ ùÿðÿêÿò áàø âåðäè êè, ñÿíèí ýöëìÿéèíÿ áàèñ îëäó? Ìÿýÿð ýöíàù îëäó êè, ìÿí äÿ áèð ãàôèéÿëè êÿëàì ñþéëÿäèì? Ïÿñ íÿ ö÷öí áàøãàëàðû äåéèðëÿð? Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ñþç áóíäà äåéèë. Ô ÿ ò ÿ ë è – Ïÿñ ñþç íÿäÿäèð? Ìÿýÿð “ñèôàë”, “ìÿãàë”à ãàôèéÿ îëà áèëìÿç? Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ãàôèéÿ îëà áèëÿð, àììà ìÿ’íàñû éîõäóð. Ô ÿ ò ÿ ë è – Ðçàãóëóõàí, “òÿíãèù” ñþçö èáàðÿòëÿðÿ øàìèë îëà áèëäèéè ùàëäà, “ñèôàë” ñþçö äàùà éàõøû øàìèë îëà áèëÿð. Íåúÿ ìÿ’íàñû éîõäóð? Èõòèéàðûí âàð, èñòÿéèðñÿí áó ìöíàãèøÿíè ö÷öíúö øÿõñÿ ùÿâàëÿ åäÿê, áèçèì àðàìûçäà ùÿêÿì îëñóí. ßýÿð ñÿíèí ñþçöí òÿñäèã îëóíñà, ìÿí ìÿüëóá îëàðàì âÿ ÿýÿð ìÿíèì ñþçöìö òÿñäèã åëÿñÿ, ñÿí ìÿüëóá îëàúàãñàí. Ðçàãóëóõàí, èíàí êè, íÿñðäÿ ãàôèéÿ êÿëàìû ÷èé åäèð âÿ çÿèôëÿäèð. Áó ãàéäà áèçÿ ÿðÿáëÿðäÿí ãàëìûøäûð, ñÿêêèç éöç èëÿ éàõûíäûð êè, Èðàíäà èøëÿäèëìÿêäÿäèð; ëàêèí ìöòëÿã ñÿùâäèð. Èíäè áó ãàéäàíû òÿðê åòìÿéèìèçèí âÿ óøàãúàñûíà èøäÿí ÿë ÷ÿêìÿéèìèçèí âàõòûäûð, ÷öíêè ãàôèéÿ õàòèðèíÿ 196

ìöòÿðàäèô ëÿôçëÿð âÿ ÷îõëó òÿêðàðëàð ÿìÿëÿ ýÿëèð, ýÿðÿêñèç ìÿ’íàëàð ìåéäàíà ÷ûõûð, êÿëàìûí àéäûíëûüû èòèð, ìÿúàçëàð îíäàí íèôðÿò åäèð âÿ ÿñÿð øþùðÿò ãàçàíìûð. Íåúÿ êè, “Òàðèõè-Âÿññàô” âÿ “Äöððÿ” øþùðÿò ãàçàíìàäûëàð. Ñÿí êèòàáûí àõûðûíäà èøàðÿ åäèáñÿí êè, áèðè äþâëÿò òàðèõèíè ñÿú’ëÿ éàçûð. Äå êè, áîø éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿñèí, ùå÷ êÿñ îõóìàéàúàãäûð. Ìÿíèì ÿãèäÿìÿ ýþðÿ ñÿí äÿ þç òàðèõèíè ÷îõ éåðäÿ ñÿú’ëÿ éàçìûøñàí. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Íèéÿ áþùòàí äåéèðñÿí? Ìÿí ùàðàäà ñÿú’ëÿ éàçìûøàì? Ô ÿ ò ÿ ë è – Áþùòàí äåéèë, ìÿñÿëÿí, Èêèíúè Ùöñåéíãóëó õàíûí öñéàíû ùàããûíäà éàçìàìûøñàíìû êè:

Áó, ñÿú’ëÿ éàçû äåéèëìè? ×öíêè ìÿíèì þçöìöí áó íþâ øåéëÿðÿ áèð î ãÿäÿð áÿëÿäëèéèì éîõäóð, ñÿíäÿí ñîðóøóðàì. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Áèð àç îõøàéûøû âàð. Àììà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, áÿ’çè øåéëÿðè ñÿí àðòûðìûñàí. Ìÿí î ãÿäÿð éàçìàìûøàì âÿ áóíäàí ÿëàâÿ, êÿëìÿëÿðè äÿ ðÿáòñèç åòìèñÿí. Ô ÿ ò ÿ ë è – Ðÿáòëÿíäèðìÿê àñàíäûð. Ñÿí äåéèðñÿí êè, áÿ’çè øåéëÿðè ìÿí àðòûðìûøàì. ßëáÿòòÿ, ëàçûì îëäó, àðòûðäûì. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – “Ýöðý-ìöøò” âÿ “éóç-ïöøò”öí íÿ ìÿ’íàñû âàð êè, äåéèðñÿí? Ô ÿ ò ÿ ë è – Áóðàäà ìÿçìóíó äåéèë, òÿíàñöá âÿ ãàôèéÿíè íÿçÿðäÿ òóòìóøàì, “ýöðý” èëÿ “éóç”óí ìöíàñèáÿòè âàð âÿ îíëàðäàí ñîíðà “ìöøò” èëÿ “ïöøò” äÿ áèð-áèðè èëÿ ùÿìãàôèéÿäèð âÿ ùÿì äÿ ÷îõ ãÿøÿíý ãàôèéÿäèð. Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Ñÿí àðòûðäûãëàðûíûí ùå÷ áèð ëöçóìó éîõäóð. Ô ÿ ò ÿ ë è – Áó ùàëäà ñÿíèí éàçäûãëàðûí áèð î ãÿäÿð àðòûãäûð; ìÿñÿëÿí, áàøãà éåðëÿðäÿ òàðèõëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè îëìàéàí áÿ’çè ÷ÿòèí âÿ àðòûã ìÿòëÿáëÿð éàçûá îõóúóíóí âÿ êàòèáèí çÿùìÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóñàí.

197

Ð ç à ã ó ë ó õ à í – Íÿ äåéèðñÿí, ìÿí ùàðàäà ÷ÿòèí, àðòûã ìÿòëÿáëÿð éàçìûøàì? Ô ÿ ò ÿ ë è – Ìÿñÿëÿí, Íàäèð Ìèðçÿíèí èøèíèí àõûðûíäà êè, îíóí ùÿéàòû ñîíà ÷àòûð, – ñÿí éàçìûñàí: “ßãë âÿ íÿãëÿ ìöâàôèã îëàðàã òÿãàñ âÿ òÿëàôè ùèññ ÿëàìÿòëÿðèíäÿ ìÿíñóñäóð âÿ áó ìÿ’íà áÿðàùèíè-øÿð’èééÿ âÿ ÿõáàðè-ùÿãèãèééÿ èëÿ ìÿíñóñäóð. Àëëàù ýåú òóòàð, àíúàã áÿðê òóòàð. Ñöâÿð âÿ ÿñìàíûí òÿüéèðèíäÿ õàëã ùÿãàèã âÿ ìöñÿììàäàí ãàôèë äöøÿð. Áó èøàðÿòëÿðèí òÿùãèãè òàðèõ öñóëóíà ìöõàëèô äåéèë. Ñþç éîõ êè, ìöõàëèôäèð. Áÿëêÿ áóíëàð ìààðèôèí äÿãàèãèíäÿí âÿ òàðèõíÿâèñëèéèí íöêûòàíäàíäûð. ßýÿð áèëäèéèìèç êèìè, áÿ’çè òÿëàôè âÿ òÿíàôèíèí çèêðèíè èðÿëè ñöðñÿê, áó ìöáàùèñÿíè ýþðÿíëÿð èðàä åäÿðëÿð âÿ áèçèì éàçûìûçû ìöòÿäàâèë øÿêèëäÿ ãÿáóë åòìÿçëÿð”. Ô ÿ ò ÿ ë è – Øåéõ Áÿùàèíèí úÿáð-ìöãàáèëÿñèíè àíëàìàã ñÿíèí áó ìöãÿääÿìÿíè àíëàìàãäàí àñàíäûð. Ñÿíèí íÿ ìÿãñÿä ýöääöéöíö âÿ íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè àíúàã Àëëàù áèëèð. “Äÿð ÿâàëèìè ùèññ ìÿùñóñÿñò” íÿ îëàí øåéäèð? Âÿ “òÿüéèðè-ñöâÿðö ÿñìà” äåéÿíäÿ íÿéè íÿçÿðäÿ òóòóáñàí? Áó ùàíñû “ñöâÿðö ÿñìà”äûð? “Ùÿãèãÿò âÿ ìöñÿììàäàí” áÿùñ åòìÿêäÿ ìÿãñÿäèí íÿäèð? Áÿëè, òÿíàñöõ ÿùëèíèí âÿ ùèíäóëÿðèí ÿãèäÿñèíúÿ áó ëÿôçëÿðÿ ìÿ’íà âåðìÿê îëàð; àììà øÿðèÿòúÿ ãÿòèééÿí ìöìêöí äåéèëäèð. Øÿðèÿòèí àäûíû íèéÿ áóðàäà ÷ÿêìèñÿí? Ìÿýÿð øÿðèÿò áó íþâ ãèñàñû úàèç ñàéûð? Íàäèð Ìèðçÿíèí àòàñûíûí áàáàñû õÿòà åòìèøäèð, íÿâÿñèíäÿí íÿ ö÷öí ãèñàñ àëûíñûí? Ïÿñ íÿ äåìÿêäèð? Áóíäàí ñîíðà ñÿí ìÿíè çàùèðÿ èíàíàíëàðäàí ñàé! Ãîðõóì éîõäóð. Ñÿí þçöí þçöíö õàëãûí ìÿçÿììÿò îõëàðûíà ùÿäÿô åäèáñÿí. Áåëÿ êè, ñÿí áóðàäà ôÿðàñÿò èëÿ àíëàìûñàí êè, ñÿíèí áó òÿñÿââöðàòûíû ãÿáóë åòìÿéÿúÿêëÿð. ×îõ éàõøû åäèáñÿí êè, áèç îõóúóëàðûí ùàëûíà ðÿùì åäèá ùÿëÿ áèëäèéèí áÿ’çè òÿëàôè âÿ òÿêàôè ùàããûíäà íöêòÿ÷èëèê åòìÿìèñÿí. ßýÿð Àëëàù åëÿìÿñèí, î “áÿ’çèëÿðè” ùàããûíäà äÿõè íöêòÿ÷èëèê åòñÿéäèí, î âàõò îíëàðû àíëàìàãäà áèç áè÷àðÿëÿðèí èøè äàùà ïèñ îëàðäû. Ùÿð ÿãèäÿ èëÿ îëóðñà îëñóí, òàðèõäÿ áó íþâ ìÿòëÿáëÿðÿ ÿë âóðìàã úàèç äåéèëäèð, õöñóñÿí ìÿçìóí ñÿùèù îëìàäûãäà. Òàðèõ÷èéÿ éàëíûç ùàäèñÿëÿðè éàçìàã âàúèáäèð. Ñÿí áàøãà éåðäÿ ùÿðäÿíáèð ìÿçìóíóí ñÿùèùëèéèíÿ ìöëòÿôèã îëìóðñàí. Ìÿñÿëÿí, Äàðóëôöíóí ðÿèñëèéè ùàããûíäà íÿãë åäÿðêÿí äåéèðñÿí êè: “Øàùÿíøàùûí ýöíÿø èøûãëû ðÿ’éèíÿ ìÿ’ëóì èäè êè, ýÿíúëÿðèí ýÿíúëÿðÿ ìÿùêóì îëìàñû éàðàìàç; ýÿíúëÿð ìöúÿððÿá âÿ ìöùÿççÿá ãîúàéà òàïøûðûëìàëûäûðëàð êè, ÿìàíÿòèí âöôóðó âÿ äÿéàíÿòèí çöùóðó âÿ ìåéëèí ãèëëÿòè âÿ çåéëèí èôôÿòè âÿ ðÿ’éèí äèããÿòè âÿ ãÿëáèí ðèããÿòè âÿ ÿ’ðàãûí éàõøûëûüû âÿ ÿõëàãûí ýþçÿëëèéè èëÿ ìþâñóô âÿ ìÿ’ðóô îëñóí; òàêè, íÿúèá ÿìèðëÿðèí 198

ÿçèç þâëàäëàðûíà àòàúàñûíà òÿðáèéÿ âåðñèí âÿ ùÿð áèðèíèí ñàäÿ òÿáèÿòèíè âÿ ñàô òèíÿòèíè ìÿâàääè-ðÿçèëÿíèí èõëàòûíäàí âÿ ñèôÿòè-õÿáèñÿíèí èðòèáàòûíäàí ùèôç åòñèí. Âÿ áó éàõûíëàðäà ìÿí áÿíäÿ, ñÿêêèç àé ñöðÿí óçàã Õàðÿçì ñÿôÿðèíäÿí ÿçì âÿ ùÿçìëÿ Øàùÿíøàùûí àñèòàíûíû þïìÿéÿ ãàéûòìûøäûì. Îíà áàõìàéàðàã êè, èíñàôÿí ìÿí áó ýþçÿë ñèôÿòëÿðèí ùå÷ áèðèíÿ ìàëèê äåéèëäèì, Èðàí Øàùÿíøàùû ùÿçðÿòëÿðè ìþâùèáÿò âÿ ìÿêðÿìÿò ìÿãñÿäè èëÿ áó íàãàáèë ãîúà ãóëó, áó áþéöê õèäìÿòÿ ãàáèë áèëèá ïàäøàù ùöçóðóíà ÷àüûðäû âÿ Äàðöëôöíóí ðÿèñëèéèíÿ ýþíäÿðäè”. ßìàíÿò âÿ äÿéàíÿòèí, ãèëëÿòè-ìåéë âÿ èôôÿòè-çåéë âÿ äèããÿòè-ðÿ’é âÿ ðèããÿòè-ãÿëá âÿ òåéáè-ÿ’ðàã âÿ ÿõëàãûí çèääè, õÿéàíÿò âÿ äèíñèçëèê âÿ êÿñðÿòè-ìåéë âÿ ÿäÿìè èôôÿòè-çåéë âÿ ñöñòèéè-ðÿ’é âÿ ñÿõòèéè-ãÿëá âÿ õöáñè-ÿ’ðàã âÿ ñóè-ÿõëàãäûð. Ñÿí èãðàð åäèðñÿí êè, èíñàôÿí áó ýþçÿë ñèôÿòëÿðäÿí ùå÷ áèðè ñÿíäÿ éîõäóð. Îíäà ïÿñ íÿ îëñóí? Èíñàí èêè ùàëäàí õàëè äåéèëäèð: î éà ýþçÿë ñèôÿòëÿðÿ ìàëèê îëóð, éà äà ïèñ ñèôÿòëÿðÿ. Îðòà éîõäóð. Ñÿíäÿ ýþçÿë ñèôÿòëÿð îëìàäàí Äàðöëôöíóíó ñÿíÿ òàïøûðäûëàð. Îíäà ïèñ ùàðàäàí ìÿ’ëóì îëóð êè, Øàùÿíøàù Äàðöëôöíóí ðÿèñëèéèíè ýþçÿë ñèôÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí áèð øÿõñÿ âåðìÿê èñòÿéèðäè!? Äåéÿúÿêñÿí êè, ìÿí òÿâàçþ’äÿí þòðö áåëÿ äåìèøÿì. Àéà, ùå÷ åøèòìèñÿí êè, áèð àäàì òÿâàçþ’äÿí þòðö “ìÿí õàèíÿì âÿ äèíñèçÿì” äåñèí? Ìÿçìóí äîüðó äåéèëäèð; äöçýöí ôèêèðëÿø! Áó ìöùàâèðÿëÿðè Òåùðàí ãÿçåòè èäàðÿñèíÿ ýþíäÿðèá, ìÿ’ëóì åäèðÿì êè, áó ãàéäàéà Àâðîïàäà ÿìÿë îëóíóð âÿ îíóí áþéöê ôàéäàëàðû âàðäûð; ìÿñÿëÿí: áèð øÿõñ áèð êèòàá éàçäûüû çàìàí, áàøãà áèð øÿõñ îíóí ÿñÿðèíèí ìÿòëÿáëÿðè õöñóñóíäà êðèòèêà éàçûð, áó øÿðòëÿ êè, îíóí éàçûñûíäà ìöÿëëèô ùàããûíäà ÿäÿáñèç âÿ êþíöëÿ äÿéÿí áèð ñþç áåëÿ îëìàñûí. Ùÿð íÿ äåéèëñÿ, èíúÿëèêëÿ äåéèëñèí. Áó èøè “êðèòèêà”, ôðàíñûç èñòèëàùû èëÿ “êðèòèê” àäëàíäûðûðëàð. Ìöÿëëèô îíà úàâàá âåðèð. Îíäàí ñîíðà ö÷öíúö áèð øÿõñ ìåéäàíà ÷ûõûð, éà ìöÿëëèôèí úàâàáûíû òÿñäèã åäèð, éà äà êðèòèêà éàçàíûí ôèêðèíè öñòöí òóòóð. Áó èøèí íÿòèúÿñè áóäóð êè, ýåò-ýåäÿ íÿçì âÿ íÿñð, èíøà âÿ òÿñíèô áöòöí Àâðîïà õàëãëàðûíûí äèëèíäÿ ñÿëàñÿò ãàçàíûð âÿ ìöìêöí ãÿäÿð úÿìè íþãñàíëàðäàí òÿìèçëÿíèð. Ìöÿëëèôëÿð âÿ øàèðëÿð þç âÿçèôÿëÿðè âÿ òÿêëèôëÿðè ùàããûíäà òàìàì õÿáÿðäàðëûã àëûðëàð. ßýÿð Òåùðàí ãÿçåòè âàñèòÿñè èëÿ áó ãàéäà Èðàíäà òÿòáèã îëóíàðñà, ùÿð ùàëäà Èðàí ÿùàëèñèíèí ýÿëÿúÿê íÿñëèíèí Øÿðã äèëëÿðèíè áèëìÿëÿðè èøèíèí òÿðÿããèñèíÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð. Õöñóñÿí áó ãàéäàäàí ñîíðà, ùàë-ùàçûðäà ìÿçñóíñóç âÿ äóçñóç äåéèëÿí âÿ ùå÷ áèð ôàéäàñû îëìàéàí ãÿçÿë âÿ ãÿñèäÿëÿð äöçÿëòìÿêäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿê Ôèðäþâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñè, Øåéõ Ñÿ’äèíèí “Áóñòàí”û 199

âÿ îíëàð êèìè ìÿñíÿâè òÿðçèíäÿ ìöõòÿëèô õàëãëàðûí ÿùâàë âÿ àäÿòèíè áèëäèðÿí ùåêàéÿëè øå’ð äåìÿéÿ áàøëàéàúàãëàð âÿ íÿñðäÿ äÿ ãàôèéÿäÿí âÿ óøàãúàñûíà ìöáàëèüÿëÿðäÿí âÿ ÿáëÿùúÿñèíÿ òÿøáèùëÿðäÿí áöòöíëöêëÿ ÷ÿêèíÿúÿêëÿð; àíúàã ðÿüáÿòëè ìÿçìóí àðõàñûíúà ýåäÿúÿêëÿð. Åëÿ áèð ìÿçìóí êè, îõóúó îíäàí ùÿçç àëñûí âÿ ãóëàã àñàí ëÿççÿò àïàðñûí âÿ ìöÿëëèô áóíóí ñàéÿñèíäÿ àä ãàçàíñûí. Áåëÿ êè, ìÿçìóí ýþçÿë îëäóãäà, êðèòèêà ÿâÿçèíÿ ùÿð òÿðÿôäÿí îíóí ùàããûíäà òÿ’ðèôíàìÿëÿð ýþíäÿðÿúÿêëÿð; ÷öíêè ýþçÿë ìÿçìóí òàïìàã, Àëëàù âåðýèñè îëàí òÿá’èí õöñóñèééÿòëÿðèíäÿíäèð, àììà ãàôèéÿ äöçÿëòìÿê, áàøãà ñÿíÿòëÿð êèìè, þéðÿíèëÿ áèëÿí áèð èøäèð. Èíäè ãîé Ðçàãóëóõàí ìÿíèì ýþíäÿðäèêëÿðèìÿ ãÿçåòäÿ úàâàá éàçñûí âÿ îíäàí ñîíðà ö÷öíúö áèð øÿõñ áèçèì àðàìûçäà ùÿêÿì îëñóí. Ìàéîð Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ Ðÿáèöëÿââÿë 2, 1279-úó èë Ãîúóð éàéëàüû – Òèôëèñ

ÁÀÁÈËÈÊ ßÃÈÄßËßÐÈ1 Âàúèáöë-âöúóä2 õöñóñóíäà Áàáûí3 å’òèãàäû áåëÿäèð êè, ùÿãèãè éàðàäûúû, êàèíàòû éàðàäàí ýöíÿø êèìè íóðè-ìöòëÿãäÿí èáàðÿòäèð âÿ îíóí íóðó íþâè-áÿøÿðäÿí îëàí ìÿõëóãàòûí áÿ’çè ôÿðäëÿðèíäÿ ùÿð çàìàí þçöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð. Î ùàëäà èøûüûí þçöíö ýþñòÿðìÿ éåðè îëàí î úèñèì, âàúèáöë-âöúóäà íèñáÿòëÿ ìÿçùÿðäèð; éÿ’íè áèð àéíàäûð êè, ýöíÿøèí íóðó îíó èøûãëàíäûðìûøäûð. Áó ùàëäà ìÿçùÿðäÿí âÿ àéíàäàí ùÿð íÿ áàø âåðñÿ, ýöíÿøäÿí ÿìÿëÿ ýÿëìèø ùþêìöíäÿäèð. Ñåéèä ßëè Ìÿùÿììÿä Áàá ýöíÿø èøûüûíûí ìÿçùÿðè âÿ àéíàñû èäè; îíóí úèñìèíèí çàâàëûíäàí ñîíðà, áàøãà ìÿùçÿðëÿð ìåéäàíà ÷ûõäû. Ìîëëà Ùöñåéí Áóøðÿâè4, Ìîëëà Ìÿùÿììÿä ßëè Çÿíúàíè5, Ñåééèä Éÿùéà6 âÿ Ãöððÿòöë-åéí7 êèìè. Áóíëàð áèð-áèðèíèí àðäûíúà ýÿëÿðÿê, ùÿð áèðè Áàáûí äèíèíÿ ðÿâàú âåðìèø âÿ îíó ìöêÿììÿëëÿøäèðìèøëÿð. Îíëàðäàí ñîíðà ìÿçùÿð âÿ àéíà ùàë-ùàçûðäà éàøàéàí Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè Ìàçÿíäÿðàíèäèð8. Îíóí äà úèñìè çàâàë òàïäûãäàí ñîíðà ñîíñóç áèð çàìàíÿäÿê éåíÿ áàøãà ìÿçùÿðëÿð îðòàéà ÷ûõàúàã âÿ ßðç êöðÿñè9 ùå÷ âàõò ìÿçùÿðñèç ãàëìàéàúàãäûð.

200

Çàùèðÿí Áàáûí äèíèíè òÿðúèù åòìÿñè10 íÿçÿðÿ ÷àðïàí, àíúàã îíóí ÿãèäÿëÿðèíäÿí ìöêÿììÿë ìÿ’ëóìàòû îëìàéàí âÿ þçö äÿ åëì ÿùëèíäÿí îëìàéàí Ìÿðäè-Ñÿééàùûí äåäèêëÿðèíäÿí ìÿ’ëóì îëäóüó öçðÿ, Áàá þç ÿãèäÿëÿðè ùàããûíäà ÿðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ “Áÿéàí” àäëû áèð êèòàá éàçìûø âÿ òàìàìèëÿ èñëàì äèíèíè ëÿüâ åòìèøäèð. Îíóí ùÿð áèð ùþêìö èñëàì äèíèíèí ùþêìëÿðèíÿ çèääèð. Ìÿñÿëÿí: Á è ð è í ú è: Êèøè ö÷ àðâàä àëà áèëÿð11. Ãàðäàøû ãûçûíû, áàúûñû ãûçûíû àðâàäëûüà ãÿáóë åòìÿê ìöìêöí ùåñàá åäèëèð12. Ëàêèí êèøè, þç áàúûñûíû âÿ þç àíàñûíû äà ìÿúóñ êèìè þçöíÿ àðâàä åäÿ áèëÿð, éà éîõ ìÿñÿëÿñèíè áèëìÿäèéèíè Ìÿðäè-Ñÿééàù å’òèðàô åòìèøäèð13. È ê è í ú è: Ãóð’àíäà îëàí “ùèúàá” àéÿñè14 Áàáûí “Áÿéàí”ûíäà òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëìûøäûð, àíúàã áèð ôÿðã èëÿ; éÿ’íè ãàäûí òàéôàñû áàáèëÿðäÿí îëàí þç äèíäàøëàðûíà ãàðøû äàèìà öçöà÷ûã îëìàëûäûð, ëàêèí éàäëàðà ãàðøû, éÿ’íè þç äèíëÿðèíÿ éàä îëàíëàðà ãàðøû þðòöëö îëìàëûäûð. Ö ÷ ö í ú ö: “Áÿéàí”äà è÷êè è÷ìÿê úàèçäèð. Àììà áó ýöíöí èìàì âÿ ùöúúÿòè Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè è÷êè è÷ìÿéÿ ðàçûëûã âåðìèð, éÿ’íè è÷ìÿéè éàõøû ñàéìûð. Ëàêèí îíëàðûí ùàðàì îëìàñûíà à÷ûã ùþêì âåðìÿéèáäèð. Ä þ ð ä ö í ú ö: “Áÿéàí”äà áöòöí éåéèëÿúÿê øåéëÿð ùàëàëäûð, ùÿòòà äîíóç, èò âÿ áó êèìè øåéëÿð. Âÿ ùÿð êÿñèí öðÿéè íÿéè èñòÿñÿ éåéÿ áèëÿð. Á å ø è í ú è: “Áÿéàí”äà éàçûëàí Áàáûí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, ÿøéàäàí ùå÷ áèðèíÿ ìóðäàðëûã ùþêìö âåðìÿê îëìàç, áÿëêÿ ùÿð øåé ïàêäûð. Àììà áÿ’çè øåéëÿðäÿí îíëàðûí ÷èðê âÿ öôóíÿòèíÿ ýþðÿ ÷ÿêèíìÿê ëàçûìäûð. À ë ò û í ú û: Ñèäèê âÿ íÿúèñ ðÿää îëóíàí éåðèíè éóìàã íÿúàñÿòëÿ áóëàøäûüû ö÷öí äåéèë, òÿìèçëèê íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ýþçÿë èøäèð. Ãöñë âÿ äÿñòÿìàç äà ìóðäàðëûüû òÿìèçëÿìÿê ö÷öí âàúèá îëäóüóíäàí äåéèë, òÿìèçëèê âÿ íÿçàôÿò úÿùÿòèíäÿí áÿéÿíèëìèø èøäèð. É å ä ä è í ú è: Àðâàäëû áèð êèøè, áàøãà áèð ãàäûíëà çèíà åäÿðñÿ, î âàõò îíóí àðâàäûíûí äà áàøãà áèð êèøè èëÿ çèíà åòìÿñèíÿ èçèí âåðèëèð. Ùÿð ùàëäà çèíà åäÿí êèøè èëÿ çèíà åäÿí ãàäûíûí ðàçûëûüû øÿðòäèð; èúáàðè çèíà ùàðàìäûð. Ñ ÿ ê ê è ç è í ú è: Íèêàùëû îëìàéàí ãàäûíëàð âÿ ñóáàé êèøèëÿð þç íÿôñëÿðèíèí âÿêèëëÿðèäèðëÿð. Îíëàð ùÿð èêè òÿðÿôèí ðàçûëûüû èëÿ úèíñè éàõûíëûã åäÿ áèëÿðëÿð âÿ àðàëàðûíäà ñèüåéè-ìöò’ÿ15 îõóìàã ëàçûì äåéèëäèð. Ä î ã ã ó ç ó í ú ó: Áöòöí éåð öçöíöí ñÿëòÿíÿòè ìÿçùÿð âÿ ùöúúÿòèùÿéé16 ñàéûëàí âàðëûüà ìÿõñóñäóð. ßùàëè àðàñûíäà îíóí ùþêìëÿðèíè èúðà åòìÿê âÿ èíñàíëàðû èíñàô âÿ ÿäàëÿòÿ óéüóí âÿ áÿðàáÿðëèê ãàíóíóíà ìöâàôèã èäàðÿ åëÿìÿê ö÷öí îíóí òÿðÿôèíäÿí âÿêèëëÿð òÿ’éèí îëóíàúàãäûð.

201

Î í ó í ú ó: Ðóù âàð îëàí áèð øåéäèð; ëàêèí ýþçëÿ ýþðöíìÿç. ßýÿð áèðèñè Áàáûí äèíèíÿ äàõèë îëóðñà, îíóí ÿãèäÿëÿðè ùàããûíäà ìÿ’ëóìàò ÿëäÿ åäÿðñÿ âÿ îíó áÿéÿíÿðñÿ, þëäöêäÿí ñîíðà îíóí ðóùó éåðÿ ìÿõñóñ úèñìèí çÿðôèééÿòè îëìàäàí “èñáàòà” äàõèë îëóð; “èñáàò” èñÿ áÿéÿíèëìèøëÿðèí ïàê ìÿãàìûäûð êè, îðàäà ðóù øöóðäàí, úèñìèí áåùèøòäÿ éåéèíòè âÿ è÷êèëÿðäÿí àëäûüû ùÿççäÿí äàùà éöêñÿê áèð ùÿçç àëàúàãäûð. Ëàêèí ÿýÿð áèð êèìñÿ Áàáûí äèíèíè ãÿáóë åòìÿéèá úÿùàëÿò âÿ ãÿôëÿò è÷èíäÿ þëÿðñÿ, ðóùëó ìöíêèðëÿðèí ðóùëàðûíûí ìÿãàìû îëàí “íÿôé”ÿ äàõèë îëàúàã âÿ áó ãàðàíëûã ìÿãàìäà î âàõòàäÿê äîëàøàúàãäûð êè, áàøãà áèð äþâðäÿ âÿ éàõóä ìöõòÿëèô äþâðëÿðäÿ éåíÿ äÿ áó àëÿìÿ ãàéûäà âÿ ùàããû àíëàéàðàã “èñáàòà” äàõèë îëà. Î í á è ð è í ú è: Áàáûí äèíèíäÿ îðóú, íàìàç, õöìñ, çÿêàò âÿ ùÿúú êèìè áöòöí ÿìÿëëÿð îíóí òàáå’ëÿðèíäÿí ñàãèòäèð. Àììà Øèðàçäà Áàá Ñåééèä ßëè Ìÿùÿììÿäèí äîüóëäóüó éåðè çèéàðÿò åòìÿê îíóí âàðëû ïåéðÿâëÿðè ö÷öí âàúèáäèð âÿ áó åâ áàáèëÿðèí ãèáëÿñè ñàéûëìàãäàäûð. Î í è ê è í ú è: Àäàì þëäöðìÿéè âÿ õàëãûí ìàëûíû îüóðëàìàüû Áàá ùàðàì åòìèøäèð. Îíóí äèíèíäÿ úèùàä äà éîõäóð; àììà áàáèëÿðÿ ÿçèééÿò âåðÿí øÿõñëÿðÿ ãàðøû ìöäàôèÿíè âàúèá áèëèð. Çÿíúàíäà Ìîëëà Ìÿùÿììÿäÿëèíèí, Ìàçÿíäÿðàíäà Ìîëëà Ùöñåéí Áóøðÿâèíèí ìöùàðèáÿëÿðè ìöäàôèÿ ìÿãñÿäè èëÿ îëìóøäóð. Åéíè ñóðÿòäÿ óøàãëàðû òÿðáèéÿ åòìÿê ö÷öí îíëàðû ÷óáóãëà äþéìÿê ùàðàìäûð. Ùÿð êÿñ þç ôèòðÿòèíèí òÿãàçàñûíà ýþðÿ òÿðáèéÿ àëàúàãäûð. ×óáóãëà äþéìÿê îíëàðûí ÿùâàëûíäà úàí, ÿãë âÿ öðÿê çÿðÿðèíäÿí áàøãà ùå÷ áèð ôàéäà èëÿ íÿòèúÿëÿíìÿç. Î í ö ÷ ö í ú ö: Ãûç âÿ îüëàí óøàãëàðûíûí òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿñè òÿ’êèä îëóíìóø ñàâàá èøëÿðäÿíäèð. Î í ä þ ð ä ö í ú ö: Êå÷ìèø ïåéüÿìáÿðëÿð Áàáûí å’òèãàäûíúà ìÿçùÿðäèðëÿð; ëàêèí áó ôÿðãëÿ êè, îíëàðäàí ùÿð áèðèíèí ðöòáÿñèíÿ ýþðÿ áÿ’çèëÿðè “ôÿçèëÿòëè”, áÿ’çèëÿðè “àøàüû” äÿðÿúÿëè îëóðëàð. Áàá ïåéüÿìáÿðëèêäÿ ñîíóíúóëóã èääèàñûíû áÿä’ÿò ñàéûð âÿ áóíó ùÿâàéè-íÿôñèí íÿòèúÿëÿðèíäÿí áèëèð; ÷öíêè î, äèíäÿ òÿúäèäè, òÿêìèëè âÿ òÿíñèõè17 çÿðóðè øåéëÿðäÿí ùåñàá åäèð âÿ äåéèð êè: ßúÿáà, Èñà, Ìóñà äèíèíèí áàòèë åäÿíè îëìàäûìû? Ìÿùÿììÿä Èñà äèíèíè áàòèë åòìÿäèìè? Î18, ñîíðàäàí ýÿëÿí ìÿçùÿðëÿðÿ äèíäÿ òÿêìèë âÿ òÿíñèõ éàðàòìàã ö÷öí èõòèéàð âåðìèø âÿ àëÿìè ãÿòèééÿí ìÿçùÿðäÿí õàëè áèëìÿìèøäèð. Ùàë-ùàçûðäà äèðè ìÿùçÿð îëàí Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè, Áàáûí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ îíóí áÿ’çè ÿùêàìûíû äÿéèøäèðìÿê âÿ îíóí äèíèíäÿ áÿ’çè ãàíóíëàðû àðòûðìàã èõòèéàðûíà ìàëèêäèð.

202

Î í á å ø è í ú è: Áàáè àëèìëÿðèíèí ÿëàìÿòè èñëàì àëèìëÿðèíèí ÿììàìÿñè êèìè îí áåø áàòìàíëûã, ýöíáÿä øÿêëèíäÿ êîáóä äåéèë, äÿðâèøëÿðèí ñàðûãëàðû êèìè éöíýöëäöð. Î í à ë ò û í ú û: Ìÿðäè-Ñÿééàùûí äåäèêëÿðèíäÿí Áàá Ñåééèä Ìèðçÿ ßëè Ìÿùÿììÿäèí þçöíöí äÿõè õàðèãà’äàòà âÿ ìþ’úöçÿëÿðÿ ãàèë îëäóüó àíëàøûëìàäû. Àììà äèðè ìÿçùÿð îëàí Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè ìþ’úöçÿíèí ãöäðÿòèíè âÿ õàðèãà’äàòû èçùàð åòìÿê èääèàñûíäàäûð. Àíúàã áèð, éàõóä èêè íÿôÿðèí ùöçóðóíäà äåéèë, áÿëêÿ Éåð öçöíöí áöòöí õàëãëàðûíûí âÿêèëëÿðè ýÿðÿê áèð éåðÿ òîïëàíàðàã þùäÿëÿðèíÿ àëñûíëàð âÿ áîðú áèëñèíëÿð êè, ÿýÿð î áèð ìþ’úöçÿ ýþñòÿðñÿ, î âàõò Áàáûí äèíèíè ãÿáóë åòñèíëÿð. Î ñóðÿòäÿ äèðè ìÿçùÿð îëàí Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè õàëã âÿêèëëÿðèíèí òÿëÿá åòäèêëÿðè ùÿð áèð ìþ’úöçÿíè ýþñòÿðÿúÿêäèð. Î í é å ä ä è í ú è: Îíäà áèðäÿí àðòûüûíà ãàçàíú èëÿ ïóë âåðìÿê Áàáûí äèíèíäÿ ùàðàìäûð19. Î í ñ ÿ ê ê è ç è í ú è: Éîõñóë äèíäàøëàðà êþìÿê åòìÿê âàðëû áàáèëÿðÿ âàúèáäèð. Î í ä î ã ã ó ç ó í ú ó: Áàáèëÿðèí ÿãèäÿñèíäÿ îí äîããóç ñàéûíûí øÿðÿôè âàðäûð. Ëàêèí áóíóí íÿ úÿùÿòäÿí áåëÿ îëäóüó äîüðó àíëàøûëìàäû. Ùÿð àé îí äîããóç ýöí ñàéûëûð âÿ áóíäàí ÿââÿë ùÿð ýöí îí äîããóç ðöê’ÿò íàìàç, ùÿð èë îí äîããóç ýöí îðóú òóòìàã àâàì ö÷öí çàùèðÿí îëìóøäóð. Àììà èíäè èñÿ áó òÿðê åäèëìèøäèð. Áàáèëÿðäÿí ùå÷ êÿñÿ íàìàç âÿ îðóú ìÿúáóðè äåéèëäèð.

ÙÅÊÀÉßÒ Àëòìûø èë áóíäàí ÿãäÿì Ôèðÿíýèñòàíäà, õöñóñÿí èíýèëèñ ìÿìëÿêÿòèíäÿ ôèëîñîôëàð ìöòÿÿääèä òÿñíèôëÿð éàçûá êÿñá âÿ òÿäÿððöñöí ëöçóìèééÿòèíè âÿ ìÿíôÿÿòèíè õàëãà áèëäèðäèëÿð âÿ ãàéÿòäÿ ìöÿññèð ìîèçÿëÿðèíèí ãöââÿòè èëÿ õàëãû þâçàè-ìÿèøÿòèí òÿùñèëèíÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿ øþâãìÿíä åòäèëÿð êè, õàëã áèàðàì êàðõàíàëàð éàïìàüà âÿ ñÿíàéå èøëÿòìÿéÿ èãäàì åäèá àç ìöääÿòäÿ êöëëè-àëÿìèí åùòèéàúûíà êàôè ìèãäàðäàí áÿìÿðàòèá çèéàäÿ ÿãìèøÿ âÿ ÿìòÿÿ ùàçûð åäèá, Ôèðÿíýèñòàíäà âÿ ñàèð ÿãàëèìäÿ ùÿð øÿùðèí áàçàð âÿ êàðâàíñàðàëàðûíû ÿíâà âÿ ÿãñàì ÿøéà èëÿ äîëäóðäóëàð. Âÿ áó ÿìÿëèí ìÿàëûíäàí ñàô ãàôèë èäèëÿð âÿ ùÿðýèç õÿéàëëàðûíà õöòóð åòìèðäè êè, áó èøèí íÿòèúÿñè àãèáÿò ÿðáàáè-òÿíõàùûí èôëàñûíà áàèñ îëàúàãäûð, çèðà êè, áÿíè-íþâ’è-áÿøÿðèí ÿééàìè-ùÿéàòûíäà ö÷ ãèñèì åùòèéàúû 203

âàð: ßââÿëèíúèñè – åùòèéàúè-úèñìàíèäèð, èêèíúèñè – åùòèéàúè-ÿãëè, ö÷öíúöñö – åùòèéàúè-ðóùàíè. Èíñàí ÿééàìè-ùÿéàòûíäà äàèìà òÿëàøäàäûð êè, áó ö÷ åùòèéàúû ðÿô’ åòñèí âÿ ùÿéàòûí ëÿâàèçèíäÿí áÿùðÿéàá îëñóí. Åùòèéàúè-úèñìàíè ðÿô’ îëóð òÿùñèëè-ìÿëáóñàò âÿ ìÿ’êóëàò âÿ ìÿñàêèí âÿ âÿñàèëè-ÿìíèééÿò èëÿ; åùòèéàúè-ÿãëè ðÿô’ îëóð òÿùñèëè-öëóì âÿ òÿùãèãè-ãÿâàíèíè-òÿáèÿò âÿ èíêèøàôû-ÿñðàðè-õèëãÿò1 èëÿ. (ßýÿð èíñàí áó èêèíúè åùòèéàúûí ðÿô’èíÿ úàùèä îëìàñà, îíóíëà... àðàñûíäà áèð ôÿðã éîõäóð). Åùòèéàúè-ðóùàíè ðÿô’ îëóð ìÿùÿááÿòè-ÿéàë âÿ ìÿùÿááÿòè-ÿãðÿáà âÿ äóñòàí âÿ ìÿùÿááÿòè-âÿòÿí èëÿ. Ùÿòòà ìÿùÿááÿòè-ÿéàë âÿ âÿòÿí áèð ìÿðòÿáÿäÿ ðóùà ìöÿññèðäèð êè, áÿ’çè ÿìçèúåéè-ÿôðàäè-áÿøÿðäÿ ÿéàëûí âÿ âÿòÿíèí ìöôàðèãÿòè ùÿëàêÿòÿ äÿõè áàèñ îëóð. ßââÿëèíúè åùòèéàúûí, éÿ’íè åùòèéàúè-úèñìàíèíèí ðÿô’è ö÷öí ëàçûì îëàí âÿñàèò, – íåúÿ êè, áÿéàí îëóíäó, – ÿùÿììè-çÿðóðèééàòè-ùÿéàòèäèð2. Ïÿñ ùÿð êÿñ îíóí òÿùñèëèíÿ ìÿúáóðäóð êè, èãäàì åòñèí. Áó ñóðÿòäÿ ÿýÿð áèð ïàðà âÿñàèëèí êÿñáèíÿ ìèãäàðè-êÿôàôäàí3 çàèä äÿðÿúÿäÿ èãäàì îëóíñà, êàñèáèíÿ íèñáÿò áàøãà âÿñàèëèí íþãñàíûíà áàèñ îëàúàãäûð. Èíýèëèñ ùÿêèìëÿðèíäÿí4 áèðèñè, Ñèñìîíä àäëû, ìöøàùèäÿ åòäè êè, ÿðáàáè-èñòèòàÿò êöëëè-òÿíõàùëàðûíû õàëãûí åùòèéàúûíäàí çàèä ìèãäàðäà ÿìòÿÿ âÿ ÿãìèøÿíèí òÿäàðöêöíÿ ñÿðô åòäèëÿð êè, ôöðóøà éåòèðñèíëÿð. Áó ñóðÿòäÿ ùàìàí ÿðáàáè-èñòèòàÿòèí ÿìÿëèíäÿ îíëàðûí èôëàñûíû ïèø-ÿçâÿãò èñòèíáàò åäèá åùòèéàòà äöøäö âÿ îíëàðû ãÿôëÿòäÿí îéàòìàã ö÷öí Ëîíäîíäà ïàðëàìåíòäÿ ìÿúìÿè-àìäÿ ìèíáÿðÿ ÷ûõûá êåéôèééÿòè-ìÿñòóðó òÿãðèð âÿ áó ìÿñÿëè âÿ’çèíèí òÿãâèéÿòèíäÿ áÿéàí åëÿäè. Ìÿñÿëè-ùÿêèì Ñèñìîíä ßééàìè-ñàáèãÿäÿ – êè, ùÿëÿ åëìè-ñåùð âÿ úàäó àëÿìäÿí ìÿôãóä îëìàìûøäû, – áèð äÿðâèø èëëÿð èëÿ Ùèíäèñòàíäà ýöíáÿäè-äÿââàðûí5 äþâðöíäÿ ðèéàçÿòÿ îòóðìóø âÿ ÿíâà âÿ ÿãñàì ñåùð äóàëàðûíû ýöíáÿäè-äÿââàðäàí ñèíÿñèíèí äÿôòÿðèíÿ ñÿáò åòìèø, ñÿéàùÿò ÿçìèëÿ Ôèðÿíýèñòàíà ýöçàð åëÿìèøäè âÿ Ýåðìàíèéàäà Ëåéïñèã øÿùÿðèíäÿ ÷àé êÿíàðûíäà Ãàíäàëèí àäëû áèð íÿããàø íåìñÿíèí åâèíäÿ ìÿíçèë òóòìóøäó. Äÿðâèøèí ùå÷ õèäìÿòêàðû âÿ ìöñàùèáè éîõ èäè. Ùÿð ýöí åâäÿí ÷ûõûá ýåäÿðäè àõøàìàäÿê øÿùÿðäÿ ýÿøò åäÿðäè. Àõøàì ãàéûäûá ýÿëèá ùàìàí ìÿíçèëäÿ éàòàðäû. Àììà îíóí òàìàì ìÿ’êóëàòû âÿ ìÿøðóáàòû ùàìàí ìÿíçèëäÿ ùàçûð îëóðäó. Íÿããàø Ãàíäàëèí òÿÿúúöá åòäè âÿ þç-þçöíÿ äåäè êè, ýþðÿñÿí áó òÿäàðöêàò íÿ âÿúù èëÿ äÿðâèøÿ ùàñèë îëóð?

204

Áèð ýöí ñöáù ÷àüû ýÿëèá õÿëâÿòúÿ äÿðâèø îëàí îòàüûí ïÿíúÿðÿñèíèí äàëûñûíäà äóðóá áóñäó ýþðñöí êè, äÿðâèøÿ êèì ÷àéäàí ñó ýÿòèðÿúÿêäèð öçöíö éóìàüà. Ýþðäö êè, äÿðâèø àéàüà äóðäó, òàõòûí àëòûíäàí ñöïöðýÿíè ýþòöðöá ãàáàüûíäà éåðÿ ãîéäó, áèð äóà îõóäó, ñöïöðýÿéÿ öôöðäö, ñîíðà ñöïöðýÿ áèð àäàì øÿêëèíÿ äöøöá, òåç ñÿíÿéè ãàïûá, ãàïûíû à÷ûá éöéöðäö ÷àéà, ñÿíÿéè äîëäóðóá ýÿòèðäè. Äÿðâèø ùàìàí ñààòäà éåíÿ áèð äóà îõóäó, ùàìàí àäàì éåíÿ ñöïöðýÿ øÿêëèíÿ äöøäö. Àììà Ãàíäàëèí èêèíúè äóàíûí îõóíäóüóíó ùå÷ ýþðìÿäè âÿ ùå÷ áèëìÿäè êè, èêèíúè äóà äà âàð êè, ùàìàí àäàìû éåíÿ ñöïöðýÿ øÿêëèíÿ ñàëàð. Ãàíäàëûí áèð ôÿãèð âÿ ÿùëö ÿéàë ñàùèáè íåìñÿ èäè. Íþêÿðè âÿ êÿíèçè éîõ èäè êè, îíóí åâèíÿ ÷àéäàí ñó ýÿòèðñèí. Ùÿìèøÿ þçö ñöáù ÷àüû èø öñòöíäÿí äóðóá, ñÿíÿéè ýþòöðöá, ÷àéäàí ñó äàøûéàðäû âÿ ýÿòèðèá åâèíäÿ ÷ÿëëÿêëÿðÿ âÿ ãàáëàðà òþêÿðäè, îòóðàðäû þç ïåøÿñèíÿ ìÿøüóë îëàðäû. Ôèêèð åëÿäè êè, íÿ ÿúÿá ðàùàòëûã ìÿíèì ö÷öí ùàñèë îëàð, ÿýÿð äÿðâèøäÿí áó äóàíû þéðÿíÿ áèëñÿì êè, ñöïöðýÿ ùÿð ýöí ìÿíèì åâèìèí ñóéóí äàøûéà, ìÿí àñóäÿ èøèìÿ ìÿøüóë îëàì. Áó íèééÿò èëÿ áèð ýöí ñöáù òåçäÿí ýÿëèá äÿðâèø îòóðàí îòàüûí ãàïûñûíûí äàëûñûíäà ýèçëÿíäè, äèããÿò èëÿ ùóø âÿ ýóøóíó âåðäè ùàìàí äóàíû – êè, áèð-èêè ñþç èäè, – þéðÿíäè, ýåòäè. Î áèðèñè ýöí ñàáàù âàõòû àðâàäûíà äåäè êè, Ìàðèéà, äóð ñöïöðýÿíè áóðà ýÿòèð. Àðâàäû ñöïöðýÿíè ýÿòèðäèêäÿ, àëûá ãàáàüûíà ãîéäó, äÿðâèøäÿí þéðÿíäèéè äóàíû îõóäó, öôöðäö, ñöïöðýÿ ùàìàí ñààò áèð àäàì øÿêëèíÿ äöøöá ñÿíÿéè ãàïäû, éöéöðäö ÷àéà, ñÿíÿéè äîëäóðóá, ýÿòèðèá ÷ÿëëÿéÿ òþêäö. Ãàíäàëèí âÿ àðâàäû ñåâèíäèêëÿðèíäÿí ìÿäùóøâàð îëäóëàð êè, áèð áåëÿ íå’ìÿòè-öçìà îíëàðà íÿñèá îëäó âÿ øÿêèëäÿí ëÿççÿò àïàðûðäûëàð âÿ øÿêèë ïåéäÿðïåé ýåäèðäè ñó ýÿòèðèðäè, ÷ÿëëÿêëÿðÿ âÿ ãàáëàðà òþêöðäö. Òàìàì ÷ÿëëÿêëÿð âÿ òàìàì ãàáëàð äîëäó. Øÿêèë åëÿ éåíÿ ñó äàøûéûá òþêöðäö. Ñó ÷ÿëëÿêëÿðäÿí âÿ ãàáëàðäàí äàøûá åâÿ äàüûëäû. Íÿããàø áàøëàäû ÷ûüûðìàüà êè, äÿõè áÿñäèð, äÿõè ëàçûì äåéèë. Øÿêèë íÿ ãàíûð! Åëÿ ùàìàí ãÿðàð èëÿ ÷àéûí ñóéóíó äàøûéûð... Ñó åâè àüçûíà ýþòöðäö. Ãàíäàëèí âÿ àðâàäû òÿíýÿ ýÿëäèëÿð, áàøëàäûëàð ùÿð èêèñè ÷ûüûðìàüà êè, äÿõè èñòÿìèðèê. Øÿêèë ãóëàã àñìàäû. Àðâàäû áàëàúà óøàãëàðûíûí ÿëèíäÿí òóòóá ùÿéÿòÿ ãà÷äû. Ãàíäàëûí áàëòàíû ãàïûá âóðäó øÿêèëÿ, èêè ïàð÷à åëÿäè. Î ñààòäà ùàìàí ïàð÷àëàðûí ùÿð áèðèñè ÿëè ñÿíÿêè áèð øÿêèë îëóá, èêè òÿðÿôäÿí áàøëàäûëàð ñó äàøûìàüà... Ãàíäàëèí áàøëàäû áàëòà èëÿ áóíëàðû ïàð÷àëàìàüà; øÿêèëëÿðèí ùÿð ïàð÷àñû êè, éåðÿ äöøöðäö, áèð áàøãà øÿêèë îëóðäó, ÿëèíäÿ áèð ñÿíÿê ÷àïûðäû ÷àéà, ñó äàøûìàüà. Úöìëÿñè îí àëòû ïàð÷à èäè, îí àëòû øÿêëÿ äþíìöøäö. Ãàíäàëèí éîðóëäó, áàëòàíû ñàëäû éåðÿ, èêè ÿëëè áàøûíà-äèçèíÿ ÷ûðïà-÷ûðïà ôÿðéàäà 205

áàøëàäû. Ãîíóì-ãîíøó òàìàì ôÿðéàäûíà éûüûëäûëàð, ýþðäöëÿð êè, Ãàíäàëèíèí åâèíäÿ âÿ äÿùëèçèíäÿ âÿ íÿããàøõàíàñûíäà ñó äèçÿ ÷ûõûáäûð âÿ òàìàì íÿããàøëûã àëàò âÿ ÿñáàáû íÿ íÿããàø òÿñâèðàòû ñó öçöíäÿ öçöð âÿ îí àëòû àäàì øÿêëè ñàêèò âÿ ñàìèò åëÿ ñó äàøûéûá åâÿ òþêöðëÿð, ãîíóìãîíøóëàð äà øÿêèëëÿðÿ éàëâàðäûëàð êè, áÿñäèð äÿõè, ñó ëàçûì äåéèë, äàøûìàéûí. Øÿêèëëÿð ãóëàã àñìàäûëàð. Ãîíøóëàð òåç äÿðâèøè àõòàðìàüà ùÿð òÿðÿôÿ àäàì ñàëäûëàð. Äÿðâèøè ùàðàäàí òàïàúàã èäèëÿð? Ãàíäàëèíèí àðâàäû áàøûíà-äþøöíÿ ÷ûðïà-÷ûðïà ùÿéÿò è÷èíäÿ øèâÿí åäèðäè. Áè÷àðÿ Ãàíäàëèí áèëìèðäè êè, íÿ åëÿñèí. Ëàèëàú ãàëìûøäû. Áèðÿùì øÿêèëëÿð åëÿ ñó äàøûéûðäûëàð, åâÿ òþêöðäöëÿð. Àç ãàëäû êè, åâèí áöíþâðÿñèíÿ ðÿõíÿ éåòèøñèí êè, íàýàù äÿðâèø ìÿíçèëÿ ãàéûòäû, ÿð âÿ àðâàä ùàìàí ñààò äÿðâèøèí ÿë-àéàüûíà äöøäöëÿð, éàëâàðìàüà áàøëàäûëàð. Äÿðâèø ùàìàí ñààò áèð äóà îõóäó, øÿêèëëÿð òàìàì ñöïöðýÿéÿ äþíäöëÿð. Ãàíäàëèíèí úàíû õèëàñ îëäó âÿ åâè âèðàí îëìàãäàí ñàëèì ãàëäû âÿ îíà òþâáÿëÿòìÿ îëäó êè, äÿõè... éåñèí äÿäÿñè èëÿ, áèð äÿ äóà èëÿ þçöíÿ ñó äàøûéàí ãàéûðìàñûí. Ñó èíñàíà ëàçûìäûð âÿ èíñàíûí ÿëçÿì ùÿâàèúèíäÿí áèðèñèäèð. Àììà ÿýÿð êÿôàô ìèãäàðûíäàí çèéàäÿ îëñà, Ãàíäàëèíèí áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿòÿ áàèñ îëóð. Ïÿñ ìÿëáóñàò èíñàíûí úèñìàíè åùòèéàúûíûí ðÿô’èíÿ ëàçûìäûð. ßýÿð êÿôàô ìèãäàðûíäàí çèéàäÿ îëñà, ìÿñðÿôÿ éåòèøìÿéÿúÿêäèð. Âÿ îíóí çèéàäÿòèíèí òÿùñèëèíäÿ ñÿðô îëóíàí òÿíõàù ÿáÿñ îëóá, áèëàÿâÿç ãàëàúàãäûð. Âÿ ÿðáàáè-èñòèòàÿòèí èôëàñûíà ñÿáÿá îëàúàãäûð. “Ïîëèòè÷åñêàÿ ýêîíîìèÿ” êèòàáûíäàí òÿðúöìÿ åäÿíè: Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ; Ãîúóð, ñåíòéàáðûí ÿââÿëè, ùèúðè 1282-úè èë (ìèëàäè 1865)

ÚÎÍ ÑÒÖÀÐÒ ÌÈËË ÀÇÀÄËÛÃ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Èíýèëèñ ôèëîñîôó Úîí Ñòöàðò Ìèëë àçàäëûüû èçàù åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ éàçäûüû êèòàáäà ýþñòÿðèð: – Úàíëûëàð àëÿìèíäÿ èíñàí äàèìà òÿðÿããè òÿëÿá åäÿí áèð íþâäöð âÿ ôèêèð àçàäëûüû îëìàäàí òÿðÿããè ìöìêöí îëà áèëìÿç. Òÿðÿããèíèí íÿòèúÿñèíè çÿìàíÿìèçäÿ ñèâèëèçàñéîí àäëàíäûðûðëàð. Ñèâèëèçàñéîí åëÿ áèð öìóìè ìÿôùóìäóð êè, îíóí ìÿçìóíóíäà áöòöí ñÿíÿòëÿð, ôÿíëÿð, ãöäðÿòè-äþâëÿò, ìèëëÿòèí àñàéèøè âÿ ìÿäÿíèééÿ206

òèí áó êèìè øÿðòëÿðè úÿì îëìóøäóð. Ïÿñ áó úöð òÿðÿããè î çàìàí èìêàí òàïàð êè, úÿìèééÿòèí ôÿðäëÿðè þç ôèêèðëÿðèíäÿ ìöãÿééÿä îëìàñûíëàð; ùÿð íÿ èñòÿñÿ äåñèí âÿ ùÿð íÿ áàúàðûðñà åòñèí. Âÿ ÿýÿð îíóí ñþçö, éà èøè úÿìèééÿòèí áàøãà ôÿðäëÿðèíèí íÿçÿðèíäÿ ìÿãáóë îëñà, úÿìèééÿòèí áàøãà ôÿðäëÿðè äÿ äöøöíäöêäÿí ñîíðà îíó òÿñäèã åäÿð âÿ îíäàí ôàéäà òàïàðëàð; ÿýÿð ìÿãáóë îëìàñà, áàøãà áèð àäàì îíóí ñÿëàùèééÿòñèçëèéèíè áÿéàí åäÿð. Áó öñóëà “êðèòèêà” äåéÿðëÿð. Ôèêèð àçàäëûüû îëäóãäà êðèòèêàíûí ôàéäàñû î îëàúàãäûð êè, íÿùàéÿò, ýåò-ýåäÿ ìöõòÿëèô ôèêèð âÿ ðÿ’éëÿðèí òîããóøìàñûíäàí ùàãã éåðèíè òóòàúàã âÿ ìÿäÿíèééÿò àëÿìèíäÿ òÿðÿããèéàò çöùóð åäÿúÿêäèð. ßýÿð úÿìèééÿò þç ôÿðäëÿðèíÿ ôèêèð àçàäëûüû âåðìÿñÿ âÿ îíëàðû àòàáàáàíûí âÿ þâëèéàíûí ãÿðàð âåðäèêëÿðè øåéëÿðëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿ âÿ áóíëàðäàí êÿíàðà ÷ûõìàìàüà âÿ àüûëëàðûíû ìÿäÿíèééÿò èøëÿðèíäÿ èøëÿòìÿìÿéÿ ìÿúáóð åäÿðñÿ, áó ñóðÿòäÿ ôÿðäëÿð éåð ÿêÿí, ìÿùñóë òîïëàéàí âÿ ùÿð áèð èøè äöøöíìÿäÿí âÿ ôèêèð âåðìÿäÿí ýþðÿí àâòîìàò îëàðëàð âÿ éà îíëàð äÿéèðìàí àòëàðûíà áÿíçÿðëÿð êè, ùÿð ýöí ìöÿééÿí äàèðÿäÿ äîëàíàðëàð âÿ þç âàõòûíäà äà àðïà-ñàìàí éåéèá ñó è÷ÿð âÿ éàòàðëàð, ñîíðà ýåíÿ îéàíûá ùàìàí äöíÿíêè äîëàíûøû äöíéàíûí àõûðûíà ãÿäÿð òÿêðàð åäÿðëÿð. Âÿ áó áè÷àðÿ àòëàðûí ùÿðýèç õÿáÿðè îëìàç êè, äöíéàäà ÷ÿìÿíëÿð, îòëàãëàð, ÷àéûðëûãëàð, ÷è÷ÿêëèêëÿð, ìåøÿëÿð, äàüëàð âÿ äÿðÿëÿð âàðäûð; ÿýÿð áàüëû îëìàñàéäûëàð, äöíéàäà ýÿçÿðäèëÿð âÿ î êþíöë à÷àí éåðëÿðè ýþðÿðäèëÿð âÿ äöíéà íå’ìÿòëÿðèíäÿí òàìàìèëÿ ôàéäàëàíìûø îëàðäûëàð. Áó ýöí áèçèì êöðÿìèçäÿ Ùèíäèñòàí áðÿùìÿíëÿðèíèí âÿ Ìóñà äèíèíèí ïåéðÿâëÿðè âÿ ×èí äþâëÿòè ãàíóíëàðûíà áàüëû îëàíëàð ùàìàí äÿéèðìàí àòëàðû êèìèäèðëÿð êè, äèíëÿðèí âÿ ãàíóíëàðûí ìåéäàíà ÷ûõäûüû òàðèõäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð îíëàðûí ùàëûíäà ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê öç âåðìÿìèøäèð âÿ áóíäàí ñîíðà ÿýÿð ìèíëÿðúÿ èë áó òÿðçäÿ êå÷ñÿ, ýåíÿ áó áè÷àðÿëÿðèí ÿââÿëêè ùàëû èëÿ àõûðêû ùàëëàðû àðàñûíäà ùå÷ áèð ôÿðã îëìàéàúàãäûð. Áÿëêÿ äåìÿê îëàð êè, îíëàð äàèìà ýåðè ýåäÿúÿêëÿð; ÷öíêè èíñàí íþâöíöí òÿðÿããèñè àüûë èëÿäèð, áó áè÷àðÿëÿðèí àüëû ö÷öí èñÿ ùÿðÿêÿò éîëó áàüëàíìûøäûð. Àâðîïà ÿùàëèñè äÿ, ïàïàëàðûí òÿñÿëëöòö âÿ êàòîëèê ìÿçùÿáèíèí øèääÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ìèëàäû òàðèõèí îðòàëàðûíà ãÿäÿð éóõàðûäà çèêð îëóíàí áè÷àðÿëÿð êèìè èäè. Ëàêèí ìèëàäè òàðèõèí îðòàëàðûíäà ìöòÿôÿêêèðëÿð, ùöêÿìà âÿ ôèëîñîôëàð çöùóð åòäè âÿ ïàïàëàðà èòàÿò åòìÿê áîéóíäóðóüóíó áîéóíäàí àòäûëàð âÿ êàòîëèê ìÿçùÿáèíèí ÿëåéùèíÿ ãàëõûøäûëàð âÿ ðåâîëéóñéîí, éÿ’íè øóðèø åòäèëÿð âÿ äåäèëÿð êè: Áó íÿ äåìÿêäèð êè, áèç äÿ èíñàí ñèíôèíäÿí îëäóüóìóç ùàëäà, àüûë âÿ áèëèêäÿí ïàéûìûç îëäóüó 207

ùàëäà, þçöìöçö áèð íå÷ÿ íÿôÿð åëìñèç âÿ ìÿ’ðèôÿòñèç ïàïàëàðûí âÿ ùÿâàðèééóíóí êè, âàõòû èëÿ áÿ’çèëÿðè áàëûã÷û, áÿ’çèëÿðè äÿ ïàëòàðéóéàí îëìóøëàð, ãóëó åäÿê?.. ßýÿð áó íþâ àâàìàëäàäàí øÿõñëÿð áó ÿñðäÿ áèçÿ òÿñàäöô åòñÿëÿð, áèç îíëàðû áèëèê äÿðÿúÿëÿðèíÿ ýþðÿ, þç ìÿúëèñ âÿ ìöñàùèáÿòèìèçÿ ëàéèã áèëìÿðèê. Íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèç îíëàðà áàø ÿéÿê! Îõóúó þçö èíñàô åòñèí êè, îíëàðäàí ùàíñû áèðè Íéóòîí âÿ Óàòòà áÿðàáÿðäèð? Àéà, ðÿâàäûð êè, Íéóòîí âÿ Óàòò âÿ Àâðîïà ÿùàëèñèíèí áóýöíêö òÿðÿããèñèíÿ áàèñ îëàí ìèíëÿðúÿ áó êèìè áÿøÿð äîñòëàðû, ôèëîñîô âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð, áó íàäàíëàðà íèñáÿòÿí ãóë âÿçèééÿòèíäÿ äóðñóíëàð, îíëàðû þçëÿðèíÿ àüà ãÿðàð âåðñèíëÿð âÿ îíëàðûí ùàãëû-ùàãñûç ùþêìëÿðèíäÿí ÷ûõìàüû ãÿòèééÿí úàèç áèëìÿñèíëÿð? Ôÿðç åäÿê êè, áó äèí âÿ ãàíóí ñàùèáëÿðèíèí ñþçëÿðèíäÿí âÿ ùþêìëÿðèíäÿí áÿ’çèëÿðè áÿøÿðèééÿòèí ÿùâàëûíà àèä ùöñí âÿ ñÿëàùèééÿòäÿí õàëè äåéèëäèð, àììà îíëàðûí äöøöíúÿëÿðèíäÿ ìÿúáóðèëèê ìåéäàíà ÷ûõäûüûíäàí âÿ îíëàð ôèêèð àçàäëûüûíû àðàäàí ãàëäûðäûãëàðûíäàí, î íþâ ùþêìëÿðèí ðÿää åäèëìÿñè âàúèáäèð. ×öíêè îíëàðûí ãàíóíëàðûíäàí ùàñèë îëàúàã ôàéäà, ôèêèð àçàäëûüûíûí îëìàìàñûíäàí öç âåðÿí çèéàí éàíûíäà, äÿíèç éàíûíäà áèð ãÿòðÿ êèìèäèð.

1618-ÚÈ ÈËÄß ÁÀÜÄÀÄ ÉÀÕÛÍËÛÜÛÍÄÀ ÒÖÐÊÈÉß ÎÐÄÓÑÓÍÓÍ ÂßÇÈÉÉßÒÈ Ìÿøùóð Áèðèíúè øàù Àááàñûí àòàñû Ìÿùÿììÿä øàùûí ùþêìðàíëûüû çàìàíûíäà Èðàí àüûð áèð âÿçèééÿòäÿ èäè. Îíóí ñèéàñè ñöãóòó éàõûíëàøìàãäà èäè; áàøñûçëûã âÿ äàõèëè ÷ÿêèøìÿëÿð ìÿìëÿêÿòè ñàðñûòìûøäû. Ïàäøàù þç õàñèééÿòèíèí çÿèôëèéè öçöíäÿí ñÿðêÿðäÿëÿðèí þçáàøûíàëûüûíûí ãàáàüûíû àëìàãäà àúèç èäè. Îíëàðäàí ùÿð áèðè ìöõòÿëèô éîëëàðëà áèðèíúèëèéÿ âÿ ùàêèìèééÿòÿ ÷àòûðäû âÿ áóíäàí ñîíðà áàøãàëàðûíû ÿçèðäè âÿ þçöíÿ òàáå åòäèéè ÿéàëÿòëÿðè òàëàí åäèðäè. Ôèðãÿëÿð òÿøêèë îëóíäó âÿ õàíëàð áèð-áèðè èëÿ ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäûëàð. Äàùà ýöúëö îëàí õàíëàð, øàù ùàêèìèééÿòèíè ãÿáóë åòìÿéèá áèð ñûðà ÿéàëÿòëÿðè ÿëÿ êå÷èðäèëÿð. Èðàíäà ùÿìñÿðùÿä îëàí äþâëÿòëÿð âàðëàíìàã ôöðñÿòèíè ÿëäÿí âåðìÿäèëÿð. Áèëõàññÿ òöðêëÿð äöøìÿí ãîíøóíóí áó âÿçèééÿòèíÿ ñåâèíèðäèëÿð. Òÿáèÿòëÿðè öçðÿ òÿíáÿë îëàí âÿ íÿ þëöéÿ, íÿ äÿ äèðèéÿ ùàé âåðÿí òöðêëÿð áåëÿ äÿãèãÿëÿðäÿ èøüàë÷ûëûã åùòèðàñû èëÿ éàíûðëàð.

208

Òöðêëÿð Èðàí ñÿðùÿäëÿðèíè òåç êå÷äèëÿð âÿ áèð î ãÿäÿð äÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿäÿí áöòöí Àçÿðáàéúàíû âÿ áàøãà ùÿìñÿðùÿä ìàùàëëàðû çÿáò åòäèëÿð. Î áèðè òÿðÿôäÿí Áóõàðà õàíëàðû Õîðàñàí ÿéàëÿòèíèí áèð ùèññÿñèíè òóòäóëàð; Õîðàñàíûí þçö äÿ, Ùåðàò äÿ ãîðõó àëòûíäà èäè. Î çàìàí Õîðàñàíäà éàøàéàí îí ñÿêêèç éàøëû øàùçàäÿ Àááàñ Ìèðçÿ Õîðàñàí ÿìèðè Ìöðøèäãóëó õàíûí êþìÿêëèéè èëÿ êè÷èê áèð ãîøóí äÿñòÿñè ýþòöðöá Ãÿçâèíÿ ùÿðÿêÿò åòäè âÿ òÿõòö-òàúûí îíà âåðèëìÿñèíè àòàñûíäàí õàùèø åëÿäè. ßìèðëÿðèí þçáàøûíàëûüûíäàí òÿíýÿ ýÿëìèø Ìÿùÿììÿä øàù îüëóíóí õàùèøèíè éåðèíÿ éåòèðäè, þçö îíó òàõòà îòóðòäó, áàüðûíà áàñäû âÿ õîøáÿõò ïàäøàùëûã åòìÿñè ö÷öí õåéèð-äóà âåðäè. Úàâàí ïàäøàù þç ñÿëòÿíÿòèíè äöçÿëòìÿê âÿ íèçàìà ñàëìàã ö÷öí áþéöê çÿùìÿòëÿð ÷ÿêìÿëè èäè. Î áèëèðäè êè, øÿðÿ áàèñ îëàí âàññàëëàðäûð. Âÿ áèð íå÷ÿ èë äàëáàäàë îíëàðëà òÿêáÿòÿê âóðóøóá, îíëàðûí þçáàøûíàëûüûíû àðàäàí ãàëäûðìàüà âÿ îíëàðû íöôóçäàí ñàëìàüà çÿùìÿò ñÿðô åòäè; èø î äÿðÿúÿéÿ ÷àòäû êè, áóíóí àäû ÷ÿêèëÿíäÿ îíëàðäàí ùÿð áèðè éàðïàã êèìè ÿñèðäè. Âàññàëëàð Èðàíû ãöââÿòëè áèð ÿëèí èäàðÿ åòäèéèíè âÿ îíëàðûí öçÿðèíäÿ äÿìèð èðàäÿëè áèð øÿõñèí ùàêèìèééÿò ñöðäöéöíö ýþðöá ñàêèòëÿøäèëÿð. Î çàìàí Øàù Àááàñ þç ãöââÿñèíè ùèññ åòäè; þçáÿêëÿð Õîðàñàíäàí, òöðêëÿð èñÿ àëäûãëàðû éåðëÿðäÿí ãîâóëäóëàð. Øàù Àááàñûí úÿìè ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè áèð éàíà, àíúàã áèð øåéè äåìÿê ëàçûì ýÿëèð êè, áèð ñÿðêÿðäÿ âÿ ùàêèì îëàðàã, à÷ûã ìåéäàíäà, ñèëàù ýöúöíÿ éîõ, èíúÿ ôÿíä èëÿ, âÿçèééÿòäÿí âÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê äöøìÿíÿ ãàëèá ýÿëèðäè. Èøäÿ âÿ âóðóøäà ãîðõàã îëàí Øàù Àááàñ àíúàã ìöùàðèáÿäÿí âÿ îíóí íÿòèúÿëÿðèíäÿí ùå÷ äÿ ãîðõìàçäû; ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíàúàüûíà àðõàéûí îëàíäà, ùÿòòà þçö ìöùàðèáÿ åòìÿê ôèêðèíÿ äöøÿðäè. Ýþðäöéö èøëÿðäÿ úÿñàðÿòëè îëìàñû, ñÿðÿíúàìëàðûíäàêû ôÿàëèééÿò, èøäÿ úÿëä òÿðïÿíìÿñè, ÿëâåðèøëè úÿáùÿëÿð ñå÷ìÿñè, ìöõòÿëèô ìàíåâðàëàðëà äöøìÿíè àëäàòìàñû, éîðìàñû âÿ àçóãÿ òàïìàã éîëëàðûíû îíóí öçöíÿ áàüëàìàñû ñàéÿñèíäÿ Øàù Àááàñ ùÿìèøÿ äöøìÿí öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàðäû. Ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí ìÿñëÿùÿòëÿðèíèí çèääèíÿ îëàðàã î, òöðêëÿðëÿ öçáÿöç ýÿëìÿêäÿí ãà÷ìûø âÿ äþðä äÿôÿ îíëàðûí ÿí ãöââÿòëè îðäóëàðûíû ìÿùâ åòìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð; ùÿìèí îðäóëàðû ìöùàðèáÿ çàìàíû þçëÿðèíÿ àçóãÿ òàïìàã èìêàíûíäàí ìÿùðóì åòìèøäèð. Äöøìÿí îðäóñóíäà àúëûã âÿ îíóí ëàáöä íÿòèúÿëÿðè îëàí õÿñòÿëèê âÿ ðóù äöøêöíëöéö ÿìÿëÿ ýÿëìÿéÿ áàøëàäûüû áèð çàìàíäà, äöøìÿí îðäóñóíóí áàø êîìàíäàíû ýåðè ÷ÿêèëìÿéÿ ìÿúáóð îëäóãäà, øàù ãîøóíëàðû äöøìÿí îðäóñó ñûðàëàðûíûí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíäÿ ãàðûøûãëûã òþðÿäèð, îíëàðûí ïîçóëìàñûíû âÿ òÿëÿô 209

îëìàñûíû àõûðà ÷àòäûðûðäû. Ìöõòÿñÿð, äåìÿê îëàð êè, Øàù Àááàñ ôèòðÿòÿí ïàðòèçàí ìöùàðèáÿñè ñÿðêÿðäÿñè èäè. Î, áèð íå÷ÿ èëäÿ âÿòÿíèíèí äöøìÿíëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëìèø âÿ îíëàðû íÿèíêè Èðàíûí ÿââÿëêè ùöäóäëàðûíäàí ãîâìóø, ùÿòòà Èðàíëà ùÿìñÿðùÿä îëàí áèð ÷îõ ìöõòÿëèô òîðïàãëàðû äà ÿëÿ êå÷èðìèøäè. Àçÿðáàéúàíäàí ãîâóëìóø òöðêëÿð ñîíðà Áàüäàäû âÿ îíóí ÿéàëÿòëÿðèíè äÿ ÿëäÿí âåðäèëÿð. Áó èòêèíèí úèääèééÿòèíè ùèññ åäÿðÿê òöðêëÿð 1618-úè èëäÿ îíó èðàíëûëàðäàí ýåðè àëìàã ôèêðèíÿ äöøäöëÿð. Ùàôèç ßùìÿä ïàøàéà áàø êîìàíäàí àäû âåðÿðÿê, Áàáè-àëè îíó ëàçûìè âÿñàèòëÿ òÿúùèç îëóíìóø áþéöê áèð îðäó èëÿ ãàëàíû àëìàã âÿ èðàíëûëàðëà ìöùàðèáÿíè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí Áàüäàäà äîüðó ýþíäÿðäè. Àíúàã Øàù Àááàñäàí îíóí ÿëÿ êå÷èðäèéè ãÿíèìÿòè ýåðè àëìàã ÷ÿòèí èäè. Î, äöøìÿí îðäóñóíóí ùÿðÿêÿò åòäèéèíè åøèòúÿê, äÿðùàë ìöùàñèðÿ îëóíìóø Áàüäàäûí êþìÿéèíÿ ýÿëäè âÿ Áàüäàäûí áèð íå÷ÿ ìÿíçèëëèéèíäÿ ãÿðàðýàù ãóðàðàã, þç ñÿëèãÿñè èëÿ òöðêëÿð ö÷öí úöðáÿúöð ôÿëàêÿòëÿð ùàçûðëàìàüà áàøëàäû. Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíû Øàùûí ìöùàñèðÿäÿêèëÿðÿ êþìÿéÿ ýÿëìÿéè õÿáÿðèíè àëäû: î, ìöùàñèðÿíè ýþòöðìÿêäÿíñÿ, Øàù ãàðøûñûíà ìöùàðèáÿéÿ ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Øàù, äöøìÿí òöðê ãÿáèëÿëÿðè àðàñûíäà òÿùëöêÿëè áèð âÿçèééÿòäÿ èäè. Îíó ÿçèá îðäóñó èëÿ (áó îðäó òÿëÿñèê ùÿðÿêÿò åòäèéè ö÷öí, Èðàíûí ìöõòÿëèô ùèññÿëÿðèíäÿí ÷àüûðûëìûø áöòöí ãîøóíëàðëà ùÿëÿ áèðëÿøìÿìèøäè) ãîâäóãäàí ñîíðà éåíÿ äÿ Áàüäàä ìöùàñèðÿñèíè áàøëàìàã îëàðäû. Ëàêèí Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíûíûí ãàëàíû àëìàã ö÷öí áàøëàíìûø èøëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìÿéÿ öðÿéè ýÿëìèðäè. Î, âÿçèééÿò ìöñàèä îëàðñà, Áàüäàäû ùöúóìëà àëìàã ö÷öí, éàõóä ìöùàñèðÿäÿêèëÿð àðàñûíäà áàøëàìûø àúëûãëà Áàüäàäû òÿñëèìÿ ìÿúáóð åòìÿê ö÷öí ùÿìèí èøëÿðè ãöââÿòëè ñóðÿòäÿ äàâàì åòäèðìÿéè ëàçûì áèëäè. Ëàêèí Øàù Àááàñ Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíûíûí Áàüäàä ãàïûëàðûíûí à÷àðëàðûíû ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿúÿéè ñÿáÿáëÿðèíè àðàäàí ãàëäûðäû. Èýèä Ñÿôèãóëóõàíûí êîìàíäàíëûã åòäèéè ãàëàéà îíóí ìàùèðàíÿ ôèêèðëÿøäèéè áèð éîë èëÿ 1000 íÿôÿð òÿçÿ ãîøóí êå÷èðèëäè. Ñîíðà îðàéà 3000 ïóä áàðûò âÿ ýöëëÿ àïàðûëäû. Áó èø åëÿ ìÿùàðÿòëÿ ýþðöëäö êè, ùÿòòà áèð ÷îõ Èðàí ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí áóíà èíàíìàüû ýÿëìèðäè; ùöúóìà áàøëàéûá ôàéäàñûç îëàðàã ÷îõ àäàì èòèðÿí âÿ ùöúóìäàí ÿë ÷ÿêÿí òöðêëÿð èñÿ áóíà àðòûã äÿðÿúÿäÿ ùåéðÿò åäèðäèëÿð. Áó çàìàí øàù òöðêëÿð àðàñûíäà áþéöê ãàíãàðàëûüà ñÿáÿá îëàí áèð èø ýþðäö: î, êþùíÿ Áàüäàäûí ÷àé öñòÿ ÷ûõàí ãÿðá ãàïûëàðû âàñèòÿñè èëÿ ìöùàñèðÿäÿêèëÿðÿ 500 õàëâàð òàõûë, ÷îõëó ãîéóí, òîéóã âÿ áàøãà øåéëÿð ÷àòäûðà áèëäè. Òöðêëÿð øàùûí ùÿðáè ùèéëÿëÿðèíÿ ùàãëû îëàðàã òÿÿúúöá åòäèêëÿðè áèð 210

çàìàíäà, Øàù îðäóñó òÿçÿ ýÿëìèø ãîøóíëàðëà ãöââÿòëÿíäè. Áó çàìàí Øàù îðäóäàí áèð ãîøóí àéûðûá Òöðêèéÿäÿí ýÿëÿ áèëÿñè ãîøóíëàðû òöðêëÿðÿ òÿðÿô áóðàõìàìàüû âÿ âàð ãöââÿ èëÿ äöøìÿíè ùöúóìëàðëà íàðàùàò åòìÿéè îíà òàïøûðäû; î, þçö Áàüäàäà éàõûíëàøûðäû. Øàùûí áó ñÿðÿíúàìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíû áÿðàáÿð ãöââÿëè âÿ þç ïàäøàùëàðûíûí îíëàðëà îëìàñûíäàí ðóùëàíìûø áèð îðäóéà ãàëèá ýÿëìÿê öìèäèíè èòèðÿðÿê, áó îðäó èëÿ âóðóøìàãäàí ÷ÿêèíäè âÿ þç ìþâãåéèíäÿ äàéàíûá ãàëàéà ãàðøû ôÿàë ÿìÿëèééàòû äàâàì åòäèðäè; Èðàí ãîøóíó èñÿ àüûëëû âÿ úÿñàðÿòëè Çåéíàë õàíûí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ îíà ðàùàòëûã âåðìèðäè. Çåéíàë õàí äöøìÿí úÿáùÿñèíèí ÿòðàôûíäà äÿðèí õÿíäÿêëÿð ãàçûìàã ÿìðèíè âåðäè. Ùÿð÷ÿíä àðòûã òöðê ãîøóíó è÷ÿðèñèíäÿ ÿðçàüûí áèð ãÿäÿð àçëûã åòäèéè ùèññ îëóíóðäó, àììà îíëàð Òöðêèéÿ ãîøóíó ìöùàôèçÿñè àëòûíäà ÷îõëó àçóãÿ ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéÿðÿê, áó âÿçèééÿòÿ ñÿáðëÿ äþçöðäöëÿð. Áèðäÿí éàðûìàú ÿñýÿðëÿðäÿí îëàí ãîøóí è÷ÿðèñèíäÿ áåëÿ ñÿñ éàéûëäû êè, áó ãîøóí äÿñòÿñè èðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí ìÿùâ åäèëìèøäèð âÿ áöòöí àçóãÿ åùòèéàòû äà ÿëëÿðèíäÿí àëûíìûøäûð. Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíûíûí âÿçèééÿòè ÷îõ ÷ÿòèí èäè. Éåääè àéëûã óüóðñóç ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà ñóëòàíäàí èúàçÿñèç ìöùàñèðÿíè ýþòöðìÿê áèàáûð÷ûëûã îëàðäû âÿ áàø êîìàíäàíûí äà þëöìö èëÿ íÿòèúÿëÿíÿ áèëÿðäè; áèëìÿððÿ ãÿëÿáÿ öìèäè âåðìÿéÿí ìöùàñèðÿíè äàâàì åòäèðìÿê èñÿ àüûëñûçëûã îëóá, éîðüóí îðäóäàí ñàü ãàëàíëàðû äà ìÿùâ åòìÿê äåìÿê èäè. Áó àüûð âÿçèééÿò òöðêëÿðè Øàù èëÿ áàðûøìàã ö÷öí úÿùä åòìÿéÿ âàäàð åòäè; àíúàã äàíûøûãëàð íÿòèúÿñèç ãàëäû. Áó àðàäà ãàëàíû ìöùàñèðÿ åäÿí Òöðêèéÿ îðäóñóíóí þçö Èðàí ñÿééàð äÿñòÿëÿðè òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿ îëóíìàüà áàøëàäû. Áàøãà áèð ÷àðÿ ãàëìàìûøäû: Ùàôèç ßùìÿä ïàøà Èñòàíáóëà íàìÿ ýþíäÿðìÿéè âÿ ýåðè ÷ÿêèëìÿê ö÷öí èúàçÿ èñòÿìÿéè ãÿò åòäè. Îðäóñóíäà áàø âåðÿí àúëûã ùàããûíäà áèð ñþç äåìÿêäÿí ÷ÿêèíÿðÿê, î, þçöíäÿí àñûëû îëìàéàí, ãÿëÿáÿíè ëÿíýèäÿí âÿ Èðàíëà ìöùàðèáÿíè áàøãà áèð ÿëâåðèøëè âàõòà êå÷èðìÿéè òÿëÿá åäÿí ñÿáÿáëÿð ýÿòèðèðäè. Áó íàìÿíèí ãàñèä èëÿ ýþíäÿðèëìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, áèð ÷îõ òöðêëÿð åâëÿðèíÿ âÿ äîñòëàðûíà ìÿêòóáëàð ýþíäÿðäèëÿð. Ëàêèí ãàñèä Èðàí ãîøóí äÿñòÿñèíèí ýþçöíäÿí éàéûíà áèëìÿäè, òóòóëäó âÿ áöòöí ìÿêòóáëàðëà Øàùûí ùöçóðóíà ýÿòèðèëäè. Áó ìÿêòóáëàð àðàñûíäà òöðê îðäó ðÿèñëÿðèíäÿí îëàí, ñàäÿäèë âÿ ùÿãèãÿòè ñåâÿí áèð òöðêöí Èñòàíáóëà, þç äîñòóíà éàçäûüû ìÿêòóá äà âàð èäè. Øàù Àááàñûí òàðèõ÷èñè Èñêÿíäÿðáÿé áó ìÿêòóáó þçöíöí ôàðñúà “Àëÿìàðà” êèòàáûíäà íàüûë åäèëÿí áó ùàäèñÿíèí òÿñâèðè è÷ÿðèñèíÿ ñàëìàüû ëàçûì ýþðìöøäöð. Î, ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíó äÿéèøìÿäÿí, ÿñëèíäÿ îëäóüó êèìè òöðê äèëèíäÿ 211

âåðìèøäèð. Áèçÿ ìÿ’ëóì îëäóüóíà ýþðÿ, ùÿëÿ Àâðîïà äèëëÿðèíäÿ å’ëàí îëóíìàìûø áó ìàðàãëû òàðèõè ñÿíÿäèí òÿðúöìÿñèíè áóðàäà âåðèðèê: “Ìåùðèáàí âÿ ñÿìèìè äîñòóì Ìöñëöùè-×ÿëÿáè ÿôÿíäèéÿ ìÿùÿááÿòëÿ äîëó äîñòëóã ñàëàìû ýþíäÿðÿðÿê âÿçèééÿòèìèç ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿ’ëóìàòû éàçûðàì. Ùÿãèð ðóùóìóç ùÿëÿ áÿäÿíèìèçäÿäèð âÿ ýåúÿýöíäöç ñèçèí õîøáÿõòëèéèíèç ö÷öí Àëëàùà äóà åäèá ñèçèíëÿ ýþðöøìÿéè àðçó åäèðèê. Áöòöí àðçóëàðû éåðèíÿ éåòèðÿí Àëëàù-òààëà þçö áèçè ñèçèí çèéàðÿòèíèçÿ íàèë åòñèí. ßçèç äîñòóì, ïåøìàíëûã âÿ òÿÿññöôëÿ êå÷ÿí éöðöøöìöç ùàããûíäà ñÿíÿ íÿ éàçûì? Áÿäáÿõòëèêëÿð áåøèéè îëàí áó Áàüäàäû ýþðöì áÿðáàä îëñóí! Áåëÿ áèð éöðöø ùå÷ äöøìÿíÿ äÿ ãèñìÿò îëìàñûí! Äîããóç àéäûð êè, ùÿëÿ îíóí äàøëàðûíäàí áèðè äÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿìèø âÿ õàðàá îëìàìûøäûð. Çàëûì èðàíëûëàð ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð áèç éåðàëòû ëàüûìëàð ãàçûá ìèíàëàð äöçìöøäöê, ïèëëÿêàíëàð äöçÿëòìèøäèê âÿ ùöúóìà ùàçûðëàøìûøäûã; ëàêèí áèçèì ãàëàíû àëìàã úÿùäèìèç ùÿð äÿôÿ ôàéäàñûç îëäó. Ãàïû ãóëó àäëàíàí éåíè÷ÿðëÿðäÿí âÿ êþíöëëö úàâàíëàðäàí ìèíëÿðëÿ ñå÷ìÿ àäàìûìûçû èòèðäèê. Ãÿëÿáÿ ùÿð ýöí ìÿë’óí ìöùàñèðÿäÿêèëÿðèí òÿðÿôèíäÿ îëìóø âÿ ùÿð äÿôÿ ñàäèã áÿíäÿëÿð øèêÿñòëèê òàïìûøäûð. Èøëÿðèìèç áåëÿ ýåòìÿêäÿ èäè, áèðäÿí áèçè ÷îõ ïÿðèøàí åäÿí áèð õÿáÿð éàéûëäû êè, Øàù ìöùàñèðÿäÿêèëÿðÿ êþìÿéÿ ýÿëèð. Áóíóí äàëûíúà äà áèçèì ðàùàòëûüûìûçû ïîçàíëàðäàí áèðè îëàí Çåéíàë õàíûí ñÿðêÿðäÿëèéè èëÿ Øàùûí ãûðõ ìèíëèê þí äÿñòÿñè éàõûíëàøäû; ìÿë’óí âÿ çàëûì èðàíëûëàð Äÿéàëÿ ÷àéûíû êå÷äèëÿð, ýÿëèá ãàáàüûìûçäà äóðäóëàð âÿ âóðóøìàüà ùàçûðëàøäûëàð. Áó àðàäà Øàùûí þçö ãàíè÷èúè îðäóñó èëÿ áó äÿñòÿíèí àðäûíúà áèçÿ éàõûíëàøäû âÿ áèçè ñàéìàéàðàã ãîøóíóí áèð ùèññÿñèíè àéûðûá Ìÿíäèëè ãàëàñû öçÿðèíÿ ýþíäÿðäè; áóðàäà áèçèì áàø êîìàíäàí òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóø Ìÿùÿììÿä Àüà âÿ Ìóñòàôà ïàøà îíëàðà òàïøûðûëìûø ãîøóíëàðëà áèðëèêäÿ äöøìÿí ãàðøûñûíäà äàéàíà áèëìÿäèëÿð. Ãàëà çîðëà àëûíäû, òöðê ãîøóíóíóí áèð ùèññÿñè ìÿùâ åäèëäè, ãàëàíû ÿñèð äöøäö âÿ èðàíëûëàðûí þçëÿðè êèìè äèíñèç âÿçèééÿòÿ ýÿòèðèëäèëÿð. Ëàêî ãàëàñû ãîøóíóíóí äà áàøûíà åéíè èø ýÿëäè. Áó èòêèëÿðèí õÿáÿðè ìöñÿëìàí îðäóñó è÷ÿðèñèíÿ ÷îõ áþéöê áèð ãîðõó ñàëäû. Áàø êîìàíäàí ùÿëÿ ôèêðÿ ýåäèá íÿ åòìÿëè îëäóüóíó äöøöíöðäö: î, òóòäóüó úÿáùÿíè òÿðê åäèá Øàùëà ìöùàðèáÿéÿ ýèðèøìÿêìè, éàõóä Áàüäàäûí ìöùàñèðÿñèíè äàâàì åòäèðìÿê öçÿðèíäÿ ôèêèðëÿøèðäè. Áèðäÿí õÿáÿð àëäûã êè, Øàù þçö ñöð’ÿòëÿ áèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åäèð. Çàëûì Çåéíàë õàíû Øàù îðäóñóíóí êå÷ìÿñè ö÷öí Äÿéàëÿ ÷àéû öçÿðèíÿ êÿíäèð êþðïö ñàëìàüà ãîéìàìàã ëàçûì èäè. Áóíóí ö÷öí áàø êîìàíäàí Äèéàðáÿêèð âàëèñè Ìóðàä ïàøàéà ñå÷ìÿ ÿñýÿðëÿðäÿí 15000 àäàì âåðèá 6 òîï èëÿ 212

ùÿìèí éåðÿ ýþíäÿðäè; àíúàã òÿÿññöô êè, Ìóðàä ïàøà îðàéà ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð, êþðïö àðòûã ãóðòàðìûøäû âÿ ìÿë’óí Çåéíàë õàíûí þçö èëÿ áèðëèêäÿ ö÷, éà äþðä ìèí èðàíëû êþðïöíö ãîðóéóðäó. Êàø Àëëàù òåçëèêëÿ áó Çåéíàë õàíû þëäöðÿéäè! Ìóðàä ïàøà äÿðùàë îíóíëà âóðóøìàüà ýèðèøèá, þçöíöí áöòöí äÿñòÿñè èëÿ îíà ùÿìëÿ åòäè; èðàíëûëàð îíëàðû úÿñàðÿòëÿ ãàðøûëàäûëàð âÿ îíëàðûí èêè, éà ö÷ ùöúóìóíó äÿô åäÿðÿê þçëÿðè äÿ áèçÿ ùöúóì åòäèëÿð. Áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèçäÿí, Àëëàùûí àíëàøûëìàéàí ãÿçàñû ìþâúèáèíúÿ ýþé ñàêèíëÿðè òöðê ãîøóíóíà ìÿðùÿìÿò åòìÿäèëÿð; ãîøóíóí ñûðàëàðû ïîçóëäó, Ìóðàä ïàøà ìÿüëóá îëäó âÿ àíúàã áèð íå÷ÿñè éàðàëàíìûø âÿ ñîéóëìóø éîëäàøëàðû èëÿ ãà÷ûá ãóðòàðäû. Äîñòóì, òÿñÿââöð åò êè, îíëàðûí ýåúÿ âàõòû áèçèì äöøÿðýÿéÿ ýÿëÿðÿê, Äèéàðáÿêèð, Ãàðàìèí, Ýåëàá âÿ Àíàäîëó àëàéëàðûíûí ìÿøùóð, ñå÷ìÿ ãÿùðÿìàíëàðûíûí òÿëÿô îëäóãëàðûíû õÿáÿð âåðìÿëÿðè ãîøóíà íåúÿ òÿ’ñèð áóðàõà áèëÿð! Áó èøäÿí ñîíðà Øàù ìàíåÿñèç þç ãîøóíëàðûíû ÷àéäàí êå÷èðÿðÿê áèð äÿñòÿ ãîøóí áèçèì öçÿðèìèçÿ, áèð äÿñòÿ êþùíÿ Áàüäàäûí öçÿðèíÿ ýþíäÿðäè; þçö äÿ ýàù îðàäà, ýàù áóðàäà ýþðñÿíÿðÿê, áèçèìëÿ ýèçëÿíãà÷ îéíàìàüà áàøëàäû. Áèð ñþçëÿ, áèç Áàüäàäû ìöùàñèðÿ åòäèéèìèç ùàëäà, þçöìöç Øàù òÿðÿôèíäÿí ìöùàñèðÿéÿ àëûíìûø îëäóã. Èíäè áèëìèðèê êèìÿ ãàðøû ÿìÿëèééàò àïàðàã, ãàëàéà ãàðøû, éà Øàùà ãàðøû? Áèðèíúè òÿãäèðäÿ Øàù áèçÿ ðàùàòëûã âåðìÿç, èêèíúèäÿ èñÿ ìöùàñèðÿäÿêèëÿð áèçèì àðõà úÿáùÿìèç ö÷öí òÿùëöêÿ òþðÿäÿð. Áó âÿçèééÿò áèçè äöøÿðýÿ ÿòðàôûíà õÿíäÿê ÷ÿêìÿéÿ ìÿúáóð åòäè âÿ áó ìàíåÿéÿ áàõìàéàðàã, ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà èðàíëûëàð þç àëàéëàðûíû äþéöø ãàéäàñû èëÿ äöçÿðÿê áèçèì öçÿðèìèçÿ ùöúóì åòìÿê ôèêðèíÿ äöøäöëÿð. Áàøãà ÷àðÿ éîõ èäè, áàø êîìàíäàí äÿðùàë äàâàéà ùàçûðëàøìàüû ÿìð åòäè. Ãàëà ãàðøûñûíäà ìèíà äöçìÿêëÿ ìÿøüóë îëàí éåíè÷ÿðëÿðäÿí ñàâàéû, áèç ùàìûìûç – áþéöêäÿí-êè÷èéÿ ãÿäÿð, àòëû-ïèéàäà – èðàíëûëàðûí ãàðøûñûíà ÷ûõäûã. Òöôÿíý âÿ òîï àòûøìàëàðû áàøëàíûá ýöí áàòûíúàéà ãÿäÿð äàâàì åòäè. Áó çàìàí ãîøóí êîìàíäàíû Çåéíàë õàí øèääÿòëè ùöúóìà êå÷äè. Áóíóí àëàéëàðû øÿí ãûøãûðûãëàðëà, ýöëëÿ âÿ ãóìáàðàëàðà å’òèíà åòìÿéÿðÿê, ñåë êèìè öçÿðèìèçÿ òþêöëäöëÿð. Ùöúóì åëÿ éåêäèëëèê âÿ ãÿòèééÿòëÿ áàøëàíäû êè, Åëáðóñ äàüû äà îíóí ãàáàüûíäà äàâàì ýÿòèðìÿçäè. Þí ñûðàëàðûìûç ÿçèëäè âÿ ýåðèéÿ, áàø êîìàíäàí þçö îòóðäóüó ìÿðêÿçÿ äîüðó àòûëäû. Ìÿðêÿç äÿ ùöúóìóí çÿðáÿñèíäÿí ïîçóëäó. Õÿíäÿêäÿ äþéöø ìåéäàíû ÷îõ äàð îëäóüóíäàí úÿðýÿéÿ äöçöëìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Ïèéàäàëàðûí áèð ÷îõó èðàíëûëàðûí àòëàðûíûí àéàüû àëòûíäà ÿçèëäè, áèð ÷îõó õÿíäÿêäÿí êå÷èá ìþùêÿìëÿíìèø äöøÿðýÿäÿ 213

ìöùàôèçÿéÿ ñûüûíà áèëìÿäè, ÿêñ òÿðÿôÿ ãà÷äû âÿ õÿáÿð-ÿòÿðñèç èòäè; ãîøóíóí ãàëàí ùèññÿñè äöøÿðýÿéÿ êå÷ÿ áèëäèñÿ äÿ, áóíëàðûí ïÿðâàíÿ êèìè ãàíàäëàðû éàíìûø, öðÿêëÿðè öçöëìöø èäè. Áó èøäÿí ñîíðà áàø êîìàíäàí þç éàíûíäà ãîøóí ðÿèñëÿðèíèí ùÿðáè øóðàñûíû ÷àüûðàðàã, å’ëàí åòäè êè, àðòûã áèð äÿ äöøÿðýÿ àðõàñûíäà èðàíëûëàðëà òîããóøìàã éàðàìàç; áèç ãàëàéà ãàðøû ÿìÿëèééàòûìûçû ãöââÿòëÿíäèðìÿëèéèê êè, áÿëêÿ ãàëàíû òÿñëèì åäÿ áèëÿê. Ùàìû áèð ñÿñëÿ áó òÿøÿááöñö áÿéÿíäè. Ëàêèí Øàù áèçèì õÿéàëûìûçû äóéäó âÿ êå÷ÿí ýåúÿ 15 ìèíëèê ãîøóíóí ìöùàôèçÿñè àëòûíäà ìöùàñèðÿäÿêèëÿðÿ äÿâÿ âÿ ãàòûðëàðëà 3000 éöê ÿðçàã ÷àòäûðàðàã áèçèì öìèäèìèçè ïó÷à ÷ûõàðäû. Áó èøÿ ìàíå îëìàã ö÷öí ýþíäÿðäèéèìèç àëàéëàð áÿäáÿõòëèêäÿí ìÿüëóá åäèëèá, Øÿòò ÷àéûíäà áàòûðûëäûëàð âÿ ÷îõëó ìèãäàðäà ÿðçàã ýþçöìöçöí ãàáàüûíäà ýÿìèëÿðëÿ ãàëàéà äàøûíäû. Áèç áóíóí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿäèê. Áó øèêÿñòëèê âÿ ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèêëÿðäÿí òöðê îðäóñóíóí áåëè áöêöëäö. Ãàëàíû àëìàã öìèäèíè èòèðäèê, þçöìöçö õèëàñ åòìÿê ö÷öí äöøöíìÿéÿ áàøëàäûã; ÷öíêè èøëÿð ïèñ øÿêèë àëäû; Áàüäàäû àëìàãäàíñà áèçèì þçöìöçö èðàíëûëàð ÿçèá òàáå åäÿ áèëÿðäèëÿð. Áó ÿñíàäà Øàù þç ãîøóí äÿñòÿëÿðè èëÿ áèçè ÿùàòÿ åòäè âÿ âÿòÿíèìèçèí äàõèëè ùèññÿëÿðè èëÿ áöòöí ÿëàãÿìèçè êÿñäè. Éàëíûç ãóðó éîëó èëÿ éîõ, ùå÷ ñó èëÿ äÿ áèð ãóø áåëÿ áèçèì éàíûìûçà ó÷óá ýÿëÿ áèëìÿçäè. Áþéöêëöêäÿ Äóíàéäàí ýåðè ãàëìàéàí Øÿòò âÿ Ôÿðàò ÷àéëàðû Èðàí ñöâàðèëÿðèíèí àéàüû àëòûíäà êè÷èê áèð ÷àé êèìèäèð. Ùèëëÿ, Êÿðáÿëà, Ôÿëëóúÿ âÿ Ìöñåéèá êèìè éåðëÿð àðòûã ãÿñá åäèëìèø âÿ î éåðëÿðäÿ Àñëàí ïàøàíûí âÿ áàøãà áþéöê ïàøàëàðûí ñÿðêÿðäÿëèéè àëòûíäà îëàí áöòöí òöðê ãîøóíëàðû ãûðûëìûøäûð. Áÿäáÿõòëèéèìèçè ãÿëÿìèì éàçìàüà, äèëèì íàüûë åòìÿéÿ àúèçäèð. Àðòûã ÷îõäàíäûð êè, ìöãÿääÿñ äöøÿðýÿìèçÿ ùå÷ áèð òÿðÿôäÿí àçóãÿ ÷àòäûðûëìûð. Áÿ’çèëÿðèíèí ÿââÿëêè åùòèéàòû ãóðòàðìûø, áÿ’çèëÿðèíèíêè àç ãàëìûø âÿ áó ãèéìÿòëÿðÿ ñàòûëûð: áèð âàêèéÿ óí 40 àü÷àéà, èêè âàêèéÿ éàü 2 ãóðóøà, 1 âàêèéÿ õóðìà 1 ãóðóøà, áèð êåéë àðïà 8 ãóðóøà, ö÷ äèðùÿì ÷þðÿê 1 àü÷àéà, áèð âàêèéÿ àò ÿòè 40 àü÷àéà. Èôòèõàð âÿ ëÿççÿòëÿ ùÿìèøÿ ïàõëàâà éåéÿí àäàìëàð èíäè àò ÿòèíÿ áàõàíäà ñåâèíäèêëÿðèíäÿí ïåéüÿìáÿðÿ øöêöð-ñÿíà ýþíäÿðèðëÿð. ßââÿëëÿð Ìèñèð êÿòàíûíäàí êþéíÿê ýåéÿí î øÿõñëÿð èíäè äàüûëìûø ÷àäûð úûíäûðëàðûíäàí êþéíÿê ýåéÿíäÿ ñåâèíèðëÿð. Ãÿùâÿõàíàëàðäà îòóðóá èðàíëûëàðà èñòåùçà åäÿí õóäáèí âÿ þçëÿðèíè þéÿí àüàëàð èíäè ÿí àäè áèð èðàíëûíû áåëÿ ýþðÿíäÿ îíó Ôèðäþâñèíèí ãÿùðÿìàíû Ðöñòÿì êèìè ùåñàá åäèðëÿð. Àëëàùûí êþìÿêëèéè èëÿ èðàíëûëàðûí âàðûíû àëûá þçëÿðèíÿ äþâëÿò äöçÿëòìÿê õÿéàëûíà äöøÿí áó éàëàí÷û ïÿùëÿâàíëàð, èíäè þçëÿðè þç ÷àäûð âÿ øåéëÿðèíè òÿðê åäÿðÿê þç ùÿéàòëàðûíû 214

ãóðòàðàíäà ñåâèíèðëÿð. Áèð äÿñòÿ íþêÿð éàíëàðûíäà, ýöìöø éÿùÿðëè àò öñòöíäÿ ùàìàìà ýåäÿí äþâëÿòëèëÿð èíäè ïàëàíëû åøøÿê ñàùèáëÿðèíÿ öðÿêäÿí ùÿñÿä àïàðûðëàð; ÷öíêè áöòöí øÿùÿðäÿêè àäàìëàðûí àíúàã äþðäÿ áèðèíèí ùåéâàí ñàõëàìàüà èõòèéàðû âàðäûð, ãàëàíëàðûíûí ùàìûñû áó ùöãóãäàí ìÿùðóìäóð. ßýÿð éåðèìèçäÿí òÿðïÿíìÿê ëàçûì ýÿëñÿ, ãîøóíóí ö÷ ùèññÿñè ïèéàäà ñöðöíìÿëèäèð. Áàõ, èíäè áèçèì âÿçèééÿòèìèç áåëÿäèð. Òÿÿññöô êè, ùÿðáè éöðöø áàøëàíàíäà Áàüäàä ìöùàñèðÿñèíäÿ èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí áþéöê êàëèáðëè ìöùàñèðÿ òîïëàðû Áÿñðÿäÿí ÷ûõàðûëìûøäûð. Áó òîïëàð õîøáÿõò Ñóëòàí Ñöëåéìàíûí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿí ãàëìûøäûð. Îíëàðû äöøìÿí ö÷öí ãîéìàã ôèêðè áàø êîìàíäàíû þëäöðöð. Áó ëÿêÿ ÿñðëÿðëÿ Îñìàí íÿñëè öçÿðèíäÿ ãàëàúàãäûð! Äÿôÿëÿðëÿ éàðäûì âÿ ïóë ö÷öí ãàñèäëÿð ýþíäÿðèëìèøäèð, àíúàã îíëàðûí ùàìûñû õÿáÿð-ÿòÿðñèç èòìèøäèð; áèëìèðèê èðàíëûëàðûí ÿëèíÿ êå÷ìèøëÿð, éà êè, þç êåéôèíäÿ îëàí ùþêìäàðûìûç áöòöí òöðê îðäóñóíóí Éåð öçöíäÿí ìÿùâ îëìàñûíû èñòÿéèð?! ßýÿð êå÷ÿí àé áèçÿ êþìÿê ýÿëñÿ èäè, îðäóíóí õèëàñûíà öìèä îëàðäû. Èíäè èñÿ áèçèì ñàùèá ùÿçðÿòëÿðè èëòèôàò åäèá áóðàéà ýÿëñÿ äÿ áèçÿ êþìÿê åäÿ áèëìÿç; ÷öíêè áèçèì ö÷öí áèð òÿðÿôäÿí Äÿéàëÿ ÷àéû, î áèðè òÿðÿôäÿí Øÿòò ÷àéû, àðõàäàí Øàù Àááàñ, þí úÿáùÿäÿí äÿ Áàüäàä òÿùëöêÿ òþðÿäèð. Ìÿýÿð òÿêúÿ áèð Àëëàù áèçè áó ãîðõóíú òÿëÿäÿí õèëàñ åäÿ áèëÿðìè? Ìöõòÿñÿð, óëó áàáàìûç Àäÿìèí âàõòûíäàí ùå÷ êÿñ áåëÿ áèð ÷ûõûëìàç ýèðäàáà äöøìÿìèøäèð! Ýþðöíöð, Èðàí øàùûíûí ñÿðÿíúàìëàðû òàëåéèí áèçèì ö÷öí éàçäûãëàðûíà ìöâàôèãäèð. Øöáùÿñèç êè, áóíëàð ùàìûñû ïåéüÿìáÿðèìèçèí èñòÿêëèñè ìöãÿääÿñ ßëèíèí õàùèøè èëÿ ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áèëìèðèê íÿ ö÷öí áèçèì Èìàìè-ß’çÿì* áèçÿ áåëÿ ðÿùìñèçëèê åäèð. Áèç îíóí ãÿáðèíè âÿ ìöãÿääÿñ ñöìöêëÿðèíè õèëàñ åòìÿê ö÷öí áóðàéà ýÿëìèøèê âÿ îíà äà ïÿíàù ýÿòèðèðèê. Àíúàã, äîñòóì, éöíýöëôèêèðëè àäàìëàðûí ìÿçÿììÿòèíÿ äö÷àð îëìàìàã ö÷öí áó ñîí ñþçëÿðè óúàäàí îõóìà. Äöøäöéöìöç ôÿëàêÿòÿ ÿëàâÿ îëàðàã, äöøÿðýÿìèçäÿ øèääÿòëè õÿñòÿëèêëÿð äÿ âàðäûð. Áóðàíûí èãëèìè èðàíëûëàðûí ÿéðè ãûëûíúûíäàí äà þëäöðöúöäöð. Àäàìëàð ÿêñÿðèééÿòëÿ éà ãÿôëÿòÿí, éà ãàðûí àüðûñû âÿ ñó õÿñòÿëèéèíäÿí þëöðëÿð. Äàèìà þëäöðöúö, çÿùÿðëè êöëÿêëÿð ÿñìÿêäÿäèð. Ùàíñû ñàüëàì áÿäÿí áåëÿ áÿäáÿõò ùàäèñÿëÿðèí ãàðøûñûíäà äàéàíà áèëÿð?! Õîøáÿõò î àäàìäûð êè, áó ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðà áèëÿ âÿ áèð äÿ þç äîñòëàðû èëÿ ýþðöøÿ. Éàõøû äîñòëàðà ñàëàìûìûçû éåòèð. Áèçè áàüûøëàñûíëàð. Áèçäÿí äÿ ãîé Àëëàù þç íÿçÿðèíè êÿñìÿñèí. Áÿðêÿ äöøñÿê, Èìàìè-ß’çÿìèí ãÿáðè éàíûíäà úàí âåðìÿêëÿ òÿñêèíëèê òàïàðûã! Áÿ’çè øåéëÿðè òÿôñèëàò èëÿ éàçìàìàüûìà àúûüûí òóòìàñûí; áèð ñÿòèð éàçìàìûø ùàé-êöé ãîïóð êè, äöøìÿí 215

ýÿëèð. Áó ìÿë’óí âÿ çàëûì èðàíëûëàð òöðê ãîøóíëàðû ãàðøûñûíäà î ãÿäÿð úÿñàðÿòëè âÿ ãîðõìàç îëìóøëàð êè, áèçè ãîéóí ùåñàá åäèðëÿð âÿ ãóðä êèìè öñòöìöçÿ òþêöëöðëÿð... Áèçèì äöøÿðýÿìèçèí õÿíäÿéè éàíûíäàí “âóð, êÿñ!” ñÿñëÿðè êÿñèëìèð. Ýåúÿëÿð èñÿ ðàùàòëûüûìûç éîõäóð. Áåëèìèçäÿí êÿìÿðè à÷ìàã âÿ ñèëàùû éåðÿ ãîéìàã èìêàíû éîõäóð, àíúàã îëóð êè, èêè ÿë èëÿ áàøûìûçû ãîðóéóðóã. Àëëàùäàí ñàâàéû ùå÷ êÿñ áèçèì ãèñìÿòèìèçäÿí õÿáÿðäàð äåéèë. ßýÿð ùÿð øåéè ìöôÿññÿë éàçìàüà äóðñàì, êàüûç-ãÿëÿì ÷àòìàç. Èíàíìûðàì êè, ìÿùøÿð ýöíöíöí ìöñèáÿòè áèçèì äöøäöéöìöç ìöñèáÿòäÿí àðòûã îëà”. Òöðê ÿôÿíäèñè þç ìÿêòóáóíó áó ñþçëÿðëÿ ãóðòàðûð âÿ þç ðÿùáÿðèíèí ãàíìàçëûüû íÿòèúÿñèíäÿ àúûíàúàã áèð ùàëà ýÿòèðèëìèø Òöðêèéÿ îðäóñóíóí ïîçóëìàñû ùàããûíäà þç äîñòóíà áåëÿ ìÿ’ëóìàò âåðèð. Ìÿíèì òÿðúöìÿ åòäèéèì ìÿêòóáäà ñþéëÿíèëÿí áó ùàäèñÿíèí äîüðóëóüó, òöðê òàðèõ÷èñè Ìóðòóçà Íÿçìèçàäÿíèí Áàüäàä òàðèõèíÿ äàèð éàçäûüû “Ýöëøÿíè-õöëÿôà” àäëû ÿñÿðäÿ äÿ òÿñäèã îëóíóð. Íÿùàéÿò, Áàüäàä éàõûíëûüûíäà ãàëìàã èìêàíû îëìàéàí Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíû þç äþâëÿòèíäÿí ýåðè ÷ÿêèëìÿê èúàçÿñè ýþçëÿìÿäÿí, îðäóíóí ñàü ãàëìûø íÿôÿðëÿðèíè ëàáöääÿí ìÿùâ îëìàãäàí ãóðòàðìàã ö÷öí ýåðè ÷ÿêèëìÿéè ãÿò åòäè. Àíúàã ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðëÿ ðóùëàíìûø äöøìÿí äÿñòÿëÿðè àðàñûíäàí ýåðè ÷ÿêèëìÿê äÿ àç ôÿëàêÿòëè äåéèëäè. Áåëÿ áèð ÷ÿòèí âÿçèééÿòäÿ î, Øàùûí ìÿðùÿìÿòèíÿ ìöðàúèÿò åòäè; ùÿðáè ÿìÿëèééàòûí äàéàíäûðûëìàñûíû, Áàüäàä éàõûíëûüûíäà îíóí ðÿéàñÿòè àëòûíäà ãàëìûø ãîøóíëàðûí ÷ûõàðûëìàñûíà âÿ Èñòàíáóëà ãàéûòìàñûíà èúàçÿ âåðìÿñèíè òÿâÿããå åòäè âÿ áó ìÿðùÿìÿò ìöãàáèëèíäÿ èêè äþâëÿò àðàñûíäà ñöëù áàüëàíìàñûíà öðÿêäÿí êþìÿê åäÿúÿéèíè âÿ’ä åòäè. Øàù, Òöðêèéÿ áàø êîìàíäàíûíûí õàùèøèíè ãÿáóë åòäè âÿ îíóí äöøÿðýÿäÿí ÷ûõìàñûíà èúàçÿ âåðäè. Òöðêëÿð îíëàðà ìÿðùÿìÿòëÿ àìàí âåðèëäèéèíè åøèäèá ñåâèíäèëÿð, ùå÷ áèð ãàéäà ýþçëÿìÿäÿí, ðÿèñëÿðèíè óíóäàðàã þç äàðûñãàë äöøÿðýÿëÿðèíäÿí ÷ûõìàüà òÿëÿñäèëÿð âÿ ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðäÿ äàüûëûøäûëàð. Áóíëàðûí ÷îõó èðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí ñîéóëäó âÿ ÷ûëïàã áóðàõûëäû. Áåëÿëèêëÿ, Ùàôèç ßùìÿä ïàøàéà òàïøûðûëìûø îðäóäàí áèð øåé ãàëìàäû. Ãÿëáèíÿ áèð ãÿäÿð òÿñêèíëèê îëìàã ö÷öí, îíóí áàøûíà àüûð òîïëàðû éåðÿ áàñäûðìàã ôèêðè ýÿëäè. Ãàëäûðûëìàñû ìöìêöí îëìàéàí áàøãà àüûð øåéëÿð èñÿ þç éåðëÿðèíäÿ ãàëäûëàð. Î, ñÿ’éëÿ ìþùêÿìëÿíäèðäèéè äöøÿðýÿíè äÿðèí áèð êÿäÿðëÿ òÿðê åòäè âÿ îðäóíóí àçàúûã ãàëûãëàðû èëÿ Èñòàíáóëà òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòäè. Éîëäà î þç àúûüûíû, èðàíëûëàðûí êè÷èê áèð äÿñòÿñèíäÿí ãîðõóá ãà÷ìûø âÿ áóíóíëà äà, òöðê îðäóñóíóí ùÿðáè-ÿùâàëè216

ðóùèééÿñèíèí çÿèôëÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóø Äèéàðáÿêèð âàëèñè Ìóðàä ïàøàäàí àëäû. Éàòàüàíûí áèð çÿðáÿñè èëÿ áó áÿäáÿõòèí áàøû áÿäÿíèíäÿí àéðûëäû. Áó, òöðêëÿðèí ôÿëàêÿòè èëÿ íÿòèúÿëÿíÿí éöðöøöí àõûðûíúû ãóðáàíû îëäó. Áóíäàí ñîíðà Áàüäàä óçóí ìöääÿò èðàíëûëàðûí ÿëèíäÿ ãàëäû.

ÉÅÍÝÈ ÄÖÍÉÀÍÛ ÔßÒÙ ÅÄßÍ ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÊÎËÓÌÁÓÍ ÒÀÐÈÕÈ Éåð êöðÿñèíèí ö÷äÿ áèðèíäÿí èáàðÿò îëàí Éåíýè Äöíéà òîðïàüû äÿíèç âàñèòÿñè èëÿ ãÿäèì äöíéàäàí àéðû äöøÿðÿê Êîëóìá äþâðöíÿ ãÿäÿð ìÿ’ëóì äåéèëäè. Åùòèìàë êè, êå÷ìèø çàìàíëàðäà, ìÿñÿëÿí, áèð íå÷ÿ ìèí èë áóíäàí ãàáàã Éåíýè Äöíéà òîðïàüû ãÿäèì äöíéà òîðïàüû èëÿ áèòèøèê îëìóø, ëàêèí ñîíðà áèð ùàäèñÿ íÿòèúÿñèíäÿ äÿíèçèí ñóéó îíëàðûí àðàñûíäà ÷ÿïÿð ÷ÿêìèø âÿ î ýöíäÿí Êîëóìá äþâðöíÿ ãÿäÿð Éåðèí áó èêè ãèò’ÿñèíèí àäàìëàðûíûí áèð-áèðèíäÿí õÿáÿðè îëìàìûøäûð. Õðèñòîôîð Êîëóìá – êè, ùöììÿòëè, áþéöê áèð àäàì îëóá, úîüðàôèéà âÿ êîñìîãðàôèéà åëìëÿðèíèí áèëèúèñè èäè, ýÿìè ñöðìÿê ñÿíÿòèíäÿ äÿ òàì ìÿùàðÿòè âàð èäè, – ãåéáè-èëùàì àäëàíäûðûëàí àéäûí ôèêðè èëÿ äöøöíäö êè, Ìöùèò äÿíèçèíèí î òÿðÿôèíäÿ áèçÿ ìÿ’ëóì îëìàéàí áèð ãóðóëóã, áèð äöíéà âàðäûð. Áó ôèêèð îíóí áàøûíäà åëÿ ìþùêÿìëÿíäè êè, î, áèð äÿãèãÿ äÿ áóíäàí àéðûëà áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, Êîëóìá ßíäÿëèñ ïàäøàùûíûí êþìÿéè èëÿ äÿíèçëÿð êå÷èá Éåíýè Äöíéàíû òàïäû.

Áèðèíúè ôÿñèë ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÊÎËÓÌÁÓÍ ÄÎÜÓËÌÀÑÛ

Õðèñòîôîð Êîëóìáóí óøàãëûã èëëÿðè ùàããûíäà äöçýöí ìÿ’ëóìàò éîõäóð; îíóí äîüóëäóüó éåð âÿ âàõò äà ìÿ’ëóì äåéèëäèð, àòà-áàáàñû äà óíóäóëìóøäóð. Äîñòëàðûíäàí áèðè éàçìûøäûð êè, î, òÿõìèíÿí 1435-úè, 1436-úû èëäÿ äîüóëìóøäóð. Êîëóìáóí äîüóëäóüó éåð ùàããûíäà áèð ÷îõ åùòèìàëëàð âàðäûð; äöçýöí ñþç áóäóð êè, î, Ýåíóéà øÿùÿðèíäÿ äîüóëìóøäóð. Êîëóìáóí ÿñèë-íÿñÿáè ùàããûíäà ôèêèðëÿðäÿ äÿ èõòèëàô âàðäûð. Áÿ’çè íÿúèá ñöëàëÿëÿð îíó þç àèëÿëÿðèíäÿí ñàéûðëàð. Àììà Êîëóìáóí îüëó Ôåðäèíàíä – êè, àòàñûíûí òÿðúöìåéè-ùàëûíû úÿìëÿéÿíäèð, – áó ñþç217

ëÿðè ðÿää åäèð âÿ äåéèð êè, îíëàðûí íÿñëè àòàñûíûí äþâðöíÿ ãÿäÿð àäñûçñàíñûç èäè; àíúàã àòàñû øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Êîëóìáóí ãîùóìëàðû éîõñóë îëñàëàð äà, ùÿìèøÿ éàõøû âÿ ùþðìÿòëè øÿõñëÿð îëìóøëàð. Êîëóìáóí àòàñû ùÿëëàú áèð àäàì îëóá Ýåíóéà øÿùÿðèíäÿ éàøàéûðäû. Îíóí ö÷ îüëó âàð èäè: áþéöéö Õðèñòîôîð Êîëóìá, èêèíúèñè Âàðôîëîìåé, ö÷öíúöñö èñÿ ×àêîìáà èäè êè, ßíäÿëèñ òàðèõ÷èëÿðè îíó Äèüî àäëàíäûðûðëàð. ×àêîìáàíûí áèð ãûçû âàð èäè êè, îíóí ÿðè Âàâàðåëëà àäëû àë÷àã àäàìëàðäàí áèðè èäè. Êîëóìáóí òÿðáèéÿñè êàìèë îëìàñà äà, àíúàã áó õöñóñäà àòàñû ìöìêöí ãÿäÿð ùöììÿò ñÿðô åòìèøäè. Õÿòòè î ãÿäÿð éàõøû èäè êè, ÿýÿð ýöçÿðàíû ÷ÿòèí êå÷ñÿ èäè, õîøíÿâèñëèéè èëÿ þçöíÿ ðóçè ãàçàíà áèëÿðäè. Áóíäàí áàøãà î, ðèéàçèééàò åëìè âÿ íÿããàøëûã ñÿíÿòèíè äÿ éàõøû áèëèðäè. Áèð ìöääÿò Ëîìáàðä ìÿêòÿáèíäÿ îõóéàðàã, ñÿðô-íÿùâè âÿ ëàòûí äèëèíè þéðÿíìèøäè. Êîëóìá ýÿìè ñöðìÿêäÿ äÿ àðòûã ìÿùàðÿò ãàçàíìûøäû. Î, ðèéàçèééàò, úîüðàôèéà âÿ åëìè-íöúóìó ìöêÿììÿë îõóìóøäó. Èëê ýÿíúëèê çàìàíû îíäà ýÿìè ñöðìÿéÿ âÿ úîüðàôèéàéà ùÿâÿñ îéàíìûøäû âÿ áó ùÿâÿñëÿ î, ùÿìèí èêè ñàùÿíèí åëìëÿðèíè ìöêÿììÿë þéðÿíìÿê ö÷öí àðòûã äÿðÿúÿäÿ ùöììÿò ñÿðô åäèðäè. Ñîí çàìàíëàðäà, éÿ’íè Éåíýè Äöíéàíû òàïäûãäàí ñîíðà Êîëóìá þçöíöí ýÿìè ñöðìÿéÿ âÿ úîüðàôèéà åëìëÿðèíÿ îëàí áó ùÿâÿñèíè èëùàìèãåéáè âÿ ñÿìàâè âåðýèëÿðäÿí ñàéûðäû. Áó, ùÿãèãÿòÿí áåëÿ èäè. ×öíêè ùå÷ éåðäÿ ýþðöëìÿéèá êè, áèð ùÿëëàú îüëó ôàñèëÿñèç îëàðàã òàìàì îí áåø èë àðàìñûç áó ïàäøàùûí, î ïàäøàùûí ãàïûñûíà ýåäèá þç ìÿãñÿäèíè áàøà ÷àòäûðìàüà êþìÿê àëìàã ö÷öí éàëâàðûá-éàõàðñûí, úàìààòûí ýþçöíäÿ äÿëè êèìè ýþðöíñöí, ùå÷ êÿñèí òÿ’íÿ âÿ ÿçèééÿòèíäÿí öìèäñèçëèéÿ äöøìÿñèí, ÿêñèíÿ, áóíëàð îíóí øþâã îäóíó ýöíö-ýöíäÿí àëîâëàíäûðñûí âÿ íÿùàéÿò, îíäàí ìèñëè òÿñÿââöð îëóíà áèëìÿéÿúÿê áþéöê áèð èø çàùèð îëñóí. Áÿøÿð àüëû áó ìöáùÿì ùàäèñÿíè äÿðê åòìÿêäÿí àúèç ãàëûð. Ãåéðè-èëùàì âÿ ñÿìàâè âåðýè îëìàñà, áàøãà éîë èëÿ ùå÷ êÿñÿ áåëÿ áèð ùàë öç âåðÿ áèëìÿç. Êîëóìáóí ÿñðè ÷îõëó èõòèðàëàðûí áàø âåðäèéè ÿñðëÿðäÿíäèð. Èíñàíëàðûí úÿùàëÿòè, äèí âÿ ìÿçùÿáÿ óéìàñû íÿòèúÿñèíäÿ úîüðàôèéà âÿ áàøãà åëìëÿð Àâðîïà òîðïàüûíäàí ñèëèíäèêäÿí ñîíðà, åëì éàëíûç êåøèøëÿðèí ìÿ’íàñûç ñþçëÿðèíäÿí èáàðÿò èäè. Îíëàð þçëÿðè çÿëàëÿòäÿ îëäóãëàðû êèìè, õàëãû äà çÿëàëÿòÿ àòûðäûëàð. Áÿøÿð íþâöíöí õîøáÿõòëèéè ö÷öí ôàéäàëû îëàí åëìëÿð Àôðèêà òîðïàüûíûí è÷ÿðèëÿðèíäÿ þðòöëö ãàëìûøäû. Àôðèêàäà éàøàéàí ÿðÿá àëèìëÿðè Éåð öçöíöí ìÿñàôÿñèíè ÿðç âÿ òóë äÿðÿúÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ òÿ’éèí åäèðäèëÿð.

218

Áó åëì éàâàø-éàâàø Àâðîïàäà éàéûëäû âÿ øþùðÿò ãàçàíäû. Îíóí ÿòðàôûíäà ÿñÿðëÿð éàçìàüà áàøëàäûëàð. Õðèñòîôîð Êîëóìá ùàìàí áó ÿñðäÿ ìåéäàíà ýÿëìèøäèð.

Èêèíúè ôÿñèë ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÊÎËÓÌÁÓÍ ÝßÍÚËÈÉÈ

Êîëóìá ýÿíúëèê ÷àüûíäà ìÿêòÿáäÿí ÷ûõûá Ýåíóéàéà ãàéûòäû. Î, þç àòàñû èëÿ ýþðöøÿðÿê áèð ìöääÿò áó øÿùÿðäÿ éàøàäû. Òàðèõ÷èëÿðäÿí áÿ’çèëÿðèíèí ôèêðèíúÿ áó âàõòëàð Êîëóìá þç àòàñû êèìè ùÿëëàúëûã ñÿíÿòè èëÿ ìÿøüóë îëóðäó; ëàêèí äîüðóñó áóäóð êè, î, ìÿêòÿáäÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà ýÿìè ñöðìÿê õèäìÿòèíÿ áàøëàìûøäûð. Ãàëàáðèíèí âàëèñè Àíæî, Ýåíóéà øÿùÿðèíäÿ ìöùöì òÿäàðöê ýþðöá ÷îõëó ýÿìèëÿðäÿ Íåàïîëèòàí þëêÿñèíÿ ãîøóí àïàðìàüà ùàçûðëàøûðäû êè, î þëêÿíè ãÿñáêàðûí ÿëèíäÿí àëàðàã, éåíÿ äÿ þç àòàñû êðàë Çèíåðÿ âåðñèí. Þëêÿíèí ïðåçèäåíòè Íåéíàç äà áó ñÿôÿðäÿ âàëè èëÿ éîë éîëäàøû èäè. Õðèñòîôîð Êîëóìáóí áèðèíúè äÿíèç ñÿôÿðè äÿ áó çàìàí âàãå îëäó. Êîëóìá äà ïðåçèäåíòèí ãîøóíó èëÿ ýÿìèéÿ ìèíèá éîëà äöøäö. Î, èêèíúè äÿíèç ñÿôÿðèíÿ ìÿøùóð ïÿùëÿâàí Êîðñåðèí éîëäàøëûüû èëÿ ÷ûõìûøäûð. Áó ïÿùëÿâàí ùÿìèøÿ ßíäÿëèñ ÿðÿáëÿðè âÿ âÿòÿíèí áàøãà äöøìÿíëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿ åäÿðäè. Áèð ýöí îíà õÿáÿð âåðäèëÿð êè, âåíåñèéàëûëàðûí áèð íå÷ÿ ýÿìèñè ÷îõëó ìàë èëÿ Ôëàíäðè øÿùÿðèíäÿí ãàéûäûð. Êîðñåð þç ùÿðá ýÿìèëÿðè èëÿ Ïîðòóãàëèéàíûí ñàùèëëÿðèíäÿ Ëèññàáîí èëÿ Ñàí-Âåáåñàí àðàñûíäà äàéàíûá ùÿìèí ýÿìèëÿðèí ÷àòìàñûíû ýþçëÿäè. Âåíåñèéàëûëàðûí ýÿìèëÿðè éåòèøÿíäÿ Êîðñåð îíëàðà ùöúóì åäèá, ìöùàðèáÿéÿ áàøëàäû. Ùÿð èêè òàéôàíûí àðàñûíäà øèääÿòëè áèð ìöùàðèáÿ áàø âåðäè. Ýÿìèëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí áèð-áèðèíÿ ùöúóì åòäèëÿð. Õðèñòîôîð Êîëóìáóí îëäóüó ýÿìè âåíåñèéàëûëàðûí áþéöê áèð ýÿìèñè èëÿ öç-öçÿ ýÿëèá òîããóøäó. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí ýÿìèëÿðÿ éàíäûðûúû ìàääÿëÿð àòûëäûüû ö÷öí, ùÿð èêè ýÿìè îä òóòäó âÿ îíëàðû õèëàñ åòìÿê ÷ÿòèí îëäó. Êîëóìá ÷àðÿñèç ãàëûá ýÿìèíèí êöðÿêëÿðèíäÿí áèðèíè ÿëèíÿ àëàðàã þçöíö ñóéà àòäû. Î, öçýö÷öëöéö éàõøû áèëäèéèíäÿí öçÿ-öçÿ þçöíö ñàùèëÿ ÷ûõàðäû âÿ éîðüóí ùàëäà éûõûëäû; äèíúÿëäèêäÿí ñîíðà Ëèññàáîí øÿùÿðèíÿ ãàéûòäû. Áó øÿùÿðäÿ Êîëóìáóí ÷îõëó ùÿìéåðëèñè îëäóüó ö÷öí î, áóðàíû þçöíÿ âÿòÿí ãÿáóë åòäè. Îíóí Ïîðòóãàëèéà þëêÿñèíÿ äöøìÿñèíèí ñÿáÿáè áóäóð.

219

Ö÷öíúö ôÿñèë ÏÎÐÒÓÃÀËÈÉÀ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÙÅÍÐÈÕÈÍ ÌßËÓÌ ÎËÌÀÉÀÍ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛ ÊßØÔ ÅÒÌßÊ ÑÀÙßÑÈÍÄß ÍÀÈËÈÉÉßÒËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ

Ìÿ’ëóì îëìàéàí òîðïàãëàðû òàïìàã ùÿâÿñè ùÿëÿ Êîëóìáäàí áèð ãÿäÿð ÿââÿëêè àäàìëàðûí õÿéàëûíäà áàø ãàëäûðìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ î çàìàíëàðäà Àòëàíòèê äÿíèçèíèí ãÿðá ñàùèëëÿðèíäÿ áèð ÷îõ àäàìëàð äÿíèç ñÿôÿðèíÿ ÷ûõûðäûëàð. Òàðèõ÷èëÿðäÿí áÿ’çèëÿðè ñöáóò åäèðëÿð êè, õàëãûí äÿíèç ñÿôÿðèíÿ áó úöð ìåéë åòìÿñèíèí ñÿáÿáè î èäè êè, Ìàñàì àäëû áèð íÿôÿð èíýèëèñ áèð ãûçà àøèã îëóá, îíó ýÿìèéÿ îòóðäàðàã Èíýèëòÿðÿ òîðïàüûíäàí ãà÷ìûøäû êè, þç ñåâýèëèñè èëÿ Ôðàíñàéà éåòèøñèí. Òÿñàäöôÿí éîëäà òÿðñ êöëÿê ÿñÿðÿê Ìàñàìûí ýÿìèñèíè î âàõòà ãÿäÿð ùå÷ êÿñ òÿðÿôèíäÿí íèøàí âåðèëìÿéÿí âÿ ÿùàëèñè îëìàéàí áèð àäàéà ÷ûõàðäû. Áóðà úöðáÿúöð ìåéâÿëÿð, ìÿùñóëëàð âÿ àüàúëàðëà äîëó èäè; ñîíðàëàð áó àäàíûí àäûíû Ìàäðàâ ãîéäóëàð. Àììà áàøãà òàðèõ÷èëÿð äåéèðëÿð êè, áàøäàí-àéàüà áåùèøò áàüëàðûíà îõøàéàí âÿ êå÷ìèøäÿ “Õîøáàõòëàð àäàëàðû” àäëàíàí Ãàíàð àäàëàðû òàïûëäûãäàí ñîíðà, Áåòëèìîñóí çàìàíûíäàí Êîëóìá ÿñðèíÿ ãÿäÿð éåíÿ äÿ èòèðèëìèøäè. Áó äà èíñàíëàðûí äÿíèç ñÿôÿðèíÿ ùÿâÿñèíèí àðòìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ìàðàãëàíàíëàðäàí áèðè äÿ Ïîðòóãàëèéà øàùçàäÿñè Ùåíðèõ èäè êè, èëê ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ àòàñû èëÿ áèðëèêäÿ Àôðèêà ÿðÿáëÿðèíÿ ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ áàøëàéûá, Ãåéò øÿùÿðèíèí ãàïûñûíà ãÿäÿð ãÿëÿáÿ âÿ ãÿùðÿìàíëûã áàéðàüûíû éöêñÿê òóòìóøäó. Äþéöøëÿðèí ÷îõóíäà î, èýèäëèê âÿ øöúàÿò òóòìóøäó. Äþéöøëÿðèí ÷îõóíäà î, èýèäëèê âÿ øöúàÿò íöìóíÿëÿðè ýþñòÿðèðäè. Ëàêèí øàùçàäÿíèí åëìÿ ùÿâÿñè îíóí ìöùàðèáÿéÿ ìåéëèíäÿí ÷îõ-÷îõ àðòûã èäè. Ìöùàðèáÿíèí úèääè àíëàðûíäà äà åëì âÿ ôÿëñÿôè òÿùãèãàò èëÿ ìÿøüóë îëìàã õÿéàëû îíóí ôèêðèíäÿí ÷ûõìûðäû. Øàùçàäÿ Ãåéò øÿùÿðèíäÿ îëäóüó çàìàí Àôðèêà ùàããûíäà ÿðÿáëÿðäÿí áèð ÷îõ ìÿ’ëóìàò ÿëäÿ åòäè âÿ áóðàäà îíóí ôèêðèíÿ ýÿëäè êè, ÿýÿð Àôðèêàíûí ãÿðá ñàùèëëÿðèíäÿí êå÷èëÿðñÿ, ùÿð ùàëäà åëÿ òîðïàã òàïìàã ìöìêöíäöð êè, î âàõòà ãÿäÿð ùå÷ êÿñÿ ìÿ’ëóì îëìàìûø îëñóí. Áó ìÿãñÿäëÿ äÿ î, Ïîðòóãàëèéàéà ãàéûòäûãäàí ñîíðà, ùÿìèøÿ àëèìëÿðè þç ìÿíçèëèíÿ éûüûá ýÿìè ñöðìÿê ñàùÿñèíäÿ òÿùãèãàòà ìÿøüóë îëóðäó. Ùåíðèõ ðèéàçèééàòû éàõøû áèëäèéè ö÷öí, î ÿñðäÿ ÿðÿá àëèìëÿðèíÿ ìÿõñóñ îëàí åëìè-íöúóìó àç áèð âàõòäà 220

þéðÿíäè. Ëàçûìè òÿùãèãàòäàí ñîíðà øàùçàäÿ Ùåíðèõ éÿãèí åòäè êè, äÿíèç öçÿðèíäÿ ñÿôÿð åòäèêäÿ Àôðèêàíû êå÷èá Ùèíäèñòàíà ÷àòìàã âÿ Àôðèêà ãèò’ÿñèíèí áöòöí ñàùèëëÿðèíè êÿøô åòìÿê ìöìêöí îëàúàãäûð. Áó ñÿôÿðäÿí áþéöê ãàçàíúëàð ÿëäÿ åòìÿê âÿ þç âÿòÿíè îëàí Ïîðòóãàëèéàíû íàìÿ’ëóì éåðëÿðèí ìÿùñóëó èëÿ äîëäóðìàã ìöìêöí îëàúàãäûð. Øàùçàäÿ Ùåíðèõèí àðçóëàðû áÿäáèí àäàìëàðà îéóíúàã êèìè ýþðöíöðäö. Î ýöíÿ ãÿäÿð àäàìëàð áåëÿ áèð ðÿ’éäÿ èäèëÿð êè, ùàâàíûí èñòèëèéèíèí øèääÿòèíäÿí õÿòòè-öñòöâàíûí àëòûíäàí êå÷ìÿê ìöìêöí äåéèëäèð âÿ äåéèðäèëÿð êè, éàëíûç Áîéàäîð áîüàçûíà ãÿäÿð ýåòìÿê îëàð. Àíúàã áèð àäàì áó áîüàçäàí óçàãëàøäûìû, áèð äàùà áóðàéà ãàéûäà áèëìÿéèá ùÿëàê îëàð. Áó áîüàçûí éàõûíëûüûíäà åëÿ áóðóëüàíëàð âàðäûð êè, èíñàí îíëàðû õàòûðëàéàíäà äÿùøÿòÿ ýÿëèð. Î ÿñðèí àäàìëàðû áó ôèêèðäÿ èäèëÿð êè, ùÿìèí áîüàçäàí áó ãÿäÿð óçàãäà äÿíèçèí ñóéó, îä öçÿðèíäÿ ãàéíàéàí ñó êèìè, Ýöíÿøèí èñòèñèíäÿí ãàéíàéûð. Áó ÿãèäÿíè àëò-öñò åòìÿê ö÷öí øàùçàäÿ Ùåíðèõ ýÿìè÷èëèê åëìè ñàùÿñèíäÿ ÷îõ çÿùìÿòëÿð ñÿðô åòäè. Î, ÿñðèí áöòöí àëèìëÿðèíè Ñàãð øÿùÿðèíÿ ÷àüûðûá äÿíèçèí ìÿñàôÿñèíè, äöøÿðýÿëÿðè âÿ äóðàúàãëàðû òÿ’éèí åòìÿê ö÷öí ìÿñëÿùÿòëÿøìÿéÿ âÿ õÿðèòÿëÿð òÿðòèá åòìÿéÿ áàøëàäû. Ùåíðèõèí áó ùöììÿòèíèí íÿòèúÿñè î îëäó êè, îíóí áóéóðóüó èëÿ Ïîðòóãàëèéà ýÿìèñè õÿðèòÿ âÿ êîìïàñûí âàðëûüû èëÿ úöð’ÿòëÿíèá Áîéàäîð áîüàçûíäàí êå÷ìÿéÿ úÿñàðÿò åòäè âÿ ýþðäö êè, áöòöí ãîðõóëàð íàùàã èìèø. Î, Àôðèêà ñàùèëëÿðèíèí áèð ÷îõóíó áÿëÿäëÿìÿêäÿí áàøãà, Àçîð àäàëàðûíû äà òàïûá ýåðè ãàéûòäû.

1473-úö èëäÿ øàùçàäÿ Ùåíðèõ âÿôàò åäèá, áöòöí âÿòÿíäàøëàðûíû òÿÿññöô âÿ êÿäÿðÿ äö÷àð åòäè. Íàìÿëóì àäàëàðû êÿøô åòìÿê ùàããûíäà îíóí àðçóëàðû þç ñàüëûüûíäà òàìàìèëÿ éåðèíÿ éåòìÿäèñÿ äÿ, îíóí áó ñàùÿäÿêè ñÿ’éëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ î ÿñðèí àäàìëàðû ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàíûá, úîüðàôèéà åëìèíè þéðÿíìÿê âÿ ýÿìè ñöðìÿê ñÿíÿòèíäÿ ìÿùàðÿò ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ÷àëûøìàüà áàøëàäûëàð. Ïîðòóãàëèéà úàìààòû òåç-òåç äÿíèç ñÿôÿðèíÿ èãäàì åäèá áèð éåð, áèð àäà òàïûðäû. Ãîë ýöúö âÿ ñèëàù ùÿäÿñè èëÿ éîõ, åëì ñàéÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí áó ãÿëÿáÿëÿðëÿ, Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ÿí êè÷èéè îëàí Ïîðòóãàëèéà ôþâãÿë’àäÿ áèð ÿçÿìÿò êÿñá åòäè âÿ ãîíøó äþâëÿòëÿðèí ùÿñÿäÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó. Áÿëè, ùàíñû þëêÿäÿ êè, ìèëëÿòèí áàø÷ûñû øàùçàäÿ Ùåíðèõ êèìè íÿôñàíè ëÿççÿòëÿðè òÿðê åäÿðÿê, åëì âÿ èíêèøàô àðäûíúà ýåòñÿ, îíóí âÿòÿíäàøëàðû áåëÿ áèð ùöììÿòèí ñàéÿñèíäÿ ÷îõëó ìÿíôÿÿòÿ ÷àòàðëàð.

221

Äþðäöíúö ôÿñèë ÊÎËÓÌÁÓÍ ËÈÑÑÀÁÎÍÄÀ ÑÀÊÈÍ ÎËÌÀÑÛ Âß ÌÖÙÈÒ ÄßÍÈÇÈÍÈÍ Î ÒßÐßÔÈÍÄßÊÈ Áß’ÇÈ ÀÄÀËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌÖÕÒßËÈÔ ÕßÁßÐËßÐ

Êîëóìá 1470-úè èëÿ ãÿäÿð Ëèññàáîíäà ñàêèí îëäó. Î, óúàáîéëó âÿ ãöââÿòëè áèð êèøè èäè. Õîø ñèìàñû âàð èäè, öçö óçóíñîâ, íÿ êþê, íÿ äÿ àðûã èäè; ðÿíýè ãûðìûçûéà ÷àëûðäû. Öçöíäÿ èíúÿ ãàðà õàëëàð ýþðñÿíèðäè. Ãûçûëãóø áóðíó êèìè ÿéðè áóðíó âÿ èðè ýþçëÿðè âàð èäè. Î, ùÿìèøÿ ñàäÿ ïàëòàð ýåéÿðäè, è÷êèëÿðäÿí âÿ çÿðÿðëè éåìÿêëÿðäÿí òàìàìèëÿ óçàã ýÿçÿðäè. Àéäûí âÿ àñàí äàíûøàðäû, èíñàíëàðëà ðÿôòàðûíäà ÷îõ ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðÿðäè. Ìÿçàúûíà ýþðÿ òÿáèÿòèíäÿ òåç èíúèìÿê õöñóñèééÿòè îëñà äà, ùÿìèøÿ àüëûíûí ýöúö èëÿ ùèðñèíè éàòûðìàüû áàúàðàðäû; ùå÷ êÿñèí ãÿëáèíè èíúèòìÿê èñòÿìÿçäè. Êîëóìá Ëèññàáîí øÿùÿðèíäÿ Ùåíðèõèí ýÿìè ðÿèñëÿðèíäÿí îëàí Ìîíè àäëû áèð øÿõñèí ãûçû èëÿ ñåâèøèá åâëÿíäè. Îíëàð Ëèññàáîíäà ñàêèí îëäóëàð. Ãàéûíàíàñû òåç-òåç äÿíèç ñÿôÿðëÿðèíäÿ ìÿðùóì ÿðèíèí áàøûíà ýÿëÿí ñÿðýöçÿøòëÿðäÿí éåçíÿñèíÿ íàüûë åäÿðäè. Î, Ìîíèäÿí ãàëàí áöòöí éàçûëàðû âÿ ëàéèùÿëÿðè äÿ Êîëóìáà âåðìèøäè. Êîëóìá äà áÿ’çè ïîðòóãàëèéàëûëàð èëÿ áèðëèêäÿ äÿíèç ñÿôÿðèíÿ áàøëàéûá Ãîíèéà ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð ýåäÿð, ùÿìèøÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà éåðëÿðèí âÿ äöøÿðýÿëÿðèí õÿðèòÿñèíè òÿðòèá åäÿð âÿ þç åùòèéàúûíû äà áó éîë èëÿ òÿ’ìèí åäÿðäè. Íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ éîõñóëëóüà äö÷àð îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Êîëóìá éåíÿ äÿ þç ãîúà àòàñûíû éàääàí ÷ûõàðìàéûá, õÿðèòÿ ñàòìàãëà ÿëäÿ åòäèéè ïóëóí éàðûñûíû îíóí äîëàíàúàüû âÿ èêè êè÷èê ãàðäàøûíûí òÿðáèéÿñè ö÷öí õÿðú åäèðäè. Î çàìàí úîüðàôèéà åëìè ÷îõ íþãñàí âÿ êÿñðëÿð è÷èíäÿ îëäóüóíäàí, òîðïàã âÿ äÿíèç õÿðèòÿëÿðèíäÿ äöçýöíëöê âÿ àéäûíëûã îëìàäûüûíäàí, þç òàé-òóøóíà íèñáÿòÿí úîüðàôèéà åëìèíäÿ ìàùèð áèð àäàì õàëãûí äèããÿòèíè úÿëá åäèðäè. Õðèñòîôîð Êîëóìá úîüðàôèéàíû áàøãàëàðûíäàí éàõøû áèëäèéè ö÷öí àç ìöääÿòäÿ áþéöê áèð øþùðÿò ãàçàíäû. Îíóí ÷ÿêäèéè õÿðèòÿëÿð ùÿìèøÿ éàõøû ñàòûëûðäû. Áèð ýöí Êîëóìá ãèò’ÿëÿðè âÿ Éåð öçöíöí ìÿñàôÿñèíè òÿ’éèí åòìÿê áàðÿäÿ ôèêðÿ ýåäÿðÿê, úîüðàôèéà ãàíóíëàðûíà ýþðÿ Éåð êöðÿñèíèí áþéöê áèð ùèññÿñèíèí íàìÿ’ëóì îëäóüóíó ýþðäö. Áó ýöíäÿí å’òèáàðÿí ôèêèðëÿøèðäè êè, ùàíñû áèð òÿäáèðëÿ Éåð êöðÿñèíèí íàìÿ’ëóì ùèññÿñèíè òàïìàã 222

ìöìêöíäöð. Õöñóñè èëÿ éîõñóëëóã âÿ ìÿùðóìèééÿò ùÿìèøÿ îíó ùÿéÿúàíà ýÿòèðèðäè; î, áó ôèêèðäÿ èäè êè, þç êÿñêèí àüëû ñàéÿñèíäÿ áèð èøÿ èãäàì åäèá áó éîë èëÿ øþùðÿò òàïñûí âÿ éîõñóëëóã áÿëàñûíäàí õèëàñ îëñóí. Áó ìÿãñÿäëÿ Êîëóìá þç éàøàéûø éåðèíè äÿéèøèá, Ëèññàáîíäàí î âàõò éåíè àäàëàðäàí ñàéûëàí Ïîðòóñàíòó àäàñûíà êþ÷äö. Àðâàäû áóðàäà áèð îüëàí äîüäó êè, àäûíû Äèüî ãîéäóëàð. Áó àäàíûí ùàêèìè Êîëóìáóí àðâàäûíûí ãîùóìëàðûíäàí îëàí áèð ãûçûí ÿðè èäè. Áó ñÿáÿá ýþðÿ äÿ Êîëóìáóí ùàêèìèí åâèíÿ ýåò-ýÿëè âàð èäè. Î, àëèì âÿ ÷îõ ìÿ’ëóìàòëû áèð àäàì îëäóüóíäàí ùàêèì îíóíëà ùÿìñþùáÿò îëìàüû õîøëàð âÿ ãÿíèìÿò ñàéàðäû. ×îõ âàõò àäàëàð âÿ ãèò’ÿëÿð ùàããûíäà ñþùáÿò åäèá äåéèðäèëÿð êè, øöáùÿñèç Àôðèêàíûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿ íàìÿ’ëóì òîðïàãëàð âàðäûð êè, áó òîðïàãëàðà òÿðÿô ñÿôÿð åòìÿê âÿ îíëàðäàí î éàíà, Ùèíäèñòàíà éîë à÷ìàã ìöìêöíäöð. Êîëóìá áó àäàäà áèð ÷îõ òàúèð âÿ äÿíèç ìöñàôèðëÿðè èëÿ ýþðöøöá îíëàðäàí áåëÿ áèð õÿáÿð åøèòäè êè, Àôðèêàíûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿ äÿíèçäÿ îíëàðûí ýþçöíÿ òîðïàã âÿ äàüà îõøàéàí áèð ãàðàëòû ýþðöíöðäö. Íàøû òàúèðëÿðèí áó úöð ñþçëÿðè îíëàðûí øöáùÿëÿðèíäÿí ìåéäàíà ýÿëèðäè âÿ ùÿãèãÿòäÿ äîüðóëóãäàí ïàéû éîõ èäèñÿ äÿ, àíúàã îíëàðû åøèòìÿê Êîëóìáóí íèééÿòèíè ãöââÿòëÿíäèðèð, øþâãöíö àòðûðûðäû.

Áåøèíúè ôÿñèë ÃßÐÁÈÍ Î ÒßÐßÔÈÍÄß ÍÀÌß’ËÓÌ ÒÎÐÏÀÃËÀÐÛÍ ÎËÌÀÑÛ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÊÎËÓÌÁÄÀ ÒßÑßÂÂÖÐ ÉÀÐÀÄÀÍ ÑßÁßÁËßÐ

Á è ð è í ú è: Õðèñòîôîð Êîëóìá äåéèðäè êè, Éåð êöðÿâè øÿêèëäÿäèð. Áåëÿëèêëÿ, Øÿðãäÿí Ãÿðáÿ ãÿäÿð îëàí óçóí éîëó êå÷èá ýåòìÿê ìöìêöíäöð. Áåòëèìîñ ãàíóíóíà ýþðÿ î, áó ôèêðÿ ýÿëäè êè, Éåð êöðÿñèíèí îðòàñûíäà áèð ìåùâÿð âàðäûð. Åëÿ ôÿðç åäÿê êè, Øÿðã èëÿ Ãÿðá àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ èéèðìè äþðä ñààòëûã áèð éîëäóð âÿ ùÿð ñààò äà îòóç äÿðÿúÿäÿí èáàðÿòäèð. Êå÷ìèø àëèìëÿð îí áåø ñààòëûã ìÿñàôÿíè òÿ’éèí åäÿðÿê éåð öçöíöí ãàëàí ùèññÿñèíè áèëìÿìèøäèëÿð. Ïîðòóãàëèéàëûëàð àõûð âàõòëàð Àçîð àäàëàðûíû âÿ ßùôÿð áîüàçûíû ôÿòù åòìÿêëÿ, ýóéà áèð ñààòëûã ìÿñàôÿíè äÿ êÿøô åòìèøäèëÿð. Áåëÿëèêëÿ, ñÿêêèç ñààòëûã ìÿñàôÿ, éÿ’íè éåðèí ö÷äÿ áèðè ùÿëÿ ìÿ’ëóì äåéèëäèð.

223

È ê è í ú è: Êîëóìá îêåàíûí áèð áó ãÿäÿð ýåíèø, îêåàíûí áó òÿðÿôè èëÿ î áèðè òÿðÿôè àðàñûíäàêû ìÿñàôÿíèí êå÷èëìÿç äÿðÿúÿäÿ ÷îõ îëäóüóíó ýöìàí åòìÿéÿí àëèìëÿðèí ÿñÿðëÿðèíè äöçýöí ùåñàá åäèðäè. Î äåéèðäè êè, àëèì Àðèñòîòåë äÿ áó ôèêðè òÿñäèã åäèá äåìèøäèð êè, Éåð êöðÿñèíèí îðòàñûíäàí êÿìÿð êèìè óçàíàí Ñàêèò îêåàíûí áó òÿðÿôèíäÿí î òÿðÿôèíÿ êå÷ìÿê ìöìêöíäöð. Ö ÷ ö í ú ö: Êîëóìá áó ôèêèðäÿ èäè êè, Ãÿðá òÿðÿôäÿ ýóéà àäàëàð âÿ äàüëàð ýþðÿí áÿ’çè àäàìëàðûí éàçûëàðû äà îíóí ìöëàùèçÿëÿðèíÿ ãöââÿò âåðèð. Áó äÿëèëëÿð ýöíö-ýöíäÿí îíóí ôèêðèíè ãöââÿòëÿíäèðèðäè. Î, þç ñþçöíöí äîüðóëóüóíà î ãÿäÿð èíàíûðäû êè, åëÿ áèë íàìÿ’ëóì ãèò’ÿíè ýþçö ãàáàüûíäà ýþðöðäö. Îíóí áó ãÿíàÿòè áÿ’çÿí þç ôèêðèíè ñöáóò ö÷öí àéðûàéðû øÿõñëÿðëÿ àïàðäûüû äàíûøûãëàðäà äà ýþðöíöðäö.

Àëòûíúû ôÿñèë ÊÎËÓÌÁÓÍ ÏÎÐÒÓÃÀËÈÉÀ ÏÀÄØÀÙÛÍÀ ÒßÊËÈÔÈ

Õðèñòîôîð Êîëóìá þç íèééÿòèíäÿ ìþùêÿì îëäóãäàí ñîíðà Ïîðòóãàëèéà ïàäøàùûíûí éàíûíà ýåäèá áèëäèðäè êè, ÿýÿð ïàäøàù ìÿíÿ ýÿìè âÿ õèäìÿò÷èëÿðÿ êþìÿê åòñÿ, Àôðèêà ñàùèëëÿðèíè êå÷èá, Àòëàíòèê äÿíèçè èëÿ ãÿðáÿ òÿðÿô ñÿôÿð åäèá åëÿ òîðïàãëàð òàïàðàì êè, ùå÷ êÿñÿ ìÿ’ëóì îëìàñûí; î éåðëÿðäÿí äþâëÿò ö÷öí ùåñàáñûç ñÿðâÿò ÿëäÿ åäèá, îðàäàí Ùèíäèñòàíà éîë à÷àðàì. Ïîðòóãàëèéà ïàäøàùû èøèí ÿââÿëèíäÿ Êîëóìáóí ñþçëÿðèíè õàì õÿéàë ùåñàá åäèá, îíóí òÿêëèôèíÿ êèôàéÿò ãÿäÿð å’òèíà åòìÿäè. Ëàêèí Êîëóìá þç äÿëèëëÿðèíè ìþùêÿì áèð å’òèãàä èëÿ ñþéëÿäèêäÿ, ïàäøàù ùåéðÿòäÿ ãàëûá ìÿñÿëÿ èëÿ ìàðàãëàíìàüà áàøëàäû. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí òÿêëèôèíè ìÿñëÿùÿò åâèíèí ìöçàêèðÿñèíÿ ùÿâàëÿ åòäè. Ìÿñëÿùÿò åâè Êîëóìáóí íàìÿ’ëóì òîðïàãëàð ùàããûíäà äÿëèëëÿðèíè íÿçÿðäÿí êå÷èðÿðÿê, áó äÿëèëëÿðè þç àðøûíû èëÿ þë÷äö âÿ Êîëóìáóí áàøûíû õàðàá ùåñàá åäèá òÿêëèôèíè òàìàìèëÿ ðÿää åòäè. ßëàâÿ îëàðàã éàçäûëàð êè, Àôðèêà ñàùèëëÿðè ùöäóäóíäàí ùÿð úöð äÿíèç ñÿôÿðè ìÿ’íàñûçäûð, íàìÿ’ëóì òîðïàãëàðû òàïìàã ìÿãñÿäè èëÿ îëàí äÿíèç ñÿôÿðëÿðèíèí çÿðÿðäÿí áàøãà ùå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. Áó ñÿôÿðëÿð íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíëàð þç àäè ïåøÿëÿðèíäÿí ýåðè ãàëûá õàì õÿéàëëàð èëÿ ñÿðýÿðäàí îëóð âÿ äþâëÿòèí ñÿðâÿò âÿ ãöäðÿòèíÿ çÿðÿð 224

éåòèðèðëÿð. Ïîðòóãàëèéà äþâëÿòè áó éàõûí çàìàíëàðà ãÿäÿð äöøìÿíëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿ àïàðûðäû. Ðÿèééÿò àðàñûíäà õÿñòÿëèêëÿð äÿ éàéûëìûøäû. ßýÿð áóíäàí ñîíðà äÿíèç ñÿôÿðëÿðèíÿ äÿ èãäàì îëóíñà, ùÿð ùàëäà áó, Ïîðòóãàëèéàíûí þç äöøìÿíè îëàí Ãàñòèëèéà ãàðøûñûíäà òàì àúèçëèéèíÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð. Äþâëÿòèí øþâêÿòè þëêÿíèí ÿðàçè ýåíèøëèéè èëÿ äåéèë, ïàäøàùûí ÿäàëÿò âÿ úàâàí-ìÿðäëèéè èëÿ òÿ’éèí îëóíóð. ßýÿð Ïîðòóãàëèéà äþâëÿòè þç èìêàíëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàéûá äÿíèç ñÿôÿðèíÿ èãäàì åäÿðñÿ, øöáùÿñèç, ñÿùâ åòìèø îëàð. Àëëàùà øöêöð, áèçèì ïàäøàùûí ãàðøûñûíäà áþéöê èøëÿð âàðäûð êè, î, áóíëàðû ñîíà ÷àòäûðìàãëà éàõøû àä âÿ éöêñÿê øþùðÿò òàïàúàãäûð. Äàùà õàì õÿéàëûí íÿòèúÿñè îëàí äÿíèç ñÿôÿðëÿðè èëÿ þç ðÿèééÿòëÿðèíè ÿçèééÿòÿ ñàëìàã íÿéÿ ëàçûìäûð? ßýÿð Ïîðòóãàëèéà ïàäøàùû øöúàÿò ìåéäàíûíäà øþùðÿò êîñóíó ãàïìàã èñòÿéèðñÿ, ýÿðÿê...

ÑÖÀÂÈ ßÔßÍÄÈÍÈÍ ßÃÈÄßÑÈÍß ÃÀÐØÛ ÉÀÇÛËÌÛØ ÒßÍÃÈÄÈÍ ÑÓÐßÒÈ Éöêñÿê Èðàí äþâëÿòèíèí ìààðèô íàçèðè íÿââàá-ìöñòÿòàá-ÿøðÿô-ÿðôÿâàëà Å’òèçàäöññÿëòÿíÿ øàùçàäÿ ßëèãóëó Ìèðçÿíèí õèäìÿòèíÿ. Àëëàù-òààëà éöêñÿê ñÿàäÿòèíè äàèìè åòñèí! Èñòàíáóë ÿñèëçàäÿëÿðèíäÿí ßëè Ñöàâè ÿôÿíäè àäëû áèð øÿõñ Îñìàíëû äþâëÿòè áàø÷ûëàðûíäàí öç äþíäÿðèá, Ëîíäîíà ìöùàúèðÿò åäÿðÿê, îðàäà Îñìàíëû äþâëÿòè áàø÷ûëàðûíûí ÿëåéùèíÿ, þëêÿíè èäàðÿ åòìÿê âÿ ñèéàñÿò èøëÿðèíäÿ îíëàðûí éàíëûø òÿäáèðëÿðèíè (ÿëáÿòòÿ, ùàãñûçëûãëà) èñáàò ö÷öí òöðê äèëèíäÿ “Ìöõáèð” àäëû áèð ãÿçåò ÷ûõàðûð1. Ìÿí êþùíÿ èñëàì õÿòòèíè äÿéèøäèðìÿê áàðÿäÿ äþâëÿòè-ÿëèééåéè-Èðàíûí Ìààðèô Íàçèðëèéè öíâàíûíà éàçûá, úèëèäëÿäèá, ñèçèí íÿââàá-ìöñòÿòàáùÿçðÿò-ÿøðÿôèíèçÿ èõëàñûìû áèëäèðÿí ÿðèçÿìëÿ ýþíäÿðìÿéÿ ùàçûðëàøäûüûì çàìàí Ïàðèñäÿêè äîñòëàðûìäàí áèðè2 òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèø Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ãÿçåòèíèí êå÷ÿí èë ÷àï îëóíìóø áèð íþìðÿñèíè àëäûì. Ãàíûì ãàðàëäû. Ðàùàòëûüûì éåíÿ äÿ çÿùìÿòÿ ÷åâðèëäè. Ìÿúáóð îëäóì êè, éåíÿ äÿ ãÿëÿìè ÿëèìÿ àëûá, áó åâè éûõûëìûø îñìàíëûíûí ôèêðè âÿ ÿãèäÿñè áàðÿäÿ òÿíãèä éàçûì âÿ îíó èêèíúè ÿðèçÿìëÿ áÿðàáÿð çÿðôèí è÷èíäÿ íÿââàá-ìöñòÿòàá-ùÿçðÿòè-ÿøðÿôèíèçÿ ýþíäÿðèì. Êþùíÿ èñëàì éàçûñû öñëóáóíó äÿéèøäèðèá, èñëàù åòìÿê ö÷öí ìÿ’ðóçÿìäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüûì äÿëèëëÿðäÿí ñîíðà Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ãÿçåòèíè ýþðìÿéÿ ëöçóì ãàëìûðäûñà äà, áèð ìÿñÿëÿíè ñöáóò ö÷öí ãÿçåòè ñèçÿ ýþíäÿðìÿéè äÿ âàúèá 225

áèëäèì. Áóíóíëà ñöáóò îëóíóð êè, õÿòòè-ÿëèôáàíû äÿéèøìÿê ìÿñÿëÿñè êè÷èê ìÿñÿëÿ äåéèë. Ãîé ùàìû áèëñèí êè, áó ýöí áó ìÿñÿëÿ ùÿð éåðäÿ, ùÿð ýóøÿäÿ äèëëÿðäÿ ýÿçìÿêäÿäèð. Õàëãûíû, ìèëëÿòèíè âÿ âÿòÿíèíè ñåâèá äîñò òóòàíëàðûí ùàìûñûíûí ýþçö, ìèëëÿò áàø÷ûëàðûíäàí áó õöñóñäà ýþðÿúÿêëÿðè ãÿðàð âÿ òÿäáèðèí èíòèçàðûíäàäûð. Íÿââàá-ìöñòÿòàá-ÿøðÿôèíèç éöêñÿê Ãàúàð ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá îëóá, ôÿçèëÿò âÿ ìÿ’ðèôÿò úÿùÿòäÿí þçöíöç êèìèëÿðäÿí âÿ ìÿãàìúà ñèçÿ éàõûí îëàíëàðäàí ñå÷èëäèéèíèçÿ ýþðÿ, éÿãèíèìäèð êè, òöðê äèëèíè íåúÿ êè, ëàçûìäûð, áèëèðñèíèç. Ëàêèí îíó äà äöøöíäöì êè, Òåùðàíûí àëèì àäàìëàðûíäàí áÿ’çèëÿðè ÿñëÿí ôàðñ îëäóãëàðûíà ýþðÿ îëà áèëñèí êè, òöðêúÿ ãÿçåòè îõóéóá àíëàìàãäà àúèçëèê ÷ÿêÿðëÿð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí ãÿçåòè ôàðñúàéà òÿðúöìÿ åäèá, ÿñëè èëÿ áÿðàáÿð ýþíäÿðèðÿì. Ñöàâè ÿôÿíäè èñëàì ÿëèôáàñûíû èñëàù åòìÿê ö÷öí äþðä íþâ éîë ýþñòÿðèð: Áèðèíúè ãèñèì – Ìÿíèì êå÷ìèø ëàéèùÿìÿ èøàðÿ åäèð êè, áó ëàéèùÿ îíóí ÿëèíäÿ âàðäûð. Èêèíúè ãèñèì – Ìåëêóì õàíûí éåíè ëàéèùÿñèíÿ èøàðÿ åäèð êè, áó äà îíóí ÿëèíäÿ âàð. Ö÷öíúö ãèñèì – Éåíÿ äÿ Ìåëêóì õàíûí éåíè ëàéèùÿñèíÿ, àíúàã ñàèòëÿðè îíà äàõèë åòìÿê øÿðòè èëÿ èøàðÿ åäèð. Äþðäöíúö ãèñèì – Ñöàâè ÿôÿíäèíèí þç ÿãèäÿñèäèð êè, îíó øÿðù åäèð âÿ öñòöí òóòóð. Ôÿçèëÿò âÿ ìÿ’ðèôÿò ñàùèáëÿðèíèí íÿçÿðèíÿ òÿãäèì îëóíàí ìÿíèì òÿíãèäèì ìÿùç áó äþðäöíúö ãèñèì ùàããûíäà îëàúàãäûð. Ñöàâè ÿôÿíäè úÿíàáëàðû þç èçàùàòûíûí èêèíúè ìàääÿñèíäÿ å’òèðàô åäèð êè, éàçûìûçûí èñëàùû ÿí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Áó ìÿñÿëÿíè êè÷èê ìÿñÿëÿ ñàéìàã îëìàç, ÷öíêè éàçûíûí èñëàùû õàëãûìûçûí åëì âÿ ñÿíàéå úÿùÿòäÿí èíêèøàôûíà ñÿáÿá îëàúàãäûð. Î, ãÿçåòèíèí áàøãà áèð éåðèíäÿ ãåéä åäèð êè, Àâðîïà ÿùàëèñè éàçû öñóëëàðûíûí ÿëâåðèøëè îëìàñû ñàéÿñèíäÿ åëìëÿðè þéðÿíìÿê èøèíäÿ áþéöê òÿðÿããè ÿëäÿ åäèá, ùÿìèøÿ áèçäÿí èðÿëèéÿ äöøìöø âÿ öñòöíëöê ãàçàíìûøäûð. Áèç èñÿ ÿëèôáàìûçûí íþãñàíëû îëìàñû öçöíäÿí ùàë-ùàçûðäà ìàëèê îëäóüóìóç áèëèêëÿðäÿí áàøãà þç ìÿ’ðèôÿò âÿ òÿðáèéÿìèçÿ ùå÷ áèð øåé ÿëàâÿ åäÿ áèëìÿìèøèê âÿ îíà ýþðÿ äÿ ýåðèäÿ ãàëìûøûã. Î éåíÿ äÿ éàçûð: “Ìöñÿëìàí óøàãëàðû 3-4 èë ìÿêòÿáÿ àéàã äþéäöêäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ þç äèëëÿðèíäÿ ãÿçåò îõóéà áèëìèðëÿð. Ëàêèí Àâðîïà ÿùëèíèí óøàãëàðû, ÿëèôáàëàðûíûí ÿëâåðèøëè îëìàñû ñàéÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äÿðñ àëàíäàí ñîíðà þç äèëëÿðèíäÿ ÷àï îëóíàí ãÿçåòëÿðè îõóéà áèëèðëÿð.

226

Äåìÿê, àéäûí îëäó êè, ÿëèôáàìûçûí ãöñóðëó îëìàñû áèçèì åëìëÿðäÿí âÿ ñÿíàéåäÿí ìÿùðóì ãàëìàüûìûçà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ùàáåëÿ àéäûí îëäó êè, Àâðîïà ÿùëè þç ÿëèôáàëàðûíûí ÿëâåðèøëè îëìàñû ñàéÿñèíäÿ åëìäÿ, ñÿíàéåäÿ ÷îõ áþéöê òÿðÿããè åäèá, ùÿìèøÿ áèçäÿí èðÿëèäÿ ýåäÿðÿê ùÿð úÿùÿòäÿí öñòöí îëìóøäóð. Áó äà àéäûí îëäó êè, îíëàðûí óøàãëàðû áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ÿðçèíäÿ þç ÿëèôáàëàðûíû þéðÿíäèêäÿí ñîíðà àíà äèëèíäÿ ãÿçåò îõóìàüû áàúàðûðëàð; ëàêèí áèçèì óøàãëàðûìûç áèçèì ÿëèôáà èëÿ 3-4 èë îõóäóãäàí ñîíðà áóíó áàúàðìûðëàð. Ñèç, Ñöàâè ÿôÿíäèíèí áó å’òèðàôûíû óíóòìàéûí êè, ìÿí áàøãà áèð ìÿñÿëÿíèí èçàùûíà áàøëàéûì âÿ ýþðöì áó îñìàíëûíû íåúÿ ãàíå åäÿúÿéÿì. Èíäè ýþðÿê, åëì ñàùÿñèíäÿ òÿðÿããèìèçè òÿ’ìèí ö÷öí áèçèì ãàðøûìûçäà ãöñóðëó ÿëèôáàìûçäàí áàøãà éåíÿ äÿ ìàíåÿëÿð âàðìû? Áÿëè, áàøãà ìàíåÿëÿð äÿ âàðäûð. ßââÿëúÿ áó ìàíåÿëÿðè ãåéä åäèì. Èðàí âÿ Ðóì þëêÿëÿðèíäÿ éàøàéàí âÿ èñëàì äèíèíäÿ îëàí áèç éàçûãëàðûí äèëè ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèäèð. ßðÿáëÿð áèçÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí ñîíðà äèíëÿðèíè áèçÿ ãÿáóë åòäèðäèêëÿðè êèìè, äèëëÿðèíè äÿ áèçèì äèëèìèçÿ ãàòìûøëàð âÿ áèçè ìÿúáóð åòìèøëÿð êè, þç äèëèìèçäÿ éàçûëàí êèòàáëàðû îõóéóá áàøà äöøìÿê ö÷öí ÿðÿá äèëè âÿ îíóí ãàéäàëàðûíû äà áèëÿê. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç ìÿúáóðóã êè, ôàðñúà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðè àíëàìàã ö÷öí èêè äèë âÿ òöðêúÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðè áàøà äöøìÿê ö÷öí ö÷ äèë þéðÿíìèø îëàã. Áèð ùàëäà êè, ôðàíñûçëàð, èíýèëèñëÿð âÿ éóíàíëàð òÿêúÿ þç äèëëÿðèíè þéðÿíìÿêëÿ, îíëàðûí äèëèíäÿ éàçûëìûø áöòöí ÿñÿðëÿðè îõóìàüà âÿ þéðÿíìÿéÿ ãàäèð îëóðëàð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí, ÿðÿá äèëèíè þéðÿíìÿéèí áó äèëèí ÿùëè îëìàéàí áèçëÿð ö÷öí ÿëèôáà íþãñàíëàðûíäàí ÿëàâÿ, áàøãà õöñóñè ÷ÿòèíëèêëÿðè äÿ âàðäûð êè, ÿðÿáëÿðèí ñàéÿñèíäÿ ãèéàìÿòèí ýöíöíÿ ãÿäÿð áó ÷ÿòèíëèêäÿí õèëàñ îëìàéàúàüûã âÿ ÿëàúñûçëûüûìûçäàí áó ÷ÿòèíëèêäÿí õèëàñ îëìàãäàí áåëÿ ýþçöìöçö ùÿìèøÿëèê ÷ÿêìèøèê. Áó ÷ÿòèíëèê èñÿ ÿðÿá ùÿðôëÿðèíèí õöñóñè èìëàñûíäàí èáàðÿòäèð. Ìÿñÿëÿí, Ñèí (Ñàä) ñÿñëÿðè; (Çàë) (Çàä) ñÿñëÿðè; ùÿìçÿ âÿ (àéí) ñÿñëÿðè; (ùà) (ùà) ñÿñëÿðè; (Òà) (Òà) ñÿñëÿðèäèð êè, áèçèì ëÿùúÿìèçäÿ áèðè äèýÿðè èëÿ åéíèëÿøèð. Îíà ýþðÿ äÿ, áèçèì óøàãëàðûìûç áó ùÿðôëÿðèí ÿðÿá äèëèíÿ ìÿõñóñ èìëàñûíû éàääà ñàõëàìàã ö÷öí íÿ ãÿäÿð áþéöê çÿùìÿò ÷ÿêìÿëèäèðëÿð. Áó ÷ÿòèíëèéè àðàäàí ãàëäûðìàã áèçèì ö÷öí ìöìêöí îëìàñà äà, éàçû öñóëóíó äÿéèøäèðìÿê ìöìêöíäöð. Îíà ýþðÿ äÿ, ýþðÿê, áèçèì éàçûìûçûí ÷ÿòèíëèéè íÿäÿí èáàðÿòäèð?

227

Áèðèíúè – áèçèì éàçûìûç ñàüäàí-ñîëà éàçûëûð. Áó úöð éàçû ãàéäàñû ñîëäàí-ñàüà éàçûëàí éàçû ãàéäàñûíäàí õåéëè ÷ÿòèíäèð. Èêèíúè – áèçèì ùÿðôëÿðèí ÷îõó íþãòÿëèäèð. Áåëÿ áèð âÿçèééÿò èñÿ éàçûíûí ýåú éàçûëìàñûíà âÿ îõóéàðêÿí ÿí øèääÿòëè ÷ÿòèíëèéÿ ñÿáÿá îëóð. Ö÷öíúö – -äÿí áàøãà, ñÿñëè ùÿðôëÿð, éÿ’íè ñàèòëÿð éàçûäà ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë îëìóðëàð. Îíëàðûí òÿëÿôôöçäÿ òÿëÿá îëóíàí áèð ÷îõó èñÿ, ìÿñÿëÿí, ôÿòùÿ, çÿììÿ, êÿñðÿ, ôÿòùÿ èëÿ êÿñðÿ àðàñûíäà îëàí áèð ñÿñ (Å) âÿ (Þ) ùÿðôèíèí èêè úöð îõóíìàñû, þëäö âÿ îëäó êÿëìÿëÿðèíäÿ ùÿäñäÿí àñûëû îëóðëàð. Äþðäöíúö – ùÿäñ èëÿ îõóíàí áó ñàèòëÿðäÿí áàøãà, ö÷ ùÿðô äàùà, éÿ’íè: öí, èí âÿ ÿí âàðäûð êè, îíëàð “ðÿô’ëè òÿíâèí”, “íÿñáëè òÿíâèí” âÿ “úÿððëè òÿíâèí” àäëàíûð âÿ ÿðÿá àäëàðûíûí àõûðûíäà ùÿäñ èëÿ îõóíóð. Áåøèíúè – áó ñàèòëÿðäÿí áàøãà áèçèì ìÿää, òÿøäèä, úÿçì âÿ âÿãô ÿëàìÿòëÿðèìèç äÿ îëìàëûäûð. Àëòûíúû – áèçèì ùÿðôëÿðèìèçäÿí ùÿð áèðèíèí äþðä úöð øÿêëè âàðäûð. Øÿêèëëÿð ùÿðôèí òóòàúàüû éåðèí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ àíáààí äÿéèøèëèð. Ëàêèí ôðàíñûç âÿ èíýèëèñ ùÿðôëÿðèíèí ùÿð áèðè âàùèä áèð øÿêëÿ ìàëèêäèð êè, ùÿð éåðäÿ î úöð éàçûëûð. Éåääèíúè – íóíè-ñÿüèð òöðê äèëèíäÿ ÿðÿáè êàôà âÿ ÿúÿìè êàôà, áó êàôëàðûí ùÿð èêèñè èñÿ, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ áèð-áèðèëÿ åéíèëÿøèð. Ãåéä åäèëäèéè êèìè, éàçûíûí áó ãÿäÿð ÷ÿòèíëèéè öçöíäÿí áèç Ãóð’àíû äöçýöí îõóìàã ö÷öí ÿëàúñûçûã êè, ôÿòùÿíè, çÿììÿíè, ìÿääè, òÿøäèäè, úÿçì âÿ âÿôã ÿëàìÿòèíè ùÿðôëÿðèí öñòöíäÿ éàçûá, êÿñðÿíè èñÿ ùÿðôëÿðèí àëòûíà ãîéàã. Ðÿô’ëè, íÿñáëè, úÿððëè, òÿíâèíëÿðè áèëäèðìÿê ö÷öí ùÿðôëÿðèí öñòöíäÿ ãîøà çÿììÿ, ãîøà ôÿòùÿ éàçûá, ùÿðôëÿðèí àëòûíà èñÿ ãîøà êÿñðÿ ãîéàã. Áóíóíëà áåëÿ, áèçèì óøàãëàðûìûç áèð èë ÿðçèíäÿ âÿ ÿêñÿð ùàëëàðäà èêè èë ÿðçèíäÿ Ãóð’àíû îõóéóá ãóðòàðà áèëìèðëÿð. Èíäè èñÿ Ñöàâè ÿôÿíäè èñòÿéèð êè, áèç óøàãëàðûìûçû îõóòìàã ö÷öí “Ýöëöñòàí”, “Áóñòàí”, Ùàôèçèí äèâàíû âÿ áàøãà äÿðñ êèòàáëàðûíû äà Ãóð’àí êèìè ôÿòùÿ, êÿñðÿ, çÿììÿ, òÿíâèíëÿð, ìÿää, òÿøäèä, úÿçì âÿ âÿãô ÿëàìÿòëÿðè èëÿ éàçàã âÿ ÿëèôáàìûçäà îëìàéàí áÿ’çè ñàèòëÿðè áèëäèðìÿê ö÷öí ùÿòòà ùÿðôëÿðèí öñòöíÿ 1, 2, 3, 4, 5 êèìè ùÿíäÿñè ðÿãÿìëÿð äÿ ãîéàã. Íåúÿ êè, éÿùóäèëÿð þç óøàãëàðûíû áó ãàéäà èëÿ îõóäóðëàð, áèç äÿ éÿùóäèëÿðè òÿãëèä åäèá, óøàãëàðûìûçû áó úöð îõóäàã âÿ åëÿ êè, óøàãëàðûìûç òÿùñèëäÿ áàøëàíüûú ïèëëÿäÿí ñîí ïèëëÿéÿ àéàã ãîéäóëàð, î çàìàí ôÿòùÿ, çÿììÿ, êÿñðÿ, òÿíâèí âÿ ñàèð èøàðÿëÿðè îíóí ýþçö þíöíäÿí ãàëäûðàã, éåíèäÿí ñàèòñèç, ùÿðÿêÿñèç âÿ èøàðÿñèç éàçûíû îõóìàüà ìöáòÿëà åäÿê.

228

×îõ éàõøû, áèç Ñöàâè ÿôÿíäèíèí áó úöð òÿêëèô âÿ ìÿñëÿùÿòèíè ìÿìíóíèééÿòëÿ ãÿáóë åäèðèê, àíúàã áó øÿðò èëÿ êè, î äà áèçèì óøàãëàðûìûçûí îíóí ýþñòÿðäèéè éàçû ãàéäàëàðû öçðÿ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äÿðñ êå÷äèêäÿí ñîíðà Àâðîïà ÿùëèíèí óøàãëàðû êèìè þç äèëèìèçäÿ ãÿçåò îõóìàñûíà çàìèí îëñóí. ×öíêè áèçèì éåýàíÿ ìÿãñÿäèìèç áåëÿ áèð éîë òàïìàã èäè êè, åëìëÿðè þéðÿíìÿê ñàùÿñèíäÿ Àâðîïà õàëãëàðûíäàí ýåðèäÿ ãàëìàéàã. Àëëàùà ÷îõ øöêöð îëñóí êè, áóíóí ö÷öí ÷àðÿ òàïûëäû. Ñöàâè ÿôÿíäèéÿ òàì ìèííÿòäàðûã êè, î, áó éîëó áèçÿ íèøàí âåðäè. Áóíäàí éàõøû äàùà íÿ îëà áèëÿð? Àâðîïà ÿùëèíèí óøàãëàðû ÿëèôáàíûí àñàíëûüû ñàéÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äÿðñ êå÷äèêäÿí ñîíðà þç ãÿçåòëÿðèíè îõóéà áèëèðëÿð, áèç äÿ èñòÿéèðèê êè, áèçèì óøàãëàðûìûç äà áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ìÿêòÿáÿ ýåòäèêäÿí ñîíðà áèçèì ãÿçåòëÿðè îõóéà áèëñèíëÿð. Õà... õà... õà!.. Ñöàâè ÿôÿíäè ãà÷ûð. Î, áèçèìëÿ áåëÿ áèð øÿðò áàüëàìûð, áåëÿ áèð çÿìàíÿòè âåðìÿê èñòÿìèð. Ìÿí èñÿ îíóí éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêÿí äåéèëÿì.

– Õåéð ùà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, ñÿí íÿ ö÷öí Ñöàâè ÿôÿíäèíèí éàõàñûíäàí áèð ãÿäÿð ìþùêÿì éàïûøìûñàí? Î, êàìèë àäàìäûð, þçö ÷îõ éàõøû ãàíûð êè, áó èø áàø òóòàñû äåéèëäèð. Î, áåëÿ áèð øÿðòÿ íåúÿ ýèðèøñèí âÿ áåëÿ áèð çÿìàíÿòè íåúÿ âåðñèí? Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ìÿñëÿùÿò ýþðäöéö ÿëèôáàäàêû áöòöí î ñàèòëÿð, ùÿðÿêÿëÿð, ÿëàìÿòëÿð, èøàðÿëÿðëÿ ÷ÿòèí, ÷îõ ÷ÿòèí êè, áèçèì óøàãëàð áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ äÿðñ îõóäóãäàí ñîíðà ãÿçåò îõóéà áèëÿëÿð. Ìÿýÿð Ñöàâè ÿôÿíäèíèí þçö áóíó áèëìèð êè, áó éàçû èëÿ äÿðñ êå÷èëÿðñÿ, áèçèì óøàãëàðûìûç áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà äåéèë, áÿëêÿ äÿ áåø èë îõóäóãäàí ñîíðà áåëÿ, ùÿðÿêÿëÿðè âÿ èøàðÿëÿðè ýþðäöêäÿ “Ñöòöíàâÿíäÿ”íè òÿëÿôôöçÿ ýÿòèðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. ßðÿáúÿ îëàí áó áåéòè äÿ äöçýöí îõóéà áèëìÿéÿúÿêëÿð: âÿ áó äþðä êÿëìÿíè: äöçýöí òÿëÿôôöç åäÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. Éàçûã óøàãëàðûìûçûí ùå÷ áèð òÿãñèðè éîõäóð. Îíëàð íÿ áèëñèíëÿð êè, àé Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, ñÿí (ùÿçà) éàçûá (ùàçà) îõóéóðñàí; (ôÿòè) éàçûá (ôÿòà) îõóéóðñàí. ßùìÿäèí ùÿðÿêÿëÿðè èñÿ ëàï áþéöê ìöñèáÿòäèð. *ßðÿáëÿðèí åâè éûõûëñûí!3 *ßðÿá äèëèíè þéðÿíìÿê, î äèëäÿ äàíûøàí õàëã îëìàäûüûìûçà ýþðÿ, áàøûìûçà áþéöê áèð áÿëàäûð4. Óøàãëàð äîããóç úÿùÿòè éàääà ñàõëàìàëûäûðëàð âÿ îõóäóãëàðû çàìàí ùÿð èñìÿ òÿñàäöô åòäèêäÿ õÿéàëëàðûíäàí êå÷èðèá áèëìÿëèäèðëÿð êè, î äîããóç úÿùÿòäÿí èêèñè ùÿìèí àääà ìþâúóääóðìó, éà éîõ? ßýÿð ìþâúóääóðñà, èñèì ùàëëàíìàéàíäûð, ÿýÿð ìþâúóä äåéèëñÿ, 229

äåìÿê èñèì ùàëëàíàíäûð. ßýÿð áóíäà ãÿôëÿò åòìÿñÿëÿð äÿ, ùÿð ùàëäà ùÿìèí èñìèí ùÿðÿêÿ âÿ ñàèòëÿðèíè îõóäóãäà ìöòëÿã ñÿùâÿ éîë âåðÿúÿêëÿð. Èíäè, äå ýþðÿê áèçëÿðäÿí ùàíñûìûç, òàçà îõóìàüà áàøëàéàðêÿí áèð íå÷ÿ ùÿôòÿäÿí ñîíðà î äÿðÿúÿéÿ ÷àòà áèëÿðèê êè, èñèìëÿðèí ùàëëàíàíëàðû èëÿ ùàëëàíìàéàíëàðûíû áèð-áèðèíäÿí ñå÷èá ôÿðãëÿíäèðìÿéè áàúàðàã? Ìÿýÿð, äÿðä áèðäèð êè, îíóí äÿðìàíûíû òàïà áèëÿê! Áó ìÿñÿëÿ Ñöàâè ÿôÿíäèíèí þçöíÿ òàìàìèëÿ àéäûíäûð âÿ áó áàðÿäÿ î, ÿñëà ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøÿ áèëìèð. Äåìÿê, éàçûã, äöøöíìÿäÿí áèð ñþç äåìèøäèð; äàùà áóíóí ö÷öí îíó áó ãÿäÿð ñûõûøäûðìàüà äÿéìÿç. ×îõ éàõøû! Ìÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè, áó øÿðò âÿ çÿìàíÿò òÿêëèôèíäÿí âàç êå÷èðÿì. Àíúàã Ñöàâè ÿôÿíäè úÿíàáëàðûíäàí õàùèø åäèðÿì êè, ñàâàäëàíìà ìÿñÿëÿñèíäÿ ñîí ùÿääè âÿ äÿðÿúÿíè òÿ’éèí åòñèí. Éÿ’íè î äåñèí ýþðÿê, áèð óøàã íÿ ùàëäà, íÿ ìÿãàìäà ñàâàäëàíìûøëàð äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòà áèëÿð êè, áèç ùÿìèí ìÿãàìäà ñàèò âÿ ùÿðÿêÿëÿðè îíóí ýþçö þíöíäÿí ýþòöðÿê?! Ìÿí þç ÿãèäÿìúÿ áèçëÿðäÿí ùå÷ áèðèìèçèí áó ìÿãàìà ÷àòäûüûíû çÿíí åòìèðÿì. Áèçèì ÿëèôáàìûç î ãÿäÿð ÷ÿòèíäèð êè, ÿýÿð áèç þç àíà äèëèìèçäÿ ñàâàäëàíìàíûí áàøëàíüûú äÿðÿúÿñèíäÿí ñîí äÿðÿúÿñèíÿ áèðòÿùÿð ÷àòà áèëñÿê äÿ, ÿðÿá äèëèíäÿ, ÷îõ êàìèë îëàí áÿ’çè àëèìëÿðèìèçäÿí áàøãà ùå÷ áèðèìèç þçöìöçö êàìèë ñàâàäëû ùåñàá åäÿ áèëìÿðèê. Ùÿòòà, áó êàìèë àëèìëÿðèí þçëÿðè äÿ áåëÿ, áó äèëäÿ ñÿùâ âÿ õÿòàëàðà éîë âåðìÿêäÿí òàìàìèëÿ òÿ’ìèí äåéèëäèðëÿð. ×öíêè ÿðÿá äèëèíäÿ Úþâùÿðèäÿí êàìèë ñàâàäëû îëìàã ùå÷ êÿñÿ ìöìêöí äåéèëäèð. “Ãàìóñ” ìöÿëëèôè Ìÿùÿììÿä Ôèðóçàáàäè þç êèòàáûíäà ùÿìèøÿ éàçûð êè: “ßë-Úþâùÿðèíèí ñÿùâè” âÿ “ßë-Úþâùÿðèíèí ñÿùâè èêè ùàëäàí õàëè äåéèëäèð. Éà Úþâùÿðè êÿëìÿíèí ùÿðÿêÿëÿðèíäÿ ñÿùâÿ éîë âåðìèøäèð, éà äà êè, Ôèðóçàáàäè þçö ñÿùâ åäèð. “Ãàìóñ”óí ôàðñúà ìöòÿðúèìè äÿ Ôèðóçàáàäèéÿ èðàäëàð òóòóð. Ìÿí èñÿ áèëìèðÿì êè, ùàãã áóíëàðäàí ùàíñûíûí òÿðÿôèíäÿäèð. Ùÿð ùàëäà áóíóí î ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Úþâùÿðè äÿ, Ôèðóçàáàäè äÿ êàìèë ñàâàäëû àäàìëàðäûð. Îíëàðûí ÿðÿá äèëèíäÿêè áèëèêëÿðèíèí ö÷äÿ áèðè, äþðääÿ áèðè áåëÿ, áèçèì ùÿð ùàíñûìûçäà îëñàéäû, òàìàìèëÿ êèôàéÿò èäè. Ëàêèí ñþçöì îíäàäûð êè, Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ýþñòÿðäèéè éîë èëÿ ýåòñÿê, áèçèì óøàãëàðûìûç 15 èë, ùÿòòà 20 èëäÿí ñîíðà áåëÿ êàìèë ñàâàäëûëàð äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòà áèëìÿçëÿð. ßýÿð áèç ùÿðÿêÿëÿðè âÿ èøàðÿëÿðè îíëàðûí ýþçö þíöíäÿí ãàëäûðûá, îíëàðû ùÿðÿêÿñèç, èøàðÿñèç éàçû îõóìàüà ìÿúáóð åòñÿê, ýþðÿúÿéèê êè, ùÿìèí ÿââÿëêè êîðëàðäûð. Îíëàð éåíÿ äÿ óçóí ìöääÿò áó “÷ûëïàã” éàçûëàð öçÿðèíäÿ çÿùìÿò ñÿðô åòìÿëèäèðëÿð êè, îíëàðû äà îõóìàüà àäÿò åäÿ áèëñèíëÿð.

230

Éàçû öñóëóíäà èñëàùàò àïàðìàãäàí ÿñàñ ìÿãñÿäèìèç áóíäàí èáàðÿò èäè êè, îõóìàüû þéðÿíìÿê ö÷öí ëàçûì îëàí óçóí ìöääÿò ãûñà ìöääÿòëÿ ÿâÿç îëóíñóí. ßëèôáàíûí ÷ÿòèíëèéè íÿòèúÿñèíäÿ þìðöìöç íÿôèñ åëìëÿðè þéðÿíìÿäÿí ÿââÿë, êÿëìÿëÿðèí âÿ úöç’è øåéëÿðèí öñòöíäÿ çàé îëìàñûí. Ñöàâè ÿôÿíäèíèí òÿêëèô åòäèéè öñóë èñëàùàò äåéèë, ÿêñèíÿ áèð ÷ÿòèíëèéèí öçÿðèíÿ äèýÿð áèð ÷ÿòèíëèéè ÿëàâÿ åòìÿêäèð. Èíäè òÿñÿââöð åäèíèç, òóòàã êè, ìÿí ôàðñúà âÿ éà òöðêúÿ âÿ éà ÿðÿáúÿ áèð êèòàá éàçìûøàì âÿ éà áèð êèòàáû ÷àï åäèðÿì; ùÿðôëÿðèí öñòöíö âÿ àëòûíû ñàéñûç âÿ ùåñàáñûç íþãòÿëÿðëÿ äîëäóðóðàì, ôÿòùÿ, çÿììÿ âÿ êÿñðÿ äöçöðÿì, ìÿää, òÿøäèä, úÿçì, âÿãô ÿëàìÿòëÿðè éûüûðàì âÿ ö÷ úöð òÿíâèí äÿ éàçûðàì âÿ áóíëàðäàí ÿëàâÿ, 1, 2, 3, 4, 5 êèìè ùÿíäÿñè ðÿãÿìëÿð äÿ éàçûðàì. Ìÿíèì áó êèòàáûì ñèçèí ýþçöíöçäÿ íÿéÿ îõøàéàúàãäûð? Äàü ÷àïìàã áåëÿ áèð êèòàáû îõóìàãäàí, éàçìàãäàí âÿ ÷àï åòäèðìÿêäÿí äàùà àñàíäûð. Áó, ìÿýÿð èñëàùàòäûð? Áó, ìÿýÿð àñàíëàøäûðìàã âàñèòÿñèäèð? Ðàìàçàíäàí ÷îõ ðàçûéäûãìû êè, Øÿââàëäàí äà àëòû ýöí àëûá îíà ãàòûðûã? Íþãòÿëÿðäÿí, ôÿòùÿäÿí, çÿììÿäÿí, êÿñðÿäÿí, òÿíâèíäÿí âÿ ñàèð èøàðÿëÿðäÿí ÷îõ ðàçûéäûãìû êè, èíäè äÿ ùÿíäÿñè ðÿãÿìëÿðäÿí îíëàðà éåíè èøàðÿëÿð ÿëàâÿ åäèðèê? Þçö äÿ êè, éÿùóäèëÿðè òÿãëèä éîëó èëÿ! Áèç àðòûã òÿãëèääÿí òÿíýÿ ýÿëìèøèê. Òÿãëèä áèçèì åâèìèçè éûõìûøäûð. Èíäè-èíäè áó ãÿðàðà ýÿëìèøèê êè, òÿãëèä áîéóíäóðóüóíó áîéíóìóçäàí àòàðàã ãàðàíëûãäàí èøûãëûüà ÷ûõàã, àçàä âÿ ñÿðáÿñò ôèêèðëè éàøàéàã. Áèð ìÿñÿëÿäÿ éÿùóäèëÿðÿ òÿãëèä åòäèê âÿ “Áèç Àäÿì þâëàäûíà êÿðàìÿò ýþñòÿðäèê. Îíëàðû ñÿùðàäà âÿ äÿíèçäÿ ýÿçäèðäèê, îíëàðà ïàê ìàääÿëÿðäÿí ðóçè âåðäèê, îíëàðû öñòöí éàðàòäûãëàðûìûçûí ÷îõóíäàí öñòöí òóòäóã” êèìè ùþðìÿòëè àéÿíèí çèääèíÿ îëàðàã, áöòöí éåð öçö õàëãëàðûíû ìóðäàð âÿ íàòÿìèç ùåñàá åäèá, îíëàðäàí óçàãëàøìàüû ëàçûì áèëäèê âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíè äÿ ýþðäöê. Áàøãà õàëãëàðëà ãàéíàéûá-ãàðûøìàäûüûìûçà ýþðÿ, áó ýöíÿ ãÿäÿð åëìëÿðè âÿ ñÿíÿòëÿðè þéðÿíìÿêäÿí ìÿùðóì îëäóã. Äàùà áÿñäèð, áóíäàí áåëÿ àðòûã éÿùóäèëÿðÿ òÿãëèä åòìÿéÿúÿéèê.

Îíëàðûí òÿãëèäè åëìè áàäà âåðäè, “Áó òÿãëèäÿ èêè éöç ëÿ’íÿò îëñóí!” Áèçèì úÿùàëÿòèìèçèí áàáàñû èúòèùàä îëìóø, Åé ùöøéàð èíñàí, èúòèùàääàí ãà÷!

231

ßõáàðèëÿðÿ õèòàá:

Äöíéàäà ãîïàí áó ãÿäÿð ãîâüà âÿ öñéàí, Áöòöí òÿáðèçëèëÿðèí èõòèëàôû, Ùÿì òÿãëèääÿíäèð, ùÿì èúòèùàääàí, Ñèíÿìèçè à÷àðàã ùÿð èêèñèíäÿí àìàí èñòÿéèðèê. Òÿãëèä ö÷öí áèçÿ åéá îëñóí, Õöñóñèëÿ äÿ êè, éÿùóäèíèí òÿãëèäèíäÿí!

ßýÿð éÿùóäèëÿðèí òÿ’ëèì-òÿðáèéÿ öñóëó òÿðÿããè âÿ èíêèøàôà ñÿáÿá îëñàéäû, áÿñ íÿ ö÷öí îíëàðûí þçëÿðè áó ýöíÿ ãÿäÿð ÿí äÿùøÿòëè úÿùàëÿò âÿ êîðëóã ýèðäàáûíäà ãàëìûøëàð. Ìöõòÿëèô áèëèêëÿðè þéðÿíìÿê ö÷öí áó ýöí áèç ìÿúáóðóã êè, Àâðîïà õàëãëàðûíûí äèëëÿðèíäÿí èñòÿíèëÿí ìÿ’íàíû âåðÿí ñàéñûç-ùåñàáñûç ñþçëÿð àëàã âÿ þç äèëèìèçäÿ èøëÿäÿê; ÷öíêè áó êèìè ñþçëÿðèí ãàðøûëûüû áÿùñ åäèëÿí ö÷ äèëèìèçäÿí ùå÷ áèðèíäÿ éîõäóð. Áóíäàí áàøãà áÿ’çè éåðëÿðèí, þëêÿëÿðèí âÿ øÿùÿðëÿðèí àäûíû, øþùðÿòèíè áèëäèðÿí ñþçëÿð äÿ áèçèì èíäèêè ÿëèôáà èëÿ ÿñëà äöçýöí éàçûëûá îõóíà áèëìÿç. ßýÿð áó êèìè ñþçëÿðè áöòöí êèòàáëàðûìûçäà âÿ ÿñÿðëÿðèìèçäÿ ôÿòùÿ, çÿììÿ, êÿñðÿ âÿ áàøãà ÿëàìÿò âÿ èøàðÿëÿðëÿ ãåéä åòñÿê, éåíÿ äÿ äöçýöí îõóíìàéàúàã, ÿýÿð îíëàðñûç éàçñàã, âÿçèééÿò äàùà ïèñ îëàúàãäûð. Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿñè áèçèì ùàçûðêû éàçû ãàéäàëàðûìûçûí ÷ÿòèíëèéèíäÿí äàèìà øèêàéÿò åäèð. Áó ÷ÿòèíëèéèí ÿñàñ ñÿáÿáè ùÿðôëÿðèìèçèí áèð íå÷ÿ øÿêèëäÿ éàçûëìàñû, îíëàðûí êÿëìÿ òÿðêèáèíäÿ áèòèøèêëèéè âÿ ôÿòùÿ, çÿììÿ, êÿñðÿ, òÿíâèí âÿ áàøãà èøàðÿëÿðèí ìþâúóä îëìàñûíäàäûð. Èíäè èñÿ, ÿýÿð Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ éàçûìûçà áèð ñûðà éåíè èøàðÿ âÿ ÿëàìÿòëÿð äÿ àðòûðñàã, ãîç öñòÿ ãîç îëàð âÿ Îñìàíëû Úÿìèééÿòèåëìèééÿñèíèí ôÿðéàäû ýþéëÿðÿ éöêñÿëÿð. ßëáÿòòÿ, àçàúûã äÿéèøèêëèê îëìàäàí éàçû ãàéäàëàðûíû èñëàù åòìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Î êè ìÿíÿì, ìÿí þçöìöí ùÿð èêè ëàéèùÿìäÿ ñàáèã 232

ùÿðôëÿðèìèçèí òÿðêèáèíè àòìàìûøàì, àíúàã íþãòÿëÿðè àòìûøàì âÿ ùÿðÿêÿëÿðè áèëäèðÿí áÿ’çè øÿêèëëÿðè äÿ ÿëèôáàéà ÿëàâÿ åòìèøÿì êè, îíëàðûí äà ùå÷ áèðèñè ýþçöìöçÿ ãÿðèáÿ ýÿëìÿç. Ìÿñÿëÿí: øèêÿñòÿ õÿòòè öñóëóíäà (Ðà) ùÿðôëÿðèíè ÿâÿç åäÿí èøàðÿñèíè ôÿòùÿ ãÿáóë åòìèøÿì. Åëÿ áèë êè, éàçûðñàí: Áó øÿêëè êÿñðÿ òÿ’éèí åòìèøÿì êè, ÿñëèíäÿ ëàì èëÿ ÿëèôèí áèðëÿøìÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèð. Íåúÿ êè, éàçûðàì Ùàáåëÿ, áó øÿêëè, éà äà áó çÿììÿ òÿêëèô åäèðÿì êè, áó äà ÿëèôÿ âÿ éà ìèìÿ ÷îõ îõøàéûð. Ìÿää øÿêëèíäÿ äÿ ãÿðèáÿëèéèí îëìàäûüû ÷îõ àéäûíäûð. Ùàíû áóðàäà åëÿ áèð êöëëè äÿéèøèêëèê êè, éåíè ãàéäàéà àäÿò åäÿíëÿðè êþùíÿ êèòàá îõóìàãäàí ìÿùðóì åäÿ áèëñèí? Áèç, ùàçûðêû ÿñðäÿ áåëÿ, êóôè õÿòòèíè îõóéà áèëèðèê. ×öíêè êóôè õÿòòèí ÿëèôáàñû ÿëèìèçäÿ âàðäûð. Áÿñ íåúÿ îëà áèëÿð êè, áèç éåíè ãàéäàéà àäÿò åòäèêäÿí ñîíðà þç êþùíÿ êèòàáëàðûìûçû îõóìàãäàí àúèç ãàëàã? Àíúàã áó ãÿäÿð âàð êè, áèç îíëàðû, éàâàø-éàâàø, òÿäðèúÿí éåíè ãàéäàäà îëàí ÿëèôáàéà êþ÷öðÿúÿéèê. Îíëàðû êþ÷öðìÿê èñÿ èøñèç àëèìëÿðèìèç ö÷öí ïàêèçÿ áèð èø îëàúàã âÿ åëìëÿðèí ñàùÿñèíäÿ áþéöê áèð ùÿðÿêàò áàøëàíàúàãäûð êè, ìÿí îíóí âÿñôèíäÿí àúèçÿì. ×îõëó ìÿòáÿÿëÿð òÿøêèë îëóíàúàã, õàëãûí éîõñóë âÿ ìèñêèí êöòëÿëÿðèíèí ÿëè äóç-÷þðÿéÿ ÷àòàúàãäûð. Éåíèéåíè ÿñÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëÿúÿê, òàìàìèëÿ éåíè áèð àëÿì ãóðóëàúàãäûð. Àììà Ìåëêóì õàí ÿëèôáàäà ÿñàñëû äÿéèøèêëèê àïàðìàüû ìÿñëÿùÿò áèëèð. Î äà Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿñèíèí ôèêðèíÿ øÿðèê îëóá, ÷àï èøèíè àñàíëàøäûðìàã ìÿãñÿäèíè èçëÿéèð. Ìÿíèì ôèêðèìúÿ, áó áþéöê èøäÿ Ìåëêóì õàíûí íÿçÿðèééÿñè äÿ ÿñàññûç äåéèë. Êþùíÿ êèòàáëàðûìûçû ñàõëàìàã õàòèðèíÿ áöòöí õàëãû úÿùàëÿò âÿ êîðëóã ìÿùáÿñèíäÿ ñàõëàìàãäàíñà, êå÷ìèø éàçû ãàéäàëàðûìûçû êþêöíäÿí äÿéèøìÿê äàùà éàõøû îëàðäû. Ñöàâè ÿôÿíäè äåéèð: “Ìÿí ãûçäûðìà-òèòðÿòìÿ íàõîøëóüóíà òóòóëìóøàì. Ìÿíè ìöàëèúÿ åäèí, éÿ’íè ÿëèôáàíû èñëàù åäèí”. Ìÿí äåéèðÿì: “Éåìÿéèíè àçàëò, õèíèí éå! (Éÿ’íè íþãòÿëÿðè àò, ùÿðÿêÿëÿðè ùÿðôëÿðèí ñûðàñûíà äàõèë åò”). Ìåëêóì õàí èñÿ äåéèð: “Ùàâàíû äÿéèø! Àðàíäàí éàéëàüà êþ÷! (Éÿ’íè ÿëèôáàíûí êå÷ìèø øÿêèëëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿê âÿ éàçûíûí ùÿðôëÿðèíè àâðîïàëûëàðûí ùÿðôëÿðè êèìè çÿðèô âÿ áèòèøìÿç éàç!”). Ñöàâè ÿôÿíäè èñÿ äåéèð: “Ìÿí, íÿ éåìÿéèìè àçàëäûðàì, íÿ õèíèí éåéèðÿì, íÿ äÿ ùàâàìû äÿéèøèðÿì. Áöòöí éåð öçöíöí õàëãëàðû äà ìÿíèì êèìè ãûçäûðìà-òèòðÿòìÿ íàõîøëóüóíà ìöáòÿëàäûð (éÿ’íè îíëàðûí 233

äà ÿëèôáàñû ãöñóðñóç äåéèëäèð). Ãîé îíëàð äà éåìÿêëÿðèíè àçàëòñûíëàð, õèíèí éåñèíëÿð âÿ ùàâàëàðûíû äÿéèøñèíëÿð (éÿ’íè ýÿðÿê îíëàð äà þç ÿëèôáàëàðûíû äÿéèøäèðñèíëÿð). Î çàìàí ìÿí äÿ ñèçèí ñþçöíöçÿ ãóëàã àñàðàì. Éîõñà, éîõ!.. ßýÿð ñèç ìÿíèì õåéèðõàùûìñûíûçñà, ìÿíè äóà èëÿ ìöàëèúÿ åäèí (éÿ’íè êå÷ìèø éàçû ãàéäàëàðûíû äÿéèøäèðìÿäÿí, îíäà èñëàùàò ÿìÿëÿ ýÿòèðèí!”). Ñöàâè ÿôÿíäè! Ìÿí áó éåðäÿ àðòûã þçöìö ñàõëàéà áèëìèðÿì âÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿéÿ äÿ ÿñëà ìåéëèì éîõäóð. Ñÿí þç ãÿçåòèíäÿ å’òèðàô åòìèñÿí êè, Àâðîïà ÿùàëèñè ÿëèôáàëàðûíûí ÿëâåðèøëè îëìàñû ñàéÿñèíäÿ åëì âÿ ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ õåéëè òÿðÿããè åäèá, áèçäÿí èðÿëè äöøÿðÿê, áþéöê öñòöíëöê ÿëäÿ åòìèøëÿð. Èíäè íåúÿ äåéÿ áèëÿðñÿí êè, ýÿðÿê îíëàð äà þç ÿëèôáàëàðûíû äÿéèøäèðñèíëÿð? Áèð ùàëäà êè, îíëàðûí ÿëèôáàñû õàëãûí òÿðÿããèñèíÿ ìàíå îëìóð, íÿ ö÷öí ýÿðÿê îíó äÿéèøäèðñèíëÿð? Ýþðöíöð, îíëàðûí éàçûñûíäà îëàí ãöñóðëàð áèçèìêèíäÿ îëäóüó ãÿäÿð áþéöê äåéèëäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ, îíëàðûí óøàãëàðû äà áèð íå÷ÿ ùÿôòÿëèê òÿ’ëèìäÿí ñîíðà þç ãÿçåòëÿðèíè îõóìàüà ãàäèð îëìàçäûëàð. Àéäûíäûð êè, îíëàðûí ÿëèôáàñûíûí íþãñàíû àç, áèçèì ÿëèôáàíûí íþãñàíû èñÿ ÷îõäóð. ßýÿð ñÿí äåñÿí êè, îíëàðûí ÿëèôáàñû ÿëàìÿòëÿðèí âÿ èøàðÿëÿðèí âàñèòÿñè èëÿ èñëàù îëóíóá, ìöêÿììÿëëÿøäèðèëìèøäèð, áÿñ îíäà ñÿí íÿ ö÷öí ìÿíèì èñòÿäèéèì çÿìàíÿòè âåðìèðñÿí êè, áèç äÿ ñÿíèí äåäèéèí êèìè ÿëàìÿò âÿ èøàðÿëÿðè ÿëèôáàìûçà äàõèë åäèá, îíëàð êèìè îëàã? Èíäè úàâàáûìû âåð! Àéäûíäûð êè, úàâàá òàïìûðñàí. ×îõ ýþçÿë, åëÿ ìÿí äÿ áóíó èñòÿéèðäèì. *Áåëÿ èñÿ áóíäàí ñîíðà ñþçöíöí äàë-ãàáàüûíû éàõøû äöøöí! Ýþð íÿ äåìèøñÿí âÿ íÿ äåéÿúÿêñÿí7. Áÿñ íåúÿ, ñÿí èñòÿéèðñÿí êè, ìÿí âÿ éà Ìåëêóì õàí äóà éàçìàãëà ñÿíèí õÿñòÿëèéèíÿ ÿëàú åäÿê? Ìÿí äóàñû ìöñòÿúàá îëàí àäàì äåéèëÿì. *Ìåëêóì õàí äà ìÿíäÿí áåòÿð. Õöñóñèëÿ êè, î, êàôÿðäèð8. Ìÿí î úöð ìöàëèúÿíè åäÿ áèëìÿðÿì. Ìþ’úöçÿ âÿ êÿøô-êÿðàìÿò äþâðö êå÷ìèøäèð. Áó ýöí Àëëàù áèçÿ ãàðøû êÿìèëòèôàòäûð. *Àðòûã Úÿáðàéûëûíû áèçëÿðäÿí ùå÷ êÿñèí éàíûíà ýþíäÿðìèð êè, îíóí ÿòÿéèíäÿí òóòóá äÿðäèìèçè îíà à÷ûá ñþéëÿéÿê9. Áèç èíñàíëàðäàí ùå÷ êÿñèí äóàñûíû ãÿáóë åòìèð. *Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ÿââÿë íàäèð áèð ùàäèñÿ îëàðàã, Àëëàù ìÿëÿêëÿðèíäÿí èêè-ö÷ íÿôÿðèíè Ùÿêèìöë-ìÿìàëèêèí éàíûíà ýþíäÿðìèøäèð. Ùÿêèìöë-ìÿìàëèêèí ãàáèëèééÿòñèçëèéè öçöíäÿí îíëàðûí ýÿëìÿñè äÿ íÿòèúÿñèç ãàëäû. Éÿ’íè âöúóäóíäà òàãÿò éîõ èäè, îíà ýþðÿ äÿ òàá ýÿòèðìÿäè.

234

Áóðíóíäàí, ãóëàãëàðûíäàí ãàí à÷ûëäû, òÿíýíÿôÿñ îëäó, ìÿãñÿäÿ ÷àòà áèëìÿäè, éàðû éîëäàí ãàéûòäû10. Áó ýöí áèç ùàìûìûç áàøëû-áàøûíà áóðàõûëìûøûã. Áèçèì éàõøûìûç äà, ïèñèìèç äÿ òàìàìèëÿ þç ãàáèëèééÿòèìèçèí þùäÿñèíÿ àòûëìûøäûð. Èíäè ùÿð áèð íàõîøëóã òÿáèÿò ãàíóíëàðûíà ìöâàôèã îëàðàã ìöàëèúÿ åäèëèð âÿ ùÿð úöð èñëàùàò òÿáèè âÿçèééÿòäÿ òÿòáèã îëóíà áèëÿð. Ôðàíñûç âÿ èíýèëèñ ÿëèôáàñûíäàí áèçèì äÿ àç-÷îõ õÿáÿðèìèç âàðäûð. Îíëàðûí ÿëèôáàñûíäàêû ãöñóðëàð áèçèì ÿëèôáàìûçäà îëàí ãöñóðëàð ãÿäÿð ÷îõ äåéèëäèð... Éÿãèí áèë êè, ÿýÿð îíëàðûí ÿëèôáàñû äà áó äÿðÿúÿäÿ ãöñóðëó îëñàéäû, îíëàð äà åëìëÿðè þéðÿíìÿê ñàùÿñèíäÿ áèçèì êèìè àúèç ãàëàðäûëàð; îíëàðûí óøàãëàðû äà 3-4 èë òÿùñèë àëäûãäàí ñîíðà þç ÿëèôáàëàðû èëÿ éàçûëìûø ãÿçåòëÿðèíè îõóéà áèëìÿçäèëÿð âÿ þçëÿðè äÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê òÿøÿááöñöíäÿ îëàðäûëàð. Éÿ’íè îíëàðûí íàõîøëóüó äà ñÿíèíêè ãÿäÿð øèääÿòëè îëñàéäû, ìöàëèúÿ îëóíìàã ö÷öí øöáùÿñèç êè, õþðÿêëÿðèíè àçàëäàð, õèíèí éåéÿð âÿ ùàâàëàðûíû äÿéèøäèðÿðäèëÿð. Åëÿ èñÿ, ÿñàññûç òÿêëèô åòìÿ! Áÿ’çè äÿéèøèêëèêëÿð îëìàäàí ÿëèôáàäà èñëàùàò àïàðìàã ìöìêöí äåéèë, âÿññÿëàì! Èñëàì ÿëèôáàñûíäà ùå÷ íÿéè äÿéèøìÿäÿí èñëàùàò àïàðìàüû èñòÿéÿí Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ÿãèäÿñèíÿ ãàðøû Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿíãèäè áèòäè. *Íÿââàáè-ìöñòÿòàáè-ÿøðÿôè-âàëàäàí11 õàùèø åäèðÿì Òåùðàí ãÿçåòèíèí ìöùÿððèðèíÿ òàïøûðàñûíûç êè, áó éàçû öñóëóíó äÿéèøìÿê ìÿñÿëÿñèíè ãÿçåòèí áÿ’çè íþìðÿëÿðèíäÿ ìÿøâÿðÿò îðãàíûíûí ðÿ’éèíÿ ìöâàôèã îëàðàã éàçûá, þëêÿíèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ éàéñûí êè, áÿëêÿ ÿòðàôäàí âÿ õàðèúäÿí äÿ ôèêèð ñàùèáëÿðè þç ÿãèäÿëÿðèíè áó áàðÿäÿ éàçûá Òåùðàíà ýþíäÿðñèíëÿð. Áèçèì ùÿììÿçùÿáèìèç îëàí áèëèê âÿ êàìàë ñàùèáëÿðè áó ýöíÿ ãÿäÿð õàëãûí àõèðÿò äöíéàñû ìÿíàôåéè áàðÿäÿ íÿ éàçìûøëàðñà, êèôàéÿò åäÿð. Ãîé áóíäàí áåëÿ þç ôèêèðëÿðèíè õàëãûí äöíéÿâè ìÿíàôåéè óüðóíäà ñÿðô åòñèíëÿð âÿ õàúÿ Ùàôèçèí áó áåéòèíè áèð äàùà òÿñäèã åòñèíëÿð: “Ìÿäðÿñÿíèí ãèéëö ãàëûíäàí öðÿéèì òÿíýÿ ýÿëäè. Ãîé áèð ìöääÿò äÿ ìÿ’øóãÿ âÿ ìåéÿ õèäìÿò åäèì”. Ñåíòéàáð àéû, 1868-úè èë, Òèôëèñ Ñèçÿ èõëàñû îëàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ

235

ÌÅÙÐÈÁÀÍ Âß ßÇßÌßÒËÈ ÙÀÚÛ ØÅÉÕ ÌÞÙÑÖÍ ÕÀÍ, ÑßÀÄßÒÈÍÈÇ ÄÀÈÌÈ ÎËÑÓÍ!1 Àäðåñ: Äàðöë-êðàë Ëîíäîíäà. Äþâëÿòè-ÿëèééåéè-Èðàíûí ñÿôèðè, úÿëàë ñàùèáè, ìåùðèáàí âÿ ÿçÿìÿòëè Ùàúû Øåéõ Ìþùñöí õàí úÿíàáëàðûíà, Àëëàù îíóí ñÿàäÿòèíè äàèìè åòñèí.

Úÿëàë ñàùèáè îëàí úÿíàáûíûç ìÿíèì õàëãûìà ìÿíñóá îëàí áèðèíúè àäàìñûíûç êè, ìÿíè òàíûäûíûç, ìÿíè ùþðìÿòÿëàéèã ùåñàá åòäèíèç âÿ þìðöìöí áó ñîí äþâðöíäÿ êÿäÿðëè ãÿëáèìèí òÿñÿëëèñèíÿ áàèñ îëäóíóç. Õóäàâÿíäè-àëÿì ñèçè ùÿìèøÿ áàøûóúà âÿ àäëû-ñàíëû åòñèí êè, ãèéìÿòëè âÿ ñåâèìëè îëàí áèð âöúóäñóíóç. Àëëàù þçö øàùèääèð êè, åëÿ áèð ýöí îëìóð êè, ñèçè õàòûðëàìàéûì âÿ ìÿíèì áàðÿìäÿ åòäèéèíèç ìåùðèáàíëûã âÿ ñÿìèìèééÿòÿ ýþðÿ ôÿðÿùëÿíìÿéèì. Ñèçèí õîøíèééÿòëè ñþùáÿòëÿðèíèç âÿ òÿ’ðèôëÿðèíèçèí ñàéÿñèíäÿ ìÿí Òåùðàíäà íàçèðëÿð âÿ áöòöí çþâã ÿùëèíèí éàíûíäà øþùðÿò ãàçàíìûøàì. Îðàäàí áó âèëàéÿòÿ ýÿëÿí ùÿð êÿñ ìÿíèìëÿ ýþðöøìÿê èñòÿéèð. Ìÿíèì êèìè ìöñèáÿò ýþðìöø áèð èíñàíà áó å’òèáàðñûç äöíéàäà áóíäàí éöêñÿê ìÿ’íÿâè ëÿççÿò îëà áèëìÿç. Íÿ ãÿäÿð êè, ñàüàì, ñèçèí áó úöð ìÿùÿááÿò âÿ ìåùðèáàíëûüûíûç ö÷öí ìèííÿòäàð îëàúàüàì. “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí íöñõÿñèíè, âÿ’ä åòäèéèì êèìè, ñèçèí ìåùðèáàí ãàðäàøûíûç ñÿðùÿíý Ìÿùÿììÿäàüà âàñèòÿñèëÿ ñèçÿ ýþíäÿðèðÿì âÿ úÿëàë ñàùèáè îëàí úÿíàáûíûçäàí áèð íå÷ÿ õàùèø åäèðÿì: Áèðèíúèñè – áó êèòàáû ìÿ’ðèôÿò, èíñàíèééÿò âÿ ÿìèíëèéèíÿ ìþùêÿì å’òèáàðûíûç îëàí àäàìëàðäàí áàøãà ùå÷ êÿñÿ îõóìàéûí âÿ ýþñòÿðìÿéèí! Èêèíúèñè – þçöíöçöí èíàíäûüûíûç øÿõñëÿðäÿí áàøãà ùå÷ êÿñÿ áó ÿñÿðèí öçöíö êþ÷öðìÿê èúàçÿñèíè âåðìÿéèí! Ö÷öíúöñö – ÿñÿðè éàçàíûí àäûíû àíúàã ñèðð ñàõëàéàí ìþ’òÿáÿð àäàìëàðäàí áàøãà ùå÷ êÿñÿ äåìÿéèí! Äþðäöíúöñö – ñèðð âåðìÿéÿ ëàéèã áèëäèéèíèç âÿ åéíè çàìàíäà åëì ñàùÿñèíäÿ ìþ’òÿáÿð ùåñàá åòäèéèíèç àäàìëàðà “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí áöòöí ìÿñÿëÿëÿðèíÿ, áàúàðñàëàð, òÿíãèä éàçìàüû òÿêëèô åäèíèç! Îíëàðà äåéèíèç êè, “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí ìÿãñÿäè äÿ áó ÿñÿðÿ òÿíãèä éàçìàãäûð. Ëàêèí îíëàðûí òÿíãèäëÿðèíäÿ ýÿòèðäèêëÿðè äÿëèëëÿð ùÿäèñëÿðÿ âÿ åùêàìà ÿñàñëàíàðñà, ãÿáóë åäèëìÿéÿúÿêäèð âÿ îíëàðà ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿéÿúÿêäèð. Àäû ñèçÿ ìÿ’ëóì îëàí áó ÿñÿðèí ìöÿëëèôè áèð ÷îõ áàøãà ÿñÿðëÿðèí äÿ ìöÿëëèôè ùåñàá åäèëèð. “Êÿìàëöääþâëÿ”íè éàçìàãäàí îíóí ùå÷ áèð 236

øÿõñè-ãÿðÿçè, Àëëàùà ïÿíàù, éîõäóð. ×öíêè î, Èðàíà âÿ èñëàì õàëãëàðûíà ÿñëà ÿäàâÿò áÿñëÿìèð. Ùàë-ùàçûðäà Àâðîïà âÿ Éåíýè Äöíéàäà äà áåëÿ áèð ìöáàùèñÿ ìåéäàíà àòûëìûøäûð. Îíëàð, ïó÷ ÿãèäÿëÿðèí þëêÿ âÿ õàëãûí ñÿàäÿòèíÿìè, éîõñà ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàëãûí áÿäáÿõòëèéèíÿìè ñÿáÿá îëäóüóíó àõòàðûðëàð. Î þëêÿëÿðèí ôèëîñîôëàðûíûí áþéöê áèð ùèññÿñè áåëÿ áèð ÿãèäÿäÿäèðëÿð êè, ïó÷ äèíè ÿãèäÿëÿð þëêÿíèí âÿ õàëãûí ôÿëàêÿòèíÿ âÿ áÿäáÿõòëèéèíÿ ñÿáÿá îëóð. Ùÿòòà îíëàðûí ÿí ìÿøùóðëàðûíäàí îëàí âÿ ñîí çàìàíëàðäà éàøàéàí èíýèëèñ ôèëîñîôó Áîêëóí äöíéàäà øþùðÿò ãàçàíûá ùàìû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëìèø ÿñÿðëÿðèíäÿ áó ÿãèäÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíäÿêèíäÿí äàùà äÿðèí ãîéóëìóøäóð. Áîêë þç èääèàëàðûíû ñöáóò ö÷öí ýþñòÿðèð êè, ïó÷ ÿãèäÿëÿðèí, êåøèøëÿðèí âÿ ÿôñàíÿ ñþéëÿéÿí ïàïàíûí àðäûíúà ýåäÿí Èñïàíèéà (éÿ’íè ßíäÿëèñ), Øâåòñèéà âÿ Èòàëèéà õàëãëàðû ìöàñèð åëìëÿðè âÿ ñÿíÿòëÿðè þéðÿíìÿê ñàùÿñèíäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ ýåðèäÿ ãàëûðëàð. Ùàëáóêè, áó ïó÷ ÿãèäÿëÿðèí çÿíúèðèíäÿí õèëàñ îëàðàã, àüûë âÿ ùèêìÿòè ðÿùáÿð ãÿáóë åäÿí Èíýèëòÿðÿ, Ôðàíñà âÿ Éåíýè Äöíéà õàëãëàðû åëì âÿ ñÿíàéå ñàùÿñèíäÿ ýöíäÿíýöíÿ, ñààòäàí-ñààòà èðÿëèëÿéèðëÿð. Áó þëêÿëÿðäÿ òÿðÿããè åäÿí åëìèí íÿòèúÿñèíäÿ áþéöê èõòèðàëàð âÿ éåíèëèêëÿð ìåéäàíà ÷ûõìûøäûð. Åëì áÿøÿðèééÿòèí àñóäÿ÷èëèéèíÿ âÿ ñÿàäÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. Àâðîïà õàëãëàðû èñÿ åëì âÿ ìààðèô ñàùÿñèíäÿ áþéöê òÿðÿããèëÿðÿ íàèë îëìóøëàð. “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí ìöÿëëèôè äÿ Àâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí ÿãèäÿñèíäÿ îëàí áó àäàìäûð. Éÿ’íè ëèáåðàëäûð, òÿðÿããè âÿ ìÿäÿíèééÿò òÿðÿôäàðëàðûíäàí ñàéûëûð. Îíóí ìÿãñÿäè áóíäàí èáàðÿòäèð êè, õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ áöòöí ñèíèôëÿðÿ ìÿíñóá îëàí àäàìëàð åëìëÿðèí âÿ ñÿíàéåíèí òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëñóíëàð. Î, áó ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ö÷öí þç èìêàíëàðû äàõèëèíäÿ áèð íå÷ÿ âàñèòÿéÿ ÿë àòìûøäûð. Î âàñèòÿëÿðäÿí áèðè äÿ êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê ÿãèäÿñèäèð. Î èñòÿéèð êè, îíóí õàëãûíûí ãÿëáèíäÿ äÿ ãåéðÿò, íàìóñ, ÿäàëÿò, áÿðàáÿðëèê, õàëãû âÿ âÿòÿíè ñåâìÿê ùèññëÿðèíèí òîõóìó ÿêèëñèí. Î, õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ îëàí íèôàã âÿ ÿäàâÿòèí áèðëèê âÿ ñÿìèìèééÿòÿ ÷åâðèëìÿñèíè, çÿëèëëèê, éîõñóëëóã âÿ äèëÿí÷èëèéèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíû àðçó åäèð. Î, õàëãûí ñÿðâÿò âÿ ãöäðÿò ñàùèáè îëìàñûíû èñòÿéèð. Î áèëèð êè, äèíè ÿãèäÿëÿðèí ÿñàñû éûõûëìàéûíúà îíóí áó àðçóëàðû éåðèíÿ éåòìÿéÿúÿêäèð. ×öíêè, äèíè ÿãèäÿëÿð èíñàíëàðûí ùÿãèãÿòè ýþðÿí ýþçöíö ïÿðäÿëÿéèð âÿ îíëàðûí äöíéà èøëÿðèíäÿ èðÿëèëÿìÿñèíÿ ìàíå îëóð.

237

Áóíà ýþðÿ äÿ þç ìÿ’ëóìàòû äàèðÿñèíäÿ ÿãèäÿëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí éàçûëìàñûíûí éåýàíÿ òÿëÿáè áóäóð! Áóíäàí áàøãà ñÿáÿá òÿñÿââöð åäèëÿ áèëìÿç! ßýÿð áó ÿñÿðäÿêè ìÿñÿëÿëÿð áÿ’çè àäàìëàðûí íÿçÿðèíäÿ þëêÿíèí âÿ õàëãûí çÿðÿðèíÿ ñÿáÿá îëàí ýþðöíÿðñÿ, îíó îëìàìûø êèìè äöøöíÿ áèëÿðëÿð. ×öíêè ÿñÿð ùÿëÿ ÷àï åäèëìÿìèø âÿ éàéûëìàìûøäûð, áóíäàí ñîíðà äà îíó ÷àï åòäèðìÿê ôèêðèíäÿ îëàí éîõäóð. Àâàì úàìààòû àëäàäàí øàðëàòàíëàð õàëãûí ìÿ’ëóìàòûíûí âÿ óçàãýþðÿíëèéèíèí îëìàäûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ùèúðÿòäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð Èðàí òîðïàüûíäà íÿ ãÿäÿð ôèòíÿëÿð âÿ ãûðüûíëàð òþðÿòìèø âÿ áó þëêÿäÿ éàøàéàíëàðûí éóðäóíó õàðàáà ãîéìóøëàð?! Áèç éàçûãëàð íÿ âàõòà ãÿäÿð áó êèìè ãÿðÿç ñàùèáè âÿ õóäïÿñÿíä àäàìëàðûí ÿëèíäÿ îéóíúàã àëÿòè îëàúàüûã? Áèç ùÿëÿ äÿ ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàíìàìûøûã âÿ ôûðûëäàã÷û àäàìëàðûí ùÿð áèð ìÿ’íàñûç ñþçö èëÿ þçöìöçäÿí ÷ûõûá ùÿéÿúàíà äöøöðöê. Íåúÿ êè, áàáèëÿðèí âÿ îíëàð êèìè áàøãà ôûðûëäàã÷ûëàðûí ïó÷ ñþçëÿðè èëÿ ùÿéÿúàíà äöøäöê. Ùàë-ùàçûðäà ÿýÿð Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿí áèðèíäÿ áèð øÿõñ îðòàëûüà àòûëûá þçöíöí ïåéüÿìáÿð, éà èìàì îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê, ãÿäèì äþâðëÿðäÿ îëàí ïåéüÿìáÿðëÿð âÿ èìàìëàð êèìè õàëãû þç äèíèíÿ äÿ’âÿò åäèá, ìþ’úöçÿ, êÿðàìÿò âÿ õàðèãÿëÿð ýþñòÿðìÿê èääèàñûíà äöøÿðñÿ, úàìààò äÿðùàë îíó éà äÿëè ùåñàá åäèá, ìöàëèúÿ ö÷öí äÿëèõàíàéà ýþíäÿðÿð, éà äà êè, àäàìàëäàäàí âÿ øàðëàòàí êèìè éàõàñûíäàí òóòàðàã, ìÿùêÿìÿéÿ úÿëá åäÿðëÿð. *Áó ìÿñÿëÿëÿðè úÿëàë ñàùèáè îëàí úÿíàáûíûç ìÿíäÿí äàùà éàõøû áèëèðñèíèç âÿ áó ñþçëÿðèí ùàãã îëäóüóíó òÿñäèã åäèðñèíèç. Ìÿíèì äåìÿéèì éàõøû äåéèëäèð. Ëàêèí ãÿëÿìè ÿëÿ àëìûøäûì âÿ áó ñþçëÿð èõòèéàðñûç îëàðàã ôèêðèìÿ ýÿëäè âÿ éàçìàüà ìÿúáóð îëäóì2. ßðÿáëÿð áèçèì ìèíèëëèê ñÿëòÿíÿòèìèçè çàâàëà óüðàòäûëàð; øàí-øþâêÿòèìèçè áàäà âåðäèëÿð, âÿòÿíèìèçè õàðàáàçàðà ÷åâèðäèëÿð âÿ áöòöí áóíëàðà ÿëàâÿ îëàðàã, áèçèì áîéíóìóçà åëÿ áèð ÿëèôáà äà áàüëàìûøëàð êè, îíó ñàéÿñèíäÿ ùÿòòà àäè ñàâàä ñàùèáè îëìàã áåëÿ áèçèì ö÷öí ÿí ÷ÿòèí èøëÿðäÿí îëìóøäóð. Áó ãþâìöí áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðäèéè ìöñèáÿòëÿðè òÿñÿââöðÿ ýÿòèðÿí ùÿð áèð ùÿññàñ àäàìû àüëàìàã òóòàð. Áó ãþâìöí ðÿùáÿðëÿðè íÿ ãÿäÿð êè, ñàü èäèëÿð, áèç îíëàðûí ãûëûíúû ãîðõóñóíäàí îíëàðà èòàÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóã. Èíäè äÿ êè, þëöá òîðïàüà ÷åâðèëìèøëÿð, îíëàðûí þëöëÿðèíÿ áÿíäÿ÷èëèê åòìÿéèìèçëÿ ôÿõð åäèðèê; ýþðöíöç, áèç íÿ äÿðÿúÿäÿ àõìàã âÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ ãàíìàç àäàìëàðûã.

238

Èíäè ìÿíèì ñîí äÿðÿúÿ òÿëàøûì âÿ àðçóì áóäóð êè, ùå÷ îëìàçñà, þç õàëãûìû î ãþâìäÿí áèçÿ éàäèýàð ãàëìûø áó èéðÿíú âÿ ìóðäàð ÿëèôáàíûí áÿëàñûíäàí õèëàñ åäèì; õàëãûìûçû úÿùàëÿò ãàðàíëûüûíäàí åëìèí èøûãëûüûíà ÷ûõàðûì âÿ ÿýÿð áó àðçóìà íàèë îëàðàìñà, íÿ áþéöê õîøáÿõòëèê îëàð âÿ äöíéàäàí ìóðàäûíà ÷àòìûø áèð èíñàí êèìè ýåäÿðÿì. Ñèç áó éåðëÿðäÿí êå÷èá ýåòäèêäÿí ñîíðà ãÿëÿìèìäÿí ãÿðèáÿ âÿ ìÿçÿëè øåéëÿð ÷ûõìûøäûð. Èíøàëëàù, ÿýÿð ñàüëûã îëàðñà âÿ éåíÿ äÿ ñèçèí éîëóíóç áó éåðëÿðäÿí äöøÿðñÿ, ñèçèí ôÿðÿùëè ýþðöøöíöçäÿí ôåéç àëàðêÿí, îíëàðû ùöçóðóíóçäà þçöì ñèçÿ îõóéàúàüàì. Ìÿêòóáó èìçàñûç âÿ òàðèõñèç ýþíäÿðèðÿì. Ñèçÿ èõëàñû îëàí... Éåíè ìèëàäè èëäÿ ÿ’ëàùÿçðÿò áþéöê èìïåðàòîð òÿðÿôèíäÿí ìÿíÿ ïîëêîâíèêëèê äÿðÿúÿñè ÿòà åäèëìèøäèð. Áó ìÿêòóáóí âÿ ýþíäÿðäèéèì ñÿíÿäëÿðèí ñèçÿ ÷àòìàñû áàðÿäÿ ìÿíÿ õÿáÿð âåðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì.

4 ôåâðàë 1869-úó èë

ÊÞÙÍß ÈÑËÀÌ ßËÈÔÁÀÑÛÍÛ ÄßÉÈØÄÈÐÌßÊ ÁÀÐßÄß ÊÎËÎÍÅË ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄßÍÈÍ ÊÅ×ßÍ ÈË ß’ËÀÙßÇÐßÒ ÈÐÀÍ ØÀÙßÍØÀÙÛÍÛÍ ÌÀÀÐÈÔ ÍÀÇÈÐËÈÉÈÍß ÝÞÍÄßÐÄÈÉÈ ÈÇÀÙÀÒÛÍ ÑÓÐßÒÈ Êþùíÿ èñëàì ÿëèôáàñûíäà ãöñóðëàð ìþâúóä îëäóüóíà ýþðÿ, ìÿí ùÿìèí êþùíÿ ÿëèôáà ÿñàñûíäà, íþãòÿëÿðèí òàìàìèëÿ àòûëìàñû âÿ ñàèòëÿðèí ñàìèò ùÿðôëÿðèí éàíûíäà éàçûëìàñûíû òÿ’ìèí åäÿí éåíè áèð ÿëèôáà èõòèðà åäÿðÿê, ùèúðè 1280-úè (1863-úö) èëäÿ ñÿàäÿò åâè Èñòàíáóëà ýåòäèì âÿ îíó éöêñÿê Îñìàíëû äþâëÿòè áàø÷ûëàðûíûí íÿçÿðèíÿ òÿãäèì åäèá, êþùíÿ èñëàì éàçû öñóëóíóí äÿéèøäèðèëìÿñèíèí ôàéäàëàðûíû îíëàðà ÿðç âÿ èçàù åòäèì. Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿ ìÿúëèñèíèí öçâëÿðè ìÿíèì éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿìè íÿçÿðäÿí êå÷èðèá, áÿéàíàòûìû èíñàôëà òÿñäèã åäÿðÿê, êþùíÿ éàçû öñóëóíó äÿéèøäèðìÿéèí ôàéäàëû áèð èø îëäóüóíó å’òèðàô åòäèëÿð âÿ øÿðèÿò íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äÿ îíó äÿéèøäèðìÿê èøèíÿ ùå÷ áèð ìàíåÿ òàïìàäûëàð. Éàëíûç áèð ìÿñÿëÿäÿ ÷ÿòèíëèê îëäóüóíó ãåéä åòäèëÿð êè, ñþçëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ùÿðôëÿðèí áèòèøèêëèéè ìÿíèì ÿëèôáàìäà äà ñàõëàíûëäûüûíà ýþðÿ ÷àï èøèíäÿ îëàí ÷ÿòèíëèéè àðàäàí ãàëäûðìûð. Îíëàð äåäèëÿð êè: 239

“Áèçèì çÿìàíÿìèçäÿ ÷àï èøè ìèëëÿò ö÷öí çÿðóðè îëàí ÿí ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. ßýÿð ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê ëàçûìñà, áó äÿéèøèêëèê åëÿ èúðà åäèëìÿëèäèð êè, îíóí íÿòèúÿñèíäÿ ÷àï èøèíèí àñàíëàøìàñûíà äà íàèë îëàã”. Áó ìöëàùèçÿéÿ ýþðÿ äÿ ìÿíèì äöøöíäöéöì âÿçèééÿòäÿ êþùíÿ éàçû öñóëóíó äÿéèøäèðìÿê Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿ ìÿúëèñèíèí öçâëÿðèíèí õîøóíà ýÿëìÿäè. Îíëàð õàùèø åòäèëÿð êè, ÷àï èøèíèí àñàíëàøäûðûëìàñû ìÿãñÿäè èëÿ áèçèì ñþçëÿðèìèç äÿ áèòèøìÿéÿí ùÿðôëÿðäÿí òÿðòèá îëóíñóí, áöòöí íþãòÿëÿð àòûëñûí âÿ ñàèòëÿðèí ùàìûñû ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë åäèëñèí. Äîüðóäàí äà Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿñèíäÿêè àëèìëÿðèí ôèêðè ìÿ’íàëû âÿ àüëàáàòàí èäè. Îíà ýþðÿ êè, ùÿðôëÿðèí áèðè äèýÿðèíÿ áèòèøìÿñè öçöíäÿí, ùÿð ö÷ äèëäÿ, éÿ’íè ÿðÿáúÿ, ôàðñúà âÿ òöðêúÿ éàçäûüûìûç çàìàí ÿëèôáàìûçäàêû 32 ñàìèò ùÿðôäÿí ùÿð áèðèñèíèí äþðä øÿêëè îëìàëûäûð: áàøäà ýÿëÿí øÿêèë, îðòàäà ýÿëÿí øÿêèë, àõûðäà ýÿëÿí øÿêèë âÿ àéðûúà éàçûëàí øÿêèë. Íåúÿ êè, àøàüûäàêû ñþçëÿðèí éàçûëûøûíäàí àéäûí îëóð. Ìÿñÿëÿí, èñòÿéèðèê (ÿáä) éàçàã. (àéí) ùÿðôè áó ñþçöí ÿââÿëèíäÿäèð âÿ áó øÿêëèíäÿ éàçûëûð. (áÿ’ä) éàçìàã èñòÿéèðèê, ùÿìèí ùÿðô îðòàäàäûð âÿ áó øÿêëèíäÿ éàçûëûð; (úÿì’) éàçìàã èñòÿðêÿí éåíÿ äÿ ùÿìèí ùÿðô áó äÿôÿ ñþçöí ñîíóíäà ýÿëäèéè ö÷öí øÿêëèíäÿ éàçûëûð. Íÿùàéÿò (èúìà) ñþçöíö éàçàðêÿí ùÿìèí àéí ùÿðôè àéðûúà éàçûëäûüûíà ýþðÿ øÿêëèíäÿ éàçûëûð. Áåëÿëèêëÿ, ÿëèôáàìûçäàêû 32 ñàìèò ùÿðôè äþðäÿ âóðäóãúà 128 îëóð. Äîããóç ñàèò ùÿðôè, éÿ’íè ùÿðÿêÿëÿðè äÿ îíëàðà ÿëàâÿ åòñÿê, 137 ùÿðô îëàð. Áåëÿ îëäóãäà, áèçèì ìÿòáÿÿëÿðèí øðèôò ãóòóëàðûíäà 137 ùÿðôèí ùÿð áèðèíäÿí êöëëè ìèãäàðäà øèðèôò îëìàëûäûð êè, þç äèëèìèçäÿ îëàí ñþçëÿðè ÷àï åòìÿéèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëÿê. Ùÿëÿ áóíäàí ÿëàâÿ, ÷àï èøèíäÿ êÿëìÿëÿð òÿðêèáèíäÿêè ùÿðôëÿðèí áèòèøèê îëìàñû äà õöñóñè áèð ÷ÿòèíëèê òþðÿäèð. Áó èøèí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ëàêèí ÿýÿð 137 ùÿðô øÿêëè ÿâÿçèíÿ 42 ùÿðô øÿêëè îëàðñà, áó èøèí àñàíëûüû ìÿ’ëóìäóð. Ìÿùç áó ÷ÿòèíëèéèí þùäÿñèíäÿí ýÿëìÿê ö÷öí áèçÿ åëÿ áèð ÿëèôáà èõòèðà åòìÿê ëàçûì ýÿëèð êè, îíóí íÿòèúÿñèíäÿ ö÷ ìÿãñÿäÿ ÷àòìàã ìöìêöí îëñóí. Éÿ’íè, áèðèíúè – àñàí îõóíìàã; èêèíúè – àñàí éàçìàã; ö÷öíúö – àñàí ÷àï åòìÿê. Àíúàã áåëÿ îëäóãäà êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê âàúèá èøëÿðäÿí ñàéûëà áèëÿð. Ìÿí Èñòàíáóëäàí ãàéûòäûüûì òàðèõäÿ, èêèíúè óøàüûìûí þëöìö öçöíäÿí ÷îõ êÿäÿðëè âÿ ïÿðèøàí èäèì. Ôèêðèì òàìàìèëÿ äàüûíûã èäè. Îíà ýþðÿ äÿ èñëàì éàçû öñóëóíóí äåéèøäèðèëìÿñèíÿ äàùà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá ñàêèò 240

îòóðìóøäóì êè, áó éàõûí çàìàíëàðäà ÿçèç ãàðäàøûì Ìåëêóì õàíäàí áèð ìÿêòóá àëäûì. Ìÿí îíóíëà Èñòàíáóëäà ýþðöøöá òàíûø îëìóøàì âÿ êþùíÿ èñëàì ÿëèôáàñûíû äÿéèøäèðìÿê èøèíäÿ îíóí þçöìëÿ ùÿìôèêèð îëäóüóíó ýþðìöøäöì. Î, áó ìÿñÿëÿ ùàããûíäà áèð ìöääÿò ôèêèðëÿøìèø, íÿùàéÿò, êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê èøèíÿ èãäàì åòìèø âÿ þç éåíè ÿëèôáàñûíû Ïàðèñäÿ ÷àï åòäèðèá, òàíûø îëìàã ö÷öí ìÿíÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ìåëêóì õàíûí äöøöíäöéö áèòèøìÿç ùÿðôëÿð ýþçÿëëèê âÿ éàðàøûã úÿùÿòäÿí ìèñèëñèçäèð. Äîüðóäàí ÷àï èøèíè àñàíëàøäûðìàãäàí þòðö áó ùÿðôëÿðäÿí äàùà ýþçÿë áèð øåé òÿñÿââöð åòìÿê îëìàç. Ëàêèí î, ÷àï èøèíè àñàíëàøäûðìàã ö÷öí ùÿðôëÿðèí áèòèøìÿçëèéèíè ÿñàñ ìÿãñÿä ùåñàá åäèá, èêè áàøãà ìÿãñÿääÿí, éÿ’íè îõóìàüûí àñàíëûüû âÿ éàçìàüûí àñàíëûüû ìÿñÿëÿñèíäÿí äèããÿòèíè éàéûíäûðìûøäûð. Éÿ’íè, áèð òÿðÿôäÿí éåíè ÿëèôáàäà äà íþãòÿëÿðè ñàõëàìûø, äèýÿð úÿùÿòäÿí ùÿðÿêÿëÿð ö÷öí éåíè øÿêèëëÿð òÿòáèã åòìÿìèøäèð. Ö÷öíúö èñÿ, éàçû èøèíäÿ ùÿðôëÿðèí ìöòëÿã ôàñèëÿëè éàçûëìàñûíû öñòöí òóòìóøäóð. Íþãòÿëÿðèí ãàëäûüû ùàëäà éàçûíûí éàâàø éàçûëìàñû àéäûíäûð. ×öíêè íþãòÿëÿðè ãîéìàã ö÷öí ãÿëÿì ùÿð äÿôÿ êàüûçûí öçÿðèíäÿí ýþòöðöëöá òÿçÿäÿí ãîéóëìàëûäûð êè, áó äà éàçûíûí éàâàø éàçûëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Áöòöí ñàèòëÿð ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë îëìàäûãäà, îõóìàã èøèíäÿ ÿí áþéöê ÷ÿòèíëèê ÿìÿëÿ ýÿëèð. Áÿëêÿ äÿ Ìåëêóì õàí åëÿ çÿíí åäèð êè, áèçèì êþùíÿ ÿëèôáàíûí ÷ÿòèíëèéè àíúàã ùÿðôëÿðèí êÿëìÿëÿð òÿðêèáèíäÿ áèð-áèðèëÿ áèòèøìÿñè öçöíäÿíäèð âÿ ùÿìèí ôèêèðëÿ äÿ êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ùÿðôëÿðèí àðàëû âÿ áèòèøèê îëìàñûíû àñàíëàøäûðìàíûí éåýàíÿ éîëó ùåñàá åäèð. Àíúàã áåëÿ äåéèëäèð. Áèçèì êþùíÿ éàçûíûí ÷ÿòèíëèéè ñàèòëÿðèí ñþçëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ýèçëÿíìÿñèíäÿäèð. Éÿ’íè ñàèòëÿðèí ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë îëìàìàñûíäàäûð. Ìÿñÿëÿí: (íÿñð) ñþçöíö àëàã. Áèðèíúè – (íÿñÿðÿ) ÿýÿð ìÿ’íà å’òèáàðèëÿ ãàéèá êèøèíèí òÿêëèê ùàëûíäà êå÷ìèø çàìàí ôå’ëèäèðñÿ; èêèíúè – (íöñèðÿ) ÿýÿð ìÿúùóë ôå’ëäèðñÿ; ö÷öíúö – (íÿñðèí) ÿýÿð ìÿñäÿð ñèüÿñèíäÿ ÿëèô âÿ ëàìñûç ôàèë ùåñàá îëóíóðñà; (íÿñðöí ìèíÿëëàùè – êþìÿê Àëëàùäàíäûð) êèìè; äþðäöíúö – (íÿñðèí) ÿýÿð áó ñèüÿäÿ ÿëèô âÿ ëàìñûç ìöçàôöí-èëåéùäèðñÿ (êÿìÿðèðòö áèçè íÿñðèí – áèð êþìÿê ñàùèáèíèí éàíûíà ýåòäèì) êèìè; áåøèíúè – (íÿñðÿí) ÿýÿð ÿëèô âÿ ëàìñûç ìÿñäÿð ñèüÿñèíäÿäèðñÿ, ìÿô’óë ùåñàá îëóíóð (Êÿñ’ÿÿëòö íÿñðÿí ìèíÿëëàùè – Àëëàùäàí êþìÿê èñòÿäèì) êèìè. Áóíäàí ÿëàâÿ, áó øÿêèëäÿ ñþçöí ñîíóíäàêû ÿëèôÿ ýþðÿ î, ìÿ’ëóì, ãàéèá, êèøè úèíñëè èêè øÿõñèí êå÷241

ìèø ôå’ëèíèí ìÿ’íàñûíû äà âåðèð. Àëòûíúû – (íÿñðö) ÿýÿð ìÿñäÿð ñèüÿñèíäÿ èçàôÿ åäèëÿí ôàèëäèð. (êÿèçà úàÿ íÿñðöëëàùè – î çàìàí êè, Àëëàùûí êþìÿéè ÷àòäû) þí ãîøìà ãÿáóë åòìèø êèìè; éåääèíúè – (íÿñðè) ÿýÿð ìÿñäÿð ñèüÿñèíäÿ äàõèëäèðñÿ, þíëöê âÿ òÿ’éèí ùÿðôèäèð (êÿôÿçòö ìèí íÿñðèëëàùè – Àëëàùûí êþìÿéèëÿ ãàëèá ýÿëäèì) êèìè; ñÿêêèçèíúè – (íÿñðÿ) ÿýÿð ìÿñäÿð ñèüÿñèíäÿäèð (èííÿ) (ùÿãèãÿòÿí) èñèìäèð (êÿèííÿ íÿñðÿëëàùè ëèãÿðèáöí – ùÿãèãÿòäÿ Àëëàùûí êþìÿéè éàõûíäûð) êèìè; äîããóçóíúó – (íÿñð) ÿýÿð úÿì êÿñðÿëèäèðñÿ, èñì-ôàèëäèð. Îíóíúó – (íöññÿð) ÿýÿð áó ñèüÿäÿ ñàä òÿøäèäëèäèðñÿ... âÿ è.à. Áöòöí ÿðÿá ñþçëÿðè áåëÿäèð*. Áèð èíñàí þìðö ùå÷ áèð ýþñòÿðèúè äÿëèë îëìàäàí áöòöí áó âàðèàíòëàðû, éÿ’íè ùÿðÿêÿëÿðèí ùàìûñûíû ÿùàòÿ åòìÿê ö÷öí ÷àòûøìàç. Èíñàíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè éà ùàôèçÿëÿðèíèí çÿèôëèéè, éà äà ùþâñÿëÿëÿðèíèí àçëûüû öçöíäÿí îíëàðû äÿðê åäèá éàääà ñàõëàìàã ãöäðÿòèíÿ âÿ òàãÿòèíÿ ìàëèê îëìóð. Áóíà ýþðÿ äÿ óøàãëàðûìûçûí ÷îõó îõóìàãäàí òÿíýÿ ýÿëèá ìÿêòÿáäÿí ãà÷ûðëàð. Å’ðàá (ñàèòëÿð) êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ÿêñ åäèëìÿäèéèíäÿí þìðöìöçöí ÿí ýþçÿë èëëÿðèíè, éÿ’íè úàâàíëûüûìûçû ñÿðô âÿ íÿùâè þéðÿíèá òÿêìèëëÿøäèðìÿê ö÷öí ùÿäÿð åòìÿéÿ ìÿúáóðóã. Ùàëáóêè, áó úöç’è èøè àëòû àé âÿ éà áèð èëäÿ áàøà ÷àòäûðìàã îëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ, éÿ’íè úàâàíëûüûìûçû – þìðöìöçöí ÿí ýþçÿë èëëÿðèíè áîø éåðÿ òÿëÿô åòäèéèìèçäÿí àëè âÿ âàúèá áèëèêëÿðè þéðÿíìÿêäÿí àúèçëèê ÷ÿêèð, îíëàðäàí ìÿùðóì ãàëûðûã. __________ * Ãåéä: Ìÿñÿëÿí, (èííÿ)-íèí ùþêìöíö òàìàìèëÿ éàääà ñàõëàéàí åëÿ áèð òÿëÿáÿ òàïûëàðìû êè, úöìëÿëÿðè îõóéàðêÿí ñþçëÿðèí ùÿðÿêÿñèíèí òÿëÿôôöçöíäÿ ñÿùâ åòìÿñèí?

(èííÿ) îí éåðäÿ êÿñðÿëèäèð. Áóíà øöáùÿ éîõäóð, åé ãàðäàø, éàääà ñàõëàñàí áèðúÿ-áèðúÿ äåéÿðÿì: áèðèíúè ãîâëäàí ñîíðà, èêèíúè íèäàäàí ñîíðà, ö÷öíúö ãÿñÿìäÿí ñîíðà, äþðäöíúö èáòèäà éàíûíäà. Ùÿì äÿ î éåðäÿ êè, õÿáÿð ëàìñûç îëìàç. ßìðäÿí, íÿùéäÿí, äóàäàí, ñöììÿ (éåíÿ) êÿëëà (éåíÿ äÿ) ñîíðà1.

242

Äþíÿ-äþíÿ áåëÿ ùàëëàð îëìóøäóð êè, ìÿí èñòÿð Ãàôãàçäà, èñòÿðñÿ äÿ áàøãà éåðëÿðäÿ ÿí ìÿøùóð ìöñÿëìàí àëèìëÿðèíè èìòàùàí ìÿãñÿäè èëÿ ÿðÿáúÿ êèòàá îõóìàüà âàäàð åòìèøÿì. Îíëàð íÿ ãÿäÿð ÷àëûøìûøëàðñà äà, éåíÿ ùÿð ñÿùèôÿäÿ áåø-àëòû äÿôÿ, áÿ’çÿí äÿ îí äÿôÿ ñþçëÿðèí îõóíóøóíäà ñÿùâ áóðàõìûøëàð. Ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð åëÿ áèð ìîëëà ýþðìÿìèøÿì êè, øÿðèÿò ìÿñÿëÿñè îëàí áó úöìëÿíè áèðèíúè äÿôÿ îõóéà áèëñèí: (Ãÿíèìÿò ýþðÿí ùÿð áèð àäàì úÿðèìÿ äÿ ÷ÿêìÿëèäèð). Éÿ’íè âÿôàò åòìèø áèð àäàìûí ìàëûíäàí ãÿíèìÿò, éÿ’íè ìèðàñ àïàðàí ùÿð áèð øÿõñ, ãÿðàìÿò äÿ âåðìÿëèäèð. Éÿ’íè þëÿí àäàìûí áîðúóíó þäÿìÿëèäèð. Ùÿòòà ñÿðô âÿ íÿùâ ãàéäàëàðûíû áèëìÿê, íåúÿ êè ëàçûìäûð, èáàðÿëÿðè äöçýöí îõóìàã ö÷öí êèôàéÿò åòìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç Ãóð’àíè-ìÿúèäè äöçýöí îõóìàã ö÷öí ùÿðôëÿðèí öñòöíÿ âÿ àëòûíà ôÿòùÿ, êÿñðÿ âÿ çÿììÿ äöçìÿéÿ ìÿúáóð îëóðóã. Áÿ’çè ÿ’éàíëàð âÿ ñÿðâÿò ñàùèáëÿðèíäÿí áàøãà õàëãûí ÿêñÿðèééÿòè ÿëèôáàíûí ÷ÿòèíëèéè öçöíäÿí þç àíà äèëëÿðèíäÿ ñàâàä àëìàãäàí áåëÿ ìÿùðóì ãàëûð. ßýÿð ÿëèôáàìûç àñàí îëñàéäû, ñàèò ùÿðôëÿð ñàìèò ùÿðôëÿðèí ñûðàñûíäà éàçûëñàéäû, Ãóð’àíè-ìÿúèäè îõóìàã ö÷öí òÿêúÿ áèð àé êèôàéÿò åäÿðäè. Éÿ’íè óøàãëàð îíóí áèð úöçâöíö îõóéóá áèòèðäèêäÿí ñîíðà Ãóð’àíè-ìÿúèäè áàøäàí-áàøà îõóéà áèëÿðäèëÿð. Àâðîïàëûëàðûí óøàãëàðû èêè èë îõóäóãäàí ñîíðà îíëàðûí èñòèëàùûíäà ìàòåìàòèêà äåéèëÿí ùåñàá åëìèíäÿ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäèðëÿð. Ëàêèí áèçèì óøàãëàð áó ìöääÿòäÿ ùÿëÿ “âÿëôÿúðè” ùþúúÿëÿìÿêëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Éàçûã ãàäûíëàðûìûç ñàâàääàí òàìàìèëÿ ìÿùðóìäóðëàð. ßýÿð ÿëèôáà àñàí îëñàéäû, ãàäûíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè ñàâàäëàíàðäû âÿ áóíäàí ñîíðà þç ùÿìúèíñëÿðèíÿ ìöÿëëèìëèê åäÿðäè. Àâðîïà ìÿêòÿáëÿðèíèí ÷îõóíäà ãàäûíëàð ãûçëàðûí òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿñèëÿ ìÿøüóë îëóðëàð. Áèçèì éàçû öñóëóìóçäàêû ÿñàñ ÷ÿòèíëèéèí ñÿáÿáè ñàèò ùÿðôëÿðèí ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë îëìàìàñûäûð âÿ ÿñàñ ìÿãñÿä äÿ îíëàðûí êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ éàçûëìàñûäûð. ×àï èøëÿðèíè àñàíëàøäûðìàã ö÷öí ùÿðôëÿðèí àðàëû âÿ áèòèøìÿç îëìàñû èêèíúè äÿðÿúÿëè ìÿãñÿääèð. Äèýÿð úÿùÿòäÿí èñÿ êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ùÿðôëÿðèí ìöòëÿã àðàëû éàçûëìàñû äà éàçû èøè ö÷öí áþéöê åéèáëÿðäÿí ñàéûëûð. Ìÿñÿëÿí, áèç áóíó áèëìÿëèéèê êè, ùÿð úöð õÿòòèí ñîë òÿðÿôäÿí ñàü òÿðÿôÿ ÷ÿêèëìÿñè îíóí ñàüäàí-ñîëà ÷ÿêèëìÿñèíäÿí àñàíäûð. Êàüûç öçÿðèíÿ ñÿòòàðÿ ãîéóá, úÿäâÿë ÷ÿêÿíëÿð áó ôèêðèí äîüðó îëäóüóíó òÿñäèã åäÿ áèëÿðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ éàçûíû ñàüäàíñîëà éàçàí áèç ìöñÿëìàíëàð þç-þçöìöçö ÷ÿòèíëèéÿ äö÷àð åòìèøèê. Ëàêèí íÿ åòìÿëèéèê? Òÿãñèð áèçäÿ äåéèë, òÿãñèð áèçèì áàáàëàðûìûçäà âÿ 243

óëó áàáàëàðûìûçäàäûð êè, éàçûìûçû ñàüäàí-ñîëà èúàä åòìèøëÿð. Áèç èñÿ þçöìöçö áó öñóëó äÿéèøìÿê ãöââÿñèíÿ ìàëèê áèëìèðèê. Ñàüäàí-ñîëà éàçäûüûìûç ö÷öí áèçÿ ìöòëÿã ëàçûì ýÿëèð êè, ìöðÿêêÿáèìèç àâðîïàëûëàðûí èøëÿòäèéè ìöðÿêêÿá êèìè, ñó êè, àõûúû îëìàñûí. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöðÿêêÿáèìèç ãàòû âÿ èïÿê òåëëÿðèíÿ ñóâàøûã îëìàëûäûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ìÿúáóð îëóðóã êè, éàçû éàçäûüûìûç çàìàí òåç-òåç éàçûäàí ÿë ÷ÿêèá ìÿÿòòÿë îëàã, èïÿê òåëëÿðèíè ãÿëÿìèí éàðûüûíäàí òÿìèçëÿéÿê. Ùÿì äÿ áèç ãóø ëÿëÿéè èëÿ éàçà áèëìèðèê, ãàìûø ãÿëÿì èëÿ éàçûðûã êè, îíó éîíìàã äà éàçû éàçàðêÿí òåç-òåç òÿêðàð îëóíóð âÿ êàòèáè ãóø ëÿëÿéèíäÿí õåéëè àðòûã ìÿÿòòÿë åäèð. Åéíè çàìàíäà, áèç àâðîïàëûëàð êèìè ñöð’ÿòëÿ éàçà áèëìèðèê. Éàçûíû éàâàø éàçìàüà ìÿúáóð îëóðóã. Ùÿì äÿ êöðñö öçÿðèíäÿ îòóðóá, ìàñà öñòöíäÿ éàçà áèëìèðèê; ìÿúáóðóã êè, éåðäÿ îòóðóá áåëèìèçè ÿéÿê âÿ éàçûíû äèçèìèç öçÿðèíäÿ éàçàã. ßëáÿòòÿ, áèðèíúè âÿçèééÿòäÿ îòóðóá éàçìàüûí èêèíúè âÿçèééÿòäÿ îòóðóá éàçìàãäàí ðàùàò îëäóüó ùÿð êÿñ ö÷öí àéäûíäûð. Áåëÿ îëäóãäà ÿýÿð áèç äÿ àâðîïàëûëàð êèìè éàçûìûçû àðàëû âÿ áèòèøìÿç ùÿðôëÿðëÿ éàçñàã, ñàõëàíûëàí áàøãà ãöñóðëàðëà áÿðàáÿð, áèð ñÿùèôÿ êàüûçû éàçàðêÿí ÿââÿëêèíäÿí èêè ãàò àðòûã âàõò ñÿðô åòìÿëèéèê. Áóðàäàí äà ìÿ’ëóì îëóð êè, áèçèì àòà-áàáàëàðûìûç ùÿðôëÿðèí áèòèøèêëèéèíè ýåúèêìÿíè àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí òÿòáèã åòìèøëÿð êè, éàçû éàçàðêÿí ãÿëÿì äàëáàäàë êàüûçûí öçÿðèíäÿí ýþòöðöëìÿñèí âÿ ýþðöíöð êè, ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ êóôè õÿòòèíäÿ íþãòÿëÿð éîõ èäè. ßýÿð ùÿðôëÿðèí éàçû öñóëóìóçäàí ìöòëÿã àðàëû éàçûëìàñûíû ãÿáóë åòñÿê, î çàìàí ìÿúáóðóã êè, áèç äÿ àâðîïàëûëàð êèìè, ñîëäàí-ñàüà éàçàã. ßýÿð áåëÿ îëàðñà, áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿð àðàäàí ãàëõàð. ßýÿð áåëÿ åòñÿê, Ìåëêóì õàíûí äöçÿëòäèéè ÿëèôáà ñàèòëÿðè îíëàðûí ñûðàñûíà äàõèë åäèá, íþãòÿëÿðè äÿ àòìàã øÿðòè èëÿ, ùÿì éàçû, ùÿì äÿ ÷àï èøè ö÷öí ñîí äÿðÿúÿäÿ ðàùàò âÿ àñàí áèð âàñèòÿ îëà áèëÿð âÿ ìÿíèì ôèêðèìúÿ ùå÷ êÿñ áó ùÿðôëÿðäÿí äàùà ýþçÿë ùÿðôëÿð äöøöíÿ áèëìÿç. Ëàêèí ýþðöíöð êè, ÿëèôáàíû áó úöð äÿéèøäèðìÿê, éÿ’íè àâðîïàëûëàð êèìè éàçûíû ñîëäàí-ñàüà éàçìàüû ãÿáóë åòìÿê áèçèì ãöââÿìèçäÿí õàðèúäèð. Îäóð êè, áèç åëÿ áèð ÿëèôáà éàðàòìàëûéûã êè, îíóí ùÿðôëÿðèíäÿí ùÿð áèðèíèí àíúàã áèðúÿ øÿêëè îëñóí êè, áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ ÷àï èøëÿðèìèç àñàíëàøìûø îëñóí âÿ ÿýÿð î ìöõòÿëèô øÿêèëëÿð éàçûíûí ñöð’ÿòëÿ éàçûëìàñû õàòèðèíÿ ÿñèë òÿðêèáèíè èòèðìÿäÿí áèð-áèðè èëÿ áèòèøñÿëÿð âÿ áó áèòèøìÿ ÿëàìÿòè ùÿðôèí òÿðêèá ùèññÿñè ùåñàá îëóíìàéûá, ñöð’ÿòëÿ éàçìàã âàñèòÿñè îëàðñà, ìÿòëÿáÿ õÿëÿë éåòèðìÿç.

244

Áåëÿ îëäóãäà ÷àï èøëÿðè ö÷öí Ìåëêóì õàíûí éàðàòìûø îëäóüó ùÿðôëÿðè ãÿáóë åäÿðèê, íþãòÿëÿðè òàìàìèëÿ îíëàðäàí àòàðûã, ùÿì äÿ áó ùÿðôëÿðèí áèðè-äèýÿðèíäÿí àéäûí ñå÷èëìÿìÿñè ãöñóðóíó äà àðàäàí ãàëäûðûá, ñàèò ùÿðôëÿðè áèëäèðìÿê ö÷öí õöñóñè øÿêèëëÿð (ùÿðôëÿð) éàðàäûá áó ÿëèôáàéà ÿëàâÿ åäÿðèê âÿ áó éîë èëÿ äÿ ÷àï èøèíäÿêè ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí áèðäÿôÿëèê õèëàñ îëàðûã. Áóíäàí ñîíðà éàçû èøëÿðèíÿ ãàéûäàðûã âÿ éåíÿ äÿ Ìåëêóì õàíûí ÷àï ùÿðôëÿðèíÿ îõøàð ùÿðôëÿð äöøöíöá, áèòèøìÿ ÿëàìÿòëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ òÿòáèã åäÿðèê êè, éàçû éàçäûüûìûç çàìàí ñàìèòëÿð ñàèòëÿðëÿ, éÿ’íè å’ðàáëà áèòèøÿ áèëñèíëÿð; áåëÿ îëäóãäàí ñîíðà (à, ä, ç, ð, ç, æ, â)äÿí èáàðÿò îëàí éåääè ùÿðô ö÷öí äÿ åëÿ øÿêèëëÿð äöøöíìÿëèéèê êè, þçëÿðèíäÿí ñîíðà ýÿëÿí ùÿðôëÿðëÿ áèòèøèá, ãîâóøìàüà ãàáèë îëñóíëàð. Áó éîë èëÿ äÿ éàçû èøèíäÿ îëàí ÿçèééÿòäÿí äÿ õèëàñ îëà áèëÿðèê âÿ äåìÿê, ùÿð ö÷ ìÿãñÿäèìèçÿ, éÿ’íè îõóìàüû àñàíëàøäûðìàã, éàçìàüû àñàíëàøäûðìàã âÿ ÷àï èøèíè àñàíëàøäûðìàã ìÿãñÿäèìèçÿ íàèë îëà áèëÿðèê. ßëèôáàìûçûí ùÿðôëÿðèíèí ñàéû äà 41-ÿ åíäèðèëÿð êè, áóíëàðäàí 32-ñè ñàìèò, 9-úó ñàèò ùÿðôëÿð, éÿ’íè å’ðàá àäëàíàð. Éàçûäà éöíýöëëöê ìÿãñÿäèëÿ òÿøäèäè äÿ ñàõëàñàã, ìöíàñèá äöøÿð. Êþùíÿ ÿëèôáàìûçû äÿéèøäèðìÿê áàðÿäÿ ìÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí äþâëÿòè-ÿëèééåéè-Èðàíûí Ìààðèô Íàçèðëèéèíÿ ýþíäÿðäèéèì èçàùàòûí ñóðÿòè áóíäàí èáàðÿòäèð. Èíäè èñÿ þçöìöí ùÿìèí ôèêðèìè áþéöê Îñìàíëû äþâëÿòèíèí âÿêàëÿòïÿíàù, øÿðàôÿò ñàùèáè îëàí ñÿðêàð ñÿäð-ÿ’çÿìè ùÿçðÿòëÿðèíÿ ÿðç åäèá, õàùèø åäèðÿì êè, ÿââÿëà ýþñòÿðèø âåðñèíëÿð êè, ìÿíèì ùÿìèí ôèêðèìè Îñìàíëû Úÿìèééÿòè-åëìèééÿñèíäÿ ìöçàêèðÿ åäèá, äÿëèëëÿð ÿñàñûíäà éà ãÿáóë âÿ éà ðÿää åòñèíëÿð. Ñîíðà èñÿ îíó ÷àï åòäèðèá éàéñûíëàð. ßýÿð áó ðÿ’éëÿðäÿí ñîíðà áþéöê Îñìàíëû äþâëÿòèíèí áàø÷ûëàðû åëì âÿ ìààðèôè éàéûá èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí êþùíÿ èñëàì ÿëèôáàñûíû äÿéèøäèðìÿéèí âàúèá èø îëìàñû áàðÿäÿ ùÿìðÿ’é îëàðëàðñà, î çàìàí áèð ìöøàâèðÿ ÷àüûðûá, Ìåëêóì õàíûí þçöíö äÿ îðàéà äÿ’âÿò åäÿðÿê, ðÿ’é áèðëèéè èëÿ Øÿðã äèëëÿðèíè þéðÿíìÿê âÿ éàéìàã ö÷öí ëàçûì îëàí áöòöí øÿðòëÿðè ÿùàòÿ åäÿí éåíè áèð ÿëèôáàíû ãÿáóë åòñèíëÿð. Éåíè éàçû öñóëó ö÷öí òÿòáèãè ëàçûì ýÿëÿí áÿ’çè ñÿðô-íÿùâ âÿ èìëà ãàéäàëàðûíà ýÿëèíúÿ, îíëàðûí ùàìûñû ìÿíèì ùèúðè 1280-úè èëäÿ áþéöê Îñìàíëû äþâëÿòèíèí áàø÷ûëàðûíà òÿãäèì åòìèø îëäóüóì áèðèíúè êèòàá÷àìäà èçàù åäèëìèøäèð. Áÿ’çè ìÿñÿëÿëÿðè èñÿ ëàçûì ýÿëÿðñÿ, îíà ÿëàâÿ åòìÿê îëàð. Éåíÿ äÿ òÿêðàð åòìÿéÿ úÿñàðÿò åäèðÿì êè, ÿýÿð éåíè ãàéäà áàø òóòàðñà, áöòöí íþãòÿëÿðèí àòûëìàñû âÿ áöòöí å’ðàáûí (ñàèòëÿðèí) ùÿðôëÿð 245

ñûðàñûíà äàõèë åäèëìÿñè âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð. Áó èêè øÿðò îëìàäàí ùå÷ áèð éåíè äÿéèøèêëèê ôàéäà âåðìÿéÿúÿêäèð. Ñàêèí íóí (í) äàí èáàðÿò îëàí òÿíâèíëÿð äÿ éàçûäà âÿ ÷àïäà ýþðöíìÿëèäèð. Éÿ’íè ÿýÿð òÿíâèí ðÿô èëÿäèðñÿ, ãàáàüûíà çÿììÿ ãîéóëóá, àðäû ñàêèí íóí (í) ýÿòèðèëñèí; ÿýÿð íÿñá èëÿäèðñÿ ãàáàüûíà ôÿòùÿ âÿ ÿýÿð úÿðð (þíëöê) èëÿäèðñÿ, ãàáàüûíà êÿñðÿ ãîéìàã éîëó èëÿ áóíà íàèë îëìàëûäûð. Ùàáåëÿ ôàðñúà âÿ òöðêúÿ áÿ’çè ñþçëÿðèí, ìÿñÿëÿí: (äåìèø), (ãóë), (ýþðìöø) âÿ (éåð) äåäèêäÿ âÿ áóíëàðà îõøàð ñþçëÿðèí ñîíóíäà ýÿëÿí à÷ûã ùÿìçÿ ÿâÿçèíÿ (ù) îëìàìàëûäûð, áÿëêÿ äÿ õöñóñè áèð øÿêèë äöøöíöëìÿëèäèð êè, ñþçöí èñòÿð ÿââÿëèíäÿ âÿ àõûðûíäà, èñòÿðñÿ äÿ îðòàñûíäà à÷ûã ùÿìçÿ éåðèíÿ ùÿìèí øÿêèë éàçûëñûí. ßýÿð éûüûíúàüûí èøòèðàê÷ûëàðû éàçû öñóëóíó äÿéèøäèðìÿê áàðÿäÿ ùÿìôèêèð îëñàëàð, î çàìàí ÷îõ àñàíëûãëà áó ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ ñþçäÿí èøÿ êå÷ìÿê îëàð. Ìÿñÿëÿí, ãÿðàð ãÿáóë åòìÿê êè, ùÿëÿëèê éåíè ÿëèôáàíû ÷àï åäèá, þëêÿíèí ùÿð òÿðÿôèíÿ ýþíäÿðñèíëÿð âÿ ÷îõ óúóç áèð ãèéìÿòëÿ äþâëÿòèí òÿáÿÿëÿðèíäÿí ùÿð áèðèñèíÿ èñòÿñÿ äÿ, èñòÿìÿñÿ äÿ, îíäàí áèðÿð íöñõÿ âåðñèíëÿð. Ñîíðà áåëÿ áèð ôÿðìàí âåðèëìÿëèäèð êè, áöòöí ìöÿëëèìëÿð âÿ ìÿêòÿáäàðëàð éåíè ÿëèôáàíû óøàãëàðà þéðÿòñèíëÿð âÿ äàùà ñîíðà Áþéöê Ïéîðò êèìè ìÿúáóð åòìÿê ëàçûì ýÿëèð êè, ðÿèééÿòëÿðèí âÿ ÿñèëçàäÿëÿðèí áöòöí óøàãëàðû ùþêìÿí áó éåíè öñóëó þéðÿíñèíëÿð. Áþéöê Ïéîðò äÿõè êþùíÿ ðóñ ÿëèôáàñûíû ðóùàíèëÿðèí íàðàçû îëìàñûíà áàõìàéàðàã, äÿéèøäèðìèøäè. Ðóùàíèëÿð éåíè ÿëèôáà èëÿ îõóéóá éàçìàãäàí èìòèíà åòäèêëÿðè çàìàí Áþéöê Ïéîðò îíëàðäàí ÿë ÷ÿêèá áóéóðäó êè, ýåäèí, êþùíÿ ÿëèôáàíû ñèçÿ âÿ ñèçè êþùíÿ ÿëèôáàéà òàïøûðûðàì. Ìÿí þç éåíè öñóëóìó þëêÿìèí ðÿèééÿòëÿðè âÿ ÿñèëçàäÿëÿðèíèí ùöììÿòè èëÿ ùÿéàòà òÿòáèã åäÿúÿéÿì. Áó ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ, ðóñ ðóùàíèëÿðè êèëñÿëÿðäÿ îëàí êèòàáëàðû ùÿìèí êþùíÿ ðóñ ÿëèôáàñûíäà éàçûð âÿ îõóéóðëàð êè, îíóí äà ÷ÿòèíëèéè âÿ øÿêèëëÿðè áèçèì êþùíÿ ÿëèôáàíûí, äåìÿê îëàð êè, äîüìà ãàðäàøûäûð. Áóíäàí ñîíðà èñÿ áþéöê Ôðèäðèõ êèìè ùþêì åäÿëÿð êè, èñòÿð øÿùÿðëÿðäÿ âÿ èñòÿðñÿ äÿ êÿíäëÿðäÿ, ùàáåëÿ åëàò è÷èíäÿ ùå÷ áèð àäàìûí èõòèéàðû éîõäóð êè, þç óøàãëàðûíû äîããóç éàøûíäàí 15 éàøûíà ãÿäÿð éåíè öñóëäà îõóéóá éàçìàüû þéðÿíìÿêäÿí áàøãà áèð èøÿ âÿ ïåøÿéÿ ãîéñóí. Ùÿð áèð êÿíäèí ÿùàëèñèíè âÿ ùÿð áèð êþ÷ÿðè òàéôàíû ìÿúáóð åòìÿê ëàçûìäûð êè, þç óøàãëàðûíû îõóäóá òÿðáèéÿ åòìÿê ö÷öí áèð íÿôÿð ìöÿëëèì ñàõëàñûíëàð. Áþéöê Ôðèäðèõèí ãàíóíóíà ÿñàñÿí þëêÿíèí ìöäàôèÿ÷èñè âÿ õàëãûí ùàìèñè îëàí ïàäøàùûí þç þëêÿñèíèí òÿáÿÿëÿðèíäÿí ùÿð áèð øÿõñèí óøàüû öçÿðèíäÿ ùÿìèí óøàüûí àòàñû ãÿäÿð èõòèéàðû âàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿýÿð ïàäøàù 246

áó óøàüû îíóí þç õîøáÿõòëèéè íàìèíÿ äîããóç éàøûíäàí îí áåø éàøûíà ãÿäÿð àíúàã éàçûá îõóìàüû þéðÿíìÿéÿ ìÿúáóð åäÿðñÿ, àéäûíäûð êè, áó úöð ìÿúáóðèééÿòè çöëì àäëàíäûðìàã îëìàç. ßêñèíÿ, áó, ìÿùÿááÿò âÿ ìåùðèáàíëûã ÿëàìÿòèäèð êè, áèçèì èñòèëàùûìûçäà îíà èúáàðè êþìÿê äåéÿðëÿð. Åëì âÿ ìÿ’ðèôÿò þéðÿíìÿê òÿêúÿ ìÿèøÿò âÿ ýöçÿðàíû òÿ’ìèí ö÷öí ëàçûì äåéèë, ÿêñèíÿ, èíñàíëàðûí ÿõëàãûíû ñàôëàøäûðìàã, îíëàðûí èøèíè âÿ ðÿôòàðûíû éàõøûëàøäûðìàã ñàùÿñèíäÿ äÿ åëì âÿ áèëèê òÿúðöáÿäÿí êå÷èðèëìèø ÿñàñ âàñèòÿëÿðäÿíäèð. Àâðîïàäà ôèëîñîôëàð ìåéäàíà ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð, Ðîìà ïàïàëàðû õàëãûí åëì âÿ áèëèê ÿëäÿ åòìÿñèíÿ ìàíå îëóðäóëàð. Ëàêèí åéíè çàìàíäà, îíëàð êåøèøëÿð âÿ âàèçëÿð âàñèòÿñèëÿ õàëãû ùÿìèøÿ õåéèðõàùëûüà, õîøðÿôòàðëûüà âÿ òÿìèçÿõëàãëû îëìàüà äÿ’âÿò åäèðäèëÿð êè, îíëàðûí áó òÿëàøû äà ùå÷ áèð íÿòèúÿ âåðìèðäè. Øÿðàðÿò âÿ ïîçüóíëóã ùÿð éåðäÿ ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûðäû. Ëàêèí åëÿ êè, î þëêÿëÿðäÿ ÷àï èøëÿðè èõòèðà îëóíäó âÿ õàëãëàð ôèëîñîôëàðûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ ïàïàëàðûí èòàÿò áîéóíäóðóüóíó áîéóíëàðûíäàí àòäûëàð, åëì âÿ áèëèêëÿðè þéðÿíìÿéÿ áàøëàäûëàð, íÿèíêè ìÿäÿíè òÿðÿããè éîëóíà äöøäöëÿð, ùÿì äÿ Àñèéàéà íèñáÿòÿí Àâðîïàäà ïîçüóíëóã âÿ øÿðàðÿò ñîí äÿðÿúÿ àçàëìàüà áàøëàäû. Áèç ìöñÿëìàíëàð èñÿ, ùèúðÿòäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð ìèíáÿðëÿðäÿ, ìÿñúèäëÿðäÿ, úàìåëÿðäÿ âÿ ìÿúëèñëÿðäÿ ðóùàíèëÿð âàñèòÿñèëÿ úàùèëëÿðè õåéèð ÿìÿëëÿðÿ âÿ éàõøû ÿõëàã ñàùèáè îëìàüà ÷àüûðûðûã. Áó õöñóñäà îíëàðà úöðáÿúöð ìîèçÿëÿð îõóéóá, íÿñèùÿòëÿð âåðèðèê. Èíäè áàõàã ýþðÿê, áèçèì ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòèìèç îíëàðûí òÿáèÿòèíÿ íÿ êèìè òÿ’ñèð áàüûøëàìûø âÿ áèçèì 1286 èë ìöääÿòèíäÿ ÷ÿêäèéèìèç çÿùìÿòèí íÿòèúÿñè íÿ îëìóøäóð? Îüðóëàð, ãóëäóðëàð âÿ ãàòèëëÿð ùÿìèøÿ úàùèëëÿð è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõìûø âÿ èíäè äÿ ÷ûõìàãäàäûð. Ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò âàñèòÿñèëÿ îíëàðûí ÿõëàãûíû éàõøûëàøäûðìàã éîëóíäà áèçèì ñÿ’é âÿ çÿùìÿòèìèç ùÿäÿðÿ ýåòìèø âÿ íÿòèúÿñèç ãàëìûøäûð. Áåëÿëèêëÿ, ñàáèò îëóð êè, áåùèøò âÿ’äÿñè âåðèá, úÿùÿííÿìäÿí ãîðõóòìàã éîëó èëÿ âåðèëÿí íÿñèùÿòëÿð èíñàíëàðû ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðèá, éàõøû ÿõëàã ñàùèáè åòìÿê ö÷öí êèôàéÿòëÿíäèðèúè âÿ òÿ’ñèðëè âàñèòÿ äåéèëäèð. Áöòöí úàùèëëÿð áåùèøò âÿ úÿùÿííÿì ùàããûíäà ñþùáÿòëÿðè åøèòìèøëÿð âÿ áó ñþùáÿòëÿðÿ èíàíûðëàð; ëàêèí èíàíìàãëà áÿðàáÿð, ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Î ìöñÿëìàíëàð êè, Àôðèêàäà àçéàøëû îüëàí óøàãëàðûíû òóòóá ðÿùìñèçúÿñèíÿ àõòàëàéûð âÿ èñëàì þëêÿëÿðèíäÿ ñàòûðëàð, ùàáåëÿ î øÿõñëÿð êè, áó áÿäáÿõò óøàãëàðû áàùà ãèéìÿòÿ ñàòûí àëûá âÿ îíëàðû áÿäáÿõò åäÿíëÿðè áó ÷èðêèí ÿìÿë ö÷öí øèðíèêäèðèðëÿð, ùàìûñû äèíäàð, ùàìûñû úÿííÿò âÿ úÿùÿííÿìÿ èíàíàí àäàìëàðäûð. Èíäè ñóàë îëóíóð: ÿýÿð îíëàð åëì âÿ áèëèê ñàùèáè îëñàéäûëàð, þç ùÿìúèíñëÿðè ùàããûíäà áó êèìè ðÿùìñèçëèéÿ éîë âåðÿðäè247

ëÿðìè? Ïèñ âÿ ÷èðêèí ÿìÿëëÿðè òÿðê åòìÿê ö÷öí éåýàíÿ òÿ’ñèðëè âàñèòÿ åëìäèð. Áöòöí äöíéàäà àëèìëÿð, àðèôëÿð âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð è÷ÿðèñèíäÿí áèð íÿôÿð äÿ îëñóí îüðó, ãóëäóð âÿ éà ãàòèë ÷ûõäûüûíû ýþðÿí âÿ éà åøèäÿí àäàì òàïûëàðìû? ßëáÿòòÿ õåéð! Áóíóí ñÿáÿáè èñÿ òàìàìèëÿ àéäûíäûð. Èíñàí øÿðèÿò êèòàáëàðûíû âÿ ôèëîñîôëàðûí ÿñÿðëÿðèíè îõóìàüû áàúàðäûãäà, îíóí àüûë ýöçýöñö ñåéãÿëëÿíèð âÿ ùÿãèãÿò îíäà ýþðöíöð; ùÿð áèð éàðàìàç ÿìÿëèí ÷èðêèíëèéè îíóí ýþçöíöí þíöíäÿ úèëâÿëÿíèð âÿ áåëÿ îëäóüóíà ýþðÿ, áèëèêëè èíñàí àð-íàìóñ ñàùèáè îëóð; ïèñ èøëÿðÿ ãîøóëìàãäàí óòàíûð. Éåíè éàçû öñóëó íÿøð åäèëäèêäÿí ñîíðà ùèìàéÿìèç àëòûíäà îëàí þëêÿëÿðäÿ ìþ’òÿáÿð áèð àëèìèí ñÿäàðÿòè àëòûíäà õöñóñè áèð úÿìèééÿò éàðàäûá, 10-12 íÿôÿð àëèìè îðàäà ÿéëÿøäèðìÿê îëàð êè, áèçÿ çÿðóðè îëàí êèòàáëàðû êþùíÿ éàçûäàí òÿçÿ éàçûéà êþ÷öðñöíëÿð. Êèòàáëàðäàí ùÿð áèðèñè ùàçûð îëäóãäà, îíó ÷àï åòäèðèá ìöíàñèá ãèéìÿòëÿ ñàòìàã ö÷öí þëêÿíèí ùÿð òÿðÿôèíÿ ýþíäÿðìÿê îëàð êè, áó ñàòûø íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðëÿ ùÿì úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí ìààøûíû âÿ ùÿì äÿ áàøãà õÿðúëÿðè þäÿìÿê ìöìêöí îëñóí. Øöáùÿñèç êè, áó òÿäáèð íÿòèúÿñèíäÿ 2-3 èëäÿí ñîíðà úÿìèééÿòèí ýÿëèðè ÷ûõàðûíäàí èêè ãàò ÷îõ îëàúàãäûð âÿ áåëÿ îëäóãäà, ýÿëèðèí ÷îõëóüóíäàí éûüûëàí ìÿáëÿüè ìÿòáÿÿëÿðèí âÿ ìÿêòÿáëÿðèí éàðàäûëìàñûíà âÿ ýåíèøëÿíäèðèëìÿñèíÿ ñÿðô åòìÿê îëàð. Éåíè öñóë òÿòáèã îëóíäóãäàí ñîíðà ùÿìèí úÿìèééÿòäÿ îëàí àëèìëÿð êþùíÿ ñÿðô-íÿùâ ãàéäàëàðûíû òàìàìèëÿ àëò-öñò åäèá, éåíè öñóëà óéüóí îëàðàã, ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðè ö÷öí ö÷ úèëääÿí èáàðÿò ìöõòÿñÿð ñÿðôíÿùâ ãàéäàëàðû éàçàðàã, ñþçëÿðèí “ôàÿë-ôåèë” âÿ “åéíÿë-ôåèë”èíèí èõòèëàôûíû èçàù åòìÿéÿ ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí áöòöí ìÿêòÿáëÿðäÿ îíóí òÿäðèñèíÿ áàøëàéàðëàð. Éåíè öñóëóí òÿòáèãèíäÿí ñîíðà ñþçëÿðäÿêè “ôÿàë-ôåèë” âÿ “åéíÿë-ôåèë” ñàèòëÿðèíè àéûðä åòìÿê áöòöíëöêëÿ ëöüÿò éàçàíëàðûí èøè îëàð. Îíëàð áó èøè ùàçûðäà ìþâúóä îëàí öñóëóí ÿêñèíÿ îëàðàã, ñþçëÿðèí äöçýöí òÿëÿôôöçöíö èçàù åòìÿê äÿëèëëÿðè êèìè äåéèë, ñàäÿúÿ ôÿòùÿ, êÿñðÿ âÿ çÿììÿíè ÿâÿç åäÿí ñàèòëÿðè éàçìàãëà òÿ’éèí åòìÿëèäèðëÿð. Éÿ’íè, áó ýöí ëöüÿò éàçàíëàð ùÿð áèð ñþçö øÿðù åòäèêäÿ, ÿëèôáàäàêû ãöñóðëàð öçöíäÿí ùþâñÿëÿéÿ ñûüìàéàí úöðáÿúöð âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòìàüà ìÿúáóð îëóðëàð êè, áÿëêÿ áóíëàðûí êþìÿéè èëÿ îõóúó àõòàðäûüû ñþçöí îõóíóøóíäà ñÿùâÿ éîë âåðìÿñèí. Ìÿñÿëÿí: ñöòóíàâÿíäÿ ñþçöíöí èçàùûíäà éàçûðëàð: Ñöòóíàâÿíäÿ – áèðèíúè âÿ èêèíúè ùÿðôëÿðè çÿììÿëè, ñàêèí íóí, óçàíàí ùÿìçÿ, ôÿòùÿëè âàâ, ÿáúÿä äàëû âÿ èêèíúè íóíóí ñàêèíëèéè èëÿ áèð ñöòóí öçÿðèíäÿ äàéàíàí åéâàíûí ãàáàüûíà äåéèðëÿð.

248

Éåíè öñóë òÿòáèã îëóíäóãäàí ñîíðà áó õîøàýÿëìÿéÿí ÷ÿòèíëèêëÿð òàìàìèëÿ àðàäàí ãàëõàúàãäûð. Åëÿúÿ äÿ þëêÿëÿðèí, éåðëÿðèí, êÿíäëÿðèí, øÿùÿðëÿðèí àäëàðûíû, ùàáåëÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿúíÿáè ñþçëÿðèíè åéíèëÿ þç äèëèìèçÿ êþ÷öðìÿëè îëäóüóìóç ö÷öí áóíäàí ñîíðà éåíè öñóëëà ÷îõ àéäûí âÿ äöçýöí éàçà áèëÿúÿéèê. Ùàëáóêè, ùàçûðêû ùÿðôëÿðèìèçäÿ áó êèìè àäëàðûí âÿ ñþçëÿðèí äöçýöí éàçûëûøû ãåéðè-ìöìêöíäöð. Ñÿðô-íÿùâèí éåíè ãàéäàñûíäà àíúàã ñþçëÿðèí ñîíëóüó âÿ áÿ’çè áàøãà ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ìÿ’ëóìàò âåðìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ ìöñÿëìàí áàëàëàðû âÿ Øÿðã äèëëÿðèíè þéðÿíìÿê èñòÿéÿí áöòöí àäàìëàð àðòûã êþùíÿ ñÿðô-íÿùâ ãàéäàëàðûíû þéðÿíìÿéÿ åùòèéàú ùèññ åòìÿéèá, áþéöê áèð ÿçàáäàí õèëàñ îëàðàã ýÿíúëèê ýöíëÿðèíè ãèéìÿòëè áèëèêëÿðè þéðÿíìÿéÿ ñÿðô åäÿúÿêäèðëÿð. Öìèä åäèðÿì êè, áþéöê Îñìàíëû äþâëÿòèíèí áàø÷ûëàðû áöòöí õàëãûí äöíéà âÿ àõèðÿò ñÿàäÿòèíè òÿ’ìèí åäÿí áó áþéöê ìÿñÿëÿéÿ úèääè ôèêèð âåðèá ðàçû îëìàéàúàãëàð êè, ÿëàúû éàëíûç áèëèê âÿ ñàâàääà îëàí 300 ìèëéîíäàí àðòûã èñëàì õàëãëàðû êîðëóã âÿ úÿùàëÿò áÿëàñûíà ùÿìèøÿëèê ìöáòÿëà îëàðàã ãàëñûíëàð. Ìÿí ðóùàíèëÿðèí áó èøÿ ìàíå îëàúàãëàðûíû çÿíí åòìèðÿì. ßýÿð ìàíå îëìàã èñòÿñÿëÿð, îíëàð áþéöê Îñìàíëû õàëãûíûí äöøìÿíèäèðëÿð. Áèð ùàëäà êè, õàëãëàðûí ìöõòÿëèô âàñèòÿëÿðëÿ òÿðÿããè åòìÿéÿ ìàèë îëäóãëàðû ýþç ãàáàüûíäàäûð, î çàìàí ùàíñû áèð èøÿ èãäàì åòìÿê îëàð êè, õàëãà îíóí ôàéäàñû êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿêäÿí öñòöí îëà áèëñèí? Äÿìèðéîë âàúèáäèð, ëàêèí êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê îíäàí äàùà âàúèáäèð. Òåëåãðàô âàúèáäèð, ëàêèí êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿê îíäàí äà âàúèáäèð. ×öíêè áöòöí èøëÿðèí ÿñàñû áèëèêäèð; áèëèê èñÿ ÿëèôáàíûí àñàí îëóá-îëìàìàñûíäàí àñûëûäûð. Éàçûìûçûí ÷ÿòèíëèéè íÿòèúÿñèíäÿ áèç åëìäÿí ìÿùðóì ãàëûðûã, ñàâàä âÿ áèëèê ÿëäÿ åòìÿêäÿí àúèçèê. Áåëÿ áèð ÿëàú äöøöíìÿê ëàçûìäûð êè, áèç äÿ, èñòèñíàñûç îëàðàã ùàìûìûç àçàúûã áèð ñÿ’éëÿ àëìàí ìèëëÿòè êèìè ñàâàäëàíûá, êèòàá îõóìàüà ãàäèð îëàã. Îõóìóøëàðûí ñàéû ÷îõ îëàí þëêÿëÿðäÿ òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèíèí ñàéû äà ÷îõ îëóð. Òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèíèí ÷îõ îëäóüó þëêÿäÿ èñÿ ùÿéàòûí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ õàëã ýöíäÿí-ýöíÿ òÿðÿããè åäÿ áèëÿð. Áèç áåëÿ áèð âÿçèééÿòÿ íÿ ö÷öí ýÿðÿê òÿÿññöô åòìÿéÿê êè, 300 ìèëéîíëóã èñëàì õàëãëàðû è÷ÿðèñèíäÿ ñàâàä âÿ áèëèê ñàùèáè îëàíëàðûí ñàéû 2-3 ìèëéîíäàí àðòûã äåéèëäèð. Êþùíÿ ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿêäÿí áàøãà áó äÿðäèí ÿëàúû éîõäóð. Ùèúðÿòäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð áèç ùÿìèí äÿðäÿ äö÷àðûã, èíäè êè, äÿðäèìèçè àíëàìûøûã, ÿëàúûíû äà òàïìûøûã, áÿñ íÿ ö÷öí îíóí ìöàëèúÿñèíÿ áàøëàìàéàã?

249

ßëèôáàíû äÿéèøäèðìÿéèí åùòèìàë îëóíàí çÿðÿðè áó èøèí âåðÿúÿéè ìÿíôÿÿò ìöãàáèëèíäÿ Ãöëçóì (Ãûðìûçû) äÿíèçè ìöãàáèëèíäÿ áèð ãÿòðÿ êèìèäèð. “ßëèôáà äÿéèøèëäèêäÿí ñîíðà ôèëàí ãÿäÿð êèòàáûìûç ìÿñðÿôñèç ãàëûá, çàé îëàúàãäûð”, – äåéÿí àüûëñûçëàðûí ñþçöíÿ ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðèëìÿìÿëèäèð. Îíëàð ãÿôëÿòäÿäèðëÿð. Áèçèì áó ýöí íÿ êèìè êèòàáëàðûìûç âàðäûð? Éÿ’íè áèçäÿ éöêñÿê ìÿçìóíëó, úèääè ÿùÿìèééÿòëè, íÿôèñ åëìëÿðäÿí õÿáÿð âåðÿí êèòàáëàð éîõäóð. Áóíäàí ñîíðà èíøàëëàù áèçèì áó êèìè êèòàáëàðûìûç îëàúàãäûð. Àâðîïà âÿ Éåíýè Äöíéà õàëãëàðûíûí ìàëèê îëäóüó òÿáàáÿò, ôÿëñÿôÿ, ðèéàçèééàò, úîüðàôèéà, ùÿðáè, äÿíèç÷èëèê, ìöùÿíäèñëèê åëìè, òàðèõ, èíøà, èíçèáàòè ùöãóã, èãòèñàä, ÿêèí÷èëèê, ìÿ’äÿíøöíàñëûã, òÿáèèééàò, àñòðîíîìèéà, ùåé’ÿòøöíàñëûã, êèìéà, ñÿíàéå âÿ òåõíèêàíûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðè âÿ íþâëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿí åëìè êèòàáëàðûí ìöãàáèëèíäÿ áèçèì êèòàáëàðûí ÿêñÿðèééÿòè “×åùèë òóòè” (Ãûðõ òóòó) êèòàáû êèìè ÿùÿìèééÿòñèç áèð øåéäèð. Áèç “Ìÿñàèáöë-ÿáðàð” ö÷öíìö ùåéèôñèëÿíÿúÿéèê âÿ éà “ßáâàáöë-úèíàí”ûí äÿðäèíè ÷ÿêÿúÿéèê?! Ãîé, ãèéàìÿò ýöíöíÿ ãÿäÿð áèçèì íàäàíëûüûìûçà äÿëàëÿò åäÿí âÿ àâðîïàëûëàðûí íÿçÿðèíäÿ áèçèì àüûëäàí íàãèñ îëìàüûìûçà øàùèä ñàéûëàí áó úöð ÿñÿðëÿð áèðäÿôÿëèê èòèá-áàòñûíëàð. Áèçäÿ áÿ’çè êèòàáëàð äà âàðäûð êè, îíëàðû éà ýÿðÿê þç ÿëèìèçëÿ îäëàéûá éàíäûðàã, éà äà ÷àéëàðà òóëëàéàã. Î úöìëÿäÿí, áèçäÿêè ãÿäèì òÿáàáÿò êèòàáëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð êè, îíëàðûí âàðëûüû öçöíäÿí éàëàí÷û òÿáèáëÿðèí ÿëè èëÿ êöðóð-êöðóð èíñàíëàð òÿáèè ÿúÿëëÿðè éåòèøìÿäÿí ùÿëàê îëóðëàð. Áó ýöí áèçèì ÿëèìèçäÿ ôèãù, òÿôñèð âÿ ëöüÿò êèòàáëàðûíäàí, ùåñàá, íöúóì âÿ úîüðàôèéàéà àèä, ùàáåëÿ áÿ’çè òàðèõè ùàäèñÿëÿðäÿí áÿùñ åäÿí ÿñÿðëÿðäÿí áàøãà áèð øåé éîõäóð. Áó êèòàáëàðû èñÿ êþùíÿ ÿëèôáàäàí éåíè ÿëèôáàéà êþ÷öðìÿê ùå÷ äÿ ÷ÿòèí áèð èø äåéèëäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ 1870-úè èë, éàíâàð àéû, Òèôëèñ øÿùÿðè

ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍÀ ßçÿìÿòëè àüàì Ìèðçÿ Éóñèô õàí, Àëëàù ñÿàäÿòèíèçè àðòûã åëÿñèí! Ðàìàçàí àéûíûí 6-ñû òàðèõëè ìÿêòóáóíóç éåòèøäè âÿ ìèí úöð ñåâèíú âÿ øàäëûüûìà ñÿáÿá îëäó. Áèðèíúè – ßëè õàí áàðÿäÿ ñèçÿ éàçûðàì êè, ñÿ’é âÿ òÿëàøäà îëàñûíûç êè, î, òåçëèêëÿ õàðèúè þëêÿëÿðäÿí áèðèíäÿ ñÿôèð îëñóí! ßýÿð áåëÿ áèð âÿ250

çèôÿ îíóí ÿëèíÿ êå÷ÿðñÿ, ìÿí çàìèí îëóðàì êè, ñèçèí åâèí êèðàéÿñè ùÿð ö÷ èë ö÷öí ÿéÿð-ÿñêèêñèç ñèçÿ ÷àòàúàãäûð. ßýÿð õàðèúäÿ áåëÿ áèð âÿçèôÿ îëìàçñà, ÷àëûøûí êè, î, Èðàí âèëàéÿòëÿðèíäÿí áèðèíäÿ ùàêèì îëñóí. Î çàìàí éåíÿ äÿ ñèçèí ïóëóíóç âöñóë îëàúàã âÿ ñèç þç ùàããûíûçà ÷àòàúàãñûíûç. Áóíà ùå÷ áèð øöáùÿ îëà áèëìÿç. Ëàêèí ßëè õàíûí þçö áó èêè âÿçèôÿäÿí ùÿð ùàíñûíäà îëóðñà îëñóí, èøäÿí ÷ûõàðêÿí éåíÿ äÿ ÷îõëó áîðúà òóòóëàúàãäûð. Áóíà äà ùå÷ áèð øöáùÿ îëà áèëìÿç. Ôÿðãè àíúàã áóíäàäûð êè, î çàìàí òÿëÿáêàð ñèç äåéèë, áàøãà àäàìëàð îëàúàãäûð. Èêèíúè – øÿ’íèéöêñÿê äîñòóìóçäàí1 ñîí äÿðÿúÿäÿ ðàçûéàì âÿ îíà ÷îõ òÿøÿêêöð åäèðÿì êè, ìÿíèì êîìåäèéàëàðûìûí òÿðúöìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäèð. Ãèñìÿò îëàðñà, êîìåäèéàëàð ÷àïäàí ÷ûõàíäàí ñîíðà 3-4 íöñõÿ ìÿíèì ö÷öí ùÿäèééÿ ýþíäÿðèíèç âÿ ÿçèç ìöòÿðúèìÿ äåéèíèç êè, “Ñÿðàá õàíûíûí ùåêàéÿòè”íè ùÿð éåðäÿ “Ëÿíêÿðàí õàíûíûí ùåêàéÿòè” éàçñûí. ×öíêè ìÿíèì õÿáÿðèì îëìàäàí, ìÿòáÿÿäÿ Ëÿíêÿðàí ñþçöíö Ñÿðàá ñþçö èëÿ ÿâÿç åòìèøëÿð. Ñÿðàá ñÿùâäèð, Ëÿíêÿðàí éàçûëìàëûäûð. ×öíêè Ñÿðàáûí éàíûíäà äÿíèç éîõäóð. Ö÷öíúö – ñèçèí ìÿêòóáóíóçó Ùàúû Ìåùäèéÿ ÷àòäûðäûì. Þçöì äÿ ùÿìèí òÿäáèðëÿðëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäöì êè, ñèçèí ìöëêöíöçö éà õàëèñÿ êÿíäëÿðè èëÿ äÿéèøäèðñèí, éà äà àäè ñþâäÿëÿøìÿê éîëó èëÿ àëñûí. Áóíó Ìèðçÿ ßñÿäóëëà õàíà äà ñöáóò åòäèì. Òàì ðàçûëûã âÿ øþâã èëÿ ñþç âåðäè êè, áèð àéäàí ñîíðà, éÿ’íè ÿ’ëàùÿòçÿð ïàäøàù âÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè Òåùðàíà ãàéûòäûãäàí ñîíðà, î áàðÿäÿ, éÿ’íè ùÿìèí äÿëèëëÿð ÿñàñûíäà ùàããûíäà äàíûøäûüûìûç åâèí ñàòûí àëûíìàñûíûí çÿðóðè îëìàñû áàðÿäÿ, þç òÿðÿôèíäÿí ìÿêòóáëà âàñèòÿ÷èëèê åäÿúÿêäèð. Äþðäöíúö – áèçèì ñèððèìèçäÿí õÿáÿðäàð îëàí ôàðñ äîñòëàðäàí áèðèíèí, Áîìáåéäÿ 1714, 73012 ÷àï åòìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðäöéöíö éàçäûüûíûçäàí ÷îõ-÷îõ ñåâèíäèì. Î, úÿíàáà äåéèí êè, ÿýÿð ìÿí äÿ éóìøàã, ïÿðäÿëè âÿ ìöëàéèì éàçñàéäûì, ìÿíèì äÿ ÿñÿðèì Ìîëëàéè-Ðóìè, Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè, ßáäöððÿùìàí Úàìè âÿ áàøãà êëàññèê ôèëîñîôëàðûí ÿñÿðëÿðè êèìè îëàðäû. Áó àäàìëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäèëìèøäèðìè? Áåëÿ èñÿ, ùÿãèãÿò áó àëè ðöòáÿëè ùÿçðÿòëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ èøëÿòäèêëÿðè öñëóáäà äåéèëäèð. Îíëàð ôèëîñîôëóüóí ìÿ’íàñûíû ÷îõ éàõøû àíëàìûøëàð. Ëàêèí ãîðõàãëûã âÿ úÿñàðÿòñèçëèê öçöíäÿí ôÿëñÿôÿíèí ìÿ’íàñûíû áöòöí õàëãà âÿ áöòöí áÿøÿðèééÿòÿ ñþéëÿéÿ áèëìÿìèøëÿð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿäèð êè, îíëàðûí ÿñë ìÿãñÿäëÿðè áó ýöíÿ ãÿäÿð êÿøô åäèëìÿìèø ãàëìûøäûð.

251

Îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíäÿí ùå÷ êÿñ ôàéäà ýþðÿ áèëìÿìèøäèð. Ùàëáóêè èíýèëèñ Áîêë, ôðàíñûç Âîëòåð âÿ áàøãà Àâðîïà ôèëîñîôëàðû äà ùÿìèí ôÿëñÿôÿíè î úÿíàáëàð êèìè àíëàìûøëàð. Ëàêèí úÿñàðÿòëÿ, ãîðõóñóç, ïÿðäÿñèç âÿ à÷ûãäàí-à÷ûüà îíóí ìÿ’íàñûíû þçëÿðèíèí äÿðê åòäèêëÿðè êèìè, áöòöí èíñàíëàðà, áöòöí õàëãà áàøà ñàëìûøëàð âÿ áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ, áöòöí äöíéàäà éöêñÿê àä ãàçàíìûøëàð âÿ Àâðîïàíûí áóýöíêö ìÿäÿíèééÿòèíÿ áàèñ îëìóøëàð. ßýÿð 1714, 7301 íöñõÿëÿðèíäÿ îëäóüó êèìè, áèð øåé àðòûðûëûá-ÿñêèëäèëìÿäÿí, äÿéèøäèðèëèá-ÿâÿç åäèëìÿäÿí, ïÿðäÿñèç, à÷ûãäàí-à÷ûüà ÷àï åäèëìÿñè ìöìêöíäöðñÿ, åäèëñèí. ßýÿð ìöìêöí äåéèëñÿ, îíëàðû äÿéèøäèðìÿê, ÿâÿç åòìÿê, ãóðóòìàã, ñþíäöðìÿê, òÿ’ñèð âÿ òÿðàâÿòäÿí ñàëìàã éîëó èëÿ ÷àï åòìÿéÿ èúàçÿ âåðèëìèð. Ãîéóíóç, íåúÿ êè âàðäûð, åëÿúÿ äÿ ãàëñûí! Ìöìêöíäöð êè, áèð ìöääÿòäÿí ñîíðà áèçèì îüóëëàðûìûçäàí âÿ íÿâÿëÿðèìèçäÿí áèð íÿôÿð ìÿ’ðèôÿò âÿ ùöíÿð ñàùèáè ÷ûõàð êè, êèòàáû éàçûëäûüû öñëóáäà ÷àï åäÿð âÿ áöòöí Àñèéà ãèò’ÿñèíäÿ áó ýöí çöëìÿò âÿ úÿùàëÿò äÿíèçèíäÿ ãÿðã îëàí èíñàíëàðûí õîøáÿõòëèéèíÿ âÿ ñÿàäÿòèíÿ ñÿáÿá îëàð. Ùèúðÿòäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð áó ñÿðòëèêäÿ áèð ÿñÿð éàçûëìàìûøäûð. Ëàêèí áó ÿñÿð ÷àï åäèëäèêäÿí ñîíðà äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿ áèðè-äèýÿðèíèí àðäûíúà, áóíäàí ñîíðà ñÿðò ÿñÿðëÿð éàçûëàúàãäûð. Áó ÿñÿðè éàçìàãäà ìÿíèì ìÿãñÿäèì òÿêúÿ õàëãûìûí ìÿäÿíèëÿøäèðèëìÿñè äåéèëäèð. Ùÿì äÿ ìÿí òÿôÿêêöð ñàùèáëÿðèíèí éîëóíó à÷ìàã, ôèëîñîôëàðûìûçûí, àëèìëÿðèìèçèí 1287 èë ÿñàðÿòäÿ âÿ çèíäàíäà îëàí ôèêðèíè àçàä åòìÿê, èíñàíëàðû êîðëóãäàí ãóðòàðìàã èñòÿéèðÿì. ßýÿð áèð èíñàí 60 âÿ éà 70 èë ùåéâàí êèìè êîð-êîðàíÿ éàøàéûá áó äöíéàäàí êîð ýåäÿðñÿ, áåëÿ áèð ùÿéàòûí èíñàí ö÷öí íÿ ëÿççÿòè âàðäûð? Öìèä åäèðÿì êè, ìÿíèì ñþçöìÿ ãóëàã àñàúàãñûíûç, ìÿíèì çþâãöìÿ âÿ ìÿíèì ôèêðèìèí ñàüëàìëûüûíà èíàíàúàãñûíûç âÿ ðàçû îëìàéàúàãñûíûç êè, áÿ’çè ïó÷ ìöëàùèçÿëÿðÿ ýþðÿ, ÿñÿð þç îðèæèíàëëûüûíû âÿ êÿñÿðèíè èòèðñèí. ×àï åäÿúÿéèíèç íöñõÿäÿ ñèç, Òèôëèñäÿí êå÷ÿðêÿí ßëà-Çèêðèùèññÿëàìûí ùåêàéÿñè ùàããûíäà ñèçèí íöñõÿëÿðäÿí áèðèíÿ èëùàã åòäèéèì ãåéäè äÿ ÿëàâÿ åòìÿéè óíóòìàéûíûç! Áåøèíúè – áèçèì øÿ’íèéöêñÿê äîñòóìóç3 Ìàíóê÷è Ñàùèá àäëû äöíéàýþðìöø ãîúà áèð øÿõñè ìÿíÿ íèøàí âåðìèøäèð. Î, ìÿäÿíè áèð øÿõñäèð. Çÿðäöøòèëÿðèí ðÿùáÿðèäèð. Éÿãèí êè, îíó Òåùðàíäà ýþðÿúÿêñèíèç. Îíà äåéèíèç êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ñèçÿ ñàëàì ñþéëÿéèá âÿ óçàãäàí-óçàüà ñèçÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿéèð. ßýÿð áó øÿõñèí ôàðñúà ñàâàäû âàðñà, 1714, 7301 252

íöñõÿíè îíà ýþñòÿðèíèç! ßýÿð î, ÿñÿðè Êöúÿðàòäà ÷àï åòäèðìÿê ôèêðèíäÿ îëàðñà, èúàçÿ âåðèíèç! Àëòûíúû – Ðóùöë-ãöäñöí ÿëèôáàíû äÿéèøäèðìÿéèí ëàçûì îëìàñûíà äàèð éàçäûüû êèòàá÷àñûíû ìöíàñèá ýþðäöéöíöç âÿ ìöìêöí ùåñàá åòäèéèíèç ùÿð áèð êÿñÿ âåðèíèç îõóñóí. Êèòàá÷àíûí ìÿçìóíó âÿ ÿãèäÿñè ùàããûíäà îõóúóëàðûí âÿ äèíëÿéèúèëÿðèí ôèêðèíè çÿùìÿò ÷ÿêèá áèçèì ö÷öí éàçûíûç êè, ìÿíèì âÿ úÿíàá Øåéõöë-èñëàìûí àðàñûíäà ìöçàêèðÿ âÿ ÿéëÿíúÿ âàñèòÿñè îëàúàãäûð. Ëàêèí ñèçÿ áèëäèðèðÿì êè, ìÿí Ðóùöë-ãöäñöí êèòàá÷àñûíû îõóäóãäàí ñîíðà áèòèøìÿç âÿ ôàñèëÿëè éàçûëàí ùÿðôëÿðèí ñþçëÿðèí òÿðêèáèíäÿ áèòèøèê éàçûëàí ùÿðôëÿð öçÿðèíäÿ öñòöíëöéöíÿ èíàíûá ãÿáóë åòìèøÿì. Áó øÿðòëÿ êè, áèçèì éàçûìûç äà õà÷ïÿðÿñòëÿðèí éàçûñû êèìè ñîëäàí-ñàüà éàçûëñûí âÿ îõóíñóí. Øÿ’íèéöêñÿê äîñòóìóçà éàçìûøàì êè, Ðóùöë-ãöäñöí ùÿìèí êèòàá÷àñûíû îõóéàðàã, ÿëèôáàíûí äÿéèøäèðèëìÿñè ùàããûíäà þç ôèêèð âÿ ÿãèäÿñèíè ìÿíÿ éàçñûí. Éåääèíúè – óçàãäàí ìÿíè éàä åäèá, ìÿíÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿéÿí òåùðàíëû äîñòëàðûìäàí ùÿð áèðèíÿ àéðû-àéðûëûãäà ìÿíèì äèëèìäÿí ñàëàì éåòèðèá äåéèíèç êè: Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ñèçèí ùÿð áèðèíèçäÿí õàùèø åòìèø êè, þç àäûíû, ëÿãÿáèíè, ðöòáÿñèíè âÿ èøèíè øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí àëûíìûø áèð-èêè ìöíàñèá øå’ð èëÿ áÿðàáÿð þç õÿòòè èëÿ éàçûá ìÿíÿ âåðñèí êè, Ìèðçÿéÿ ýþíäÿðèì êè, î äà éàäèýàð îëàðàã, äîñòëàðûíûí ñèéàùûñû îëàí äÿôòÿðÿ ãåéä åòñèí. Ñÿêêèçèíúè – ñèçèí ñàëàìûíûçû Øåéõöë-èñëàìà ÷àòäûðäûì. Øåéõöëèñëàì ñèçè î ãÿäÿð ñåâèð êè, àäûíûçû åøèäÿí êèìè àç ãàëäû ñåâèíúèíäÿí ó÷ñóí. ×îõ àðçó åäèð êè, ñèç áèð ãÿäÿð éàõûíà ýÿëÿñèíèç. Éÿ’íè Òÿáðèçÿ íàéèáöë-âÿçàðÿ âÿçèôÿñèíÿ òÿ’éèí îëóíàñûíûç. Äîããóçóíúó – Ðÿøèä ïàøà ñèçÿ ñàëàì éåòèðèð âÿ ÿëèíèçè þïöð. Áó èë éåääèíúè ñèíôÿ êå÷äè. Ùàçûðäà éåääèíúè ñèíôèí øàýèðäèäèð. Áèð èëäÿí ñîíðà î, ýèìíàçèéàíû áèòèðÿúÿêäèð. Îíäàí ñîíðà, ñàüëûã îëàðñà, èñëàì äèëëÿðèíè þéðÿíìÿê èøèíè òÿêìèëëÿøäèðìÿéÿ áàøëàéàúàãäûð. Þç ìÿêòóáëàðûíûçäà ýþçöìöí èøûüû îëàí Ùöñåéí õàíà ìÿíèì âÿ Ðÿøèä ïàøàíûí äèëèíäÿí ñàëàì éàçûí! Àëëàù ìÿíèì âÿ ñÿíèí þâëàäûìûç îëàí áó èêè ãàðäàøû õîøáÿõò åäèá, óçóí èëëÿð éàøàòñûí! Ðÿøèä Áîêëóí, Ðåíàíûí ÿñÿðëÿðèíè îõóìóø, ôÿëñÿôÿíè ìÿíäÿí àç áèëìèð. Ôèçèêàíû âÿ òÿáèÿòøöíàñëûüû ìÿíäÿí éàõøû àíëàéûð. Áó ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ìÿíèìëÿ ùÿìèøÿ ìöáàùè253

ñÿéÿ ýèðèøèð, äÿëèëëÿð âÿ ñöáóòëàð ýÿòèðèð. Ëàêèí áó èë ðàìàçàí àéûíû áàøäàí-áàøà áöòöí øÿðòëÿðè âÿ ÿìÿëëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿêëÿ îðóú òóòäó. Äåéèðäè êè, ìÿí èñòÿéèðÿì ùàìû ìÿíè òÿìèç ìöñÿëìàí âÿ õàëèñ øèÿ êèìè òàíûñûí. Ìÿí äÿ ìàíå îëìóðäóì. Áó äà áèð ðÿôòàðäûð. Ðàìàçàí àéûíäà ùÿð ýåúÿ íàìàç ãûëûð, äóà îõóéóð, ëàêèí ÷îõ ýþçÿë òàð äà ÷àëûðäû, ìóñèãè åëìèíÿ ÷îõ ùÿâÿñè âàðäûð. Ùàë-ùàçûðäà òàðû ÷îõ ýþçÿë ÷àëûð. Áó ìÿêòóáóìóí ñÿíÿ ÷àòìàñû ùàããûíäà ìÿíè õÿáÿðäàð åòìÿéèíè õàùèø åäèðÿì. Ñÿíèí ñÿìèìè äîñòóí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí éàçûëäû.

17 äåêàáð 1870-úè èë, Òèôëèñ øÿùÿðè

ÈÐÀÍ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÒÈÔËÈÑÄßÊÈ ÑÀÁÈà ÊÎÍÑÓËÓ ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍ ÚßÍÀÁËÀÐÛÍÀ ßçèç ìÿêòóáóíóç éåòèøäè. ßùâàëûíûçäàí õÿáÿð òóòóá, øàä âÿ õîøùàë îëäóì. Éåíè âÿçèôÿíèçè òÿáðèê åäèðÿì. Äîüðóäàí äà òÿáðèêÿëàéèã âÿçèôÿäèð. Àðçóíóçà ÷àòäûíûç, èñòÿäèéèíèç èø, éÿ’íè ãàíóíëàð òÿðòèá åòìÿê ñèçÿ ãèñìÿò îëäó. Òèôëèñäÿ ìÿíèì âÿ úÿíàá Øåéõöë-èñëàìûí îõóéóá ùÿçç àëäûüûìûç âÿ öçöíö êþ÷öðòäöéöìöç ðèñàëÿíèí1 òÿðòèáèíäÿ ÷ÿêäèéèíèç çÿùìÿò äÿ ùÿäÿð ýåòìÿäè. Èíäè áåëÿ áèð øÿðàèò éàðàíìûøäûð êè, áöòöí ôèêèðëÿðèíèçè èìêàíäàí ùÿãèãÿòÿ òÿòáèã åäÿ áèëÿðñèíèç. Èíäè ìÿí âÿ úÿíàá Øåéõöë-èñëàì ñèçÿ áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðöê êè, áöòöí Èðàí ÿðàçèñèíäÿ ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíè òàìàìèëÿ ðóùàíèëÿðèí ÿëèíäÿí àëàðàã, ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíÿ òàïøûðàñûíûç êè, áóíäàí ñîíðà ðóùàíèëÿð áèð äàùà ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíÿ ãàðûøà áèëìÿñèíëÿð. Ãîé îíëàð äà Àâðîïà ðóùàíèëÿðè êèìè òÿêúÿ íàìàç, îðóú, ìîèçÿ, ïåøíàìàçëûã, êÿáèí-òàëàã, þëöëÿðèí äÿôíè âÿ ñàèð áó êèìè äèíè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿøüóë îëñóíëàð... Èøèí ÿââÿëëÿðèíäÿ äèíè àëèìëÿð âÿ ãàçèëÿðäÿí áÿ’çèëÿðèíè ìöÿééÿí âÿçèôÿëÿðäÿ âÿ ùÿì äÿ ìààøëà ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíÿ òàáå îëàí ìÿùêÿìÿëÿðäÿ âÿ ìöðàôèÿ ìÿúëèñëÿðèíäÿ îòóðòìàã îëàð. Àììà áèð øÿðòëÿ êè, îíëàð áó âÿçèôÿëÿðäÿ ÷àëûøìàüà áàøëàäûãäàí ñîíðà äèí èøëÿðèíÿ ÿñëà äÿõàëÿò åòìÿñèíëÿð. Ìöðàôèÿ èøëÿðè ö÷öí ïåéüÿìáÿðèí øÿðèÿòè åùêàìû öçöíäÿí òÿðòèá îëóíàúàã (ãàíóí) êèòàá ýÿðÿê áèð-áèðèíÿ çèää ôèêèðëÿðäÿí óçàã îëóá, ùÿð 254

éåðäÿ åéíè òÿðçäÿ âÿ âàùèä ôèòâà èëÿ öìóììèëëÿòÿ àèä åäèëñèí. Áó êèòàáû ùàçûðëàéàí âàõò ãàíóí éàçàíëàð äþâðöí òÿëÿáàòûíà ìöâàôèã îëàðàã ùþêì âåðÿ áèëÿðëÿð, íåúÿ êè, ñèçèí ðèñàëÿíèç øÿðèÿòÿ óéüóí îëàðàã, áó êèìè ùþêìëÿðÿ øàìèëäèð. Õàùèø åäèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà äà ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíäÿ áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðäÿí ìöíàñèá ýþðäöêëÿðèíèçè éàçûá ìÿíÿ áèëäèðÿñèíèç. ×îõ éàõøû áèð èøÿ èãäàì åòìèøñèíèç. Àëëàù ìöáàðÿê åëÿñèí âÿ àõûðûíû õåéðÿ âÿ éàõøûëûüà ÷àòäûðñûí! Ìÿ’ëóìäóð êè, áó èøäÿ öìóìóí ìÿíàôåéè íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð âÿ Èðàíäà ìÿäÿíèééÿòÿ äîüðó àòûëàí áèðèíúè àääûìäûð. Áó ýöíäÿí áåëÿ ìÿí ÿìèí îëà áèëÿðÿì êè, áóíäàí ñîíðà ñèç õàëãûí òÿðáèéÿñè èøè èëÿ ìÿøüóë îëàúàãñûíûç. Ùå÷ ðÿâàäûðìû êè, òÿõìèíÿí 14 ìèëéîíëóã Èðàí ÿùàëèñèíäÿí éàðûì ìèëéîíó äà ñàâàäëû îëìàñûí?! ßýÿð õàëã òÿðáèéÿ åäèëìÿçñÿ âÿ áöòöí êöòëÿëÿð ñàâàäëû îëìàçñà, ñèç âÿ ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíèí áàøãà ìÿñ’óë èø÷èëÿðè þëöá-ýåäÿíäÿí ñîíðà èíäèéÿ ãÿäÿð ãàíóí éàçìàã âÿ éåíè áèð èäàðÿíèí ÿñàñûíû ãîéìàã óüðóíäà ÷ÿêäèéèíèç áöòöí çÿùìÿòëÿð ùå÷ÿ-ïó÷à ÷ûõàúàã âÿ ñèçèí éàðàòäûüûíûç íÿçì-íèçàì âÿ éåíèëèêëÿð óíóäóëàúàãäûð. Úàìààò èñÿ éåíÿ äÿ êå÷ìèø ãàéäà-ãàíóíëàðà ãàéûäàúàãäûð. ßçÿìÿòëè àüàì! Ñèç Òåùðàíäà äöøöíÿúÿêñèíèç êè, íÿ ö÷öí úÿíàá Øåéõöë-èñëàì âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ìÿùêÿìÿ èøëÿðèíèí øèÿ ðóùàíèëÿðèíèí ÿëèíäÿí òàìàìèëÿ àëûíìàñûíû ìÿñëÿùÿò ýþðöðëÿð? Áóíóí ñÿáÿáèíè èçàù åòìÿê èñòÿéèðÿì. ßëáÿòòÿ, ñèçÿ ìÿ’ëóìäóð êè, áèçèì õàëãûìûç áöòöí ãóëëóã ñàùèáëÿðèíè âÿ áöòöí äþâëÿò ìÿ’ìóðëàðûíû “ÿùëè-çÿëÿìÿ” àäëàíäûðûðëàð. Áèð ùàëäà êè, áåëÿ áèð ÿãèäÿ ùÿëÿ äÿ õàëãûí ôèêðèíäÿ ãàëìàãäàäûð, çàùèðè èòàÿòÿ áàõìàéàðàã, áàòèíäÿ äþâëÿòëÿ õàëã àðàñûíäà äàèìè áèð çèääèééÿò ìþâúóä îëàúàãäûð. Áó çèääèééÿò èñÿ âÿñôÿýÿëìÿç ôÿñàäà ñÿáÿá îëóð. Áåëÿ áèð èõòèëàôû îðòàäàí ãàëäûðìàã ÿí âàúèá ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèäèð. Õàëãëà äþâëÿò àðàñûíäà àéðûëûüûí, çèääèééÿòèí ÿñèë ñÿáÿáè ðóùàíèëÿðäèð. Íÿ ö÷öí? Áóíà ýþðÿ êè, ðóùàíèëÿð õàëãûí ðóùóíà âÿ òÿáèÿòèíÿ î ãÿäÿð ìöñÿëëÿò îëìóøëàð êè, úàìààò îíëàðûí äåäèêëÿðèíÿ ñîðüó-ñóàëñûç èòàÿò åäèð, öðÿéèíäÿ äþâëÿòÿ íèôðÿò áÿñëÿéèð. ×öíêè ðóùàíèëÿð õàëãûí “ïÿíàùû” àäëàíûð. Íÿéÿ ýþðÿ ðóùàíèëÿð õàëãûí “ïÿíàùû” îëìóøëàð? Îíà ýþðÿ êè, äþâëÿòèí ÿí áþéöê âÿçèôÿëÿðèíäÿí îëàí ìÿùêÿìÿ èøëÿðè ðóùàíèëÿðèí ÿëèíäÿäèð. Õàëãûí åùòèéàúû îíëàðûí âàñèòÿñèëÿ þäÿíèëèð. Äþâëÿò èñÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè éåðè òóòóð.

255

Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ äþâëÿò ìÿ’ìóðëàðû ðóùàíèëÿðèí ãàðøûñûíäà îíëàðûí ùþêìëÿðèíè èúðà åäÿí íþêÿð êèìèäèðëÿð. Õàëãûí ìÿíàôåéè, þëêÿ âÿ âÿòÿíèìèçèí àáàäëûüû îíó òÿëÿá åäèð êè, õàëãëà äþâëÿò àðàñûíäà áèðëèê âÿ ìåùðèáàíëûã éàðàíñûí. Äþâëÿò çàùèðè âÿ ùÿãèãè èñòèãëàëèééÿò ÿëäÿ åòñèí. Òÿêúÿ þçö õàëãûí ïÿíàùû îëñóí, ðóùàíèëÿðè þëêÿíè èäàðÿ èøëÿðèíäÿ äþâëÿòÿ øÿðèê åòìÿñèí. Áèçèì ÿãèäÿìèçÿ ýþðÿ, áåëÿ áèð òÿãäèð ñàéÿñèíäÿ ýöíëÿð êå÷äèêúÿ õàëãëà äþâëÿò àðàñûíäàêû ôÿðã àðàäàí ãàëõàð. Àììà áó ìÿñÿëÿ áèð øÿðòäÿí àñûëûäûð êè, äþâëÿò î ãÿäÿð äèããÿòëè âÿ ãàéüûêåø îëìàëûäûð êè, îíóí ìÿ’ìóðëàðû ìÿùêÿìÿ èøèíäÿ ôþâãÿë’àäÿ ÿäàëÿòëè, äîüðó÷ó âÿ ùàãã òÿðÿôäàðû îëñóíëàð. Õàëãëà äþâëÿò àðàñûíäàêû çèääèééÿòèí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíûí âàúèá ìÿñÿëÿ îëìàñûíà øöáùÿ îëà áèëìÿç. Àíúàã ñþç îðàñûíäàäûð êè, áó çèääèééÿò íÿéèí âàñèòÿñèëÿ àðàäàí ãàëäûðûëìàëûäûð. Áó áàðÿäÿ äöøöíÿðêÿí, éóõàðûäà ãåéä åòäèéèìèç òÿäáèð, áèçèì ôèêðèìèçúÿ, ÿëâåðèøëè ýþðöíäö. ßýÿð ñèç þçöíöç áóíäàí äàùà àñàí âÿ äàùà éàõøû áèð òÿäáèð äöøöíñÿíèç, ÿëáÿòòÿ, îíó òÿòáèã åäÿ áèëÿðñèíèç. Ñîíðà ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë” ùåêàéÿñèíè ÷îõ äöçýöí âÿ ýþçÿë òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Éàçäûì êè, ÷àï åòäèðñèí. Îíóí ìÿêòóáóíó à÷ûã ýþíäÿðäèì. ßââÿëúÿ þçöíöç îõóéóí, ñîíðà èñÿ îíà òÿãäèì åäèí! ×öíêè ìÿ’ëóìóíóç îëàí íöñõÿéÿ äàèð áÿ’çè ãåéäëÿð éàçàðàã, òÿìÿííà åòìèøäè êè, îðàäàêû ìÿñÿëÿëÿð òÿíãèä éîëó èëÿ äåéèë, àòàëûã íÿñèùÿòè øèâÿñè èëÿ éàçûëìàëû èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí å’òèðàçëàðûíà úàâàá éàçìàëû îëäóì. Éàõøû îëàð êàòèáèíèçÿ áóéóðàñûíûç êè, ìÿíèì éàçäûüûì úàâàá ìÿêòóáóíóí öçöíö êþ÷öðñöí êè, ñèçèí éàíûíûçäà ãàëñûí. Ìöìêöíäöð êè, áó ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà áàøãà áèð ìöáàùèñÿ÷è äÿ ìåéäàíà ÷ûõñûí. Î çàìàí ùÿìèí úàâàáû îíà îõóéóá, ñàêèò åäÿðñèíèç. Ùþðìÿòëè ßëè õàíûí âÿçèééÿòèíäÿí ùå÷ áèð õÿáÿðèì éîõäóð. Áèð íå÷ÿ ýöí áóíäàí ãàáàã îíà äà ìÿêòóá éàçìûøàì. Ëàêèí àëûá-àëìàäûüûíû áèëìèðÿì. Úÿíàá Øåéõöë-èñëàì ñèçÿ ÷îõëó ñàëàì ýþíäÿðèð âÿ ñèçèí éåíè âÿçèôÿíèçè òÿáðèê åäèð. Ñèçèí ñàëàìûíûçû Ìèðçÿ ßñÿäóëëà õàíà ÷àòäûðäûì, îíäàí äà ñèçÿ ñîíñóç ñàëàì éàçûðàì. Ñèçÿ èõëàñû îëàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ 25 ìàðò 1871-úè èë, Òèôëèñ øÿùÿðè

256

ÈÊÈÍÚÈ ÀÉÐÛÚÀ ÌßÊÒÓÁ ßçÿìÿòëè àüàì! Ñèçÿ áèëäèðèðÿì êè, úÿíàá Øåéõöë-èñëàìûí ñÿ’éè íÿòèúÿñèíäÿ, íÿùàéÿò, Èáí-Õÿëäóíóí ÿðÿá äèëèíäÿ îëàí “Òàðèõ” êèòàáûíû Èñòàíáóëäàí ýÿòèðòäèê. Îíóí áèðèíúè ôÿñëèíäÿí àëûíàí èêè ïàð÷à “Ìÿ’ëóì ÿñÿðèí” (“Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí. – ìöòÿðúèì) ìÿòëÿáëÿðèíÿ ùàøèéÿ êèìè ÿëàâÿ åäèëìÿëèäèð. Ùàìàí ïàð÷àëàðûí öçöíö êþ÷öðöá ýþíäÿðèðÿì. Áó èêè ãåéääÿí áàøãà ö÷öíúö áèð ãåéä äÿ ýþíäÿðèðÿì êè, “Ìÿ’ëóì ÿñÿðèí” íöñõÿñèíÿ éàçûëìàëûäûð. Áèðèíúè ãåéäèí èøàðÿñè – Ôèðäþâñèíèí:

Òÿðúöìÿñè: Þç ìÿíôÿÿòëÿðè õàòèðèíÿ, áàøãàëàðûíûí çÿðÿðèíè èñòÿéèðëÿð, äèíè èñÿ àëÿò åäèðëÿð...

áåéòèíèí ñîíóíäà ãîéóëìàëûäûð. Èêèíúè ãåéäèí èøàðÿñè èñÿ:

Äÿâÿ ñöäö âÿ êÿðòÿíêÿëÿ éåìÿêëÿ, ÿðÿáëÿð èøè î éåðÿ ÷àòäûðûáëàð êè...

áåéòèíèí ñîíóíäà îëìàëûäûð. Ö÷öíúö ãåéäèí èøàðÿñè èñÿ áèðèíúè ôèêðèí ñîíóíäà ãîéóëìàëûäûð. Ñèçÿ èõëàñû îëàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ 25 ìàðò 1871-úè èë

ÒÖÐÊÚß “ÒßÌÑÈËÀÒ”Û ÒßÐÚÖÌß ÅÄßÍ ÒÅÙÐÀÍ ÑÀÊÈÍÈ ÌÈÐÇß ÌßÙßÌÌßÄ ÚßÔßÐß ßçèç âÿ ìåùðèáàí ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð, Àëëàù þìðöíöçö óçóí åëÿñèí! Øèðèí ìÿêòóáóíóç éåòèøäè, ñîíñóç ñåâèíúèìÿ âÿ ãÿëáèìèí øàäëûüûíà ñÿáÿá îëäó.

257

ßââÿëà, ñèçäÿí áèð õàùèøèì âàðäûð: ÿçÿìÿòëè àüàì úÿíàá Ìèðçÿ Éóñèô õàí êå÷ÿí ìÿêòóáóíäà ìöõòÿñÿð îëàðàã éàçìûøäû êè, àçàäõàù øàùçàäÿ íÿââàá-ÿøðÿô-ÿìúÿä, ñÿðêàð Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ ùàë-ùàçûðäà õÿñòÿäèð. Áó õÿáÿð ìÿíè ÷îõ-÷îõ êÿäÿðëÿíäèðäè. Õàùèø åäèðÿì êè, âàëàùÿçðÿò øàùçàäÿíèí õÿñòÿëèéèíèí íÿäÿí èáàðÿò îëìàñû ùàããûíäà òåçëèêëÿ ìÿíÿ ìÿ’ëóìàò âåðÿñèíèç êè, ùÿéÿúàí âÿ íèýàðàí÷ûëûüûì àðàäàí ýåòñèí. Ìÿíèì áÿäáÿõòëèéèìäÿíäèð êè, áöòöí Èðàíäà þçöìÿ áèð íÿôÿð ñèðäàø òàïìûøäûì, î äà äîñòëóüóìóçóí ëàï áàøëàíüûúûíäà õÿñòÿëÿíäè. Èêèíúèñè èñÿ, ñèçèí ìèøêñà÷àí ãÿëÿìèíèçÿ àôÿðèí, éöç àôÿðèí îëñóí êè, “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë”è ÿñëèíÿ òàìàìèëÿ óéüóí âÿ ÷îõ-÷îõ ýþçÿë òÿðúöìÿ åòìèøñèíèç. Òÿðúöìÿäÿ ãÿòèééÿí îðèæèíàëäàí êÿíàðà ÷ûõûëìàìûøäûð. Òÿðúöìÿíèí äÿ ÿñàñ øÿðòè áóäóð êè, îíäà îðèæèíàëäàí íÿ àðòûã, íÿ äÿ ÿñêèê áèð øåé îëñóí. Áóíäàí éàõøû, áóíäàí éöêñÿê òÿðúöìÿ îëà áèëìÿç. Òÿðúöìÿíè ìöòëÿã ÷àï åòäèðìÿéÿ ÷àëûøûí! Øÿêëèìè ùÿìèí ìÿêòóáëà áÿðàáÿð ñèçÿ ýþíäÿðèðÿì. ßñÿðèí òàìàøàëàðûíäà èøòèðàê åäÿí áöòöí ïåðñîíàæëàðûí øÿêèëëÿðèíè äÿ ùÿð áèð ÿñÿðäÿ ÷àï åòäèðÿ áèëñÿéäèíèç, ùÿãèãÿòäÿ ìèñèëñèç áèð ùÿäèééÿ îëàð âÿ êèòàáëàð áàøãà áèð ýþçÿëëèéÿ ìàëèê îëàðäû. Áàøãà ÿñÿðëÿðèí òÿðúöìÿñèíè àðòûã Òèôëèñÿ ýþíäÿðìÿê ëàçûì äåéèëäèð. Âàõòûíûçû èòèðìÿéèí, ùàìûñûíû áèðáàø ÷àï åòäèðèí! Ìÿíèì ñèçèí ãÿëÿìèíèçÿ áþéöê èíàì âÿ å’òèáàðûì âàðäûð. Ùÿð áèð ÿñÿð ÷àïäàí ÷ûõäûãäàí ñîíðà 3-4 íöñõÿ ìÿíÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðèí! “Ýåîðã Êëèôôîðä” ñþçëÿðèíèí ìÿ’íàñûíû ñîðóøìóøñóíóç. Äåìÿëèéÿì êè, áóíëàð ùÿð èêèñè áèð íÿôÿð ÿìèðèí àäûäûð, áèð øÿõñèí àäûäûð... Éÿ’íè Êëèôôîðäîüëó Ýåîðã. Íåúÿ êè, ÿðÿáëÿðäÿ Ñÿ’ä èáí-Âÿããàñ, Þìÿð èáí-Ñÿ’ä âÿ ßìð èáí-Àñ ÿâÿçèíÿ – Ñÿ’ä-å Âÿããàñ, Þìÿð-ÿ Ñÿ’ä ßìð-å Àñ éàçìàã ìÿ’ëóìäóð. Úöìëÿíèí ìÿ’íàñû úÿùÿòäÿí úÿíàá Ëèííåéèí ùàìèñè îëàí Ýåîðã èáí-Êëèôôîðääàí éöêñÿê âÿ ÿçÿìÿòëè îëàúàãäûð”. Î êè ãàëäû “ãûüûëúûì” êÿëìÿñè, òöðêúÿ ãûüûëúûì ÿí êè÷èê îä øÿðàðÿëÿðèíÿ äåéèëèð. Ôàðñúà “ÿáèçÿ”, “õÿäðÿ” âÿ “ñèòàðÿ÷ÿ” äåìÿêäèð. Ñèç íåúÿ ãàðàäàüëûñûíûç êè, áó êÿëìÿíèí ìÿ’íàñûíû áèëìèðñèíèç? Ìÿí þçöì áó êÿëìÿíè Ãàðàäàüäà þéðÿíìèøÿì. Ìÿí éåääè éàøûìäàí 12 éàøûìà ãÿäÿð Ãàðàäàüäà Ùîðàíä êÿíäèíäÿ, ñîíðà Âÿëèáÿéëè îáàñûíäà Öíêöò åëè è÷ÿðèñèíäÿ éàøàìûøàì. Ïàñêåâè÷ëÿ Íàèáöññÿëòÿíÿ1 àðàñûíäà áàøëàíàí ìöùàðèáÿäÿí áèð èë ÿââÿë Àðàçûí áó òàéûíà – ðóñ òîðïàüûíà êå÷èá ýÿëìèøÿì.

258

“Ùÿêèì ÷óëëó” èñÿ “áèéàáàíè” (÷þëëö) äåìÿê äåéèëäèð. ×óë òöðê äèëèíäÿ àòûí áåëèíÿ ñàëûíàíà äåéèðëÿð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, 90 èë áóíäàí ÿââÿë, äÿðâèøòÿáèÿòëè áèð ùÿêèì ñÿéàùÿò ìÿãñÿäèëÿ Èðàíäàí Íóõàéà ýÿëìèø âÿ áèð ìöääÿò áó øÿùÿðäÿ ãàëìûøäû. Îíóí òÿáàáÿòäÿ âÿ áèð ñûðà ãÿðèáÿ åëìëÿðäÿ, ýóéà, òàì ìÿùàðÿòè âàðìûø. Îíóí àäû áó øÿùÿðäÿ âÿ îíóí ÿòðàôûíäà ìÿøùóðäóð. Ùÿìèøÿ ÷óëà áöðöíäöéöíÿ ýþðÿ “×óëëó ùÿêèì” àäû èëÿ øþùðÿò òàïìûøäûð. Éÿ’íè ÷óë âÿ éà êÿïÿíÿê ýåéèíÿí ùÿêèì. Íóõà úàìààòû ùÿëÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿìèí ùÿêèìè êèìéà ñèðëÿðèíè áèëÿí áèð àäàì êèìè çÿíí åäèðëÿð. Ö÷öíúöñö – ÿçèç ãàðäàøûì! “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” áàðÿäÿ ãåéä åòìèøñèíèç êè, îíëàðû ùÿëÿ îõóìàìûøñûíûç. Ïÿñ ùàðàäàí áèëèðñèíèç êè, áÿäõàùëûã ìÿãñÿäèëÿ éàçûëìûøäûð? Áóðàäà áÿäõàùëûã éîõäóð. Àíúàã èðàä òóòìàã âÿ òÿíãèä âàðäûð. Áó èñÿ ÷îõ áþéöê áèð ìÿñÿëÿäèð. Îíóí èçàùû ö÷öí óçóí-óçàäû äàíûøìàã ëàçûì ýÿëèð. ßëáÿòòÿ, áåëÿ áèð èçàùàò áó ìÿêòóáà ñûüûøìàç. Îíà ýþðÿ äÿ ãûñàúà éàçûðàì êè, ñèç ýÿðÿê òÿíãèäèí øÿðòëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð îëàñûíûç êè, áó ìÿñÿëÿäÿí äÿ áàø ÷ûõàðà áèëÿñèíèç. Èðàä òóòóëìàäàí èñòåùçàñûç, ìÿçÿììÿòñèç âÿ ìÿñõÿðÿñèç òÿíãèäè ÿñÿð éàçûëà áèëìÿç. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ìîèçÿ, íÿñèùÿò äåéèë, òÿíãèääèð. Èíñàíëàð ïèñ ÿìÿëëÿðÿ àäÿò åòäèéè áèð ùàëäà, òÿíãèä âàñèòÿñèëÿ îëìàéûá, ìîèçÿ, íÿñèùÿò âÿ àòà ìÿùÿááÿòè òÿðçèíäÿ éàçûëàí áèð ÿñÿðèí áÿøÿð òÿáèÿòèíÿ ùå÷ áèð òÿ’ñèðè îëìàéàúàãäûð. Èíñàíëàðûí òÿáèÿòè ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòëÿðè îõóéóá, äèíëÿìÿéÿ íèôðÿò åäèð. Ùàëáóêè èíñàíëàð òÿíãèäè ÿñÿð îõóìàüà ùÿìèøÿ ùÿâÿñêàð îëóðëàð. Àâðîïà ôèëîñîôëàðûíûí òÿúðöáÿëÿðè âÿ áèð ÷îõ èíêàðåäèëìÿç ùÿéàòè äÿëèëëÿð ñöáóò åòìèøäèð êè, òÿíãèä, èñòåùçà âÿ ìÿñõÿðÿäÿí áàøãà, ïèñ âÿ éàðàìàç ÿìÿëëÿðè èíñàí òÿáèÿòèíäÿí ùå÷ áèð âàñèòÿ èëÿ ìÿùâ åòìÿê îëìàç. ßýÿð íÿñèùÿò âÿ ìîèçÿíèí èíñàíëàðà òÿ’ñèðè îëñàéäû, ìÿðùóì Øåéõ Ñÿ’äèíèí “Ýöëöñòàí” âÿ “Áóñòàí” ÿñÿðëÿðè ÿââÿëäÿí-àõûðà ãÿäÿð íÿñèùÿòäèð. Ïÿñ íÿ ö÷öí Èðàí úàìààòû 600 èëäÿí áÿðè îíëàðû îõóéóð, ëàêèí îðàäàêû íÿñèùÿò âÿ ìîèçÿëÿðÿ ÿñëà ÿùÿìèééÿò âåðìèð?! Íÿòèúÿäÿ èñÿ çöëì âÿ èñòèáäàä ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð êè, ÿñêèëìÿéèð. Íÿ èñÿ, áèç áó áàðÿäÿ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøìÿìÿëèéèê. ßýÿð ìöáàùèñÿéÿ áàøëàñàã, ùå÷ áèð øöáùÿ îëà áèëìÿç êè, ñèç ìÿüëóá îëàðñûíûç. Òÿíãèä ôÿííè èñëàì ÿäÿáèééàòûíäà áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿëÿ òÿòáèã åäèëìÿìèøäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ ñèç áó êèìè ÿñÿðëÿðäÿí òåç ãîðõóéà äöøöðñöíöç. Íÿùàéÿò, õàëãû òÿðáèéÿëÿíäèðìÿê, ùÿììÿçùÿáëÿðèìèçèí ÿõëàãûíû ñàôëàøäûðûá èñëàù åòìÿê, äþâëÿòè íèçàì-èíòèçàìà ñàëûá, îíóí ÿìðëÿðèíèí âÿ 259

ãàäàüàí åòäèéè èøëÿð ùàããûíäàêû ùþêìëÿðèíèí òÿ’ñèðèíè àðòûðìàã ö÷öí òÿíãèääÿí ôàéäàëû ùå÷ áèð âàñèòÿ îëà áèëìÿç. Êÿìàëöääþâëÿ âàèç âÿ íÿñèùÿò÷è äåéèë. Î, òÿíãèä÷èäèð. ßýÿð î, âàèç âÿ íÿñèùÿò÷è îëñàéäû, îíà äà Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Ðÿôè Âàèçè-Ãÿçâèíè êèìè áàõàðäûëàð. ßñÿðëÿðè äÿ Ìîëëà Ðÿôèíèí éàçäûüû “ßáâàáöë-úèíàí” êèìè äóçñóç, òàìñûç, ëÿççÿòñèç ÷ûõàðäû. Åëÿ áèð àäàì òàïà áèëÿðìèñèíèç êè, “ßáâàáöë-úèíàíû” þç ìåéëè èëÿ êÿñàëÿòñèç îõóìóø îëñóí? Êèòàáûíûí àäûíäàí áåëÿ àäàìûí çÿùëÿñè ýåäèð. Ëàêèí, Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû áèð øÿõñèí ÿëèíÿ êå÷ÿðñÿ, éåéèá-éàòìàüû þçöíÿ ùàðàì åäÿðÿê, áóëàã áàøûíà ÷àòàí ñóñóç áèð àäàì êèìè îíëàðû îõóéàúàã âÿ îíëàðûí ìÿòëÿáëÿðèíè àíëàìàüà, îíëàðäàí èáðÿò àëìàüà âÿ áèëèê ÿëäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøàúàãäûð. Îõóäóãäàí ñîíðà èñòÿð-èñòÿìÿç áåëÿ áèð ãÿðàðà ýÿëÿúÿêäèð êè, òÿíãèä÷èíèí ïèñëÿäèéè ùÿð áèð ÿìÿëäÿí óçàãëàøìàã âÿ òÿ’ðèô åòäèéè ÿìÿëëÿðè ìöòëÿã èúðà åòìÿê ëàçûìäûð. Èíäè ýþðöí, íÿñèùÿòëÿ òÿíãèä âÿ íÿñèùÿò÷è èëÿ òÿíãèä÷è àðàñûíäà íÿ ãÿäÿð áþéöê ôÿðã âàðäûð! Òÿíãèäèí ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòäÿí áó ãÿäÿð öñòöí îëìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð? Òÿíãèäè ÿñÿðè ñóñàìàã åùòèðàñûíà îõøàð áèð ùÿâÿñëÿ îõóìàã ìåéëè ùàðàäàí äîüóëóáäóð? Áó öñòöíëöéöí ñÿáÿáè îäóð êè, òÿíãèäè ÿñÿð èñòåùçà, ýöëýö âÿ ìÿñõÿðÿ éîëó èëÿ éàçûëûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿíãèäèí îõóíóøóíà áó ãÿäÿð áþéöê ùÿâÿñ âàðäûð. Áó åëÿ áèð ýèçëè ñèðäèð êè, îíó Àâðîïà àëèìëÿðè êÿøô åäÿ áèëìèøëÿð. Ìÿíèì õàëãûì áó ñèðäÿí ùÿëÿ äÿ õÿáÿðñèçäèð. ßýÿð èíøàëëàù, Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû íÿøð åäèëÿðñÿ, ìÿíèì õàëãûì äà òÿðáèéÿ âÿ ìÿ’ðèôÿò ìåéäàíûíà ãÿäÿì ãîéàð. Äåìÿëèéÿì êè, ìÿíèì õàëãûìûí ôèòðè èñòå’äàäû Àâðîïà õàëãëàðûíûí ôèòðè èñòå’äàäûíäàí ãàò-ãàò àðòûãäûð. Òÿíãèäèí ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòäÿí öñòöíëöéöíö ñöáóò åäÿí ÿí ïàðëàã ìèñàë ñèçèí ýþçöíöç ãàðøûñûíäàäûð. Íÿ ö÷öí óçàüà ýåäÿê? Ôÿðç åäÿê êè, áèð âàèç íÿñèùÿò÷è àòà ìÿùÿááÿòè øèâÿñèíäÿ áèð êèòàá éàçàðàã, êèìéàíûí ùÿéàòäà ìþâúóä îëìàäûüûíû õàëãà àíëàòìàã èñòÿìèøäèð. Äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ áàøãà áèð øÿõñ îðòàéà ÷ûõìûø âÿ “êèìéà éîõäóð âÿ éà êèìéàíûí îëäóüóíà èíàíìàã îëìàç”, – ñþçëÿðèíè äèëèíÿ áåëÿ ýÿòèðìÿäÿí àíúàã òÿíãèä âÿ èñòåùçà ìÿãñÿäè èëÿ “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë” ùåêàéÿòèíè éàçàðàã, õàëã àðàñûíäà éàéìûøäûð. Èíäè äåéèí ýþðÿê, áó èêè íþâ ÿñÿðäÿí ùàíñûíûí èíñàíëàðûí òÿáèÿòèíäÿêè òÿ’ñèðè öñòöí âÿ àøêàðäûð? Ñþç éîõ êè, “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë” ùåêàéÿòèíèí! ×öíêè áó ÿñÿð òÿíãèä âÿ èñòåùçà öñóëó èëÿ éàçûëìûøäûð. Òÿíãèäèí íÿñèùÿòäÿí áàøãà áèð ôÿðãè äÿ âàðäûð. Î äà áóíäàí èáàðÿòäèð êè, ìöàñèð àäàìëàðûí âÿ ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðèí ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿñèíè 260

èñëàù åòìÿê èøèíäÿ íÿñèùÿòèí ãÿòèééÿí òÿ’ñèðè éîõäóð. Ùàëáóêè òÿíãèä ìöàñèð èíñàíëàðûí ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿñèíèí èñëàùû âÿ òÿêàìöëöíäÿ òÿ’ñèðñèç ãàëìàäûüû êèìè, ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿðèí ÿõëàãû âÿ òÿðáèéÿñèíèí èñëàù âÿ òÿêàìöëöíäÿ äÿ òàì òÿ’ñèðè âàðäûð. Áó úÿùÿòäÿí î, àðçó åäèëÿí íÿòèúÿíè âåðÿ áèëÿð. Áó ìÿòëÿáèí äÿ ýåíèø øÿðù âÿ èçàùà åùòèéàúû âàðäûð. Áó ñþçöí ùàãã îëìàñûíà äàèð Àâðîïà àëèìëÿðè ýåíèø ôèêèðëÿð ñþéëÿéèá, ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðè èñÿ ìèëéîíëàðëà ïóë ñÿðô åäèá, ùÿð áèð áþéöê øÿùÿðäÿ òåàòð àäû èëÿ ÿçÿìÿòëè áèíàëàð òèêäèðìèøëÿð êè, ãàäûíëàð âÿ êèøèëÿð îðàéà éûüûøàðàã, þç ùÿìâÿòÿíëÿðè ùàããûíäà òÿíãèä âÿ èñòåùçà èëÿ éàçûëìûø ÿñÿðëÿðÿ ãóëàã àññûíëàð âÿ ìÿñõÿðÿéÿ ãîéóëàíëàðûí âÿçèééÿòèíè ýþðöá, îíëàðäàí èáðÿò àëñûíëàð. ×öíêè îíëàð áàøà äöøìöøëÿð êè, ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòèí èíñàí âàõòûíû çàé åòìÿê âÿ èíñàíà êÿñàëÿò ýÿòèðìÿêäÿí áàøãà ôàéäàñû éîõäóð. Ñèç Êÿìàëöääþâëÿäÿí àòà íÿñèùÿòëÿðè åøèòìÿê òÿìÿííàñûíäà îëìàéûí! Áèðäÿôÿëèê áèëèí êè, íÿñèùÿò âÿ ìîèçÿ èñòÿð àòà ìÿùÿááÿòè èëÿ îëñóí, èñòÿðñÿ äÿ úÿùÿííÿì ãîðõóñó âÿ áóíà îõøàð áàøãà òÿùäèäëÿð àëòûíäà ñþéëÿíèëñèí, ôÿðãè éîõäóð, èíñàí òÿáèÿòèíÿ ùå÷ áèð òÿ’ñèð åäÿ áèëìÿç. Áöòöí îüðóëàð, éîëêÿñÿíëÿð, ãàòèëëÿð, çàëèìëÿð, ìöñòÿáèäëÿð, ôûðûëäàã÷ûëàð – ùàìûñû úÿùÿííÿìèí âÿñôèíè äþíÿ-äþíÿ åøèòìèøëÿð, ìîèçÿëÿðÿ âÿ íÿñèùÿòëÿðÿ àç-÷îõ ãóëàã àñìûøëàð. Ëàêèí áóíóíëà áåëÿ, éåíÿ äÿ þç ïèñ ÿìÿëëÿðè âÿ õàñèééÿòëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿìèøëÿð. Àììà èíñàíëàðû þç òàé-òóøëàðû, òàíûø âÿ äîñòëàðû éàíûíäà ðöñâàé åòìÿéÿ ñÿáÿá îëàí òÿíãèä, èñòåùçà âÿ ìÿñõÿðÿ îíëàðû ïèñ ÿìÿëëÿðäÿí ÷ÿêèíäèðèð. ßýÿð áèð øÿõñ ñèçèíëÿ ìöáàùèñÿéÿ ýèðèøèá, áóíóí ÿêñèíè èääèà åäÿðñÿ, îíóí äÿëèëëÿðèíè ìÿíÿ áèëäèðèí êè, Àâðîïàíûí ÿí ìÿøùóð ôèëîñîôëàðûíûí ÿñÿðëÿðèíÿ èñòèíàä åäÿðÿê, îíà åëÿ äÿëèëëè, ñöáóòëó áèð úàâàá âåðèì êè, áöòöí èääèàëàðû àëò-öñò îëñóí. Êÿìàëöääþâëÿíèí òÿíãèäèíäÿí íÿ ö÷öí èíúèéÿê ýÿðÿê? Êÿìàëöääþâëÿ éàä àäàì äåéèëäèð. Î, áèçèì ùÿììÿçùÿáèìèç, ùÿìâÿòÿíèìèçäèð. Î, þç õàëãûìûçûí îüëóäóð, î, åëÿ áèð ãàðäàøûìûçäûð êè, þç äîüìà ãàðäàøëàðûíûí ÿõëàã âÿ ÿìÿëëÿðèíè ðèøõÿíäÿ, èñòåùçàéà òóòóð. Äþðäöíúöñö – ñèç éåíè ÿëèôáàíûí ñóðÿòèíè èñòÿìèøäèíèç. Áèëäèðìÿëèéÿì êè, ùÿëÿ ëàï ÿââÿëëÿðäÿ ìÿí éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè áèð íþâ òÿðòèá åòìèøäèì êè, áöòöí íþãòÿëÿð äöøöá âÿ ñàèò ùÿðôëÿð, éÿ’íè å’ðàá, ñàìèò ùÿðôëÿðèí éàíûíäà áèòèøèê éàçûëûðäû. Ñîíðà úÿíàá Ðóùöë-ãöäñ áàøãà áèð ëàéèùÿ äöçÿëòìèøäèð êè, êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ ùÿðôëÿðèí áèòèøèê éàçûëìàñû äà ëÿüâ åäèëèð âÿ êÿëìÿëÿð ôàñèëÿäÿí âÿ àéðû-àéðû éàçûëàí ùÿðôëÿðëÿ 261

éàçûëûð. Áöòöí íþãòÿëÿð àòûëûð âÿ ñàèòëÿðèí ùàìûñû Àâðîïà õàëãëàðûíûí ÿëèôáàñû êèìè ñàìèò ùÿðôëÿð ñûðàñûíà äàõèë åäèëèð. Äîüðóäàí äà Ðóùöëãöäñöí ÿëèôáàñû ìÿíèì òÿðòèá åòäèéèì ÿëèôáàäàí ÷îõ-÷îõ àñàíäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí îíóí ðàçûëûüû âÿ ìÿñëÿùÿòè èëÿ, îíóí òÿðòèá åòäèéè ëàéèùÿäÿ áÿ’çè äÿéèøèêëèêëÿð ÿìÿëÿ ýÿòèðäèêäÿí ñîíðà ùÿðôëÿðèí íöìóíÿñèíè Ìààðèô Íàçèðëèéèíÿ ýþíäÿðìèøÿì âÿ éàçìûøàì êè, éà Ðóùöë-ãöäñöí áó ÿëèôáàñûíû ãÿáóë åòñèíëÿð, éà äà áó øÿðòëÿð ÿñàñûíäà áÿéÿíäèêëÿðè øÿêèëëÿðè äàõèë åòìÿêëÿ, áàøãà áèð ÿëèôáà äöçÿëäÿðÿê îíó ùÿéàòà òÿòáèã åòñèíëÿð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, ìÿíèì éàíûìäà Ðóùöë-ãöäñöí ÿëèôáàñûíûí ñóðÿòè ãàëìàìûøäûð êè, öçöíö ÷ûõàðäûá ñèçÿ ýþíäÿðèì. Ìÿíèì êå÷ìèøäÿ äöçÿëòäèéèì ÿëèôáàíûí ñóðÿòè äÿ ãàëìàìûøäûð. ßýÿð èñòÿñÿíèç, îðàäà Ìààðèô Íàçèðëèéèíÿ ìöðàúèÿò åäèá, ùÿì ìÿíèì êå÷ìèø ÿëèôáàìû, ùÿì äÿ Ðóùöë-ãöäñöí òÿðòèá åòäèéè éåíè ÿëèôáàíûí ñóðÿòëÿðèíè àëàðàã, ùÿð èêèñèíè îõóéà áèëÿðñèíèç. Ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì êè, úÿíàá Ðóùöë-ãöäñöí éåíè ÿëèôáàñû âÿ îíóí ëöçóìóíà äàèð éàçìûø îëäóüó êèòàá÷àíû ùþðìÿòëè Ìèðçÿ Éóñèô õàíäàí àëûá îõóéàñûíûç. Î çàìàí áàøà äöøÿðñèíèç êè, 15 ìèëéîíëóã Èðàí ÿùàëèñè àðàñûíäà íÿ ö÷öí ùå÷ îëìàçñà, éàðûì ìèëéîí ñàâàäëû àäàì éîõäóð. Ëàêèí Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áöòöí õàëã ñàâàäëûäûð. Õàùèø åäèðÿì, ìÿíÿ ùÿðäÿíáèð ìÿêòóá éàçàñûíûç. Ìÿí äÿ ñèçè ìàðàãëàíäûðàí ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ñèçÿ éàçûá, ìÿ’ëóìàò âåðÿúÿéÿì. Áèð äÿ þç ìÿêòóáóíóçäà úÿíàá Ðóùöë-ãöäñäÿí áÿðê èíúèäèéèíèçè áèëäèðìèøñèíèç êè, íÿ ö÷öí î, éàçûëàðûíû å’òèðàç âÿ èñòåùçà èëÿ éàçûá, ëàçûì èäè êè, ÷îõ ìöëàéèì øÿêèëäÿ, éÿ’íè âàèç âÿ íÿñèùÿò÷è êèìè éàçàéäû. Äîüðóäóð, úÿíàá Ðóùöë-ãöäñöí áöòöí éàçûëàðû âÿ êèòàá÷àëàðû Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû êèìè òÿíãèä øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ìÿùç áóíà ýþðÿäèð êè, áöòöí ñàâàäëû èíñàíëàð îíëàðû âÿñôÿýÿëìÿç øþâã âÿ çþâãëÿ îõóéóðëàð. Ñèç èñòÿéèðñèíèç êè, Ðóùöë-ãöäñ ñèçèí ö÷öí å’òèðàçñûç, ìÿñõÿðÿñèç, øèðèí ìîèçÿëÿð âÿ àòà íÿñèùÿòëÿðè éàçàéäû êè, òÿñàäöôÿí ÿëèíèçÿ êå÷ÿíäÿ äÿ, ìÿùÿë ãîéìàäàí îòàüûí áèð êöíúöíÿ òóëëàéàéäûíûç. Áåëÿëèêëÿ äÿ, ìÿçìóíóíó áèð êèìñÿ åøèäèá-áèëìÿäÿí êàüûçû ÷öðöéöá òÿëÿô îëàéäû? Ïÿù-ïÿù, ÿúÿá çþâã âÿ ñÿëèãÿ ñàùèáèñèíèç!.. Õåéð, áåëÿ äåéèë. Ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè, ñèç ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòè òÿíãèääÿí öñòöí òóòàí áèð çþâã âÿ ñÿëèãÿéÿ ìàëèê äåéèëñèíèç. *Úÿíàá Ðóùöë-ãöäñ áèð éåðäÿ éàçûð: “Èíýèëòÿðÿ ùþêóìÿòè èñòÿéèð Ñèñòàíû àëûá ßôãàíûñòàíà èëùàã åòñèí. Ìÿøâÿðÿò ìÿúëèñèíäÿ Èðàí âÿçèðëÿðè 262

äåéèðëÿð: “Áó èøèí ÷àðÿñè éàëíûç îíäàí èáàðÿòäèð êè, Èíýèëòÿðÿ ñÿôèðëèéèíèí ìöòÿðúèìè Ìèðçÿ Àüà Õîéëó èëÿ àðàíû ñàçëàéàã”. Ñèçèí ñÿëèãÿíèçÿ ýþðÿ, áó ìÿòëÿáè íåúÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, ùÿì íÿñèùÿòàìèç îëñóí, ùÿì äÿ Èðàí âÿçèðëÿðèíèí ÿùâàëûíû áó ãÿäÿð ôèêèð àéäûíëûüû, èôàäÿ ýþçÿëëèéè âÿ ëÿççÿòëÿ áÿéàí åòìèø îëñóí. Èðàí âÿçèðëÿðèíÿ áó ñþçëÿðè èñíàä åòìÿê, ÿëáÿòòÿ, áþùòàí âÿ èôòèðàäûð, ëàêèí îíëàðäàí áÿ’çÿí åëÿ ÿìÿëëÿð áàø âåðèð êè, Ðóùöë-ãöäñöí íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ, ýóéà îíëàð áó àüûëäà âÿ øöóðäàäûðëàð. Áó ñþçëÿðäÿí îíëàðûí ãàáèëèééÿòè ùÿð áèð îõóúóéà ìÿ’ëóì îëóð2. Íÿ èñÿ, Ðóùöë-ãöäñ âÿ Êÿìàëöääþâëÿ – ùÿð èêèñè ÿñÿðëÿðèíè íÿ úöð éàçìàã ëàçûì ýÿëäèéèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèðëÿð. Ñÿ’äèíèí âÿ Ìîëëà Ðÿôè Âàèçè-Ãÿçâèíèíèí äþâðö êå÷ìèøäèð. ßñðèìèç áàøãà ÿñðäèð. Ìÿêòóáóìóçäà éàçäûüûìûç êèìè, íÿñèùÿòëÿðè âÿ ìîèçÿëÿðè äèíëÿéÿðÿê, îíëàðà ÿìÿë åäÿúÿéèíèçè èääèà åòìÿéèí! Êÿìàëöääþâëÿ âÿ Ðóùöë-ãöäñ ùÿð èêèñè áèëèðëÿð êè, èíñàí úÿìèééÿòè óøàãëûã äþâðöíäÿí êå÷èá, êàìàë äþâðöíÿ ÷àòäûãäàí ñîíðà áó úöð èääèàëàð, áÿøÿð òÿáèÿòèíÿ ìöõàëèô îëàí èääèàëàð ñàéûëûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí éàçûëäû.

15 ìÿùÿððÿì, ùèúðè 1283-úö èë [25.III.1871-úè èë] Òèôëèñäÿ

1871-ÚÈ ÈË ÌÀÐÒÛÍ 29-ÄÀ ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍÀ ÉÀÇÛËÌÛØ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÊÒÓÁ ßçÿìÿòëè àüàì, Àëëàù ñÿàäÿòèíèçè äàèìè åòñèí! Ìàðòûí 25-äÿ éàçëûüûì ìÿêòóáäà áó ìÿòëÿáè äÿ, òÿíãèäèí ÿùÿìèééÿòè ùàããûíäà ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿðèí ìÿêòóáóíà ÿëàâÿ åòìÿëèéäèì. Ëàêèí áèðèíúè íþâáÿäÿ, ìöíàñèá áèëìÿäèì. Èêèíúè èñÿ, î ìÿêòóá ÷îõ óçóí ÷ûõìûøäû. Ïî÷ò äà éîëà äöøöðäö, éàçìàüà ìàúàëûì éîõ èäè. Èíäè èñÿ áó ìÿòëÿá ùÿì ìÿçÿëè îëäóüóíà ýþðÿ, ùÿì äÿ àç-÷îõ ìÿñÿëÿ èëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüó ö÷öí ùÿìèí ìÿòëÿáè õÿëâÿòè îëàðàã ñèçÿ éàçûðàì êè, ìåùðèáàí ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿðÿ îõóéàñûíûç, ñîíðà èñÿ ìÿêòóáó þçöíöçäÿ ñàõëàéàñûíûç. *Úÿíàá Ðóùöë-ãöäñ áèð éåðäÿ éàçûð: Òåùðàíäà ìöøàâèðÿ ìÿúëèñè.

263

Ìÿúëèñèí ìöøàâèðè – Èíýèëòÿðÿ äþâëÿòè Ñèñòàíû ßôãàíûñòàíà èëùàã åòìÿê èñòÿéèð. Íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? Ìÿúëèñèí öçâëÿðè: – Èíýèëèñ ñÿôàðÿòõàíàñûíûí ìöòÿðúèìè îëàí Ìèðçÿ Àüà Õîéëó èëÿ äîñòëàøìàã ëàçûìäûð. Ìÿúëèñèí ìöøàâèðè: – Àâðîïà äþâëÿòëÿðèíèí Èðàí äþâëÿòè áàðÿäÿ ôèëàí-ôèëàí õÿéàëëàðû âàðäûð. Íÿ åòìÿëèéèê? Ìÿúëèñèí öçâëÿðè: – Áèç äÿ îíëàðûí ñÿôèðëÿðèíè òÿ’çèéÿ ìÿúëèñèíÿ áóðàõìàðûã. Èíäè, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð! Äåéèí ýþðÿê, áó ìÿòëÿáè ñèçèí ñÿëèãÿíèçÿ ýþðÿ íåúÿ ãÿëÿìÿ àëìàã îëàð êè, ùÿì íÿñèùÿòàìèç, ìåùðèáàíúàñûíà äåéèëìèø îëñóí, ùÿì äÿ ìÿúëèñ öçâëÿðèíèí âÿçèééÿòè áó àéäûíëûãäà, áó ãÿäÿð ëÿççÿòëè âÿ òÿ’ñèðëè øÿêèëäÿ àøêàðà ÷ûõàðûëñûí?.. Îëà áèëñèí êè, ìÿúëèñ öçâëÿðèíÿ âåðèëÿí áó ãèéìÿò éàëàíäûð. Ìÿí îíëàðû ýþðìÿìèøÿì âÿ òàíûìûðàì. Ëàêèí Ðóùöë-ãöäñöí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, îíëàðäàí åëÿ èøëÿð áàø âåðèð êè, ùÿãèãÿòäÿ îíëàðûí áåëÿ áèð àüûë âÿ äÿððàêÿ ñàùèáè îëìàëàðû ìåéäàíà ÷ûõûð1. Äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, ìöøàâèðÿ ìÿúëèñèíäÿ äÿìèðéîë èíøàñûíà äàèð äàíûøûãëàð ýåäÿí çàìàí, ìÿúëèñ öçâëÿðèíäÿí áèðè äåìèøäèð: – Äÿìèðéîë ñàëûíàðñà, áèçèì áöòöí äÿâÿëÿðèìèç ëöçóìñóç ãàëàúàãäûð. Åëÿ èñÿ áó éîëóí ñàëûíìàñûíà íåúÿ èúàçÿ âåðÿ áèëÿðèê? Ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð! Áèðèíúè Øàù Àááàñûí âÿçèðëÿðèíèí àüûë âÿ øöóð äÿðÿúÿñè “Éóñèô øàùûí ùåêàéÿñè”íäÿí ñèçÿ ìÿ’ëóìäóð. Ýþðìöðñöíöç êè, äþâëÿòèí âÿçèðëÿðè âÿ õàëãûí àüñàããàëëàðû Øàù Àááàñà óëäóçëàðûí ìÿ’íàñûç áÿëàñûíäàí íÿúàò âåðìÿê ö÷öí óøàãúàñûíà íÿ êèìè òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòûðëàð? Áó äà êè, áþùòàí äåéèëäèð. “Òàðèõè-àëÿìàðà” ýþç ãàáàüûíäàäûð. Áàõà áèëÿðñèíèç! Øàù Àááàñ äþâðöíäÿí áó ÿñðÿ ãÿäÿð Èðàí õàëãû ïó÷ ÿãèäÿëÿðèí òÿ’ñèðè ñàéÿñèíäÿ òÿðáèéÿ àëÿìèíäÿ î ãÿäÿð äÿ ÷îõ òÿðÿããè åòìÿìèøäèð. Îëà áèëñèí êè, áÿ’çè ôÿðãëÿð âàðäûð, ëàêèí áó ôÿðã ÷îõ úöç’èäèð. Áàáèëÿð ôèòíÿñèíè òþðÿäÿíëÿðè úÿçàëàíäûðìàã èøèíäÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíäàí íÿ ãÿäÿð éöíýöë ùÿðÿêÿòëÿð áàø âåðìèøäèð. Áóíëàðûí ðÿùìñèçëèéèíè âÿ âÿùøèëèéèíè éàäà ñàëàí ùåéðÿòäÿí áàðìàüûíû äèøëÿéèð. ßýÿð áó ùÿðÿêÿòëÿðè îíëàðûí éàäûíà ñàëìàñàí, îéàíûá èáðÿò àëìàçëàð âÿ ùÿìèøÿ ãÿôëÿòäÿ ãàëàðëàð. Éàäà ñàëàíäà äà, áóíà òÿúàâöç àäû âåðèëèð. Áÿñ íÿ åòìÿê ëàçûìäûð? ßýÿð þëêÿíèí âÿ õàëãûí ìÿíàôåéè áóíó éàäà ñàëìàüû òÿëÿá åäèðñÿ, òÿíãèä äÿ åéíè âÿçèôÿíè èçëÿéèð. Áó êèìè ìÿòëÿáëÿðè ìîèçÿ 264

âÿ íÿñèùÿò éîëó èëÿ ñþéëÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. ßýÿð ñþéëÿñÿí, ìöòëÿã òÿíãèä öñóëóíäàí èñòèôàäÿ åòìÿëèñÿí. Îíó ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò àäëàíäûðìàã îëìàç! Ùàë-ùàçûðäà Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ùÿð áèðèñèíäÿ ñàòèðèê ãÿçåòëÿð, éÿ’íè þç ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí ïèñ ÿìÿëëÿðè ùàããûíäà òÿíãèä âÿ ùÿúâ éàçàí ãÿçåòëÿð âàðäûð êè, ùÿð ùÿôòÿ ÷àï åäèëèá éàéûëûð. Àâðîïà äþâëÿòëÿðè áóýöíêö èíòèçàì âÿ òÿðÿããèéÿ ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò ñàéÿñèíäÿ äåéèë, òÿíãèä ñàéÿñèíäÿ ÷àòìûøëàð. Ñèç Âîëòåð, Éóüíè Ñóä âÿ Àëåêñàíäð Äöìà, Êîëäèêîê êèìè éàçû÷ûëàðûí ðîìàíëàðûíäàí âÿ áàøãà áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿí, áó þëêÿëÿðèí Áîêë âÿ Ðåíàí êèìè áàøãà ôèëîñîôëàðûíûí éàçûëàðûíäàí õÿáÿðäàð îëìàëûñûíûç êè, áó ñþçöí ùÿãèãÿò îëìàñû ñèçÿ ñàáèò îëñóí âÿ ñèç ìÿíèì äåäèêëÿðèìÿ èíàíàñûíûç êè, ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòèí èíñàí òÿáèÿòèíäÿ, îíóí óøàãëûã âÿ èëê ýÿíúëèê äþâðö êå÷äèêäÿí ñîíðà ùå÷ áèð ôàéäàñû âÿ òÿñèðè îëà áèëìÿç.

*Áóíà ýþðÿäèð êè, Ðóùöë-ãöäñ þçöíöí “Âÿçèð âÿ ðÿôèã” àäëû êèòàá÷àñûíäà òÿíãèä øÿêëèíäÿ ôÿðéàä åäèð êè, åé ìÿíèì ãàðäàøëàðûì, åé ìÿíèì ùÿìâÿòÿíëÿðèì, þç áèëèéèíèçëÿ ãöððÿëÿíìÿéèí, þç ùàããûíûçäà áÿäýöìàí îëìàéûí, åëì þéðÿíèí, ìÿäÿíèééÿò äàèðÿñèíÿ ãÿäÿì ãîéóí! Ñèçèí èíäèêè áèëèéèíèç ÿñëà ñèçÿ áÿùðÿ âåðìÿê âÿ ñèçÿ ùàããû áàòèëäÿí âÿ äîüðóíó éàëàíäàí àéûðìàã èìêàíûíû âåðìÿç!2 ßýÿð Èðàí äþâëÿòè ßäëèééÿ Íàçèðëèéèíèí ñÿ’éëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ÷àï èøëÿðèíäÿ ìöòëÿã àçàäëûã òÿòáèã åäÿðñÿ, Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû âÿ Ðóùöë-ãöäñöí ÿñÿðëÿðè òàìàìèëÿ ÷àï åäèëèá, õàëã àðàñûíäà éàéûëàðñà, ÿëëè èëäÿí ñîíðà Èðàí þëêÿñè Àâðîïàíûí ãàáàãúûë þëêÿëÿðèíèí òàéû îëàúàãäûð. Áóíóí ö÷öí áèðúÿ øÿðò ëàçûìäûð êè, áöòöí õàëã ñàâàäëàíñûí âÿ õàëãëà äþâëÿò àðàñûíäàêû ýèçëè íèôàã àðàäàí ãàëäûðûëñûí. Î çàìàí Èðàí õàëãûíà õîøáÿõò âÿ øàíëû áèð ùÿéàò íÿñèá îëàúàãäûð. Ýÿëÿúÿê íÿñèëëÿð, Êÿìàëöääþâëÿíèí âÿ Ðóùöë-ãöäñöí àäëàðûíû ùÿìèøÿ ùþðìÿò âÿ èççÿòëÿ éàä åäÿúÿêëÿð. Ëàêèí, ÿýÿð îíëàðûí ñþçëÿðè òÿíãèäè øÿêèëäÿ äåéèë, ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò øÿêëèíäÿ äåéèëÿðñÿ, ìèí èë êå÷ÿúÿê âÿ ùå÷ êÿñ îíëàðûí ñþçöíÿ ãóëàã àñìàéàúàãäûð. ßçÿìÿòëè àüàì! __________ * Òÿðúöìÿñè: “Ãÿëáèãàðà àäàìà íÿñèùÿòèí íÿ òÿ’ñèðè îëà áèëÿð? Äÿìèð ìûõ äàøà êå÷ÿ áèëìÿç”.

265

*Íÿ èñÿ, ìÿí áèëìèðÿì, Êÿìàëöääþâëÿíèí ñþçëÿðèíäÿ âÿ èáàðÿëÿðèíäÿ ùàíñû úÿùÿòëÿðè äÿéèøìÿéè ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð ëàéèã ýþðöð?! Ùÿð áèð éåðèíÿ ÿë âóðñàí, ÿñÿð òÿíãèäè ÿùÿìèééÿòèíè èòèðÿð3. Ìöëàéèìëèê âÿ ùÿãèãÿòè ïÿðäÿëÿìÿê òÿíãèä øÿðòëÿðèíÿ ìöõàëèôäèð. Ìöëàéèìëèê âÿ ìÿñÿëÿíè þðò-áàñäûð åòìÿê òÿíãèä øÿðòëÿðèíÿ çèääèð. Ìÿñÿëÿí, Áîêë âÿ Ðåíàí þç ÿñÿðëÿðèíè íåúÿ éàçà áèëÿðäèëÿð êè, ìöëàéèì, ïÿðäÿëè, å’òèðàçñûç, âàèçúÿñèíÿ, íÿñèùÿòâåðèúè, ìåùðèáàíúàñûíà âÿ àòà ñþçëÿðè êèìè ÷ûõàéäû? ßýÿð áåëÿ îëñàéäû, îíëàðûí ÿñÿðëÿðè òÿíãèä îëìàçäû, îíëàðûí àäûíû ùå÷ êÿñ åøèòìÿç âÿ ÿñÿðëÿðèíè ùå÷ êÿñ îõóìàçäû. Áó îíà îõøàéûð êè, áèð øÿõñ Áîêë âÿ Ðåíàíà öç òóòàðàã äåñèí: “Åé ôèëîñîôëàð, ñèç þç ÿñÿðëÿðèíèçè âàèçñàéàüû, íÿñèùÿò÷è êèìè, ìåùðèáàíúàñûíà, àòà êèìè ìöëàéèì äèëäÿ, åéèáëÿðè à÷ûá-àüàðòìàäàí éàçìàëûñûíûç”. “ßýÿð ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð Êÿìàëöääþâëÿíèí ãÿëÿìèíäÿí ÷ûõàí áÿ’çè êÿëìÿëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóðñà, äåìÿê ëàçûìäûð êè, áó êÿëìÿëÿð ÿäàâÿò íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí äåéèë, øóð âÿ ùèññèééàòà ãàïûëìàã íÿòèúÿñèíäÿ èõòèéàðñûç éàçûëìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, “íàäàí èðàíëûëàð”, “åâè éûõûëìûø èðàíëûëàð” âÿ áó êèìè ñèôÿòëÿíäèðèúè êÿëìÿëÿð ÿñÿð ÷àï åäèëÿðêÿí ñèëèíÿ áèëÿð. Ëàêèí áó êèìè úöç’è äÿéèøèêëèêëÿðäÿí áàøãà, ùÿð úöð äÿéèøäèðìÿ âÿ òÿùðèô ÿñÿðèí êÿëìÿëÿðèíè âÿ èáàðÿëÿðèíè òÿ’ñèðäÿí ñàëàð âÿ îíó éàðàìàç âÿçèééÿòÿ ýÿòèðÿð. Êàòèáèì áèð ìöääÿòäèð êè, õÿñòÿëÿíìèøäèð. Ìÿúáóðÿí ìÿêòóáó þçöì éàçûðàì. Õÿòòèìèí ïèñëèéèíäÿí âÿ ñÿëèãÿñèçëèéèíäÿí þçöì äÿ íàðàçûéàì. Ìÿíè ýÿðÿê áàüûøëàéàñûíûç. Áèð íå÷ÿ ÿëàâÿ âÿ ãåéäëÿð âàðäûð êè, îíëàðû ìÿ’ëóìóíóç îëàí íöñõÿéÿ ÿëàâÿ åòìÿê âàúèáäèð. Îíà ýþðÿ äÿ îíëàðû éàçìàüà âÿ ýþíäÿðìÿéÿ èãäàì åòäèì. Áó ö÷öíúö ìÿêòóáäóð êè, ýþíäÿðèðÿì âÿ ùÿð áèðèíÿ àéðû ìöôÿññÿë úàâàá ýþçëÿéèðÿì.

2 àïðåë 1871-úè èë

Áó ö÷öíúö ìÿêòóáäà éàçäûüûì ÿëàâÿëÿð âÿ ãåéäëÿð áóíëàðäûð: Áèðèíúèñè – Èðàíäà ÿìèðëÿðè ÷óáóãëà äþéìÿê âÿ óøàãëàðà òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ çàìàíû ÷óáóã âÿ ñèëëÿ âóðìàã ÿùâàëàòû. __________ * Øåèð Ñÿäèíèí “Ýöëöñòàí”ûíäàíäûð.

266

Èêèíúèñè, – (Ùÿð êÿñ þç øÿõñèééÿòèíè òàíûéàðñà, î, Àëëàùûíû òàíûìûø îëàð) àéÿñèíèí øÿðùè. Ö÷öíúö – Èìàì Ãÿçàëèíèí ôèêðèíèí èçàùû. Äþðäöíúöñö – ßììàðÿòöë-Éÿìÿíè àäëû øàèðèí øå’ðè. Èíñàíëàðûí óøàãëûã äþâðö êå÷äèêäÿí ñîíðà ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿòèí áÿøÿð òÿáèÿòèíÿ ãÿòèééÿí áÿùðÿ âÿ ôàéäàñû îëìàäûüû ùàããûíäàêû ôèêðèìè èñáàò ö÷öí áó ìÿòëÿáè äÿ ñèçÿ éàçûðàì êè, ÿçèç ãàðäàøûí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿðÿ îõóéàñûíûç. Áó àëè ìÿòëÿá ñèçÿ ýþíäÿðäèéèì àéðûúà ñÿùèôÿäÿ éàçûëûð. Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçìàã ëàçûìäûð.

1280-ÚÈ [1863-ÚÖ] ÈËÄß ÚßÍÀÁ ÐÓÙÖË-ÃÖÄÑÖÍ ÞÇ ÄÈËÈÍÄßÍ ÅØÈÄÈÁ ÉÀÇÄÛÜÛÌ ÀËÈ ÁÈÐ ÌßÒËßÁÈÍ ÌßÒÍÈ “Çöëì” ìÿñäÿðäèð. Îíóí èñìè-ôàèëè “çàëèì” âÿ èñìè-ìÿô’óëó “ìÿçëóì”äóð. Ìÿñäÿð îëàí çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí èêè øåé ëàçûìäûð: éà çàëûì çöëìäÿí ÿë ÷ÿêìÿëèäèð, éà äà ìÿçëóì çöëìÿ äþçìÿìÿëèäèð. Èäðàêûí òÿñäèãè èëÿ çöëìö äÿô åòìÿêäÿ áó èêè éîëäàí áàøãà ùå÷ áèð éîë òÿñÿââöð åäèëÿ áèëìÿç. ...Ùàçûðêû ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ ãÿäÿð, òÿõìèíÿí îí ìèí èëèí ÿðçèíäÿ áöòöí ïåéüÿìáÿðëÿð, ôèëîñîôëàð âÿ øàèðëÿð çöëìöí àðàäàí ãàëäûðûëìàñûíû èñòÿéÿðÿê, áåëÿ áèð ÿãèäÿäÿ èäèëÿð êè, îíó àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí çàëûìà ìîèçÿ îõóéóá íÿñèùÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Îíà ýþðÿ äÿ áó óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ îíëàðäàí ùÿð áèðè þç áèëäèêëÿðè êèìè, ÿãèäÿëÿðèíè ñþçäÿí èøÿ, ÿìÿëÿ êå÷èðìèøëÿð. Ìÿñÿëÿí: ïåéüÿìáÿðëÿð çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã, çöëìäÿí ÿë ÷ÿêìÿê ìöãàáèëèíäÿ çàëèìÿ áåùèøò âÿ’äÿñè âåðìèø âÿ çöëìö äàâàì åòäèðÿí çàëèìëÿðè úÿùÿííÿìëÿ ãîðõóòìóøëàð. Ôèëîñîôëàð çöëìö äþâëÿòèí çÿâàëûíûí ñÿáÿáè áèëÿðÿê, äþâëÿòèí äàâàìû ö÷öí ÿäàëÿòëè îëìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðìöøëÿð. Áó áàðÿäÿ ïåéüÿìáÿðëÿð áèð ÷îõ êèòàáëàð âÿ ùÿäèñëÿð, ôèëîñîôëàð èñÿ ñàéñûç-ùåñàáñûç ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð. Øàèðëÿð ùÿì Àñèéàäà, ùÿì äÿ Àâðîïàäà, ìÿñÿëÿí, Ñÿ’äè êèìè, þç ÿñÿðëÿðèíäÿ çöëìö ïèñëÿìèø âÿ ÿäàëÿòè òÿ’ðèôëÿìèøëÿð êè, çàëèì çöëìäÿí ÿë ÷ÿêèá ÿäàëÿòëè îëñóí. Ëàêèí áèð ÷îõ òÿúðöáÿëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ àéäûí îëìóøäóð êè, áÿøÿðèééÿòèí ÿí øÿðÿôëè íöìàéÿíäÿëÿðè îëàí áó àäàìëàðûí ÿñðëÿð áîéó çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã éîëóíäà ÷ÿêäèêëÿðè çÿùìÿòëÿð 267

áöòöíëöêëÿ íÿòèúÿñèç âÿ ôàéäàñûç ãàëìûøäûð. Çöëì èñÿ äöíéàäà ÿñëà àðàäàí ãàëäûðûëìàìûøäûð. Çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ìîèçÿëÿð âÿ íÿñèùÿòëÿð çàëèìèí òÿáèÿòèíÿ ãÿòèééÿí òÿ’ñèð ýþñòÿðìÿìèøäèð. Íÿùàéÿò, ùàçûðêû ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíÿ éàõûí, Àâðîïàíûí Âîëòåð, Ðóññî, Ìîíòåñêéþ, Ìèðàáî âÿ áàøãà áó êèìè Ñþùáàí òÿáèÿòëè ôèëîñîôëàðû, áÿëàüÿòëè âÿ ôÿñàÿòëè øàèðëÿðè, íàòèãëÿðè âÿ ùÿêèìëÿðè àíëàìûøëàð êè, çöëìö àðàäàí ãàëäûðìàã ö÷öí ùå÷ äÿ çàëèìÿ ìöðàúèÿò åòìÿê ëàçûì äåéèëäèð, áÿëêÿ ÿñêèíÿ, ìÿçëóìà äåìÿê ëàçûìäûð êè: “Åé íàäàí, ñÿí êè, ãöäðÿò, ñàé âÿ áàúàðûã úÿùÿòäÿí çàëèìäÿí ãàò-ãàò àðòûãñàí; áÿñ íÿ ö÷öí çöëìÿ ãàòëàøûðñàí? Ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàí âÿ çàëèìèí àòàñûíûí ýîðóíà îä âóð!”. Áó èêèíúè ÿãèäÿ ìåéäàíà ýÿëäèêäÿí ñîíðà Àâðîïàíûí ôèëîñîôëàðû þç éåíè ôèêèðëÿðèíè õàëãà àíëàòäûëàð. Ìÿçëóìëàð àüûëëû àäàìëàðûí éåíè ôèêèðëÿðèëÿ òàíûø îëäóãäàí ñîíðà áèðäÿôÿëèê ùöììÿò åäÿðÿê, ãåéðÿò ýþñòÿðäèëÿð. Çöëìö îðòàëûãäàí ãàëäûðàðàã, þçëÿðèíèí âÿçèééÿòèíè, ÿùâàëàòûíû âÿ àñàéèøèíè éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí åëÿ ãàíóíëàð éàðàòäûëàð êè, ùÿð áèð èíñàí î ãàíóíëàðà ÿñàñÿí, þç ÿëè àëòûíäà ÷àëûøàí èíñàíëàðà çöëì åòìÿéÿ ãàäèð îëìàéàúàãäûð. Ùàçûðäà Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí áèð ÷îõóíäà ìþâúóä îëàí êîíñòèòóñèéàëû äþâëÿò ãóðóëóøó ùÿìèí ôèëîñîôëàðûí ôèêèðëÿðèíèí íÿòèúÿñèäèð... Áóðàäàí øöóð âÿ ñàüëàì àüûë ñàùèáëÿðèíÿ òàìàìèëÿ àéäûí îëóð êè, ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò ÷îõ ìÿ’íàñûç èøäèð âÿ èíñàíëàðûí òÿáèÿòèíÿ ÿñëà òÿ’ñèð åäÿ áèëìÿç. *** Õàùèø åäèðÿì êè, áó ìÿòëÿáè äÿ ÿçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð ö÷öí îõóéàñûíûç: Òÿíãèäèí ýÿëÿúÿê íÿñëèí òÿáèÿòèíÿ êàìèë òÿ’ñèðèíèí ñÿáÿáè îäóð êè, áó íÿñèë ö÷öí òÿíãèäèí ìöÿëëèôè àðòûã êå÷ìèø íÿñëÿ ìÿíñóáäóð. Áåëÿëèêëÿ, ýÿëÿúÿê íÿñëèí òÿíãèäèí ìöÿëëèôèíÿ ÿäàâÿò áÿñëÿìÿñèíÿ, èíàä âÿ òÿðñëèê öçöíäÿí îíóí ñþçëÿðèíÿ ÿìÿë åòìÿìÿñèíÿ ùå÷ áèð ñÿáÿá éîõäóð. ×öíêè ìöÿëëèôèí èñòåùçàñû âÿ åéèá òóòìàñû îíóí þç ìöàñèðëÿðèíÿ àèääèð; ýÿëÿúÿê íÿñëÿ ÿñëà äÿõëè éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð òÿÿññöô åäÿúÿê êè, ìöÿëëèôèí ìöàñèðëÿðè âÿ ïèñ ÿìÿëëÿðè âÿ éàðàìàç ùÿðÿêÿòëÿðè îíóí å’òèðàçûíà, èðàä òóòìàñûíà, èñòåùçàñûíà ëàéèã îëìóøëàð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ äÿ îíëàð þç èøëÿðèíäÿ âÿ ÿìÿëëÿðèíäÿ ìöÿëëèôèí ìöàñèðëÿðèíèí 268

ïèñ ÿìÿëëÿðè âÿ éàðàìàç ùÿðÿêÿòëÿðèíè òÿãëèä åòìÿéèá, ìöÿëëèôèí äåäèêëÿðèíè ùÿð úÿùÿòäÿí ùàãëû áèëÿðÿê, îíëàðû úàíëà-áàøëà ãÿáóë åäÿúÿêëÿð. Áó ãåéäèí ÿëàâÿñèíè äÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçìàã ëàçûìäûð; áó ãåéäèí ÿëàâÿ ÿëàìÿòè Õûçðûí íàüûëû çèêð îëóíàí ãåéäèí ñîíóíäàäûð. ßýÿð áèçèì àëèìëÿðèí å’òèãàäûíà ýþðÿ áó Õûçð ùÿìÿí àäàìäûð êè, Àëëàù Ãóð’àíäà îíóí ùàããûíäà õÿáÿð âåðèð âÿ ùÿçðÿò Ìóñà èëÿ éîëäàø îëìóøäóð, ùÿì äÿ éîëäàøëûüû çàìàíû áèð ìÿ’ñóì óøàüû ýöíàùñûç éåðÿ þëäöðÿðÿê, áåëÿ ôèòâà âåðìèøäèð êè, ýóéà óøàüûí àòà âÿ àíàñû ÷îõ éàõøû àäàì îëìóøëàð, àíúàã áó éàçûã óøàã áþéöäöêúÿ öñéàíà âÿ êöôðÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð. Áóíóíëà äà þç àòà-àíàñûíûí ðóùóíó èíúèäÿúÿêäèð... Îíà ýþðÿ äÿ ãÿòëè âàúèáäèð. Áåëÿ èñÿ Õûçð íÿèíêè ñÿôåùäèð, áÿëêÿ äÿ îíó äèâàíÿ ùåñàá åòìÿê ëàçûì ýÿëèð. Àüûëëû âÿ ðÿùìëè áèð èíñàí ùàíñû ÿãëè âÿ íÿãëè äÿëèëëÿðÿ ÿñàñÿí, áó çàëèìèí þëäöðäöéö êèìè áèð ìÿ’ñóì óøàüû áó úöð ìÿ’íàñûç ôèòâà èëÿ þëäöðÿ áèëÿð? Ëàêèí ìÿí áèð øåéÿ òÿÿúúöá åäèðÿì êè, áèçèì Àëëàù áó ÿùâàëàòûí éàðàìàçëûüûíäàí ñÿðô-íÿçÿð åäèá, ùÿìèí úèíàéÿòè áó ãàòèëèí âÿñôèíäÿ õÿáÿð âåðèð. Ýþðöíöð êè, Àëëàùûí þçö äÿ åëÿ çÿíí åäèð êè, îíóí áÿíäÿñè îëàí áèçëÿðèí áåéíèíäÿ çÿððÿ ãÿäÿð èäðàê ãöââÿñè éîõäóð... Ùàããû âàðäûð. Àðòûã íÿ äåéèì êè? Áó ìÿòëÿáè äÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçìàã ëàçûìäûð: ßçèç ãàðäàøûì Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿð Êÿìàëöääþâëÿäÿí èíúèéèð êè, þç ôèêèðëÿðèíè àúû äèë èëÿ èôàäÿ åòìèøäèð. Áåëÿ èñÿ, áÿñ íÿ ö÷öí Êÿìàëöääþâëÿ îíà ÷îõ àúûãëû úàâàá éàçàí âÿ îíó ýèúáåéèí ùåñàá åäÿí Úÿëàëöääþâëÿäÿí èíúèìèð? Áÿñ íÿ ö÷öí î, ÿñÿðëÿðèíèí öçöíö êþ÷öðÿí âÿ øÿðèÿòìÿäàðëàðäàí áèðèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà Êÿìàëöääþâëÿíè “çûíäûãè-ìöëùèä” âÿ “Þâðÿíý Çèáèí íàõÿëÿô þâëàäû” àäëàíäûðàí, îíóí ÿñÿðëÿðèíè ùÿðçÿ-ùÿäéàí ùåñàá åäÿí àäàìäàí èíúèìèð? Áó êèìè èñòåùçàëû âÿ òÿ’íÿëè å’òèðàçëàðû éàä àäàìëàðäàí åøèòìÿê àüûð âÿ ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí äîñòëàðäàí åøèòìÿê èíñàíûí ãÿëáèíè êÿäÿðëÿíäèðìÿìÿëè, èíúèòìÿìÿëè âÿ îíäà ÿäàâÿò âÿ áÿäõàùëûã ùèññè îéàòìàìàëûäûð. Òÿíãèäèí ãàéäàñû áóäóð. Òÿíãèä èñëàì õàëãëàðûíûí éàçûëàðûíäà òÿçÿòÿçÿ òÿòáèã îëóíóð. Ãîé Êÿìàëöääþâëÿíèí ôèêèðëÿðèíè ðÿää åäÿí àüûëëû âÿ ìÿ’ðèôÿòëè àäàìëàðäàí áèðèñè, èñòÿð Èðàí äþâëÿòèíèí ñèéàñè èøëÿðèíÿ äàèð âÿ èñòÿðñÿ äÿ äèíè ìÿñÿëÿëÿðÿ äàèð, îíà þçöíöí èøëÿòäèéè êèìè àúû âÿ èñòåùçàëû ñþçëÿðëÿ òÿíãèä âÿ úàâàá éàçñûí.

269

Êÿìàëöääþâëÿ áó úÿçàíû ãÿáóë åäÿð. Ëàêèí ùå÷ êÿñèí îíóí ÿñÿðëÿðèíèí ôèêðèíè äÿéèøìÿéÿ, îíëàðû äóçñóç, ìÿçÿñèç âÿ ãóðó áèð øÿêëÿ ñàëìàüà èõòèéàðû éîõäóð. Õöñóñèëÿ ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áóíäàí ñîíðà îíëàðû äÿéèøäèðìÿéèí ùå÷ áèð ôàéäàñû éîõäóð. ×öíêè ÿñÿðèí áèð ÷îõ íöñõÿëÿðäÿí èáàðÿò öçö êþ÷öðöëìöø âÿ îëäóüó êèìè ùÿð éåðäÿ éàéûëìûøäûð. *** Áó ìÿòëÿáè äÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçìàã ëàçûìäûð: ßçÿìÿòëè àüàì! Ôèëàí èëèí ôèëàí àéûíäà ìÿí þç áþéöêëÿðèìèí èúàçÿñèëÿ éöêñÿê Èðàí äþâëÿòèíèí áàø êîíñóëó âàñèòÿñèëÿ þçöìöí ñàáèã ÿëèôáà ëàéèùÿìäÿí áèð íöñõÿ âÿ úÿíàá Ðóùöë-ãöäñöí ÿëèôáà ëàéèùÿñèíäÿí áèð íöñõÿ íÿââàá, ÿøðÿô, ÿìúÿä, éöêñÿê íÿñÿáëè øàùçàäÿ, ìààðèô íàçèðè ßëèãóëó Ìèðçÿéÿ ýþíäÿðÿðÿê, îíóí áó ìÿñÿëÿíè Ìààðèô Íàçèðëèéèíäÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèá, þç ðÿ’éè âÿ òÿñÿââöðöíöí íÿòèúÿñèíè ìÿíÿ éàçìàñûíû õàùèø åòìèøäèì. Î âàõòäàí èíäèéÿ êèìè áó õöñóñäà Ìààðèô Íàçèðëèéèíäÿí úàâàá ýÿëìÿäèéè ö÷öí áó ãÿðàðà ýÿëìèøÿì êè, éàçûëàðûìû Ìààðèô Íàçèðëèéèíäÿí ýåðè èñòÿéèì. Ëàêèí áó èøÿ èãäàì åòìÿäÿí ÿââÿë, ñèçÿ ìÿñëÿùÿò ö÷öí ìöðàúèÿò åäèá, ñîðóøóðàì êè, íàçèð úÿíàáëàðûíûí õÿòðèíÿ äÿéìÿìÿê ö÷öí ìÿí áó òÿëÿáèìè Ìààðèô Íàçèðëèéèíÿ íÿ øÿêèëäÿ éàçìàëûéàì?! Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçìàã ëàçûìäûð: ßçÿìÿòëè àüàì! Èðàíäà áàáè ìÿçùÿáèíèí éîëóíó êÿñìÿê ö÷öí éåýàíÿ ÿëàú, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí èäåéàëàðûíû áöòöí õàëã àðàñûíäà éàéìàãäàí èáàðÿòäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ, áöòöí Èðàí ÿùàëèñè áàáèìÿçùÿá îëàúàã, Ãàúàð ñöëàëÿñèíèí ñÿëòÿíÿòè èñÿ çÿâàëà óüðàéàúàãäûð.

“ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËß ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ”ÍÛÍ ÍßØÐÈ ÁÀÐßÄß ÈÑÀÊÎÂÀ ÉÀÇÄÛÜÛÌ ÌßÊÒÓÁÓÍ ÑÓÐßÒÈ Ìÿðùÿìÿòëè úÿíàá Éàêîâ Àëåêñåéåâè÷! Ñèçèí éàõøû ñèôÿòëÿðèíèç ùàããûíäà äÿôÿëÿðëÿ òÿ’ðèô åøèòìèøÿì. Îäóð êè, ìÿí Ïåòåðáóðãäà îëàí áàøãà íÿøðèééàòëàðû íÿçÿðÿ àëìàäàí, ãåéä 270

åäÿúÿéèì áèð ìÿñÿëÿ áàðÿäÿ áèëàâàñèòÿ ñèçÿ ìöðàúèÿò åäèðÿì. Ìÿíäÿ “Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿíèí ìÿêòóáëàðû” àäëû ôàðñúà áèð ÿëéàçìàñû âàðäûð. Ìÿí îíó ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿðÿê, èíäè þç òÿðúöìÿìè îðèæèíàëëà áÿðàáÿð, ñèçèí ñÿðÿíúàìûíûçà ýþíäÿðèðÿì. Áó òÿðúöìÿíè ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð îõóìàüû ñèçäÿí àúèçàíÿ õàùèø åäèðÿì. ßýÿð, ñèçèí ôèêðèíèçúÿ, áó êèòàá ðóñ îõóúóëàðû ö÷öí ìàðàãëû ýþðöíÿðñÿ, î çàìàí áó êèòàáû èñòÿð îðèæèíàë ùàëäà, èñòÿðñÿ äÿ îíóí òÿðúöìÿñèíè, ñàòûøäàêû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ, áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ÷àï åòìÿê èõòèéàðûíû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ìÿíèìëÿ ùàíñû øÿðòëÿð ÿñàñûíäà ñàçèø áàüëàìàã èñòÿäèéèíèçè ìÿíÿ áèëäèðìÿéèíèçè õàùèø åäèðÿì. ßýÿð ñèçäÿí ìÿ’ëóìàò àëäûãäàí ñîíðà ìÿí ñèçèí øÿðòëÿðèíèçÿ ðàçûëûã âåðñÿì, î çàìàí õàùèø åäèðÿì êè, ùþðìÿòëè Âàðòàíîâóí àäûíà “úàâàá-ãÿáóë” òåëåãðàôëà ìÿíèìëÿ ìöãàâèëÿíàìÿ áàüëàíìàñû ùàãäà å’òèáàðíàìÿ ýþíäÿðÿñèíèç. Îíó äà íÿçÿðäÿ òóòóí êè, ìÿí áó êèòàáûí ôðàíñûç, àëìàí âÿ èíýèëèñ äèëëÿðèíÿ äÿ òÿðúöìÿ åäèëìÿñèíè àðçó åäèðÿì âÿ ìöÿééÿí øÿðò ÿñàñûíäà áó äèëëÿðäÿ òÿðúöìÿëÿðè Ïåòåðáóðãäà ÷àï åòìÿê èõòèéàðûíû äà ñèçÿ âåðìÿéÿ ùàçûðàì. Îäóð êè, ùÿìèí êèòàáû ýþñòÿðäèéèì äèëëÿðÿ òÿðúöìÿ åòäèðìÿê âÿ ñîíðà áèð âÿ éà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ÷àï åòìÿê ö÷öí ùàíñû øÿðòëÿð ÿñàñûíäà, èõòèéàð àëìàã àðçóñóíäà îëäóüóíóçó ìÿíÿ áèëäèðìÿéè ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì. ßýÿð ìÿí ñèçèí ýþñòÿðäèéèíèç øÿðòëÿðÿ ðàçûëûã âåðñÿì, áó úàâàáû àëäûãäàí ñîíðà õàùèø åäèðÿì êè, ùÿìèí êèòàáû ðóñúàéà òÿðúöìÿñèíäÿí, äÿðùàë ýþñòÿðèëÿí Àâðîïà äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åòìÿê ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòäóüóíóç ìöòÿðúèìëÿðÿ ñÿðÿíúàì âåðÿñèíèç. Ôàðñúà îðèæèíàë ìöòëÿã ÷àï åäèëìÿëèäèð. ßêñ òÿãäèðäÿ, ìÿí ÿñÿðèí òÿêúÿ òÿðúöìÿëÿðèíèí îðèæèíàëñûç ÷àï îëóíìàñûíà èúàçÿ âåðÿ áèëìÿðÿì. ßñÿðèí ôàðñúà îðèæèíàëû Ðóñèéàéà òàáå îëàí áöòöí ìöñÿëìàí þëêÿëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí ÿäÿáè äèëè ÿñàñÿí ôàðñ äèëè îëàí âÿ éåíèúÿ Ðóñèéàéà èëùàã åäèëìèø Îðòà Àñèéàäà, ùàáåëÿ èíýèëèñëÿðèí òÿñÿëëöòö àëòûíäà îëàí Ùèíäèñòàíûí ùÿð éåðèíäÿ, õöñóñèëÿ Áîìáåé ãóáåðíèéàñûíäà çÿððÿ ãÿäÿð ÷ÿòèíëèê âÿ òÿçéèãÿ ðàñò ýÿëìÿäÿí ñàòûëà áèëÿð. Àíúàã îíóí Èðàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ àøêàð ñàòûëìàñûíà öìèä áàüëàìàã îëìàç. Áó þëêÿëÿðäÿ îíó òàì èíàíûëìûø õöñóñè àäàìëàð âàñèòÿñèëÿ éàéìàã îëàð. Ìöñÿëìàíëàðûí áó ÿñÿðè àøêàð àëûá îõóìàüà úÿñàðÿò åòìÿäèêëÿðèíè ÿââÿëúÿäÿí íÿçÿðäÿ òóòàí ìöÿëëèô áèð íþâ ùèéëÿ èøëÿäÿðÿê, þç êèòàáûíûí áàøëàíüûúûíäà ýóéà íàøèð òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ÷îõ ýþçÿë âÿ àéäûí áèð 271

ìÿêòóá éåðëÿøäèðìèøäèð. Áó ìÿêòóáäà áàøãà ìÿñÿëÿëÿðëÿ éàíàøû, ìöÿëëèô “Êÿìàëöääþâëÿ”éÿ ãàðøû îíóí ìöäàôèÿ÷èñè îëàí äÿðèí ìÿ’ëóìàòëû öëÿìàíû âÿ ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíè áó êèòàáûí îíëàðûí ÿëëÿðèíÿ êå÷ÿí íöñõÿëÿðèíè éàíäûðûá ìÿùâ åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿéÿ ÷àüûðûð. Ìöÿëëèô îíëàðû èíàíäûðìàã èñòÿéèð êè, áó úöð òÿäáèðëÿðëÿ, ÿñÿðèí ìèëéîíëàðëà íöñõÿñè ìöõòÿëèô ÿëëÿðäÿ îëàí Êÿìàëöääþâëÿíèí ôèêèðëÿðèíèí êöòëÿëÿð àðàñûíäà éàéûëìàñû éîëóíó çÿððÿ ãÿäÿð äÿ îëñóí, áàüëàìàã îëìàç. Î ùÿìèí öëÿìà âÿ ðóùàíèëÿðÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, áó àëëàùñûçûí ôèêèðëÿðèíèí òÿ’ñèðèíè âÿ ýöúöíö àüûëëû âÿ ÿñàñëû òÿíãèä âàñèòÿñèëÿ àçàëäûá ìÿùâ åòñèíëÿð. Íÿøðèééàò÷û áó ìÿêòóáóíäà éöêñÿê ìÿãàì ñàùèáè îëàí öëÿìàíûí áåëÿ áèð òÿíãèäè éàçìàüà áþéöê ãàáèëèééÿòëÿðè îëäóüóíà ÿìèí îëäóüóíó áèëäèðèð. Î ýþñòÿðèð êè, ìöãÿääÿñ èìàìëàð äèíèí ùàãã îëäóüóíó èíêàð åäÿí äèíñèçëÿð âÿ àëëàùñûçëàðëà àïàðäûãëàðû áèð ÷îõ ìöáàùèñÿëÿðäÿ ùÿðèôèí ùàããûíäà ùÿð úöð ãÿääàðëûã åòìÿéÿ ãàäèð îëìàëàðûíà áàõìàéàðàã, þçëÿðèíèí òàì ùÿëèìëèéè èëÿ éàíàøû äóðàí ÿñàñëû òÿêçèáëÿðëÿ îíëàðûí äÿëèëëÿðèíè ðÿää åäÿðÿê, äèíñèçëÿðè âÿ àëëàùñûçëàðû òÿðêñèëàù åäèá, éåíèäÿí ìöãÿääÿñ äèíèí àüóøóíà àòìûøëàð. ßêñ òÿãäèðäÿ, äÿéÿðëè òÿíãèä îëìàäàí, éàëíûç êîáóä ñþéöøëÿðëÿ Êÿìàëöääþâëÿ ÿëåéùèíÿ áàøëàíàí òÿ’ãèá âÿ ÿäàâÿò, àíúàã éöêñÿê ìÿãàì ñàùèáè îëàí öëÿìàíûí îíóí äÿëèëëÿðè ãàðøûñûíäà àúèçëèéèíè ýþñòÿðÿð âÿ íÿçÿðäÿ òóòóëàí ìÿãñÿä ÿëÿ ýÿëìÿç. Àâðîïàëû îõóúóëàð ö÷öí áó ìÿêòóáóí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè îëìàäûüûíà ýþðÿ, ìÿí îíó ùÿëÿ òÿðúöìÿ åòìÿìèøÿì. Ñèç ÿñÿðèí ðóñúà íÿøðèíÿ þç òÿðÿôèíèçäÿí ìöãÿääèìÿ ÿëàâÿ åäÿ áèëÿðñèíèç âÿ îíäà ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèç êè, èñëàì äèíè ìåéäàíà ÷ûõàí ýöíäÿí ùàçûðêû ÿñðÿ ãÿäÿð, Øÿðãäÿ åëìëÿðèí äóðüóíëóüóíóí, äÿùøÿòëè äåñïîòèçìèí ÿìÿëÿ ýÿëìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè âÿ öìóìèééÿòëÿ, àñèéàëûëàðûí ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè èøëÿðèíÿ ãàðøû ëàãåéäëèéè âÿ å’òèíàñûçëûüûíûí ñÿáÿáëÿðèíè ùå÷ êÿñ áàøà äöøìÿìèøäèð. Áó úÿùÿòäÿí òÿêúÿ Ôèðäîâñè ìöñòÿñíàëûã òÿøêèë åäèð âÿ î þç äöùàñû èëÿ, ùÿãèãÿòÿí, êÿøô åäÿ áèëìèøäèð êè, Øÿðã õàëãëàðûíûí áó ãÿäÿð áþéöê áÿäáÿõòëèéèíèí ñÿáÿáè ÿðÿáëÿð âÿ îíëàðûí èíñàí ùÿéàòûíà óéüóíëàøìàéàí ìÿíôóð äèíèäèð. Ôèðäîâñè èñÿ äþâðöíäÿ îíó ÿùàòÿ åäÿí ìöàñèðëÿðèí ìöäùèø ôàíàòèçìè âàñèòÿñèëÿ ñûõûøäûðûëäûüûíà ýþðÿ, þç ôèêðèíè åùòèéàòëà, ýóéà þç ÿãèäÿñè êèìè äåéèë, ÿðÿá îðäóëàðûíà ãàðøû âóðóøëàðäà ñîíóíúó Èðàí øàùû Éÿçäýöðäöí ñÿðêÿðäÿñè îëàí Ùöðìöçä øàù îüëó Ðöñòÿìèí ÿãèäÿñè êèìè èôàäÿ åòìèøäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ, Ôèðäîâñèíèí ÿãèäÿñè áèçèì ýöíëÿðÿ ãÿäÿð ìöòÿôÿêêèðëÿðèí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åäÿ 272

áèëìÿìèøäèð. Éàëíûç Êÿìàëöääþâëÿ ùàçûðêû ÿñðäÿ Ôèðäîâñèíèí ôèêðèíè áàøà äöøÿðÿê, îíó ïàðëàã áèð øÿêèëäÿ èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Ìöãÿääèìÿäÿ ùàáåëÿ äåìÿê ëàçûìäûð êè, åëÿ áèð áþéöê ñèéàñè âÿ éà äèíè ìÿñÿëÿ éîõäóð êè, Êÿìàëöääþâëÿ þç ÿñÿðèíäÿ îíà òîõóíìàìûø îëñóí. Òÿðúöìÿäÿí àéäûí îëäóüó êèìè, î, áàøãà ìÿñÿëÿëÿðëÿ éàíàøû, ìöñÿëìàíëàðà åëÿ ôèêèðëÿð àøûëàìàüà ÷àëûøûð êè, áó ôèêèðëÿð àâðîïàëû îõóúóëàðà ÷îõäàí ìÿ’ëóìäóð. Ëàêèí àâðîïàëû îõóúóëàð áó ôèêèðëÿðèí ÿñÿðäÿ òÿêðàðûíûí éåðñèç îëäóüóíó äöøöíìÿìÿëèäèðëÿð. ×öíêè áó êèòàá àâðîïàëûëàð ö÷öí äåéèë, ìöñÿëìàíëàð ö÷öí éàçûëìûøäûð. Ùÿìèí ôèêèðëÿð èñÿ àâðîïàëûëàð ö÷öí äåéèë, ìöñÿëìàíëàð ö÷öí òàìàìèëÿ éåíèäèð. Ìöòÿðúèì èñÿ îíëàð ìÿùç îíà ýþðÿ òÿðúöìÿäÿ ñàõëàìàüà ìÿúáóð èäè êè, ìöÿëëèôèí þç õàëãûíà íÿëÿðè òÿáëèü åòäèéèíèí àâðîïàëûëàð áèëñèíëÿð. Åéíè çàìàíäà, òÿðúöìÿäÿí áóíó äà àíëàìàã îëàð êè, èñëàìèçìèí áèð ÷îõ ñèðëÿðè áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿì àâðîïàëûëàðûí, ùÿì äÿ ìöñÿëìàíëàðûí íÿçÿðèíäÿí þðòöëö ãàëìûøäûð; éàëíûç áó êèòàáäà îõóéàðêÿí, ùÿì ìöñÿëìàíëàð èñëàìèçì ùàããûíäà òàì àéäûí òÿñÿââöð ÿëäÿ åäÿ áèëÿðëÿð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð ùÿì îíëàð âÿ ùÿì äÿ áóíëàð ö÷öí åéíè äÿðÿúÿäÿ íàìÿ’ëóì èäè. Îëà áèëñèí êè, áó ÿñÿðèí áÿ’çè éåðëÿðè, ñèçèí ôèêðèíèçúÿ, çÿèô ýþðöíñöí. Àíúàã ñèç îíëàðà òîõóíìàìàëûñûíûç. Áèðèíúè – îíà ýþðÿ êè, ìöÿëëèô ùÿìèí çÿèô íþãòÿëÿð âàñèòÿñèëÿ áó ÿñÿð ùàããûíäà òÿíãèä éàçûëìàñûíû òÿ’ìèí åòìÿéè öðÿêäÿí àðçóëàéûð. ×öíêè àíúàã òÿíãèä áó ÿñÿðèí áöòöí äöíéàéà éàéûëìàñûíà êþìÿê åäÿ áèëÿð. Èêèíúè – îíà ýþðÿ êè, áó çÿèô íþãòÿëÿð ìöÿëëèôèí ñàäÿëþâùëöéöíö ýþñòÿðÿ áèëÿð êè, î, ùÿìèí âàñèòÿ èëÿ Àâðîïàíûí äÿðèí äöøöíúÿëè ìöòÿôÿêêèð âÿ ôèëîñîôëàðûíûí ùöñí-òÿâÿúúþùöíö þçöíÿ úÿëá åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòóð. Ìöÿëëèô ìöòÿôÿêêèð âÿ ôèëîñîô äåéèë, î, Àâðîïà àçàäõàùëàðû (ëèáåðàëëàðû) ðóùóíäà îëàí áèð íÿôÿð çèéàëû ìöñÿëìàíäûð. Þçö èñÿ ôàðñ, ÿðÿá âÿ òöðê äèëëÿðè öçðÿ ôèëîëîãäóð. ßñÿðèí îðèæèíàëûíû ÷àï åòìÿê ö÷öí ìöìêöí ãÿäÿð ÿí ýþçÿë, àéäûí îõóíàí âÿ èðè øðèôòëÿð ñå÷ìÿê ëàçûìäûð. Ùàøèéÿëÿð èñÿ îðèæèíàëäàí êè÷èê, ëàêèí àéäûí îõóíàí øðèôòëÿðëÿ éûüûëà áèëÿð. ßñÿðèí òÿñùèùè ÷îõ äèããÿòëÿ èúðà åäèëìÿëèäèð. Áèëìèðÿì, õðèñòèàíëàðäàí ôàðñúà áèëÿí åëÿ áèð àäàì òàíûéûðìûñûíûç êè, òÿñùèù èøèíè îðèæèíàëà óéüóí àïàðà áèëñèí. Ìÿí ýöìàí åäèðÿì êè, áó êèòàáûí âÿ îíóí òÿðúöìÿëÿðèíèí íÿøðèíÿ ñåíçóðà çèääèíÿ âÿ ùàáåëÿ õðèñòèàí äèíè ÿëåéùèíÿ áèð êÿëìÿ äÿ éàçûëìàìûøäûð. Áÿëêÿ äÿ, ÿêñèíÿ îëàðàã, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, áó ÿñÿð áèçèì ùþêóìÿòèìèç ö÷öí åéíè çàìàíäà ôàéäàñûç äà äåéèëäèð. ×öíêè áó ÿñÿðèí ÿââÿëèíäÿí ñîíóíà ãÿäÿð ùÿð éåðäÿ àâðîïàëûëàðûí éàøàéûø ãàéäàëàðû, 273

ÿõëàãû, èíñàíïÿðâÿðëèéè, ÿäàëÿòëèëèéè, ãàíóíëàðû âÿ ÿí’ÿíÿëÿðè òÿ’ðèôëÿíèá, ìöñÿëìàíëàð, àðàñûíäà ùþêì ñöðÿí êîáóäëóã, ðÿùìñèçëèê, ÿõëàãñûãëûã, âÿùøèëèê ïèñëÿíèð. Áó î äåìÿêäèð êè, Ðóñèéà òîðïàãëàðûíäà éàøàéàí ìöñÿëìàíëàð, ÿýÿð “Êÿìàëöääþâëÿ”íèí èäåéàëàðûíû ìÿíèìñÿìèø îëñàëàð, ìöòëÿã ìöñÿëìàí äåñïîòëàðà ãàðøû íèôðÿò åäÿúÿêëÿð... Áóíó àíëàäûãäàí ñîíðà ðóñëàðûí ùèìàéÿñè àëòûíäà úàíëàðû, ìàëëàðû âÿ íàìóñëàðûíûí òîõóíóëìàçëûüû òàìàìèëÿ òÿ’ìèí îëóíìóø ìöñÿëìàíëàð ðóñëàðäàí öðêöá ãà÷ìàã âÿ óçàãëàøìàã ùàëëàðûíà ñîí ãîéìóø îëàðëàð. Îíëàð áàøà äöøÿðëÿð êè, þçëÿðèíèí Èðàíäàêû âÿ Òöðêèéÿäÿêè ãàðäàøëàðû àúûíàúàãëû âÿçèééÿòäÿ âÿ äÿùøÿòëè åùòèéàú è÷èíäÿ éàøàéûðëàð. Îíëàð ðóñ õàëãû èëÿ ãàéíàéûá ãîâóøàúàã âÿ äèíè å’òèãàääàí äîüàí ôàíàòèçì âÿ ìöðèäèçì ÿáÿäè îëàðàã îíëàðûí àðàñûíäàí ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿêäèð. Êîð-êîðàíÿ ôàíàòèçìèí òÿëãèíèíÿ óéàðàã, þç ðóùëàðûíû ìöñÿëìàí ñóëòàíûíûí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà éàøàìàãëà “áàüûøëàòìàã” òÿìÿííàñû èëÿ ìöñÿëìàíëàðûí Òöðêèéÿéÿ êþ÷öá ýåòìÿê ÿùâàë-ðóùèééÿñèíÿ ñîí ãîéóëàúàã. Åëÿúÿ äÿ, òÿêúÿ Ãàôãàç þëêÿñèíäÿ ùÿð èë ìèëéîíëàðúà ïóëóí ùå÷ áèð ôàéäàñû îëìàäàí ýþéÿ ñîâðóëìàñûíà ñÿáÿá îëàí Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ìåéë àðàäàí ãàëõàúàãäûð. Ãàôãàç ìöñÿëìàíëàðûíäà ñàâàäëàíìàã ùÿâÿñè, åëìëÿðè þéðÿíìÿê úÿùäëÿðè ÿìÿëÿ ýÿëÿúÿê, îíëàðûí ÿõëàã âÿ òÿðáèéÿñè éàõøûëàøàúàã, îíëàðûí àðàñûíäà îüóðëóã âÿ ìöõòÿëèô úèíàéÿòëÿð, õöñóñèëÿ, ÷îõ çàìàí åùòèéàú öçöíäÿí äåéèë, ñàâàäñûçëûã âÿ ìÿäÿíèééÿòñèçëèê öçöíäÿí “èýèäëèê ÿëàìÿòè” ñàéûëàí ñîéüóí÷óëóã ùàäèñÿëÿðè àçàëàúàãäûð. Èíäèéÿ ãÿäÿð ÿùàëèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿêäÿí ÷ÿêèíäèðÿí àíúàã äèíè ÿãèäÿëÿðäèð; ðóùàíèëÿð õàëãû èíàíäûðìàã èñòÿéèðëÿð êè, ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿê ýöíàùëàðûí áàüûøëàíìàñûíà ìàíå îëóð. Ñèç åëÿ ýöìàí åòìÿéèí êè, ìöñÿëìàíëàðûí Êÿìàëöääþâëÿíèí èäåéàëàðûíû ìÿíèìñÿìÿñè âÿ îíóí íÿçÿðäÿ òóòäóüó ìÿãñÿäèí ÿëäÿ åäèëìÿñè ö÷öí ÿñðëÿð êå÷ìÿëèäèð. ßêñèíÿ, ÿêñÿðèééÿòèíèí ñàâàäñûç îëìàñûíà áàõìàéàðàã, èñëàìèçìèí éàëàí îëìàñûíà äàèð áó êèìè èäåéàëàð êöòëÿ àðàñûíäà ÷îõ ñöð’ÿòëÿ éàéûëà áèëÿð. ×öíêè ñàâàäëû ìöñÿëìàíëàðäàí áèð íÿôÿðè êèòàáû îõóéóá ìÿòëÿáè áàøà äöøäöêäÿí ñîíðà, îíóí ìöíäÿðèúÿñèíè øèôàùè ñóðÿòäÿ íàüûë åòìÿê éîëó èëÿ îíóí ôèêèðëÿðèíè éöçëÿðúÿ þç ùÿìâÿòÿíëÿðèíÿ àøûëàéàúàãäûð. Èíäè ùÿð ùàíñû áèð äèíÿ, õöñóñèëÿ êþùíÿëìèø äèíëÿðÿ ãàðøû äèíñèçúÿñèíÿ ìöùàêèìÿéÿ îëàí ùÿâÿñ î ãÿäÿð ýöúëöäöð êè, ÿñÿðè îõóéàí øÿõñèí îíóí ìÿçìóíóíó áàøãàëàðûíà ñþéëÿìÿñèíèí ãàðøûñûíû àíúàã èíêâèçèñèéà éîëó èëÿ àëìàã îëà áèëÿð. Òåçëèêëÿ ñèç ýþðÿúÿêñèíèç êè, áó êèòàáûí øþùðÿòè 274

ñöð’ÿòëÿ Èðàíà âÿ Òöðêèéÿéÿ éàéûëàúàã, Ãàôãàçäàêû êèòàá ñàòûúûëàðû èñÿ áó êèòàáûí íöñõÿëÿðèíè ýþíäÿðìÿê áàðÿäÿ ùÿìèí þëêÿëÿðäÿ éàøàéàí øÿêêàêëàðäàí (äèíè øöáùÿ èëÿ áàõàíëàðäà – Ìöòÿðúèì) àðäû-àðàñû êÿñèëìÿç ýèçëè ñèôàðèøëÿð àëàúàãäûðëàð. Ìÿíèì ôèêðèìúÿ, òÿêúÿ Ðóñèéà ö÷öí äåéèë, áàøãà Àâðîïà äþâëÿòëÿðè ö÷öí äÿ ùÿì ñèéàñè úÿùÿòäÿí, ùÿì äÿ Øÿðãäÿêè èíñàíëàðëà ùÿìäÿðäëèê íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ìÿêòÿáëÿðäÿ îõóéàí ìöñÿëìàí éåíèéåòìÿëÿðèíè áó êèòàáûí íöñõÿëÿðè èëÿ òÿúùèç åòìÿê ëàçûìäûð âÿ ôàéäàëû áèð èøäèð êè, áó âàñèòÿ èëÿ îíëàðûí øöóðóíäà èíñàíëûã âÿçèôÿëÿðèíÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ äàèð äöøöíúÿëÿðè èíêèøàô åòäèðìÿê, îíëàðûí àâðîïàëûëàðëà, éÿ’íè õðèñòèàíëàðëà éàõûíëàøäûðìàã ìöìêöí îëñóí. Ìöÿëëèô àõèðÿò ùàããûíäà äöøöíÿíëÿðäÿí äåéèë; î, áó êèìè øåéëÿðÿ ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿò âåðìèð. Î, àíúàã î äèíÿ öñòöíëöê âåðèð êè, èíñàíû áó äöíéàäà õîøáÿõò âÿ àçàä åäÿ áèëñèí. ßýÿð ìÿíèì àðçóëàðûìà ðÿüìÿí, ñåíçóðà îðèæèíàëäà, éà äà òÿðúöìÿäÿ áó âÿ éà áàøãà áèð äÿéèøèêëèê ÿìÿëÿ ýÿòèðìÿê ôèêðèíäÿ îëàðñà, î çàìàí ÿñÿðè ìÿíäÿí àëäûüûíûç âÿçèééÿòäÿ ìÿíÿ ãàéòàðìàüûíûçû õàùèø åäèðÿì. ×öíêè ìÿí ùå÷ áèð äÿéèøèêëèêëÿ ðàçûëàøà áèëìÿéÿúÿéÿì. Áèð äàùà òÿêðàð åäèðÿì êè, ìÿí áó êèòàáûí ìöÿëëèôè äåéèë, àíúàã ñàùèáèéÿì. Îíà ýþðÿ äÿ ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì êè, èñòÿð îðèæèíàëäà, èñòÿðñÿ äÿ òÿðúöìÿëÿðèí ùÿð ùàíñûíäà îëóðñà îëñóí, ìÿíèì àäûìû ÷ÿêìÿéÿñèíèç. ×öíêè ìÿí ùàë-ùàçûðäà ñàâàäñûçëûüû öçöíäÿí îíóí ôàéäàñû ö÷öí ÷àëûøäûüûìû áàøà äöøìÿéÿí õàëãûìûí ãÿçÿá âÿ ÿäàâÿò ùèññèíè þçöìÿ ãàðøû ÷åâèðìÿê èñòÿìèðÿì. Îðèæèíàëûí ìöÿëëèôè Êÿìàëöääþâëÿ àäëàíûð. Òÿðúöìÿ÷è ö÷öí äÿ þçöíöç áèð òÿõÿëëöñ äöøöíöá éàçûíûç. Òÿðúöìÿ ÷àïäàí ÷ûõàðêÿí, ñèç þç ìöëàùèçÿíèçÿ ýþðÿ îíóí ìöíäÿðèúÿñèíÿ óéüóí ñÿðëþâùÿ òÿðòèá åäÿ áèëÿðñèíèç. Ñèçèí ñÿðëþâùÿíèçè ôàðñ äèëèíè áèëÿí áèð àäàì þçöíöçöí äèêòÿ åòäèéèíèç êèìè, îðèæèíàë ö÷öí äÿ òÿðúöìÿ åäÿ áèëÿð. Ñîíðà ùÿì îðèæèíàëûí, ùÿì äÿ òÿðúöìÿíèí ÷àïäàí ÷ûõìàñûíà äàèð, îõóúó êöòëÿëÿðèíäÿ ÿñÿðÿ ìàðàã îéàíäûðà áèëÿí èôàäÿëÿðëÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ éàçìàüû, éÿ’íè, àäÿòÿí ñèçäÿ ìÿ’ìóë îëäóüó êèìè, ëàçûìè å’ëàíëàð âåðìÿéè óíóòìàéûí. Îðèæèíàëûí âÿ îíóí òÿðúöìÿñèíèí íÿøðèíè Êÿìàëöääþâëÿíèí, Úÿìàëöääþâëÿíèí, Ôèðäîâñè âÿ ñàèðÿ áó êèìè ìÿøùóð àäàìëàðûí øÿêèëëÿðè èëÿ, ùàáåëÿ ÿñÿðèí ìöíäÿðèúÿñèíÿ ýþðÿ þçöíöçöí äöøöíäöéöíöç áàøãà òÿñâèðëÿðëÿ, ìÿñÿëÿí, ìèíáÿð, âàèç âÿ úàìààòûí îëäóüó ìÿñúèä òÿñâèðè, õöñóñèëÿ, áåëÿ áèð ñÿùíÿíèí òÿñâèðè èëÿ êè, ßëÿìóò ìåéäàíûíäà ßëà-Çèêðèùèññÿëàì ìèíáÿðèí ÿòðàôûíà ìöõòÿëèô ðÿíýëè äþðä áàéðàã ñàíúàðàã, þç 275

èñëàùàòëàðû ùàããûíäà õàëãà ìÿ’ëóìàò âåðìÿê ö÷öí òÿíòÿíÿ èëÿ ìèíáÿðèí öñòöíÿ ãàëõûð; ùàáåëÿ ïåéüÿìáÿðèí “ìöãÿääÿñ” ñàéûëàí þâëàäûíà éàñ òóòàðàã, ôÿçàíû ùàé-ùàâàðëà äîëäóðäóãëàðû ìÿðàñèìèí òÿñâèðè âÿ ñàèðÿ èëÿ áÿçÿìÿéè ëàçûì áèëèðñèíèçìè? Ìÿêòóáóí ñîíóíäà ùÿð úöð òÿñàäöôÿ ãàðøû ñèçÿ áóíó äà õàòûðëàòìàüû éåðñèç ùåñàá åòìèðÿì êè, ÿýÿð ìÿíÿ ìÿ’ëóì îëìàéàí ùÿð ùàíñû áèð ñÿáÿáÿ ýþðÿ, áó êèòàáû âÿ îíóí òÿðúöìÿñèíè íÿøð åòìÿê ñèçÿ ìöìêöí îëìàçñà, áó õöñóñäà äÿðùàë ìÿíè õÿáÿðäàð åäèíèç. Î çàìàí ìÿí îíëàðû Ïåòåðáóðãäà ýþñòÿðÿúÿéèì øÿõñÿ âåðìÿéèíèçè õàùèø åäÿðÿì êè, î äà ÿñÿðèí íÿøð åäèëìÿñèíè Ïåòåðáóðãäà îëàí áàøãà áèð íÿøðèééàò÷ûéà òÿêëèô åäÿ áèëÿð. Ñÿìèìè åùòèðàì âÿ ñîíñóç ñÿäàãÿòëÿ ñèçÿ èõëàñû îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ.

12 ôåâðàë 1875-úè èë, Òèôëèñ.

276

ÍÖÑÕß ÔßÐÃËßÐÈ Âß ØßÐÙËßÐ ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÞÇ ÄÎÑÒÓ ÈÐÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÚßËÀËÖÄÄÞÂËßÉß ÉÀÇÄÛÜÛ Ö× ÌßÊÒÓÁ Âß ÚßËÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÎÍÀ ÝÞÍÄßÐÄÈÉÈ ÚÀÂÀÁÛ Áó ÿñÿð èëê äÿôÿ 1924-úö èëäÿ “Éåíè òöðê ÿëèôáà êîìèòÿñè” òÿðÿôèíäÿí Ñ.Àüàìàëûîüëóíóí ýèðèø ñþçö èëÿ Áàêûäà íÿøð åäèëìèøäèð. Àéðû-àéðû ìÿêòóáëàð ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ ÿäÿáèééàò äÿðñëèêëÿðèíÿ ñàëûíìûøäûð. ßñÿðèí åëìè íÿøðè èëê äÿôÿ 1938-úè èëäÿ ùàçûðëàíìûø (òÿðòèá åäÿíëÿðè: Ì.Ðÿôèëè, ß.ßëÿñýÿðçàäÿ, ðåäàêòîðó Ì.Ðÿôèëè. Ùåéäÿð Ùöñåéíîâóí ýèðèø ìÿãàëÿñè èëÿ, Áàêû, Àçÿðíÿøð), ñîíðà 1951-úè èëäÿ (÷àïà ùàçûðëàéàíû âÿ ðåäàêòîðó ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ, Áàêû, Àçÿðíÿøð, ìöãÿääèìÿíèí ìöÿëëèôëÿðè Ôèêðÿò Ùÿñÿíîâ âÿ ßçèç Ìèðÿùìÿäîâ) âÿ 1961-úè èëäÿ (Ù.Ìÿììÿäçàäÿíèí òÿðòèáè, Ù.Àðàñëûíûí ðåäàêòÿñè, Ô.Êþ÷ÿðëèíèí ìöãÿääèìÿñè èëÿ, Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÅÀ Íÿøðèééàòû) éåíèäÿí ÷àï åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ÿñÿðèí ðóñúà òÿðúöìÿñè 1940-úû èëäÿ (ðåäàêòîðëàðû: Ù.Ùöñåéíîâ âÿ À.À.Êëèìîâ, Ù.Ùöñåéíîâóí ýèðèø ìÿãàëÿñè èëÿ, Áàêû, Àçÿðíÿøð), 1953-úö èëäÿ (Ì.Ãàñûìîâóí ðåäàêòÿñè âÿ ýèðèø ñþçö èëÿ, Áàêû, Àçÿðáàéúàí ÅÀ Íÿøðèééàòû), 1962-úè èëäÿ (÷àïà ùàçûðëàéàíû Ù.Ìÿììÿäçàäÿ, ðåäàêòîðó Ø.Ìÿììÿäîâ), Ìîñêâàäà, 1982-úè èëäÿ ùÿìèí íÿøðèí òÿêðàðû (ß.ßùìÿäîâóí ìöãÿääèìÿñè èëÿ, Áàêû, Àçÿðíÿøð) ÷àï åäèëìèøäèð. Àçÿðáàéúàí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí àçÿðáàéúàíúà 2, ôàðñúà 5, ðóñúà 2 íöñõÿñè âàðäûð. Áóíëàðûí ùàìûñû öçÿðèíäÿ ìöÿëëèô þçö èøëÿìèøäèð. 178 íþìðÿëè àçÿðáàéúàíúà íöñõÿ ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê àâòîãðàôäûð. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí èëê âàðèàíòû, ÷îõ åùòèìàë êè, ùÿìèí íöñõÿ îëñóí. Áó íöñõÿíè ìöÿëëèô êàòèá âàñèòÿñè èëÿ àüàðäûëûðêÿí äàùà äà òÿêìèëëÿøäèðìèøäèð. Îíà ýþðÿ äÿ àüàðäûëìûø íöñõÿ (¹96) ùàçûðêû íÿøð ö÷öí ÿñàñ ýþòöðöëöá, Àçÿðáàéúàí, ôàðñ âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ îëàí íöñõÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìèø âÿ îðòàëûüà ÷ûõàí ôÿðãëÿð ýþñòÿðèëìèøäèð. Ôàðñ âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ îëàí íöñõÿëÿðäÿêè áèð ñûðà ìöùöì ìÿòëÿáëÿðèí òÿðúöìÿñè, áóíäàí ÿââÿëêè ö÷ íÿøðäÿ îëäóüó êèìè, áþéöê ìþòÿðèçÿëÿð àðàñûíäà ìÿòíÿ äàõèë åäèëìèøäèð. Ìÿòíëÿðäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òàðèõè ÿùÿìèééÿòè îëàí ÿñàñ èìëà õöñóñèééÿòëÿðè ìöìêöí ãÿäÿð ñàõëàíûëìûøäûð. Îðôîãðàôèéàäà áÿçÿí ýþçÿ ÷àðïàí èêèëèê ìÿòíèí þçöíäÿí èðÿëè ýÿëèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà ìöùàôèçÿ îëóíàí øÿõñè àðõèâèíäÿêè ÿëéàçìàëàðû àøàüûäàêû øÿðòè ÿëàìÿòëÿðëÿ ýþñòÿðèëìèøäèð: 1 À Àðõèâ íþìðÿñè 98 ôàðñúà 2 Á Àðõèâ íþìðÿñè 99 ôàðñúà 3 S Àðõèâ íþìðÿñè 97 ôàðñúà 277

4 5 6 7 8 9

Ä Å Ô J Ù È

Àðõèâ íþìðÿñè 493 ôàðñúà Àðõèâ íþìðÿñè 607 ôàðñúà Àðõèâ íþìðÿñè 178 àçÿðáàéúàíúà. Àðõèâ íþìðÿñè 96 àçÿðáàéúàíúà (ÿñàñ íöñõÿ) Àðõèâ íþìðÿñè 101 ðóñúà Àðõèâ íþìðÿñè 792 ðóñúà

Íöñõÿ ôÿðãëÿðèíè âåðìÿê ö÷öí àøàüûäàêû ÿëàìÿòëÿðäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð: 1. Ðÿãÿì – öçÿðèíäÿ ãîéóëìóø ñþçÿ àèääèð.

2. Ðÿãÿì óëäóç èøàðÿñè èëÿ, ìÿñ.: 5* – ìÿòíäÿ ãîéóëìóø óëäóç èøàðÿñèíäÿí ðÿãÿìÿ ãÿäÿð îëàí ñþçëÿð âÿ éà úöìëÿëÿðÿ àèääèð.

3. Ðÿãÿì óëäóç èøàðÿñè èëÿ, ö÷ íþãòÿäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ ðÿãÿì óëäóç èøàðÿñè èëÿ (ìÿñ.: 8*...8*) – ùÿìèí ðÿãÿìëÿð àðàñûíäàêû ñþçëÿðÿ âÿ éà úöìëÿëÿðÿ àèääèð. Áó èøàðÿäÿí íöñõÿ ôÿðãëÿðèíèí þçöíäÿ éåíè ôÿðã èðÿëè ýÿëäèêäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû áèð ñûðà ôÿëñÿôè, ÿäÿáè-òÿíãèäè âÿ òàðèõè ÿñÿðëÿðè âÿ ìÿãàëÿëÿðèíèí ìÿòíèíè ùÿð áèð ÿñÿðèí òÿðúöìÿñè èëÿ éàíàøû âåðìÿê, ìÿòáÿÿäÿ òåõíèêè ÷ÿòèíëèê òþðÿòäèéèíÿ ýþðÿ, ìöìêöí îëìàäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ôàðñ äèëèíäÿ îëàí ìÿòíëÿðèí àéðûúà êèòàáäà íÿøð îëóíìàñû íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð. Áóíäàí ÿââÿëêè íÿøðäÿ äÿ ìÿêòóáëàðûí ðóñúà, ôàðñúà ìÿòíëÿðè àéðûúà êèòàáäà íÿøð åäèëìèøäèð.

1. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ íàøèðëÿðÿ éàçäûüû ìÿêòóáëàðäà äþíÿ-äþíÿ òÿêèä åòìèøäèð êè, ùÿìèí ìÿêòóá ìöãÿääèìÿ ÿâÿçèíÿ ÿñÿðèí ÿââÿëèíäÿ âåðèëñèí. Áóíà ýþðÿ äÿ ìöÿëëèôèí àðçóñóíó íÿçÿðÿ àëàðàã, ùÿìèí ìÿêòóáóí àçÿðáàéúàíúà òÿðúöìÿñè ìöÿëëèôèí ìöãÿääèìÿñè êèìè ÿââÿëäÿ âåðèëäè. Áó ìÿêòóá ÀÑÄ íöñõÿëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ, Á íöñõÿñèíèí àõûðûíäàäûð, áàøãà íöñõÿëÿðäÿ éîõäóð.

2. Áó ãåéä “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí àçÿðáàéúàíúà íöñõÿëÿðèíäÿ éîõäóð. Ýþðöíöð Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ãåéðè ÿñÿðè ãóðòàðäûãäàí ñîíðà ÿëàâÿ åòìèøäèð. ÀÑÄ íöñõÿëÿðèíäÿ ùÿìèí ãåéä âàðäûð, ëàêèí ñîíðàäàí áöòöí íöñõÿëÿðäÿ ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ âÿ éàøûë êàðàíäàøëà îõóíìàñû ìöìêöí îëàí òÿðçäÿ ïîçóëìóøäóð. Áóíóíëà áåëÿ áó ãåéä ìöÿëëèôèí ôèêèð èíêèøàôûíû äöçýöí òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìöÿééÿí ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíà ýþðÿ ÿñàñ ìÿòíÿ äàõèë åäèëäè; Á: ùÿìèí ãåéäèí éåðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàçìûøäûð: (Ìÿøùóð ôàçèë, Øÿðã âÿ Ãÿðá äèëëÿðèíèí àëèìè âÿ ÷îõëó ôàéäàëû ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôè ìÿðùóì Ìèðçÿ Êàçûì áÿé ìèëàäè 1870-úè èëäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íû äîñòëàðûíûí áèðèíèí éàíûíäà (Ïàðèñäÿ îëàðêÿí Ìèðçÿ Éóñèô õàí Ìöñòÿøàðöääþâëÿíèí éàíûíäà îõóìóøäóð – Ù.Ì.) ÿââÿëäÿí-àõûðà ãÿäÿð îõóìóø âÿ ùÿìèí íöñõÿíèí áèð ñÿùèôÿñèíäÿ þç õÿòòèëÿ áó ñþçëÿðè éàçìûøäûð: Áÿðÿêàëëàù Êÿìàëöääþâëÿ, áÿðÿêàëëàù Êÿìàëöääþâëÿ!)

278

ÁÈÐÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁ

3. Òÿðúöìÿñè: Åé çàùèä, ðèíäëÿðèí êö÷ÿñèíäÿí äöç êå÷, ãîé áèð íå÷ÿ áÿäíàìûí ñþùáÿòè ñÿíè õàðàá åòìÿñèí! (Øåèð Ùàôèçèíäèð – Ù.Ì.).

4* ÙÈ: éîõ.

5* Ù: éîõ; Ä: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ éàøûë êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

6. ÙÈ “Çàâåò ìóäðîñòè” – (ãÿäèì èðàíëûëàðûí ùöãóã ìÿúÿëëÿñè áåëÿ àäëàíûðäû).

7* ... 7* ÙÈ: éîõ.

8. ÀÁÑÄÅ: (ìöÿëëèô).

9. ÀÁÑÄÅ: (öçöíäÿí êþ÷öðìÿéÿ).

10, 11. ÀÁÑÄÅ: Èðàí.

12. ÙÈ íöñõÿëÿðèíäÿí.

13 * ... 13* Ô: éîõ.

14. Ù: (Äàùà ãÿäèì çàìàíëàðäà ùÿòòà ùåéâàíëàðû þëäöðìÿê äÿ úÿçàñûç ãàëìûðäû).

15. È: Ùàøèéÿäÿ: (Áöòöí áóíëàð “Ïåéìàíè-Ôÿðùÿíý” ãàíóíëàðûíà óéüóí îëàðàã Èðàíûí ïàòðèàðõàë äþâðëÿðèíÿ àèääèð, éîõñà ñîíðàëàð òàðèõäÿ âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíèí þçáàøûíàëûüûíà ÷îõëó ìèñàëëàð òàïìàã îëàð – Ìöòÿðúèìèí ãåéäè).

16. * ÙÈ: éîõ.

17 * Ô: þçöíÿ âÿ ÿéàëûíà.

18. ÀÁÑÄ: äþâëÿò; ÙÈ: ãîñóäàðñòâî.

19 * ÙÈ: éîõ.

20. ÀÁÑÄÅ: (Áóíëàðûí ÿäàëÿòè áèð äÿðÿúÿäÿ îëìóøäóð êè, áó ýöíÿ ãÿäÿð áåëÿ, éåð öçöíöí áöòöí òàéôàëàðûíûí äèëëÿðèíäÿ Ôèðèäóí âÿ Íóøèðÿâàíûí ÿäàëÿòè çÿðáè-ìÿñÿëäèð).

21 * ... 21* ÀÁÑÄ: éîõ.

22 Ô: éîõ.

23. ÀÁÑÄÅ: (Áîñôîðàäÿê).

24. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

25* Ô: éîõ.

26* ÀÑÄ-äÿí; éóõàðûäàêû áåéòèí Ôÿòÿëè øàùà éàçûëäûüû ãåéä îëóíóð.

27. ÀÁÑÄÅÙÈ: (ïàäøàù).

28. ÀÁÑÄÅ: (ðÿéàñÿò).

29. ÀÁÑÄ-äÿí.

30. ÀÁÑÄ-äÿí 31. ÀÁÑÄÅ-äÿí; ùÿìèí ãåéäèí ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñè ÙÈ íöñõÿëÿðèíäÿ äÿ âàðäûð.

279

32. Òÿðúöìÿñè: 1) Åëÿ êè, ÿðÿáëÿðèí áÿõòè ÿúÿìÿ öñòöí ýÿëäè, ñàñàíèëÿðèí áÿõòè ãàðàëìàüà öç ãîéäó.

2) Øàùëàðäàí äöíéàíûí êàñàñû äîëäó, ãûçûë éîõ îëäó, ãÿëï ïóë ìåéäàíà ÷ûõäû.

3) ×èðêèí ýþçÿë îëäó, ýþçÿë ÷èðêèí, úÿííÿòäÿí úÿùÿííÿìÿ éîë à÷ûëäû.

4) Äîëàíàí ÷ÿðõèí ñèìàñû äÿéèøäè, èýèäëÿðäÿí ìÿùÿááÿòèíè òàìàìèëÿ êÿñäè.

5) Èðàíëûëàðûí ùàëûíà àúû-àúû àüëàäûì. Ñàñàíèëÿð ö÷öí äÿ éàíûá éàõûëäûì.

6) Î áàøà, òàúà, òÿõòÿ ùàéûôëàð îëñóí. Î áþéöêëöéÿ, áÿõòÿ âÿ øþâêÿòÿ òÿÿññöôëÿð îëñóí.

7) Î áàøà, î òàúà, î ìÿùÿááÿò, ÿäàëÿò âÿ èíñàôà êè, øàùëûã òÿõòè èëÿ áàäà ýåäÿúÿêäèð, ùàéûôëàð îëñóí.

8) Áóíäàí ñîíðà ÿðÿáëÿð ãàëèá ýÿëÿúÿê. Óëäóçëàðûí ýÿðäèøè éàëíûç çèéàí âåðÿúÿêäèð.

9) Òÿõò èëÿ ìèíáÿð áÿðàáÿðëÿøäèêäÿ ùÿð éåðäÿ ßáóáÿêð âÿ Þìÿð àäû îëàúàãäûð.

10) Áó óçóí-óçàäû çÿùìÿòëÿð ùÿäÿðÿ ýåäÿð, éöêñÿëèøèí ãàðøûñûíäà óçóí áèð åíèø áàøëàíàð.

11) Íÿ øÿõò, íÿ òàú, íÿ øÿùÿð ýþðÿðñÿí. Óëäóçëàð ÿðÿáëÿðèí õåéðèíÿ äîëàíàð.

12) ßùäö-ïåéìàí âÿ äîüðóëóãäàí öç äþíäÿðÿðëÿð. ßéðèëèê âÿ ÿñêèêëèê åòèáàð ãàçàíàð.

13) Áó îíäàí, î áóíäàí îüóðëàéàð. Ãàðüûìàãëà õåéèð-äóàéà ôÿðã ãîéìàçëàð.

14) Ýèçëèíäÿêèëÿð àøêàðäàêûëàðäàí äà ïèñ îëàð. Àäàìëàðûí öðÿéè äàøà äþíÿð.

15) Ùöíÿðñèç ãóë ùþêìäàð îëàð. Èðã âÿ áþéöêëÿð èøÿ êå÷ìÿç.

16) Äöíéàäà ùå÷ êÿñäÿ âÿôà ãàëìàç. Êþíöëëÿð âÿ ðóùëàð úÿôà ñà÷àð.

17) Èðàí, òöðê âÿ ÿðÿáëÿðäÿí áèð èðã ÿìÿëÿ ýÿëÿð.

18) Êè î, ÿñèë âÿ íÿúèá îëìàç, ùàìûñû òöðê âÿ ÿðÿá îëàð. Ñþçëÿð îéóíúàüà áÿíçÿð.

19) Úÿøí, çèéàôÿò, àä-ñàíäàí ÿñÿð ãàëìàç. Ñÿéëÿ úöðáÿúöð òÿëÿëÿð ãóðàðëàð.

20) Ìàë-äþâëÿò ö÷öí ãàíëàð àõûäàðëàð. Çÿìàíÿ äþíöá õàðàáëàøàð.

21) Þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí þçýÿëÿðèí çèéàíûíû èñòÿðëÿð. Âÿ äèíè ÿëäÿ áÿùàíÿ åäÿðëÿð.

22) Àðòûã-ÿñêèéÿ ôÿðã ãîéìàçëàð. Õþðÿêëÿðè ãóðóäëó ÷þðÿê âÿ ýåéèìëÿðè ãÿçèëäÿí îëàð.

23) Áèð ÷îõ çàìàí áåëÿ êå÷ÿð. Èýèäëÿðÿ åòèíà åäÿí îëìàç.

33. ÁÅ: ãåéä áóðàäà ãóðòàðûð.

34. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

35. Òÿðúöìÿñè: 280

1) Ãîðõó âÿ öìèäëÿ àü èïÿê öçÿðèíäÿ áèð ìÿêòóá éàçäûëàð.

2) Îíóí öíâàíû: Úàùàíïÿùëÿâàí, èíòèãàì àëàí Ùöðìöçä øàù îüëóíäàí.

3) Ìöùàðèáÿ àõòàðàí Ñÿ’ä-Âÿããàñÿ èäè. Ìÿêòóá ôèêèð, ùþâñÿëÿ âÿ òÿäáèðëÿ éàçûëìûøäû: 4) Ìÿíÿ äå ýþðöì ñÿíèí ïàäøàùûí êèìäèð? Êèìñÿí, éîëóí âÿ ìÿçùÿáèí íÿäèð?

5) ×ûëïàã îðäó áàø÷ûñû! ×ûëïàã îðäó èëÿ êèìäÿí ñÿí úàùö-úÿëàë óìóðñàí?

6) Áèð ÷þðÿêëÿ ùÿì òîõñàí, ùÿì äÿ àú. Íÿ ôèëèí, íÿ òÿõòèí, íÿ äÿ ìàë-äþâëÿòèí âàð.

7) ßðÿáëÿð äÿâÿ ñöäö âÿ êÿðòÿíêÿëÿ éåìÿêëÿ èøè î éåðÿ ÷àòäûðûáëàð.

8) Êè, Êÿéàí òàúûíû ÿëÿ êå÷èðìÿê àðçóñóíà äöøöáëÿð. Òôó, áåëÿ çÿìàíÿíèí ýÿðäèøèíÿ, òôó!

9) Ñèçèí ýþçöíöçäÿ ùÿéà éîõäóð. Ñèçäÿ àáûðäàí äîüàí ùÿéà éîõäóð.

10) Áó ñèôÿòëÿ, áó ùÿéà, áó õàñèééÿò âÿ éîëëà òÿõòö-òàú àðçóñóíäàñàí?

11) ßýÿð ùÿääèíè àøìàñàí, þçöíäÿí áþéöê äàíûøìàçñàí.

12) Áèçèì éàíûìûçà äöíéàýþðìöø, àüûëëû, ãî÷àã âÿ äèëëè-áàøëû áèð êèøè ýþíäÿð.

13) Áèçÿ ñþéëÿñèí ýþðÿê ñÿíèí ìÿãñÿäèí íÿäèð, ñÿíè Êÿéàí òÿõòèíÿ ñþâã åäÿí êèìäèð?

36* ... 36* È: éîõ.

37. Òÿðúöìÿñè: 1) Ñÿ’ä åøèòúÿê, î ìþùòÿðÿì êèøèíè áþéöê áèð îðäó èëÿ ãàðøûëàäû.

2) Ôèðóç ìÿêòóáó âåðèá Ðöñòÿìèí ñþçëÿðèíè îíà ñþéëÿäè.

3) Î, îõóäóãúà Ñÿ’ä ãóëàã àñäû. Ïÿùëÿâè äèëèíäÿ éàçûëìûø ìÿêòóá îíó ùåéðàí åòäè.

4) ßðÿáúÿ áèð úàâàá éàçûá, îíäà éàõøû-éàìàíû áèð-áèðèíÿ áàüëàäû.

5) Ìÿêòóáóí áàøûíäà Àëëàùûí âÿ îíóí ùàããà éîë ýþñòÿðÿí ïåéüÿìáÿðè Ìÿùÿììÿäèí àäûíû éàçäû.

6) Úèíäÿí, èíñàíäàí âÿ ïåéüÿìáÿðè-Ùàøèìèíèí ñþçëÿðèíäÿí äàíûøäû.

7) Òþâùèääÿí, Ãóðàíäàí, âÿä îëóíàíëàðäàí, ùÿäÿ-ãîðõó âÿ òÿçÿ ãàéäàëàðäàí ñþç à÷äû.

8) Úÿùÿííÿì îäóíäàí âÿ ãÿòðàíûíäàí, áåùèøòäÿí, îíóí ñöä âÿ ìåé àðõûíäàí.

9) Êàôóð, ìöøê, è÷ìÿëè ñó, áåùèøò àüàúû âÿ áàë øÿðàáûíäàí ñþùáÿò ñàëäû.

10) Äåäè êè, ÿýÿð áó äîüðó äèíè ãÿáóë åòñÿ, ùÿð èêè äöíéàäà øàäëûã âÿ øàùëûã îíóíäóð.

11) Ùÿì òàú, ùÿì äÿ ñûðüà òàïàð, ùÿð èëè ÿòèðëÿ, ðÿíýëÿ, ýþçÿë éàðëà êå÷ÿð.

12) Îíóí ýöíàùëàðûíûí áàüûøëàíìàñû ö÷öí Ìÿùÿììÿä âàñèòÿ÷èëèê åäÿð, áÿäÿíè ýöëàá êèìè ÿòèðëè îëàð.

13) Áèð èøèí êè, ìöêàôàòûíà áåùèøòè ÿëÿ ýÿòèðèðñÿí, äàùà áÿëà áàüûíäà òèêàí ÿêìÿéÿ äÿéìÿç.

281

14) Éÿçäýöðäöí âöúóäó, áó ýåíèø äöíéà, áàü, ìåéäàí, åéâàí, ãÿñð.

15) Òàúö òÿõò, øàäëûã âÿ èøðÿò ùóðèíèí áèð òöêöíö ýþðìÿéÿ äÿéìÿç.

16) Áåø-ö÷ ýöíëöê äöíéàäà ñÿíèí èêè ýþçöí òàú âÿ õÿçèíÿ ö÷öí åëÿ ãàìàøûáäûð êè.

17) Ôèë ñöìöéöíäÿí ãàéðûëìûø áó òÿõòÿ, òàúà âÿ õÿçèíÿéÿ ÷îõ àðõàéûíñàí.

18) Äöíéà áèð è÷èì ñÿðèí ñóéà äÿéìÿç, îíà öðÿê âåðìÿéÿ äÿéìÿç.

19) Ùÿð êÿñ ìÿíÿ ãàðøû ìöùàðèáÿéÿ ÿë àòñà, äàð ãÿáèð âÿ úÿùÿííÿìäÿí áàøãà áèð øåé ýþðìÿç.

20) ßýÿð èìàí ýÿòèðñÿ, îíóí éåðè áåùèøòäèð, èíäè ýþð îíóí ðÿéè ùàíñûíàäûð.

21) Î, ùÿìèøÿ ãàëàð, áó èñÿ ìöâÿããÿòèäèð; àüûëû îëàí àäàì áó ôèêèðäÿäèð.

38* ... 38* ÀÑÄÙÈ: éîõ.

39 Æ: äèíè-èñëàì.

40. ÀÑÄ: (Ìÿí áöòöí äèíëÿðÿ ãàðøû åòèíàñûçàì).

41. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

42. ÙÈ: (Áöòöí áó ãàðûøûãëûüûí áàøëàíüûúû ÿðÿáëÿð âÿ îíëàðûí òàì äåñïîòèçìÿ àïàðàí äèíè èëÿ îëìóøäóð. Ùÿð÷ÿíä êè, áó äèí ìöñòÿãèì äåéèë, þç òÿëèìàòû ðóùó âàñèòÿñè èëÿ èíñàíëûüà ìöíàñèáÿòäÿ ìöòëÿã àìàíñûçëûüû âÿ ðÿùìñèçëèéè âÿä åäèð. Èðàí õàëãûíû òàìàìèëÿ êöòëÿøäèðÿí äåñïîòèçì âÿ èñëàì äèíèíèí áèð ïàðà çàùèðè ñÿìÿðÿñè áóäóð.

43. ÀÁÑÄÅ: (ßýÿð íàìàç ðèêÿòëÿðèíäÿ áèð èëÿ èêè àðàñûíäà øÿêê åòñÿí, áèíàíû ùå÷ ñàéìàëû, ÿýÿð èêè èëÿ ö÷ àðàñûíäà øÿêê åòñÿí, áèíàíû äþðä ñàéìàëû).

44. ÀÁÑÄÅ: (äîëàøûã èáàðÿëÿð).

45. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

46* ÀÁÑÄÅ-äÿí.

47* ÀÁÑÄÅ: àììà.

48. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

49* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ùèññÿíè ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ âÿ ýþé êàðàíäàøëà îõóíìàñû ìöìêöí îëàí òÿðçäÿ ïîçìóøäóð: ÔÙÈ: éîõ.

50* ÔÆ: éîõ; ÀÁÑÄÅ-äÿí.

51* Ô: éîõ.

52. Òÿðúöìÿñè: úàìààòûí (ñóííöëÿðèí) ãÿáóë åòìÿäèéèíè ýþòöð! Ù: Áó ñþçëÿðèí øèÿëÿðèí àëòûíúû èìàìû òÿðÿôèíäÿí äåéèëäèéè ãåéä îëóíóð.

53* ... 53* Ô: éîõ.

54. ÀÑ-äÿí. Áó ñÿòèðëÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùÿð èêè íöñõÿäÿ ñîíðàäàí àðòûðìûøäûð; ÁÅÔÆ: éîõ.

55. ÀÁÑÄÅ: (âåéèë-âåéèë).

56. ÀÁÑÄÅ: òöìÿí.

57. ÀÁÑÄÅ: òöìÿí.

58. ÀÁÑÄÅ: áàáà.

282

59* Ô: éîõ.

60* ...60* Ô: éîõ.; ÙÈ: áèðèíúè àáçàñ éîõ.

61* .. 61* ÀÁÑÄÅ-äÿí.

62* Å-äÿí.

63* Ô: éîõ.; Æ: Ùàøèéÿäÿ éàçûëìûøäûð.

64* ÀÁÑÄÅ-äÿí 65. ÀÁÑÄÅ: (ÿìèðëÿð).

66. Òÿðúöìÿñè: Ìÿíèì éàíûìäà àëâåð ñèüÿñè úàðè îëäó.

67. Òÿðúöìÿñè: Áóðàäà èúðà îëóíàí ìÿíèì éàíûìäà èúðà îëóíäó.

68. Òÿðúöìÿñè: Ìöðàôèÿ ìÿíèì éàíûìäà âàãå îëäó.

69. Òÿðúöìÿñè: Ìöðàôèÿëÿøìÿ ìÿíèì ùöçóðóìäà âàãå îëäó.

70* ÀÑÄ: (âÿ ùå÷ áèð éåðäÿ éàçûëàðûí ñóðÿòèíèí ãîðóíäóüó àðõèâ...)

71* ÀÁÑÄÅ: (îí-îí áåø).

72. ÀÁÑÄÅ: Èðàí.

73. Òÿðúöìÿñè: Áöòöí ìöçÿôôÿð îðäóíó áèð ãîë ùàëûíà ñàëäû âÿ èëäûðûì ñà÷àí òîïõàíà èëÿ áèðëèêäÿ ïèéàäà òöôÿíý÷èëÿðè äÿ îíóí ÿòðàôûíà äöçäö. Áóíóí ìÿíàñû íÿäèð; ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà îõóíìàñû ìöìêöí îëàí òÿðçäÿ ïîçìóøäóð; Ù: éîõ.

74. Ô: ßââÿë “ÿçÿìÿòèíè” éàçûá, ñîíðà ïîçìóøäóð.

75. Òÿðúöìÿñè: Àôÿðèí î ïàäøàùà êè, ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíäà îíóí èðàäÿ ôÿðìàíû äÿíèçèí ñàêèò îëìàñûíà èøàðÿ åäÿðñÿ, äàëüà òóôàíûí ëþâáÿðè îëàð. Ãîúàìàí áèð äàüà éåðèìÿéè ÿìð åòäèéè çàìàí, áÿðê ãàéà ãóì êèìè àõàð, êèí àõøàìû îä éàíäûðìàüû ãàäàüàí åäÿðñÿ, èëäûðûìäà ÷àõìàã âóðìàã ãöäðÿò âÿ ãöââÿòè îëìàç âÿ ñÿùÿð âàõòû ñàêèòëèéÿ ÿìð åäÿðñÿ, ñöáùöí íÿôÿñ ÷ÿêìÿéÿ úöðÿòè îëìàç.

76* ...76* Ù: éîõ.

77* ÀÁÑÄÅ:

Áó áåéòèí àçÿðáàéúàíúàñû Ãàñûì áÿé Çàêèðèíäèð, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ îíó ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð.

78. Òÿðúöìÿñè: ßýÿð î, ýöíäöçÿ ýåúÿ äåñÿ, 79. Òÿðúöìÿñè: Áÿëè, áóäóð, Àé âÿ Öëêÿð ýþðöíöð.

80. Òÿðúöìÿñè: ýåäèí, ýåäèí!

81. Ô: ßââÿëúÿ “íÿ ñÿáÿáÿ?” øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð, ñîíðàäàí ïîçóëìóøäóð.

82* ÀÁÑÄÅ-äÿí.

83* Ô: éîõ.

84. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

85. ÀÑÄ-äÿí; ÁÅÔÆ: éîõ.

283

86* Ô: Áó úöìëÿ ùàøèéÿäÿ éàçûëûá ñîíðà îõóíìàñû ìöìêöí îëàí òÿðçäÿ ïîçóëìóøäóð; ÀÁÑÄÅÆÙÈ: éîõ.

87. Òÿðúöìÿñè: Àëëàù éîëóíäà úÿùàä åäèá ùå÷ êÿñèí ìÿçÿììÿòèíäÿí ãîðõìàçëàð. Î áèð íåìÿòäèð êè, Àëëàù èñòÿäèéèíÿ âåðèð. Àëëàù áþéöê, ìÿðùÿìÿòëè âÿ áèëÿíäèð.

88, 89, 90. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

91. ÀÁÑÄÅ: (îí áåø).

ÈÊÈÍÚÈ ÌßÊÒÓÁ 1* ... 1* È: éîõ.

2. Òÿðúöìÿñè: Öçöìäÿí ýþç éàøûíû ñèëìÿêäÿí íÿ ÷ûõàð? Áèð ÿëàú åò êè, öðÿéèìäÿí ãàí àõìàñûí.

3* ÙÈ: éîõ.

4. ÀÑÅ: (Êÿëìÿëÿðèí òÿðêèáèíäÿ áèòèøèê éàçûëàí ùÿðôëÿð àéðû-àéðû éàçûëàí ùÿðôëÿðëÿ ÿâÿç îëóíñóí âÿ éàçû àâðîïàëûëàðûí éàçûëàðû êèìè ñîëäàí ñàüà éàçûëñûí); ÁÄÔÆ: éîõ.

5* ...5* Ô: éîõ.

6. È: (Áóíóí ö÷öí ìöäðèê, õàëã ùàêèìëÿðè ëàçûìäûð).

7* ... 7* ÀÑÄÔÆ: Ì.Ô. Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð; ÙÈ: éîõ.

8. ÀÑÄ: (îí áåø).

9. ÙÈ: “ãÿáèù” éîõ.

10. È: (Äþâëÿò).

11* Æ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñîíðàäàí àðòûðìûøäûð; È: éîõ.

12* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð; ÔÙÈ: éîõ.

13* È: éîõ.

14. Ô: “Ìöëêöíöí ÿäÿìè-çÿâàëû ö÷öí áÿçë” ñþçëÿðè éàçûëûá ñîíðàäàí ïîçóëìóøäóð.

15* ... 15* Ô: éîõ: 16* ... 16* È: éîõ.

17. Òÿðúöìÿñè: Ýþçÿò÷è ùàìûíû ãûëûíúëà âóðäóüó ö÷öí, áó ùÿðÿìèí ÿòðàôûíäà ùå÷ êÿñ ãàëìàéàúàãäûð.

18* ... 18* ÙÈ: éîõ.

19. Ô: Áó ñþçëÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàçûá ñîíðàäàí ïîçìóøäóð.

20. ÀÁÑÄÅ: (ãûðõ).

21. ÀÁÑÄÅ: (ñàõëàéàðëàð).

22. Òÿðúöìÿñè: Áèð îâóú õàëâàðûí íöìóíÿñèäèð.

284

23. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Îíëàð ìÿõëóãàòûí ÿí øÿðÿôëèñè îëàí áÿøÿð þâëàäûäûð).

24. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

25. Òÿðúöìÿñè: Åé öçöì òÿíÿéèíèí ãûçû, ýþçÿë ýÿëèíèñÿí, ëàêèí ùÿðäÿíáèð áîøàíìàüà ëàéèãñÿí. Ù: (Øåèð Ùàôèçèí äèâàíûíäàíäûð). ÀÑÄ: Ãåéä: (Ãóðàíäà äåéèëìèøäèð êè, õóäàâÿíäè-àëÿì ãèéàìÿò ýöíö ýöíàùêàð áÿíäÿñèíèí éàëâàðìàñûíà âÿ àüëàìàñûíà ðÿùì åòìÿéèá ãÿçÿá ìÿëÿêëÿðèíÿ áóéóðàð: Îíó òóòóí, îíó çÿíúèðëÿéèí âÿ ñîíðà úÿùÿííÿìÿ àòûí. Áóíà ýþðÿ ìèàäà èíàíàí áöòöí ìöñÿëìàíëàð óøàãëàðûí òÿðáèéÿñè õöñóñóíäà þç àðàëàðûíäà äàíûøàðêÿí áèð-áèðèíÿ áåëÿ äåéèðëÿð: Óøàãëàðû ùÿçðÿòè-Àëëàùûí ãîðõóñó âÿ ãÿçÿáè èëÿ òÿðáèéÿ åòìÿê ëàçûìäûð, áó ìöëàùèçÿ èëÿ êè, ýóéà ùÿçðÿòè-Àëëàù äèâ õàñèééÿòëè, ãÿçÿáëè, èíòèãàì÷û âÿ ðÿùìñèç áèð âöúóääóð âÿ ýóéà óøàãëàð îíóí ãîðõóñó âÿ ãÿçÿáè èëÿ òÿðáèéÿëÿíñÿëÿð, áþéöêëöêäÿ îíóí ãÿçÿáèíäÿí ÷ÿêèíÿðÿê äöç âÿ ìÿñóì àäàìëàðäàí îëà áèëÿðëÿð. Ëàêèí áó úöð òÿðáèéÿ îëóíàí óøàãëàð áþéöäöêäÿ ìöòëÿã êöò âÿ áóíà ÿëàâÿ îëàðàã ÷îõ çàìàí õàòàêàð îëóðëàð); ÁÅ ÔÆÈ: ãåéä éîõäóð.

26* .. 26* Ô: éîõ.

27. ÀÑÄ: Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Ùÿòòà íÿãë åäèðëÿð êè, – áàáàëû ðÿâàéÿò åäÿíèí áîéíóíà, – Ìÿêêåéè-ìöêÿððÿìÿ ÿòðàôûíäàêû ãÿñÿáÿëÿðäÿí áèðèíäÿ ãóë ñàòàíëàð áó ýöíàùñûç óøàãëàð ö÷öí õöñóñè úÿððàùëàðû âÿ äÿëëÿêëÿðè îëàí áèð õÿñòÿõàíà ñàõëàéûðëàð êè, îðàäà äÿëëÿêëÿð éöçëÿðëÿ óøàüûí òÿíàñöë àëÿòèíè êÿñèðëÿð âÿ îíäàí ñîíðà úÿððàùëàð òàì ñÿé èëÿ îíëàðûí ìöàëèúÿñèíÿ ìÿøüóë îëóðëàð); ÁÅÔÆ: éîõ.; ÙÈ: ìÿòíäÿäèð.

28. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Êè îíëàðûí ö÷äÿ áèðè áó íþâ ðÿùìñèçëèéÿ òàá ýÿòèðìÿéèá ùÿëàê îëóðëàð. Ùÿëàê îëàíëàðûí ãèéìÿòëÿðèíèí ÿâÿçè ãàëàíëàðûí ãèéìÿòèíèí ö÷-äþðä äÿôÿ áàùàëàíìàñûíà ñÿáÿá îëóð; ÁÅÔÆ: éîõ.; ÙÈ: ìÿòíäÿäèð.

29. Òÿðúöìÿñè: Èñòè ìÿçàúûí ïîçóëìàñûíûí ñÿáÿáè ñÿôðà, ñîéóã ìÿçàúûí ïîçóëìàñûíûí ñÿáÿáè áÿëüÿì, òöíä ìÿçàúûí ïîçóëìàñûíûí ñÿáÿáè ãàí âÿ áàøãà ìÿçàúûí ïîçóëìàñûíûí ñÿáÿáè ñþâäàäûð.

30. Ù: (Îíëàðûí ùÿð øåéÿ èíàíìàñûíà ýþðÿäèð êè, áèçèì ïåéüÿìáÿð äåìèøäèð).

31. Òÿðúöìÿñè: ßýÿð èñëàìèééÿò Öëêÿð óëäóçóíäàí àñûëìûø îëñàéäû, ôàðñ òàéôàñû îðàäàí äÿðÿðäè.

32. ÀÑÄ-äÿí ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åäèáäèð; È: éîõ.

33. ÀÁÑÄÅ: (Ðÿâàéÿò åòìèøëÿð).

34. ÀÁÑÄÅ: (õÿéàëûíà äöøìöøëÿð).

35. ÀÑ: (áàëäûð). Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð; ÁÄÅ: éîõ.

36. ÀÄ-äÿí; ÁÅ: éîõ.; Ñ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð; È: (Èðàí õàëãû ðóùàíèëÿðèí èêèöçëöëöéö íÿòèúÿñèíäÿ ÿãëè ìÿñÿëÿëÿðäÿ ýþð íÿ êèìè ôÿëàêÿòÿ äö÷àð îëóáëàð? Ùÿð÷ÿíä êè, áó õàëã çàòÿí ôèòðè èñòåäàä âÿ ÿãëè ãàáèëèééÿòäÿí ìÿùðóì äåéèë, ôÿãÿò áó èñòåäàäû äÿùøÿòëè õóðàôàò òàïäàëàéûð).

285

37. Ô: “Úÿ’ôÿðè-Êÿççàá êè, èìàì Ùÿñÿí ßñýÿðèíèí ãàðäàøû èäè”. Áó úöìëÿíè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàçûá ñîíðàäàí ïîçìóøäóð.

38. Òÿðúöìÿñè: Åé èìàí ýÿòèðÿíëÿð, ñîíðàäàí ñèçÿ ïåøìàíëûã ýÿòèðÿúÿê øåéëÿðäÿí ñîðóøìàéûí!

39. Ô: Ãåéä ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê éîõäóð.

40. Òÿðúöìÿñè: ßíóøèðÿâàíûí þëöìöíäÿí ÷îõ êå÷ìèøñÿ äÿ, îíóí ìöáàðÿê àäû éàõøûëûãëà éàøàìàãäàäûð.

41. ÀÁÑÄÅ: Ãåéäèí äàâàìû: (ßýÿð áèçèì àëèìëÿðèí åòèãàäûíà ýþðÿ, áó áèçèì Àëëàùûí Ãóðàíäà õÿáÿð âåðäèéè âÿ: “Áèç îíà åëìèëÿäöííèìèçäÿí áèð åëì þéðÿòäèê” ñèôÿòè èëÿ òÿðèôëÿäèéè Õûçð èñÿ, î, ùÿçðÿòè-Ìóñà èëÿ éîëäàøëûã åòìèøäèð âÿ éîëäàøëûã ÿñíàñûíäà áèð ìÿñóì óøàüû ýöíàùñûç éåðÿ áó ôèòâà èëÿ þëäöðìöøäöð êè, îíóí àòà-àíàñû äöç àäàìëàðäàíäûðëàð, áó éàçûã óøàã èñÿ ýóéà áþéöêëöêäÿ àçüûíëàøûá êàôÿð îëàúàãìûø âÿ þç àòà-àíàñûíûí ðóùóíó èíúèäÿúÿêìèø! Îíà ýþðÿ äÿ þëäöðöëìÿéÿ ëàéèã ýþðöøìöøäöð! Áó Õûçðû, àëèìëÿðäÿí äåéèë, áÿëêÿ äÿëèëÿðäÿí ñàéìàã ëàçûìäûð. ×öíêè øöóðëó âÿ ìÿðùÿìÿòëè îëàí áèð èíñàí áó çàëèìèí þëäöðäöéö êèìè, ùàíñû ÿãëè âÿ íÿãëè äÿëèë èëÿ ýöíàùñûç óøàüû ìÿíàñûç ôèòâà èëÿ þëäöðÿð? *Âÿ ùå÷ ðÿâàäûð êè, áåëÿ ðÿùìñèç áèð àõìàã ÿáÿäè ùÿéàòà ëàéèã îëñóí?1 (1* ÁÄÅ: éîõ.). *Áåëÿ áèð ñÿôåùèí íàùàã éåðÿ ýÿìèíè äåøìÿñè äÿ óçàã äåéèë. Ùÿãèãÿòäÿ ÿñðèí ïàäøàùû õàëãûí ýÿìèëÿðèíè çîð èëÿ òóòìóðäó. Áó áèð ñöáóòñóç ñþçäöð êè, î, Ìóñàéà äåìèøäèð. Ùÿð ùàëäà ýÿìèíè äåøìÿñè äÿ îíóí ñÿôåùëèéèíÿ äÿëàëÿò åäèð. Ìÿñÿëÿí, ÿýÿð ýÿìèíè åëÿ äåøìèøäèð êè, ãÿòèééÿí èñòèôàäÿ îëóíà áèëìÿç âÿ ñó î äåøèêäÿí ýÿìèíèí è÷èíÿ ýèðÿ áèëÿð, ýÿìèíèí î ñààò ñóéóí äèáèíÿ ýåäèá ãÿðã îëàúàüû àøêàðäûð. Áåëÿ îëäóãäà, îíóí èøèíäÿí ýÿìè ñàùèáëÿðèíÿ íÿ ôàéäà ýÿëÿ áèëÿðäè? ßýÿð ýÿìèíè åëÿ äåøìèøäèð êè, éåíÿ äÿ éàðûéûð âÿ áó õûðäà âÿ ãîðõóñóç åéèá èëÿ ñó î äåøèêäÿí ýÿìèéÿ ýèðÿ áèëìÿç âÿ ýÿìè äÿ ñó öçöíäÿ ãàëàð, î âàõò ýÿìèéÿ åùòèéàúû îëàí ÿñðèí ïàäøàùû, ÿëáÿòòÿ, îíó òóòàúàã âÿ Õûçðûí äåøìÿñèíäÿí èðÿëè ýÿëÿí áó õûðäà âÿ ãîðõóñóç åéá ýÿìèíè ãÿñá îëóíìàãäàí ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêäèð. Áó ùàëäà îíóí èøè éåíÿ äÿ ìÿíàñûçäûð. Áèç íÿ ãÿäÿð íàäàí îëìàëûéûã êè, îíóí áó êèìè èøëÿðèíè àüëûíà ñöáóò ñàéàã?1 (1* ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð). Òÿÿúúöá åäèðÿì áèçèì Àëëàù áó ùàäèñÿíèí ãÿðèáÿëèéèíÿ áàõìàéàðàã, îíó áó ãàòèëèí ìÿäùèíäÿ áèçÿ õÿáÿð âåðèð. Ìÿëóì îëóð êè, õóäàâÿíäè-àëÿì áÿíäÿëÿðè îëäóüóìóç ùàëäà áèçèì áåéíèìèçäÿ ÿñëà äÿððàêÿ ãöââÿñè îëäóüóíó äöøöíìöð... ùàããû äà âàð, íÿ äåéèì. (ÁÅ: ãåéä áóðàäà áèòèð). Àõóíä Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñèíè ýþðìÿéèðìè? Çÿíí åäèð êè, áèç ùàìûìûç îíóí òàéûéûã. Î áó ùàëäà áó êèìè ùåêàéÿëÿðè íÿ ö÷öí õÿáÿð âåðìÿñèí? ßýÿð Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Áàãèðèí òàéû äåéèëèêñÿ, íÿ ö÷öí ùèúðè òàðèõè ìöääÿòèíäÿ áó õÿáÿðèí ìÿíàñûç îëäóüóíà ôèêèð âåðìÿìèøèê? Âÿ þçöìöç äÿ áó ýöí Õûçð àäëàíäûðûëàí ñÿôåù âÿ äÿëèíè òÿðèô åäèá, îíóí ÿñëè îëìàéàí áèëèéèíäÿí çþâã àëûðûã. Ýóéà 286

Éåð êöðÿñèíèí ùÿðÿêÿòèíè êÿøô åäÿí Êîïåðíèêèí òàéû èìèø âÿ éàõóä ýþé êöðÿëÿðèíèí úàçèáÿ ãöââÿñèíè òÿéèí åäÿí Íéóòîíóí òàéû èìèø. Ùÿòòà îíóí ìÿíàñûç ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ùåéðÿò ìÿãàìûíà ýÿëìèø áè÷àðÿ Ìóñàíûí íÿ ãÿäÿð öðÿéè ñàäÿ âÿ óøàã òÿáèÿòëè îëäóüóíà ýöëöðöê. Ùàëáóêè áè÷àðÿ Ìóñà êèøèúèéÿçèí õàëèñ äÿëè îëäóüóíó ýþðöá àíëàìûøäûð. Åé Úÿëàëöääþâëÿ, äÿðä áóðàñûíäàäûð êè, áó ùåêàéÿ áàøãà úöð øÿðù åäèëÿ áèëìÿç êè, ùå÷ îëìàñà áèð íþâ èëÿ þðò-áàñäûð åòìÿê ìöìêöí îëñóí. Úÿíàá ßáäöððÿùìàí èáí-Õÿëäóí äà þç òàðèõèíèí äþðäöíúö úöçâöíäÿ “Õûçðûí ùåêàéÿñèíè, Ìåùäèíèí ãåéá îëìàñûíà äÿëèë ýÿòèðäèêäÿ éàçûð: “Äîüðóñó áóäóð êè, Õûçð þëìöøäöð”. Áèçèì Àëëàù Õûçð êèìè áàøãà áèð àëèìè äÿ Ãóðàíäà áèçÿ íèøàí âåðèð êè, ùÿçðÿò Ñöëåéìàíûí ùöçóðóíäà îëìóøäóð âÿ ýóéà áèð ýþç ãûðïûìûíäà òåç Áöëãåéñèí òÿõòèíè Ñÿáà øÿùÿðèíäÿí Áåéòöë-ìöãÿääÿñÿ ýÿòèðìèøäèð”. Ãóðàíäà Éåíýè äöíéàíû, áóõàðûí ýöúöíö, åëåêòðèêèí ãöââÿñèíè áèçÿ õÿáÿð âåðìÿê ÿâÿçèíÿ áó êèìè ñÿôåùëÿðè áèçÿ òàíûòäûðûð âÿ Áöëãåéñèí âÿ Ñÿáà øÿùÿðèíèí õÿáÿðèíè äÿ Ñöëåéìàíà Ùöäùöä ãóøó ýÿòèðìèøäèð. Ïÿù-ïÿù, ýþð áèçèì Àëëàù íÿëÿð òîõóéóð: Î äåäè: Ìÿí ñÿíèí áÿëÿä îëà áèëìÿäèéèí áèð øåéÿ ùÿð úÿùÿòäÿí áÿëÿä îëìóøàì âÿ ñÿíÿ Ñÿáà øÿùÿðèíäÿí äîüðó áèð õÿáÿð ýÿòèðìèøÿì. Ìÿí îíëàðà ïàäøàùëûã åäÿí áèð ãàäûí òàïäûì êè, îíà áþéöê áèð äþâëÿò âåðèëìèø âÿ îíóí ö÷öí áþéöê áèð òÿõò âàðäûð... Àéÿëÿðèí àõûðûíàäÿê.

42. Òÿðúöìÿñè: Ãöââÿò âÿ ãöäðÿò àíúàã Àëëàùà ìÿõñóñäóð.

43. ÔÆ: (Ùÿìäàí).

44. ÀÑÄ-äÿí; ÁÅÔÆ: ãåéä éîõäóð.

45: ÀÑÄÙ: (Áóääà).

46. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: Úÿíàá ßáäöððÿùìàí Úàìè òþâùèä ùàããûíäà äåéèð:

Òÿðúöìÿñè: Åé êþíöë, áöòöí êàèíàò âÿ ìþâúóäàòäà áèð íóðäàí áàøãà ùå÷ íÿ éîõäóð. Î, úöðáÿúöð øÿêèëëÿðäÿ çàùèð îëóáäóð. Ùàãã íóðäóð, îíóí íþâ-íþâ îëìàñû âÿ çàùèð îëìàñû áó àëÿìäèð. Òþâùèä àíúàã áóäóð; ÁÅÔÊ: ãåéä éîõäóð.

47. ÀÁÑÄÅ: Êñåíîôàí.

48* ÀÁÑÄÅ: (Áèð âàùèä, ãàäèð, êàìèë âÿ ÿùàòÿåäèúè ãöââÿäèð, éÿíè). Áó ñþçëÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÀÁÑÄ-äÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð; ÁÅ: “âÿ ãàäèð” éîõ.

287

49* ÀÁÑÄÅ: (Âàùèä, ãàäèð âÿ êàìèë áèð ãöââÿäèð). Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

50. À: Ãåéääÿí ñîíðà ãàðà êàðàíäàøëà éàçûëìûøäûð: “ïî òåîðèè ìîíîòåèçìà”.

51* Ù: éîõ.

52* ÀÁÑÄÅ: (Áó âàùèä, êàìèë... ãöââÿ); ÀÁÑÄ-äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

53. ÀÁÑÄ: (âÿ ãàäèð).

54. Ô: Ãåéä éîõäóð.

55. Òÿðúöìÿñè: Úèâÿ âÿ îääàí éàíìàéàí ìÿäÿí èëÿ øèììÿéÿ îõøàéàí øåéè ÿçÿðÿê áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûðñàí, Ãÿðá âÿ Øÿðãÿ ìàëèê îëàðñàí.

56. Æ: Áó ñþçöí öñòöíÿ èøàðÿ ãîéóëóá ùàøèéÿäÿ “áÿäÿë ÿãäÿì” éàçûëìûøäûð.

57. Òÿðúöìÿñè: Éàëàí÷ûëàðûí ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí îíóí ìÿãàìû ÷îõ éöêñÿêäèð.

58. ÀÄ: Ãåéäèí àðäû: (Âÿ àììà êèìéàíûí âàðëûüûíà ýÿëèíúÿ áó ýöí êèìéà åëìèíèí ãàíóíó ñàéÿñèíäÿ àéäûíëàøûá ñöáóòà ÷àòìûøäûð êè, áÿñèò øåéëÿðèí ìàùèééÿòèíèí äÿéèøèëèá áàøãà áÿñèòÿ ÷åâðèëìÿñè, éÿíè ìèñèí, äÿìèðèí, ãóðüóøóíóí, ãàëàéûí âÿ áóíëàð ãÿáèëèíäÿí îëàíëàðûí ãûçûëà, éà ýöìöøÿ ÷åâðèëìÿñè ìöìêöí äåéèëäèð.

59. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

60. ÁÅ: ãåéä áóðàäà ãóðòàðûð.

61. Òÿðúöìÿñè: Ñåë þç úîøãóíëóüóíó éöêñÿéÿ ãàëäûðìûøäû, äÿíèçÿ éåòèøèíúÿ ñàêèò îëäó. Áèð ãàðûøãà áèð äÿíÿäÿí øàä èäè, õûðìàíà ÷àòûíúà õÿúàëÿò ÷ÿêäè. Áåéò ùÿêèìè-Ñÿáçáàðèíèíäèð.

62. Òÿðúöìÿñè: Ìÿçùÿáè úÿáðè îëìàéàí ùÿð êÿñÿ ïåéüÿìáÿð äåìèøäèð êè, î, ýÿáð êèìèäèð.

63. Òÿðúöìÿñè: Ùàíû î àðèô êè, ñöñÿíèí äèëèíè àíëàñûí âÿ ñîðóøñóí êè, íÿ ö÷öí éåíèäÿí ýÿëäèí?! Øåèð Ùàôèçèíäèð.

64. Ô: Ãåéä éîõ.

65* ... 65* È: éîõ.

66. ÀÑÄ: Áðÿùìÿí âÿ 67. ÀÑÄ: (âÿ éÿùóäè Ñïèíîçà).

68. ÀÁÑÄÅ: 69. Òÿðúöìÿñè: Ãóëàã àñ, ýþð íåé íÿ ùåêàéÿò åéëÿéèð; àéðûëûãëàðäàí øèêàéÿò åéëÿéèð: – Ãàìûøëûãäàí ìÿíè êÿñÿíäÿí áÿðè, ôÿðéàäûìäàí êèøèëè-ãàäûíëû íàëÿ åäèáëÿð.

70* ÀÁÑÅ: “Áèð âàùèä, ãàäèð âÿ êàìèë îëàí ãöââÿò”; Ä: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìöðÿêêÿá âÿ éàøûë êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

71* ÀÁÑÄÅ: éîõ.

72. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Áàøãà ñþçëÿ, òÿê áèð øåé þçþçöíÿ çÿðô îëà áèëìÿç).

73. Òÿðúöìÿñè: Áèç îíà áîéíóíóí øàù äàìàðûíäàí äàùà éàõûíûã.

288

74. ÙÈ: (Øåèð Èðàí øàèðè Ñÿäèíèíäèð).

75. ÙÈ: (Øåèðëÿð Ùàôèçèí ãÿçÿëèíäÿíäèð).

76. Òÿðúöìÿñè: Äîñòóì ìÿíÿ ìÿíäÿí éàõûíäûð, òÿÿúúöáëö áóäóð êè, ìÿí îíäàí óçàüàì. Íÿ åäèì, êèìÿ äåìÿê îëàð êè, î ìÿíèì éàíûìäàäûð, ëàêèí ìÿí îíäàí àéðûéàì. Èëëÿð óçóíó öðÿê Úÿìøèäèí úàìûíû áèçäÿí èñòÿéèðäè, þçöíäÿ îëàíû áàøãàñûíäàí õàùèø åäèðäè. Âàðëûã âÿ ìÿêàí äàèðÿñèíäÿí õàðèúäÿ îëàí áèð ýþâùÿðè äÿíèç êÿíàðûíäà èòìèøëÿðäÿí òÿëÿá åäèðäè. Àëëàù ùÿð áèð ùàëÿòäÿ î êþíöëñöçëÿ èäè. Î ýþðìöðäö, ëàêèí óçàãäàí “åé Àëëàù!” äåéèðäè.

76. ÀÁÑÄÅ: (àéÿ).

77. Òÿðúöìÿñè: Ñÿí ñîâóðäóíñà äà, ùÿãèãÿòäÿ ñîâóðàí Àëëàù þçö èäè.

78* ... 78* Ô: éîõ.

79. Òÿðúöìÿñè: Ñÿí îëìàñàéäûí, ñÿí îëìàñàéäûí.

80. ÀÑÄ: (Áó ñþçëÿðèí òÿôñèðè áóäóð: ùÿð êÿñ þç çàòûíû òàíûéûðñà, ùÿãèãÿòäÿ þç Àëëàùûíû òàíûìûø îëóð. Áó ìÿíàäà êè, îíóí çàòû èëÿ Àëëàùûí àðàñûíäà àéðûëûã éîõäóð. ßýÿð þç Àëëàùûíû òàíûñà, þç çàòûíû äà òàíûìûøäûð); ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

81. ÀÁÑÄÅ: (Ìÿíÿì Àëëàù).

82. Òÿðúöìÿñè: Íÿ ö÷öí ìÿí ùàããàì äåìÿê áèð àüàúà éàðàøûð, áèð õîøáÿõòÿ éàðàøìûð?!

83. ÙÈ: (Øåèðëÿð Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðèíèí ìÿñíÿâèñèíäÿíäèð).

84. Òÿðúöìÿñè: Ùöëóë âÿ èòòèùàä áóðàäà ÷ÿòèíäèð, âÿùäÿòäÿ èêèëèê õàëèñ çÿëàëÿòäèð.

85* ... 85* ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñîíðàäàí ÿëàâÿ åòìèøäèð.

86. Òÿðúöìÿñè: Ðÿíýñèçëèê ðÿíýèí ÿñèðè îëàí êèìè Ìóñà öììÿòè Ìóñà öììÿòè èëÿ âóðóøäó. ßââÿëäÿ îëàí ðÿíýñèçëèéÿ ÷àòàí êèìè, Ìóñà èëÿ Ôèðîí áàðûøäûëàð.

87. Ô: þçöíö ÿäÿì.

88. ÀÁÑÄ-äÿí.

89. Òÿðúöìÿñè: Ïåéüÿìáÿðëèéèí ñîíó áàéðàã ãàëäûðäûãäà ìåðàú ÿòÿéèíè óëäóçà ÷ÿêäè. Åëÿ éåðÿ ýåòäè êè, îðàäà éåð (ìÿêàí) éîõ èäè. Î éîëóí ýåäèëìÿñè áó àéàãëà äåéèëäè. Ýåòìÿñè î èäè êè, þçöíäÿí ýåòäè, ãÿäÿìñèçëèê ãÿäÿìè èëÿ èðÿëè ýåòäè. Áÿëêÿ, îðàäà èðÿëè âÿ ýåðè éîõ èäè. Ìÿùÿááÿò ñèððè èêè òÿðÿôäÿí úîøäó, áÿëêÿ äÿ þçö äåäè, þçö åøèòäè. Åøã èêèëèéè àðàäàí ãàëäûðìûøäû, ïÿðäÿäÿ îëàí ñèðð äåéèëäè.

90* ... 90* Ô: éîõ.

91. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

92. ÀÁÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

93. ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð (Îíóí õÿáÿðè îëìàäàí áèð éàðïàã äöøÿ áèëìÿç).

289

94. Òÿðúöìÿñè: Ýèçëè áèð õÿçèíÿ èäèì, þçöìö òàíûòäûðìàã èñòÿäèì âÿ ìÿõëóãàòû éàðàòäûì.

95. Òÿðúöìÿñè: Úèííè âÿ èíñàíû àíúàã ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê ö÷öí éàðàòäûì.

96. ÀÁÑÄÅ: (âÿ áèçÿ ùóðè áàüûøëàéàúàãäûð).

97. ÀÑÄ: (øÿðèÿò÷èëÿð úàâàá âåðèðëÿð). Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

98. ÀÁÑÄÅ: (áó èäè êè, äåäèê).

99. Òÿðúöìÿñè: Õÿéàëûíûçäà ôèêèðëÿøèá àéûðäûüûíûç ùÿð áèð øåé ñèçèí êèìè éàðàíìûø âÿ ñèçÿ àèääèð.

100. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: Åé Úÿëàëöääþâëÿ, ÿýÿð ñÿí áó ö÷öíúö ÿãèäÿäÿ îëñàí, ñÿíÿ ùå÷ áèð ÿëàú éîõäóð.

101. Ù: ßìð åòäè ö÷ ýöíöí è÷èíäÿ 700-ÿ ãÿäÿð àäàìûí ãîëóáàüëû áàøûíû êÿñäèëÿð.

102. ÀÑÄ-äÿí; Á: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñîíðàäàí ÿëàâÿ åòìèøäèð.

103* Áó ìÿòëÿá éàëíûç Ô-äà âàðäûð.

104. Ô: ãåéä éîõäóð.

105. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

106* ...106* Ô: éîõ.; Æ: íöñõÿíèí àõûðûíäà ãåéä êèìè âåðèëìèøäèð.

107. Òÿðúöìÿñè: Ñÿí, Àëëàùûí íåìÿò âåðäèéè àäàìà âÿ ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí éàõøûëûã ýþðÿí øÿõñÿ “àðâàäûíû áîøà âÿ Àëëàùäàí ãîðõ” äåéèðäèí âÿ Àëëàùûí àøêàð åòäèéè øåéè þç íÿôñèíäÿ ýèçëÿäÿðÿê õàëãäàí ãîðõóðñàí, ùàëáóêè ãîðõìàüà ëàéèã îëàí àúèç Àëëàùäûð. Çåéä þç àðâàäûíû áîøàéàíäà, îíó ñÿíÿ íèêàù åòäèê, òà êè ìþìèíëÿð ö÷öí þçëÿðèíÿ îüóëëóüà ýþòöðäöêëÿðè øÿõñëÿðèí áîøàíìûø àðâàäëàðûíû àëìàãäà ìàíå÷èëèê îëìàñûí. Áó áàðÿäÿ Àëëàùûí ÿìðè âàãå îëìóøäóð. Ñàäèã ÿëåéùèññÿëàì äåäè: Àëëàùûí ïåéüÿìáÿðè õöñóñè áèð èøäÿí þòðö Çåéä áèí-Ùàðèñÿ áèí-Øÿðàùèëöë-Êÿëáèíèí åâèíÿ ýÿëÿíäÿ àðâàäûíûí ÷èìäèéèíè ýþðäö âÿ áèðäÿí: “Ñÿíè éàðàäàí Àëëàù íÿ ãÿäÿð ïàê âÿ éöêñÿêäèð” äåäè. Çåéä þç ìÿíçèëèíÿ ãàéûäàíäà àðâàäû ïåéüÿìáÿðèí ìÿíçèëèíÿ ýÿëèá îíà: “Ñÿíè éàðàäàí íÿ ãÿäÿð ïàê âÿ éöêñÿêäèð” äåäèéèíè õÿáÿð âåðäè. Çåéä ïåéüÿìáÿðèí éàíûíà ýåäÿíäÿ ïåéüÿìáÿð îíà: “Àëëàùäàí ãîðõ, àðâàäûíû áîøàìà” äåäè... àéÿíèí àõûðûíà ãÿäÿð.

108. Òÿðúöìÿñè: Áèçè ìöñÿëìàíëàðäàí âÿ Àëëàùûí éàðàòäûüû õàëãûí ÿí éàõøûñû îëàí Ìÿùÿììÿä ñÿëàâàòöëëàùè-ÿëåéùèí ïåéüÿìáÿðëèéèíÿ âÿ îíóí ïàê âÿ òÿìèç îëàí þâëàäëàðû ÿëåéùèìöññÿëàìûí èìàìÿòèíÿ èíàíàíëàðäàí éàðàòäûüûíà ýþðÿ Àëëàùà øöêöð îëñóí.

109. Òÿðúöìÿñè: Áåëÿëèêëÿ, Çåéä ãÿçà èëÿ ðàçûëàøûð âÿ îíó (Çåéíÿáè) î, (ïåéüÿìáÿð) àëûð.

111. ÀÑÄ-äÿí.

112. Òÿðúöìÿñè: Åé ïåéüÿìáÿð, þç àðâàäëàðûíû ðàçû ñàëìàãäàí þòðö Àëëàùûí ñÿíÿ ùÿëàë åòäèéè øåéè íÿ ö÷öí þçöíÿ ùÿðàì åäèðñÿí. Ùàëáóêè Àëëàù ðÿùì åäÿí âÿ áàüûøëàéàíäûð.

290

113. Òÿðúöìÿñè: Ñÿôåùëÿðèí äàíûøäûãëàðûíäàí îíóí ìÿãàìû éöêñÿêäèð.

114. Òÿðúöìÿñè: Òà êè ìþìèíëÿðè þç îüóëëóüóíà ãÿáóë åòìèø øÿõñëÿðÿ îíëàðûí áîøàíìûø àðâàäëàðûíû àëìàãäà ìàíå÷èëèê îëìàñûí.

115. Òÿðúöìÿñè: Ìÿùÿììÿä ñèçèí àäàìëàðûíûçûí ùå÷ áèðèíèí àòàñû îëìàìûøäûð.

116. Òÿðúöìÿñè: Ìÿùÿììÿä ñèçèí êèøèëÿðèíèçäÿí ùå÷ áèðèíèí àòàñû îëìàìûøäûð.

117. ÙÈ: (Î, úàâàí âÿ ýþçÿë èäè, ïåéüÿìáÿð îíó åùòèðàñëà ñåâÿðäè âÿ áöòöí áàøãà àðâàäëàðûíäàí öñòöí òóòàðäû). Áó ñþçëÿð ãåéä êèìè âåðèëìèøäèð.

118. ÀÑÄ: (Ìÿñÿëÿí 1. Áþùòàí äåéÿíëÿð ñèçäÿí áèð äÿñòÿäèð, ñèç î áþùòàíû þçöíöçÿ øÿð ñàíìàéûíûç, áÿëêÿ î ñèçèí ö÷öí õåéèðäèð. 2. Ïèñ ñþçëÿð ïèñ àäàìëàðà ìÿõñóñäóð. Ïèñ øÿõñëÿð ïèñ ñþçëÿð äàíûøàðëàð. Éàõøû ñþçëÿð éàõøû øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñäóð. Íåúÿ êè, ïàê àäàìëàð ùÿìèøÿ ïàê ñþçëÿð äàíûøàðëàð. Îíëàð äåéèëÿí áþùòàíäàí óçàãäûðëàð. Îíëàð ö÷öí áàüûøëàíìà âÿ áÿðÿêÿòëè àçóãÿ âàðäûð. 3. Ñèç î áþùòàíû åøèäÿíäÿ “Õàëã àðàñûíäà áóíó áèçÿ ñþéëÿìÿê ëàéèã äåéèëäèð” âÿ “Åé Àëëàù, ñÿí ïàêñàí! Áó áþéöê áèð áþùòàíäûð”, – äåìÿëè èäèíèç. Âÿ áóíäàí áàøãàëàðû); ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

119. ÀÑÄ-äÿí; ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñîíðàäàí ÿëàâÿ åòìèøäèð.

120. ÀÁÑÄÅ: (Êèì íÿ áèëèð êè, Àéèøÿ þç õåéìÿñèíäÿí àõøàìäàí óçàãëàøìàìûø âÿ Ñÿôâàíûí éàíûíäà îëìàìûøäûð? ßýÿð Àéèøÿ ýöíàùñûç èäè, íÿ ö÷öí ãåéðÿò, íàìóñ âÿ øöúàÿò ñàùèáè îëàí Ùÿçðÿò ßëè ïåéüÿìáÿðÿ: “Áóðàõ áó õÿáèñÿ þç åøãáàçëûüûíûí äàëûíúà ýåòñèí; ñÿíèí ö÷öí áàøãà àðâàäëàð àç äåéèëäèð” äåéèðäè?).

121. ÁÈ: éîõ.

122. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

123* ... 123* È: éîõ.

124. Òÿðúöìÿñè: Àðâàäûíû ñàõëà!

125. Òÿðúöìÿñè: Åé ïåéüÿìáÿð, þç àðâàäëàðûíû ðàçû ñàëìàãäàí þòðö, Àëëàùûí ñÿíÿ ùÿëàë åòäèéè øåéè íÿ ö÷öí þçöíÿ ùÿðàì åäèðñÿí? Ùàëáóêè Àëëàù ðÿùì åäÿí âÿ áàüûøëàéàíäûð.

126. Òÿðúöìÿñè: Èñëàìèééÿòäÿ ðàùèáëèê îëà áèëìÿç.

127. Òÿðúöìÿñè: Àëëàùûí àøêàð åòäèéè øåéè ñÿí þç íÿôñèíäÿ ýèçëÿäèðñÿí.

128* ÁÅ: éîõ.

129. ÀÑÄ-äÿí; ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

130. ÀÑÄ-äÿí.

131* Ô: éîõ; Æ: ãåéä éåðèíäÿ éàçûëûäûð.

132. Ä-äÿí; ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð; ÁÅ; éîõ.

133. Òÿðúöìÿñè: Àëëàùûí êþìÿéè èëÿ ÿñðèí àüàñû ßëà-Çèêðèùèññÿëàì øÿðèÿò çÿíúèðèíè ãàëäûðäû. Ùèúàá âÿ þðòö àéÿñèíè ïó÷ åòäè. Àëëàùûí ìÿãáóëó îëäó, õàñ âÿ öìóìóí òÿðèôèíè ãàçàíäû. Áóéóðäó êè, åé úÿìàÿò, ùÿð áèð êèøèéÿ áèð àðâàä 291

êèôàéÿòäèð. Áó ñàéäàí àðòûã ùÿðàì îëóð. Ýöíÿø äöíéàéà èøûã ñàëäûãúà, Àé áó ýþìýþé ñÿìàíûí áÿçÿéè îëäóãúà, áó ïàê õàñèééÿòëè ïàäøàùû áÿøÿð íþâö ñÿùÿð âÿ àõøàì õåéèð èëÿ õàòûðëàéàúàãäûð.

134. ÀÑÄ-äÿí.

135. Ä-äÿí; ÀÑ; Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

136. ÀÑÄ-äÿí.

137. Ä-äÿí; ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

138. ÙÈ: (Òàðèõäÿ Éåíýè ìöñÿëìàí ëÿãÿáè èëÿ ìÿøùóðäóð).

139. ÑÄ-äÿí; ÀÁ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

140. ÀÁÑÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Ãåéä: Åé Úÿëàëöääþâëÿ, áèçèì ïåéüÿìáÿðèí ìÿíñÿáïÿðÿñòëèéè ùàããûíäà Èáí-Õÿëäóí òàðèõèíèí äþðäöíúö ôÿñëèíäÿ áó ÿùâàëàòû éàçìûøäûð: “Ìèñèð Èñìàûëèééÿ õÿëèôÿñè ßë-Ôàèç Áèëëàùûí ìöàñèðè îëàí ßììàðÿòöë-Éÿìÿíè àäëû ÿðÿá øàèðëÿðèíäÿí áèðè Ñÿëàùÿääèíèí ãàðäàøû Øÿìñöääþâëÿ Òóðàíøàùûí òÿðèôèíäÿ áèð ãÿñèäÿ äåìèøäèð. Î ãÿñèäÿäÿ Òóðàíøàùû áó ö÷ áåéò èëÿ Éÿìÿíèí òóòóëìàñûíà âÿ ìöòëÿã èñòèáäàäà ÷àüûðûð, òÿøâèã åäèð. Þçöí ö÷öí åëÿ áèð ýöúëö äþâëÿò ãóð êè, þçýÿñèíÿ ãèñìÿò îëìàñûí. Þç øþùðÿòèíè íèçÿ öñòöíäÿ ïàðëàéàí ìÿøÿë êèìè õàëã àðàñûíäà éàé! Åëÿ éàé êè, õàëã: “Áó Òóìÿðòèí îüëóäóð âÿ îíóí ìþùêÿì ùþêìðàíëûüû âàðäûð. Èíñàíëàðû äàðäàí àñäû” – äåñèí. Âÿ éàäûíäà ñàõëà êè, áó äèíèí áàíèñè àäè áèð àäàì èäè êè, î þç ñÿéè èëÿ “Ñåééèäöë-öìÿì” (õàëãëàðûí àüàñû) ëÿãÿáèíè ãàçàíìûøäûð). Îíóí òÿôñèðè áóäóð: Þçöíäÿí þòðö åëÿ áèð ìöëê éàðàò êè, îíóí ñàéÿñèíäÿ ñÿí þçöíäÿí áàøãàñûíà èñòèíàä åäÿí âÿ áàüëû îëàí îëìàéàñàí âÿ àëÿìäÿ áèð îä, éÿíè øþùðÿò ïàðëàò êè, úÿìàÿò äåñèí: Áó, Òóìÿðòèí îüëóäóð, îíóí ùþêìðàíëûã âÿ àüàëûüû âàðäûð. Äåéèëäèéè êèìè, ÿòè ÷óáóãäàí àñäû, éÿíè äöíéàíûí ìèëëÿòëÿðèíè ìÿüëóá, çÿëèë âÿ äÿðäëè åòäè. Áó éîëóí áàøëàíüûúû åëÿ áèð êèøèäÿí îëìóøäóð êè, þçöíÿ ìèëëÿòëÿðèí àüàñû äåéèëìÿñèíÿ ÷àëûøìûøäûð. Éÿíè ðÿéàñÿòòÿëÿáëèê àäÿòèíäÿ, ìÿíñÿáïÿðÿñòëèê âÿ øþùðÿòïÿðÿñòëèê àëÿìèíäÿ ñÿí òÿê äåéèëñÿí. Áó àäÿòèí áàøëàíüûúûíû èñëàì äèíèíèí ìöÿññèñè ãîéìóøäóð. ßðÿá êèøèëÿðèíäÿí áèðèñèíèí áó àäÿò öçÿðèíäÿ ÷àëûøûá ýåòäèéè ö÷öí, íÿ ìÿðòÿáÿéÿ ÷àòäûüûíû ýþðìÿäèíìè? Ùÿãèãÿòäÿ áó øàèð ìÿòëÿáè éàõøû àíëàìûøäûð. Áèçèì ïåéüÿìáÿð ðÿéàñÿò òÿëÿá åäÿí âÿ ùÿãèãÿòäÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ìÿíñÿá ñåâÿí âÿ øþùðÿòïÿðÿñò èäè. Àüûë âÿ òÿäáèðäÿ þç ÿñðèíäÿ òàéû éîõ èäè. Ôÿñàùÿò âÿ áÿëàüÿòäÿ ÿðÿáëÿð àðàñûíäà ÿâÿçñèç èäè. Þçö äÿ áó ñèôÿòëÿ ôÿõð åäÿðÿê äåéèð êè: “Ìÿí Ãóðåéø ãÿáèëÿñèíäÿí îëìàãëà “çàä” ùÿðôèëÿ äàíûøàíëàðûí ÿí ôÿñàùÿòëèñèéÿì”. Ãóðàí òàìàìèëÿ îíóí þç õÿéàëëàðûíäàí ãóðóëìóøäóð. Îíóí öììè, éÿíè ñàâàäñûç îëäóüó ùàããûíäàêû ÿãèäÿ ñÿùâäèð. Õåéð, î öììè äåéèëäè. Áó ãÿäÿð âàð êè, åëìëÿðè áèëìèðäè âÿ òÿðáèéÿäÿí, éÿíè þç ÿñðèíèí áàøãà àäàì292

ëàðû êèìè áó ÿñðèí ñèâèëèçàñéîíóíäàí õÿáÿðè éîõ èäè. Àíúàã ñàâàäû âàð èäè. Îõóìàã áèëèðäè. Ãÿñäÿí íÿ åòñÿéäè, íÿ äåñÿéäè, ìöáàùèñÿéÿ ñÿáÿá îëìàìàã ö÷öí êàèíàòû éàðàäàíà íèñáÿò âåðèðäè. Ùÿòòà þç èøèíèí èðÿëè ýåòìÿñè ö÷öí áèð ïàðà àë÷àã èøëÿðÿ äÿ èãäàì åäèá, îíëàðû éåðè âÿ ýþéö éàðàäàíûí èðàäÿñèíÿ íèñáÿò âåðìèøäèð. Áèðèñè áóäóð êè, äöøìÿíëÿð èëÿ ìåéäàí ìöùàðèáÿñè èëÿ êèôàéÿòëÿíìèð; þç òÿðÿôäàðëàðûíäàí îëàí ÿðÿá îüðóëàðûíû áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýåúÿ âàõòû, ýèçëèíäÿ ýþíäÿðèð êè, ôèêèðëÿðèíÿ çèää îëàí áèð íå÷ÿ ÿðÿá ãÿáèëÿñè áàø÷ûëàðûíû éàòäûãëàðû éåðäÿ þëäöðñöíëÿð. Îíóí áó êèìè éàìàí òÿäáèðëÿðè “Ñèéÿðöí-Íÿáè”äÿ òÿôñèëàòëà ðÿâàéÿò îëóíóð. Øöóðëó àäàì àçàúûã ôèêèðëÿ áó ÿùâàëûí ùÿãèãÿòèíè þéðÿíÿ áèëÿð, ßììàðÿòö-Éÿìÿíèíèí þéðÿíÿ áèëäèéè êèìè. Ïåéüÿìáÿðèí ñàâàäëû îëäóüóíó áó ðÿâàéÿò äÿ ñöáóòà éåòèðèð. ßáó-Úÿôÿð Ìÿùÿììÿä áèí-ßëèééöë-Ùöñåéí áèí-Áàáâåéù ßëãóìèíèí “Áÿñàèðöä-äÿðÿúàò” àäëû êèòàáûíäà ïåéüÿìáÿðèí ñàâàäëû îëìàñû ùàããûíäà éàçûëìûøäûð: Ïåéüÿìáÿðèí ÿðÿá äèëèíäÿ îõóéóá-éàçìàã áèëìÿñè áàáû. Úÿôÿð áèí-Ìÿùÿììÿä Ñóôè áèçÿ õÿáÿð âåðèá äåäè êè: “Ìÿí ßáó-Úÿôÿð Ìÿùÿììÿä áèí-ßëèééÿððèçàäàí: “Åé ïåéüÿìáÿð îüëó! Ïåéüÿìáÿðèí öììè àäëàíìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð?” – äåéÿ ñîðóøäóì. Î ìÿíÿ áàõàðàã: “Áó áàðÿäÿ õàëã íÿ äåéèð?” – ñóàëûíû âåðäè. Ìÿí îíà: “Ñÿíÿ ãóðáàí îëóì, ñàâàäñûç îëäóüóíà ýþðÿ îíëàð áóíó öììè àäëàíäûðûðëàð” äåäèì. Î: “Éàëàí äåéèðëÿð, Àëëàù îíëàðà ëÿíÿò åëÿñèí. Íåúÿ îëóð êè, Àëëàù-òààëà þç ìþùêÿì êèòàáûíäàêû áó àéÿäÿ äåéèð: Î, (Àëëàù) öììèëÿðèí è÷èíäÿí áèð ïåéüÿìáÿð ýþíäÿðäè êè, îíëàðà îíóí áþéöêëöéöíö òàíûòäûðñûí, îíëàðû òÿìèçëèéÿ ÷ûõàðòñûí âÿ îíëàðà áèëèê âÿ ùèêìÿò þéðÿòñèí”. Î ùàëäà þçö áèëìÿäèéè áèð øåéè õàëãà íåúÿ þéðÿäÿ áèëÿð? Àëëàùà àíä îëñóí, ïåéüÿìáÿð ùÿì îõóéóð, ùÿì äÿ éàçûðäû. Öììè îëìàñûíûí ñÿáÿáè äÿ ìÿêêÿëè îëìàñûíäàäûð. ×öíêè Ìÿêêÿ øÿùÿðè êÿíäëÿðèí öììè (àíàñû) àäëàíûðäû. Áóíà ñöáóò îëàðàã, Àëëàù þç êèòàáûíäà Ìÿêêÿ ùàããûíäà “Ñÿíè Öììöë-ãöðà âÿ îíóí ÿòðàôûíäà îëàíëàðû éîëà ýÿòèðìÿê ö÷öí ýþíäÿðìèøÿì”.

141. Ô: íèêóêàð.

142. Ô: íèêóêàð.

143. Å: Ùàøèéÿäÿ Ìÿùÿììÿä Ôöçóëèíèí ãÿçÿëèíäÿí àøàüûäàêû áåéòè ýÿòèðèð: Âàèç þâñàôè-úÿùÿííÿì îõóð, åé ÿùëè-âÿðÿ’, Ýÿë îíóí ìÿúëèñèíÿ, ýþð êè, úÿùÿííÿì íÿ èìèø. âÿ áåëÿ øÿðù åäèð: (Éÿíè âàèçèí ìîèçÿ ìÿúëèñèíèí þçö úÿùÿííÿìäèð).

144. Òÿðúöìÿñè: Ýåðèéÿ ãàéûòìàüûí éîõäóð, åëÿ êè, ýåòäèí, ýåòìèñÿí.

145.* ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

146. Òÿðúöìÿñè: Ùèêìÿò ôÿííèíèí óñòàäû ßáó-ßëè èáí-Ñèíà ðÿìÿçàíà ìÿðÿçàí (õÿñòÿëÿð) àäû ãîéäó.

293

147. Ä; ÀÁÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (ãåéä: Àéà, ñÿáÿá íÿ èäè êè, ïåéüÿìáÿð ýåúÿ-ýöíäöçäÿ áåø âàõò íàìàçû âàúèá åòìèø âÿ îðóúëóã àéûíû ãÿðàð ãîéìóøäóð âÿ áóíäàí áàøãà àç éàòìàüû âÿ úöðáÿúöð èáàäÿòëÿðè ñàâàáëû èø áèëìèøäèð? Ñÿáÿá áó èäè êè, ÿðÿá ãÿáèëÿëÿðèíèí áöòïÿðÿñòëèê çàìàíûíäà éîë êÿñìÿê âÿ áèð-áèðèëÿ ìöùàðèáÿ åòìÿêäÿí áàøãà èø âÿ ïåøÿëÿðè éîõ èäè. Éîë êÿñìÿêäÿí âÿ ìöùàðèáÿäÿí àñóäÿ îëàí âàõòëàðûíäà éà “îí îõ” îéóíó âÿ éà äà áàøãà úöð ãóìàð èëÿ ìÿøüóë îëóðäóëàð, éà þç âàõòëàðûíû ñÿðõîøëóãëà êå÷èðèðäèëÿð, éà ÷îõ éàòûðäûëàð âÿ éà äà èøñèç îòóðóðäóëàð. ßñëà òèúàðÿò, ÿêèí÷èëèê âÿ ñÿíÿò áèëìÿçäèëÿð; áåëÿëèêëÿ, éîë êÿñìÿê, ìöùàðèáÿ åòìÿê, ãóìàðáàçëûã, è÷êèéÿ ãóðøàíìàã, ÷îõ éàòìàã âÿ èøñèçëèê îíëàðûí âÿçèééÿòèíèí òÿëÿáëÿðèíäÿí èäè. Áöòöí âÿùøè òàéôàëàð âÿ áàðáàðëàð áó õàñèééÿòëÿ ìÿøùóð îëäóãëàðû êèìè, ìöøðèêëÿðèí éîëóíó êÿñìÿê âÿ êàôèðëÿð èëÿ ìöùàðèáÿ åòìÿê, ïåéüÿìáÿðèí àðçóëàðûíäàí èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ áó èø ùàããûíäà úöðáÿúöð òÿùðèê âÿ òÿøâèãëÿð ëàçûì ýþðäö. Ëàêèí “îí îõ” îéóíóíó âÿ ùÿð úöð ãóìàðû âÿ è÷êèíè ùàðàì åòäè, àç éàòìàüû ñàâàá ñàéäû. Îíëàðûí èøñèçëèéèíè ðÿää åòìÿê ö÷öí äÿ áèð ÷àðÿ äöøöíìÿê ëàçûì èäè. Áóíà ýþðÿ îíëàðû éîë êÿñìÿê âÿ ìöùàðèáÿäÿí àñóäÿ îëäóãëàðû âàõò áèð ïåøÿéëÿ ìÿøüóë åòìÿê ö÷öí áåø âàõò íàìàçû âÿ îðóúó áîéóíëàðûíà ãîéäó. Áó ýöí èíñàí íþâö òÿðÿããè àëÿìèíäÿäèð. Àäàìûí ìèí úöð èøè âàð, îíóí ùå÷ ôöðñÿòè âàð êè, þç âàõòûíû íàìàç âÿ îðóú êèìè áîø èøëÿðÿ ñÿðô åòñèí? ßýÿð ïåéüÿìáÿðèí íàìàçäàí ìÿãñÿäè òÿêúÿ Àëëàùû éàäà ñàëìàãäûðñà, ñÿùÿð èêè ðöêÿò, ýöíîðòà äþðä ðöêÿò, èêèíäè âàõò éåíÿ äþðä ðöêÿò, àõøàì âàõòû ö÷ ðöêÿò, éàòàðêÿí äÿ äþðä ðöêÿò íàìàç òÿéèí åòìÿêäÿíñÿ, ùÿð ýåúÿ-ýöíäöç áèð äÿôÿ íàìàç êèôàéÿò åäÿðäè. Ùÿð íàìàç äÿñòÿìàç èëÿ áèðëèêäÿ àäàìûí ÿí àçû áèð ñààò âàõòûíû òÿëÿô åäèð, ùÿð ýåúÿ-ýöíäöçäÿ áåø ñàò éàëíûç íàìàç ãûëìàüà ñÿðô îëóíóð, éåðäÿ ãàëàí éåìÿéÿ âÿ éàòìàüà... Èø ýþðìÿê ö÷öí àç âàõò ãàëûð. Áó ñÿáÿáÿ ýþðÿ äÿ êÿñáêàðëûã, ùöíÿð âÿ ïåøÿ ñàùèáëÿðè èñëàì ìèëëÿòè àðàñûíäà ÷îõ àçäûð âÿ áàøãà ìèëëÿòëÿðÿ íèñáÿòÿí ñÿðâÿò äÿ âàð ñîí äÿðÿúÿ àçäûð. Áó ñàéñûç ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ èñëàì äèíèíäÿ ïðîòåñòàíòèçì éàëíûç èíñàíëûüû ñåâìÿê õàòèðèíÿ âàúèáäèð.

148. Òÿðúöìÿñè: ßçèééÿò âÿ çÿùìÿò èëÿ äîëó, úÿùÿííÿì êèìè áèð ñÿùðàäûð. Îíóí òîðïàüûíäà ùåéâàíëàð âÿ ùÿøÿðàò áàëûã êèìè ÷àïàëàìàãäàäûðëàð.

149* Ù: éîõ.

150. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

151. ÙÈ: Ãÿäèì âÿ ÿí éåíè ìåòàôèçèêëÿðèí ùÿð úöð úÿôÿíý ìöíàãèøÿñèíè íÿçÿðÿ àëìàäàí (áàõ: Ðèòòåð, Ëåìñ âÿ á. òàðèõ âÿ ôÿëñÿôÿ êóðñóíà).

152. Òÿðúöìÿñè: Áó àëÿò, äöøöíúÿ, úàí âÿ áàúàðûãëà éàðàäàíû íåúÿ ìÿäù åòìÿê îëàð?

153. Ô: ßëàâÿ îëàðàã áó ñþçëÿð éàçûëìûø âÿ ñîíðàäàí ãàðàëàíìûøäûð: 294

Áó áåø ùÿâàññ àíúàã äöíéà ùÿéàòûíäà òÿÿééöø åòìÿéÿ êÿìö áèø êàôèäèð, ïÿñ áåø ùÿâàññû äöíéà öìóðóíäà ìÿñðÿô åò âÿ áèôàéäà âÿ áèùóäÿ õàéàëàòûí äàëûñûíúà äöøìÿ, áèë êè, äöíéà ùÿéàòûíäàñàí.

154. Ôðàíñûçúà äÿéèøìÿ ìÿíàñûíäàäûð.

155. ÀÁÑÄÅ: ìþòÿðèçÿäÿ: (éÿíè ðóù).

156. Ä-äÿí; ÀÁÑ: ãåéäè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

157. ÀÁ: ãåéä áóðàäà ãóðòàðûð.

158. Ä-äÿí; ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

159. Òÿðúöìÿñè: Áèçè ýþçÿë ùóðèëÿðëÿ åâëÿíäèð.

160* Ô: éîõ.

161* ... 161* Ô: éîõ; ÀÑ: ýþé êàðàíäàøëà ïîçóëìóøäóð.

162. Òÿðúöìÿñè: Áó äöíéàäà êîð îëàí, àõèðÿòäÿ äÿ êîð îëàð.

163. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (Éóõóëàðà âÿ îíëàðûí éîçóëìàñûíà åòèãàä åòìÿéèí. ×öíêè éóõó ýþðìÿê áåéíèí éöíýöë éàòìàã ùàëÿòèíäÿ îëàí ôÿàëèééÿòèíäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð).

164* ... 164* Ô: éîõ.

165* ... 165* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð; ÙÈ: éîõ.

166* È: (ãÿäèì àéñîðè, Ôèíèêèéà, Ìèñèð âÿ Ùèíäèñòàíäà âÿ ñ. áöòïÿðÿñòëÿðèí ïåéüÿìáÿðëÿðè êèìè).

167* ... 167* È: éîõ.

Ö×ÖÍÚÖ ÌßÊÒÓÁ 1. Òÿðúöìÿñè: Áèðèíèí áàøûíà áÿõò òàúû ãîéàð, áèðèíè èñÿ òÿõòäÿí òîðïàüà ñàëàð...

2. Òÿðúöìÿñè: Áó óøàã ÷þë ùàìàí ìÿíçèëäèð êè, îíäà Ñÿëìèí âÿ Òóðóí ãîøóíó èòäè.

3. ÙÈ: (øåèð Ùàôèçèí ãÿçÿëèíäÿíäèð).

4* È: éîõ.

5. Òÿðúöìÿñè: Åëÿ áèð èøÿ ÿë âóð êè, ãöññÿ áàøà ÷àòñûí.

6* ÀÁÑÄÅ: (Èðàíûí óøàãëàðû).

7. Ô: éîõ.; Æ: Ùàøèéÿäÿ éàçûëìûøäûð; Á: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

8. ÁÅÆ: Ãåéä áóðàäà ãóðòàðûð.

9. È: Ãåéä áóðàäàí áàøëàíûð.

10. ÀÑÄ-äÿí.

11* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþé êàðàíäàø âÿ ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ ïîçìóøäóð; ÁÅ-äÿí.

12* ÀÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþé êàðàíäàø âÿ ìöðÿêêÿáëÿ ïîçìóøäóð.

13* ... 13* Ô: éîõ.

295

14. Æ: áó ñþç áàøãà úöð èôàäÿ îëóíìóøäóð.

15* ... 15* Ô: éîõ.

16. ÀÁÑÄÅ: éîõ.

17. Òÿðúöìÿñè: Ìÿùÿììÿä þâëàäûíûí íþêÿðè Àëëàù.

18. Òÿðúöìÿñè: Áåùèøòäÿ ñöääÿí áèð ÷àé âàðäûð êè, ßëè, Ùÿñÿí âÿ Ùöñåéí ö÷öíäöð.

19* È: éîõ.

20. È: Ãåéä: (ùàçûðêû ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìÿøùóð øèÿ àëèìè Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíèíèí òÿñèñ åòäèéè òÿðèãÿòäèð. Î, ÿñëÿí ÿðÿáäèð âÿ þçöíöí òÿëèô åòäèéè ÷îõëó ÿñÿðëÿðäÿ ÷àëûøûð ýþñòÿðñèí êè, Ìÿùÿììÿä, ßëè âÿ îíóí èìàìëàð àäëàíàí 12 (?) þâëàäû éàðàäàíëà éàðàíìûøëàð àðàñûíäà ÿñàñ âàñèòÿäèð).

21. ÀÑÄ: Ýþéëÿðèí àüàúëàðûíäàêû ãóøëàðû ùÿéÿúàíà ýÿòèðäè; ÁÅ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

22. Òÿðúöìÿñè: Èíñàíëàðû âÿ úèíëÿðè àíúàã ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê ö÷öí éàðàòäûì.

23. Òÿðúöìÿñè: Ìÿíÿ èáàäÿò åòìÿê ö÷öí.

24. Òÿðúöìÿñè: Ìÿíè òàíûìàã ö÷öí.

25. Òÿðúöìÿñè: Áöòöí èíñàíëàð áèð ìèëëÿò èêÿí, ñîíðàäàí àéðûëäûëàð.

26* ÙÈ: (70 äÿôÿ).

27. Òÿðúöìÿñè: Ìÿí ñèçèí Àëëàùûíûç äåéèëÿììè, Ìÿùÿììÿä – ïåéüÿìáÿðèíèç, ßëè-èìàìûíûç âÿ îíóí íÿñëèíäÿí îëàíëàð àüà âÿ èìàìëàðûíûç äåéèëìè?

28* ÙÈ: Áÿøÿðèééÿò èêè ôèðãÿéÿ àéðûëäû.

29* Ù: éîõ.

30. Òÿðúöìÿñè: Áÿëè, ÷îõ ýþçÿë, ÷îõ éàõøû.

31* È: éîõ.

32. Òÿðúöìÿñè: Èðÿëèäÿ âÿ èðÿëèäÿ ýåäÿíëÿð ÿí éàõûí îëàíëàðäûð. Îíëàð íåìÿòëè áåùèøòäÿäèðëÿð.

33. Òÿðúöìÿñè: Ñàüäà äóðàíëàð âÿ ñàüäà äóðàíëàð êèìëÿðäèð? Îíëàð òèêàíñûç ñèäð âÿ áàíàí àüàúëàðûíûí ìåéâÿñè èëÿ áÿñëÿíÿðÿê, ùÿìèøÿ ñÿðèí âÿ êþëýÿëè éåðäÿ éàøàð âÿ ñóëàðäàí è÷ÿðëÿð.

34. Òÿðúöìÿñè: Ñîëäà äóðàíëàð âÿ ñîëäà äóðàíëàð êèìëÿðäèð? Îíëàð èñòè ñàì éåëèíèí âÿ ãàéíàð ñóéóí òóòãóí òöñòö êþëýÿñèíèí è÷èíäÿ îëàúàãëàð. Îíëàð íÿ ñÿðèíëèê âÿ íÿ äÿ äèíúëèê îëàúàãäûð.

35. Òÿðúöìÿñè: Ãàíàúàã èëÿ äåéèë, áÿëêÿ úÿùàëÿò èëÿ.

36. Òÿðúöìÿñè: Àëëàù öðÿêëÿðèíÿ, ãóëàãëàðûíà âÿ ýþçëÿðèíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêÿðÿê ìþùöðëÿìèøäèð.

37. Òÿðúöìÿñè: Îíëàðûí öðÿêëÿðè âàðäûðñà äà, î öðÿêëÿ áèð øåé àíëàìàçëàð. Ãóëàãëàðû âàðñà äà, åøèòìÿçëÿð. Ýþçëÿðè âàðñà äà, ýþðìÿçëÿð. Îíëàð ùåéâàí ñöðöñö êèìè îëñàëàð äà, ùåéâàíäàí äàùà àë÷àãäàäûðëàð.

38. Òÿðúöìÿñè: Îä îíà äÿéìÿìèø, éàüû àç ãàëûð êè, øþëÿëÿíñèí.

296

39. Òÿðúöìÿñè: Àëëàùûí ÿí ÿââÿë éàðàòäûüû øåé ìÿíèì íóðóìäóð. Àëëàùûí ÿí ÿââÿë éàðàòäûüû øåé ìÿíèì àüëûìäûð. Àëëàùûí ÿí ÿââÿë éàðàòäûüû øåé ìÿíèì ðóùóìäóð.

40* Ô: éîõ.

41* Ô: Ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åäèëèáäèð; ÙÈ: éîõ.

42* ... 42* Ô: éîõ.

43* ... 43* ÙÈ: éîõ.

44. Òÿðúöìÿñè: Ùÿììÿúëèñ îëìàã òÿñèðëèäèð.

45. Òÿðúöìÿñè: Ùþêì åòìÿê, òÿê âÿ ãÿùðåäèúè Àëëàùûíäûð.

46. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àéðûúà ñÿùèôÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð: (×àï åäÿíèí ÿëàâÿ åòäèéè ãåéä: “Êÿðèì õàí Ãàúàð ñöëàëÿñèíèí ÿñèëçàäÿëÿðèíäÿí èäè. Îíà ýþðÿ õàíëûã ëÿãÿáè âàð èäè. Ýÿíúëèéèíäÿ äöíéÿâè ìÿíñÿáëÿðè áóðàõìûø, þç þìðöíö ÿðÿá äèëèíèí âÿ êÿëàì åëìèíèí þéðÿíèëìÿñèíÿ ñÿðô åòìèøäèð. Òÿùñèëèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà äèí àëèìëÿðè ñûðàñûíà äàõèë îëóá, þç ìÿíàñûç ôèêèðëÿðè èëÿ áèð íå÷ÿ êèòàá éàçìàüà áàøëàìûø, õàëã àðàñûíäà áþéöê øþùðÿò ãàçàíàðàã, ÿòðàôûíà áèð ÷îõ ìöðèäëÿð âÿ èíàì áÿñëÿéÿíëÿð òîïëàìûøäûð. Íÿùàéÿò, 1289 ùèúðè èëèíäÿ Êÿðáÿëà çèéàðÿòèíÿ ýåòäèéè çàìàí ìÿäÿ õÿñòÿëèéèíäÿí þëìöøäöð. Ùàëáóêè åòèãàäûíà ýþðÿ, àëÿìèí äàâàì åòìÿñèíÿ áàèñ èäè. Àíúàã þç ùÿéàòûíûí äàâàìûíà áàèñ îëìàüû áàúàðìàäû. Î, þëäöêäÿí ñîíðà Äþðäöíúö ðóêí ëÿãÿáèíèí êèìÿ âåðèëäèéè ùÿëÿ ìÿëóì äåéèë. Áÿëêÿ äÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð Äþðäöíúö ðöêí ìÿíñÿáè áîø ãàëìûø âÿ àëÿì ùÿëÿ äÿ ö÷ àéàüû öçÿðèíäÿ òèòðÿéèð; ÙÈ: ãåéäèí ñîíóíäà “Ìöòÿðúèìèí ãåéäè” ñþçëÿðè éàçûëìûøäûð.

47* Å: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð; ÀÁÑÄ: éîõ.

48. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

49* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

50. Òÿðúöìÿñè: ßäàëÿòñèçëèêäÿí ãîðõñàíûç, áèðè èëÿ êèôàéÿòëÿíèí!

51. Òÿðúöìÿñè: ßðø ñàáèò îëàíäàí ñîíðà íàõûø äà ñàáèòëÿøèð.

ÚßËÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÚÀÂÀÁÛ 1* ÙÈ: éîõ.

2* ÙÈ: éîõ.

3. Òÿðúöìÿñè: Áó ñöðÿòëÿ äîëàíàí ýöíáÿçÿ áàõ! Äÿðä äÿ îíäàíäûð, äÿðìàí äà. Áàøûóúàëûã äà, ôÿëàêÿò äÿ îíäàíäûð. Áîëëóüó äà îíäàí áèë, åùòèéàúû äà îíäàí áèë. Íÿ çàìàíûí ýÿðäèøè îíó àçàëäàð, íÿ äÿ áó ÿçàá-ÿçèééÿò îíó ÿðèäÿð. Íÿ ùÿðÿêÿòäÿí ãàëûá àðàì îëàð, íÿ äÿ áèçèì êèìè ÷öðöéöá ïó÷ îëàð.

4. Òÿðúöìÿñè: Åé þëêÿëÿð òóòàí ñóëòàí Ìàùìóä, ÿýÿð ìÿíäÿí ãîðõìóðñàíñà, Àëëàùäàí ãîðõ. Ìÿíè äèíñèç âÿ èìàíñûç àäëàíäûðûðñàí, ìÿí åðêÿê àñëàíàì, ìÿíè äèøè ãîéóí àäëàíäûðûðñàí!

297

5. ÀÁÑÄÙÈÅ-äÿí: (Îíóí äÿëèëè áóäóð êè, êèòàáûíäà ñþç áèçèì ïåéüÿìáÿðÿ ÷àòàíäà îíóí àäûíû èñòåùçà èëÿ õàòûðëàéûð, úèí àäû èëÿ áèð éåðäÿ çèêð åäèð âÿ îíóí õÿáÿðëÿðèíè ïó÷ øåéëÿðäÿí ñàéûð. Ñÿ’ä Âÿããàñûí äèëèíäÿí äåäèéè êèìè: 1) Úèíäÿí äÿ äàíûøäû, àäàìäàí äà. Ùàøèìè ïåéüÿìáÿðèí ñþçëÿðè èëÿ.

2) Àëëàùûí áèðëèéèíäÿí, Ãóðàíäà âÿä åäèëìèø ìöêàôàòëàðäàí, ùÿäÿ-ãîðõó âÿ éåíè ãàéäàëàðäàí.

3) Ãÿòðàíäàí, îääàí, áåùèøòäÿí, øÿðàá âÿ ñöä àðõûíäàí.

4) Êàôóðäàí, ìöøêäÿí âÿ øÿôàëû ñóäàí, áåùèøò àüàúûíäàí, øÿðàá âÿ áàëäàí äàíûøäû.

5) Áöòöí òàú-òÿõò, áöòöí òÿíòÿíÿ âÿ øàäëûãëàð ùóðèíèí áèð òöêöíöí òàìàøàñûíà äÿéìÿç.

6) Äöíéà ùàðà, ñÿðèí ñó è÷ìÿê ùàðà, îíóí ö÷öí ãöññÿ åëÿéèá îíà öðÿê áàüëàìàüà äÿéìÿç. Ëàêèí ñþç Çÿðäöøòÿ ÷àòäûüû çàìàí, îíóí àäûíû áþéöê òÿçèì âÿ ùþðìÿòëÿ éàä åäèð âÿ îíóí çöùóðóíó ôàðñ ìèëëÿòèíèí õîøáÿõòëèê ÿëàìÿòëÿðèíäÿí áèëèð. Áàøãà àäàìûí ñþçö èëÿ äåéèë, þç åòèãàäû èëÿ Çÿðäöøòÿ èøàðÿ îëàðàã äåéèð: 1) Áó ùàäèñÿäÿí áèð íå÷ÿ âàõò ñîíðà éåðäÿí áèð àüàú ýþéÿðäè.

2) Ýöøòÿñáèí åéâàíûíäàí ãÿñðèí ãàáàüûíà ãÿäÿð êþêëö-áóäàãëû áèð àüàú ýþéÿðäè.

3) Îíóí éàðïàãëàðû íÿñèùÿò âÿ ìåéâÿñè àüûë èäè. Ùÿð êÿñ áåëÿ ìåéâÿäÿí éåñÿ, ùå÷ þëÿðìè?

4) Çÿìàíÿäÿ áèð ïàê øÿõñ òàïûëäû, ÿëèíäÿ îä ìàíãàëû âàð èäè. Î ìöáàðÿê ãÿäÿìëèíèí àäû Çÿðäöøò èäè êè, ïèñ ôèêèðëè ßùðèìÿíè þëäöðäö.

6) Äöíéà øàùûíà äåäè: Ìÿí ïåéüÿìáÿðÿì, ñÿíè Àëëàù éàíûíà àïàðìàã ö÷öí ðÿùáÿðÿì.

7) Áèð îä ìàíãàëû ýÿòèðäè âÿ äåäè êè, áåùèøòäÿí ýÿòèðìèøÿì.

8) Äöíéàíû éàðàäàí äåäè êè, áóíó ãÿáóë åò, áó éåðÿ âÿ ýþéÿ áàõ.

9) Ìÿíäÿí îíóí ïàê äèíèíè ãÿáóë åò, îíóí éîë âÿ ðÿñìèíè þéðÿí.

10) Ýþð íÿ äåéÿðñÿ îíà ÿìÿë åò, àüûëû ãÿáóë åò âÿ áó äöíéàíû õàð òóò.

11) Ïàê äèíèí àéèíèíè þéðÿí, ÷öíêè äèíñèç øàùÿíøàùëûã åòìÿê éàõøû äåéèë.

12) Øàù áó ñþçö îíäàí åøèäÿí êèìè îíóí ïàê äèíèíè âÿ ïàê àéèíèíè ãÿáóë åòäè.

13) Áöòöí þëêÿëÿðäÿí áþéöêëÿð, ùÿêèìëÿð, àëèìëÿð âÿ áàø÷ûëàð.

14) Ùàìûñû éåð öçöíöí øàùûíûí éàíûíà ýÿëäè, ãóðøàã áàüëàéûá äèíè ãÿáóë åòäèëÿð.

15) Àëëàùûí öëâèééÿòè àøêàðà ÷ûõäû, áÿäÿìÿëëÿðèí êþíëöíäÿí ïèñ íèééÿòëÿð ñèëèíäè.

16) Áöòïÿðÿñòëèê éîëó áàüëàíäû, àëëàùïÿðÿñòëèê áèíàñû ãîéóëäó.

17) Äàõìàëàð Àëëàùûí íóðó èëÿ äîëäó. Òîõóìëàð òÿìèçëÿíäè.

18) Ñîíðà àçàä Ýöøòÿñá àéàüà ãàëõûá, þëêÿíèí ùÿð éåðèíÿ ãîøóí ýþíäÿðäè.

298

19) Äöíéàíûí ùÿð òÿðÿôèíÿ ìþáèäëÿð ýþíäÿðèá îäëàð éàíäûðìàã ö÷öí àòÿøýÿäÿëÿð áèíà åòäè.

20) Çÿðäöøò àçàä áèð ñÿðâ àüàúûíû àòÿøýÿäÿíèí ãàáàüûíäà ÿêäè.

21) Áó àçàä ñÿðâèí öñòöíäÿ éàçäû êè, Ýöøòÿñá íàê äèíè ãÿáóë åòäè.

22) Î àçàä ñÿðâè áóíà øàùèä òóòäó, àüûë ÿäàëÿòè áåëÿ éàéûð.

23) Îíóí ÿòðàôûíà äÿìèðäÿí ìÿùÿúúÿð ÷ÿêäè, îðàäà éåð öçöíöí ïàäøàùû îòóðäó.

24) Þëêÿíèí ùÿð éåðèíÿ ïåéüàì ýþíäÿðäè, äöíéàíûí ùàðàñûíäà Êÿøìèð ñÿðâè êèìè àüàú îëà áèëÿð?

25) Èíäè ùàìûíûç ìÿíèì íÿñèùÿòèìÿ ãóëàã àñûí, Êÿøìèð ñÿðâèíÿ äîüðó ïèéàäà ýåäèí!

26) Ùàìûíûç Çÿðäöøòöí éîëóíó òóòóí, ×èí áöòöíäÿí öç ÷åâèðèí.

27) Ñÿëÿôëÿðèíèçèí äèíèíÿ áàõìàéûí, áó ñÿðâèí êþëýÿñèíÿ òÿðÿô ýÿëèí!

28) Îä ýöíáÿçèíèí òÿðÿôèíÿ öç äþíäÿðèí, äöç äàíûøàí ïåéüÿìáÿðèí ÿìðèíÿ ãóëàã àñûí!

29) Àëëàùà àíä îëñóí, ùÿð êÿñèí Çÿðäöøò éîëó îëìàñà, ùå÷ âàõò áåùèøò öçö ýþðìÿéÿúÿê.

6* ÀÄÑÄÅ-äÿí.

7. Òÿðúöìÿñè: Äÿâÿ ñöäö âÿ êÿðòÿíêÿëÿ éåìÿêëÿ ÿðÿáëÿðèí èøè åëÿ áèð éåðÿ ÷àòìûøäûð êè, Êÿéàí òàúûíû àðçóëàéûðëàð. Òôó, çÿìàíÿíèí ýÿðäèøèíÿ, òôó!

8. Òÿðúöìÿñè: Âàðëàíìàã ö÷öí ãàí àõûäàðëàð, áèð ïèñ äþâðàí áàøëàíàð. Þç ìÿíôÿÿòëÿðè ö÷öí áàøãàëàðûíûí çèéàíûíû èñòÿðëÿð âÿ áóíóí ö÷öí äèíè îðòàëûüà àòàðëàð.

9* ÙÈ: éîõ.

10. ÀÑÄ-äÿí.

11. ÀÁÑÄÅ: (øàùèä).

12* ÙÈ: éîõ.

13* ÙÈ: éîõ.

14. Òÿðúöìÿñè: Ùèêìÿò åëìëÿðèíäÿ óñòàä îëàí ßáó-ßëè èáí Ñèíà ðÿìÿçàíà ìÿðÿçàí àäû ãîéäó.

15. ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

16. Ù: êîñìîïîëèòèçì.

17* ÀÑÁ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþé êàðàíäàø âÿ êàðà ìöðÿêêÿáëÿ ïîçìóøäóð; ÙÈ: éîõ.

18. Ô: “Íèéÿ îíëàðà äåìÿäèëÿð êè, Ìÿùàäèâ ôèðèøòÿíèí (õÿòðè ö÷öí) çþâúÿñè Áàìàøêÿòè âöúóäè-ìþâùóìäóð”. Áó ñþçëÿð êàðàíäàøëà ñîíðàäàí ïîçóëìóøäóð; ÀÁÑÄÅÆÙÈ: éîõ.

19. ÙÈ: ãåéä: (Èñëàìèçìèí éàëàí÷û ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿñè ùàããûíäà Êÿìàëöääþâëÿíèí èçàùûíûí ùèíä áöòïÿðÿñòëÿðèíèí ÿãèäÿëÿðè èëÿ ùå÷ áèð ÿëàãÿñè âÿ îõøàðëûüû éîõäóð. Áó úÿùÿòäÿí äÿ Úÿìàëöääþâëÿíèí Êÿìàëöääþâëÿíè ìÿçÿììÿò åäèá îíóí áàáàëàðûíûí þç äþâëÿòëÿðèíäÿ ùèíäëèëÿðèí âÿùøè 299

àäÿòëÿðè âÿ õóðàôàòëàðûíû îðòàëûãäàí ãàëäûðìàüà úÿùä åòìÿìÿëÿðèíè èðÿëè ñöðìÿñè ìöñòÿãèì úàâàáäàí áîéóí ãà÷ûðìàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Áó, Áþéöê Ìîíãîë øàùëàðûíûí þç áöòïÿðÿñò ðÿèééÿòëÿðèíèí äèíè ÿãèäÿëÿðèíÿ ãàðøû åòèíàñûçëûüûíû ìÿçÿììÿò åòìÿêäèð, ëàêèí áÿøÿðèééÿòèí òÿðÿããèñè âÿ èíêèøàôûíà èñëàìûí ôÿíà òÿñèð åòìÿñè ùàããûíäà Êÿìàëöääþâëÿíèí ýÿòèðäèéè âÿ øÿðù åòäèéè ôàêòëàðû ùå÷ âÿúùëÿ ðÿää åòìèð.

20* ÆÙÈ: éîõ.; Ô: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ ïîçìóøäóð.

21. ÀÑÄÅ: (Òöðêëÿðèí ìÿñÿëèäèð).

22* ... 22* Ô: éîõ.

23. Òÿðúöìÿñè: Áÿëà öìóìè îëàíäà òÿñèðè àçàëûð.

24. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

25* È: éîõ.

26. ÀÁÑÄÅ: (Þâðÿíý-Çèá); È: Áó ñþçö ñèëèá, ãåéä éåðèíÿ àøàüûäàêû øÿðùè éàçìûøëàð: (Ìÿëóìäóð êè, Áþéöê Ìîíãîë ñöëàëÿñèíäÿí Ùèíäèñòàíäà ùþêìðàíëûã åäÿí ñîíóíúó øàùÿíøàù II Øàù Àëÿì èäè (1806-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð). Îíóí íÿñèë êþêö áåëÿäèð: Òîïàë Òåéìóðóí íÿòèúÿñè Ìÿùÿììÿä Áàáóð (1526äà òàõòà îòóðìóøäóð), Ùöìàéóí-Øàù, Áþéöê ßêáÿð, Úàùàíýèð, Øàù-Úàùàí, Þâðÿíý-Çèá, I Øàù Àëÿì, ßçèìöøøÿí (øàùëûã åòìÿéèáäèð), îíóí îüëó Ìÿùÿììÿä Ôÿððóõñèéÿð – îíäàí ñîíðà Þâðÿíý-Çèáèí èêè íÿâÿñè, ñîíðà Ðþâøÿíßõòÿð (I Øàù-Àëÿìèí íÿñëè), îíóí àäû Ìÿùÿììÿä Øàùäûð, ßùìÿä-Øàù, II Àëÿìýèð âÿ éà II Áþéöê Øàù-Àëÿì. Îíóí îüëó Èíýèëòÿðÿ êðàëû õåéðèíÿ þç ùöãóãóíäàí êå÷ìèøäèð.

27* ÀÑÄÙÈ: éîõ.

28. Ù: Ñÿí èñëàì äèíè ÿëåéùèíÿ ìöêÿììÿë áèð òÿáëèüàò÷ûñû.

29. ÀÁÑÄÅ-äÿí.

“ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËß ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ”ÍÛÍ ÌÖËÙßÃÀÒÛ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ìöëùÿãàòûíûí ÿñàñ ùèññÿñè Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí 1869-úó èëäÿ Èðàíûí Ëîíäîí ñÿôèðè Ùàúû Øåéõ Ìþùñöí õàíà éàçäûüû ìÿêòóáëàðäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ìÿêòóáëàðû Ëîíäîíà “Øÿõñè-íàìÿëóì” èìçàñû èëÿ ýþíäÿðìèøäèð. “Ìöëùÿãàò”ûí ðóñúà òÿðúöìÿñèíè äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàçûðëàìûø, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ðóñúàñûíà ÿëàâÿ åòìèøäèð; ÅÔÆ: íöñõÿëÿðèíäÿ “Ìöëùÿãàò” éîõäóð.

1* È: éîõ.

2. Á: Áåøèíúè; È: Áó ìàääÿ èêèíúè øÿðòëÿ áèðëÿøäèðèëìèøäèð.

3* Á: éîõ.

4* Ù: (Êîñìîïîëèò áÿøÿðèééÿòè ñåâÿíäèð). Áóðàäà êîñìîïîëèò ñþçö áàøãà õàëãëàðà ÿäàâÿò áÿñëÿìÿìÿê âÿ áàøãà þëêÿëÿðè þç âÿòÿíèíÿ ãàðøû ãîéìàìàã ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð; È: éîõ.

300

5. ÙÈ: (Èðàíà êè, òÿãðèáÿí îíóí âÿòÿíè ñàéûëûð).

6. ÙÈ: (Èðàí ìèëëÿòèíÿ).

7. Ù: “Öèâèëèçàöèÿ â Àíãëèè”; È: “Èñòîðèÿ öèâèëèçàöèè â Àíãëèè”.

8. ÙÈ: (âÿ Àñèéà þç ùÿìäèíëÿðè àðàñûíäà ìÿäÿíèééÿò òÿðÿôäàðûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãÿðàðà ýÿëäè êè,); È: (áó ìÿêòóáëàðû éàçìàãëà öìèä åäèð êè, ìöñÿëìàíëàðû è÷èíäÿí õóðàôàò çöëìÿòèíè ìöÿééÿí ãÿäÿð äàüûòñûí, äèíè ÿãèäÿëÿðèí ÿñàñûíû ñàðñûòñûí. Èñëàìûí ìåéäàíà ýÿëìÿñèíäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð ßëà-Çèêðèùöññÿëàìäàí áàøãà ùå÷ êÿñ áåëÿ áèð ÿçìäÿ îëà áèëìÿìèøäèð).

9. Ù: (Àâðîïà ÿëèôáàëàðû òÿðçèíäÿ ëàòûí ùÿðôëÿðèíè (È: âÿ ðóñ) íöìóíÿ ýþòöðìÿêëÿ áó ëàéèùÿäÿ þç ãàðàýöí ìèëëÿòèíèí (È: áÿäáÿõò ìöñÿëìàíëàðûí) õåéðèíÿ áþéöê íÿòèúÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóáäóð.

10* ...10* ÙÈ: éîõ.

11. Á: (Íöñõÿ ÷àï îëóíìàéûá âÿ éàéûëìàéûáäûð, áóíäàí ñîíðà äà ùå÷ êÿñ îíó ÷àï åòìÿê õÿéàëûíäà äåéèë). Áó ñþçëÿðèí öñòöíÿ àü êàüûç éàïûøäûðûëìûøäûð.

12* Á: Áó ñþçëÿðèí öñòöíÿ àü êàüûç éàïûøäûðûëûáäûð. Áàøãà íöñõÿëÿðäÿ éîõäóð.

13* Ù: éîõ.

14* Á: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

15. Á: (Ëàêèí áó ÿñðäÿ ùÿìèí àðçóéà ÷àòìàãäàí íàöìèääèð. Îíóí ìÿíÿ ýþíäÿðäèéè áèð ìÿêòóá áó öìèäñèçëèéè àéäûí ýþñòÿðèð. Ìöÿëëèôèí ùÿìèí ìÿêòóáóíóí öçöíö îëäóüó êèìè ñèçÿ ýþíäÿðèðÿì); Á: Áèðèíúè ìÿêòóá áóðàäà ãóðòàðûð.

16. Òÿðúöìÿñè: Øÿùðèñòàíèíèí “ßëìèëÿë âÿííèùÿë” àäëû êèòàáûíäà éåíÿ äÿ áóíà èøàðÿ îëóíìóøäóð. Îðàäà äåéèëèð: Ùÿñÿí áèí-Ìÿùÿììÿä Ñÿááàù çöùóð åäèá èñìàèëèëÿðèí ÿãèäÿëÿðèíè àøêàðà ÷ûõàðòäû âÿ éàëàíëàðûíûí àøêàðà ÷ûõìàñû ãîðõóñóíäàí àâàì úÿìàÿòÿ åëìè ôèêèðëÿðëÿ ìÿøüóë îëìàüû âÿ õàññ àäàìëàðûíà äà êå÷ìèø àëèìëÿðèí êèòàáëàðûíû îõóìàüû ãàäàüàí åòäè.

17* Á: éîõ; Ù: (ùÿìèí øÿõñèí î àäàìà; È: þç äîñòóíà ìÿêòóáó).

18. Ù: éîõ.

19. È: Ìÿêòóá áóðàäàí áàøëàíûð.

20. Òÿðúöìÿñè: Ìÿäðÿñÿíèí ãèëö-ãàëûíäàí ãÿëáèì ñûõûëäû, áèð çàìàí äà ñåâýèëèéÿ âÿ è÷êèéÿ ãóëëóã åäÿê.

21. Òÿðúöìÿñè: Öìóìèëèéè áèëäèðÿí ùÿð áèð èø õöñóñèëèéè èñòèñíà èëÿ áèëäèðèð.

22. È: Ïåéüÿìáÿðèí òÿëèìèíÿ ÿñàñÿí: “Åëìè, ×èíäÿ îëñà äà, ÿëÿ ýÿòèðèí”.

23. ÙÈ: (Éàëíûç Áàüäàä âÿ Êîðäîâ ìÿäðÿñÿëÿðèíäÿ òîïëàíìûøäûð).

24. È: (Áóíà ýþðÿ äÿ åëì þéðÿíìÿê éàëíûç ðóùàíèëÿðÿ ìöìêöí èäè. Îíëàð äà éàëíûç þçëÿðèíÿ õåéèðëè îëàí ñàùÿëÿðÿ ôèêèð âåðèðäèëÿð. Ìÿñÿëÿí, ôèãùè ñîí äÿðÿúÿ èíêèøàô åòäèðäèëÿð. Ùÿð÷ÿíä êè, áèð ïàðà íþãñàíëàðäàí õàëè äåéèë. Îíà ýþðÿ íþãñàíëûäûð êè, åëì þç õöñóñèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ çàìàíûí òÿëÿáèíÿ óéüóí îëàðàã äàèìà äÿéèøìÿëèäèð. Èñëàì ñõîëàñòèê ìÿíòèãè äÿ îíëàðûí äèããÿòèíè þçöíÿ úÿëá åòìèøäèð. Òÿáèèééàòûí ìöõòÿëèô ñàùÿëÿðèíÿ òèááäÿí áàøãà, öìóìèééÿòëÿ ôèêèð 301

âåðìèðäèëÿð. Ëàêèí ìÿñÿëÿíèí ÿñàñëû úÿùÿòè áóíäàäûð êè, îíëàð òÿäãèãàòûí ñÿìÿðÿëè ìåòîäóíà, òÿíãèäè ðóùà âÿ òÿùëèëÿ íàèë îëà áèëìÿìèøëÿð. Ôèêèð àçàäëûüû âÿ ýåíèøëèê îëìàìûøäûð, ùÿð øåé ãÿòè ñóðÿòäÿ øÿðèÿòèí áèð äÿôÿ ùÿìèøÿëèê ö÷öí ãîéäóüó ÷ÿð÷èâÿ äàõèëèíäÿ îëìàëû èäè. Íÿòèúÿäÿ òÿðÿããè âÿ èíêèøàô ö÷öí ÿââÿëäÿí ñÿðùÿä ãîéóëìóøäó; ÿðÿáëÿðèí íàèë îëäóüóíäàí èðÿëè ýåòìÿê îëìàçäû).

25* ... 25* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùàøèéÿäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð; Á: éîõ.

26. È: (Ëàêèí îíëàðûí ÿñàñûíû ãîéàíëàð ãÿäèì éóíàíëàð èäèëÿð êè, îíëàð äà þç íþâáÿñèíäÿ ãÿäèì ìèñèðëèëÿðäÿí, ùèíäëèëÿðäÿí, èðàíëûëàðäàí âÿ ôèíèêèëÿðäÿí ÷îõ øåéëÿð ÿõç åòìèøäèëÿð. ßðÿáëÿð åëìëÿðèí áàøëàíüûúëàðû èëÿ èëê äÿôÿ ßðÿñòóí, Ùèïïîêðàò, Ùìåí, ßôëàòóí âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè âàñèòÿñè èëÿ òàíûø îëäóëàð).

27* È: éîõ.

28* ... 28* ÙÈ: éîõ.

29. Òÿðúöìÿñè: Øàíëû Ôèðèäóí ìÿëÿê äåéèëäè, ìöøê-ÿíáÿðäÿí äÿ éîüðóëìàìûøäû. Î, ÿäàëÿòè âÿ ñÿõàâÿòè èëÿ éàõøû àä ãàçàíäû. Ñÿí äÿ ÿäàëÿò âÿ ñÿõàâÿò ýþñòÿðñÿí Ôèðèäóí îëàðñàí!

30. ÙÈ: éîõ.; éåðèíäÿ Ù: (Áåëÿëèêëÿ, áóíäàí ñîíðà áèç ýÿðÿê êå÷ìèøäÿêèëÿðèí ÿêñèíÿ îëàðàã þç çÿðäöøòè áàáàëàðûìûçûí éàäèýàðû îëàí þâëàäëàðûíû êè, Èðàíûí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðèíäÿ – Êèðìàí, Éÿçä âÿ Òåùðàíäà äèíú ùÿéàò êå÷èðèðëÿð, äàùà èíúèòìÿéÿê. Èíäèéÿäÿê ÿðÿáëÿðèí íÿôèíÿ, áàáàëàðûìûçûí äöøìÿíëÿðèíèí õåéðèíÿ îíëàðû ìÿúáóð åäèáëÿð êè, àòà-áàáà äèíèíäÿí ÿë ÷ÿêèá, þç éóðäóíó òÿðê åäÿðÿê Ùèíäèñòàíûí ìöõòÿëèô éåðëÿðèíÿ, õöñóñÿí Ýöúÿðàòà ìöùàúèðÿò åòñèíëÿð. Îíëàðû øèääÿòëÿ òÿãèá åòìèøëÿð, èíäè ùàêèìëÿðäÿí òóòìóø ÿí àë÷àã àâàðàéà ãÿäÿð, ùå÷ áèð ìÿñóëèééÿò ùèññ åòìÿäÿí îíëàðà ÿçàá-ÿçèééÿò âåðèð. Ùå÷ îëìàñà áèç ýÿðÿê îíëàðûí ùàããûíäà áó êèìè ùàãñûçëûãëàðäàí ÷ÿêèíÿê.)

31. Á: Ìÿêòóá ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð éîõäóð.

32* ... 32* È: éîõ.

33* Ù: éîõ.

34* Ù: éîõ.

35* Ù: (òöðêëÿð âÿ ôàðñëàð).

36* ...36* Ù: éîõ.

37* ÀÑÄ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð; ÙÈ: éîõ.

38* ÙÈ: éîõ.

39* ... 39* È: éîõ. Éåíèäÿí àøàüûäàêû ñÿòèðëÿð éàçûëûáäûð: Çàìàí êå÷äèêúÿ ñàâàäñûç âÿ àë÷àã ðóùàíèëÿðèí òÿñèðè íÿòèúÿñèíäÿ èøëÿð òÿðñèíÿ ÷åâðèëäè; èáàäÿò î ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäè êè, ÷îõ âàõò Àëëàùû òàíûéàí, ÿùëè-ìÿñúèä âÿ èáàäÿò, õöëàñÿ, òàìàìÿéàð ìöñÿëìàíû ýþðöðñÿí êè, åéíè çàìàíäà ÿí ÿõëàãñûç áèð àäàìäûð. Áèð ñþçëÿ, ÿõëàãñûçëûãëàðûí ÷îõó äèíäàðëûã ïÿðäÿñè àëòûíäà ýèçëÿíèð. Ýþð ìÿñÿëÿëÿð íåúÿ òÿðñèíÿ ÷åâðèëèá, ýþð èíäè èñëàìûí áþéöê áàíèñèíèí ÿôêàðû íÿ äÿðÿúÿäÿ òÿðñèíÿ áàøà äöøöëöð. Èêèöçëöëöê âÿ ðèéàêàðëûã ÿõëàã ñàéûëûð.

302

40* Áó ùèññÿ ìöõòÿñÿð ôÿðãëÿ “Ùÿêèìè-èíýèëèñ Éóìà úàâàá” ìÿãàëÿñèíäÿ äÿ âàðäûð.

41. Ä: ßëàâÿ îëàðàã áó ñþçëÿð âàðäûð: (âÿ äèí âÿ èìàí ñàùèáè îëóá àõèðÿò äöíéàñû ùÿéàòû âÿ õîøáÿõòëèéè öìèäè èëÿ äöíéàäà íå÷ÿ ýöí éàøàéàã); ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèø; Ä: éîõ.

43* ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

44* ÀÑ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãàðà ìöðÿêêÿá âÿ ýþé êàðàíäàøëà ïîçìóøäóð.

45* ... 45* Ñ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð.

ÙßÊÈÌÈ-ÈÍÝÈËÈÑ ÉÓÌÀ ÚÀÂÀÁ 1. ßñÿðÿ âåðäèéèìèç ñÿðëþâùÿ øÿðòèäèð.

2. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áóðàäà ýþñòÿðäèéè òàðèõ 1868-úè èëäèð. Ôèëîñîô Éóì 1711-úè èëäÿ àíàäàí îëìóø âÿ 1776-úû èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Åùòèìàë êè, ÿëéàçìàñû êàòèá òÿðÿôèíäÿí êþ÷öðöëäöéö çàìàí áó ðÿãÿì éàíëûø éàçûëìûøäûð. ßñÿðèí Éóì àäû èëÿ ÿëàãÿäàð åäèëìÿñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿäÿáè ïðèéîìëàðûíäàí äà îëà áèëÿð.

3. “Ñÿáÿá”äÿí ìÿãñÿä áóðàäà ùÿð áèð øåéèí âÿ öìóìèééÿòëÿ âàðëûüûí éàðàíìàñû ìÿñÿëÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìàòåðèàëèñòëÿðëÿ èäåàëèñòëÿð àðàñûíäà îëàí ìöáàùèñÿíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿí áó ìÿñÿëÿ ùàë-ùàçûðäà äà þç àêòóàëëûüûíû èòèðìÿìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìàòåðèàëèñò äöíéàýþðöøöíÿ ÿñàñÿí ñÿáÿáèééÿò ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäèð âÿ ýþñòÿðèð êè, ìàòåðèéà þç âàðëûüû ö÷öí ùå÷ áèð ñÿáÿáÿ ìþùòàú äåéèë, î, áèð ùàëäàí áàøãà ùàëà êå÷ìÿêäÿ âÿ éà íþâëÿøìÿäÿ ñÿáÿá ìþùòàúäûð. Øÿðèÿò÷èëÿðÿ ýþðÿ âàðëûã èêè íþâäöð: âàðëûüû ö÷öí ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëàíëàð – ìöìêöíöëâöúóä, âàðëûüû ö÷öí ùå÷ áèð ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàéàíëàð – âàúèáöëâöúóä. Øÿðèÿò÷èëÿðèí áó áþëýöñöíÿ Àõóíäçàäÿ åòèðàç åäèð, îíóí åëìè ÿñàñû îëìàäûüûíû ñþéëÿéèð, áöòöí âàðëûüûí, êàèíàòûí ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàäûüûíû èðÿëè ñöðöð. Íåúÿ êè, âàúèáöëâöúóäóí þçöíöí îëìàñû ö÷öí ñÿáÿá ëàçûì ýÿëìèð, åëÿúÿ äÿ êàèíàò þç âàðëûüûíäà ñÿáÿáÿ ìþùòàú äåéèë.

4. Öëóùèééÿò – éàðàäàí, Òàíðû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Øÿðèÿò÷èëÿð ñÿáÿáÿ ìþùòàú îëìàéàí âàðëûã – âàúèáöëâöúóä äåäèêäÿ éàðàäàíû, êàèíàòû õÿëã åäÿíè íÿçÿðäÿ òóòóðëàð.

5. “Ìàääåéè-êÿñÿðàò”äàí ìÿãñÿä ñàéñûç-ùåñàáñûç, ìöõòÿëèô íþâëÿðäÿ òÿçàùöð åäÿí ìàòåðèéàäûð. Ìàääÿ ìàòåðèéàäûð, êÿñÿðàò èñÿ ìàääÿíèí òÿçàùöð ôîðìàñûäûð êè, íÿùàéÿòñèç äÿðÿúÿäÿ ìöõòÿëèôäèð âÿ áó äÿéèøìÿ äóðìàäàí äàâàì åäèð.

6. “Éîõëóã íÿ ñèáãÿò åòìèøäèð” – Éÿíè âàðëûãäàí ÿââÿë éîõëóã îëìàìûø âÿ éîõëóãäàí âàðëûã ÿìÿëÿ ýÿëÿ áèëìÿç. Äåìÿëè, ùå÷ áèð øåé ìàùèééÿò åòèáà303

ðèëÿ éîõëóãäàí ÿìÿëÿ ýÿëìèð âÿ ñÿáÿáÿ åùòèéàúû éîõäóð, åëÿúÿ äÿ ÿââÿëè îëìàäûüû êèìè, ñîíó äà îëìàéàúàãäûð.

7. “ßøéà” äåäèêäÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìàòåðèéàíû íÿçÿðäÿ òóòóð.

ÌÎËËÀ ßËßÊÁßÐËß ÌÖÁÀÙÈÑß 1. Ñÿðëþâùÿ øÿðòèäèð. ßñÿð Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ îëàí 490 íþìðÿëè ñÿíÿäèí 51-56 âÿðÿãëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð. ßðÿá äèëèíè ìöêÿììÿë áèëÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áÿçÿí ìÿêòóáëàðûíû âÿ áèð ïàðà ÿñÿðëÿðèíè áó äèëäÿ éàçìûøäûð. Ùÿìèí ìÿêòóá äà ÿðÿá äèëèíäÿäèð. Ìÿêòóáóí ÿñàñ ìÿçìóíóíó òÿøêèë åäÿí ìÿñÿëÿ – èáàäÿò ìÿñÿëÿñè “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íäà äàùà ýåíèø øÿðù åäèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ìîëëà ßëÿêáÿð Ñàëéàíè èëÿ áèð ñûðà äèíè ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ìöáàùèñÿ åòìèø, àðàëàðûíäà ìöíàãèøÿëÿðèí áàø âåðìÿñè äÿ åùòèìàë îëóíóð. Àõóíäçàäÿíèí “Ùåêàéÿòè-Ñåéèä ßëÿì Ñàëéàíè” öíâàíëû ñàòèðèê øåðèíäÿ äÿ êèíàéÿëè åéùàì Ìîëëà ßëÿêáÿðÿ àèä îëà áèëÿð.

2. “Ôàòèùÿ” ñóðÿñèíèí ñîíóíúó àéÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

3. Ñàëåùëÿð – äèíú àäàìëàð, ýöíàùà áàòìàéàíëàð.

“ÉÅÊ ÊßËÌß” ÙÀÃÃÛÍÄÀ ßñëèíäÿ ñÿðëþâùÿ éîõäóð. Àâòîãðàôûí ÿââÿëèíäÿ ôàðñúà áåëÿ áèð ãåéä âàðäûð: (Òÿáðèç íàèáöë-âöçÿðàñû ñÿðòèá Ìèðçÿ Éóñèôõàí úÿíàáëàðûíà 8 íîéàáð 1875-úè èëäÿ éàçäûüûì ìÿêòóáóí ñóðÿòèäèð). Ìèðçÿ Éóñèô õàíëà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äîñòëóüó êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿí áàøëàìûø âÿ þìðöíöí ñîíóíàäÿê äàâàì åòìèøäèð. “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿñèíäÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíûí áþéöê ÿìÿéè îëìóøäóð. “Éåê êÿëìÿ”íèí ëèáåðàë ðóùäà éàçûëìàñûíû òÿíãèä åäÿí ìöòÿôÿêêèð òàìàìèëÿ ùàãëû èäè. Ôÿãÿò áóíó äà íÿçÿðäÿí ãà÷ûðìàã îëìàç êè, î äþâðäÿ Èðàíäà ùþêì ñöðÿí ýÿðýèí èñòèáäàä ÷îõ þðòöëö âÿ éóìøàã òÿíãèäÿ áåëÿ äþçÿ áèëìèðäè. Ùÿìèí êèòàá öñòöíäÿ, åëÿúÿ äÿ Ëîíäîíäà íÿøð åäèëÿí “Ãàíóí” ãÿçåòè èëÿ ÿëàãÿ ñàõëàìàã òÿãñèðè èëÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàí ùÿáñÿ àëûíìûø, óçóí ìöääÿò Ãÿçâèí çèíäàíûíäà ñàõëàíûëìûø, äÿùøÿòëè èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Èðàí òàðèõ÷èëÿðèíèí éàçäûãëàðûíà ýþðÿ, “Éåê êÿëìÿ” êèòàáûíû Ìèðçÿ Éóñèô õàíûí áàøûíà î ãÿäÿð âóðìóøäóëàð êè, ýþçëÿðèíÿ ãàðà ñó ýÿëìèøäèð. Çèíäàíäà õÿñòÿëÿíÿí âÿòÿíïÿðâÿð éàçû÷ûíû þëöìúöë ùàëäà áóðàõñàëàð äà, àç ìöääÿò ñîíðà âÿôàò åòìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þìðöíöí ñîíóíàäÿê éàçûøäûüû äîñòëàðûíäàí áèðè äÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàí Ìöñòÿøàðöääþâëÿ îëìóøäóð.

304

1. Òÿðúöìÿñè: Çèíà åòìèø êèøè âÿ àðâàäûí ùÿðÿñèíÿ éöç øàëëàã âóðóí.

2. Òÿðúöìÿñè: ßýÿð îíóí (ïåéüÿìáÿðèí) áèð àðâàäà ýþçö äöøñÿ, ÿðè ùÿìèí àðâàäû áîøàìàëûäûð êè, î, íèêàù åòñèí.

3. Òÿðúöìÿñè: Îüóðëóã åäÿí àðâàä âÿ êèøèëÿðèí ÿëëÿðèíè êÿñèí.

4. Òÿðúöìÿñè: Þëäöðöëìÿñè Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ùàðàì åäèëÿí íÿôñè (úàíû) þëäöðìÿéèí.

5. Òÿðúöìÿñè: Àíúàã ùàãëû îëàðàã.

6. Òÿðúöìÿñè: Ìöøðèêëÿðè (êàôèðëÿðè) ùàðàäà ýþðñÿíèç þëäöðöí.

7. Òÿðúöìÿñè: Íÿ áèð äÿâÿéÿ ìèíìèøÿì, íÿ äÿ åøøÿê êèìè éöê àëòûíäàéàì. Íÿ ðÿèééÿò àüàñû, íÿ äÿ ïàäøàù ãóëóéàì. (Øåð Ñÿäèíèíäèð).

8. Òÿðúöìÿñè: Ðÿááèì îëàí Àëëàùäàí áàüûøëàíìàüûìû èñòÿéèð âÿ îíà òþâáÿ åäèðÿì.

ÔÅÙÐÈÑÒÈ-ÊÈÒÀÁ Àâòîãðàôäûð. Áó ìÿãàëÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí èëê äÿôÿ 1859-úó èëäÿ Òèôëèñäÿ ÷ûõìûø “Òÿìñèëàò”ûíäà ìöãÿääèìÿ øÿêëèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà áóíóí èêè ÿëéàçìàñû íöñõÿñè âàðäûð. Áóíëàðäàí 91 íþìðÿëè ÿëéàçìàñûíà (èçàùëàðäà áèðèíúè íöñõÿ) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àøàüûäàêû ÿñÿðëÿðè äàõèëäèð: 1. “Ôåùðèñòè-êèòàá”; 2. “Ùåêàéÿòè-Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë êèìéàýÿð”; 3. “Ùåêàéÿòè-Ìöñéþ Æîðäàí âÿ Äÿðâèø Ìÿñòÿëèøàù”; 4. “Õûðñ ãóëäóðáàñàí”; 5. “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”; 6. “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ”. ßëéàçìàñûíäà ÿñÿðèí ÷àïà áóðàõûëìàñûíà èúàçÿ âåðÿí ñåíçîðóí ðóñúà áèð ãåéäè âàðäûð. Áó úèëäèí ö÷ éåðèíäÿ ôàðñúà éàçûëìûø ãåéäëÿðäÿí àéäûí îëóð êè, áó íöñõÿ Øóøàäà ùèúðè 1268-úè èëäÿ (1852) ßáäöëëÿòèô Ìîëëà Êÿëáÿëè îüëó àäëû áèð õÿòòàò òÿðÿôèíäÿí àüàðäûëìûøäûð. “Ôåùðèñòè-êèòàá”ûí èêèíúè íöñõÿñè éåíÿ ùÿìèí ÿëéàçìàëàðû ñûðàñûíäà 364 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí èáàðÿòäèð.

1. Èêèíúè íöñõÿäÿ “ìöñÿííèôèíÿ” éîõäóð.

2. Èêèíúè íöñõÿäÿ: âÿçè.

3. Èêèíúè íöñõÿäÿ áó ñþçäÿí ñîíðà: õàññ.

4. Áèðèíúè íöñõÿäÿ ÿââÿëúÿ: “Ñÿðêàðè-øÿðàôÿòìÿäàð ÿøðÿô âÿ ÿìúÿä” éàçûëìûø, ñîíðàäàí “øÿðàôÿòìÿäàð” ñþçö ïîçóëìóøäóð.

5. Áèðèíúè íöñõÿäÿ ÿââÿëúÿ “áåø” ãåéä îëóíìóø, ñîíðàäàí ïîçóëóá “àëòû” ñþçö éàçûëìûøäûð. Èêèíúè íöñõÿäÿ: áåø.

6. Áèðèíúè íöñõÿäÿ: “âÿ ùàìûñûíûí äèáà÷ÿñèíè î ìöÿççÿìèëåéùèí èñìè-øÿðèôè èëÿ ìöçÿééÿí åäèá áàñäûðäûì âÿ úÿíàáûí âÿôàòûíäàí ñîíðà äÿõè áèð-èêè òÿìñèë âÿ áèð ùåêàéÿò èíøà åäèá” ñþçëÿðè ÿââÿëúÿ éàçûëìûø, ñîíðàäàí ïîçóëìóøäóð. Èêèíúè íöñõÿäÿ “áèð ùåêàéÿò” éîõäóð.

305

ÍßÇÌ Âß ÍßÑÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Àâòîãðàôû Àçÿðáàéúàí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâèíäÿ ñàçëàíûëàí áó ÿñÿðèí éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. ßñÿð ìöÿëëèôèí “Ìÿúìóåéè-Âàãèô âÿ ñàèð ìöàñèðèí” àäëàíäûðäûüû êèòàáûí ñîíóíäà éàçûëìûøäûð. Áóðàäàí ìÿëóì îëóð êè, ìöÿëëèô ùÿìèí ìÿãàëÿíè ìöãÿääèìÿ øÿêëèíäÿ ÷àï åòìÿê íèééÿòèíäÿ èìèø.

1. Áó úöìëÿíè áèð ãÿäÿð ñàäÿëÿøäèðñÿê áåëÿ îëàð: “Äèëäÿ äàíûøûã âÿ éàçû íÿñð èëÿ îëóð, àíúàã áÿçÿí áèð ïàðà ìÿòëÿáèí äÿðêèíäÿí äàùà ÷îõ ìÿíÿâè ëÿççÿò àëìàã âÿ òÿñèðëÿíìÿê ö÷öí äàíûøûã âÿ éàçû øåèð èëÿ îëóð”.

2. “Ëàìÿùàëÿ...” – Ùå÷ îëìàñà, éÿíè îíà ãàðøû ÿí êè÷èê òÿëÿá áóäóð êè, íÿñðÿ ýþðÿ äàùà ÷îõ ìÿíÿâè ëÿççÿòÿ, êÿäÿð âÿ ñåâèíúäÿ äàùà àðòûã åìîñèîíàëëûüà ìàëèê îëñóí.

3. Éÿíè ÿýÿð øåèðäÿ éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí øÿðòëÿð îëìàñà, î, øåèð äåéèë, ñàäÿúÿ îëàðàã íÿçìäèð, âÿçíÿ âÿ ãàôèéÿéÿ ìàëèê ñþçäöð, àíúàã øåèð äåéèë.

4. “...èñòèëàùà ãÿðèá...” – Éÿíè øåèð èíñàíëàðûí òÿáèÿòèíÿ, ïñèõîëîýèéàñûíà, äÿáäÿ îëàí àäÿòëÿðÿ âÿ èøëÿíìÿêäÿ îëàí òåðìèí âÿ ñþçëÿðÿ óéüóí äåéèëñÿ, ëÿççÿòëè îëóð.

5. Ùöñíè-ÿëôàç – Ñþçëÿðèí ýþçÿëëèéè, ýþçÿë ñþçëÿðèí âÿ èôàäÿëÿðèí èøëÿíìÿñè.

6. Òÿøáèùàò – Áÿäè’ åëìèíÿ ìÿõñóñ èñòèëàùäûð, îõøàòìà ìÿíàñûíäà îëàí “òÿøáèù”èí úÿìèäèð.

7. Òÿìñèëàò – Ìÿñÿëëÿð ìÿíàñûíäàäûð, áóðàäà úàíëàíäûðìàã, øÿðòè îëàðàã úàíñûçëàðû âÿ ùåéâàíëàðû, íàüûëëàðäà îëäóüó êèìè, úàíëàíäûðìàã âÿ äàíûøäûðìàã ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð.

8. Òþâçèù – Áèð ôèêðè áàøãà èôàäÿ èëÿ à÷ìàã, øÿðù åòìÿê.

9. Òÿñðèù – Ñþçö ïÿðäÿñèç, åéùàìñûç âÿ êèíàéÿñèç ñþéëÿìÿê, à÷ûã äàíûøìàã.

10. Ìöùÿññÿíàò – Ñþçöí ýþçÿëëèéè âÿ èôàäÿëÿðèí ñÿëèñëèéè.

11. Ìÿçàúè-ìöñòÿìå’ – Åøèäÿíèí ìÿçàúû, òÿáè.

12. Ãÿçÿëëÿðèí ÿêñÿðèééÿòèíèí èíñàí ìÿçàúûíäà òÿñèð éàðàäà áèëìÿìÿñè ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìàã îëìàç. Áó ùþêìö êîíêðåò øàèðèí ìöÿééÿí ãÿçÿëëÿðè ùàããûíäà âåðìÿê îëàð, ëàêèí öìóìè øÿêèëäÿ îíó ìÿãáóë ùåñàá åòìÿê ÷ÿòèíäèð.

13. Ùöñíè-òÿáéèí – Èôàäÿíèí ýþçÿëëèéè.

14. Áÿõøè-èëàùè – Àëëàù âåðýèñè, Àëëàùûí áàüûøëàäûüû.

15. Õóäàäàäÿ – Àëëàù âåðýèñè.

16. Î ìàääÿíèí èíáèñàòûíà – Î âåðýèíèí (èñòåäàäûí) èíêèøàôûíà, àðòûá ýåíèøëÿíìÿñèíÿ.

17. Øåèð äÿðÿúÿñèíäÿí ÿôñÿë – Øåèð ñÿâèééÿñèíäÿí àøàüûäà, áóíëàðäàí ñàâàé áàøãàëàðûíûí ùå÷ âàõò øàèðëèê èñòåäàäû éîõäóð...

306

ßëáÿòòÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà äà ìöáàëèüÿéÿ éîë âåðìèø, þç ùþêìöíäÿ éàíûëìûøäûð.

18. Ôöçóëè ùàããûíäà äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàíûëìûøäûð. Áó ùàãäà àëèìëÿðèìèç ýåíèø èçàùàò âåðìèø, áþéöê ÿäèáèí áþéöê ñÿùâèíè à÷ûá ýþñòÿðìèøëÿð.

19. Òàðèõè-ùèúðèäÿí Àõóíäçàäÿíèí äþâðöíÿäÿê òöðê àðàñûíäà áèð ÷îõ øàèðëÿð ìåéäàíà ýÿëìèøäèð. Íÿñèìè, Íÿâàè, Ôöçóëè, Ñàèá âÿ îíëàðëà áàøãà òöðêäèëëè øàèðëÿðè óíóòìàã îëìàç.

20. Ëèùàçà – áóíà ýþðÿ äÿ.

21. Äÿñòýèð îëäó – ÿëÿ êå÷äè.

22. Ìöøòÿáåù îëàí – øöáùÿéÿ äöøÿí, áÿäýöìàí îëàí.

ÌÎËËÀÉÈ-ÐÓÌÈÍÈÍ Âß ÎÍÓÍ ÒßÑÍÈÔÈÍÈÍ ÁÀÁÛÍÄÀ Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäàêû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâèíäÿ áó ìÿãàëÿíèí èêè ÿëéàçìàñû âàðäûð: ¹ 490 âÿ 251-1. Áóíëàðäàí 490 íþìðÿëè íöñõÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þç õÿòòè èëÿ éàçûëìûøäûð (èçàùëàðäà: Áèðèíúè íöñõÿ). Éåíÿ ìöÿëëèôèí þç õÿòòè èëÿ êàðàíäàøëà éàçûëìûø 254-1 íþìðÿëè íöñõÿ (èçàùëàðäà: Èêèíúè íöñõÿ) íàòàìàìäûð. Áó êèòàáäà ÷àï åäèëÿí ìÿòí 490 íþìðÿëè ÿëéàçìàñûíäàí àëûíìûø, 254-1 íþìðÿëè íöñõÿ èëÿ ìöãàéèñÿ åäèëìèøäèð.

1. Èêèíúè íöñõÿäÿ: ÿðáàáè-ãÿëÿìèí.

2. Èêèíúè íöñõÿäÿ: õàíäÿ.

3. Èêèíúè íöñõÿäÿ: áèð ñàùèá-çþâã àäàì òàíûìûðàì.

4. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “ýóéà” éîõäóð.

5. Èêèíúè íöñõÿäÿ: áèð úöçäöð êè.

6. Èêèíúè íöñõÿäÿ: äÿðéàéà þâä åäÿúÿê âÿ êöëëÿ âàñèë îëàúàã.

7. Òÿðúöìÿñè: ùÿð áèð éàðïàüûí àüàúäàí äöøìÿñèíè áèëèð.

8. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “èëÿ” éîõäóð.

9. Èêèíúè íöñõÿäÿ: âÿ íÿ ùàëÿòäèð.

10. Òÿðúöìÿñè: þëìÿìèøäÿí ãàáàã þëöí (íÿôñèíèçè þëäöðöí).

11. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “áàãè” éîõäóð.

12. Èêèíúè íöñõÿäÿ: ùåñàá åäèð.

13. Òÿðúöìÿñè: Ñÿáà ÿùëèíèí îíëàðà ìÿáóñ îëàí ïåéüÿìáÿðÿ úàâàáû. Õàëã äåäè: “Åé èääèàäà îëàí úàìààò! Ôàéäàëû òèáá åëìèíèí øàùèäè ùàíû? Ñèç áåëÿ éåéèá-éàòìàãäà îëäóüóíóç ö÷öí, áèçèì êèìè êÿíääÿ îòëàéûí! Ñèç áó ñóéà âÿ ïàë÷ûüà áàüëàíäûüûíûç ùàëäà, êþíöë ñèìóðüóíóí îâ÷óñó íåúÿ îëà áèëÿðñèíèç? Ùÿð êÿñ êè, þçöíö ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí ñàéûð, îíóí úÿëàë âÿ àüàëûã ñàùèáè îëäóüóíó áèë+. Áèç áåëÿ éàëàí-ïàëàíû, ãóðóò äöçÿëòìÿê òàìàùû èëÿ àéðàíà äöøìÿéè ãÿáóë åäÿ áèëìÿðèê. Éåíÿ äåäèëÿð: Áó ùèéëÿ âÿ àëäàäûúûëûãäûð êè, Àëëàù Áÿêð307

äÿí âÿ Çåéääÿí þçöíÿ åë÷è òÿéèí åäèð. Øàùûí ùÿð åë÷èñè îíóí úèíñèíäÿí îëìàëûäûð, ñó âÿ ïàë÷ûã ùàðà, ýþéëÿðèí õàëèãè ùàðà? Áèç ìÿýÿð åøøÿê áåéíè éåìèøèê êè, ñèçèí êèìè àüúàãàíàäû ùöìà ãóøóíóí ñèðäàøû ùåñàá åäÿê? Ùöìà ùàðà, àüúàãàíàä ùàðà, ïàë÷ûã ùàíû, Àëëàù ùàíû? Çÿððÿíèí ýþéëÿðèí Ýöíÿøè èëÿ íÿ íèñáÿòè îëà áèëÿð? Àüëû-áàøû éåðèíäÿ îëàí ö÷öí áóíëàð àðàñûíäà íÿ êèìè áàüëûëûã âÿ ÿëàãÿ éàðàäûëà áèëÿð? Áó íÿ êÿëÿê, ùèéëÿ âÿ éàëàíäûð, áèç ùàðà, áó áîø äàíûøûã ùàðà? Àõû, àñèìàí ùàðà, ðèñèìàí ùàðà? Áó äàñòàí áèçèì áåéíèìèçÿ ýèðìÿç. Áèçèì äÿ áó ãÿäÿð àüëûìûç âàð êè, êÿâÿðè êþêäÿí ñå÷ÿ áèëÿê. Áó îíà îõøàéûð êè, áèð äîâøàí äåéèðäè: ìÿí Àéûí åë÷èñèéÿì, Àéûí äà òàéûéàì âÿ èëàõ... ßëáÿòòÿ, ùÿð êÿñÿ ìÿëóìäóð êè, Ñÿáà Éÿìÿíäÿ åëÿ áèð øÿùÿðäèð êè, îíóí úàìààòû áó ýöíÿ ãÿäÿð íàäàíëûã âÿ âÿùøèëèê àëÿìèíäÿäèð. Îíëàð áó ôèëîñîôàíÿ ñþçëÿðè ùàðàäàí òàïûá, áó ÿãèäÿíè þç ðåéüÿìáÿðëÿðèíÿ èçùàð åäèáëÿð? ßýÿð Ìîëëàéè-Ðóìèäÿí, – ñÿí äÿ ïåéüÿìáÿðëÿð ùàããûíäà áó ÿãèäÿäÿñÿí? – äåéÿ ñîðóøñàí, èíêàð åäèá äåéÿúÿêäèð: “Àëëàù åëÿìÿñèí! Ñÿáà ÿùëèíèí åòèãàäû áåëÿ èäè”. Àíúàã àüûëëû àäàì àíëàð êè, î, þç ÿãèäÿñèíè Ñÿáà ÿùëèíèí äèëèíäÿ áÿéàí åäèð. Àéäûíäûð êè, àäàìëàðûí ÷îõó, ùÿòòà îíà øÿðù éàçàí äà îíóí áó ùèéëÿñèíè áàøà äöøìÿìèøäèð. Õöñóñÿí îíà ýþðÿ êè, Ìîëëàéè-Ðóìè þç öðÿéèíäÿí êå÷ÿíëÿðè ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà Ñÿáà ÿùëèíè ìèí òîï-òöôÿíý èëÿ ãàðøûëàéûð, ïåéüÿìáÿðëÿðè äîüðóëòìàã ö÷öí ìèí úöð úÿôÿíýèéàò îõóéóð âÿ Ñÿáà ÿùëèíè ìöíêèðëÿðäÿí ùåñàá åäèð. Îíóí äÿëèëëÿðè Ñÿáà ÿùëèíèí ñþçëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ÷îõ çÿèô îëñà äà, àíúàã àâàì âÿ ãàôèëëÿðèí ýþçöíäÿ ÷îõ òàðàã-òóðóããó âàðäûð. Áó, Ìîëëàéè-Ðóìèíèí þçö ö÷öí äÿ ìÿãñÿäÿóéüóíäóð. Îíóí ìÿãñÿäè áóäóð êè, ïåéüÿìáÿðëÿðèí éàðàìàçëûüûíû à÷ñûí âÿ áóíóíëà áÿðàáÿð þç òÿùëöêÿëè ÿñðèíäÿêè úàùèëëÿðèí çÿðÿð âÿ ÿçèééÿòèíäÿí ñÿëàìÿò ãàëñûí.

14. Èêèíúè íöñõÿäÿ ìÿòí áóðàäà ãûðûëûð. “Ìîëëàéè-Ðóìèíèí àüëûíà âÿ øöóðóíà...” ñþçëÿðè èëÿ éåíÿ ùÿìèí ìÿêòóáóí äàâàìû ýÿëèð.

15. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “âÿ úûëôûðëûãäà” éîõäóð.

16. Ìèñàë ðÿêàêÿòèíÿ ýþðÿ âåðèëìÿäè.

17. Èêèíúè íöñõÿäÿ: õàíäÿ.

18. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “âÿ áèëÿççÿò” éîõäóð.

19. Èêèíúè íöñõÿäÿ: “äÿõè” éîõäóð.

20. Ùÿìèí øåèðëÿð àðõèâäÿ ãàëûð, éàëíûç “Ùåêàéÿòè-Ñåéèä ßëÿì Ñÿëéàíè” I úèëäÿ äàõèë åäèëìèøäèð.

21. Èêèíúè íöñõÿäÿ: úàâàáûìû ýþíäÿðèí. __________ + Èáí-Õÿëäóí òàðèõèíäÿ ßììàðÿòöë-Éÿìÿíèí øå’ðè: Áó äèíèí áàø÷ûñû àäè áèð àäàì èäè êè, ÷àëûøìàã ñàéÿñèíäÿ îíó õàëãëàð àüàñû àäëàíäûðäûëàð.

308

ÊÐÈÒÈÊÀ “ÉÖÊÑßÊ ÈÐÀÍ ÌÈËËßÒÈ” ÃßÇÅÒÈ ÌÖÍØÈÑÈÍß Àçÿðáàéúàí ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâèíäÿ 87 íþìðÿëè ñÿíÿäèí öçöíäÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. ßëéàçìàëàðûíûí úèëäèíèí è÷ òÿðÿôèíäÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí õÿòòè èëÿ áó ñþçëÿð ãåéä îëóíìóøäóð: “Èðàäè-Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áåðóçíàìÿéè-Èðàí” (“Èðàí” ãÿçåòè ùàããûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿíãèäè). ßñÿð ùèúðè 1283-úö (ìèëàäè 1866-úû) èëäÿ éàçûëìûøäûð. 38 ñÿùèôÿäÿí èáàðÿò îëàí áó ñÿíÿäèí 15 ñÿùèôÿñè àüäûð. Ì.ÔÀõóíäçàäÿ àõûðäà 2 ñÿùèôÿ 3 õÿòäÿ “Ôÿíà” ñþçöíöí ðóñúà øÿðùèíè éàçìûøäûð.

1. Òÿðúöìÿñè: ßðóç êèìè, áÿùðè âàðñà äà, ñóéó éîõäóð (“áÿùð” – äÿíèç, ùÿì äÿ ÿðóç åëìèíäÿ áèð òåðìèí êèìè, âÿçí, þë÷ö ìÿíàñûíäà èøëÿíèëèð).

2. Òÿðúöìÿñè: Ñèçè ãûðàíëàðû ñèç äÿ Àëëàù éîëóíäà ãûðûí âÿ ùÿääèíè àøûðìàéûí, Àëëàù ùÿääèíè àøûðàíëàðû ñåâìèð.

3. Òÿðúöìÿñè: Àôÿðèí ñÿíèí ýþðêÿìèíÿ êè, àòëàðûí öñòöíäÿ ýþéäÿ àõàí óëäóç êèìè ïàðëàéûðñàí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Âàãèôèí øåèðëÿð êèòàá÷àñûíûí ñîí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ êàðàíäàøëà ìÿçìóí âÿ ôîðìà ùàããûíäà ùÿìèí ìÿãàëÿäÿ “Èêè øåé øåðèí ÿñàñ øÿðòëÿðèíäÿíäèð...” ñþçëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã áóðàéàäÿê éàçìûø âÿ àøàüûäàêû ìÿòëÿáè äÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð:

309

Òÿðúöìÿñè: Ìÿçìóí ýþçÿëëèéè ùåêàéÿò âÿ éà øèêàéÿòäÿí èáàðÿòäèð. Ùåêàéÿò âÿ øèêàéÿò äÿ ýÿðÿê ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëà âÿ ìÿçìóíäà ùÿãèãÿòÿí âöúóäó îëìàéàí áèð èø äåéèëìÿéÿ. Áÿëêÿ áöòöí äåéèëÿíëÿð ýÿðÿê áÿøÿð úèíñè âÿ éà ùåéâàí úèíñèíèí àäÿòèíÿ, òÿáèÿòèíÿ, äàâðàíûø âÿ õÿéàëàòûíà âÿ éà áèòêèëÿðèí, úàíñûçëàðûí âÿ éà þëêÿëÿðèí âÿçèééÿòèíÿ ìöâàôèã îëà. Áåëÿëèêëÿ, ùÿð áèð øåðèí êè ìÿçìóíó áó øÿðòëÿðèí õèëàôûíà îëñà, éÿíè ìÿçìóíó ùÿãèãÿòèí çèääèíÿ îëóá, ùÿãèãè ìþâúóäèééÿòè îëìàñà, øåèð äåéèë âÿ îíó ïîåçèéà àäëàíäûðìàã îëìàç. ßðÿá âÿ Èðàí øàèðëÿðè áó øÿðòëÿðäÿí ãàôèëäèðëÿð. Áó øÿðòëÿð éàëíûç Ôèðäþâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñèíäÿ, Íèçàìèíèí “Ñèðëÿð õÿçèíÿñè” âÿ “Éåääè ýþçÿë”èíäÿ ýþðöíöð. Ùÿð÷ÿíä êè, Ôèðäþâñè Ðöñòÿìè Àü Äèâëÿ ìåéäàíà ýÿòèðèð. Ñèìóðüäàí äàíûøûð âÿ Íèçàìè ãàðàýåéÿíëÿðäÿí íÿãë åäèð; àíúàã [áóíëàð] ìÿòëÿáÿ õÿëÿë éåòèðìèð, [÷öíêè] îíëàðûí ùàëÿòèíè äÿ áÿøÿð úèíñèíèí ùàëÿò âÿ äàâðàíûøû êèìè çèêð åäèðëÿð. Íåúÿ êè, Èíýèëòÿðÿíèí ìèñèëñèç øàèðè Øåêñïèð èíñàíëàðûí äàâðàíûø âÿ ÿõëàãûíû úèí, øÿéàòèí âÿ äèâ êèìè õÿéàëè âöúóäëàðäà çèêð åäèð.

4. Òÿðúöìÿñè: Èëàùèééàò àëÿìèíäÿ ñûðàëàð äöçöëÿðêÿí ãàáàãäà ïåéüÿìáÿðëÿð, àðõàäà èñÿ øàèðëÿð äóðìóøäóð.

5. Òÿðúöìÿñè: Èáàäÿòÿ ëàéèã áèðèíúè áÿíäÿ ùÿð áèð âàðëûüûí ÿñàñûäûð. Äöçýöí àüûë îíóí ãàðøûñûíäà ìàò ãàëàð.

6. Òÿðúöìÿñè: Îíóí òÿáèÿòèíè Àëëàù þç àéíàñû åòäè, ÷öíêè ýþçÿëèí àéíàéà åùòèéàúû âàð.

7. Òÿðúöìÿñè: Îíóí çàòûíäà þç úàìàëûíû ýþðäöêäÿ îíó þç äîñòó âÿ ÿéàëÿðèíèí (íèøàíÿëÿðèíèí) òèìñàëû àäëàíäûðäû.

8. Òÿðúöìÿñè: Ìöáàðÿê àäûíû ýþéÿ âÿ éåðÿ îõóäóëàð, ýþé ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäè âÿ éåð ñÿáàò òóòäó.

9. Òÿðúöìÿñè: Ìÿëÿêëÿðèí âÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèí åëìè îíóí åëìèíèí ãàðøûñûíäà, Ýöíÿø ãàðøûñûíäà òîç, Ôÿðàò ãàðøûñûíäà ãÿòðÿ êèìèäèð.

10. Òÿðúöìÿñè: Äöíéà äþðä òÿðÿôäÿí äàëüàëû äÿíèçÿ áÿíçÿéèð. Ïåéüÿìáÿð âÿ îíóí þâëàäû áó äÿíèçäÿ íèúàò ýÿìèñèäèð.

11. Òÿðúöìÿñè: Òóáà àüàúûíäàí áó îí èêè áóäàã åòèðàô ö÷öí åéâàíëàðà êþëýÿ ñàëìûøäûð.

12. Òÿðúöìÿñè: Îíóí øÿðèÿòèíèí êþìÿéè îëìàäàí ÷ÿòèí êè, þç àüëûíëà Àëëàùû òàíûéàñàí.

13. Òÿðúöìÿñè: Áèçèì ñÿìà þç ùÿðÿêÿòèíäÿ îíäàí êþìÿê àëûð, áàøãà ýþéëÿð äÿ ùÿðÿêÿò ö÷öí îíäàí ãöââÿò àëûð.

14. Òÿðúöìÿñè: Ùÿëÿ äîããóç ôÿëÿê âÿ [äþðä] úÿùÿò çàùèð îëìàìûøêÿí, Àëëàù þçöíÿ ïÿðÿñòèø åòìÿê ö÷öí îíó çàùèð åòäè.

15. Òÿðúöìÿñè: Îíóí ìöáàðÿê ìþâëóä áàéðàìû ìöáàðÿê îëñóí. Îíóí äþâëÿòè ùÿìèøÿ áÿëàëàðäàí ãîðóíñóí.

16. Òÿðúöìÿñè: Êþíöë, áó ìÿäùèééÿíè îíóí òàõòûíà ùÿäèééÿ åò êè, áÿëêÿ î, ñÿíäÿí áó ùÿãèð òþùôÿíè ãÿáóë åäÿ.

310

17. Òÿðúöìÿñè: Ñöðöø, ïåéüÿìáÿðÿ âÿ îíóí þâëàäûíà òÿðèô äå êè, áó ñàâàáëàð ñÿíèí ýöíàùëàðûíû éóñóí.

18. Òÿðúöìÿñè: Ìöñÿëìàí î øÿõñäèð êè, ìöñÿëìàíëàð îíóí ÿëèíäÿí âÿ äèëèíäÿí ñÿëàìÿò ãàëñûíëàð.

19. Òÿðúöìÿñè: Ùÿøÿðàò éåð àëòûíäà éàøàéàí èëàí, ñè÷àí, ÷þë ñè÷àíû áþúÿê âÿ ñàèðÿ êèìè õûðäà ùåéâàíëàðäûð.

20. Òÿðúöìÿñè: Áèç èíñàí íÿñëèíè ùþðìÿòëÿ ñàõëàéûá, îíëàðû ãóðó âÿ äÿíèçäÿ äàøûäûã, îíëàðà ÿí éàõøû àçóãÿëÿð áàüûøëàäûã âÿ îíëàðû éàðàòäûüûìûç áöòöí ìÿõëóãàòäàí ÷îõ éöêñÿê òóòäóã.

21. Òÿðúöìÿñè: Îíà òàáå îëàíëàðûí âÿ ÿéàëûíûí àðäûíúà ýåäÿíëÿð ùÿãèãÿòÿí àäàìëàðäûð, áàøãàëàðû ùÿøÿðàòäûð.

22. Òÿðúöìÿñè: Ìÿíèì áó èòè ãÿëÿìèìäÿí, áó ãàíòþêÿí êÿñêèí ãûëûíúûìäàí ãîðõñóí.

ÌÈÐÇß ÀÜÀÍÛÍ ÏÉÅÑËßÐÈ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÊÐÈÒÈÊÀ Ñîí èëëÿðÿäÿê áó ïéåñëÿðèí Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüû çÿíí åäèëìèø, ùÿòòà 1922-úè èëäÿ Áåðëèíäÿ îíóí àäû àëòûíäà ïéåñëÿðèí ö÷ö íÿøð åäèëìèøäèð. Îíëàðûí áàøãà äèëëÿðÿ òÿðúöìÿëÿðè äÿ îëìóøäóð. Èíäè áèð ñûðà ñÿíÿäëÿðÿ ÿñàñÿí ñöáóò åäèëìèøäèð êè, ïéåñëÿðèí ÿñèë ìöÿëëèôè òÿáðèçëè Ìèðçÿ Àüàäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùÿìèí øÿõñëÿ ìÿêòóá âàñèòÿñè èëÿ òàíûø îëìóø âÿ Ìèðçÿ Àüàíûí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäàí ìÿëóì îëóð êè, þç ïéåñëÿðèíè “Òÿìñèëàò”ûí áèëàâàñèòÿ òÿñèðè àëòûíäà éàçìûøäûð. (Áó ùàãäà ÿòðàôëû ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí áàõ: À.Èáðàùèìîâ âÿ Ù.Ìÿììÿäçàäÿ. “Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíà àèä åäèëÿí ïéåñëÿðèí ÿñèë ìöÿëëèôè ùàããûíäà”. Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Íèçàìè àäûíà ßäÿáèééàò âÿ Äèë Èíñòèòóòóíóí ÿñÿðëÿðè, 1956, IX ú., ñ. 161-169; Ùÿìèä Ìÿììÿäçàäÿ. “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ âÿ Øÿðã”, “Åëì” íÿøðèééàòû, Áàêû, 1971, ñ. 173-182; éåíÿ îíóí. “Áèð äàùà Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíà àèä åäèëìèø ïéåñëÿðèí ÿñèë ìöÿëëèôè ùàããûíäà”, Àçÿðáàéúàí ÅÀ “Õÿáÿðëÿðè” ¹ 4, 1985, ñ. 55-61). Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ÿñÿðèíè ïéåñëÿðèí ÿëéàçìàñûíûí (Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòó, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâè, ñÿíÿä ¹ 992-11) ÿââÿëèíäÿ âÿ ñîíóíäà îëàí àü âÿðÿãëÿðäÿ éàçìûøäûð. Ïéåñëÿðèí àäû áåëÿäèð: 1. “Ñÿðýöçÿøòè-ßøðÿô õàí”, 2. “Ñÿðýöçÿøòè-Øàùãóëó Ìèðçÿ äÿð Êèðìàíøàùàí”, 3. “Òÿðèãåéè-ùþêóìÿòè-Çàìàí õàí äÿð Áðóúèðä”, 4. “Ãèññåéè-åøãáàçèéè-Àüà Ùàøûì Õàëãàëè”.

1. Ìÿêòóáóí áàøûíäà îëäóüó êèìè, ìöÿëëèôèí öíâàíûíäà äà áó àä òÿêðàð îëóíóð. Åëÿúÿ äÿ ïéåñëÿðèí ìöÿëëèôè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà äà àäûíûí Ìèðçÿ Àüà îëäóüóíó éàçûá ýþñòÿðìèøäèð.

311

2. ßýÿð ïéåñëÿðèí ìöÿëëèôè Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí îëñàéäû, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ îíóíëà éàõûíäàí òàíûø èäè âÿ áèëèðäè êè, èáòèäàè, îðòà âÿ àëè òÿùñèëèíè Ïàðèñäÿ áàøà ÷àòäûðìûø áèð øÿõñ ö÷öí òåàòðûí íÿ îëäóüóíó, àêòéîðóí êèìÿ äåéèëäèéèíè øÿðù åòìÿê òàìàìèëÿ éåðñèçäèð. Ëàêèí Ìèðçÿ Àüà ö÷öí áó èçàù ëàçûì èäè.

3. Ìèðçÿ Èáðàùèì õàí Øèðàçè, Ìèðçÿ ßáöëãàñûì Ôÿðàùàíè, Ìèðçÿ Òàüû õàí ßìèð-êÿáèð, Ìèðçÿ Àüàõàí – áóíëàðûí ùàìûñû Ãàúàð øàùëàðûíûí ñÿäð-ÿçÿìëÿðè îëìóø âÿ ùÿð áèðè ìöÿééÿí ñàðàé èíòðèãàñû íÿòèúÿñèíäÿ äåñïîòóí ãÿçÿáèíÿ ðàñò ýÿëìèøäèð.

4. Ïéåñëÿðèí ñîíóíäà Ìèðçÿ Àüà þç äîñòó èëÿ ìöêàëèìÿñèíè âåðèð, Ñÿäèäÿí äîñòó áèð ùåêàéÿíè ìèñàë ýÿòèðèð: “Òöëêö òÿëàøëà ãà÷ûðäû. Ñîðóøäóëàð íÿ ö÷öí áåëÿ èçòèðàá ÷ÿêèðñÿí? Äåéèð: Øèðè òóòóá áèéàðà àïàðìàã èñòÿéèðëÿð. Äåäèëÿð: Ñÿí êè øèð äåéèëñÿí. Äåäè: Òöëêöëöìö ñöáóòà éåòèðèíúÿ äÿðèìè áîüàçûìäàí ÷ûõàðàðëàð”. Äîñòó Ìèðçÿ Àüàéà äåìÿê èñòÿéèðìèø êè, ñÿí þç õåéèðõàùëûüûíû ñöáóòà ÷àòäûðûíúà áàøûíà ìèí áÿëà ýÿëÿð.

5. Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí Ñÿôÿâè äþâðöíäÿ Èðàíäà ùÿðú-ìÿðúëèê ùþêì ñöðìöø, þëêÿ äÿðèí èãòèñàäè-ñèéàñè áþùðàíà äö÷àð îëìóøäóð. Áóíäàí èñòèôàäÿ åäÿí ÿéàëÿò âÿ âèëàéÿò ùàêèìëÿðè þçáàøûíàëûüû âÿ çöëìö äàùà äà øèääÿòëÿíäèðìèø, èüòèøàøëàð âÿ ÷ûõûøëàð áàø âåðìèøäèð. Íÿùàéÿò, Ìàùìóä ßôüàí áàø ãàëäûðûá Èñôàùàíû àëìûø âÿ ñÿôÿâèëÿð ñöëàëÿñèíè äåâèðìèøäèð.

6. Ñÿôÿâèëÿð äþâðöíäÿ Èðàíûí ïàéòàõòû Èñôàùàí èäè. Ïéåñëÿðèí éàçûëäûüû äþâðäÿ èñÿ ïàéòàõò Òåùðàí èäè. Ùàäèñÿëÿðèí áàø âåðäèéè äþâðö Ìèðçÿ Àüà ñÿôÿâèëÿð äþâðöíÿ êå÷èðñÿéäè, òÿáèè, ïàéòàõòû äà Èñôàùàí éàçìàëû èäè.

7. Ñóçìàíû – ÿõëàãñûç ãàäûíà äåéèëèð.

8. Áóíóíëà áåëÿ, ïéåñëÿðèí Áåðëèí íàøèðè îíó îëäóüó êèìè íÿøð åòìèøäèð. Ýþðöíöð, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òÿíãèäè Ìèðçÿ Àüàéà ÷àòìàìûø, éà äà íàøèðèí ÿëèíäÿ îëàí íöñõÿ ìöÿëëèôèí èñëàù åòäèéè íöñõÿ îëìàìûøäûð. Ùÿì äÿ Áåðëèí íÿøðèíäÿ äþðäöíúö ïéåñ – “Ãèññåéè-åøãáàçèéè-Àüà Ùàøûì Õàëõàëè” éîõäóð.

9. Ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Àüà ùÿãèãÿòÿí Ôðàíñàíûí Òåùðàíäàêû ñÿôèðëèéèíäÿ êàòèá âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøûðìûø âÿ Ìèðçÿ Àüà þç ìÿêòóáóíäà, áÿçèëÿðèíèí øöáùÿñèíèí ÿêñèíÿ îëàðàã, þçöíö ýèçëÿòìÿê ö÷öí èø éåðè âÿ âÿçèôÿñèíè óéäóðìàã èñòÿìÿìèøäèð.

10. Áóíäàí ñîíðà Ìèðçÿ Àüàíûí ìÿêòóáóíó ýþðìöðöê. Áó äà Àõóíäçàäÿíèí ìÿêòóáóíóí Ìèðçÿ Àüàéà ÷àòìàìàñû åùòèìàëûíû ýöúëÿíäèðèð. Ëàêèí Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíëà áóíäàí ÿââÿë äÿ, áóíäàí ñîíðà äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìÿêòóáëàøìûø âÿ áóíëàðûí ùàìûñû éàçû÷ûíûí àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëûð. Áó ìÿêòóáëàðûí ÿñëè âÿ òÿðúöìÿñè íÿøð åäèëìèøäèð: (Áàõ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, III ú., Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Íÿøðèééàòû, Áàêû, 1862; Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. Ìÿêòóáàò (ôàðñ âÿ ðóñ äèëëÿðèíäÿ), Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí Íÿøðèééàòû, Áàêû, 1963).

312

1872-úè ÈË ÌÀÐÒ ÀÉÛÍÛÍ ÑÎÍËÀÐÛÍÄÀ ÒÅÙÐÀÍÀ ÝÅÄßÐÊßÍ ÒÈÔËÈÑß ÝßËÌÈØ ÐÓÙÖË-ÃÖÄÑÄßÍ ÍÅ×ß ÌßÚËÈÑÄß ÅØÈÒÄÈÊËßÐÈÌ 1. Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíëà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ãèéàáè òàíûøëûãäàí ñîíðà 1863úö èëèí ìàé-èéóí àéëàðûíäà Èñòàíáóëäà îëäóüó âàõò îíóíëà äîñòëàøìûø, ùÿòòà åâèíäÿ ãîíàã îëäóüó Èðàí ñÿôèðè Ìèðçÿ Ùöñåéí õàíëà àðàëàðûíäà òþðÿíìèø êöäóðÿòäÿí ñîíðà áèð íå÷ÿ ýöí Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí ãîíàüû îëìóøäóð. Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí Òåùðàíà ÷àüûðûëûá ÿäëèééÿ íàçèðè, ãîøóí áàø÷ûñû âÿ íÿùàéÿò, ñÿäðÿçÿì îëäóãäàí ñîíðà Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíû Èñòàíáóëäàí ÷àüûðûá þçöíöí ìÿøâÿðÿò÷èñè åòìèø, äàùà ñîíðà ðöòáÿñèíè ãàëäûðìûøäûð. Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí Òåùðàíà Áàòóìè-Òèôëèñ éîëó èëÿ ãàéûäàðêÿí Àõóíäçàäÿíèí äÿâÿòè èëÿ îíóí ãîíàüû îëìóøäóð.

2. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ î âàõòêû ãàéäà öçðÿ Àìåðèêàíû Éåíýè Äöíéà àäëàíäûðûð.

3. ×îõ åùòèìàë êè, “áàøãàñû”íäàí ìÿãñÿä Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þçö îëñóí; ÷öíêè Ìåëêóì õàíà éàçäûüû ìÿêòóáëàðûíäà áåëÿ áèð ìÿòáÿÿíèí à÷ûëìàñû ëöçóìóíäàí ñþùáÿò ýåäèð.

4. Âÿñèëÿð äåäèêäÿ, áóðàäà ïåéüÿìáÿðèí õÿëèôÿëÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

5. Ùÿäèñëÿð – Ïåéüÿìáÿðèí ñþùáÿòèíÿ ÷àòìûø øÿõñëÿðèí íÿãë åòäèêëÿðè ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòà äåéèëèð.

6. Ùÿââàðèëÿð – Èñàíûí éàíûíäà îëàí èëê ìÿñèùèëÿð.

7. Áó ìÿòëÿáè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íäà äàùà ýåíèø âÿ åëìè øÿêèëäÿ ãîéìóøäóð. Áóðàäà Ìåëêóì õàí ùÿìèí ÿñÿðè îõóäóãäàí ñîíðà Àõóíäçàäÿéÿ íÿéè áàøà ñàëûðìûø?!

8. Îðòà ÿñðëÿðäÿ Àâðîïà èíêâèçèòîðëàðûíà èøàðÿ åäèëèð.

9. Ìåëêóì õàí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äèíëÿðèí, õöñóñèëÿ èñëàì äèíèíèí ÿëåéùèíÿ à÷ûã ùöúóìóíó íÿçÿðäÿ òóòóð âÿ îíóí òÿùëöêÿëè îëäóüóíó äîëàéûñû èëÿ ãåéä åäèð.

10. Áó ìÿòëÿáäÿí âÿ ùÿìèí ìöêàëèìÿíèí áàøãà ùèññÿëÿðèíäÿí ñîíðàëàð Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí Ìöëùÿãàòûíäà èñòèôàäÿ åòìèø âÿ Ìåëêóì õàíà éàçäûüû ìÿêòóáóíäà îíó áèëäèðìèøäèð.

11. Áó ìÿòëÿáè äÿ Àõóíäçàäÿ ùÿëÿ 1850-úè èëäÿ éàçäûüû “Ìîëëà Èáðàùèì Õÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíäà âÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íäà òÿôñèëàòû èëÿ à÷ûá ýþñòÿðìèøäèð.

12. Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí “Öñóëè-àäÿìèééÿò” êèòàáû íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Áó êèòàáäà î, “Ôÿðàìóøõàíÿ”äÿí ñîíðà òÿøêèë åòäèéè “Àäÿìèééÿò” úÿìèééÿòèíèí òÿõìèíè ïðîãðàì âÿ íèçàìíàìÿñèíè éàçìûøäûð.

13. Ôÿðàìóøõàíÿ – Ìåëêóì õàí Ôðàíñàäà òÿùñèëèíè áàøà ÷àòäûðûá Èðàíà ãàéûòäûãäàí ñîíðà éåíèúÿ à÷ûëìûø Òåùðàí Äàðöëôöíóíóíäà àâðîïàëû ìöÿëëèìëÿðèí ìöòÿðúèìè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿäèéè èëëÿðäÿ áèð ñûðà òÿëÿáÿëÿðè âÿ äîñòëàðûíû ÿòðàôûíà 313

òîïëàéûá 1860-úû èëäÿ “Ôÿðàìóøõàíÿ” àäû àëòûíäà Àâðîïà ìàñîíëàðûíà îõøàð áèð ñèéàñè úÿìèééÿò òÿøêèë åäèð. Úÿìèééÿòèí òÿøêèëèíäÿí òåçëèêëÿ õÿáÿð òóòàí Íÿñèðÿääèí øàù îíóí äàüûäûëìàñû ÿìðèíè âåðèð, çàùèðÿí úÿìèééÿòèí áàøûíäà Ìåëêóì õàíûí àòàñû Ìèðçÿ Éàãóá äóðäóüóíà ýþðÿ, þëêÿäÿí ñöðýöí åäèëèð.

14. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ëÿãÿáè Ìåëêóì õàíà âåðìèø âÿ ìÿêòóáëàðûíäà îíó áåëÿ õèòàá åòìèøäèð.

ÒßÍÃÈÄ ÐÈÑÀËßÑÈ Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí ÿëéàçìàñûíûí áèðèíúè ñÿùèôÿñèíèí áàøûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç õÿòòè èëÿ “Ðèñàëåéè-èðàä” éàçìûøäûð.

1. Òÿðúöìÿñè: Ìöÿëëèôäÿí: Ñàíêè ùÿð àí Ìÿððèõ óëäóçó òîðïàãäàí ýþéëÿðÿ ó÷óð.

2. Òÿðúöìÿñè: ßýÿð î ìöõÿííÿñè òàòàð þëäöðñÿ, òàòàðû þëäöðìÿê ëàçûì ýÿëìÿç. Íÿ âàõòàäÿê Áàüäàä êþðïöñö êèìè, îíóí äà àëòûíäà ñó, áåëèíäÿ àäàì îëàúàã? (Øåèð Ñÿäèíèíäèð).

3. Òÿðúöìÿñè: Áó àë÷àã àäàìëàðû òÿìèçëÿìÿê.

4. “Ðþâçÿòöññÿôà” êèòàáûíäàí àëäûüû áó ïàð÷àíû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìÿíàñûç ñþç éûüûíûíäàí èáàðÿò ãàôèéÿñè íÿñðÿ ìèñàë ýÿòèðèð. Òÿðúöìÿñè: “Ùöñåéíãóëóõàí áþéöê áèð úÿëàë âÿ øþâêÿò èëÿ Ôàðñ ÿéàëÿòèíÿ âÿ Úÿìøèä ìöëêèíÿ ýåòäè âÿ ÿìèðëÿð, ÿðêàí âÿ ÿéàíûí ùàìûñû îíà èòàÿò åòäèëÿð. Ýåò-ýåäÿ î ìÿìëÿêÿòè þçöíÿ òàáå åòäè. Èïÿê ýåéèìëÿð, äàäëû éåìÿêëÿð, ÿðÿá àòëàðû, Øèðàç ýþçÿëëÿðè, áîéóíáàüëû ýÿíúëÿð, ñàô è÷êèëÿð, òîï îéíàäàí úàâàíëàð, àò ÷àïàí íþêÿðëÿð, ðÿãñ åäÿí ýþçÿëëÿð, ùÿð ýåúÿ õöñóñè õÿëâÿò ìÿúëèñèíäÿ úàùûëëûã åòìÿê, êàì àëìàã âÿ ëÿççÿò ÷ÿêìÿê ìþâñöìö, äîëó áàäÿëÿðäÿí áàøû ùÿðëÿíÿí úàíàâàð éóìðóãëó, ïÿëÿíý êöðÿêëè ùÿìíèøèíëÿðëÿ î ùåýàíÿ, èýèä, íÿúèá, ôÿðçàíÿ ÿìèð íÿôñàíè óéäóðìàëàð âÿ øåéòàíè àëäàòìàëàðëà, ìöøàâèðÿ âÿ ñþùáÿò ìÿúëèñëÿðèíäÿ ñÿäàãÿòäÿí õàëè òÿñäèãëÿð âÿ ùÿãèãÿòäÿí óçàã èñòÿêëÿð...”

5. Òÿðúöìÿñè: Áèð ìöãÿññèð áàøãàñûíûí ýöíàùûíûí àüðûñûíû ÷ÿêìÿç!

ÁÀÁÈËÈÊ ßÃÈÄßËßÐÈ Áó ÿñÿð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí 152 íþìðÿëè éåýàíÿ àâòîãðàôà ÿñàñÿí ÷àï åäèëìèøäèð. ßñëè ôàðñ äèëèíäÿäèð.

1. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí éàøàäûüû äþâðäÿ Èðàíäà Ñåéèä ßëèìÿùÿììÿä Áàáûí (1819-1850) áàø÷ûëûüû èëÿ øèÿëÿð àðàñûíäà äèíè áèð úÿðÿéàí éàðàíìûø, 314

àðèñòîêðàò ðóùàíèëÿð âÿ äþâëÿò ÿëåéùèíÿ þëêÿíèí ìöõòÿëèô âèëàéÿòëÿðèíäÿ áèð ñûðà ÷ûõûøëàð âÿ ãàíëû äþéöøëÿð îëìóøäóð. Áó ÷ûõûøëàðäà ôåîäàë çöëìöíäöí âÿ ñîéüóí÷ó äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí þçáàøûíàëûüûíäàí òÿíýÿ ýÿëìèø êÿíäëèëÿð âÿ øÿùÿð ñÿíÿòêàðëàðû èøòèðàê åòìèøëÿð. Ùÿðÿêàò îðòà ÿñðëÿðäÿ îëàí áèð ÷îõ öñéàíëàð êèìè äèíè ïÿðäÿ àëòûíäà îëñà äà, èñòèñìàð îëóíàíëàðûí èñòèñìàð÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿñè õàðàêòåðè äàøûìûøäûð. Ùÿðÿêàò áàø÷ûëàðûíà âÿ èøòèðàê÷ûëàðûíà ãàíëû äèâàí òóòóëìóøäóð. Áàáèëÿð þç ôÿàëèééÿòëÿðèíè ñîíðàëàð ýèçëè øÿêèëäÿ äàâàì åòäèðìèø, ÿçÿëèëÿð, áÿùàèëÿð êèìè ãîëëàðà ïàð÷àëàíìûø, áàø÷ûëàðû èìïåðèàëèñòëÿðèí ÿëàëòûëàðûíà ÷åâðèëìèøëÿð.

2. Âàúèáöëâöúóä äåäèêäÿ, éàðàäàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Øÿðèÿò÷èëÿðÿ ýþðÿ, âàðëûã èêè éåðÿ àéðûëûð – éàðàíìàñûíäà ñÿáÿá ìþùòàú îëàí âàðëûãëàð, áóíëàðà ìöìêöíöëâöúóä äåéèëèð; îëìàñû ö÷öí ñÿáÿáÿ åùòèéàúû îëìàéàí, áó äà âàúèáöëâöúóääóð êè, éàðàäàí àäëàíûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ùàãäà “Ùÿêèìè-èíýèëèñ Éóìà úàâàá” ÿñÿðèíäÿ ýåíèø áÿùñ åòìèøäèð.

3. Áàá – Ùàìàí Ñåéèä ßëèìÿùÿììÿääèð êè, þçöíÿ Áàá (ÿðÿáúÿ ãàïû äåìÿêäèð) ëÿãÿáè âåðìèø, îíà òàáå îëàíëàð äà áàáè àäëàíìûøëàð.

4. Ìîëëà Ùöñåéí Áöøðÿâè – Ìàçàíäàðàíûí Òÿáÿðñè ãàëàñûíäà áàáèëÿðèí ÷ûõûøûíà áàø÷ûëûã åòìèø âÿ îðàäà óçóí ñöðÿí ìöùàñèðÿäÿí ñîíðà þëäöðöëìöøäöð.

5. Ìîëëà Ìÿùÿììÿä Çÿíúàíè – Çÿíúàíäà áàáèëÿðèí ãàíëû âóðóøëàðûíà áàø÷ûëûã åòìèø, äþâëÿò ãîøóíëàðû èëÿ íå÷ÿ àé âóðóøìóø âÿ îðàäà ùÿëàê îëìóøäóð.

6. Ñåéèä Éÿùéà – Ìàçàíäàðàíûí Íóð øÿùÿðèíäÿíäèð. Áàá òÿðÿôèíäÿí îíà “Ñöáùè-ÿçÿë” (Èëê ñÿùÿð) ëÿãÿáè âåðèëìèø, ñîíðàëàð áàáèëÿðèí áèð äÿñòÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòìèø âÿ áóíëàðà ÿçÿëè àäû âåðèëìèøäèð.

7. Ãöððÿòöë-åéí – áó ëÿãÿáè äÿ Ñåéèä ßëèìÿùÿììÿä âåðìèøäèð. Àäû Òàùèðÿäèð, Ãÿçâèí ìöúòåùèäè Áÿðüàíèíèí ãûçûäûð. Áàáûí òÿëèìèíè òÿáëèü åòìèø, íÿùàéÿò, òóòóëóá ýèçëèúÿ þëäöðöëìöøäöð.

8. Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè – Ñåéèä Éÿùéàíûí (áàõ) áþéöê ãàðäàøûäûð. Î äà áàáèëÿðèí áèð äÿñòÿñèíÿ áàø÷ûëûã åòìèø âÿ Áÿùàóëëàù ëÿãÿáè îëäóüóíà ýþðÿ, ìöðèäëÿðèíè áÿùàè àäëàíäûðìûøëàð.

9. ßðç êöðÿñè – Éåð êöðÿñè.

10. Éÿíè ìöñàùèáÿ åäÿí øÿõñ Áàáûí äèíèíè èñëàì äèíèíäÿí öñòöí òóòóðìóø.

11. Èñëàì øÿðèÿòèíäÿ êèøè äþðä àðâàä àëà áèëÿð.

12. Èñëàì øÿðèÿòèíäÿ áóíëàð ìÿùðÿì ùåñàá åäèëèð âÿ îíëàðëà åâëÿíìÿê úàèç äåéèë.

13. Ìÿúóñ äèíè ùàìàí çÿðäöøòè äèíèäèð êè, áó äèíäÿ êèøè þç àíà âÿ áàúûñû èëÿ åâëÿíÿ áèëÿðäè.

14. Ùèúàá àéÿñè Ãóðàíäàäûð. Áó àéÿéÿ ýþðÿ ãàäûí íàìÿùðÿìëÿð ãàðøûñûíäà þðòöëö îëìàëûäûð.

15. Ñèüåéè-ìöò’ÿ – ìöâÿããÿòè íèêàù äóàñû.

315

16. Ùöúúÿòè-ùÿéé – áàáèëÿðèí éàøàìàãäà îëàí ðóùàíè áàø÷ûñûíà âåðèëÿí ëÿãÿá.

17. Òÿúäèä – éåíèëÿøìÿ, òÿêìèë – êàìèëëÿøìÿ, òÿíñèõ – áàòèë åòìÿê, ëöçóìñóç ýþðöíÿí ùþêìëÿðè ëÿüâ åòìÿê.

18. ßëèìÿùÿììÿä Áàá íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

19. Èñëàì øÿðèÿòèíäÿ öìóìèééÿòëÿ ôàèçëÿ ïóë áîðú âåðìÿê – ñÿëÿì÷èëèê ùÿðàìäûð.

ÙÅÊÀÉßÒ Áó ÿñÿðèí àâòîãðàôû Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿäèð. Àðõèâ íþìðÿñè 1-äèð.

1. Èíêèøàôè-ÿñðàðè-õèëãÿò – éàðàíìûøëàðûí ñèðëÿðèíè êÿøô åòìÿê, à÷ûá áèëìÿê.

2. ßùÿììè-çÿðóðèééàò – éàøàìàã ö÷öí çÿðóðè îëàí áàøëûúà âÿñàèò.

3. Ìèãäàðè-êÿôàôäàí – êèôàéÿòëÿíäèðèúè ìèãäàðäàí.

4. Ùÿêèì äåäèêäÿ, áóðàäà ôèëîñîô íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

5. Ýöíáÿäè-äÿââàð – ôûðëàíàí ýöíáÿç. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, áó ôûðëàíàí ýöíáÿçèí öñòöíäÿ áèð ÷îõ ñåùð âÿ ìþúöçÿëÿðèí ñèðëÿðè éàçûëìûøäûð êè, ùÿð êÿñ îíó îõóéà áèëñÿéäè, õàðèãöëàäÿ èøëÿð ýþðÿ áèëÿðäè.

ÚÎÍ ÑÒÖÀÐÒ ÌÈËË ÀÇÀÄËÛÃ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ßñëè Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àðõèâèíäÿäèð. Ñÿíÿä ¹ 490 (ñÿù. 23-45). Ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1618-úè ÈËÄß ÁÀÜÄÀÄ ÉÀÕÛÍËÛÜÛÍÄÀ ÒÖÐÊÈÉß ÎÐÄÓÑÓÍÓÍ ÂßÇÈÉÉßÒÈ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ðóñúà éàçäûüû áó ìÿãàëÿ èëê äÿôÿ Òèôëèñäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ (25 âÿ 29 èéóë, 1853, ¹ 54 âÿ 55) äÿðú åäèëìèøäèð.

ÉÅÍÝÈ ÄÖÍÉÀÍÛ ÔßÒÙ ÅÄßÍ ÕÐÈÑÒÎÔÎÐ ÊÎËÓÌÁÓÍ ÒÀÐÈÕÈ Àâòîãðàô íöñõÿñèíäÿ (¹168) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèð ñûðà äöçÿëèøëÿðè âàðäûð. Éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. ßñÿðèí áàøëûüûíäà áó ñþçëÿð éàçûëìûøäûð: (Éåíýè Äöíéàíû ôÿòù åäÿí Õðèñòîôîð Êîëóìáóí òàðèõèäèð êè, êàïèòàí Ìèðçÿ 316

Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ñÿé âÿ ùöììÿòè èëÿ ôèðÿíý òàðèõ êèòàáëàðûíäàí ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð). ßñÿð éàðûì÷ûã ãàëìûøäûð.

ÑÖÀÂÈ ßÔßÍÄÈÍÈÍ ßÃÈÄßÑÈÍß ÃÀÐØÛ ÉÀÇÛËÌÛØ ÒßÍÃÈÄÈÍ ÑÓÐßÒÈ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-13/287 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Úèëäëÿíìèø äÿôòÿðëÿðäÿ (ñÿù.23-52) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèã õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1. Ñöàâè ÿôÿíäèíèí “Ìöõáèð” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè ìÿãàëÿñè III úèëäèí ÿëàâÿëÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð.

2. Áó âàõò Ïàðèñäÿ Èðàí ñÿôèðèíè ÿâÿç åäÿí Ìèðçÿ Éóñèô õàí Ìöñòÿøàðöääþâëÿ “Ìöõáèð” ãÿçåòèíè þç ìÿêòóáó èëÿ áèðëèêäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ ýþíäÿðìèøäèð.

3* Ãàðà êàðàíäàøëà äàèðÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûíûáäûð.

4* Ìöÿëëèô ñîíðàäàí øåèðëÿðèí ìèñðàëàðû àðàñûíäà âÿ ùàøèéÿäÿ ãàðà êàðàíäàøëà ÿëàâÿ åòìèøäèð.

5. Ìèñðà Úÿëàëÿääèí Ìþâëÿâèíèí “Ìÿñíÿâè”ñèíäÿíäèð.

6. Áó ñþçöí öñòöíäÿ “Èñëàìèéàí áÿäÿëè-Èðàíèéàí” éàçûëûáäûð.

7* Áó ñþçëÿðè ãàðà êàðàíäàøëà äàèðÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûáäûð.

8* Áó ñþçëÿð ãàðà êàðàíäàøëà ïîçóáäóð.

9* Èõòèñàð ìÿãñÿäè èëÿ áó ñþçëÿðè ãàðà êàðàíäàøëà äàèðÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûáäûð.

10* Èõòèñàð ìÿãñÿäè èëÿ ãàðà êàðàíäàøëà äàèðÿ è÷ÿðèñèíÿ àëûáäûð.

11* Áó ñþçëÿðèí öñòöíäÿ ãàðà êàðàíäàøëà “Ìààðèô íàçèðè úÿíàáëàðûíäàí” éàçûëûáäûð.

ÌÅÙÐÈÁÀÍ Âß ßÇßÌßÒËÈ ÙÀÚÛ ØÅÉÕ ÌÞÙÑÖÍ ÕÀÍ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-12/287 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Òèêèëìèø âÿðÿãëÿðäÿ ãàðà êàðàíäàøëà (ñÿù. 6-12) íÿñòÿëèã õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð. Ùÿìèí ìÿêòóáóí öçö êàòèá òÿðÿôèíäÿí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ôàðñúà íöñõÿëÿðèíäÿí áèðèíÿ (ñÿíÿä ¹ 607-1) êþ÷öðöëìöøäöð. Ùàúû Øåéõ Ìþùñöí õàí XIX ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà Èðàí Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíèí òÿðÿããèõàù íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí îëìóø, áèð íå÷ÿ þëêÿäÿ, î úöìëÿäÿí Èíýèëòÿðÿäÿ âÿ Òöðêèéÿäÿ Èðàí ñÿôèðè âÿçèôÿñèíè éåðèíÿ éåòèðìèø, ãàáàãúûë ôèêèðëè çèéàëûëàðëà äîñòëóã åòìèøäèð.

1. Ñÿùèôÿíèí áàøûíäà éàçûëûáäûð: “Ôàðñúà êèòàáà (“Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ôàðñúà íöñõÿñèíÿ èøàðÿ îëóíóð) éàçìàã ëàçûìäûð”.

2* Áó ñÿòèðëÿðè ñîíðàäàí éàçûá âÿ ïîçìóøäóð.

317

ÊÞÙÍß ÈÑËÀÌ ßËÈÔÁÀÑÛÍÛ ÄßÉÈØÄÈÐÌßÊ ÁÀÐßÄß ÊÎËÎÍÅË ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄßÍÈÍ ÊÅ×ßÍ ÈË ßËÀÙßÇÐßÒ ÈÐÀÍ ØÀÙßÍØÀÙÛÍÛÍ ÌÀÀÐÈÔ ÍÀÇÈÐËÈÉÈÍß ÝÞÍÄßÐÄÈÉÈ ÈÇÀÙÀÒÛÍ ÑÓÐßÒÈ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-8/112 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Úèëäÿ òóòóëìóø äÿôòÿðäÿ (ñÿù. 9-38) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèê õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1. Ãåéäè ñîíðàäàí 31-úè ñÿùèôÿíèí ùàøèéÿñèíäÿ éàçìûøäûð.

ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍÀ ÐßÈ, àðõèâ ¹ ¹ 2, Ã-8/112 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Úèëäëÿíìèø äÿôòÿðäÿ (ñÿù. 35-42) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèê õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1. Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿéÿ èøàðÿ îëóíóð.

2. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áèð íå÷ÿ ìÿêòóáóíäà áó ðÿãÿìëÿðè èøëÿòìèø âÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íà èøàðÿ åòìèøäèð.

3. Éåíÿ äÿ Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿéÿ èøàðÿ îëóíóð. Ìààðèô÷è øàùçàäÿ Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ äåñïîòèçì òÿðÿôèíäÿí øöáùÿ àëòûíà àëûíûá íÿçàðÿò âÿ òÿãèá åäèëäèéèíÿ ýþðÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ îíóí àäûíû ÷ÿêìÿê èñòÿìÿìèø, äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí òþùìÿòëÿíäèðèëìÿñèíäÿí åùòèéàò åòìèøäèð.

ÈÐÀÍ ÄÞÂËßÒÈÍÈÍ ÒÈÔËÈÑÄßÊÈ ÑÀÁÈà ÊÎÍÑÓËÓ ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍ ÚßÍÀÁËÀÐÛÍÀ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-2/13 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäè. Úèëäëÿíìèø äÿôòÿðäÿ (ñÿù. 17-23) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèê õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1. Áèçèì åùòèìàëûìûçà ýþðÿ, áó ðèñàëÿ ùàìàí “Ðèñàëåéè-ãåéáèééÿ”äèð êè, éàíëûø îëàðàã Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí 1907-úè èëäÿ Òåùðàíäà íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíÿ ñàëûíìûø âÿ Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí Øâåòñàðèéàäàí òÿðòèá÷èéÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà úèääè åòèðàçûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Áó ìÿêòóáó Ìÿùÿììÿä Ìöùèò Òÿáàòÿáàè 1947-úè èëäÿ òÿðòèá åòäèéè Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíäÿ âåðìèø âÿ ÿëàâÿ åòìèøäèð êè, áó ðèñàëÿ åùòèìàëà ýþðÿ, Ãàôãàçäà éàçûëìûøäûð.

318

ÒÖÐÊÚß “ÒßÌÑÈËÀÒ”Û ÒßÐÚÖÌß ÅÄßÍ ÒÅÙÐÀÍ ÑÀÊÈÍÈ ÌÈÐÇß ÌßÙßÌÌßÄ ÚßÔßÐß ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-2/13 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Úèëäëÿíìèø äÿôòÿðäÿ (ñÿù. 3-16) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèê õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1. Ôÿòÿëè øàùûí îüëó Àááàñ Ìèðçÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

2* Áó úöìëÿëÿðè ìÿêòóáóí ùàøèéÿñèíäÿ éàçìûø, ñîíðàäàí ïîçìóøäóð.

3. Áó ðÿãÿì éàíëûøäûð, 1288-úè èë îëìàëûäûð.

1871-úè ÈË ÌÀÐÒÛÍ 29-äà ÌÈÐÇß ÉÓÑÈÔ ÕÀÍÀ ÉÀÇÛËÌÛØ Ö×ÖÍÚÖ ÌßÊÒÓÁ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-2/13 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäè. Úèëäëÿíìèø äÿôòÿðäÿ (ñÿù. 25-32) ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ íÿñòÿëèê õÿòòèíäÿ ôàðñúà àâòîãðàôäûð.

1* Áó úöìëÿëÿðè ìöÿëëèô ùàøèéÿäÿ éàçûá, ñîíðàäàí ïîçìóøäóð.

2* Ñÿùèôÿíèí áàøûíäà ñîíðàäàí éàçìûøäûð.

3* Ùàøèéÿäÿ éàçûáäûð, ùÿì äÿ àøàüûäàêû ñÿòèðëÿðè ñîíðàäàí ÿëàâÿ åäèá ïîçìóøäóð: “Áó îíà îõøàð êè, áèð íÿôÿð Áîêë âÿ Ðåíàíà äåñèí êè, åé ôèëîñîôëàð, ñèç ýÿðÿê þç ÿñÿðëÿðèíèçè éóìøàãëûã, ïÿðäÿëÿìÿê, ìîèçÿ âÿ íÿñèùÿò òÿðèãè èëÿ, ìöøôèãàíÿ âÿ àòàëûã ãàéüûñû èëÿ éàçàñûíûç”. Ãåéäëÿð âÿ “Èêèíúè àéðûúà ìÿêòóá” ùÿìèí ìÿêòóáëà áèðëèêäÿ ýþíäÿðèëìèøäèð.

“ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËß ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ”ÍÛÍ ÍßØÐÈ ÁÀÐßÄß ÈÑÀÊÎÂÀ ÉÀÇÄÛÜÛÌ ÌßÊÒÓÁÓÍ ÑÓÐßÒÈ ÐßÈ, àðõèâ ¹ 2, Ã-4/101 íþìðÿëè ñÿíÿääÿí òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Ðóñ äèëèíäÿ éàçûëìûø áó ìÿêòóá “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ðóñúà òÿðúöìÿñè èëÿ áèð éåðäÿäèð. Ìÿêòóáóí ÿââÿëèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàøûë êàðàíäàøëà éàçìûøäûð: “Ïðîøó ïðåæäå ýòî ïèñüìî, ïîòîì íà÷àòü ðóêîïèñü”. Ùÿìèí ìÿêòóáóí àðõèâäÿ áàøãà áèð íöñõÿñè äÿ âàðäûð (¹ 361). Áó, éóõàðûäàêû ìÿêòóáóí èëê âàðèàíòûäûð. Ãàðà êàðàíäàøëà àâòîãðàôäûð.

319

ÒÀÐÈÕÈ, ÚÎÜÐÀÔÈ ÀÄËÀÐ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌßËÓÌÀÒ Àááàñèëÿð (Õöëÿôàéè-Àááàñèééÿ) – ßáöë Àááàñ ßáäöëëàù Ñÿôôàù èáíÌÿùÿììÿä èëÿ áàøëàíàí õÿëèôÿëÿð ñöëàëÿñèäèð. Àááàñèëÿðèí ùþêìðàíëûüû ßìÿâèëÿðèí õèëàôÿòè äåâðèëäèêäÿí ñîíðà, 749-úó èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø âÿ 1258-úè èëäÿ ñîíóíúó õÿëèôÿ Ìöñòÿñÿì Áèëëàùûí Ùöëàêóõàí òÿðÿôèíäÿí Áàüäàääà þëäöðöëìÿñè èëÿ ñîíà ÷àòìûøäûð. Áó ìÿüëóáèééÿòäÿí ñîíðà Àááàñèëÿðèí áèð ãîëó 1260-úû èëäÿ Ìèñèðäÿ ùàêèìèééÿò áàøûíà ýÿëìèø âÿ õèëàôÿòè 1518-úè èëÿäÿê äàâàì åòäèðìèøëÿð. Àüãîéóíëóëàð – ÿââÿëúÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, ñîíðàëàð Äèéàðáÿêð âÿ Ìóñèë âèëàéÿòëÿðèíäÿ ùþêì ñöðÿí áèð ñöëàëÿ îëìóø. Ùàêèìèééÿòëÿðè 1502-úè èëäÿ äåâðèëìèøäèð. Àüïîëàä ñóëòàí – XVI ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà éàøàìûø, Ùÿçàð ãàëàñûíû ìöùàôèçÿ åäÿí þçáÿê ñÿðêÿðäÿñè. Àçÿð Ëöòôÿëèáÿé (1722-1780) – ÿäÿáèééàòøöíàñëûã àëèì, øàèð, ìÿøùóð “Àòÿøýÿäÿ” òÿçêèðÿñèíèí ìöÿëëèôè. Àéèøÿ (ùèúðÿòäÿí ÿââÿë 8-57 ù.) – ßáóáÿêðèí ãûçû, Ìÿùÿììÿäèí àðâàäû. Àëè-Êóðÿêàí – Îðòà Àñèéà, Èðàí âÿ ñîíðà Ùèíäèñòàíäà ùþêìðàíëûã åäÿí Òåéìóðèëÿð ñöëàëÿñè. Àëè-Ìöçÿôôÿð – Ôàðñ âÿ Èðàã ÿéàëÿòëÿðèíäÿ ùþêóìÿòè ÿëÿ êå÷èðìèø ñöëàëÿ. ßìèð Ìöáàðèçÿääèí Ìÿùÿììÿä òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø áó äþâëÿò 1318-úè èëäÿí 1392-úè èëÿäÿê äàâàì åòìèøäèð. Àëè-Ìöçÿôôÿðèí ïàéòàõòû Øèðàç øÿùÿðè îëìóøäóð. Àðèñòîòåë (ßðÿñòó) (åðàìûçäàí ÿââÿë 384-322) – ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôó. Àòàáÿéëÿð – Ñÿëúóã òöðêëÿðè ùàêèìèééÿòè çàìàíûíäà ùþêìäàðëàðûí óøàãëàðûíà òÿëèì âÿ òÿðáèéÿ âåðÿí øÿõñëÿðÿ ìÿõñóñ ðöòáÿäèð. Àòàáÿéëÿðèí áÿçèëÿðè àéðû-àéðû âèëàéÿòëÿðÿ ùàêèì òÿéèí îëóíóðäó. Áóíëàðûí áèð ãèñìè þç èäàðÿ åòäèéè éåðëÿðäÿ ùþêóìÿòè ÿëÿ àëàðàã, àéðû-àéðû ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿð ãóðìóøëàð êè, áó äþâëÿòëÿðÿ äÿ Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè àäû âåðìèøëÿð. Áàá (Ñåéèä ßëè Ìÿùÿììÿä) (1819-1850) – Øèðàçäà òàúèð àèëÿñèíäÿ äîüóëóá, Íÿúÿôäÿ Ùàúû Ñåéèä Êàçûì Ðÿøòèíèí äèíè äÿðñ ìÿúëèñëÿðèíäÿ èêè èëÿ éàõûí èøòèðàê åòìèø, ñîíðà “èìàìè-çàìàí” îëäóüóíó èääèà åäÿðÿê áàáèëèê òÿðèãÿòèíè éàðàòìûø âÿ ÷îõëó èüòèøàøëàðà âÿ ãàí àõûäûëìàñûíà áàèñ îëìóøäóð. Èêè èëÿ éàõûí Ìàêóíóí ×ÿùðèã ãàëàñûíäà äóñòàã îëäóãäàí ñîíðà, ðóùàíèëÿðèí ôèòâàñû âÿ Íàñèðÿääèí øàùûí ùþêìö èëÿ Òÿáðèçäÿ ýöëëÿëÿíìèøäèð. Áàáóð øàù ßùìÿä Çÿùèðÿääèí (1483-1530) – Òåéìóðëÿíýèí íÿâÿëÿðèíäÿíäèð. Àòàñû Þìÿð Øåéõèí þëöìöíäÿí ñîíðà ùþêìðàíëûüà áàøëàìûøäûð. Áèð íå÷ÿ ìöùàðèáÿ åòìèø âÿ áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ ßôãàíûñòàíû âÿ Øèìàëè Ùèíäèñòàíû çÿáò åòìèøäèð. Ùàêèìèééÿòè 38 èë äàâàì åòìèøäèð. Áàáóð øàù åéíè çàìàíäà 320

úûüàòàé ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Øåèðëÿð äèâàíû âÿ “Áàáóðíàìÿ” ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. ßðóçà àèä “Ìèçàíöë-þâèàí” ÿñÿðè âàðäûð. Áàéðîí Úîðú Íîåë Ãîðäîí (1788-1824) – èíýèëèñ øàèðè, èíãèëàáè ðîìàíòèçìèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè. Áÿëãèñ (Áèëãåéñ) – Éÿìÿíèí Ñÿáà øÿùÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åäÿí Ùèìéÿðè ñöëàëÿñèíèí ãàäûí ùþêìäàðëàðûíäàí îëìóøäóð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, àüûëëû âÿ ýþçÿë áèð ãàäûí èìèø. Îíóí îáðàçû Øÿðã ïîåçèéàñûíäà ìöÿééÿí áèð éåð òóòóð. Áÿíè-Çèéàð (Çèéàð þâëàäû) – 931-úè èëäÿí 1022-úè èëÿäÿê Èðàíûí øèìàëûíäà éåðëÿøÿí Ýèëàí âèëàéÿòèíäÿ ùþêìðàíëûã åäÿí ñöëàëÿíèí àäûäûð. Áÿíè-Ùàøèì – Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ìÿíñóá îëäóüó ãÿáèëÿíèí àäûäûð. Ìÿùÿììÿäèí ö÷öíúö áàáàñû îëàí Ùàøèìèí àäû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Áÿíè-Öìÿééÿ, ßìÿâèëÿð – Àááàñèëÿðäÿí ÿââÿë ùþêìðàíëûã åäÿí ÿðÿá õÿëèôÿëÿðèäèð. Áÿíè-Ðöñòÿì – Úÿçàèðäÿ ùþêóìÿò ãóðìóø êè÷èê áèð ñöëàëÿäèð. Áÿíè-Ðöñòÿì äþâëÿòè 755-úè èëäÿ Àááàñèëÿðèí âàëèñè îëàí Ðöñòÿì òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø âÿ 909-úó èëÿäÿê äàâàì åòìèøäèð. Áÿùðåéíè Øåéõ ßùìÿä (1753-1826) – Øèÿëÿðèí øåéõè òÿðèãÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéàí ðóùàíè. Áèëàë (VII ÿñð) – Þìÿðèí õÿëèôÿ îëäóüó âàõò åë÷èñè. Áîêë Ùåíðè Òîìàñ (1821-1862) – èíýèëèñ ñîñèîëîãó âÿ òàðèõ÷èñè, “Èíýèëòÿðÿäÿ ñèâèëèçàñèéà òàðèõè” àäëû ÿñÿðèí ìöÿëëèôè. Áîêðàò (Ùèïïîêðàò) – Ãÿäèì Éóíàíûñòàíûí ìÿøùóð ùÿêèìëÿðèíäÿíäèð (å.ÿ.

460-377). Òèáá åëìèíèí áàíèëÿðèíäÿí ñàéûëûð. “Ùèïïîêðàò àíäû” ìÿøùóðäóð. Áóääà – ßí ãÿäèì äèíëÿðäÿí ñàéûëàí áóääèçìèí áàíèñè. Âàãèô Ìîëëà Ïÿíàù (1717-1797) – XVIII ÿñð êëàññèê Àçÿðáàéúàí øàèðèäèð. Ñàäÿ, ñÿìèìè âÿ ðÿâàí áèð äèëäÿ, ðåàëèñò öñëóáäà éàðàòäûüû ãîøìàëàðëà Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà éåíè ìÿêòÿá áàíèñèäèð. Âàãèô áèð äþâëÿò õàäèìè îëàðàã Àüà Ìÿùÿììÿä Ãàúàðûí èøüàëûíà ãàðøû àçÿðáàéúàíëûëàðûí ìöãàâèìÿòèíÿ áàø÷ûëûã åòìèøäèð. Âîëíåé Êîíñòàíòèí Ôðàíñóà (1757-1829) – Ôðàíñàíûí áóðæóà ìààðèô÷èñè âÿ øÿðãøöíàñû. Âîëòåð (1694-1778) – Ôðàíñàíûí áþéöê ÿäèáè âÿ ìöòÿôÿêêèðè. Âîðîíòñîâ Ìèõàèë Ñåìéîíîâè÷ – 1844-1865-úè èëëÿðäÿ Ãàôãàç úàíèøèíè, êíéàç. Ãààíè Ìèðçÿ Ùÿáèá Øèðàçè – XIX ÿñð Èðàí øàèðè. Ôðàíñà øåèðëÿð äèâàíû âÿ “Ïÿðèøàí” àäëû ìÿíñóð ÿñÿðè âàðäûð. Ãàðàãîéóíëó äþâëÿòè – 1406-1468-úè èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà, Èðàãäà âÿ Øÿðãè Àíàäîëóäà ùþêìðàíëûã åòìèø ñöëàëÿ. Ãàðà Ìÿùÿììÿä îüëó Ãàðà Éóñèô òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø áó äþâëÿòèí áàéðàüû öçÿðèíäÿ ãàðà ãîéóí åìáëåìàñû îëäóüó ö÷öí Ãàðàãîéóíëó àäû àëìûøäûð.

321

Ãàúàðëàð – Èðàíäà ùþêìðàíëûã ñöðìöø ñöëàëÿ. Ãàúàð äþâëÿòè Àüà Ìÿùÿììÿä Øàù Ãàúàð òÿðÿôèíäÿí 1795-úè èëäÿ òÿñèñ åäèëìèø âÿ 1925-úè èëÿ ãÿäÿð äàâàì åòìèøäèð. Ùÿìèí èëäÿ Ðçà õàí Ãàúàð ñöëàëÿñèíè äåâèðèá Ïÿùëÿâè ñöëàëÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ãàúàð (Ãîúîðè) – Ýöðúöñòàíäà, Òáèëèñè éàõûíëûüûíäà éàéëàã. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áóðàäà êè÷èê áèð áàüû âÿ òèêèëèñè îëìóø, éàé ìþâñöìöíäÿ àèëÿñè èëÿ áóðàäà èñòèðàùÿò åòìèøäèð. Ãöððÿòöë-åéí (1817-1852) – àäû Ôàòèìÿäèð. Ãöððÿòöë-åéí ëÿãÿáèíè îíà Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíèäÿí ñîíðà øåéõëÿðèí áàø÷ûñû îëàí Ñåéèä Êàçûì Ðÿøòè âÿ Òàùèðÿ ëÿãÿáèíè Ñåéèä ßëè Ìÿùÿììÿä Áàá âåðìèøäèð. Ãÿçâèíëè Ìîëëà Ñàëåù Áÿðüàíèíèí ãûçûäûð. Áàáûí ÿãèäÿñèíè òÿáëèü åòäèéèíÿ ýþðÿ òóòóëóá Íàñèðÿääèí øàùûí ýþñòÿðèøè èëÿ þëäöðöëìöøäöð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ãöððÿòöë-åéíèí Áàá èëÿ ýþðöøäöéöíö éàçûðñà äà, éàíëûøäûð. Áóíäàí ÿëàâÿ, Ãöððÿòöë-åéíèí ìöõòÿëèô ãàëàëàðäà øàù ãîøóíëàðû ÿëåéùèíÿ áàáèëÿðèí âóðóøìàëàðûíà áàø÷ûëûã åòìÿñè ãåéä îëóíìóøäóð êè, áó äà äîüðó äåéèë. Ëàêèí Ãöððÿòöë-åéí ñàâàäëû, èðàäÿëè, úÿñàðÿòëè, íàòèã áèð ãàäûí îëìóøäóð. Îíóí áèð ïàðà øåèðëÿðè äÿ âàðäûð êè, þëöìöíöí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ áÿùàèëÿð òÿðÿôèíäÿí íÿøð åäèëìèøäèð. Üÿçàëè ßáó-Ùàìèä èáí-Ìÿùÿììÿä (1059–1111) – ìèñòèê ÿðÿá ôèëîñîôó âÿ øàèðè. Ñóôèçì ÿãèäÿëÿðèíè òÿäðèñ âÿ òÿáëèü åòìèøäèð. Üÿçíÿâèëÿð (Àëè-Ñÿáöêòÿêèí) – X–XIV ÿñðëÿð àðàñûíäà áèð ñûðà Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø ñöëàëÿ. Üÿúäèâàí ãàëàñû – Îðòà Àñèéàäà ãÿäèì áèð ãàëà. Ýöð – ßôãàíûñòàí ÿéàëÿòëÿðèíäÿí áèðè. Üóðèéàí – 1150-1212-úè èëëÿðäÿ ßôãàíûñòàíûí Üóð ÿéàëÿòèíäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø ñöëàëÿ. Áóíëàð ìöõòÿëèô çàìàíëàðäà ßôãàíûñòàí, Èðàí âÿ Ùèíäèñòàíûí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíè þçëÿðèíÿ òàáå åòìèøëÿð. Äÿøòè-Ãûï÷àã (Ãûï÷àã ÷þëö) – Óðàë äàüëàðû èëÿ Âîëãà ÷àéû àðàñûíäàêû âàäèíèí ãÿäèì àäûäûð. Äöìà Àëåêñàíäð (àòà, 1803-1870) – ìÿøùóð ôðàíñûç éàçû÷ûñû. Å’òèçàäöññÿëòÿíÿ ßëèãóëó ìèðçÿ – Ãàúàð øàùçàäÿñè, Íàñèðÿääèí øàù äþâðöíäÿ Èðàíûí ìààðèô íàçèðè, áèð íå÷ÿ åëìè-òÿäðèñ êèòàáûíûí ìöÿëëèôè. ßáóáÿêð – Ìÿùÿììÿäèí éàõûí äîñòó, ãàéûíàòàñû âÿ ïåéüÿìáÿðèí âÿôàòûíäàí ñîíðà áèðèíúè õÿëèôÿ (632–634). ßáó-ßëè èáí-Ñèíà (980-1038) – Øÿðãèí ÿí áþéöê àëèìëÿðèíäÿíäèð. Áóõàðà âèëàéÿòèíèí ßôøàíà êÿíäèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Òÿùñèëèíè Áóõàðà øÿùÿðèíäÿ àëìûøäûð. Ìÿêòÿáè áèòèðäèêäÿí ñîíðà ýÿíú Èáí-Ñèíà ðèéàçèééàò, ùÿíäÿñÿ, àñòðîíîìèéà, ìÿíòèã, ôÿëñÿôÿ, òèáá âÿ áàøãà åëìëÿðëÿ àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìàðàãëàíìûø âÿ áó ñàùÿëÿðäÿ ïàðëàã íàèëèééÿòëÿð ÿëäÿ åòìèøäèð. Ñàìàíè ùþêìäàðëàðûíäàí Íóù Èáí-Íÿñð çàìàíûíäà ñàðàéà ÷àüûðûëìûøäûð. Õàðÿçì øàùëàðû çàìàíû äà ñàðàéäà ãàëûá ùÿêèì ñèôÿòèëÿ ÷àëûøìûøäûð. Ñîíðàëàð Èáí-Ñèíà Ùÿìÿäàí ùþêìäàðëàðûíäàí 322

Øÿìñöääþâëÿ âÿ ßëàöääþâëÿíèí âÿçèðè îëìóøäóð. Òèáá, ÿúçà÷ûëûã âÿ ôÿëñÿôÿéÿ àèä îëäóãúà ìöùöì ÿñÿðëÿðè âàðäûð. ßáó-ßëè Èáí-Ñèíàíûí ÿñÿðëÿðè éàëíûç Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ äåéèë, Àâðîïàäà äà áèð íå÷ÿ ÿñð ìöääÿòèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûø âÿ äÿðñ âÿñàèòè îëìóøäóð. Ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíäÿ Èáí-Ñèíàíûí áèð ñûðà øåèðëÿðè äÿ âàðäûð. ßáó-ßééóá ßíñàðè – Ìÿùÿììÿäèí éàõûí äîñòëàðûíäàí âÿ ãöäðÿòëè ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí îëóá, Õÿíäÿê, Þùöä âÿ áàøãà ìöùàðèáÿëÿðäÿ èøòèðàê åäèá, ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. ßáó-Ùÿñÿí ßëè èáí-Ùöñåéí Áàáöâåéù – Èðàíûí ìÿøùóð äèí àëèìëÿðèíäÿíäèð, øèÿëèéèí ýþðêÿìëè òÿáëèüàò÷ûëàðûíäàí îëìóøäóð. ßáó-Ñÿèäõàí (?-1539) – Ìàâÿðàöííÿùðäÿ ùþêìðàíëûã åäÿí þçáÿêëÿð ñöëàëÿñèíèí ö÷öíúö ùþêìäàðûäûð. ßáó-Ñöôéàí (?-651) – Ãóðåéø òàéôàñû áàø÷ûëàðûíäàí îëóá, Ìÿùÿììÿäèí ÿëåéùèíÿ Áÿäð ìöùàðèáÿñèíè òÿøêèë åäÿíëÿðäÿí áèðè èäè. Ñîíðàëàð èñëàìèééÿòè ãÿáóë åäèá, áèð ñûðà ìöùöì ìÿíñÿáëÿðäÿ îëìóøäóð. ßáó-Öáåéä èáí-Úÿððàù (VII ÿñð) – Þìÿðèí õèëàôÿòè çàìàíûíäà ìÿøùóð ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè. ßëà Çèêðèùèññÿëàì Ùÿñÿí èáí-Áöçöðýöììèä – Èðàí èñìàèëèëÿðèíèí áàø÷ûëàðûíäàíäûð. 1161-1165-úè èëëÿðäÿ Ãÿçâèí ÿòðàôûíäà âÿ ßëÿìóò ãàëàñûíäà ùþêìðàíëûã åòìèø, äèíè èñëàùàòà ÿë àòäûüûíà ýþðÿ ðóùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿêôèð åäèëìèøäèð. ßëÿìóò ãàëàñû – Ãÿçâèíëÿ Ðÿøò àðàñûíäà âàãå îëàí Ðóäáàð ãÿñÿáÿñèíäÿ áèð ãàëàíûí àäû îëìóø. Èðàí èñìàèëèëÿðèíèí áàø÷ûñû Ùÿñÿí Ñÿááàù áó ãàëàíû ÿëÿ êå÷èðäèêäÿí ñîíðà ìþâãåéèíè áÿðêèòìèøäè. ßëèàëëàùèëèê – øèÿ òÿðèãÿòëÿðèíäÿí áèðèäèð, îíëàð ßëèíè Àëëàù ùåñàá åäèðëÿð. ßëèøèð Íÿâàè (1441-1501) – äàùè þçáÿê øàèðè âÿ ìöòÿôÿêêèðè. Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðàíûí âÿçèðè îëìóøäóð. Íÿâàè þç ãèéìÿòëè âÿ ÷îõ çÿíýèí êèòàáõàíàñûíû õàëãûí èñòèôàäÿñèíÿ âåðìèø âÿ áèð ñûðà ìÿêòÿáëÿð òÿñèñ åòìèøäèð. Þçáÿê äèëèíäÿ “Õÿìñÿ”ñè, äþðä äèâàíû âÿ áàøãà ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Çÿìàíÿñèíèí ýþðêÿìëè áèð àëèìè îëàðàã äèë, ÿäÿáèééàò âÿ òàðèõÿ äàèð åëìè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð: (“Ìöùàêèìÿòöë-ëöüÿòåéí”, “Ìöíøÿàò”, “Ìÿúàëèñöí-íÿôàèñ” âÿ ñ.). ßëèééÿííÿãè (212-254 ù.) – Øèÿëÿðèí îíóíúó èìàìû. ßëè èáí-ßáóòàëèá (ùèúðèíäÿí ÿââÿë 23-41 ù.) – Îñìàíäàí ñîíðà õÿëèôÿ îëìóø, øèÿëÿðèí áèðèíúè èìàìû ùåñàá åäèëèð. ßëùàêèì Áèëëàù ßëÿâè (?-101 ù.) – Ìèñèð èñìàèëèëÿðèíèí ùþêìäàðû îëìóøäóð. ßììàðÿòöë-Éÿìÿíè ßáó-Ìÿùÿììÿä Íÿúìÿääèí – ìÿøùóð øàèð âÿ ôèãù àëèìè îëìóø, Éÿìÿíèí Ìÿðòàí ãÿñÿáÿñèíäÿ äîüóëóá, 549 ùèúðèäÿ Ìèñèðÿ ýåòìèø, Ìèñèð ñóëòàíû Ôàéèç èáí-Çàôèð Ôàòèìèíè ìÿäù åòìèøäèð. Ôàòèìèëÿðèí ùþêìðàíëûüû äåâðèëäèêäÿí ñîíðà Ñÿëàùÿääèí ßééóáè Ìèñèðäÿ ùþêì ñöðìÿéÿ áàøëàéûíúà îíó äà ìÿäù åòìèøäèð. Øåèð äèâàíû, “Êèòàáè-ßõáàðöë-Éÿìÿí” âÿ ñàèð ÿñÿðëÿðè âàðäûð.

323

ßôãàíèëÿð – 1709-úó èëäÿ Üÿëèúàéè Ìèð Âåéñèí áàø÷ûëûüû èëÿ òÿøêûë îëóíìóø ìöñòÿãèë ßôãàí ùþêóìÿòèäèð. Ùÿìèí ñöëàëÿäÿí Ìàùìóä ßôãàí 1722-úè èëäÿ Èðàí ÿëåéùèíÿ ìöùàðèáÿ åäèá, Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíè äåâèðìèøäèð. Íàäèð øàù 1738úè èëäÿ Ùèíäèñòàíà ùöúóì åäÿðêÿí áöòöí ßôãàíûñòàíû àëìûø âÿ áó ñöëàëÿíè äåâèðìèøäèð. ßôøàð – Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà éàøàéàí áèð ãÿáèëÿäèð. ßôøàðëàð Íàäèð øàùëà øþùðÿòëÿíìèøëÿð. Ñÿôÿâè øàùëàðûíäàí ñîíðà Èðàíäà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ àëàí ÿôøàðëàð XVIII ÿñðèí ñîíëàðûíàäÿê ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. ßø’ÿñ èáí-Ãåéñ – ö÷öíúö õÿëèôÿ Îñìàíëû çàìàíûíäà Àçÿðáàéúàí âàëèñè îëìóøäóð. Çàêèð Ãàñûìáÿé (1784-1857) – ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðèäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ìöàñèðè âÿ äîñòó èäè. Äþâðöíöí èúòèìàè ùàãñûçëûãëàðûíû, õàí, áÿé, ìöëêÿäàð âÿ ðóùàíèëÿðè òÿíãèä åäÿí ñàòèðèê øåèðëÿðè, ùàáåëÿ ãÿçÿëëÿðè, ãîøìàëàðû, ýÿðàéëûëàðû âÿ òÿìñèëëÿðè âàðäûð. Çÿíäèëÿð – XVIII ÿñðèí èêèíúè éàðûñûíäà ßôøàðèëÿðäÿí ñîíðà ìÿðêÿçè Øèðàç îëìàãëà Èðàíäà ùþêìðàíëûã åòìèø ñöëàëÿ. Çÿðäöøò – Àçÿðáàéúàíäàí ÷ûõûá Øÿðãèí áèð ñûðà þëêÿëÿðèíäÿ àòÿøïÿðÿñòëèê äèíèíè éàéàí ïåéüÿìáÿð. Çÿðäöøòöí òÿëèìèíÿ ýþðÿ, êàèíàòû éàðàäàí Àùóðàìÿçäà õåéèð, áÿðÿêÿò âÿ íóðäà òÿçàùöð åäèð. Ãàðàíëûã, õÿñòÿëèê, çöëì âÿ éàëàíû ßùðèìÿí äîüóðóð. Èíñàíëàð ìàääè íåìÿòëÿðè àðòûðûá àáàäëûã èøëÿðè ýþðäöêúÿ ßùðèìÿí çÿèôëÿéèð. “Éàõøû äöøöíúÿ, éàõøû ñþç, éàõøû èø!” – Çÿðäöøòöí þç öììÿòè ö÷öí òþâñèéÿ åòäèéè ÿñàñ øöàðäûð. Çèúè-Óëóüáÿé – þçáÿê àëèìè âÿ ùþêìäàðû Óëóüáÿéèí àñòðîíîìèê úÿäâÿëè. Áó úÿäâÿëäÿ Óëóüáÿé äöíéà øþùðÿòè ãàçàíìûøäûð. Èáí-Ìöãëÿ (272-328 ù.) – Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíäÿí ÿë-Ìöãòÿäèðèí âÿçèðè îëìóøäóð (316-318 ù.) Ýþçÿë õÿòòàò îëóá, ñöëñ, òþâãè, ðåéùàí, ðöãÿ âÿ íÿñõ õÿòëÿðèíè èúàä åòìèøäèð. Èáí-Õÿëäóí ßáäöððÿùìàí (1332-1406) – ìÿøùóð ÿðÿá òàðèõ÷èñè âÿ ñîñèîëîãó, “Òàðèõÿ ìöãÿääèìÿ” ÿñÿðè ìÿøùóðäóð. Èìàìè-ß’çÿì ßáó-Ùÿíèôÿ Íå’ìàí èáí-Ñàáèò (699-767) – Ùÿíÿôè ìÿçùÿáèíèí áàíèñèäèð. Èñëàì äèíè, ôèãù âÿ äèíè òÿëèìàò ùàããûíäà áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè âàð. Èñàêîâ É.À. (1811-1881) – Ïåòåðáóðã íàøèðè âÿ êèòàá òèúàðÿò÷èñè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ÿñÿðèíè îíóí íÿøðèééàòûíäà ÷àï åòäèðìÿê èñòÿìèøäèð. Èñêÿíäÿðáÿé Ìöíøè (1560-1634) – I Øàù Àááàñûí òàðèõ÷èñèäèð, “Òàðèõèàëÿìàðàéè-Àááàñè”ÿñÿðè ìÿøùóðäóð. Èñêÿíäÿð (Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿð) (å.ÿ. 366-323) – Ìàêåäîíèéà ïàäøàùû II Ôèëèïïèí îüëóäóð. Áèð ñûðà þëêÿëÿðè ôÿòù åòìèø, ùàããûíäà Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ ÷îõëó òàðèõè âÿ áÿäèè ÿñÿðëÿð éàçûëìûøäûð.

324

Éÿçäýöðä III – Ñàñàíè ñöëàëÿñèíèí ñîíóíúó ïàäøàùû (632-651). ßðÿáëÿðëÿ ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá îëäóãäàí ñîíðà ãà÷ìûø âÿ Ìÿðâäÿ áèð äÿéèðìàí÷û òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð. Éóì Äàâèä (1711-1776) – èäåàëèñò èíýèëèñ ôèëîñîôóäóð. Äèíèí åëì èëÿ áàüëû îëäóüóíó èíêàð åäÿí Ëîêêóí ðåëéàòèâèçì ôÿëñÿôÿñèíè äÿðèíëÿøäèðìèøäèð. “Èíñàí àüëû ùàããûíäà òÿäãèãàò” ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Éóì áèð òàðèõ÷è îëàðàã ñèéàñè, èãòèñàäè âÿ òàðèõè ÿñÿðëÿð äÿ éàçìûøäûð. (“Èíýèëòÿðÿ òàðèõè”, “Ñèéàñè òÿäãèãëÿð” âÿ ñ.). Êàòèá ×ÿëÿáè Ìóñòàôà (1609-1657) – ìÿøùóð òöðê òàðèõ÷èñè âÿ áèáëèîãðàôû. Êÿéóìÿðñ – ìèôîëîýèéàéà ýþðÿ, Èðàíûí èëê ïàäøàùëàðû îëàí Ïèøäàäèëÿð ñöëàëÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéàí ùþêìäàðäûð. Êîëóìá Õðèñòîôîð – Àìåðèêàíû êÿøô åäÿí ìÿøùóð ñÿééàù âÿ úîüðàôèéàøöíàñ. Êîïåðíèê Íèêîëàé (1473-1543) – áþéöê ïîëéàê àñòðîíîìó. Ýöøòàñá – Èðàí ïàäøàùëàðûíäàí Êÿéàíèëÿð ñöëàëÿñèíèí áåøèíúè ùþêìäàðûäûð. Îüëó Èñôÿíäèéàð ìÿøùóð ñÿðêÿðäÿ âÿ ïÿùëÿâàí èäè. Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ”ñèíäÿ Ýöøòàñá âÿ Èñôÿíäèéàðäàí ýåíèø áÿùñ îëóíóð. Êñåíîôîíò (å.ÿ. VI-V ÿñðëÿð) – ãÿäèì éóíàí àëèì âÿ éàçû÷ûñû. Êöëåéíè (IX ÿñð) – øèÿ ðóùàíèñè. Ëèííåé Êàðë (1707-1778) – ìÿøùóð Øâåä òÿáèÿòøöíàñ àëèìè. Ìàðèéåéè-Ãèáòèééÿ – Èñýÿíäÿðèééÿ ùàêèìè Ìöãÿâãÿñ òÿðÿôèíäÿí Ìÿùÿììÿäÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëìèø ãûçûí àäûäûð. Ìàðèéà èëÿ áÿðàáÿð îíóí áàúûñû äà ýþíäÿðèëìèøäè. Ìÿùÿììÿä îíó ìÿøùóð ÿðÿá øàèðè Ùÿññàí èáí-Ñàáèòÿ áàüûøëàìûøäû. Ìÿñèù (Ìÿñèùà, Àüà Ìÿñèù Øèðâàíè) – XVIII ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà éàøàìûø Àçÿðáàéúàí øàèðèäèð. Ãîøìàëàðû, ãÿçÿëëÿðè, òÿðúèáÿíäëÿðè âÿ Øèðâàí ÿòðàôûíäàêû áèð ìöùàðèáÿíè òÿñâèð åäÿí ïîåìàñû âàðäûð. Ãóáàëû Ôÿòÿëè õàíà ùÿñð åäèëìèø “Øàùíàìÿ” àäëû ìÿñíÿâè äÿ éàçìûøäûð. Ìÿùÿììÿä Ùÿíÿôèééÿ (21-71 ù.) – ßëè èáí-ßáóòàëèáèí îüëóäóð. Êåéñàíèééÿ òÿðèãÿòèíÿ ìÿíñóá îëàíëàð îíó èìàì áèëèð âÿ þëìÿäèéèíè èääèà åäèðëÿð. Ìÿùÿììÿä Áàãèð Ìÿúëèñè (1628-1698) – Èðàíûí øèÿ ðóùàíèëÿðèíäÿí îëóá, Øàù Ñöëåéìàí Ñÿôÿâè çàìàíûíäà Èñôàùàíäà øåéõöë-èñëàì èäè. Ôèãùÿ äàèð “ßëùÿããöë-éÿãèí” âÿ ùÿäèñÿ àèä “Áÿùðöë-ÿíâàð” ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Ìÿ’ìóí (170-218 ù.) – Ùàðóíÿððÿøèäèí îüëóäóð. Àááàñèëÿðèí VII õÿëèôÿñè îëóá, 198-úè èëäÿ õèëàôÿòÿ ÷àòìûøäûð. Ìÿùÿììÿä èáí-ßáäóëëàù (570-632) – èñëàì äèíèíèí áàíèñè îëóá, ÿðÿá òàéôàëàðûíû ùÿìèí äèí ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìèøäèð. Ìÿíñóð èáí-Ùÿëëàú (?-922) – Èðàíûí Ôàðñ ÿéàëÿòèíèí Áåéçà øÿùÿðèíäÿ äîüóëìóøäóð. Ñóôèëèê òÿðèãÿòèíäÿ “ÿíÿëùÿãã” (“ìÿíÿì Àëëàù) øöàðûíà ÿí àðòûã ðÿâàú âåðÿí áèð ïàíòåèñò îëìóøäóð. Èäåéàñû èñëàì äèíè äîãìàòëàðûíà çèää 325

îëäóüó ö÷öí Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíäÿí Ìöãòÿäèð-Áèëëàùûí ÿìðè âÿ ãàçèëÿðèí ôèòâàñû èëÿ Áàüäàääà äàðà ÷ÿêèëìèøäèð. Ìèðàáî Îíîðå Ãàáðèåë Ðèêåòòè 1749-1791) – Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáûíûí ìÿøùóð áàø÷ûëàðûíäàí âÿ íàòèãëÿðèíäÿí áèðè. Ìèðçÿ Éóñèô õàí Ìöñòÿøàðöääþâëÿ (?-1890) – XIX ÿñð Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðèäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ Òèôëèñäÿ éàõûíäàí äîñò îëìóø, îíóí “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íû ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Èðàí äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿí îëóá, Èðàíûí Ïàðèñ ñÿôèðè âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿçèð ìöàâèíè âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøìûøäûð. Èäåéà úÿùÿòäÿí ìöòëÿãèééÿò öñóë-èäàðÿñèíÿ çèää îëóá, êîíñòèòóñèéàëû ìîíàðõèéà óüðóíäà Èðàí ìÿøðóòÿ÷èëÿðè èëÿ ÿìÿêäàøëûã åòìèøäèð. Ìèðçÿ Éóñèô õàí êîíñòèòóñèéàéà àèä áèð ÿñÿð äÿ éàçìûøäûð. “Éåê êÿëìÿ”, “Ðÿìçè-Éóñèôè”, “Ðèñàëåéè-áÿíÿôø” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Èðàí äåñïîòèçìè ÿëåéùèíÿ äþíìÿäÿí ìöáàðèçÿ àïàðàí Ìèðçÿ Éóñèô õàí ìöòëÿãèééÿò òÿðÿôèíäÿí òóòóëóá Ãÿçâèí çèíäàíûíäà àüûð èøýÿíúÿéÿ ìÿðóç ãàëìûø, õÿñòÿëÿíèá, çèíäàíäàí àçàä åäèëäèêäÿí àç ñîíðà âÿôàò åòìèøäèð. Ìÿíñóð (95-158 ù.) – Àááàñèëÿðèí èêèíúè õÿëèôÿñèäèð. Ùèúðè 136-úû èëäÿ õèëàôÿòÿ ÷àòûá, 145-úè èëäÿ Áàüäàäû õèëàôÿòèí ìÿðêÿçè åòìèøäèð. Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàð – 1834-1848-úè èëëÿðäÿ Èðàíäà ùþêìðàíëûã åòìèø Ãàúàð øàùû. Ìþ’òÿçèä ßùìÿä èáí-ßëìöâÿôôÿã (242-289 ù.) – Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí îí àëòûíúûñû îëìóøäóð. Ìöëóêè-Êÿðò – XIII-XIV ÿñÿðëÿðäÿ Ùåðàò âÿ Üóð ÿéàëÿòëÿðèíäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø ñöëàëÿ. Ìèðçÿ Ùöñåéíÿëè Ìàçÿíäÿðàíè (1817-1894) – Áÿùàèëèê òÿðèãÿòèíèí áàíèñèäèð. Áàáûí þëöìöíäÿí ñîíðà Èðàí ùþêóìÿòèíèí òÿãèáèíäÿí ãà÷àðàã Òöðêèéÿéÿ ýåòìèøäèð. Òöðêèéÿäÿ äÿ þç ôÿàëèééÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêìÿäèéèíÿ ýþðÿ ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí òóòóëóá Êèïð àäàñûíà ñöðýöí åäèëìèø âÿ îðàäà þëìöøäöð. Ìèðçÿ Ùöñåéíõàí Ñèïÿùñàëàð (1838-1881) – Èðàíûí òÿðÿããèõàù äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿí îëìóø, Ìèðçÿ Òÿãèõàí ßìèð Êÿáèðèí èñëàùàò òÿäáèðëÿðèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Òèôëèñäÿ Èðàí êîíñóëó îëäóüó âàõò (1855-1859) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ äîñò îëìóø, ëàêèí Èñòàíáóëäà ñÿôèð îëäóüó âàõò (1859-1863) Àõóíäçàäÿ îíóí ãîíàüû îëñà äà, àðàëàðûíäà ôèêèð èõòèëàôû ÿìÿëÿ ýÿëìèø, äîñòëóã ÿëàãÿëÿðè ïîçóëìóøäóð. Ìèðçÿ Ùöñåéíõàí Èðàíûí ßäëèééÿ íàçèðè âÿ íÿùàéÿò, Íàñèðÿääèí øàùûí ñÿäð-ÿçÿìè (1871) îëìóøäóð. Àõûðäà î äà äåñïîòóí ãÿçÿáèíÿ ðàñò ýÿëÿðÿê (1880) Ìÿøùÿä øÿùÿðèíÿ ñöðýöí åäèëìèø âÿ îðàäà âÿôàò åòìèøäèð. Áÿçè ìÿíáÿëÿðÿ ýþðÿ, îíó çÿùÿðëÿìèøëÿð. Ìîëëà ßëÿêáÿð (XIX ÿñð) – Ãàôãàç øèÿëÿðè ðóùàíè èäàðÿñèíèí öçâö. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äèíè ìÿñÿëÿëÿðäÿ, õöñóñèëÿ èáàäÿòèí çÿðóðè îëìàìàñû ùàããûíäà îíóíëà ìöáàùèñÿ åòìèøäèð. Ìîëëà Ùöñåéí Áöøðÿâè (1813-1848) – Áàáè ùÿðÿêàòûíûí ýþðêÿìëè áàø÷ûëàðûíäàí îëóá, Òÿáÿðñè ãàëàñûíäà ìöùàñèðÿäÿ îëäóüó âàõò þëäöðöëìöøäöð.

326

Ìîëëà Ìÿùÿììÿäÿëè Çÿíúàíè (?-1848) – Áàáèëÿðèí Çÿíúàí ãèéàìûíûí áàø÷ûñû. Ãèéàì âàõòû äþâëÿò ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí áàøãà ãèéàì÷ûëàðëà áèðëèêäÿ þëäöðöëìöøäöð. Ìèðçÿ Àüà Òÿáðèçè (XIX ÿñð) – ßââÿëúÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíû ôàðñ äèëèíäÿ äþðä ïéåñ éàçìûø âÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ðÿéèíè áèëìÿê ö÷öí Òåùðàíäàí Òèôëèñÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ðÿéèíè áèëìÿê ö÷öí Òåùðàíäàí Òèôëèñÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Àüàíûí áó òÿøÿááöñöíö áÿéÿíìèø, îíà éàçäûüû úàâàá ìÿêòóáóíäà áèð ñûðà ìÿñëÿùÿòëÿð âåðìèøäèð. Ñîí âàõòëàðàäÿê äöíéà øÿðãøöíàñëûüûíäà áó ïéåñëÿð Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíà àèä åäèëìèøäèð. Áèç þç òÿäãèãàòûìûçäà Ìèðçÿ Àüàíûí ìöÿëëèôëèê ùöãóãóíó áÿðïà åòìèø âÿ îíóí Èðàíäà äðàìàòóðýèéàíûí áàíèñè îëäóüóíó ýþñòÿðìèøèê. Ìèðçÿ Àüàõàí (XIX ÿñð) – Íàñèðÿääèí øàùûí áàø âÿçèðè. Ìèðçÿ ßáöëãàñûì Ôÿðàùàíè (1779-1836) – Ôÿòÿëè øàù Ãàúàðûí âÿçèðè, ýþðêÿìëè ÿäèá âÿ øàèð. Ôàðñ íÿñðèíäÿ ñàäÿëÿøìÿ âÿ éåíèëÿøìÿíèí áàíèñè ñàéûëûð. Ñàäÿ öñëóáäà éàçäûüû áÿäèè ìÿêòóáëàðû (“Ìöíøÿàò”) äÿôÿëÿðëÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Äöøìÿíëÿðèíèí ôèòíÿñè âÿ øàùûí ÿìðè èëÿ Òåùðàíûí Íèýàðèñòàí áàüûíäà þëäöðöëìöøäöð. Ìèðçÿ ßáäöëëÿòèô Òÿñóúè (XIX ÿñð) – “Ìèí áèð ýåúÿ” ÿñÿðèíèí ÿðÿáúÿäÿí ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿíè. Òÿñóú Òÿáðèçèí éàõûíëûüûíäà îëàí áèð ãÿñÿáÿäèð. Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí (1833-1908) – Èñôàùàí éàõûíëûüûíäàêû Úóëôàäà àíàäàí îëìóø, îðòà âÿ àëè òÿùñèëèíè Ôðàíñàäà áàøà âóðìóøäóð. ßââÿëúÿ Òåùðàí Äàðöëôöíóíóíäà ìöòÿðúèì èøëÿìèø, ñîíðàëàð Õàðèúè Èøëÿð Íàçèðëèéèíäÿ ÷àëûøûá Èðàíûí áèð íå÷ÿ Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ ñÿôèðè âÿ ñÿëàùèééÿòëè íàçèðè îëìóøäóð. Ëîíäîíäà ñÿôèð îëàðêÿí ëîòåðåéà ïàòåíòè ìÿñÿëÿñèíäÿ þç äþâëÿòèíÿ õÿéàíÿò åòäèéèíÿ ýþðÿ Íàñèðÿääèí øàù òÿðÿôèíäÿí èøäÿí êÿíàð åäèëìèø âÿ áöòöí èìòèéàçëàðû ÿëèíäÿí àëûíìûøäûð. Áóíäàí ñîíðà Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí 1891-úè èëäÿí áàøëàéàðàã Ëîíäîíäà “Ãàíóí” àäëû ãÿçåò íÿøð åòìèø âÿ äåñïîòèçìÿ ãàðøû à÷ûã ìöáàðèçÿéÿ áàøëàìûøäûð. Èðàíäà ìÿøðóòÿ èíãèëàáû ãÿëÿáÿ ÷àëàí êèìè Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí Èðàíûí Èòàëèéà âÿ Øâåòñàðèéà ñÿôèðè òÿéèí åäèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíëà þìðöíöí ñîíóíàäÿê äîñòëóã åòìèø, îíà “Ðóùöëãöäñ” ëÿãÿáè âåðìèø, éåíè ÿëèôáà ìÿñÿëÿñèíäÿ îíóíëà ÿìÿêäàøëûã åòìèø, äåñïîòèçìÿ ãàðøû ìöáàðèçÿäÿ îíóíëà ùÿìôèêèð îëìóøäóð. Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí “Öñóëè-òÿìÿääöí”, “Ïîëèòèêùàéè-äþâëÿòè”, “Øåéõ âÿ âÿçèð”, “Ôèðãåéèêÿúáèíàí” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Áóíëàð äÿôÿëÿðëÿ ÷àï åäèëìèø, áÿçèñè Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèëèá, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí Òèôëèñäÿêè “Ãåéðÿò” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÿñðèìèçèí èëê èëëÿðèíäÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Öìóìèééÿòëÿ, Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíûí ïóáëèñèñò ôÿàëèééÿòèíÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø, Àçÿðáàéúàí ìààðèôïÿðâÿðëÿðè îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿí ôàéäàëàíìûøëàð. Ìîëéåð (Æàí-Áàòèñò Ïîêëåí äå Ñåêîíäà) (1622-1673) – Ôðàíñàíûí ìÿøùóð äðàìàòóðãó.

327

Ìîðéåð Úåìñ (1780-1849) – èíýèëèñ éàçû÷ûñû âÿ ñÿééàùû, ìÿøùóð “Ùàúûáàáà Èñôÿùàíèíèí ñÿðýöçÿøòëÿðè” âÿ “Ùàúûáàáà Ëîíäîíäà” ðîìàíëàðûíûí ìöÿëëèôè. Ìîíòåñêéþ Øàðë Ëóè (1689-1755) – ìÿøùóð ôðàíñûç ìöòÿôÿêêèðè, “Èðàí ìÿêòóáëàðû”, “Ãàíóíëàðûí ðóùó” ÿñÿðëÿðèíèí ìöÿëëèôè. Ìþ’òÿçèä Áèëëàù (892-902) – Àááàñè õÿëèôÿëÿðèíèí îí àëòûíúûñû. Ìöàâèéÿ èáí-ßíóñöôéàí (?-679) – Õÿëèôÿ Îñìàí çàìàíûíäà Øàìûí ùàêèìè îëìóøäóð. Îñìàíûí þëöìöíäÿí ñîíðà ßëèíèí õèëàôÿòÿ ÷àòäûüû âàõò îíóíëà äöøìÿíëèê åäèá, Ñÿôôåéí ìöùàðèáÿñèíè ãûçûøäûðìûøäûð. Áó ìöùàðèáÿäÿ ãàëèá ÷ûõàí Ìöàâèéÿ ßðÿáèñòàíûí Ùèúàç, Øàì âÿ Ìèñèð þëêÿëÿðèíè ÿëÿ êå÷èðèá ÁÿíèÖìÿééÿ (ßìÿâèëÿð) äþâëÿòèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. Ìöüåéðÿ èáí-Øöááÿ – ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè îëìóø. Ìöñÿéëÿìöë-Êÿççàá – Ìÿùÿììÿäèí çàìàíûíäà õöðóú åäèá, þçöíö ïåéüÿìáÿð àäëàíäûðìûøäûð. Î, ÿòðàôûíà éûüäûüû òÿðÿôäàðëàðûíûí éàðäûìû èëÿ Éÿìàìÿ þëêÿñèíäÿ þçöíö ìöñòÿãèë ùþêìäàð åëàí åòìèø, Ìÿùÿììÿäÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà “äöíéàíûí éàðûñû ñÿíèí, éàðûñû ìÿíèì” – äåéÿ, áàðûøìàã èñòÿìèøäèðñÿ äÿ, ìöñÿëìàí áàø÷ûëàðû ðàçûëàøìàéûá, îíóí öçÿðèíÿ ãîøóí ýþíäÿðèá ìÿüëóá åòìèøëÿð. Íàäèð øàù (1687-1747) – 1735-úè èëäÿ Èðàíäà øàùëûã òàõòûíû çÿáò åäèá Íàäèð øàù àäû èëÿ øþùðÿòëÿíìèøäèð. ßôãàíëàðû Èðàíäàí ãîâóá ÷ûõàðäûãäàí ñîíðà Ùèíäèñòàíà ùöúóì åòìèø, Èðàíà ñîõóëìóø ãîíøó þëêÿëÿðèí ãîøóíëàðûíû þëêÿäÿí ÷ûõàðìûøäûð. ×îõëó ãàíëàð àõûäûá äÿùøÿòëÿð éàðàòìûø âÿ íÿùàéÿò, þç ñÿðêÿðäÿëÿðèíèí ÿëè èëÿ þëäöðöëìöøäöð. Íàïîëåîí I Áîíàïàðò (1769-1821) – Ôðàíñàíûí 1804-1814 âÿ 1815-úè èëëÿðäÿ èìïåðàòîðó. Íÿúìè-ßââÿë (ßëè Íÿúìè-Çÿðýÿð) – Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí îëìóøäóð. Íÿúìè-Ñàíè (Ìèðçÿ Éàðÿùìÿä) – Øàù Èñìàéûë Õÿòàèíèí âÿçèðè îëìóøäóð.

1512-úè èëäÿ þçáÿê Öáåéäóëëàù õàí òÿðÿôèíäÿí ÿñèð òóòóëóá þëäöðöëìöøäöð. Íèçàìè Ýÿíúÿâè Èëéàñ Éóñèô îüëó (1141-1209) – äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ ìöòÿôÿêêèðèäèð. “Ñèðëÿð õÿçèíÿñè”, “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Éåääè ýþçÿë”, “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ïîåìàëàðûíäàí èáàðÿò îëàí “Õÿìñÿ”ñè (áåøëèê) áöòöí äöíéàéà ìÿøùóðäóð. ßñÿðëÿðèíäÿ ÷îõ éöêñÿê èúòèìàè-ôÿëñÿôè èäåéàëàð òÿðÿííöì åòìèøäèð. Ãÿñèäÿ, ãÿçÿë, ãèòÿ âÿ ðöáàèëÿðèíäÿí èáàðÿò äèâàíû îëìóø, ëàêèí ñîíðàëàð èòìèøäèð. Ìöõòÿëèô ìÿíáÿëÿðäÿí áèð ñûðà ëèðèê øåðëÿðè òàïûëûá áèð éåðÿ òîïëàíûëìûøäûð. Íèçàìöëìöëê ßáó-ßëè Ùÿñÿí (1017-1092) – Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðûíäàí Àëï Àðñëàí âÿ Ìÿëèêøàùûí âÿçèðè îëìóøäóð. “Ñèéàñÿòíàìÿ” àäëû ìÿøùóð ÿñÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Íóøèðÿâàí (ßíóøèðÿâàí) (531-579) – Ñàñàíèëÿð ñöëàëÿñèíèí ïàäøàùëàðûíäàíäûð. Îíà Êÿñðà äà äåéèðëÿð. Ìÿçäÿê âÿ ìÿçäÿêèëÿðÿ ãàíëû äèâàí òóòìóø âÿ “àäèë” ëÿãÿáè ãàçàíìûøäûð.

328

Íéóòîí Èñààã (1642-1727) – ìÿøùóð èíýèëèñ ðèéàçèééàò÷ûñû, ôèçèêè âÿ àñòðîíîìóäóð. Îñìàí (ùèúðÿòäÿí ÿââÿë 53-35 ù.) – Þìÿðäÿí ñîíðà 12 èë õÿëèôÿ îëìóøäóð. Þâðÿíý Çèá (1618-1707) – Ùèíäèñòàíäà Áþéöê Ìîíãîë ñöëàëÿñè ïàäøàùû, 1659-1707-úè èëëÿðäÿ Äåùëèäÿ ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Þìÿð èáí-ßëõÿòòàá (ùèúðèíäÿí ÿââÿë 40-23 ù.) – èêèíúè õÿëèôÿ îëóá, îíóí õèëàôÿòè äþâðöíäÿ áèð ÷îõ þëêÿëÿð, î úöìëÿäÿí Èðàí ÿðÿá ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëìèøäèð. Ïåòðàðêà Ôðàí÷åñêî (1304-1374) – Èòàëèéàíûí áþéöê ùóìàíèñò øàèðè, ðåíåññàíñûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè. Ïéîòð I (1672-1725) – Èëê Ðóñèéà èìïåðàòîðóäóð. Áèð ÷îõ èñëàùàò èøëÿðè èúðà åòìÿêëÿ Ðóñèéàíûí âàùèä, ýöúëö, ìöñòÿãèë äþâëÿò îëìàñûíäà òàðèõè ðîë îéìàìûøäûð. Ðåíî Æîçåô Òóññåí (1795-1867) – ôðàíñûç øÿðãøöíàñû. Ðóìè Úÿëàëÿääèí Ìÿùÿììÿä (1207-1263) – “Ìÿñíÿâè” àäëû èðè ùÿúìëè ïîåòèê ÿñÿðèí âÿ øåèð äèâàíëàðûíûí ìöÿëëèôèäèð. ßñÿðëÿðèíäÿ ïàíòåèçìè òÿáëèü åòìèøäèð. Ðóññî Æàí Æàê (1712-1778) – ìÿøùóð ôðàíñûç ÿäèáè, ìààðèô÷è ìöòÿôÿêêèðè âÿ ïåäàãîãóäóð. Ðöêíè-ðàáå’ Êÿðèìõàí (XIX ÿñð) – øèÿ ðóùàíèñè, Êÿðèìõàíè òÿðèãÿòèíèí áàíèñè. Ñåéèä Éÿùéà Ñöáùè-ÿçÿë (XIX ÿñð) – ßëèìÿùÿììÿä Áàáûí þëöìöíäÿí ñîíðà áàáèëÿðèí áàø÷ûñû. Ñÿ’ä Âÿããàñ – Èðàíà ùöúóì åäÿí âÿ III Éÿçäýöðä öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàí ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè. Ñàìàíèëÿð – 875-999-úó èëëÿð àðàñûíäà Èðàí âÿ Îðòà Àñèéàäà ùþêìðàíëûã åäÿí, ÿðÿá íöôóçóíà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí ñöëàëÿ. Ñÿ’äè Øåéõ Ìöñëèùÿääèí Øèðàçè (1203-1292) – Èðàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè ñèìàëàðûíäàí îëìóø, ìÿøùóð ëèðèê-äèäàêòèê øàèðäèð, “Áóñòàí”, “Ýöëöñòàí” ÿñÿðëÿðè ìÿøùóðäóð. Ñÿ’ä èáí-ßáäóëëàù ßø’ÿðè (?-913) – øèÿ ðóùàíèñè îëìóø, “Åùòèéàúöøøèÿ” àäëû äèíè ÿñÿðè âàðäûð. Ñÿäð Éÿçäè (XIX ÿñð) – Éÿçääÿ éàøàìûø øèÿ ðóùàíèñè. Ñÿëàùÿääèí ßééóáè (532-589 ù.) – êöðäëÿðèí Ðÿââàäèééÿ ãÿáèëÿñèíÿ ìÿíñóáäóð. ßééóáè ñöëàëÿñèíèí áàíèñè îëóá, õà÷ éöðöø÷öëÿðè èëÿ ìöùàðèáÿëÿð åäÿðÿê, îíëàðû ìÿüëóá åòìèøäèð. Ùþêìðàíëûüûíûí ìöääÿòè 22 èë îëìóøäóð. Ñÿëúóãèëÿð – XI-XIII ÿñðëÿðäÿ áèð ÷îõ Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ (Èðàí, Êè÷èê Àñèéà âÿ ñ.) ùþêìðàíëûã åäÿí ñöëàëÿ. Ñÿúúàù – Þìÿðèí õÿëèôÿ îëäóüó äþâðöí ñîí èëëÿðèíäÿ ïåéüÿìáÿðëèê èääèàñû åòìèø, Áÿíè Òÿìèì ãÿáèëÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí áèð ãàäûíäûð. Ñÿúúàù õÿëèôÿíèí 329

ÿëåéùèíÿ Ìöñåéëèìÿ èëÿ áèðëÿøèá ìöùàðèáÿ åòìèø, Ìöñåéëèìÿíèí þëäöðöëìÿñèíäÿí ñîíðà èñëàìèééÿòè ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóð. Ñÿôÿâèëÿð – 1501-úè èëäÿ Øàù Èñìàéûë Õÿòàè òÿðÿôèíäÿí Òÿáðèçäÿ òÿñèñ åäèëÿðÿê, 1722-úè èëÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí ñöëàëÿ. Ñÿôôàðèëÿð (XI ÿñð) – Éÿãóá èáí-Ëåéñ Ñÿôôàð òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ îëóíìóø ñöëàëÿäèð. Áó ñöëàëÿ ÿââÿëëÿð Õîðàñàíäà, ñîíðà èñÿ Ñèñòàí, Üÿçíÿ, Êèðìàí, Ìàçÿíäÿðàí âÿ Èðàãäà ùþêì ñöðìöøäöð. Ñèñìîíäè Æàí Øàðë (1773-1842) – èíýèëèñ èãòèñàä÷ûñûäûð. Ñþùáàí èáí-Âàèë (IX ÿñð) – Ùàðóíÿððÿøèäèí õèëàôÿòè äþâðöíäÿ ìÿøùóð ÿðÿá íàòèãè. Ñïèíîçà (1632-1677) – Àìñòåðäàìäà äîüóëìóø, äèíÿ çèää ýþðöøëÿðèíÿ ýþðÿ ñöðýöí åäèëèá, áèð ìöääÿò Àìñòåðäàì éàõûíëûüûíäà èíçèâàéÿ ÷ÿêèëäèêäÿí ñîíðà, Ëàùå øÿùÿðèíÿ ýåäèá îðàäà âÿôàò åòìèøäèð. Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè – Ãÿçíÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéìóø Ñÿáöêòÿêèíèí îüëóäóð. 997-úè èëäÿ òàõòà ÷ûõàðàã, óçóí ñöðÿí ìöùàðèáÿëÿðäÿí ñîíðà áèð ÷îõ éåðëÿðè, î úöìëÿäÿí ßôãàíûñòàíû, Èðàíûí øèìàë âÿ îðòà ùèññÿëÿðèíè, øèìàë-ãÿðáè Ùèíäèñòàíû òóòìóø âÿ áþéöê áèð äþâëÿò éàðàòìûøäûð. Ñóëòàí Ùöñåéí Áàéãàðà (?-1506) – Òåéìóð íÿñëèíäÿí îëàí ùþêìäàð âÿ øàèð. Ñöðóø Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè – XIX ÿñð Èðàí øàèðëÿðèíäÿíäèð. Íàñèðÿääèí øàùûí ñàðàéûíà òîïëàíìûø øàèðëÿðèí áàø÷ûñû îëóá, “Øÿìñöøøöÿðà” ëÿãÿáè àëìûøäû. Éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñ ùèññÿñèíè òÿìòÿðàãëû ãÿñèäÿëÿðäÿí èáàðÿò ìÿäùëÿð òÿøêèë åäèð. Òàùèð (VII ÿñð) – ìÿøùóð ÿðÿá ñÿðêÿðäÿñè. Òåéìóðëÿíý (1336-1406) – Ùèíäèñòàíäàí òóòìóø Âîëãàáîéó, Ãàðà äÿíèç âÿ Àðàëûã äÿíèçè ñàùèëëÿðèíÿäÿê îëàí ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ äþâëÿò ãóðìóø ùþêìäàð. Ïàéòàõòû Ñÿìÿðãÿíä îëìóø, ìÿçàðû äà ùÿìèí øÿùÿðäÿäèð. Òöëåéùÿ èáí-Õóâåéëèä – Ìÿùÿììÿäèí çàìàíûíäà þçöíö ïåéüÿìáÿð åëàí åäÿí ìÿøùóð ÿðÿá ñèéàñÿò÷èëÿðèíäÿíäèð. ßáóáÿêð âÿ Þìÿðëÿ åòäèéè ìöùàðèáÿëÿðäÿ Òöëåéùÿ ìÿüëóá îëäóãäàí ñîíðà èñëàì äèíèíè ãÿáóë åòìèø âÿ ÿðÿá ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí îëìóøäóð. Öáåéäóëëàù õàí – 1533-1539-úó èëëÿðäÿ Ìàâÿðàöííÿùðäÿ ùþêìðàíëûã åäÿí þçáÿê õàíû. Ôåíåëîí Ôðàíñóà äå-Ñàëèíéàê äå-ëà-Ìîò (1651-1715) – ôðàíñûç éàçû÷ûñû. Ôÿòÿëè øàù – Ãàúàð ñöëàëÿñèíèí èêèíúè øàùû, 1797-1834-úö èëëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Ôÿõðÿääèí Ðàçè (1149-1209) – ìÿøùóð àëèìëÿðäÿíäèð. ßñÿðëÿðèíäÿ èñëàì äèíè åùêàìûíû òÿôòèø åòìÿê òÿøÿááöñö ýþñòÿðäèéèíÿ ýþðÿ Õàðÿçìäÿí ñöðýöí åäèëìèøäèð. ßðÿá âÿ ôàðñ äèëëÿðèíäÿ ìÿíçóì ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Ôÿõðöääþâëÿéè-Äåéëÿìè (341-384 ù.) – ßáöëùÿñÿí ßëè èáí-Ðöêíöääþâëÿ Àëè-Áóâåéù ñöëàëÿñèíèí VII ùþêìäàðû. Ãàðäàøëàðûíûí ìöõàëèôÿòè âÿ âóðóøìàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿüëóá îëóá Íèøàïóðà ãà÷ìûø âÿ îðàäà âÿôàò åòìèøäèð.

330

Ôèðäþâñè ßáöëãàñèì Ùÿñÿí (934-1020) – êëàññèê ôàðñ-òàúèê ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê øàèðè, ìÿøùóð “Øàùíàìÿ” ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôè. Ôèøåð Êóíî (1824-1907) – èäåàëèñò àëìàí àëèìèäèð. Ùåéäåëáåðãäÿ ôÿëñÿôÿ òàðèõè ïðîôåññîðó îëìóøäóð. Ôðèäðèõ II (1712-1786) – Ïðóññèéà êðàëû, 1740-1786-úû èëëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø, þëêÿíèí òÿðÿããèñè ö÷öí áèð ñûðà òÿñèðëè òÿäáèðëÿð ùÿéàòà êå÷èðìèøäèð. Ôöçóëè Ìÿùÿììÿä (1494-1556) – Àçÿðáàéúàíûí êëàññèê ëèðèê øàèðèäèð. Àçÿðáàéúàí, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíäÿ éöêñÿê ñÿíÿò ÿñÿðëÿðè éàðàòìûøäûð. Õàðÿçìøàùëàð – XI-XIII ÿñðëÿðäÿ Õàðÿçì, Õîðàñàí âÿ Èðàíäà ùþêìðàíëûã åäÿí ñöëàëÿ. Õàúÿ Íÿñèðÿääèí Òóñè (1200-1277) – áþéöê àëèì, àñòðîíîì, ðèéàçèééàò÷û âÿ ñîñèîëîã, Ìàðàüà îáñåðâàòîðèéàñûíûí ÿñàñ áàíèñè. Õîñðîâ Ïÿðâèç (590-628) – Èðàíäà ùþêì ñöðìöø Ñàñàíè ñöëàëÿñèíèí èéèðìè èêèíúè ïàäøàùû îëìóø. Õûçð – äèíè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, ïåéüÿìáÿðëÿðäÿí áèðè îëóá, ùàããûíäà õàëã àðàñûíäà ÷îõ ÿôñàíÿëÿð éàðàíìûøäûð. Ýóéà Èñêÿíäÿðëÿ áèðëèêäÿ çöëìÿòÿ ýåòìèø âÿ äèðèëèê ñóéóíäàí è÷äèéèíÿ ýþðÿ ÿáÿäè ùÿéàò ãàçàíìûøäûð. Íèçàìè “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ïîåìàñûíäà ùÿìèí ðÿâàéÿòÿ ìöÿééÿí éåð âåðìèøäèð. Ùàôèç Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä Øèðàçè (1317–1390) – Èðàíûí áþéöê ëèðèê øàèðè, ÿñàñÿí, ãÿçÿëëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí äèâàíè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Ùÿñÿí èáí-Ìÿùÿììÿä Áöçöðý Öììèä – Ùÿñÿí Ñÿááàùûí íÿòèúÿñèäèð. Ùèúðè 557-úè èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ÷àòûá, 561-úè èëäÿ ãàéíû Ùÿñÿí Íàìâÿð òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð. Äèíè èñëàùàòûíà ýþðÿ, ôàíàòèê ðóùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí òÿêôèð åäèëìèøäèð. Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè (1837-1907) – Àçÿðáàéúàíûí ýþðêÿìëè ìààðèôïÿðâÿðè âÿ èúòèìàè õàäèìè, 1875-úè èëäÿ “ßêèí÷è” ãÿçåòèíè òÿñèñ åäèá, îíóí ðåäàêòîðó îëìóøäóð. Ùÿñÿí Ñÿááàù – Øÿðãèí èñìàèëèééÿ ùþêóìÿòèíèí ìöÿññèñÿñè îëóá, Íèçàìöëìöëê âàñèòÿñè èëÿ Àëï Àðñëàíûí ñàðàéûíà éàõûíëàøìûø, ñîíðà Íèçàìöëìöëê èëÿ àðàñû ïîçóëìóø, ùèúðè 472-äÿ Ìèñèðÿ ãà÷ìûø, îðàíûí ùàêèìè Ìöñòÿíñèð Ôàòèìè òÿðÿôèíäÿí ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàíìûø, èìàì Úÿôÿð Ñàäèãèí îüëó Èñìàèëèí íÿñëèíäÿí áèðè èëÿ ýþðöøöá èñìàèëè ìÿçùÿáèíè ãÿáóë åòìèø, 473-úö èëäÿ Ãÿçâèí éàõûíëûüûíäàêû ßëÿìóò ãàëàñûíà ýÿëÿðÿê þç ìþâãåéèíè ìþùêÿìëÿíäèðìèøäèð. Ùÿñÿí Ñÿááàù 45 èë ùþêìðàíëûãäàí ñîíðà ùèúðè 518-úè (1114-úö) èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Ùþêìðàíëûüûíû òåððîð âàñèòÿñè èëÿ ãîðóìàüà ÷àëûøìûø âÿ áèð ÷îõ ýþðêÿìëè àäàìëàðû áó âàñèòÿ èëÿ þëäöðòìöøäöð. Áó ãóðáàíëûãëàðäàí áèðè äÿ Íèçàìöëìöëê èäè. Ùÿñÿí ßñýÿðè (132-161 ù.) – øèÿëÿðèí îí áèðèíúè èìàìû. Ùÿñÿí èáí-ßëè (3-49 ù.) – øèÿëÿðèí èêèíúè èìàìû îëóá; Ìÿäèíÿäÿ äîüóëìóø, îðàäà äà âÿôàò åòìèøäèð. Ùèäàéÿò Ðçàãóëóõàí (XIX ÿñð) – Èðàíûí XIX ÿñð ýþðêÿìëè ìààðèô õàäèìè, ÿäÿáèééàòøöíàñû âÿ òàðèõ÷èñè, Õîíäÿìèðèí “Ðþâçÿòöññÿôà” àäëû òàðèõè ÿñÿðèíèí 331

äàâàìûíû éàçûá, þç éàøàäûüû äþâðÿ ãÿäÿð ÷àòäûðìûø, “Ðþâçÿòöññÿôàéè-Íàñèðèééÿ” àäëàíäûðìûøäûð. “Ìÿúìÿöë-ôöñÿùà”, “Ðèéàçöë-àðèôèí” òÿçêèðÿëÿðè, “Èúìàëÿòòÿâàðèõ” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Ùîìåð – Ãÿäèì Éóíàí ÿäÿáèééàòûíûí ÿôñàíÿâè íöìàéÿíäÿñè, “Èëëèàäà” âÿ “Îäèññåéà” åïîïåéàëàðûíûí ìöÿëëèôèäèð. Åðàìûçäàí ÿââÿë XII–VII ÿñðëÿð àðàñûíäà éàøàìàñû ùàããûíäà ìöõòÿëèô ôèêèðëÿð âàð. Ùóìáîëò Àëåêñàíäð Ôðèäðèõ Âèëùåëì (1769-1859) – àëìàí àëèìè âÿ ñÿééàùû. Ùöëàêóõàí (1217-1265) – ×èíýèçõàíûí íÿâÿñèäèð. 1258-úè èëäÿ Áàüäàäû ôÿòù åòìÿêëÿ Àááàñèëÿð õèëàôÿòèíèí (750-1258) ñöãóòóíà ñÿáÿá îëìóø, ñîíóíúó õÿëèôÿ ßëìöòñÿñÿì Áèëëàùû þëäöðìöøäöð. Ùöìàéóí øàù Òåéìóðè (1507-1555) – Ìèðçÿ Íÿñðÿääèí Ìÿùÿììÿä Ùèíäèñòàíäà Êöðÿêÿí ñöëàëÿñèíèí èêèíúè ùþêìäàðû îëóá, ùèúðè 937-úè èëäÿ àòàñû Ìèðçÿ Áàáóðäàí ñîíðà òàõòà îòóðìóøäóð. Ùèúðè 947-úè èëäÿ ßôãàíûñòàíäà áàø ãàëäûðìûø Øèðõàí èëÿ åòäèéè ìöùàðèáÿëÿðäÿ ìÿüëóá îëóá, Èðàíäà øàù Òÿùìàñèáÿ ñûüûíìûø âÿ îíóí êþìÿéè èëÿ éåíèäÿí ùèúðè 962-úè èëäÿ Ùèíäèñòàíà ãàéûäàðàã ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìèøäèð. Ùöðìöçä øàù (IV Ùöðìöçä) – Ñàñàíèëÿð ñöëàëÿñèíÿ ìÿíñóá îëóá, 579590-úû èëëÿðäÿ ùàêèìèééÿò áàøûíäà îëìóøäóð. Áÿùðàì ×óáèíèí öñéàíû çàìàíû òàõò-òàúäàí ÿë ÷ÿêìÿëè îëìóøäóð. Ùöñåéí èáí-ßëè (6-61 ù.) – øèÿëÿðèí ö÷öíúö èìàìû. Ùöñåéí èáí-Ìÿíñóð Ùÿëëàú – Áàõ. Ìÿíñóð-èáí Ùÿëëàú. ×èíýèç õàí (1155-1227) – ýåíèø ÿðàçèíè òóòìóø ìîíãîë äþâëÿòèíèí âÿ áèð ñûðà þëêÿëÿðäÿ ×èíýèçèëÿð ñöëàëÿñèíèí ÿñàñûíû ãîéàí ùþêìäàð; ÿñë àäû Òèìó÷èíäèð. ×èíýèçèëÿð (Àëè-×èíýèç) – ×èíýèç õàí òÿðÿôèíäÿí òÿñèñ åäèëìèø ñöëàëÿ. ×îáàíëàð – ßìèð ×îáàí íÿñëèíèí Àçÿðáàéúàí âÿ Äèéàðáÿêèð ÿðàçèñèíäÿ ãóðäóãëàðû äþâëÿòèí àäûäûð. Ùþêìðàíëûãëàðû 1256-úû èëÿäÿê äàâàì åòìèøäèð. Úàìè Íóðÿääèí ßáäöððÿùìàí (1414-1292) – êëàññèê ôàðñ-òàúèê øàèðè, ìÿøùóð “Ùÿôò þâðÿíý”, “Íÿôÿõàòöë-öíñ”, “Áàùàðèñòàí” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Úÿìøèä (Úÿì) – ÿñàòèðÿ ýþðÿ, Èðàíûí ÿí ãÿäèì ÿôñàíÿâè ïàäøàùûäûð. Úÿìøèä ñóðÿòè Øÿðã ïîåçèéàñûíäà øàäëûã âÿ õîøýöçÿðàíëûã ðÿìçè êèìè èøëÿíìèøäèð. Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ (?-1871) – Ôÿòÿëè øàù Ãàúàðûí îüëóäóð. Òÿðÿããèõàù îëäóüó ö÷öí òÿãèá åäèëìèø, þç åâèíäÿ èíçèâàéà ÷ÿêèëìÿëè îëìóøäóð. “Íàìåéèõîñðîâàí” àäëû ö÷úèëäëèê òàðèõ ÿñÿðèíèí ìöÿëëèôèäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ éàçûøìûø, ìöòÿôÿêêèðèí úÿùàëÿò âÿ äåñïîòèçì ÿëåéùèíÿ ìöáàðèçÿñèíè, ìÿääàù øàèðëÿðè òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìàñûíû àëãûøëàìûøäûð. Úÿ’ôÿð-Ñàäèã (83-148 ù.) – øèÿëÿðèí àëòûíúû èìàìûäûð, Ìÿäèíÿäÿ àíàäàí îëóá, îðàäà äà âÿôàò åòìèøäèð. Úÿëàëÿääèí Ùÿñÿí (551-618 ù.) – Ìÿùÿììÿä èáí-Ùÿñÿí ßëàçèêðèùèññÿëàìûí îüëóäóð. ßëÿìóò Èñìàèëèééÿ ñöëàëÿñèíèí àëòûíúû ùþêìäàðû îëóá, 607-úè èëäÿ ùàêèìèééÿòÿ ÷àòìûøäûð.

332

Úîí Ñòöàðò Ìèëë (1806-1873) – èíýèëèñ ôèëîñîôó âÿ èãòèñàä÷ûñûäûð; ìÿíòèã, ÿõëàã âÿ ñèéàñÿòÿ äàèð áèð ñûðà ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð. Øàù Àááàñ I (1570-1628) – Ñÿôÿâè ïàäøàùëàðûíûí áåøèíúèñèäèð. 1587-úè èëäÿ àòàñûíûí ùàêèìèééÿòäÿí êÿíàð åäèëìÿñè èëÿ ùþêìðàíëûüà áàøëàìûø, éîëëàðûí ÷ÿêèëìÿñè, êàðâàíñàðàëàðûí òèêèëìÿñè âÿ õàðèúè òèúàðÿòÿ õöñóñè ÿùÿìèééÿò âåðìèøäèð. Øàù Èñìàéûë Õÿòàè (1486-1524) – 1501-úè èëäÿ Òÿáðèçäÿ þçöíö øàù åëàí åòìèø, Ñÿôÿâèëÿð äþâëÿòèíè òÿñèñ åòìèø, áèð ñûðà ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ãàçàíìûø, éàëíûç ×àëäûðàí ÷þëöíäÿ îñìàíëû òöðêëÿðè èëÿ åòäèéè ìöùàðèáÿäÿ ìÿüëóá îëìóøäóð. Õÿòàè òÿõÿëëöñö èëÿ ëèðèê-ìèñòèê øåèðëÿð éàçìûø, ñàäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçäûüû “Äÿùíàìÿ”ñè âÿ ìÿíãÿáÿâè-àøèãàíÿ øåèðëÿðè ìÿøùóðäóð. Øàù Ñóëòàí Ùöñåéí – Ñÿôÿâè ñöëàëÿñèíèí äîããóçóíúó âÿ ñîíóíúó ùþêìäàðû îëóá, 1106 ùèúðè èëèíäÿ Èñôàùàíäà òàõòà ÷ûõûá, 1135-úè èëäÿ Ìàùìóä ßôüàíà òÿñëèì îëìóø, 1142-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Øÿìñöääþâëÿ Äåéëÿìè – Äåéëÿì âÿ Ùÿìÿäàíäà ùþêìðàíëûã åòìèø Äåéëÿìè ñöëàëÿñè ïàäøàùëàðûíäàíäûð. Øÿìñ Òÿáðèçè (XIII ÿñð) – Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä èáí-ßëè ìÿøùóð ñóôè îëóá, Ìþâëàíà Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí ìöðøèäèäèð. Ãîíéÿäÿ ðóùàíèëÿðèí ìöõàëèôÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Øàìà ýåòìÿéÿ ìÿúáóð îëìóø, ñîíðà Úÿëàëÿääèíèí îüëó Ñîëòàí Âÿëÿäèí âàñèòÿñè èëÿ éåíèäÿí Ãîíéÿéÿ ãàéûòìûø âÿ îðàäà ôàíàòèê ðóùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí, ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, þëäöðöëìöøäöð. Øÿùðèñòàíè ßáöëôÿòù Ìÿùÿììÿä èáí-ßáöëãàñèì (1086-1143) – Èñëàì ðóùàíèëÿðè àðàñûíäà øþùðÿò ãàçàíìûø äèí õàäèìëÿðèíäÿíäèð. ßøÿðè ìÿçùÿáèíèí òÿðÿôäàðû îëìóø, áó ìÿçùÿáè òÿáëèü åäÿí ÿñÿðëÿð éàçìûøäûð: “Êèòàáöë-ìèëÿë âÿí-íèùÿë”, “Òÿëõèñöë-ÿãñàì ëèìÿçùÿáè-ÿíàì”, “ßëìÿíàùèú”, “ßëáÿéàí” âÿ ñ. êèòàáëàðûíû ýþñòÿðìÿê îëàð. Áó êèòàáëàð áèð ñûðà Øÿðã âÿ Ãÿðá äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Øåéõ Áÿùàÿääèí (?-1630) – Øàù Àááàñûí ùþêìðàíëûüû äþâðöíäÿ ðóùàíè áàø÷ûëàðûíäàí îëìóø, øÿðèÿòÿ äàèð “Úàìåè-Àááàñè” àäëû êèòàáû ìÿøùóðäóð. Øåéõ ÿáó-Ñÿèä èáí-ßáöëõåéð (?–1048) – Ñóôè áàø÷ûëàðûíäàí îëóá, ïàíòåèçì ðóùóíäà éàçäûüû ðöáàèëÿðè èëÿ ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Øåéõ ßùìÿä Áÿùðåéíè – áàõ: Áÿùðåéíè Øåéõ ßùìÿä. Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè (1252-1320) – Ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí àëèìè, ôèëîñîôó âÿ øàèðèäèð, “Ýöëøÿíè-ðàç” ìÿñíÿâèñè ìÿøùóðäóð, “Ñÿàäÿòíàìÿ”, “Ùÿããöëéÿãèí” âÿ áàøãà ÿñÿðëÿðè âàðäûð. Øåéõöë-èñëàì Ìîëëà ßùìÿä Ùöñåéíçàäÿ – Ãàôãàç øèÿëÿðèíèí øåéõöëèñëàìû îëóá, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ äîñòëóã åòìèøäèð. Øåêñïèð Âèëéàì (1564-1616) – äàùè èíýèëèñ äðàìàòóðãó. Øèðàçè Ùàôèç – áàõ: Ùàôèç Øèðàçè.

333

ËÖÜßÒ À Àôàã – öôöãëÿð Àôÿðèäÿ – éàðàíìûø Àôÿðèíÿíäÿ – éàðàäàí Àôÿðèíèø – éàðàäûëìûø õèëãÿò Àãèáÿò – ñîí, àõûð Àãèë – àüûëëû Àëàì – àëÿòëÿð Àëàì âÿ ÿñãàì – ãÿìëÿð âÿ ñûõûíòûëàð Àëÿìè-ôÿíà – ôàíè äöíéà Àëÿìè-êÿñÿðàò – ÷îõëóã àëÿìè, ñàéñûç âàðëûãëàð Àëÿìè-ìöòÿáÿùùèð – äÿðèí áèëèêëè àëèì Àëÿìè-çÿðð – çÿððÿëÿð àëÿìè. Òÿñÿââöô åòèãàäûíà ýþðÿ: êàèíàò úöçëÿðèíèí ùÿëÿ ÿìÿëÿ ýÿëìÿäèéè äþâð; àòîìëàð äþâðö Àëèìöë-ãåéá – ýèçëè ñèðëÿðè áèëÿí àëèì Àëè-Îñìàí – áèðèíúè Îñìàíëû ïàäøàùû, Îñìàíûí íÿñëè Àëè-ðÿñóë – ïåéüÿìáÿð þâëàäû Àëóäÿ – áóëàøûã, âóðüóí Àìè – öìóìè, êöòëÿâè Àìèë – ñÿáÿá, àìèë Àììåéè-ñöêÿíà – áöòöí éàøàéàíëàð, þëêÿíèí áöòöí ÿùàëèñè Àíáÿàí – ùÿð äÿãèãÿ, âàõòáàâàõò Àíÿí – î ñààò, î äÿãèãÿ, áèðäÿí-áèðÿ Àíÿí-ôÿàíÿí – òÿäðèúÿí, ùÿð àí Àñàðè-õåéð – éàõøûëûã ÿñÿðëÿðè, éàõøûëûã íèøàíÿëÿðè Àñàéèø – àñóäÿëèê, ðàùàòëûã Àñè – öñéàíêàð, öçÿ ãàáàðàí Àøóá – ãàðûøûãëûã, ùÿéÿúàí, øóëóãëóã Àøóðà – îíóíúó, ìÿùÿððÿì àéûíûí 10-úó ýöíö Àéàò – àéÿëÿð Àéàòè-ìÿçêóðÿ – ñþéëÿíèëìèø àéÿëÿð Àéåíäåéè-èñëàì – èñëàìûí ýÿëÿúÿéè Á Áàá – ãàïû, õöñóñ, ìàääÿ Áàáè-ôåéç – ôåéç, áÿðÿêÿò ãàïûñû Áàáöë-ÿáâàá – ãàïûëàð ãàïûñû; êþùíÿ òàðèõëÿðäÿ Äÿðáÿíäÿ âåðèëÿí àääûð.

334

Áàôòÿ – áàôòà; ýöëÿáÿòèíëÿ òîõóíìóø èïÿê ïàð÷à Áàùÿì – áèðëèêäÿ Áàèìè ÿìí – ÿìíèééÿòÿ ñÿáÿá îëàí Áàãè – ãàëàí, äàèìè Áàëà – éöêñÿê, óúà Áàëàòÿð âÿòÿí – éöêñÿê âÿòÿí, àõèðÿò, î äöíéà Áàëö ïÿð – ãîë-ãàíàä Áàíó – õàíûì Áàíóéè-áàíöâàí – õàíûìëàð õàíûìû; ïàäøàù ñàðàéûíäà áàø ùÿðÿì Áàð âåðìÿê – ãÿáóë åòìÿê Áàðè – ìöõòÿñÿð, áèðäÿôÿëèê, ùå÷ îëìàçñà Áàðè – éàðàäàí Áàðè-òààëà – áþéöê éàðàäàí, Àëëàù Áàðèê – íàçèê, èíúÿ Áàñìàõàíà – ÷àïõàíà Áàâÿð – èíàì, åòèìàä Áàâöúóäè êè – áèð ùàëäà êè, áóíóíëà áåëÿ Áàéå’ – ñàòàí Áàçõàñò – ñîðüó, òÿëÿá åòìÿ Áåùèøòè-áÿðèí – ÿëà áåùèøò Áåé’ÿò – òàáå îëìàã Áÿäýó – ïèñëÿéÿí, ãåéáÿò åäÿí Áÿäòÿð – äàùà ïèñ Áÿäöðöñòè êè – äîüðóñó áóäóð êè Áÿäâ – áàøëàìàã, ÿââÿë, áàø Áÿäâäÿí-õÿòìÿäÿê – ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê Áÿõèëàôè-ãàíóíè-ìÿ’ëóë – ìÿëóì ãàíóíóí çèääèíÿ îëàðàã Áÿõòèëàôè-ãàíóíè-ìÿ’ìóë – èøëÿíèëÿí ãàíóíóí çèääèíÿ îëàðàã Áÿèä – óçàã Áÿãà – áàãè ãàëìàã, äàèìè îëìàã Áÿãàéè-úàâèäàí – ùÿìèøÿëèê ãàëìàã âÿ éà éàøàìàã Áÿãÿäðè-ìÿãäóð – ìöìêöí ãÿäÿð Áÿëÿäèééÿ – øÿùÿð èäàðÿñè Áÿëèü – ãöââÿòëè âÿ ýþçÿë èôàäÿ Áÿì – ìóñèãèäÿ ïÿðäÿ, àùÿñòÿ ñÿñ Áÿìÿðàòèá – äÿôÿëÿðëÿ, ãàò-ãàò Áÿíäåéè-íàð – îä áÿíäÿñè Áÿíäåéè-çÿëèë – çÿëèë ãóë Áÿíè íþâ’è-áÿøÿð – áÿøÿð íþâöíöí þâëàäû Áÿðàùèíè ãàòå – ãÿòè äÿëèëëÿð, ãÿòè ñöáóòëàð Áÿðàò – ôÿðìàí, ãÿáç, òàïøûðûã êàüûçû 335

Áÿðáÿðèééÿò – áàðáàðëûã, âÿùøèëèê Áÿðäàøò – ýþòöðìÿ, þùäÿéÿ àëìà Áÿðäÿì – áèð-áèðèíÿ äÿéìèø, ãàðûøìûø, äàüûíûã Áÿðäùèí – ñöáóòëàð, äÿëèëëÿð Áÿðôÿðç – òóòàã êè Áÿðýöçèäÿ – ñå÷èëìèø, ýþçÿë, áÿéÿíèëìèø Áÿðùÿãã – äîüðóëóüó òÿñäèã îëóíìóø Áÿðõóðäàð – õîøáÿõò îëìà, ùÿéàòäàí ëÿççÿò àëìà Áÿðã – èëäûðûì Áÿðãÿðàð – éåðëÿøìèø, ãÿðàð òóòìóø, äàâàìëû Áÿðãè-äèðÿõøÿíäÿ – ïàðëàéàí èëäûðûì Áÿðð – ãóðó éåð, òîðïàã Áÿðñÿáèë – éîë èëÿ, éîë öçðÿ Áÿñèðÿò – ýþçöà÷ûãëûã; ôÿðàñÿò, ñàéûãëûã Áÿñò – éàéìàã, äþøÿìÿê; ñþçö àéäûíëàøäûðìàã Áÿñòÿ – áàüëàìà, ñàðûã Áÿâàñèòåéè-íàìÿ – ìÿêòóá âàñèòÿñè èëÿ Áÿéàí – áèëäèðìÿê, ýþñòÿðìÿê Áÿéëÿðáÿéè – ÕÂÛ-ÕÛÕ ÿñðëÿðäÿ Èðàíäà âèëàéÿò âÿ øÿùÿð ùàêèìëÿðèíÿ âåðèëÿí àä Áÿçàò – çàòû ïèñ, øóëóã àäàì Áèùÿääö-ùÿñð – ùÿäñèç-ùåñàáñûç Áèùÿìäóëëàù – Àëëàùà øöêöð Áèùóäÿ – ÿáÿñ éåðÿ, áîø éåðÿ Áèëàðÿáò – ðàáèòÿñèç, ÿëàãÿñèç Áèëàñÿáÿá – ñÿáÿáñèç Áèëÿñàëÿ – ÿñëèíäÿ Áèëÿççÿò – ëÿççÿòñèç, äàäñûç Áèëèõòèéàð – áèëÿ-áèëÿ Áèëêöëëèééÿ – òàìàìèëÿ, áöòöíëöêëÿ Áèëëÿðóðÿ – çÿðóðèééÿòëÿ, ÷àðÿñèçëèêëÿ Áèìàðèñòàí – õÿñòÿõàíà Áèìàéÿ – ìàéÿñèç, ñÿðìàéÿñèç, êàñûá Áèìÿ’ðèôÿò – ìÿðèôÿòñèç, àíëàìàç Áèìÿñðÿô – èøÿ éàðàìàéàí, âåúñèç Áèìèñë – ÿâÿçñèç, ìèñèëñèç Áèíàéè-úàíñóçëóã – úàí éàíäûðìàã Áèíàéè-âöúóä – âàðëûüûí áèíàñû, âöúóäóí òÿìÿëè Áèíÿìÿê – äóçñóç, øèò Áèíÿçèð – ìèñèëñèç, ÿâÿçñèç, òàéñûç Áèðþâíÿã – ðþâíÿãñèç, ñþíöê, ñàäÿ Áèñÿìÿð – ôàéäàñûç, áÿùÿðñèç 336

Áèñò-éåêêöì – èéèðìè áèðèíúè, ðàìàçàí àéûíûí èéèðìè áèðèíúè ýöíöíäÿ ßëèíèí þëöìöíÿ èøàðÿäèð. Áèø – àðòûã Áèòÿìÿ – òàìàùñûç Áèòòÿáÿèééÿò – òàáåëèêëÿ, àðäûíúà Áðÿùìÿí – Ùèíäèñòàíäà ÿí ãÿäèì âÿ ÿñàñ äèíÿ ìÿíñóá îëàí áðÿùìÿíèçìèí òÿðÿôäàðëàðûíà âåðèëÿí àä Áó ýóíÿ – áó úöð Áóòÿ – è÷ÿðèñèíäÿ ãûçûë ÿðèäèëÿí ãàá, îúàã Áöêà – àüëàìàã Áöëÿíä – óúà, éöêñÿê Áöðùàíè-âàçåù – àéäûí äÿëèë, à÷ûã ñöáóò Áöððàí – êÿñèúè, êÿñêèí Áöðóç – àøêàð îëìàã, öçÿ ÷ûõìàã Áöòëàí – áàòèë îëìàã, ùå÷ îëìàã Ú Úàýèð – éåð òóòàí, ìþâãåéè îëàí Úàù – ðöòáÿ, ìÿíñÿá Úàùäóåò – úÿëàë âÿ ìÿíñÿá âåðÿí Úàèë – òÿãÿëëöá åäÿí Úàèç – èçàúÿ âåðèëìèø Úàëèñ – îòóðìóø, ÿéëÿøÿí, òàõòà ÷ûõàí Úàíèá – òÿðÿô, éàí Úàííèñàð – úàíûíäàí êå÷ÿí, ôÿäàêàð, èýèä Úàðè – àõàí, êå÷ÿí Úàðèéÿ – êÿíèç, ãóëëóã÷ó àðâàä Úÿáÿðóò – ÿçÿìÿò, úÿëàë; “Àëÿìè-úÿáÿðóò” – úÿáÿðóò àëÿìè, ìÿëÿêëÿð (äèíè) Úÿáùÿñà – òÿçèì ö÷öí ñÿúäÿ åäÿí, àëíûíû éåðÿ ñöðòÿí Úÿäèä – éåíè, òÿçÿ Úÿôÿíýèéàòè-áàôòÿ – óéäóðìà ñþçëÿð Úÿôð – ùÿðôëÿðëÿ âÿ ðÿãÿìëÿðëÿ ôàëà áàõìàã, êàáàëèñòèêà Úÿùàíèéàí – äöíéà ÿùëè Úÿùèì – úÿùÿííÿì Úÿùðÿí – àéäûí, óúàäàí Úÿëàë âÿ úÿáÿðóò – áþéöêëöê âÿ ÿçÿìÿò Úÿëàëöääþâëÿ – äþâëÿòèí úÿëàëû. Èðàí àðèñòîêðàòëàðûíà âåðèëÿí ëÿãÿáëÿðäÿíäèðäèð. Úÿëèëöøøÿí – øÿíè óúà îëàí Úÿì’è-êÿñèð – ÷îõëó àäàì Úÿì’è-öëóì – áöòöí åëìëÿð 337

Úÿìàä – úàíñûç øåé, äàø Úÿìàäàñà – äàø êèìè Úÿìàäàò – úàíñûç øåéëÿð Úÿíá – éàí, òÿðÿô Úÿíáÿ – âöúóä, éàí Úÿíèí – àíà ãàðíûíäà îëàí óøàã Úÿðàèì – ýöíàùëàð, úèíàéÿòëÿð Úÿçáÿ – âÿúäÿ ýÿëìÿê Úèäà – àéðû Úèäàýàíÿ – àéðûëûãäà Úèäàë – âóðóøìà, ÷ÿêèøìÿ Úèëà – ïàðûëòû Úèëâÿ – íàç-ãÿìçÿ Úèìà – úèíñè ÿëàãÿ Úèíñè-áÿøÿð – áÿøÿð úèíñè Úèðìè-Øÿìñ – Ýöíÿøèí øÿêëè Úèñìè-òÿðêèáè – ìöðÿêêÿá úèñèìëÿð Úèñð – êþðïö Úèñðè-úÿùÿííÿì – úÿùÿííÿì êþðïöñö Úþâùÿð – ãèéìÿòëè øåé, þç-þçöíÿ îëàí øåé, áèð øåéèí ÿñàñû Úþâùÿðè-ùÿéàò – ùÿéàòûí úþâùÿðè Úþâð – çöëì, ÿçèééÿò Úþâøÿí – çèðåùëè ýåéèì Úöçâ – ùèññÿ, ïàð÷à Úöçâè – ìöõòÿñÿð, àçàúûã × ×àðö-÷ÿíý – ÿëè-ãîëó áàüëû; ÷àðÿñèçëèê, ÷ûõûëìàç âÿçèééÿò ×èôàèäÿ – íÿ ôàéäà, íÿ õåéèð ×óá – ÷óáóã ×óáêàðëûã – ÷óáóãëà äþéìÿê ×óíö-÷ÿðà – íåúÿ âÿ íÿ ö÷öí, ñóàë-úàâàá ×öñò – ãûâðàã, ìÿùàðÿòëè, çèðÿê Ä Äàè – ÷àüûðàí, äÿâÿò åäÿí Äàíàòÿð – ÷îõ áèëÿí àäàì Äàðè-äöíéà – äöíéà åâè Äàðóüÿ – äàðüà, õÿçèíÿéÿ âåðýè éûüàí ìÿìóð, øÿùÿð ùàêèìè; ÕÛÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà áàçàð áàõûúûëàðûíà äà “äàðüà” äåéÿðäèëÿð.

338

Äàðöë-õèëàôÿ – õÿëèôÿëèéèí ìÿðêÿçè Äåùãàí – êÿíäëè. Ñàñàíèëÿð äþâðöíäÿ èñÿ (ÛÛÛ–ÂÛÛ ÿñðëÿð) Èðàíäà ùàêèì îëàí ôåîäàë çàäÿýàíëàðà âåðèëÿí àä. Äÿ’âèéè-èìàìÿò – èìàìëûã èääèàñû Äÿô’è øÿùâÿòè-íÿôñàíèééÿ – íÿôñ øÿùâÿòèíè äÿô åòìÿê Äÿüäÿüÿ – èçòèðàá, ðàùàòñûçëûã, ùÿéÿúàí Äÿùðè – Àëëàùûí âàðëûüûíû èíêàð åäÿí, áèð íþâ ìàòåðèàëèñò Äÿõë – ãàçàíú, ýÿëèð Äÿëàèë – äÿëèëëÿð Äÿëàëÿò – éîë ýþñòÿðìÿê Äÿëèëè-ÿãëè – ÿãëè äÿëèë Äÿíàÿòè-òÿá – õàñèééÿòèí àë÷àãëûüû Äÿíàíèð – äèíàðëàð; (äèíàð – Øÿðãäÿ ïóë âàùèäèäèð) Äÿíè – àë÷àã Äÿðÿúàò – äÿðÿúÿëÿð, ðöòáÿëÿð Äÿðÿúåéè-êàìàë – êàìèëëèê äÿðÿúÿñè Äÿðÿúåéè-êÿëáèééÿò – èò îëìàã äÿðÿúÿñè Äÿðéàôò – ÿëäÿ åòìÿê Äÿñòàâèç – ãàéäà, ãàíóí, áÿùàíÿ, ñöáóò Äÿñòýèð – ÿë òóòàí, êþìÿê åäÿí; ÿñèð Äèáà – èïÿê ïàð÷à Äèôà – ìöäàôèÿ åòìÿê, ãîðóìàã Äèëíèøèí – öðÿéÿ éàòàí, õîø Äèëòÿíý – ìÿéóñ, öðÿéè ñûõûëàí Äèðÿõøÿíäÿ – ïàðëàã Äèðùÿì – ýöìöø ïóë Äèâàí – ùþêóìÿò ìÿúëèñè, ìÿùêÿìÿ; øåèð ìÿúìóÿñè Äèâàíÿâàð – äÿëè êèìè Äóðáèí – óçàã ýþðÿí; óçàüû ýþñòÿðÿí àëÿò, áèíîêë Äóñòäàð – äîñò òóòàí, ñåâÿí Äóçÿõ – úÿùÿííÿì Äöùóð – ÿñðëÿð, ãÿðèíÿëÿð Äöðäàíÿ – ìèðâàðè äÿíÿñè Äöðóü – éàëàí Äöðóüêó – éàëàí÷û, éàëàí äàíûøàí Äöâÿë – äþâëÿòëÿð Äöâÿëè-ãàäèðÿ – ãöââÿòëè äþâëÿòëÿð Äöâÿëè-ìöÿççÿìÿ – áþéöê äþâëÿòëÿð Äöâÿëè-ìöíÿççÿìÿ – íèçàìëû äþâëÿòëÿð 339

Å Å’ëàì – áèëäèðìÿê Å’òèäàë – îðòà ùàëäà îëìàã, ìöëàéèìëèê Å’òèãàäè-ïó÷ – ïó÷ åòèãàäëàð Åùìàë – éàâàø Åùòèìàì – áèð øåéèí ãàéüûñûíû ÷ÿêìÿê, äèããÿò åòìÿê Åùòèðàç – ÷ÿêèíìÿ, åùòèéàò Åùòèçàð – úàí ÷ÿêèøìÿ Åùéà – äèðèëòìÿê, éàøàòìàã Åùéàíà – áÿçÿí, àðàáèð, òÿñàäöôÿí, ÿýÿð Åùçàð – ùàçûð åòìÿê Åëìè-ÿùàäèñ – ùÿäèñëÿð åëìè Åëìè-êÿëàì – èëàùèééàò, òåîëîýèéà Åëìè-íöúóì – àñòðîëîýèéà Åëìè-òÿáèÿò – òÿáèÿò åëìè Åëìè-òÿôñèð – òÿôñèð åëìè Åéäýàù – áàéðàì éåðè ß ß’ãÿë – ÿí àüûëëû ß’ëàèëëèéèí – óúà ìÿãàìëàð ß’ëÿìè-ÿòèááà – ùÿêèìëÿðèí ÿí áèëèúèñè ß’ìàë – ÿìÿëëÿð ß’ìàëè-áèôðèäÿ – ôàéäàñûç èøëÿð ß’ìàëè-õÿôèôÿ – éöíýöë èøëÿð ß’ìàëè-øàããÿ – ÿçèééÿòëè èøëÿð ß’ìàëè-øÿð’èééÿ – øÿðèÿò èøëÿðè ß’ìàíè-ÿùëè-àñèìàí – ýþé ÿùëèíèí êþìÿéè ß’âàí – êþìÿê÷èëÿð ß’çà – öçâëÿð ß’çàéè-ñöëáÿ – ãàòû öçâëÿð, áÿðê öçâëÿð ßá – àòà ßá âÿ èáí âÿ ðóùöëãöäñ – àòà âÿ îüóë âÿ ìöãÿääÿñ ðóù ßáä – ãóë, êþëÿ ßáäè-ðÿçèë – àë÷àã ãóë ßáíà – îüóëëàð ßáíèéÿ – áèíàëàð ßáóñ – ãàøãàáàãëû, àúûãëû 340

ßúàèá – ãÿðèáÿëèêëÿð ßúÿáòÿð – äàùà ìàðàãëû, äàùà òÿÿúúöáëö ßúÿì – ÿðÿáëÿðèí ÿðÿá îëìàéàí õàëãëàðà âåðäèêëÿðè àä ßúðàì – ýþé úèñèìëÿðè, ïëàíåòëÿð ßúñàì – úèñèìëÿð ßúñàìè-ìöðÿêêÿáåéè-çèùÿéàò – úàíëû ìöðÿêêÿá úèñèìëÿð ßúçàéè-ìÿäÿíèééÿ – ìÿäÿíèééÿòèí ùèññÿëÿðè ßúçàéè-ñÿééàëÿ – àõàí ìàääÿëÿð ßäà – éåðèíÿ éåòèðìÿê, ãàéòàðìàã ßäÿì – éîõëóã ßäÿìè-èíùèäàì – éûõûëìàã ßäÿìè-ñöäóð – ìåéäàíà ÷ûõìàã ßäÿìè-òÿâÿúúþù – åòèíàñûçëûã ßäèìöë-èìêàí – ìöìêöí îëìàéàí ßäíà – àë÷àã ßäíàòÿðèí – ÿí àë÷àã ßäéàí – äèíëÿð ßôëàê – ôÿëÿêëÿð, ýþéëÿð ßôðàä – ôÿðäëÿð, øÿõñëÿð ßôñöðäÿ – ñîëüóí ßôçÿë – äàùà ôÿçèëÿòëè, äàùà öñòöí ßôçÿëèééÿò – ôÿçèëÿòëèëèê, öñòöíëöê ßüðàç – ãÿðÿçëÿð ßüðàçè-íÿôñàíèééÿ – øÿõñè ãÿðÿçëÿð, íÿôñàíè ãÿðÿçëÿð ßùàäèñè-ìöòÿâàòèðÿ – ìÿøùóð ùÿäèñëÿð ßùàäèñè-ñÿðèùÿ – àéäûí ùÿäèñëÿð ßùä – çàìàí, äþâð ßùÿä – òÿê, áèð ßùêàì – ùþêìëÿð ßùëè-çàùèð – øÿðèÿòèí çàùèðè ìÿíàñûíà èíàíàíëàð ßõáàð – õÿáÿðëÿð ßõáàðè-ìÿ’ëóì – ìÿëóì õÿáÿðëÿð ßõëàãè-úÿìèëÿ – ýþçÿë ÿõëàã ßõëàãè-ùÿìèäÿ – éàõøû ÿõëàã ßõëàãè-çÿìèìÿ – ïèñ ÿõëàã ßõëàò – ãàðûøûã øåéëÿð ßèììÿ – èìàìëàð ßêàáèðè-Áÿñðÿ – Áÿñðÿíèí áþéöêëÿðè ßêñÿðè-þâãàò – ÷îõ âàõòëàð ßãàèä – ÿãèäÿëÿð ßãàèäè-äèíèééÿ – äèíè ÿãèäÿëÿð 341

ßãàèäè-ÿáëÿùàíÿ – ñàðñàã ÿãèäÿëÿð ßãàèäè-ùÿêèìàíÿ – ôÿëñÿôè ÿãèäÿëÿð ßãä – áàüëàìàã, äöéöíëÿìÿê ßãäÿì – ãàáàãúà, èðÿëè ßãÿëëè-íàñ – àë÷àã àäàì ßãèäåéè-áàòèë – áàòèë ÿãèäÿ ßãèäåéè-ôàñèäÿ – ïîçóã ÿãèäÿ ßãèäåéè-ñàíèéÿ – èêèíúè ÿãèäÿ ßãèäåéè-öëâè – éöêñÿê ÿãèäÿ ßãèã – ãèéìÿòëè äàø ßãëè-òöôóëèééÿò – óøàãëûã àüëû ßãñàì – ãèñèìëÿð ßãâàë – ñþçëÿð ßëàèì – ÿëàìÿòëÿð ßëàèìè-õàññÿ – õöñóñè íèøàíÿëÿð, ÿëàìÿòëÿð ßëà-ðöóñöë-ÿøùàä – ùÿð êÿñèí ýþçö ãàáàüûíäà ßëÿññÿâèééÿ – áÿðàáÿðúÿñèíÿ ßëÿòÿø – ñóñóçëóã ßëÿççàùèð – çàùèðäÿ ßëôàç – ëÿôçëÿð, ñþçëÿð ßëôàçè-úÿäèäÿ – éåíè ñþçëÿð ßëùÿä – ãÿáèðëÿð, ãÿáèðëÿðèí è÷è ßëùÿã – äîüðóäàí äà ßëãàá – ëÿãÿáëÿð ßëçÿì – ÿí ëàçûìëû ßëçÿì âÿñàèë – âàñèòÿëÿðèí ÿí ëàçûìëûñû ßìàíè-ÿùëè-çÿìèí – éåð ÿùëèíèí êþìÿéè ßìäÿí – áèëÿ-áèëÿ, ãÿñäÿí ßìÿëåéè-ìþâòà – þëöíöí äÿôíè èëÿ ÿëàãÿäàð èøëÿðè ýþðÿíëÿð (þëöéóéàí, ãÿáèðãàçàí âÿ ñ.). ßìÿëè-Ùÿñÿí – áÿéÿíèëìèø èø, éàõøû èø ßìÿëè-õåéð – õåéð èø ßìÿëè-ãÿáèù – ïèñ èø, ÷èðêèí èø ßìÿëè-ìÿçìóì – ïèñ èø ßìÿëè-íàìÿøðó – íàëàéèã èø ßìÿëè-ñÿáöê – éöíýöë èø ßìÿëè-ñÿééèÿ – ýöíàù èø ßìÿëè-øÿðð – ïèñ èø ßìêèíÿ – ìÿêàíëàð, éåðëÿð ßììàìÿ – ñàðûã, áàø ñàðûüû, ÿììàìÿ ßìð – èø, ùþêì 342

ßìðàç – õÿñòÿëèêëÿð ßìðàçè øÿäèäÿ – øèääÿòëè õÿñòÿëèêëÿð ßìðàçè-ìöõòÿëèôÿ – ìöõòÿëèô õÿñòÿëèêëÿð ßìðè-ÿçèì – áþéöê èø ßìðè-ìÿçíóí âÿ ìþâùóì – øöáùÿëè âÿ ìþâùóì èø ßìðè-ìöùäÿñ – ìåéäàíà ÷ûõìûø èø, éåíè èø ßìðè-íÿâàùè – ãàäàüàí åäèëìèø èøëÿð ßìðè-çåéä – ôèëàí àäàìûí èøè ßìñàëè-çàëèê – áóíóí êèìèëÿð ßìñàëö-ÿãðàí – òàé-òóøëàð ßíäèøÿ – ôèêèð, ãàéüû ßíÿëùÿãã – ñóôèëÿðèí øöàðû; ìÿí ùÿããÿì, ìÿí Àëëàùàì ßíêöøòÿð – öçöê ßíãà – ÿôñàíÿâè áèð ãóø, Ñèìöðü ßíñàð – éàõûí àäàìëàð, êþìÿê åäÿíëÿð ßíâà âÿ ÿãñàì – íþâëÿð âÿ ãèñèìëÿð ßíâàè-êÿøôè-êÿðàìÿò – úöðáÿúöð ìþúöçÿ ýþñòÿðìÿ ßíçÿë – ÿí àøàüû ßðàèç – ÿðèçÿëÿð, øèêàéÿòëÿð ßðáàá – àüà, ñàùèá ßðáàáè-ãÿëÿì – ãÿëÿì ñàùèáëÿðè, éàçû÷ûëàð ßðáàáè-ìÿíàñèá – ìÿíñÿá ñàùèáëÿðè ßðáàáè-öãóëè-ñÿëèìÿ – ñàüëàì àüûë ñàùèáëÿðè ßðñåéè-ìöëê – ìÿìëÿêÿòèí ñàùÿñè ßðñåéè-çöùóð – çàùèð îëìàã ìåéäàíû ßðø – ýþé ßðøè-ÿ’ëà – óúà ýþé ßðøè-èëàùè – Àëëàùûí ýþéö ßðçè-ãÿäèì – ãÿäèì éåð ßñàìè – àäëàð ßñáàáè-ôÿðÿù âÿ ñöðóð – øàäëûã âÿ ñåâèíú ñÿáÿáëÿðè ßñáÿíäàç – àò ÷àïàí ßñôÿë – ñÿôèë, ÿí àë÷àã ßñôÿëöññàôèëèí – àë÷àãäàí äà àë÷àã ßñùàá – éàõûí àäàìëàð ßñãàì – õÿñòÿëèêëÿð ßøÿð – îí ßøõàñè-ôöðóòÿí – òÿâàçþêàð øÿõñëÿð ßøõàñè-ìÿçêóðÿ – çèêð îëóíàí øÿõñëÿð ßøõàñè-íèêóõèñàë – éàõøû õàñèééÿòëè àäàìëàð ßøèÿ – øöàëàð, ïàðûëòûëàð 343

ßøèðÿ – òàéôà ßøêàë – øÿêèëëÿð ßøðàð – èüòèøàø÷û àäàìëàð ßòôàë – óøàãëàð ßòôàëè-ìÿ’ñóìÿ – ýöíàùñûç óøàãëàð ßòòàð – ÿòðèééàò âÿ äàâàúàò ñàòàí ßòâàð – òþâðëÿð, ÿäà âÿ ùÿðÿêÿòëÿð ßòâàðè-ùÿìèäÿ – ýþçÿë ãàéäàëàð ßòâàðè-ïÿñÿíäèäÿ – áÿéÿíèëìèø ãàéäàëàð ßâàìôèðèá – àâàì àëäàäàí ßâàìèð âÿ íÿâàùè – áóéðóãëàð âÿ ãàäàüàí åäèëÿí øåéëÿð ßéàë – àèëÿ, êöëôÿò ßééàìè-âÿçàðÿò – âÿçèðëèê ýöíëÿðè ßééàð – ùèéëÿýÿð, ôûðûëäàã÷û ßééàðè-ÿáëÿùôèðèá – àõìàã àëäàäàí ùèéëÿýÿð ßçàáè-ÿëèì – øèääÿòëè ÿçàá ßçùÿð-ìèíÿøøÿìñ – ýöíäÿí àéäûí, àïàéäûí ßçèì – áþéöê ßçãÿáèëè-ÿüðàçè íÿôñàíèééÿ – øÿõñè ãÿðÿçëÿð ãèñìèíäÿí Ô Ôàèäÿòÿëÿá – ôàéäà àõòàðàí Ôàíè – ïó÷ îëàí Ôàðèü – àéûðàí Ôàðèüáàë – ÿë-ãîëó à÷ûã, àçàä Ôàðèã – àðõàéûí Ôàçèë – àüûë-êàìàë ñàùèáè Ôàçèëè-ñÿðìÿä – þëìÿç Ôÿùì – àíëàã Ôÿëÿããÿ – êå÷ìèøäÿ äèâàíõàíà âÿ ìîëëàõàíàäà èøëÿíÿí òàõòàäàí ãàéðûëìûø úÿçà àëÿòè Ôÿííè-ìàæè – ìàýèéà åëìè Ôÿð’ – áóäàã, øàõ Ôÿðàìóø – óíóäóëìóø Ôÿðàìóøõàíà – Èðàí âÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà úÿìèééÿò Ôÿðäÿí-ôÿðÿäÿí – òÿêáÿòÿê Ôÿðÿú – ãóðòóëóø, éàõøû ýöí Ôÿðÿùçà – ôÿðÿù àðòûðàí Ôÿðùÿíý – åëì, ìÿðèôÿò, ëöüÿò Ôÿðèäè-ÿñð – ÿñðèíèí éåýàíÿ àäàìû Ôÿðìàíáÿðäàð – ÿìðÿ òàáå îëàí 344

Ôÿðìàíðÿâ – ùþêì èøëÿéÿí ñàùÿ Ôÿðìàíðÿâà – ÿìðÿ êå÷ÿí, ùþêìö èøëÿéÿí àäàì Ôÿðìàéèø – áóéóðóã Ôÿððàø – ñàðàé ãóëëóã÷óñó Ôÿðñÿõ – ìÿñàôÿ þë÷öñö, àüàú Ôÿðòè-èõëàñè – ñÿìèìèééÿò, ñÿìèìèëèê ÷îõëóüó Ôÿðçÿíäè-ýèðàìè – ÿçèç îüóë Ôÿñàä – ôèòíÿ, øóëóãëóã Ôÿñä – ãàí àëìàã Ôÿñèù – àéäûí âÿ äöçýöí Ôÿòàíÿò – çåùíè à÷ûãëûã Ôÿâàèäè-êÿñèðÿ – ÷îõëó ôàéäàëàð Ôÿâàèäè-ëàéöùñà – ñàéñûç-ùåñàáñûç ôàéäàëàð Ôÿçèëÿò – ùöíÿð, äÿéÿð, ìÿðèôÿò Ôÿçëåéè-ùåéâàíàòè-òàùèðÿ – ïàê ùåéâàíëàðûí çèëè Ôèãù – äèí âÿ øÿðèÿò åëìè Ôèëôþâð – òÿúèëè, î ñààò Ôèëùÿãèãÿ – ùÿãèãÿòäÿ Ôèëèççàòè-êÿñèôÿ – êîáóä ìÿäÿíëÿð Ôèëèççàòè-íÿôèñÿ – èíúÿ ìÿäÿíëÿð Ôèëâàãå – ùÿãèãÿòäÿ îëäóüó êèìè Ôèðàø – éàòàúàã øåéëÿðè Ôèðÿíýëÿð – ôðàíñûçëàð. Éàõûí Øÿðãäÿ ÷îõ çàìàí àâðîïàëûëàðà “ôèðÿíý” äåéèëèð. Ôèðèá – àëäàòìàã Ôèðèôòÿ – àëäàíìûø Ôèðèøòÿ – ìÿëÿê Ôèðóçÿ – ãèéìÿòëè äàø àäûäûð Ôèñã – ýöíàù Ôèñãö-ôöúóð – ïîçüóíëóã âÿ ýöíàù èøëÿð Ôèòðÿ – ïàé, ñÿäÿãÿ Ôèòðÿòÿí – òÿáèÿòúÿ Ôèòâà – äèí ìÿñÿëÿëÿðè ùàããûíäà ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíèí ÷ûõàðäûüû ãÿðàð Ôþâãè-ÿôëàê – ýþéëÿðèí öçÿðèíäÿ Ôþâãè-ôÿëÿêè-ÿ’ëà – óúà ýþéöí öçÿðèíäÿ Ôþâãè-ìÿãàì – ìÿãàìûí öçÿðèíäÿ Ôöðñ – ôàðñëàð Ý Ýÿùâàðÿ – áåøèê Ýÿðäÿíáÿíä – áîéóíáàüû Ýÿðäèøè-äþâðàí – äöíéàíûí èøëÿðè 345

Ýèðàíáÿùà – ãèéìÿòëè Ýèðàâèäÿ – ùÿâÿñëÿíìèø, âóðóëìóø Ýèðèôòàð – òóòóëìóø Ýóíÿ – úöð Ýöìàøòÿ – èøÿ ãîéóëìóø îëàí, âÿêèë Ýöìíàì – àäñûç, ìÿúùóë, òàíûíìàéàí Ýöìíàìòÿð – äàùà ìÿúùóë, äàùà íàìÿëóì Ýöðóù – äÿñòÿ, úàìààò Ýöøâàðÿ – ñûðüà Ýöçÿð – êå÷ìÿê Ýöçÿðýàù – êå÷èä, éîë öñòö, êå÷èëÿí éåð Ýöçèäÿ – ñå÷èëìèø, ýþçÿë Ù Ùàúÿòìÿíä – åùòèéàúû îëàí Ùàäèñ – áàø âåðÿí, ÿìÿëÿ ýÿëÿí Ùàýÿçà – ùàáåëÿ, áóíóí êèìè Ùàêèìàíè-øÿð’ – øÿðèÿò ùàêèìëÿðè Ùàêèìè-ìöòëÿã – ìöòëÿã ùàêèì Ùàêèìè-øÿð’ – øÿðèÿò ùàêèìè Ùàêèìè-âèëàéÿò – âèëàéÿò ùàêèìè Ùàëÿòè-ôÿðÿùÿôçà – øàäëûã àðòûðàí ùàë Ùàìè – ùèìàéÿ åäÿí, ãîðóéàí Ùàøà âÿ êÿëëà – ñèçäÿí óçàã îëñóí, èíêàð åòìÿê Ùàâè – ÿùàòÿ åäÿí Ùåéáÿò – ãîðõó Ùåéñèééÿò – úÿùÿò, ñÿáÿá; øÿðÿô, íàìóñ Ùÿááÿ – äÿíÿ, ãàðà ïóë Ùÿáñè-íÿôÿñ – íÿôÿñè áîüìàã Ùÿää – ãîðõóòìàã Ùÿää âóðäóðìàã – úÿçà âåðäèðìÿê Ùÿäÿãÿ – äàèðÿ, ùöäóä, ýþç áÿáÿéè Ùÿäèñ – õÿáÿð, ùåêàéÿ; Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí ñþçëÿðè Ùÿããàíèééÿò – äîüðóëóã Ùÿããöííàñ – èíñàíëàðûí ùöãóãó Ùÿìàãÿò – àõìàãëûã Ùÿìèäÿ – òÿðèôÿ ëàéèã, áÿéÿíèëìèø Ùÿìë – èêèúàíëû îëìàã Ùÿðýèç – ùå÷ Ùÿðèñ – åùòèðàñëû 346

Ùÿñÿä – ïàõûëëûã Ùÿøÿì – éàõûí àäàìëàð Ùÿòÿìÿ – øèääÿòëè îä Ùÿâàèú – ëàçûì îëàí øåéëÿð, åùòèéàú Ùÿâàëÿòúàò – ùÿâàëÿëÿð, òàïøûðûãëàð Ùÿâàñè-èøðÿò – êåô ùèññëÿðè Ùÿâàñè-ïÿíúýàíÿ – áåø ùèññ, áåø äóéüó Ùÿçàð ýóíÿ – ìèí úöð Ùÿçàð ãèñì – ìèí úöð Ùÿçÿðàò – ùàçûð îëàíëàð Ùÿçëèééàò – ÿäÿáñèç ñþçëÿð, ùÿúâëÿð Ùèúðÿò – êþ÷ìÿê Ùèäàéÿò – éîë ýþñòÿðìÿê Ùèêìÿò – ôÿëñÿôÿ Ùèíè-úÿíý – âóðóøìà çàìàíû Ùèðìàí – ìÿùðóìèééÿò, íàöìèäëèê Ùþâçåéè-çÿìàíÿò – çàìèíëèê äàèðÿñè Ùöáá – ñåâýè, èñòÿê Ùöááè-úàù – øþùðÿòïÿðÿñòëèê, ìÿíñÿáïÿðÿñòëèê Ùöúúÿò – äÿëèë, ñöáóò Ùöêÿìà – ùÿêèìëÿð, ôèëîñîôëàð Ùöêêàì – ùÿêèìëÿð Ùöëóë – ùàëäàí-ùàëà êå÷ìÿê Ùöìã – àõìàãëûã Ùöìóìö-üöìóì – ãÿìëÿð âÿ êÿäÿðëÿð Ùöðóô – ùÿðôëÿð Ùöñíè-ùàë – ùàëûí éàõøûëûüû Ùöñíè-õÿòò – õÿòò ýþçÿëëèéè Ùöñíè-þâçà – âÿçèééÿòèí éàõøûëûüû Ùöçíÿíýèç – ãÿì ýÿòèðÿí, êÿäÿðëÿíäèðèúè Õ Õàúÿ – àõòà Õàùàí – èñòÿéÿí Õàùíàõàù – èñòÿð-èñòÿìÿç Õàêñàð – çÿëèë, àë÷àëàí Õàíÿ-õÿðàá – åâè äàüûëìûø Õàíîð – ãîðõàã Õàð – çÿëèë Õàòèìÿ – ñîí, àõûð Õàçèí – õÿçèíÿäàð 347

Õåéìÿ – ÷àäûð Õåéðõàù – éàõøûëûã èñòÿéÿí Õÿáàñÿò – õÿáèñëèê, ïèñëèê Õÿáòè-äèìàü – áåéíèí õàðàá îëìàñû Õÿôà – ýèçëè Õÿëàéèã – õÿëã îëóíìóøëàð, éàðàíìûøëàð Õÿëÿô – þâëàä Õÿëèú – êþðôÿç Õÿìð – ÷àõûð, øÿðàá Õÿðèä – àëìàã Õÿñàèñ – õàñèééÿòëÿð Õÿñàðÿò – çèéàí Õÿñàðÿòè-êÿñèðÿ – ÷îõëó çèéàí Õÿòÿðíàê – ãîðõóëó Õÿòòè-øÿðèô – ÿçèç õÿòò, øÿðÿôëè õÿòò Õÿâàðèãè-àäàò – õàðèãöëàäÿ, àäÿòäÿí êÿíàð øåéëÿð âÿ èøëÿð Õÿâàññè-ùÿñÿíÿ – ýþçÿë õàñèééÿòëÿð Õÿéàëàòè-ôàñèäÿ – ïèñ ôèêèðëÿð Õÿçàí – ïàéûç Õèôôÿò – ãöññÿ, àë÷àëìàã Õèëàôè-ìÿçàã – çþâãöí ÿêñèíÿ Õèëàôè-ðèçà – ðàçûëûã îëìàäàí Õèëãÿò – éàðàäûëûø Õèíçèð – äîíóç Õèñàë – õàñèééÿò, ÿõëàã Õèøìíàê – àúûãëû Õèòàá – ìöðàúèÿò Õîøàéÿíä – õîøà ýÿëÿí Õîøíÿôñ – íÿôñè òÿìèç Õîøíóä – õîøùàë, øàä, ñåâèíúëè Õóäðÿ’é – þç ðÿéèíè áÿéÿíÿí; þçáàøûíà Õóýÿð – ÿùëèëÿøÿí, àñàíëûãëà àäÿò åäÿí Õóí – ãàí Õóíðèçëèê – ãàí òþêìÿê Õóðä – õûðäà, ÿùÿìèééÿòñèç Õóðä-ñàë – êè÷èê éàøëû Õóøÿ÷èí – ñöíáöë òîïëàéàí Õöä’ÿ – àëäàòìàã, ùèéëÿ Õöðñÿíä – øàä Õöðóú – ÷ûõìàã, çöùóð åòìÿê Õöòáÿ – õèòàáÿ, íèòã 348

È Èáàðÿò – èáàðÿëÿð, úöìëÿëÿð Èáàðÿòè-ìÿðãóìåéè-ãÿøÿíý – ãÿøÿíý ìÿêòóáóí èáàðÿñè Èáí, áèí – îüóë Èáðÿòÿí-ëèííàçèðèí – áàõàíëàðà èáðÿò Èúàáÿò – ãÿáóë îëìàã Èúàçàòè-áàð – ùöçóðà ýåòìÿê èúàçÿñè Èúìà – éûüûíúàã, áèðëèê Èúòèíàá – óçàã äóðìàã, ÷èéðÿíìÿê Èúç – àúèçëèê Èôàãÿ – ñàüàëìà Èôê – éàëàí, áþùòàí Èôíà – éîõ åòìÿ Èôñàä – ôÿñàä òþðÿòìÿê Èôòàð – îðóúó ñûíäûðìà, àõøàì éåìÿéè Èôòèðàã – àéðû äöøìÿê Èüðàãàò – ùÿãèãÿòÿ óéüóí îëìàéàí ìöáàëèüÿëÿð Èùñà – ùåñàáà àëìàã Èõáàðàò – õÿáÿðëÿð Èõôà – ýèçëÿòìÿê Èõëàñ – ñÿìèìè îëìàã Èõëàñêàð – ñàäèã, ùþðìÿò åäÿí Èõëèëàú – ÷ûðïûíìàã, ñÿéèðìÿê Èõòèëàë – ãàðûøûãëûã, øóëóãëóã Èõòèëàò – ãàòûøìàã; ñþç-ñþùáÿò Èèèÿòè-ãåéáÿò – ýèçëÿíìÿéèí ñÿáÿáè Èêòèôà – êèôàéÿòëÿíìÿê Èãàìÿ – áèð éåðäÿ ñàêèí îëìàã Èãáàë – áÿõò, ñÿàäÿò Èãäàì – áàøëàìàã Èëùàä – äèíñèçëèê, åòèãàäñûçëûã Èëëÿò – ñÿáÿá Èëëèÿéèí – ýþéöí ÿí éöêñÿê òÿáÿãÿñè Èëòèçàì – ëàçûì ýþðìÿê, þùäÿéÿ ýþòöðìÿê Èìà – èøàðÿ åòìÿê, ýþñòÿðìÿê Èìàìè-ãàèá – ýèçëÿíìèø èìàì Èìòèéàç – õöñóñè èõòèéàð, ôÿðã Èíùèäàì – ìÿùâ îëìàã, éûõûëìàã Èíùèçàì – ïîçóëìàã, äàüûëìàã Èíêàð-áÿëèü – ãÿòè îëàðàã èíêàð åòìÿê, äàíìàã 349

Èíãèðàçè-àëÿì – äöíéàíûí äàüûëìàñû Èíãèçàéè-èääÿ – èääÿíèí áèòìÿñè, èääÿíèí áàøà ýÿëìÿñè Èíòèôà’ – ãàçàíúà ÷àòìàã, ãàçàíìàã Èíòèùà – ñîí, íÿùàéÿò Èíòèãàë – áèð éåðäÿí áàøãà÷ûíà êþ÷ìÿê Èíçàëè-êöòöá – êèòàáëàðûí ýþéäÿí åíäèðèëìÿñè Èðàäÿò – èðàäÿ, ìþùêÿìëèê Èðàäè-áÿùñ – áÿùñÿ èðàä òóòìàã, ìöáàùèñÿ àïàðìàã Èðÿì-ìèñàë – áåùèøò êèìè Èðñàëè-ðöñóë – ïåéüÿìáÿðëÿðèí ýþíäÿðèëìÿñè Èðøàäöë-ÿâàì – úàìààòà éîë ýþñòÿðÿí Èðòèáàò – ðàáèòÿ, ÿëàãÿëÿíäèðìÿê Èðòèùàë – êå÷ìÿê, þëìÿê Èñàë – éåðèíÿ éåòèøäèðìÿ Èñáàòè-ìöääÿà – èääèàíûí ñöáóòó, ôèêðè ñöáóò åòìÿê Èñëàù – äöçÿëòìÿê, äîüðóëòìàã Èñíàäè-èúòèùàä – èúòèùàäûí íèñáÿòè Èñíàäè-âÿùøèééÿò – âÿùøè àäëàíäûðìàã Èñòèúàáÿò – àðçóíó ãÿáóë åòìÿê Èñòèä’à – õàùèø, ðèúà Èñòèäëàë – äÿëèë ýÿòèðìÿê Èñòèôñàð – ñîðóøìàã Èñòèüàñÿ – õàùèø åòìÿê, éàëâàðûá èñòÿìÿê Èñòèùàëÿ – áèð ùàëäàí áàøãà ùàëà êå÷ìÿê Èñòèìäàä – êþìÿê èñòÿìÿê Èñòèíàäýàù – èñòèíàä éåðè, äàéàíàúàã Èñòèðçà – ðàçû ñàëìàã Èñòèñãà – ñó ýÿëìÿ õÿñòÿëèéè Èñòèøôà – øÿôà èñòÿìÿ Èñòèòàÿò – âàðëûëûã, ãöââÿò Èøòèáàù – ñÿùâ åòìÿê Èøòèðà – ñàòûí àëìàã Èòëàã – à÷ìàã, àçàä åòìÿê Èòìàì – ñîíà ÷àòäûðìàã, ãóðòàðìàã, ñîí Èòòèëà – õÿáÿð òóòìàã, òàíûø îëìàã Èçäèéàä – àðòûðìàã, ÷îõàëòìàã Èçëàë – àçäûðìàã Èçìèùëàë – àðàäàí ÷ûõìà, èòèá ýåòìÿ, ìÿùâ îëìà Èççÿò – ãèéìÿò, ÿçèçëèê, øÿðÿô, úÿëàë Èççÿòìÿàá – ùþðìÿòëè, øÿðÿôëè 350

Ê Êàõ – ãÿñð Êàêöë – êÿêèë Êàìè-äèë – êþíëöí èñòÿéè Êàìèðàí – êàìà ÷àòàí, ìÿãñÿäÿ éåòèøÿí Êàìèéàá – àðçóñóíà ÷àòàí Êàðàýàù – èøäÿí õÿáÿðäàð Êÿúàâÿ – êÿúàâÿ, ñÿéàùÿò ö÷öí éöê ùåéâàíëàðûíûí öçÿðèíäÿ ùàçûðëàíìûø þðòöëö éåð Êÿô – îâóú Êÿëàì – úöìëÿ, ñþç Êÿëàìè-ìÿúèä – Ãóðàí Êÿëá – èò Êÿëáè-àñèòàí – ãàïû èòè Êÿë-ÿäÿì – éîõ êèìè Êÿëìåéè-ìÿúùóë – ìÿúùóë ñþç Êÿìàëè-ùöñíè-úÿìàë – êàìàëà ÷àòìûø ýþçÿëëèê Êÿìàëè-ðÿçàëÿò – ÷îõ ïèñëèê, àë÷àãëûã, ÷îõ úèíàéÿòëÿð Êÿìö áèø – àðòûã-ÿñêèê, àç-÷îõ Êÿíàðÿúó – êÿíàðà ÷ÿêèëÿí, èøÿ ãàðûøìàéàí Êÿðàìÿò – ìþúöçÿ Êÿðÿì – áàõøûø Êÿðÿíàé – ìóñèãè àëÿòè Êÿðùÿí – èñòÿìÿéÿðÿê Êÿðèù – èéðÿíú Êÿððàò – äÿôÿëÿð Êÿððÿòè-ñàíèéÿ – èêèíúè äÿôÿ Êÿñàôàò – ÷èðêèíëèêëÿð, çèáèëëÿð Êÿñàëÿò – òÿíáÿëëèê, êåôñèçëèê Êÿñá – ÿëäÿ åòìÿê, ãàçàíìàã Êÿñáè-ìÿèøÿò – äîëàíàúàã Êÿñáè-ñàâàä – ñàâàä ÿëäÿ åòìÿê Êÿñÿáÿ – êàñûáëàð, õûðäà ñÿíÿòêàðëàð Êÿñÿðàò – ÷îõëàð Êÿñÿðàòè-ëàòöùñà – ÿí õûðäà ïàð÷àëàð, ñàéñûç-ùåñàáñûç ïàð÷àëàð Êÿñèð – ÷îõ, áîë Êÿñèðöë-ôèêð – äÿðèí ôèêèðëè Êÿñðè-øÿ’í – øÿíèí àë÷àãëûüû Êÿøôö-êÿðàìÿò – ìþúöçÿ ýþñòÿðìÿê Êÿøòè – ýÿìè 351

Êÿççàá – éàëàí÷û Êèçá – éàëàí Êèçáè-ìÿùç – òàìàì éàëàí Êþâäÿíè-íàñ – èíñàíëàðûí ôÿðàñÿòñèçè Êþâêÿá – óëäóç Êóù – äàü Êóòÿù-íÿçÿð – äàð ýþðöøëö Êöáðà – äàùà áþéöê Êöôôàð – êàôèðëÿð Êöôð – êàôèðëèê, èìàíñûçëûã Êöëëÿí – öìóìÿí, òàìàìèëÿ Êöëëè-àôàã – áöòöí äöíéà, áöòöí öôöãëÿð Êöëëè-àëÿì – áöòöí äöíéà Êöëëè-ÿáéàí – áöòöí äèíëÿð Êöëëè-ÿñéèÿ – áöòöí ýöíàùëàð Êöëëè-õÿâàðèã-àäÿò – áöòöí àäÿòäÿí õàðèú èøëÿð Êöëëè-ìèëÿëè-úàùàí – äöíéàíûí áöòöí ìèëëÿòëÿðè Êöëëè-ìöääÿèéàí – áöòöí äöøìÿíëÿð, áöòöí èääèà åäÿíëÿð Êöëëè-íöúÿáà – áöòöí íÿúèáëÿð, çàäÿýàíëàð Êöëëè-ðóéè-çÿìèí – áöòöí éåð öçö Êöëëè-òÿâàèôè-äöíéà – äöíéàíûí áöòöí òàéôàëàðû Êöíä – êöòëÿøìÿ, àúèç Êöíù – ÿñèë, ÿñàñ, êþê Êöðàòè-ñÿìàâèééÿ – ôÿçàäàêû êöðÿëÿð Êöðåéè-ÿðçèééÿ – Éåð êöðÿñè Êöðóð-êöðóð – áåø éöç ìèíëÿðúÿ Êöòöá – êèòàáëàð à Ãàôèë – ãÿôëÿòäÿ îëàí, õÿáÿðñèç Ãàèäåéè-ìöãÿððÿðÿ – ãÿðàðëàøäûðûëìûø ãàéäà Ãàèë – åèðàô åäÿí, ðàçûëàøàí Ãàèì áèíÿôñèùè – þç íÿôÿñè èëÿ âàð îëàí Ãàèììÿãàì – êå÷ìèøäÿ áèð ãÿçàíû èäàðÿ åäÿí øÿõñ; âÿêèë, íàèá Ãàòå – êÿñÿí, ìþùêÿì Ãàçè – êå÷ìèøäÿ ãÿçàíûí øÿðèÿò ùàêèìè, õàëãû ìöùàêèìÿ åäÿí ðóùàíè Ãåéáÿò – ýèçëÿíìÿ Ãåéðè-çàòè-áàðè – Àëëàùäàí áàøãà Ãåéñÿð – ãÿäèì Ðîìà âÿ Áèçàíñ èìïåðàòîðó Ãÿ’ð – äèá 352

Ãÿáàëÿúàò – ñÿíÿäëÿð, þùäÿéÿ àëìàã ñÿíÿäè Ãÿáèù –ïèñ, ÷èðêèí Ãÿáçè-ðóù – úàí àëìàã Ãÿìÿð – Àé Ãÿðàèí – ãÿðèíÿëÿð, ÿñðëÿð Ãÿðèá – éàõûí Ãÿðí – ÿñð Ãÿððà – ïàðëàã Ãÿðéÿ – êÿíä Ãÿñàèäè-ãÿððà – ïàðëàã ãÿñèäÿëÿð Ãÿñàâÿòè-ãÿëá – áÿðê öðÿêëèê, ðÿùìñèçëèê Ãÿñèð – àë÷àã áîé Ãÿò’è-ÿ’çà – áÿäÿí öçâëÿðèíè êÿñìÿê Ãÿò’è-íÿçÿð – öç ÷åâèðìÿê, íÿçÿðÿ àëìàìàã Ãÿòÿðàò – ãÿòðÿëÿð, äàìúûëàð Ãÿòëè-íöôóñ – èíñàí þëäöðìÿê Ãÿâàèäàòè-òÿâÿúúöä – âÿúäÿ ýÿëìÿ ãàéäàëàðû Ãÿâàíèíè-òèáá – òèáá ãàíóíëàðû Ãÿçàâö-ãÿäÿð – äèíè åòèãàäà ýþðÿ: òàëåéèí ÿââÿëäÿí òÿéèí åäèëìÿñè, èíñàíûí áàøûíà ýÿëÿí ùàäèñÿëÿðèí ãàáàãúàäàí ìöÿééÿí åäèëìÿñè; òàëå Ãÿçàéè-ùàúÿò – åùòèéàúû ðÿô åòìÿê, áàéûðà ýåòìÿê Ãÿçàéèéè-ìöòÿíÿââèÿ – úöðáÿúöð ùàäèñÿëÿð Ãÿçèééÿ – ùàäèñÿ, èø, òÿñàäöô Ãèñò – ùèññÿ, ôàèç Ãèøð – ãàáûã Ãèòàë – âóðóøìà, áèð-áèðèíè þëäöðìÿ Ãèâàì – äóðóø, àéàã öñòÿ äóðìàã, ìþâúóä îëìàã Ãèéàñ – þë÷ö, òóòóøäóðìàã, ìöãàéèñÿ Ãöëóá – ãÿëáëÿð, öðÿêëÿð Ãöìóì – ãÿìëÿð Ãöðóá – áàòìàã, ýöíÿøèí áàòìàñû Ãöñë – úèììÿê, éóéóíìàã Ãöâà – ãöââÿëÿð Ãöââåéè-úàçèáèééÿ – úÿçáåäèúè ãöââÿ Ãöââåéè-ìèãíàòèñèééÿ – ìàãíèò ãöââÿñè Ë Ëàáöääÿí – ÿëàúñûç, ìöòëÿã Ëàÿãÿëë – ÿí àçû, ùå÷ îëìàñà Ëàìÿùàëÿ – ùå÷ îëìàçñà 353

Ëàìÿêàí – éåðè îëìàéàí, éåðñèç Ëàòöùñà – ñàéñûç-ùåñàáñûç Ëàâöñóë – ÿëÿýÿëìÿç Ëàçèìåéè-áÿéàí – äåéèëìÿñè ëàçûì îëàí Ëåéë – ýåúÿ Ëÿá – äîäàã Ëÿôôàçëûã – ñþçáàçëûã, áîøáîüàçëûã Ëÿôç – ñþç Ëÿüâèééàò – áîø ñþçëÿð Ëÿøýÿð – ãîøóí Ëÿøýÿðêÿøëèê – ãîøóí ÷ÿêìÿê Ëÿòàôÿò – ëÿòèôëèê, èíúÿëèê Ëÿçà – úÿùÿííÿìèí òÿáÿãÿëÿðèíäÿí Ëÿçàèç – ëÿççÿòëÿð Ëÿçàçòè-äöíéÿâè – äöíéà ëÿççÿòëÿðè Ëèôàäÿ – ïàêåò, çÿðô Ëèùàçà – áóíóí ö÷öí Ëèâàòÿ – óøàãáàçëûã Ëöòôè-õàñ – õöñóñè èëòèôàò Ì Ìàáåéí – àðàëûã; êþùíÿ Øÿðã ñàðàéëàðûíäà ùÿðÿìõàíà èëÿ ãÿáóë îòàüûíûí àðàñû Ìàáÿãè – éåðäÿ ãàëàí Ìàëèééàòè-äèâàíèééÿ – äþâëÿò ìàëèééàòû, äþâëÿò ìÿäàõèëè Ìàíÿíä – êèìè Ìàñÿäÿãè-êÿëàì – ñþçöí äîüðóñó Ìàñÿâà – îíäàí áàøãà Ìàéåéè-èôòèõàð – èôòèõàð åòìÿéèí ñÿáÿáè Ìåùìàíäóñò – ãîíàãúûë Ìåùð – ìÿùÿááÿò; Ýöíÿø Ìÿ’áóä – èáàäÿò îëóíàí, Àëëàù Ìÿ’äóä – ñàéûëìûø Ìÿ’äóì – éîõà ÷ûõìûø Ìÿ’êóñ – òÿðñèíÿ, ÿêñèíÿ Ìÿ’ìóë – èøëÿíÿí Ìÿ’ðóô – òàíûíìûø Ìÿ’ñèéÿò – ýöíàù Ìÿ’çóë – âÿçèôÿäÿí ÷ûõàðûëìûø Ìÿ’çóí – èçí âåðèëìèø Ìÿàáèä âÿ ñÿâàìè – ìÿáÿäëÿð âÿ ñîìÿÿëÿð 354

Ìÿàäè-öíñöð – öíñöðëÿðèí äèðèëìÿñè Ìÿàñè – ýöíàùëàð Ìÿàçàëëàù – ïÿíàù Àëëàùà Ìÿáàäèéè-ðöøä – áîéàòìàíûí áàøëàíüûúû; äîüðóëóüóí áàøëàíìàñû Ìÿáàëèüè-êöëëè – ÷îõëó ïóë Ìÿáíè – áèíà åäèëìèø, ÿñàñ Ìÿäàõèëè-äèâàíèééÿ – äþâëÿò ýÿëèðè Ìÿäàðèñè-àëèéÿ – àëè ìÿêòÿáëÿð Ìÿää âÿ úÿçð – äÿíèçèí éöêñÿëìÿñè âÿ ÷ÿêèëìÿñè Ìÿäÿäêàð – êþìÿê÷è Ìÿäôóí – äÿôí îëóíìóø, áàñäûðûëìûø Ìÿäðÿñÿ – äÿðñ îõóíàí éåð; ìÿêòÿá, Øÿðãäÿ ðóùàíè ìÿêòÿáëÿðè Ìÿÿùàçà – áóíà ýþðÿ, áóíóíëà Ìÿÿí – áóíóíëà, áèðëèêäÿ Ìÿôàñèäè-ÿçèìÿ – áþéöê ôèòíÿëÿð Ìÿôãóä – èòìèø Ìÿüøóø – ãàðûøäûðûëìûø Ìÿüç – ìÿòëÿá, ìÿñÿëÿíèí ìÿüçè, ìÿòëÿáèí ÿñëè Ìÿùáóá – ñåâýèëè Ìÿùáóäè-êöëëè-íàñ – áöòöí èíñàíëàðûí ñåâèìëèñè Ìÿùÿëëè-èñòèúàáÿò – ãÿáóë îëóíìàã éåðè Ìÿùÿëëè-êèòàáÿò – éàçû éàçìàã éåðè Ìÿùÿëëè-ñÿíý – âóðóøìà éåðè Ìÿùÿëëè-âöãó – âàãå îëàí éåð Ìÿùêóìè-ùþêìè-ñÿëàòèí – ïàäøàùëàðûí ùþêìöíÿ ìÿùêóì Ìÿùëóë – ùÿëë îëóíìóø, ÿðèíìèø Ìÿùñóñ – ùèññ åäèëÿí, äóéóëàí Ìÿùçóç – ùÿçç àëûíìûø Ìÿõàðèúè-ñÿëòÿíÿò – ñÿëòÿíÿò õÿðúëÿðè Ìÿõàðèúè-çÿðóðèééÿ – çÿðóðè õÿðúëÿð, âàúèá õÿðúëÿð Ìÿõäóì – àüà, õèäìÿòÿ ëàéèã Ìÿõëóò – ãàðûøûã Ìÿõëóòÿí – ãàðûøûã îëàðàã Ìÿõóô – ãîðõóëó Ìÿêíóí – ýèçëÿíìèø Ìÿêð – ùèéëÿ Ìÿêðóù – ñåâèëìÿéÿí, õîøëàíûëìàéàí Ìÿãàì – ñþéëÿìÿê, äàíûøûã Ìÿãàì – éåð, ìþâãå Ìÿãàìè-ÿ’ëàèëëèéèí – ÿí éöêñÿê ìÿãàì Ìÿãàìè-èñòèøôà – øÿôà òàïûëàí éåð 355

Ìÿãàìè-òÿãÿððöáè-ùÿçðÿòè-áàðè – Àëëàùà éàõûí îëìàã éåðè Ìÿãáóë – õîøà ýÿëÿí, áÿéÿíèëìèø Ìÿãäóð – áàúàðûã, èìêàí Ìÿãòóë – þëäöðöëìöø Ìÿëàèê – ìÿëÿêëÿð Ìÿëàèí – ìÿëóíëàð Ìÿëàìÿò – äàíëàìàã, òþùìÿòëÿíäèðìÿê Ìÿìäóùè-êöëëè-àôàã – áöòöí äöíéàíûí òÿðèôëÿäèéè Ìÿìÿðð – êå÷ÿúÿê éåð, éîë Ìÿìÿððè-ìÿäàõèë – ýÿëèð ìÿíáÿéè, ãàçàíú éîëó Ìÿìëöâ – äîëó Ìÿìçóú – ãàðûøäûðûëìûø Ìÿíàáèð – ìèíáÿðëÿð Ìÿíàôåè-êÿñèðÿ – ÷îõëó ãàçàíú Ìÿíôÿç – áèð øåéèí íöôóç åäÿúÿê éåðè, äÿëèê, àüûç Ìÿíêóá – áÿäáÿõò îëàí, åòèáàðäàí äöøÿí, ìÿüëóá Ìÿíêóùÿ – êÿáèíëè àðâàä Ìÿíãóë – íÿãë îëóíìóø, êþ÷öðöëìöø Ìÿíóò – áàüëû, àñûëû Ìÿíçóð – íÿçÿðäÿ òóòóëìóø Ìÿíçóð – íÿçÿðÿ àëûíìûø Ìÿð’è – ýþðöíÿí Ìÿðàðÿò – àúûëûã Ìÿðàòèáè-èíñàíèééÿò – èíñàíëûã ðöòáÿëÿðè, äÿðÿúÿëÿðè Ìÿðÿçè-ëàèëàú – ÿëàúñûç õÿñòÿëèê Ìÿðý – þëöì Ìÿðüóáè-òÿá’ – òÿáèÿòÿ õîø ýÿëÿí Ìÿðèç – õÿñòÿ Ìÿðèçõàíà – õÿñòÿõàíà Ìÿðãÿä – ãÿáèð Ìÿðãóì – éàçûëìûø, ýþñòÿðèëìèø Ìÿððèõ – Ìàðñ ïëàíåòè Ìÿðçóã – ðóçè àëàí, òÿìèí îëóíàí Ìÿñàèá – ìöñèáÿòëÿð Ìÿñàèáöë-ÿáðàð – Éàõøûëàðûí ìöñèáÿòëÿðè (êèòàá àäûäûð) Ìÿñàèë – ìÿñÿëÿëÿð Ìÿñíÿäè-ñÿëòÿíÿò – ïàäøàùëûã òàõòû Ìÿñòóð – þðòöëö, ïÿðäÿëè Ìÿñóí – ñàõëàíûëàí, ãîðóíàí Ìÿøÿããÿò – ÿçèééÿò Ìÿøÿããÿòè-øÿäèä – øèääÿòëè ÿçèééÿò 356

Ìÿøüóëè-êèòàáÿò – éàçìàãëà ìÿøüóë Ìÿøèééÿò – àðçó, èñòÿê Ìÿøèééÿòóëëàù – Àëëàùûí àðçóñó, èñòÿéè Ìÿøðóùÿí – øÿðù îëóíìóø ùàëäà Ìÿòàëèáè-àëèéåéè-ïîëèòèêà – ñèéàñÿòèí àëè ìÿñÿëÿëÿðè Ìÿòáó – ÷àï åäèëìèø Ìÿòáóè-òÿá’è-ùöìàéóí – ïàäøàùà õîø ýÿëÿí Ìÿòëóá – àðçó îëóíàí, èñòÿíèëÿí Ìÿòðóä – ðÿää åäèëìèø, ãîâóëìóø Ìÿóíÿò – êþìÿê Ìÿâàää – ìàääÿëÿð Ìÿâàääè-ùåéâàíèééÿ – ùåéâàíè ìàääÿëÿð Ìÿâàääè-íÿáàòèééÿ – áèòêè ìàääÿëÿðè Ìÿâàãèéè-øÿðèôÿ – ìöãÿääÿñ éåðëÿð Ìÿâàëèäè-ñÿëàñÿ – Øÿðã àëèìëÿðèíÿ ýþðÿ ìÿäÿíèééàò, íÿáàòàò âÿ ùåéâàíàò Ìÿâÿääÿò – ìåùðèáàíëûã Ìÿçàùèðàò – çàùèð îëóíìóøëàð Ìÿçàã – çþâã, ëÿççÿò Ìÿçàìèí – ìÿçìóíëàð Ìÿçáÿëÿ – çèáèëëèê Ìÿçáóð – ãåéä åäèëìèø Ìÿçùÿáè-áàòèë – éàíëûø ìÿçùÿá, äîüðó îëìàéàí éîë Ìÿçùÿð – çàùèð îëóíìóø, ÷ûõàí éåð Ìÿçíóí – çÿíí îëóíàí, øöáùÿëè Ìÿçðóá – âóðóëìóø Ìèêíÿò – ãöââÿò, ãöäðÿò, èãòèäàð Ìèãíàòèñ – ìàãíèò Ìèëàä – äîüóëàí ýöí Ìèëÿë – ìèëëÿòëÿð Ìèñàã – ÿùä, àíä, âÿäÿ Ìþ’áèä – Çÿðäöøò ìÿçùÿáèíäÿ ðóùàíè áàø÷ûñû Ìþ’òèä – àäÿò åäèëìèø Ìþùíÿòàáàä – ãÿì-ãöññÿëè éåð Ìþùðÿ – êàüûçà ïàðëàãëûã âåðìÿê ö÷öí èøëÿíÿí éóìðó øöøÿ; èðè ìóíúóã Ìþâú – äàëüà, ëÿïÿ Ìþâãóô – âÿãô åäèëìèø, òóòóëìóø, äàéàíäûðûëìûø Ìþâãóôàò – âÿãô åäèëìèø ìàë âÿ ÿìëàê, êèëñÿ âÿ ìÿñúèäëÿðèí ìöëêèééÿòè Ìþâñóô – ñèôÿòëÿíìèø, òÿðèôëÿíìèø Ìþâòà – þëöëÿð Ìþâçå – éåð, ìÿêàí Ìóúèä – èúàä åäÿí, éàðàäàí 357

Ìóðàä – ìÿãñÿä, àðçó Ìóðèäè-áàçõàñò – ìÿñóëèééÿòÿ úÿëá îëóíàí Ìóðèñ – èðñ áóðàõàí, âÿðÿñÿ ãîéàí; ýÿòèðÿí, ãàçàíäûðàí Ìöàõèçÿ – ÷ÿêèøìÿ; ìÿçÿììÿò åòìÿ Ìöàãÿá – òÿãèá åäèëÿí Ìöàãèá – òÿãèá åäÿí Ìöáàù – äèíè åòèãàäà ýþðÿ: íÿ ùàëàë, íÿ äÿ ùàðàì îëàí øåéëÿð Ìöáàðÿêáàä – òÿáðèê åòìÿê Ìöáàøèð – ùþêóìÿòèí òàïøûðûüûíû éåðèíÿ éåòèðÿí àäàì (òàðèõè); èøÿ áàøëàéàí Ìöáàøèðÿò – ìÿøüóë îëìàã, èøÿ áàøëàìàã Ìöáòÿëà – äö÷àð îëìóø, òóòóëìóø Ìöúàùèäÿ – úÿùä åòìÿê, ÷àëûøìàã Ìöúÿððÿä – òÿúðèä îëóíìóø, àéðûëìûø Ìöúðè – èúðà åäÿí Ìöúðèì – ýöíàùêàð, ìöãÿññèð Ìöúòÿùèä – áàø ðóùàíè ðöòáÿ Ìöäàâèì – äàâàì åäÿí Ìöääÿè – èääèà åäÿí, òÿëÿá åäÿí Ìöääÿòè-ìÿäèä – óçóí âàõò Ìöÿëëèë-áÿüÿðÿç – áÿùàíÿ èëÿ Ìöÿììà – àíëàøûëìàç ñèðð Ìöÿññèð – òÿñèð åäÿí Ìöÿññèñ – áèíà ãîéàí, òÿñèñ åäÿí, éàðàäàí Ìöÿââÿã – ýåúèêäèðèëìèø Ìöÿééÿä – ãöââÿò âåðèëìèø, êþìÿê åäèëìèø Ìöÿççÿá – ÿçàá ÷ÿêÿí Ìöôàðèãÿò – àéðûëûã Ìöôèä – ôàéäàëû Ìöùàçèðÿ – äàíûøûã Ìöùÿññèë – âåðýè éûüàí, ùàñèë åäÿí Ìöùÿââÿë – òàïøûðûëìûø, öçÿðèíäÿ ãîéóëìóø, ùÿâàëÿ åäèëìèø Ìöùÿééèú – ùÿéÿúàíà ýÿòèðÿí, ðóùëàíäûðàí Ìöùèáá – ñåâÿí, èñòÿéÿí Ìöùéè âÿ ìöìèò – äèðèëäÿí âÿ þëäöðÿí Ìöõàòÿá – õèòàá îëóíàí, ãóëàã àñàí, èêèíúè øÿõñ Ìöõÿëëÿä – äàèìèëÿøìèø, ÿáÿäèëÿøìèø Ìöõÿììèð – éîüðóëìóø, ìàéàëàíìûø Ìöõÿééÿð – èñòÿäèéèíè ñå÷ìÿêäÿ ñÿðáÿñò îëàí Ìöêÿääÿð – êÿäÿðëè Ìöêÿëëÿô – ìÿúáóð îëàí, þùäÿñèíäÿ âÿçèôÿ îëàí Ìöêÿððÿì – ùþðìÿòëè, ÿçèç 358

Ìöêÿððÿð – òÿêðàð îëóíàí Ìöãàðèíÿò – éàõûíëàøìàã Ìöãÿððÿá – éàõûí àäàì Ìöãÿððÿð – ãÿðàðà àëûíìûø, ãÿðàðëàøäûðûëìûø Ìöãÿââè – ýöú âåðÿí, ãöââÿòëÿíäèðÿí Ìöãÿééÿä – àñûëû îëàí, áàüëàíìûø Ìöãèì – éåðëÿøÿí, áèð éåðäÿ éàøàéàí Ìöãòÿçà – òÿëÿá, èñòÿê, çÿðóðè øÿðò Ìöëàùèäÿ – äèíñèçëÿð, èìàíñûçëàð Ìöëàãàò – ýþðöø Ìöìòÿíåÿë-ìþâò – þëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí Ìöìòÿíè – ìöìêöí îëìàéàí, éîë âåðèëìÿç Ìöí’ÿãèä – áàüëû, äöéöíëÿíìèø, èêè òÿðÿô àðàñûíäà ðÿñìÿí ãÿáóë îëóíìóø Ìöí’èì – áàüûøëàéàí, ÿíàì åäÿí, íåìÿò âåðÿí Ìöíàôàò – çèääèééÿòëÿð Ìöíàôè – çèää îëàí Ìöíàôèã – çèää îëàí, àéðûëûã ñàëàí Ìöíàçèÿ – ÷ÿêèøìÿ Ìöíäÿðèú – äÿðú îëóíìóø Ìöíäÿðèñ – ÷öðöìöø, éûðòûëìûø Ìöíÿççÿù – ïàê, òÿìèç Ìöíôÿêê – àéðûëìûø Ìöíùÿðèô – òÿùðèô åäèëìèø, ÿéèëìèø, éîëäàí ÷ûõìûø Ìöíêèð – èíêàð åäÿí, äàíàí Ìöíãÿëèá – ÷åâðèëÿí Ìöíãÿðèç – äàüûëìûø, ïó÷ îëìóø, äåâðèëìèø Ìöíãÿçè – ñîíà ÷àòàí, ãóðòàðàí Ìöíòÿãèë – íÿãë åäèëÿí, éåðèíè äÿéèøÿí Ìöíòÿãèì – èíòèãàì÷û, ãèñàñ àëàí Ìöíçÿúèð – èíúèìèø, ÿçèééÿò ÷ÿêìèø Ìöðàñèëÿ – ìÿêòóáëàøìà, éàçûøìà Ìöðäÿ – þëö Ìöðÿúúÿù – òÿðúèù åäèëÿí, öñòöí òóòóëàí Ìöðÿââÿã – òÿìèçëÿíìèø, øÿôôàô Ìöðòÿêèá – ïèñ âÿ éàðàìàç áèð èø ýþðÿí Ìöðóð – êå÷ìÿê Ìöðóðè-äöùóð – ÿñðëÿðèí êå÷ìÿñè Ìöðóðè-ÿééàì – ýöíëÿðèí êå÷ìÿñè Ìöñàôèðàí – éîë÷óëàð, ñÿôÿð åäÿíëÿð Ìöñÿááèáöë-ÿñáàá – ñÿáÿáëÿðèí ñÿáÿáè Ìöñÿëëÿò – ùàêèì îëàí, ðàùàò ãîéìàéàí, òÿúàâöç åäÿí 359

Ìöñÿììà – àäëàíàí Ìöñÿííèô – òÿñíèô åäÿí, éàçàí, ìöÿëëèô Ìöñêèðàò – íÿøÿ ýÿòèðÿí è÷êèëÿð Ìöñòÿ’ìÿë – èøëÿíèëÿí Ìöñòÿùÿáá – ñàâàá èø Ìöñòÿùÿãã – ùàãã ãàçàíìûø, âàúèá, ëÿéàãÿòëè Ìöñòÿùÿããè-ãÿòë – þëöìÿ ëàéèã Ìöñòÿùôèç – ãîðóéàí, ùèôç åäÿí Ìöñòÿùçÿð – ùöçóðà ýÿòèðèëìèø, õÿáÿðäàð îëóíìóø, ùàçûðëàíìûø Ìöñòÿìå’ – äèíëÿéÿí, ãóëàã àñàí Ìöøÿõõÿñ – ìÿëóì îëàí, ñå÷èëÿí, ýþðöíÿí Ìöøÿððÿô – øÿðàôÿòëè, øÿðÿôÿ ÷àòìàã Ìöøýóéè-çÿððèí – ãûçûë èëÿ áÿçÿíìèø ùÿðÿìõàíà Ìöøðèê – øÿðèê òóòàí, êàôèð Ìöøòÿùèéàò – àðçó îëóíàí øåéëÿð, èøòàùà ýÿòèðÿí Ìöòÿàðèô – àäÿò ùàëûíà êå÷ÿí, ùàìû òÿðÿôèíäÿí òàíûíàí Ìöòÿáÿùùèð – äÿðèí áèëèêëè Ìöòÿäàâèë – èøëÿíèëÿí, ãÿáóë åäèëÿí, õàëã àðàñûíäà éàéûëàí Ìöòÿÿôôèí – öôóíÿòëè, èé âåðÿí Ìöòÿÿõõèð – ÿí ñîí, ñîíóíúó Ìöòÿÿññèô – ùåéèôñèëÿíÿí Ìöòÿôàâöò – òÿôàâöòëö, ôÿðãëè Ìöòÿùÿììèë – äþçÿí, àüûðëûüû ÷ÿêÿí Ìöòÿùÿééèð – ùåéðÿòÿ äöøìöø, òÿÿúúöá åäÿí Ìöòÿêÿëëèì – äàíûøàí, íàòèã Ìöòÿêÿââèí – éàðàíàí, ùàñèë îëàí Ìöòÿëàøè – ñûíìàã, äàüûëìàã Ìöòÿëëÿãÿ – áîøàíûëìûø àðâàä Ìöòÿìÿññèê – èñòèíàä åäÿí Ìöòÿìÿââèë – âàðëû, çÿíýèí Ìöòÿíÿááèù – îéàíàí, èáðÿò àëàí Ìöòÿíÿôôèð – íèôðÿòëÿíÿí Ìöòÿíÿââå – úöðáÿúöð Ìöòÿðàäèô – áèð ìÿíàéà ýÿëÿí, ðÿäèôëÿíÿí Ìöòÿñÿââèð – òÿñÿââöð åäèëÿí Ìöòÿøÿõõèñ – ýþðêÿìëè, òàíûíàí Ìöòÿøÿððå – øÿðèÿò÷è Ìöòÿâàòèð – ðÿâàéÿò îëóíàí, àüûçäàí-àüûçà ýÿçÿí Ìöòÿâÿúúåù – äèããÿò âåðÿí, ðÿüáÿò âÿ ìåùðèáàíëûã ýþñòÿðÿí Ìöòÿââÿã – ùÿëãÿëÿíìèø, áîéíóíà ùÿëãÿ ñàëûíìûø Ìöòÿçÿêêèð – õàòèðÿ ýÿòèðèëÿí, éàäà ñàëàí 360

Ìöòìÿèí – àðõàéûí Ìöòòÿëå – õÿáÿðäàð, ìÿëóìàòëû, èøÿ òàíûø îëàí Ìöòòÿñèë – áèòèøèê, àðäû êÿñèëìÿç Ìöâÿêêèë – âÿêàëÿò âåðèëìèø, âÿêèë Ìöâÿëëèäè-êèáðèòè – êöêöðä îêñèýåíè Ìöâÿëëèäöëìà – ùèäðîýåí Ìöâÿððèõ – òàðèõ÷è Ìöéÿññÿð – ÿëÿ ÷àòàí, àñàí îëàí, áàø òóòàí Ìöçÿúúèð – ñûõûíòû ÷ÿêäèðÿí, èíúèäÿí Ìöçÿââèð – éàëàí÷û, ñàõòàêàð Ìöçìÿùèë – àðàäàí ÷ûõàí, èòèá-ýåäÿí, äàüûëûá-ýåäÿí Ìöçíèá – ýöíàùêàð Í Íàá – õàëèñ, ñàô, äóðó Íàáÿêàð – éàðàìàç Íàáóä – éîõ îëìóø Íàäèð – àç òÿñàäöô åäèëÿí, àç òàïûëàí Íàôå – ôàéäàëû Íàôèëÿ – àðòûã, ôàéäàñûç, áîø Íàèá – ÿâÿç, âÿêèë Íàìäàð – àäëû-ñàíëû Íàìÿ – ìÿêòóá Íàìÿôùóì – áàøà äöøöëìÿéÿí Íàìÿùáóá – ñåâèëìÿéÿí Íàìÿùñóð – ìöùàñèðÿ îëóíìàìûø, ùÿäñèç-ùåñàáñûç, ÿùàòÿ îëóíìàìûø Íàïåéäà – àøêàð îëìàéàí Íàð – îä Íàñ – èíñàíëàð, õàëã Íàñèùàíÿ – íÿñèùÿò÷è êèìè, íÿñèùÿò éîëó èëÿ Íàñèõ – ëÿüâ åäÿí, áàòèë åäÿí Íàøè – ìåéäàíà ýÿëÿí, íÿòèúÿñèíäÿ Íàòÿâàíëûã – àúèçëèê, ýöúñöçëöê Íàâèäàòè-áèÿñë – éàëàí âÿäÿëÿð Íàçèð – áàõàí, èäàðÿ åäÿí Íàçö íèÿì – íàç âÿ íåìÿòëÿð Íå’ìÿòóëëàù – Àëëàùûí íåìÿòè Íÿäàìÿò – ïåøìàíëûã Íÿäèì – ùÿìñþùáÿò, éàõûí àäàì; êå÷ìèøäÿ ùþêìäàðëàðû ÿéëÿíäèðÿí øÿõñ 361

Íÿôèðè-àì – øåéïóð; úàìààòû òîïëàìàã ö÷öí ÷àëûíàí çóðíà (òàðèõè) Íÿôñïÿðÿñò – íÿôñèíè ñåâÿí, þçöíö áÿéÿíÿí Íÿôñöë-ÿìð – èøèí ÿñëè Íÿôé – ðÿää åòìÿê, èíêàð åòìÿê, éåðèíäÿí àéðûëìàã Íÿüÿìàò – íÿüìÿëÿð Íÿãèñöë-ÿãë – àüëû, íàãèñ, àüûëúà íþãñàíëû Íÿíý – àð, åéèá Íÿñàéèú – òîõóíìóø øåéëÿð Íÿñá – éàïûøäûðìàã, ãóðìàã Íÿñÿã – òÿðç, òÿðòèá Íÿñèá – ïàé, ãèñìÿò Íÿñíÿ – øåé Íÿññ – àøêàð åòìÿê, ãÿòè ñöáóò âÿ äÿëèë Íÿñéÿí-ìÿíñèééÿí – òàìàìèëÿ óíóäóëìóø Íÿøàò – øàäëûã Íÿøâö-íöìà – ýþéÿðèá áîé àòìàã, áþéöéöá àðòìàã Íÿâèä – ìóøòóëóã Íÿâèøòÿúàò – éàçûëàð, éàçû-ïîçó Íÿââàá – íàèáëÿð, âÿêèëëÿð Íÿçàôÿò – òÿìèçëèê, ïàêëûã Íÿçèð – ìèñë, áÿðàáÿð, òàé Íÿçìè-âèëàéÿò – þëêÿíèí èíòèçàìû Íèäàéè-ðÿùèë – êå÷ìÿê ñÿñè Íèÿìàò – íåìÿòëÿð Íèôàã – òÿôðèãÿ, àéðûëûã Íèýàù – áàõûø, áàõìàã Íèýàðèø – éàçû, ðÿñì âÿ òÿñâèð éàçìàã Íèêóêàð – éàõøû èø ýþðÿí Íèêóìÿíçÿð – ýþðöíöøö õîø Íèêóíàì – éàõøûëûãäà àäû ÷ûõìûø àäàì Íèø – òèêàí, ÿãðÿáèí òèêÿíè Íèçà – äîëàøìà, òîããóøìà Íöáöââÿò – ïåéüÿìáÿðëèê Íöúÿáà – çàäÿýàí, íÿúèáëÿð Íöôóñ – ÿùàëè Íöêòÿñÿíú – çÿðèô ñþç äàíûøàí, çÿðèôëèéè ñå÷ÿí Íöãàò – íþãòÿëÿð Íöìàéàí – ýþðöíÿí Íöçÿðà – ãîðõóäàíëàð Íöçóë – åíìÿê 362

Þ Þìðè-òóëàíè – óçóí þìöð Þâëèéà – âÿëèëÿð, ìöãÿääÿñ àäàìëàð Þâñàô – òÿðèôëÿð Þâñÿ’ – äàùà ýåíèø Þâçà – âÿçèééÿòëÿð Þâçàè-ÿéàëÿò – ÿéàëÿòèí âÿçèééÿòè Ï Ïàùíèýàù – ãÿëáèïàê Ïàêäàìÿí – òÿìèç àäàì Ïàéÿíäàç – àéàã àëòûíà äþøÿíÿí õàë÷à Ïåéìàí – ÿùä, àíä Ïåéðÿâè – àðäûíúà ýåäÿí, òàáå îëàí Ïÿùëó – éàí, áþéöð Ïÿðäÿêåø – ïÿðäÿ ÷ÿêÿí, þðòÿí Ïÿðäÿêåøëèê – ïÿðäÿ ÷ÿêìÿê Ïÿðäÿ-íèøèí – ïÿðäÿäÿ îòóðàí, ýèçëÿíÿí Ïÿðÿñòàð – õÿñòÿéÿ ãóëëóã åäÿí, áÿñëÿéÿí, õèäìÿò åäÿí Ïÿðïó÷àò – áîø ñþçëÿð Ïÿðâàç – ó÷óø Ïÿðâÿðèø – òÿðáèéÿ åòìÿê, áÿñëÿìÿê Ïÿñ – ýåðè, ñîíðà Ïÿñÿíäèäÿ – áÿéÿíèëìèø Ïÿñòàùû – îéóí, ùèéëÿ Ïèøêÿøè-ùöçóð – ùöçóðà ïåøêÿø åòìÿê Ïöð – äîëó Ïöðôöòóù – òàì ãàáèëèééÿòëè Ïöðâàçåù – à÷ûã-àéäûí Ïöðçóð – ýöúëö Ð Ðàáå’ – äþðäöíúö Ðàãèì – éàçàí Ðàñèõ – ìþùêÿì, äÿðèí áèëèêëè Ðàâè – ðÿâàéÿò åäÿí Ðÿ’éè-ôàñèä – ïîçüóí ôèêèð Ðÿàéà – ðÿèééÿòëÿð 363

Ðÿô’è-ùàúÿò – åùòèéàúû ðÿô åòìÿê Ðÿôòÿ-ðÿôòÿ – ýåò-ýåäÿ Ðÿùíöìà – éîë ýþñòÿðÿí Ðÿùçÿí – éîë óÿñÿí Ðÿõíÿ – ïîçüóíëóã, çÿäÿëÿíìÿ, éàðûã Ðÿìë – ôàë÷ûëûã àëÿòè Ðÿñàèë – ðèñàëÿëÿð, ìÿúìóÿëÿð, ìÿêòóáëàð Ðÿñìè-øÿíè – ÿí ìóðäàð, ïèñ ãàéäà Ðÿòë – ÿðÿá þë÷öñö Ðÿâàú – ýåíèø ñóðÿòäÿ éàéûëàí Ðÿâàíÿ – éîëëàíìà, ýþíäÿðìÿ Ðÿâèø – òÿðç, øÿêèë, ýåäèø Ðèúàëè-äþâëÿò – äþâëÿò àäàìëàðû Ðèúàëöë-ãåéá – ÿñàòèðÿ ýþðÿ; ýþçÿ ýþðöíìÿéÿí àäàìëàð Ðèêàá – öçÿíýè Ðèñìàí – èï, êÿíäèð Ðèøòÿ – èïëèê, âàñèòÿ Ðèéàçÿò – ÿçèééÿò ÷ÿêìÿê, íÿôñè þëäöðìÿê Ðèéàçè-áåùèøò – áåùèøòèí áàüû Ðþâíÿã – áÿçÿê, ýþçÿëëèê Ðóáÿãèáëÿ – öçö ãèáëÿéÿ Ðóä – ÷àé Ðóýÿðäàí – öç äþíäÿðìÿê Ðóùöë-ãöäñ – Úÿáðàèëèí ëÿãÿáèäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ìÿêòóáëàðûíäà Ìèðçÿ Ìåëêóì õàíà áó ëÿãÿá èëÿ õèòàá åäèð. Ðóçèõàù – ðóçè èñòÿéÿí Ðóçíàìÿ – ãÿçåò Ðöúó – ãàéûòìàã, ìöðàúèÿò åòìÿê Ðöôÿãà – éîëäàøëàð, äîñòëàð Ðöêí – ÿñàñ Ðöêó – íàìàçäà áàø ÿéìÿê Ðöñóì – öñóëëàð, ãàéäàëàð Ðöøä – áþéöéöá àðòìàã, éåòèøìÿê; äîüðó éîëà ýåòìÿê Ñ Ñàäàò – ñåéèäëÿð Ñàäèð – ÿìÿëÿ ýÿëìèø Ñàùèáè-ôÿòàíÿò – àüûëëû, ôÿðàñÿòëè Ñàèãÿ – èëäûðûì Ñàèë-áÿêÿô – ÿë à÷àí äèëÿí÷è 364

Ñàãÿ – àüàúûí ýþâäÿñè Ñàãèò – äöøÿí; åòèáàðäàí äöøÿí Ñàëèùÿ – éàõøû ãàäûí Ñàëèñÿí – ö÷öíúöñö Ñàìèò – ñÿññèç, ñóñàí Ñàíå – ñÿíÿòêàð, éàðàäàí Ñàíè – èêèíúè Ñàíèùÿ – õÿéàëäàí êå÷ÿí, ýþçÿë ôèêèðëÿð Ñàéÿáàí – êþëýÿ ñàëàí Ñÿàäÿòè-öçìà – áþéöê ñÿàäÿò Ñÿáàòè-òÿðêèáè-úÿñÿä – âöúóä òÿðêèáèíèí äàâàìëûëûüû Ñÿáá – ñþéìÿê, ñþéöø Ñÿáÿòÿë-ìÿòëóá – ìÿòëóá (àðçó îëóíàí, èñòÿíèëÿí) ñàáèò îëäó Ñÿáò – ãåéä åòìÿê Ñÿáó – áàðäàã, ñàõñû ãàá Ñÿáöê – éöíýöë Ñÿôàùÿòè-ìÿùç – ìöòëÿã ñÿôåùëèê Ñÿôÿùàò – ñÿùèôÿëÿð, ñÿòùëÿð, öçëÿð Ñÿôùÿ – öç, ñÿùèôÿ Ñÿùàáÿ – éàõûí àäàìëàð Ñÿùàôÿò – úèëèä÷èëèê Ñÿùùàôëûã – êèòàá÷ûëûã, úèëä÷èëèê Ñÿùì – îõ; ïàé Ñÿãÿð – äèíè åòèãàäà ýþðÿ úÿùÿííÿìèí òÿáÿãÿëÿðèíäÿí áèðè Ñÿëàù – éàõøûëàøäûðìàã Ñÿëàòèí – ïàäøàùëàð Ñÿëá – êÿñìÿê, ãàïìàã Ñÿëÿô – êå÷ìèøëÿð, áàáàëàð, þçÿíäÿí ÿââÿëêè Ñÿëèì – ñàüëàì, ñàëàìàò Ñÿëèìöí-íÿôñ – òÿìèç àäàì Ñÿíÿäàò – ñÿíÿäëÿð Ñÿíýÿíäàç – äàø àòàí Ñÿíýèí – àüûð Ñÿðàùÿò – àéäûíëûã, àøêàðëûã Ñÿðàìÿäàí – ãàáàãäà ýåäÿíëÿð, áàø÷ûëàð Ñÿðÿíúàìè-öìóðè-âÿçàðÿò – íàçèðëèê èøëÿðèíèí éåðèíÿ éåòèðèëìÿñè Ñÿðôè-ìàëèééàò – ìÿäàõèëèí õÿðúëÿíìÿñè Ñÿðèð – òàõò Ñÿðêÿðäÿýàíè-ìÿ’ðóô – ýþðêÿìëè ñÿðêÿðäÿëÿð Ñÿðìÿøã – íöìóíÿ îëìàã Ñÿðçÿíèø – äàíëàìàã, ìÿçÿììÿò åòìÿê 365

Ñÿâàðÿ – ñöâàðè, àòëû Ñÿééàä – îâ÷ó Ñÿééè – ïèñ Ñÿçàâàð – ëàéèã Ñèáãÿò – ãàáàãëàìàã Ñèáò – íÿâÿ Ñèúúèí – äèíè åòèãàäà ýþðÿ: úÿùÿííÿìèí áèð òÿáÿãÿñè Ñèìà’ – ãóëàã àñìàã Ñèïàùè – úÿíýàâÿð, ÿñýÿð Ñèïÿùñàëàð – áàø ñÿðêÿðäÿ Ñèðàú – ÷èðàã Ñèðàúè-íàð – îäëó ÷ûðàã Ñèðàúè-âÿùùàú – ïàðëàéàí ÷ûðàã Ñèðàò – éîë; êþðïö Ñèððè-õÿôè – ýèçëè ñèðð Ñèòÿì – çöëì Ñèéàíÿò – ìöùàôèçÿ åòìÿê, ùèìàéÿ åòìÿê Ñèéðÿò – õàñèééÿò; òÿðúöìåéè-ùàë Ñóýöâàðëûã – àüëàìàã, òÿçèéÿ ñàõëàìàã Ñóè-çÿíí – ïèñ ôèêèðäÿ îëìàã Ñóðè – çàùèðè, çàùèðäÿ îëàí Ñöôàòè-ìÿ’äóäÿ – ñàéûëìûø ñèôÿòëÿð Ñöôÿðà – ñÿôèðëÿð Ñöôëà – àë÷àã Ñöùóëÿò – àñàíëûã Ñöêíà – ñàêèí îëìàã Ñöëá – ãàòû, áÿðê Ñöóä – éöêñÿëìÿê Ñöâÿð – ñóðÿòëÿð Ø Øàôå – øÿôàÿò åäÿí, áèðèíèí áàüûøëàíìàñû ö÷öí àðàéà ýèðÿí, âàñèòÿ÷è Øàôåè-ìÿçùÿá – Øàôåè ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñóá îëàí Øàôè – øÿôà âåðÿí Øàèáÿ – áÿëà, ìöñèáÿò, éàðàìàçëûã Øàêè – øèêàéÿò÷è, íàðàçû Øàãã – ÿçèééÿò âåðÿí Øàìèë – ÷àòàí, éåòèøÿí, àèä îëàí Øàéå – éàéûëàí Øàéèñòÿ – éàðàðëû 366

Øàéèñòÿ-ÿìÿë – èøÿ ëàéèã, éàðàøàí Øÿáàíÿ-ðóç – ýåúÿ-ýöíäöç Øÿáèù – îõøàòìàã; ìèñòåðèéà, äèíè òàìàøà Øÿôàõàíà – õÿñòÿõàíà Øÿãàâÿò – ãÿääàðëûã, çàëûìëûã Øÿãã – ïàð÷àëàìàã, èêèéÿ àéûðìàã Øÿììÿ – áèð àç Øÿìñ – Ýöíÿø Øÿíäÿô – ãàâàë Øÿíè’ – ïèñ, õîøà ýÿëìÿéÿí Øÿðàðÿò – éàðàìàçëûã Øÿðàðÿòè-ÿøðàð – ïèñ àäàìëàðûí úèíàéÿòè Øÿðìñàð – áàøû àøàüû, õÿúàëÿòëè Øÿòðÿíú – øàùìàò Øèÿéàí – øèÿëÿð Øèêÿì – ãàðûí Øèìè – êèìéÿâè, êèìéà Øþ’áÿäÿ – îéóí, ôîêóñ Øþ’äÿäÿáàç – îéóíáàç, ùîããàáàç Øþâùÿð – ÿð, êèøè Øöüë – èø, ïåøÿ, ìÿøüóëèééÿò Øöùóäè-ôÿçèëÿò – ôÿçèëÿò øàùèäëÿðè Øöìøè òèëà – òþêìÿ ãûçûë Øöíàõòÿ – òàíûíìûø Øöðá – è÷ìÿê Øöðáè – è÷êè÷è, ÿééàø Øöðáè-ìöñêèðàò – è÷êè è÷ìÿê Øöðáè-øÿðàáè-íàá – õàëèñ øÿðàá è÷ìÿê Øöðóò – øÿðòëÿð Øöðóòè-ôÿñàùÿò – àéäûí äàíûøìà øÿðòëÿðè Øöðóòè-õèëãÿò – éàðàäûëûø øÿðòëÿðè Ò Òààò – èòàÿòëÿð, òàïøûðûãëàðû éåðèíÿ éåòèðìÿê Òàðèõè-ìàùö ñàë – àé âÿ èëèí òàðèõè Òàçèéàíÿ – ãàì÷û Òå’äàä – ñàé Òÿ’äèá – òÿðáèéÿëÿíäèðìÿê Òÿ’ìèðè-òöðöã – éîëëàðûí òÿìèðè Òÿ’íÿ – ðèøõÿíä, ìÿñõÿðÿ 367

Òÿ’éèä – ãöââÿòëÿíäèðìÿê, êþìÿê åòìÿê Òÿ’çèð – éàëàíäàí öçð äöçÿëòìÿê Òÿúàðöá – òÿúðöáÿëÿð Òÿäàáèð – òÿäáèðëÿð Òÿÿääè – òÿúàâöç, ñàòàøìàã Òÿÿôôöí – èéëÿíìÿê Òÿÿããöë – äöøöíìÿê, ôèêèðëÿøìÿê Òÿÿëëöìè-öëóì âÿ ÿãàâèëè ùöêÿìà – åëìëÿðè âÿ ôèëîñîôëàðûí ñþçëÿðèíè þéðÿíìÿê Òÿÿððöç – ùöúóì åòìÿê, åòèðàç åòìÿê Òÿÿññöá – òÿðÿôäàðëûã, äàðýþçëöëöê, úÿùàëÿò Òÿÿééöø – éàøàìàã, äîëàíìàã Òÿôÿââöã – öñòöíëöê Òÿôùèì – àíëàòìàã Òÿôñèëÿí – òÿôñèë èëÿ, ìöôÿññÿë, ÿòðàôëû Òÿôñèð-øÿðù Òÿôâèç – ôåéçëÿíäèðìÿê, áàüûøëàìàã Òÿüéèð – äÿéèøìÿê Òÿùàâöí – ÿùÿìèééÿò âåðìÿìÿê Òÿùÿêêöì – ùàêèì îëìàã Òÿùÿããöã – áèð øåéèí äîüðó îëìàñûíûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû Òÿùÿééöð – ùåéðÿò åòìÿê, ÷àøìàã Òÿùðè-úÿíý – ìöùàðèáÿ òÿðòèáè Òÿùðèôàòè-áèìÿ’íè – ìÿíàñûç òÿùðèôëÿð Òÿùðèð – éàçìàã Òÿùñèëè-ìàëèééàò – âåðýè éûüìàã Òÿùñèëè-ìÿäàõèë – ýÿëèð éûüìàã Òÿùòè-ãÿâàíèí – ãàíóí àëòûíäà Òÿùòè-øöðóò – øÿðòëÿð àëòûíäà Òÿùçèá – äöçÿëòìÿ, òÿìèçëÿìÿ, èñëàù åòìÿ Òÿõÿëëöô – çèääèíÿ ýåòìÿê Òÿõôèô – éöíýöíëÿøäèðìÿê Òÿõðèá – äàüûòìàã Òÿêàëèôè-øàããÿ – ÿçèééÿòëè òÿêëèôëÿð Òÿêÿëëöì – äàíûøìàã Òÿêÿââöí – âàð îëìàã, âöúóäà ýÿëìÿê, éàðàíìàã Òÿêçèá – éàëàíà ÷ûõàðìàã, éàëàí ñàòìàã Òÿãàçà – òÿëÿá, èñòÿìÿê Òÿãÿëëöá – äþíìÿ, ÷åâðèëìÿ, äÿéèøìÿ, áàøãà øÿêëÿ ýèðìÿ Òÿãÿððöá – éàõûíëàøìàã Òÿãèééÿ – ïÿðäÿëÿíìÿê, ìÿçùÿáèíè ýèçëÿòìÿê Òÿãðèð – ñþéëÿìÿê, àéäûíëàøäûðìàã 368

Òÿãâèéÿò – ãöââÿòëÿíäèðìÿê Òÿëàã – áîøàìà Òÿëàòöì – úîøìà, äàëüàëàíìà Òÿëõ – àúû Òÿìÿääöí – ìÿäÿíèëÿøìÿê, ìÿäÿíèééÿò Òÿìÿëëöê – ìàëèê îëìàã, ñàùèáëÿíìÿê Òÿìÿëëöã – éàëòàãëàíìàã Òÿìÿòòþ – ôàéäàëàíìàã Òÿìÿââöú – äàëüàëàíìàã Òÿíàêöù – íèêàùëàíìà, êÿáèí êÿñäèðìÿ Òÿíàñöõè-ìÿçùÿá – Òÿíàñöõ ìÿçùÿáèíÿ ìÿíñóá îëàí Òÿíàâöë – éåìÿê Òÿíÿççöë – åíìÿê, àøàüû äöøìÿê Òÿíãèù – àðòûã-ÿñêèéè äöçÿëòìÿê Òÿíñèõ – ðÿää åòìÿê, äÿéèøäèðìÿê, öçöíäÿí êþ÷öðìÿê Òÿðüèá – ùÿâÿñëÿíäèðìÿê Òÿðùÿíäàçëûã – úèçýè ÷ÿêìÿê, íÿãøÿ ÷ÿêìÿê Òÿðèã – éîë Òÿðèãè-ìöñòÿãèì – äöç éîë Òÿðêèáè-ÿúñàì – úèñèìëÿðèí òÿðêèáè Òÿðêèáè-ìÿâàëèäè-ÿíàñèð – öíñöðëÿðèí äîüóëóø òÿðêèáè Òÿñÿääöã – ñÿäÿãÿ, ãóðáàí Òÿñÿëëöò – ùàêèì îëìàã, ãàëèá ýÿëìÿê Òÿñÿððöôè-èõòèéàð – èõòèéàð ñàùèáè îëìàã Òÿñôèéÿ – ñàôëàøäûðìàã, òÿìèçëÿìÿê Òÿñõèð – çÿáò åòìÿê, òóòìàã Òÿñìèéÿ – àä ãîéìàã, àäëàíäûðìàã Òÿøõèñ – àéûðìàã, ñå÷ìÿê Òÿøõèñè-ÿìðàç – õÿñòÿëèêëÿðè òÿéèí åòìÿê, äèàãíîñòèêà Òÿøðèùè-ÿìâàò – ìåéèòëÿðèí éàðûëûá éîõëàíìàñû Òÿòàááÿàò – òÿäãèãàò, þéðÿíìÿ Òÿòÿááÿàòû-êÿñèðÿ – ÷îõëó òÿäãèãëÿð Òÿòâèë – óçàòìàã Òÿâàáå – òàáåëÿð, èòàÿò åäÿíëÿð Òÿâàèô – òàéôàëàð Òÿâÿùùöì – âàñèòÿ÷èëèê Òÿâÿññöò – ãîðõóéà äöøìÿê Òÿçÿëçöë – òèòðÿìÿê, ñàðñûëìàã Òÿçâèð – ùèéëÿ Òÿçéè – òÿëÿô åòìÿê, èòèðìÿê Òÿçéèä – àðòûðìàã 369

Òèëà – ãûçûë Òèíÿò – éàðàäûëìûø, õèëãÿò Òèíÿòè-ìÿõçóíÿ – ýèçëè õàñèééÿò Òèíÿòè-ìÿêíóí – ýèçëè õèëãÿò Òèðÿáÿõò – áàõòû ãàðà Òîÿí âÿ êÿðùÿí – èñòÿð-èñòÿìÿç Òþ’ìÿ – éåìÿëè Òþùôÿ – ùÿäèééÿ Òþâúèù – öç ÷åâèðìÿ, öç äþíäÿðìÿ Òþâôèã – óéüóíëóã, ìöâàôèãëèê Òþâùèä – âÿùäÿò, áèðëèê Òþâãèàò – ïàäøàùûí èìçàëàäûüû ôÿðìàíëàð Òþâñèô – òÿðèôëÿìÿê Òþâçèù – àéäûíëàøäûðìàã Òóë – óçóí Òöôóëèééÿò – óøàãëûã Òöëëàá – òÿëÿáÿëÿð Òöëó’ – ÷ûõìàã (Ýöíÿøèí, Àéûí ÷ûõìàñû) Ö Öáóäèééÿò – áÿíäÿ÷èëèê, ãóëëóã Öáóð – êå÷ìÿê Öãóáÿò – ÿçàá, èíýÿíúÿ Öëóìè-íàôèÿ – ôàéäàëû åëìëÿð Öìäÿ – ÿñàñ, äàéàã Öìÿðà – ÿìèðëÿð Öììÿò – òàáå îëàí, ñåâÿí Öìóìè-íàñ – áöòöí èíñàíëàð Öìóð – ÿìðëÿð, èøëÿð Öìóðè-ÿçèìÿ – áþéöê èøëÿð Öìóðè-ìöøêöëÿ – ÷ÿòèí èøëÿð Öìóðè-öõðÿâè – àõèðÿò èøëÿðè Öðóú – ãàëõìàã, ó÷óá éöêñÿëìÿê Öéóá – åéèáëÿð Öçðõàù – öçð èñòÿéÿí  Âàáÿñòÿ – àñûëû Âàúèáöë-âöúóä – âàðëûüû âàúèá îëàí; äèíè åòèãàäà ýþðÿ: Àëëàù 370

Âàäè – äÿðÿ Âàôèð – áîë Âàèç – ìîèçÿ åäÿí Âàãåÿí – ùÿãèãÿòäÿ Âàãèô – áèëÿí àäàì, õÿáÿðäàð Âàðèä – ÷àòàí Âàçåù – àøêàð, àéäûí Âÿúä – øàäëûã Âÿúùóëëàù – Àëëàùûí öçö Âÿäàéå – ÿìàíÿòëÿð Âÿùäÿòè-âöúóä – ïàíòåèçì Âÿùé – èëùàì Âÿãàéè-íèýàð – ùàäèñÿëÿðè éàçàí Âÿëè – ñàùèá, ìöãÿääÿñ Âÿñàèëè-ôÿðÿùö-ñöðóð – øÿíëèê âÿ øàäëûã âàñèòÿëÿðè Âÿñàèëè-èòòèôàã – áèðëÿøìÿê âàñèòÿëÿðè Âÿñô – òÿðèô Âÿñè – ãÿééóì Âÿñèëåéè-ðóçè – ðóçè âàñèòÿñè Âÿñèééè-úàíèøèí – úàíèøèíèí ãÿééóìó Âÿç’ – ãîéìàã Âöúóäè-àõèð – ñîíóíúó âàðëûã Âöúóäè-êöëë – áöòöí âàðëûã Âöúóùè-ìÿòëóáÿ – èñòÿíèëÿí ìÿáëÿü Âöúóùè-âÿçàèô – âÿçèôÿëÿðèí úÿùÿòëÿðè Âöôóð – áîë Âöãó – ìåéäàíà ýÿëìÿê Âöñ’ÿò – ýåíèøëèê Âöñóù – àéäûí, èçàù åòìÿê Âöñóë – àëìàã, ÿëÿ ýÿòèðìÿê Âöçàðÿ – âÿçèðëÿð É Éåê ãþâë – áèðñþçëö, ñþçáèð Éåêúÿùÿò – áèðòÿðÿôëè, áèð ìåéèëëè Éåêäèë – áèð ôèêèðëè, áèð öðÿêëè Éÿáíÿðÿñóëèëàù – åé Àëëàùûí ïåéüÿìáÿðèíèí îüëó Éÿùòÿìèë – åùòèìàë êè Éÿìèí – àíä, ñàü òÿðÿô Éÿâàãèòè-ãÿâàíèí – ãàíóíëàðûí éàãóòëàðû; ÿí éàõøû ãàíóíëàð 371

Ç Çàùèð – àøêàð Çàâèéÿ – áóúàã, ýóøÿ Çåâúèééÿò – ÿð-àðâàäëûã Çÿ’ô – çÿèôëèê Çÿáù – êÿñìÿê Çÿáòè-öìóð – èøëÿðè ÿëÿ àëìàã Çÿúð – èíúèòìÿê, ìÿúáóð åòìÿê Çÿùð – àðõà, áåë Çÿùðäàð – çÿùÿðëè Çÿõèðÿ – àçóãÿ Çÿëàëÿò – àçüûíëûã Çÿëÿìÿ – çàëèìëÿð Çÿìàèð – ãÿëáëÿð Çÿìàíè-íàìöòÿíàùè – ñîíñóç çàìàí Çÿìì – ìÿçÿììÿò, òÿãñèð Çÿíàäèã – çûíäûãëàð, “Çÿíäàâÿñòà”éà ñèòàéèø åäÿíëÿð, áóðàäà: äèíñèçëÿð Çÿííè-õÿòà – ñÿùâ ýöìàí Çÿíïÿðÿñò – ãàäûí äöøêöíö Çÿðô – ãàá, ïàêåò Çÿððèí – çÿðëè Çèáà – áÿçÿêëè, ýþçÿë Çèôÿçë – ôÿçèëÿòëè, áèëèêëè, ùöíÿðëè, èñòåäàäëû Çèùÿéàò – éàøàéàí, úàíëû Çèëàë – äóðó, ñàô Çèëë – êþëýÿ Çèìí – ìöãàáèë, ãàðøû Çèíùàð – ÷ÿêèí, àéûã îë Çèð – àøàüû, ìóñèãèäÿ äÿðÿúÿ Çèðäÿñòàí – ÿëàëòûëàð Çèâÿð – áÿçÿê Çþùä âÿ òÿãâà – çàùèäëèê âÿ ïÿùðèçêàðëûã Çöêóð – êèøè, åðêÿê Çöëàì – ãàðàíëûãëàð, çöëìÿòëÿð Çöëëàì – çàëèìëÿð Çöìðÿ – òàéôà Çöíóá – ýöíàùëàð

372

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ Þí ñþç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí öçöíö êþ÷öðÿí øÿõñèí èñëàì õàëãëàðûíûí øÿðèÿò õàäèìëÿðèíäÿí áèðèíÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóí ñóðÿòè . . . . .14 ÙÈÍÄÈÑÒÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÊßÌÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÞÇ ÄÎÑÒÓ ÈÐÀÍ ØÀÙÇÀÄßÑÈ ÚßÌÀËÖÄÄÞÂËßÉß ÔÀÐÑÈ ÄÈËÈÍÄß ÉÀÇÄÛÜÛ Ö× ÌßÊÒÓÁÓÍ Âß ÚßÌÀËÖÄÄÞÂËßÍÈÍ ÎÍÀ ÝÞÍÄßÐÄÉÈ ÚÀÂÀÁÛÍ ÒÖÐÊÈ ÄÈËÈÍÄß ÒßÐÚÖÌßÑÈÄÈÐ

Êÿìàëöääþâëÿíèí ÿââÿëèíúè ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Èêèíúè ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Êÿìàëöääþâëÿíèí ö÷öíúö ìÿêòóáó . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Èðàí øàùçàäÿñè Úÿìàëöääþâëÿíèí Ùèíäèñòàí øàùçàäÿñè Êÿìàëöääþâëÿéÿ éàçäûüû úàâàáäûð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112 “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí ìöëùÿãàòû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Áèðèíúè ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 Èêèíúè ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .126 Ö÷öíúö ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .129 ÔßËÑßÔÈ, ßÄßÁÈ-ÒßÍÃÈÄÈ Âß ÒÀÐÈÕÈ ÌßÃÀËßËßÐ

[Ùÿêèìè-èíýèëèñ Éóìà úàâàá] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .139 [Ìîëëà ßëÿêáÿðëÿ ìöáàùèñÿ] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 “Éåê êÿëìÿ” ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 Ôåùðèñòè-êèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .148 Õèòàá áÿð êàòèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Õèòàá áÿð íàãèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 [Íÿçì âÿ íÿñð ùàããûíäà] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151 Ìîëëàéè-Ðóìèíèí âÿ îíóí òÿñíèôèíèí áàáûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .153 Êðèòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 Ìèðçÿ Àüàíûí ïéåñëÿðè ùàããûíäà êðèòèêà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 1872-úè èë ìàðò àéûíûí ñîíëàðûíäà Òåùðàíà ýåäÿðêÿí Òèôëèñÿ ýÿëìèø Ðóùöë-ãöäñäÿí íå÷ÿ ìÿúëèñäÿ åøèòäèêëÿðèì . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 ÒßÍÃÈÄ ÐÈÑÀËßÑÈ

Ìÿðùóì õàãàí Ìÿùÿììÿä øàù Ãàúàðûí Ùåðàò ñÿôÿðèíäÿ Ãóðèéàíûí ìöùàñèðÿñèíèí çèêðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 373

Áàáèëèê ÿãèäÿëÿðè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .200 Ùåêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 Ìÿñÿëè-ùÿêèì Ñèñìîíä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .204 Úîí Ñòöàðò Ìèëë àçàäëûã ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206 1618-úè èëäÿ Áàüäàä éàõûíëûüûíäà Òöðêèéÿ îðäóñóíóí âÿçèééÿòè . . . . . . .208 Éåíýè äöíéàíû ôÿòù åäÿí Õðèñòîôîð Êîëóìáóí òàðèõè . . . . . . . . . . . . . . . . .217 Áèðèíúè ôÿñèë. Õðèñòîôîð Êîëóìáóí äîüóëìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217 Èêèíúè ôÿñèë. Õðèñòîôîð Êîëóìáóí ýÿíúëèéè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 Ö÷öíúö ôÿñèë. Ïîðòóãàëèéà øàùçàäÿñè Ùåíðèõèí ìÿëóì îëìàéàí òîðïàãëàðû êÿøô åòìÿê ñàùÿñèíäÿ íàèëèééÿòëÿðè ùàããûíäà . . . . . . . . . . . . . .220 Äþðäöíúö ôÿñèë. Êîëóìáóí Ëèññàáîíäà ñàêèí îëìàñû âÿ ìöùèò äÿíèçèíèí î òÿðÿôèíäÿêè áÿçè àäàëàð ùàããûíäà ìöõòÿëèô õÿáÿðëÿð . . . . . . . .222 Áåøèíúè ôÿñèë. Ãÿðáèí î òÿðÿôèíäÿ íàìÿëóì òîðïàãëàðûí îëìàñû ùàããûíäà Õðèñòîôîð Êîëóìáäà òÿñÿââöð éàðàäàí ñÿáÿáëÿð . . . . . . . . . . . .223 Àëòûíúû ôÿñèë. Êîëóìáóí Ïîðòóãàëèéà ïàäøàùûíà òÿêëèôè . . . . . . . . . . . . . . . .224 Ñöàâè ÿôÿíäèíèí ÿãèäÿñèíÿ ãàðøû éàçûëìûø òÿíãèäèí ñóðÿòè . . . . . . . . . . . . .225 Ìåùðèáàí âÿ ÿçÿìÿòëè Ùàúû Øåéõ Ìþùñöí õàí, ñÿàäÿòèíèç äàèìè îëñóí! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 Êþùíÿ èñëàì ÿëèôáàñûíû äÿéèøäèðìÿê áàðÿäÿ êîëîíåë Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí êå÷ÿí èë ÿëàùÿçðÿò Èðàí øàùÿíøàùûíûí ìààðèô íàçèðëèéèíÿ ýþíäÿðäèéè èçàùàòûí ñóðÿòè . . . . . . . . . . . .239 Ìèðçÿ Éóñèô õàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250 Èðàí äþâëÿòèíèí Òèôëèñäÿêè ñàáèã êîíñóëó Ìèðçÿ Éóñèô õàí úÿíàáëàðûíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .254 Èêèíúè àéðûúà ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 Òöðêúÿ “Òÿìñèëàò”û òÿðúöìÿ åäÿí Òåùðàí ñàêèíè Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Úÿôÿðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 1871-úè èë ìàðòûí 29-äà Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçûëìûø ö÷öíúö ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .263 1280-úè (1863-úö) èëäÿ úÿíàá Ðóùöë-ãöäñöí þç äèëèíäÿí åøèäèá éàçäûüûì àëè áèð ìÿòëÿáèí ìÿòíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .267 “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí íÿøðè áàðÿäÿ Èñàêîâà éàçäûüûì ìÿêòóáóí ñóðÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .270 Íöñõÿ ôÿðãëÿðè âÿ øÿðùëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .277 Òàðèõè, úîüðàôè àäëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .320 Ëöüÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .334

374

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄß

ßÑßÐËßÐÈ Ö× ÚÈËÄÄß ÛÛ ÚÈËÄ “ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ-2005

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð:

Ïÿðèíàç Ñÿìÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 01.10.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 30.03.2005. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 23,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 65.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.