Mirza Feth Ali Ahunzade Eserleri 1

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈ ÀÕÓÍÄÇÀÄß

ßÑßÐËßÐÈ Ö× ÚÈËÄÄß I ÚÈËÄ

...................

“ØßÐÃ-ÃßÐÁ” ÁÀÊÛ–2005

Áó êèòàá “Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. I úèëä” (Áàêû, Åëì, 1987) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè, þí ñþçöí âÿ èçàùëàðûí ìöÿëëèôè:

Íàäèð Ìÿììÿäîâ

894.3613 - dc 21 AZE Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè. ßñÿðëÿðè. Ö÷ úèëääÿ. I úèëä. Áàêû, “Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 296 ñÿù. Ïåøÿêàð ìèëëè òåàòð ñÿíÿòèíèí, ðåàëèñò áÿäèè íÿñðèí, äåìîêðàòèê ôÿëñÿôè âÿ åñòåòèê ôèêðèí, èëê ÿëèôáà èíãèëàáûíûí, áöòþâëöêäÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèìèçèí áöòöí ñàùÿëÿðèíäÿ “éåíè äþâð”öí áàíèñè îëàí áþéöê ÿäèá, àëèì âÿ ôèëîñîô Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüû öìóìøÿðã âÿ öìóìáÿøÿðè áèð òàðèõè ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ìèëëè ÿäÿáèééàòûí òàëåéèíÿ âÿ òàðèõèíÿ òÿñèð áàõûìûíäàí ìÿùç áèð ìààðèô÷è îëàðàã îíóí ýþðäöéö èøèí ùöäóäëàðû XII ÿñðäÿ Íèçàìè, XVI ÿñðäÿ Ôöçóëè äöùàñûíûí ìèãéàñëàðû èëÿ ìöãàéèñÿ îëóíà áèëÿð. Ëàêèí òàðèõè èíêèøàôûí éåíè ìÿðùÿëÿñèíÿ óéüóí îëàðàã Àõóíäçàäÿ äîüìà ÿäÿáèééàòûí ãàðøûñûíäà äóðàí âÿçèôÿëÿðÿ áþéöê áÿøÿðè âöñÿòëÿ éàíàøû äàùà ôÿðäè âÿ ìèëëè áèð êîíêðåòëèê äÿ ýÿòèðèáäèð. ßñÿðëÿðèíèí I úèëäèíÿ ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàðûí áÿäèè èðñè – 1850-1855-úè èëëÿð àðàñûíäà éàçäûüû àëòû êîìåäèéà, ùÿì÷èíèí 1856-úû èëäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ åëÿúÿ äÿ øåèðëÿðè äàõèë åäèëìèøäèð.

__________ ISBN 9952-418-73-3 © “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

Ì.Ô.ÀÕÓÍÄÇÀÄßÍÈÍ ÙßÉÀÒÛ Âß ÁßÄÈÈ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ (1812-1878) ìöòÿðÿããè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí, èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè, åòèê âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè, ôèêðèíèí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Íàäèð èñòåäàäà, äÿðèí òÿíãèäè àüûëà, èòè ìöøàùèäÿ ãàáèëèééÿòèíÿ, ýåíèø åðóäèñèéàéà, áþéöê ÿçìÿ ìàëèê îëàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ãûðõ èëèí ÿðçèíäÿ ÷îõ ãûçüûí, ìöíòÿçÿì âÿ îëäóãúà ìÿíàëû ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìèø, çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý èðñ éàðàòìûøäûð. Î, èñòåäàäëû øàèð, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè, ýþðêÿìëè íàñèð, ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûí ãöäðÿòëè íöìàéÿíäÿñèäèð. Ôÿëñÿôè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ åñòåòèê ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áþéöê õèäìÿòè âÿ ðîëó îëìóøäóð. Î, éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ äÿ ìààðèô÷èëèê ùÿðÿêàòûíûí ýþðêÿìëè èäåîëîãó âÿ íöìàéÿíäÿñè, àòåèñò-ìàòåðèàëèñò ôèëîñîô, áþéöê èúòèìàè õàäèì êèìè òàíûíìûø, øþùðÿò òàïìûøäûð. Þç ÷îõúÿùÿòëè éàðàäûúûëûüûíûí èúòèìàè ìÿçìóíó, èäåéà èñòèãàìÿòè âÿ ïàôîñó áàõûìûíäàí äöíéà ìààðèô÷è éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðè ñûðàñûíà ìÿíñóá îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ôåîäàë-ïàòðèàðõàë öñóëè-èäàðÿñè âÿ ãàéäà-ãàíóíëàðûíà, çöëì âÿ þçáàøûíàëûüà, ÿäàëÿòñèçëèê âÿ ãàíóíñóçëóüà, íàäàíëûã, äèíè ôàíàòèçì âÿ ÿòàëÿòÿ ãàðøû ÷ûõìûø, äîüìà õàëãûíûí âÿ öìóìÿí Øÿðã õàëãëàðûíûí ìèëëè èíòèáàùû, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèñè, çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðèí àçàä âÿ õîøáÿõò ùÿéàòû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ùÿéàòû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1812-úè èëäÿ (àé âÿ ýöí ìÿëóì äåéèëäèð) Íóõà (èíäèêè Øÿêè) øÿùÿðèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû Òÿáðèç âèëàéÿòèíèí Õàìíÿ ãÿñÿáÿñèíäÿí, àíàñû èñÿ Øÿêèäÿíäèð. Àòà òÿðÿôäÿí Ôÿòÿëè ÿéàëÿò ùàêèìëÿðè íÿñëèíÿ ìÿíñóá èäè. Áàáàñû Ùàúû ßùìÿä, îíóí âÿôàòûíäàí ñîíðà èñÿ àòàñû Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû óçóí èëëÿð Õàìíÿ ãÿñÿáÿñèíèí âÿ îíóí éàõûíëûüûíäà îëàí áèð ñûðà êÿíäëÿðèí ùàêèìè – êÿíäõóäàñû îëóáäóð. ÕÛÕ ÿñðèí èëê îíèëëèéèíäÿ Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû èëÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí àëè ùàêèì äàèðÿëÿðè àðàñûíäà úèääè èõòèëàô áàø âåðìèøäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ î, âÿçèôÿñèíäÿí àçàä åäèëìèø âÿ 12 ìèí òöìÿí ìÿáëÿüèíäÿ âàð-äþâëÿòè ìöñàäèðÿ îëóíìóøäó. Àüûð èãòèñàäè âÿ ìÿíÿâè ìÿùðóìèééÿòëÿðÿ äö÷àð îëàí Ìÿììÿäòàüû òÿõìèíÿí ùÿìèí îíèëëèéèí ñîíëàðûíäà àèëÿñèíè Õàìíÿäÿ ãîéóá Øÿêèéÿ ýÿëèð âÿ áóðàäà òèúàðÿòëÿ ìÿøüóë îëóð. Î, òÿõìèíÿí 1810-1811-úè èëëÿðäÿ Íóõàíûí òàíûíìûø ðóùàíèëÿðèíäÿí îëàí âÿ Øÿêè õàíëàðûíûí ùèìàéÿñè àëòûíäà éàøàéàí Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðèí ãàðäàøû ãûçû Íàíÿ õàíûìëà åâëÿíèð.* Áèð èëäÿí ñîíðà Ôÿòÿëè àíàäàí

__________ *

Íàíÿ õàíûìûí âàëèäåéíëÿðè âÿ îíóí ãàðäàø-áàúûñû îëóá-îëìàìàñû ùàããûíäà ÿëèìèçäÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàò éîõäóð. ×îõ ýöìàí êè, Íàíÿ õàíûì êè÷èê éàøëàðûíäà àòà-àíàñûíû èòèðìèø âÿ àèëÿäÿ éåýàíÿ þâëàä îëìóøäóð. Àòà-àíàñûíû èòèðäèêäÿí ñîíðà, ÿìèñè Ùàúû ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñè àëòûíäà éàøàìûøäûð.

4

îëóð. 1814-úö èëäÿ Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüû éåíè àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Õàìíÿéÿ ãàéûäûð. Ëàêèí áóðàäà Íàíÿ õàíûìëà Ìèðçÿ Ìÿììÿäòàüûíûí èëê àðâàäû àðàñûíäà äàèì äèäèøìÿ, äåäè-ãîäó áàø âåðäèéè ö÷öí ýÿíú ãàäûíûí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûð êå÷èðäè. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéèùàë”ûíäà éàçûð êè, àíàñû Õàìíÿäÿ äþðä èë ìÿøÿããÿòëè ùÿéàò ñöðäöêäÿí ñîíðà ÿðèíäÿí àéðûëûá þç êè÷èê îüëó èëÿ áèðëèêäÿ Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàäàü âèëàéÿòèíèí Ùîðàíä êÿíäèíäÿ éàøàéàí ÿìèñè Ùàúû ßëÿñýÿðèí éàíûíà êþ÷öð. Áó âàõòäàí åòèáàðÿí Ôÿòÿëè Ùàúû ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñè àëòûíà êå÷èð âÿ î, åë àðàñûíäà “Ùàúû ßëÿñýÿðèí îüëó” êèìè òàíûíûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè èëê òÿùñèëÿ ùÿëÿ Õàìíÿäÿ – ìîëëàõàíàäà áàøëàìûøäûð. Ëàêèí î, êþùíÿ òÿäðèñ öñóëóíóí ñÿðò, äþçöëìÿç ãàéäà-ãàíóíëàðûíà òàá ýÿòèðìÿéèá, ìÿêòÿáäÿí ãà÷ìûøäû. Ùàúû ßëÿñýÿð êè÷èê Ôÿòÿëèíèí èñòåäàäëû áèð óøàã îëäóüóíó ýþðöá, îíóí òÿùñèë âÿ òÿðáèéÿñè èëÿ øÿõñÿí þçö ìÿøüóë îëìàüà áàøëàéûð. Ùàúû ßëÿñýÿð þç äþâðöíöí ñàâàäëû, ýþçöà÷ûã, àëèúÿíàá âÿ áþéöê ùþðìÿò, íöôóç ñàùèáè îëàí ðóùàíèëÿðäÿí áèðè èäè. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéè-ùàë”ûíäà îíó “èñòÿð ôàðñúà âÿ èñòÿðñÿ äÿ ÿðÿáúÿ áöòöí èñëàìè åëìëÿð” ñàùÿñèíäÿ ìöêÿììÿë ìÿëóìàòû îëàí “íàäèð áèð àëèì” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÛÛÛ úèëä, Áàêû, 1962, ñ. 418) êèìè òÿãäèì åäèðäè. Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð êè÷èê Ôÿòÿëèéÿ äèíè òÿùñèë âåðèð, ôàðñ âÿ ÿðÿá äèëëÿðèíè þéðÿäèð, Øÿðã ÿäÿáèééàòû êëàññèêëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûø åòìÿéÿ áàøëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ îí ö÷ éàøûíàäÿê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí Ãàðàäàü âèëàéÿòèíäÿ ÿââÿë Ùîðàíä êÿíäèíäÿ, ñîíðà èñÿ Óíêöò åëèíèí Âÿëèáÿéëè îáàñûíäà éàøàéûð. 1825-úè èëäÿ Ùàúû ßëÿñýÿð àèëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ êþ÷öð. Áèð èë ñîíðà Ðóñèéà èëÿ Èðàí àðàñûíäà áàø âåðÿí ìöùàðèáÿ âàõòû (1826-1828) Ýÿíúÿ äàüûäûëûð, îíóí ÿùàëèñèíèí âàð-äþâëÿòè òàð-ìàð åäèëèð. Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð äÿ áó ìöùàðèáÿäÿ áþéöê çèéàí ÷ÿêèð, òàì ìöôëèñ áèð ùàëà äöøöð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúóìåéè-ùàë”ûíäà àòàëûüûíà öç âåðìèø áó áÿëàíû áåëÿ òÿñâèð åäèðäè: “Áó ìöùàðèáÿäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðÿ âÿ îíóí àèëÿñèíÿ öç âåðÿí ìöñèáÿòëÿð, äö÷àð îëäóãëàðû áÿëàëàð, Ýÿíúÿ ãàëàñûíäà ãàðÿò åäèëÿðÿê, áöòöí ìàë âÿ ÿøéàëàðàûíäàí ìÿùðóì âÿ ìöôëèñ îëìàëàðû êèòàá âÿ äÿôòÿðÿ ñûüìàçäûð” (ÛÛÛ úèëä, ñ.418). Ùÿìèí èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð Øÿêèéÿ ãàéûäûð, Ôÿòÿëèíèí òÿùñèëèíÿ áþéöê äèããÿò âÿ ãàéüû ýþñòÿðìèø, îíóí ôàðñ, ÿðÿá äèëëÿðè âÿ ìöõòÿëèô åëìëÿð ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿðèíè îëäóãúà òÿêìèëëÿøäèðìèøäè.

1832-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð Ìÿêêÿ çèéàðÿòèíÿ ýåäÿðêÿí Ôÿòÿëèíè Ýÿíúÿéÿ ýÿòèðèá, Øàù Àááàñ ìÿñúèäè éàíûíäàêû ìÿäðÿñÿéÿ ãîéóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà Ìîëëà Ùöñåéí Ïèøíÿìàççàäÿäÿí ìÿíòèã âÿ ôèãù äÿðñè àëûð, ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí øàèðè Ì.Ø.Âàçåùäÿí èñÿ õÿòòàòëûã þéðÿíèð. Òåçëèêëÿ Ìèðçÿ Øÿôè èëÿ øàýèðäè àðàñûíäà éàõûí äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàíûð. Þç òÿëÿáÿñèíèí íàäèð èñòåäàäà âÿ àüûëà ìÿíñóá áèð ýÿíú îëäóüóíó ýþðöá, __________ Ì.Ø.Âàçåù îíóíëà à÷ûã ñþùáÿò àïàðûð, Ôÿòÿëèéÿ äèíè-ñõîëàñòèê òÿùñèëèí “ïó÷ëóüóíó” âÿ ýÿðÿêñèçëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, ðóùàíèëÿðèí “ðèéàêàð âÿ øàðëàòàí” àäàì5

ëàðäàí èáàðÿò îëäóüóíó ñþéëÿéèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿðúöìåéè-ùàë”ûíäà éàçûð êè, Ì. Øÿôè èëÿ àïàðûëàí ñþùáÿòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà îíóí “ýþçëÿðèíäÿí ãÿôëÿò ïÿðäÿñè ýþòöðöëöð” âÿ î, ðóùàíè îëìàã ôèêðèíäÿí áèðäÿôÿëèê ÿë ÷ÿêèá, þìðöíö äöíéÿâè åëìëÿðè þéðÿíìÿéÿ ùÿñð åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1833-úö èëäÿ Øÿêèäÿ èáòèäàè ðóñ ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëóá, ðóñ äèëèíè þéðÿíìÿéÿ áàøëàéûð. Ëàêèí éàøûíûí ÷îõëóüóíà ýþðÿ áèð èëäÿí ñîíðà áóðàíû òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ ãàëûð.

1834-úö èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿð þç îüóëëóüóíó Òèôëèñÿ ýÿòèðèá Ãàôãàçûí áàø ùàêèìè áàðîí Ðîçåíèí äÿôòÿðõàíàñûíäà Øÿðã äèëëÿðè öçðÿ ìöòÿðúèì øàýèðäè âÿçèôÿñèíÿ äöçÿëäèð.* Ðóñ äèëèíè áèð ãÿäÿð þéðÿíäèêäÿí ñîíðà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ìöòÿðúèì âÿçèôÿñèíÿ êå÷èðèëèð. Ùÿìèí èëäÿí òà þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áàø äÿôòÿðõàíàäà ÿââÿë ìöëêè, ñîíðàëàð ùÿì äÿ ùÿðáè èøëÿð öçðÿ ìöòÿðúèì âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ðóñèéà èëÿ Èðàí, Ðóñèéà èëÿ Òöðêóèéÿ äþâëÿòëÿðè àðàñûíäà àïàðûëàí áèð ñûðà ìöùöì äèïëîìàòèê äàíûøûãëàðäà ôÿàë èøòèðàê åòìèø, Çàãàôãàçèéà äàõèëèíäÿ ùþêöìÿòèí áÿçè âàúèá äþâëÿò òÿäáèðëÿðèíÿ úÿëá îëóíìóøäóð. Î, äþâëÿò õèäìÿòèíäÿ ñöðÿòëÿ èðÿëè ýåòìèøäèð; îíà 1842-úè èëäÿ ïðàïîðøèê, 1846-úû èëäÿ ïîäïîðó÷èê, 1850-úè èëäÿ ïîðó÷èê, 1852-úè èëäÿ øòàáñ-êàïèòàí, 1854-úö èëäÿ ïîäïîëêîâíèê, 1873-úö èëäÿ èñÿ ïîëêîâíèê ðöòáÿñè âåðèëìèø, Ðóñèéà, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ äþâëÿòëÿðè òÿðÿôèíäÿí áèð ñûðà îðäåí âÿ ìåäàëëàðëà òÿëòèô îëóíìóøäóð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òèôëèñäÿ ìÿíàëû âÿ ýþçÿë áèð ÿäÿáè-ìÿäÿíè ìöùèòÿ äöøöð; 30-40-úû èëëÿðäÿ ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû À.Áàêûõàíîâ, È.Ãóòãàøûíëû, Ì.Ø.Âàçåù âÿ Ã.Çàêèðëÿ, ýöðúö äðàìàòóðýèéàñûíûí áàíèñè Ýåîðýè Åðèñòàâè, Ãàôãàçäà ñöðýöíäÿ îëàí äåêàáðèñò éàçû÷û À.À.Áåñòóæåâ-Ìàðëèíñêè, ïîëéàê èíãèëàá÷ûñû Òåäåóø Ëàäî-Çàáëîòñêè, 50-60-úû èëëÿðäÿ èñÿ ìÿøùóð ðóñ øàèðè Ïîëîíñêè, ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñëàðû Õàíûêîâ, À.Áåðæå âÿ áàøãà çèéàëûëàðëà éàõûíäàí òàíûø îëóð, ãàðøûëûãëû äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàäûð. Áó òàíûøëûã âÿ ÿëàãÿëÿð

__________ *

Ôÿòÿëè äþâëÿò õèäìÿòèíÿ äàõèë îëäóãäà øÿõñè èøèíäÿ àä âÿ ôàìèëèéàñûíû “Ìèðçà Ôåòü-Àëè Àõóíäîâ” êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Ìÿëóìäóð êè, 1920-úè èëëÿðÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà ìöÿééÿí ñàâàäû îëàí âÿ éàçû-ïîçó, êàðýöçàðëûã èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿð áèð àäàìû Ìèðçÿ àäëàíäûðàð âÿ áó ñþçö îíóí àäûíûí ÿââÿëèíÿ ÿëàâÿ åäÿðäèëÿð. Ôÿòÿëèíèí þç àäûíûí ãàáàüûíà Ìèðçÿ ñþçöíö ÿëàâÿ åòìÿñè äÿ áóíóíëà áàüëûäûð. ×îõ ýöìàí êè, àíàñûíûí ÿìèñè Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðÿ äÿðèí ùþðìÿò ÿëàìÿòè îëàðàã î, àõóíä ñþçöíäÿí äÿ þçöíÿ Àõóíäçàäÿ ôàìèëèéàñû ýþòöðìöøäöð. Áó âàõòäàí åòèáàðÿí áèð ãàéäà îëàðàã, ðóñúà îëàí áöòöí ðÿñìè ñÿíÿäëÿðäÿ îíóí àäû âÿ ôàìèëèéàñû “Ìèðçà Ôåòü-Àëè Àõóíäîâ” êèìè âåðèëìèøäèð. Î, ðóñ äèëèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿ 1853-úö èëäÿ Òèôëèñäÿ íÿøð îëóíàí “Êîìåäèéàëàð” ìÿúìóÿñèíäÿ äÿ áó àä âÿ ôàìèëèéàíû òàì ýþñòÿðìèøäèð. Àçÿðáàéúàí âÿ ôàðñ äèëèíäÿ áöòöí ìÿíáÿëÿðäÿ èñÿ î þç àä âÿ ôàìèëèéàñûíû Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäîâ âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ êèìè éàçìûøäûð.

6

äÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äöíéà ýþðöøöíöí, ìàðàã âÿ áèëèê äàèðÿñèíèí, ÿäÿáèåëìè ôÿàëèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Òèôëèñäÿ þç áèëèê äàèðÿñèíè ýåíèøëÿíäèðìÿéÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèø, áþéöê ùÿâÿñ, ãûçüûí åùòèðàñëà âÿ àðäûúûë ñöðÿòäÿ äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìèøäè. Î, êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèééàòû, ôÿëñÿôè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ áèëèêëÿðèíè òÿêìèëëÿøäèðìèø, ùèíä ÷àðâàêëàðû, Ôèðäîâñè, Íèçàìè, Ðóìè, Ùàôèç, Úàìè, Ñÿäè, ßëà-Çèêðèùèÿññÿëàì, Èáí Ñèíà, Øåéõ Ìàùìóä Øÿáöñòÿðè, Âàãèô, Âàçåù, Çàêèð âÿ À.Áàêûõàíîâóí éàðàäûúûëûüûíà äÿðèíäÿí áÿëÿä îëìóøäóð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè åéíè çàìàíäà ðóñ ÿäÿáè âÿ èúòèìàè ôèêðèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí – Ëîìîíîñîâ, Äåðæàâèí, Êàðàìçèí, Ãðèáîéåäîâ, Ïóøêèí, Ëåðìîíòîâ, Ãîãîë, Áåëèíñêè, ×åðíûøåâñêè, Äîáðîëéóáîâ âÿ áàøãà ðóñ éàçû÷ûëàðû, òÿíãèä÷èëÿðè âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûø îëìóø, ðóñ ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöòÿðÿããè èäåéàëàðûíà éèéÿëÿíìèøäè. Î, ðóñ äèëè âàñèòÿñèëÿ Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿáè, èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè âÿ åëìè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ ýåíèø, ùÿðòÿðÿôëè âÿ ìöêÿììÿë ìÿëóìàò ÿëäÿ åòìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ Ùîìåð, Ùåðàêëèò, Ñîêðàò, Ïëàòîí, Àðèñòîòåë âÿ Êñåíîôîíóí àäëàðûíû ÷ÿêìèø, Ïåòðàðêà, Ðîòòåðäàìëû Åðàçì, Ñïèíîçà, Âîëòåð, Ìîíòåñêéþ, Ðóññî, Ùîëáàõ, Ðåíàí êèìè ýþðêÿìëè éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿð ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿìèøäèð. Îíóí øÿõñè êèòàáõàíàñûíäà ìÿøùóð Àâðîïà òàðèõ÷èëÿðè, ñîñèîëîãëàðû âÿ òÿáèÿòøöíàñëàðûíäàí Áîêëóí “Èíýèëòÿðÿäÿ ñèâèëèçàñèéàíûí òàðèõè”, Áàðòóíóí “Ùèíäèñòàí Èíýèëòÿðÿíèí ùàêèìèééÿòè àëòûíäà”, Ìèíéåíèí “Ôðàíñûç èíãèëàáûíûí òàðèõè”, Ãèçîíóí “Ôðàíñàäà ñèâèëèçàñèéàíûí òàðèõè”, Äðåïåðèí “Àâðîïàíûí ÿãëè èíêèøàôû òàðèõè”, Ä.Ú.Ëåáåêèí “Ñèâèëèçàñèéàíûí ìÿíøÿè âÿ èáòèäàè èíñàíûí ñÿúèééÿñè”, Ú.Ñ.Ìèëëèí “Ñèéàñè èãòèñàäûí ÿñàñëàðû”, Ê.Ô.Íåéìàíûí “Àìåðèêà áèðëÿøìèø Øòàòëàðûíûí òàðèõè”, À.Òéåðèí “Ôðàíñàäà êîíñóëëóã âÿ èìïåðèéàíûí òàðèõè”, Ú.Ë.Ëéóñèí èêèúèëäëèê “Éóíàí äþâðöíäÿí ìöàñèð äþâðÿ ãÿäÿð ôÿëñÿôÿ òàðèõè”, ×.Äàðâèíèí, Ò.Ã.Ùåêñëèíèí, Ì.Ôàðàäåéèí, Øëåéäåíèí, Ñèììåðìàíûí ÿñÿðëÿðè ñàõëàíûëûð. Øÿêñèç, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ùÿì Øÿðã, ùÿì ðóñ, ùÿì äÿ Ãÿðáè Àâðîïà ÿäÿáè, ôÿëñÿôè âÿ åëìè ôèêðè ñàùÿñèíäÿ ìÿëóìàò âÿ áèëèéè àäëàðûíû ÷ÿêäèéèìèç éàçû÷û, ìöòÿôÿêêèð âÿ àëèìëÿðëÿ ìÿùäóäëàøìûð. Öìóìÿí, î, äöíéà ÿäÿáè, ôÿëñÿôè âÿ èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí, îíóí ìöòÿðÿããè èäåéàëàðûíà ìöêÿììÿë éèéÿëÿíÿí áèð çèéàëû îëìóøäóð. Ëàêèí éåðè ýÿëìèøêÿí áèð ìÿñÿëÿíè äÿ õöñóñè ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèðèê êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äöíéà ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíäÿí òÿíãèäè, éàðàäûúû ñöðÿòäÿ èñòèôàäÿ åòìèø âÿ ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà îðèæèíàë, ìöñòÿãèë, áþéöê áèð ðåàëèñò éàçû÷û âÿ àòåèñò-ìàòåðèàëèñò ìöòÿôÿêêèð îëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äþâëÿò ãóëëóüóíäà ÷àëûøìàãëà áÿðàáÿð, 1836-1840-úû __________ èëëÿð àðàñûíäà Òèôëèñ ðóñ ãÿçà ìÿêòÿáèíäÿ Àçÿðáàéúàí äèëè ìöÿëëèìè âÿçèôÿñèíäÿ èøëÿìèøäèð.

7

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1844-úö èëäÿ Ì.Ø.Âàçåùëÿ áèðëèêäÿ íÿøðèééàò éàðàòìàã òÿøÿááöñöíäÿ îëìóø, áó áàðÿäÿ Ãàôãàçûí áàø ùàêèìè Ãîëîâèíÿ ìöðàúèÿòëÿð òÿãäèì åòìèøäèð. Ëàêèí îíëàðûí áó èøè óüóðëà íÿòèúÿëÿíìÿìèøäèð.

1845-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ ðóñ òåàòðû òÿøêèë îëóíóð âÿ áóðàäà Ãÿðáè Àâðîïà âÿ ðóñ äðàìàòóðãëàðûíûí ÿñÿðëÿðè, î úöìëÿäÿí Øåêñïèðèí, Ìîëéåðèí, Ãîãîëóí, Îñòðîâñêèíèí ïéåñëÿðè òàìàøàéà ãîéóëóð. Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëàí ïéåñëÿðëÿ, åëÿúÿ äÿ øÿõñè ìöòàëèÿ éîëó èëÿ äöíéà âÿ ðóñ äðàìàòóðýèéàñûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè èëÿ òàíûøëûã ñàéÿñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿ äðàìàòóðýèéàéà âÿ òåàòðà ãûçüûí ìÿùÿááÿò ùèññè îéàíûð. Äîüìà õàëãûíû îðòà ÿñð ôåîäàë äöíéàñûíûí áÿëàëàðûíäàí, íàäàíëûã âÿ úÿùàëÿò áàòàãëûüûíäàí õèëàñ åòìÿê, èúòèìàè-ñèéàñè øöóðóíó îéàòìàã, ìÿäÿíè õàëãëàð ñÿâèééÿñèíÿ ÷àòäûðìàã ö÷öí òåàòð âÿ äðàìàòóðýèéàíû ÷îõ ìöíàñèá âÿ òÿñèðëè áèð âàñèòÿ ùåñàá åäÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 1850-1855-úè èëëÿð àðàñûíäà áèð-áèðèíèí àðäûíúà àëòû îðèæèíàë, éöêñÿê èäåéà-áÿäèè õöñóñèééÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí êîìåäèéà éàçûð âÿ áåëÿëèêëÿ, éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, áöòöí Éàõûí Øÿðãäÿ äðàìàòóðýèéàíûí ÿñàñûíû ãîéóð, 1857-úè èëäÿ èñÿ î, ìÿøùóð “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ ôÿàë ÿìÿêäàøëûã åòìèø, áóðàäà þç êîìåäèéàëàðûíû, Êðûì ìöùàðèáÿñèíäÿ îëàðêÿí éàçäûüû “Çàêèðÿ ìÿêòóá” øåðèíè, “Áàüäàä éàõûíëûüûíäà Òöðêèéÿ îðäóñóíóí âÿçèééÿòè” àäëû òàðèõè ìÿãàëÿñèíè, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè âÿ áèð íå÷ÿ òÿðúöìÿñèíè äÿðú åòäèðìèøäèð.

1851-úè èëèí ìàðòûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Ðóñèéà Èìïåðàòîð Úîüðàôèéà Úÿìèééÿòèíèí Ãàôãàç øþáÿñèíèí öçâö ñå÷èëìèø, ýþðêÿìëè øÿðãøöíàñ Àäîëô Áåðæåíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ùàçûðëàíàí “Ãàôãàç àðõåîãðàôèéà êîìèòÿñèíèí àêòëàðû” ìÿúìóÿëÿðèíèí ÿñàñ òÿðòèá÷è âÿ òÿðúöìÿ÷èëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. 1853-úö èëäÿ èñÿ êîìåäèéàëàðûíû ðóñ äèëèíäÿ, 1859-úó èëäÿ èñÿ êîìåäèéàëàðûíû âÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè “Ôåùðèñòè-êèòàá” àäëû ìöãÿääèìÿ èëÿ áèðëèêäÿ “Òÿìñèëàò” áàøëûüû àëòûíäà Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí íÿøðèééàòûíäà áèð êèòàá ùàëûíäà íÿøð åòäèðìèøäèð.

1857-úè èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿðÿá ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà éåíè ÿëèôáà òÿðòèá åäèá, ùÿìèí ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè äþâðöíöí ìÿøùóð äèëøöíàñ àëèìëÿðèíÿ, øÿðãøöíàñëàðûíà, ùÿì÷èíèí Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí äþâëÿò áàø÷ûëàðûíà ýþíäÿðèð, ÿëèôáà èñëàùàòû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìàüà áàøëàéûð. Áó ìÿãñÿäëÿ î, 1863-úö èëäÿ Èñòàìáóëà ýåäèá, ëàéèùÿíè Òöðêèéÿíèí áàø íàçèðè Ôóàä ïàøàéà òÿãäèì åòìèøäè. Ëàéèùÿ áàø íàçèðèí ýþñòÿðèøè èëÿ “Úÿìèééÿòè-Åëìèéåéè-Îñìàíèééÿ”äÿ ìöçàêèðÿ îëóíìóøäóð. Úÿìèééÿòèí öçâëÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òÿøÿááöñöíö òÿãäèð åòñÿëÿð äÿ, êîíêðåò ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìÿìèøäèëÿð. Áó èøäÿ îíà ùàìûäàí ÷îõ Èðàíûí Òöðêèéÿäÿêè áàø ñÿôèðè Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí úèääè ìàíå îëìóøäó. Î, òöðê èúòèìàèééÿòè àðàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíè ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí áÿäõàùû, èñëàì äèíèíèí äöøìÿíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðÿðÿê ùþðìÿòäÿí ñàëìûøäû. Òöðêèéÿäÿí __________ Àõóíäçàäÿ ÷îõ ïåøìàí, îíóí þç ñþçëÿðè èëÿ äåìèø îëñàã, “ìèí êÿäÿð âÿ òÿÿññöôëÿ” ãàéûòìûøäû. Ëàêèí áó óüóðñóçëóã îíó ðóùäàí ñàëìàìûø, ÿçìèíäÿí äþí8

äÿðìÿìèøäè. ßêñèíÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ñàùÿäÿêè ôÿàëèééÿòèíè äàùà áþéöê ñÿé âÿ åùòèðàñëà äàâàì åòäèðÿðÿê, ÿðÿá ÿëèôáàñû ÿñàñûíäà èêèíúè áèð ëàéèùÿ ùàçûðëàìûø, ÿí íÿùàéÿò èñÿ, ÿðÿá ÿëèôáàñûíäàí òàì ÿë ÷ÿêèá, ëàòûí ÿëèôáàñû ãðàôèêàñû ÿñàñûíäà éåíè áèð ëàéèùÿ òÿðòèá åòìèøäè. Þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð î, ÿðÿá ÿëèôáàñûíûí èñëàùû óüðóíäà àðäûúûë âÿ ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðñà äà, îíóí áó ýþçÿë òÿøÿááöñö Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí ùàêèì äàèðÿëÿðèíèí áèýàíÿëèéè âÿ ìÿùäóäëóüó öçöíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿìèøäè. Ìöñÿëìàí õàëãëàðûíûí èãòèñàäè-ìÿäÿíè èíòèáàùû âÿ éåíè ÿëèôáà óüðóíäà àïàðûëàí ìöáàðèçÿíèí ùå÷ áèð ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðìÿìÿñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿäÿ Øÿðãèí äåñïîò ùàêèìëÿðèíÿ âÿ ìöðòÿúå ðóùàíèëÿðèíÿ ãàðøû êÿñêèí íèôðÿò ùèññè äîüóðóð. Èñòàìáóëäàí ãàéûòäûãäàí ñîíðà î, Øÿðã ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíèí, èñëàì äèíèíèí ÿñàñûíû ñàðñûòìàã, ìöñÿëìàí Øÿðãèíäÿ “ôàíàòèçìè àðàäàí ãàëäûðìàã”, “Àñèéà õàëãëàðûíû íàäàíëûã âÿ ãÿôëÿò éóõóñóíäàí îéàòìàã” âÿ èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè éîëóíà ñàëìàã ìÿãñÿäèëÿ 1863-1865-úè èëëÿðäÿ ìÿøùóð “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ôÿëñÿôè òðàêòàòûíû éàçûð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà î, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íû éàõûí äîñòó, Èðàíûí ãàáàãúûë çèéàëûñû Ìèðçÿ Éóñèô õàíëà áèðëèêäÿ ôàðñ äèëèíÿ, 1874-úö èëäÿ èñÿ, óçóí èëëÿð äîñòëóã âÿ ÿìÿêäàøëûã åòäèéè ðóñ øÿðãøöíàñû Àäîëô Áåðæå èëÿ áèðëèêäÿ ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç ôÿëñÿôè òðàêòàòûíû Ïåòåðáóðãäà, Ïàðèñäÿ íÿøð åòäèðìÿê óüðóíäà ôÿàë âÿ ìöíòÿçÿì ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ëàêèí îíóí áó ñÿéè âÿ ýÿðýèí ÿìÿéè äÿ óüóðëà íÿòèúÿëÿíìÿìèøäè. Êå÷ÿí ÿñðèí 60-70-úè èëëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àçÿðáàéúàíûí, Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðû – Ìèðçÿ Ìåëêóì õàí, Úÿëàëÿääèí Ìèðçÿ, Ìèðçÿ Éóñèô õàí, ßëè õàí, Ìèðçÿ Ìÿììÿä Úÿôÿð, Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáè, Ùèíä éàçû÷ûñû âÿ àëèìè Ìàíåê÷è-Ëèìúè Ñàùèá èëÿ éàõûí äîñòëóã ÿëàãÿñè éàðàòìûø, îíëàðû þç ìöòÿðÿããè ýþðöøëÿðè èëÿ òàíûø åòìèø âÿ Éàõûí Øÿðãäÿ ýþðêÿìëè éàçû÷û, ìààðèô÷è-äåìîêðàò èäåîëîã âÿ èúòèìàè õàäèì êèìè äÿðèí ùþðìÿò âÿ ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 1842-úè èëäÿ Àõóíä Ùàúû ßëÿñýÿðèí ãûçû Òóáó õàíûìëà åâëÿíìèøäè. Î, ýþçÿë áèð àèëÿ ãóðñà äà, àèëÿ ùÿéàòû ÷îõ äà óüóðëó îëìàìûøäûð. Îíóí îí ö÷ þâëàäûíäàí éàëíûç èêèñè – îüëó Ðÿøèä âÿ ãûçû Íèñÿ óçóí ìöääÿò þìöð ñöðìöø, ãàëàíëàðû èñÿ óøàã âÿ ýÿíú éàøëàðûíäà èêÿí âÿôàò åòìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùÿð èêè þâëàäûíûí òÿëèì-òÿðáèéÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøäè. Îüëó Ðÿøèä Òèôëèñäÿ êëàññèê ýèìíàçèéàíû áèòèðäèêäÿí ñîíðà Áåë÷èêà Óíèâåðñèòåòèíäÿ îõóìóø, éîë ìöùÿíäèñè èõòèñàñûíà éèéÿëÿíìèøäè. Ãûçûíûí òÿùñèëè èëÿ èñÿ î, øÿõñÿí þçö ìÿøüóë îëìóø, îíà ôàðñ âÿ ðóñ äèëëÿðèíè þéðÿòìèø, òàì ìóàñèð ðóùäà òÿëèì-òÿðáèéÿ âåðìèøäè. Óçóí èëëÿð ôàñèëÿñèç ìÿñóë âÿ àüûð äþâëÿò ãóëëóüóíäà ÷àëûøìàãëà áÿðàáÿð, __________ ãûçüûí áÿäèè, èúòèìàè-ñèéàñè âÿ åëìè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèá, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèèúòèìàè ôèêðèíèí êëàññèê íöìóíÿëÿðè îëàí àëòû êîìåäèéà, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” 9

ïîâåñòè, ÿëèôáà ëàéèùÿëÿðè, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû” ôÿëñÿôè òðàêòàòû âÿ áàøãà èúòèìàè-ñèéàñè, ôÿëñÿôè, ÿäÿáè-òÿíãèäè ÿñÿðëÿð, ÷îõëó ìÿêòóáëàð éàçìàñû, ÿëèôáà èñëàùàòû, “Êÿìàëöääþâëÿ ìÿêòóáëàðû”íûí íÿøðè óüðóíäà ýÿðýèí ìöáàðèçÿ àïàðìàñû, þç àëè, ìöãÿääÿñ èäåéàëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿìÿñè, óøàãëàðûíûí âÿôàòû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ ÷îõ àüûð òÿñèð áàüûøëàìûø, âàõòûíäàí ÿââÿë ãîúàëòìûø âÿ ôèçèêè úÿùÿòäÿí ùÿäñèç çÿèôëÿòìèøäè. Áöòöí áóíëàðûí íÿòèúÿñèíäÿ î, 1877-úè èëèí ñîíóíäà àüûð öðÿê õÿñòÿëèéèíÿ ìÿðóç ãàëìûø, âÿçèééÿòè ýåòäèêúÿ ïèñëÿøìèø âÿ íÿùàéÿò, 1878-úè èëäÿ ôåâðàëûí 27-äÿ (éåíè òÿãâèìëÿ ìàðòûí 10-äà) âÿôàò åòìèøäèð. Þç âÿñèééÿòèíÿ ýþðÿ î, Òèôëèñäÿ ìöñÿëìàí ãÿáèðèñòàíëûüûíäà, ñàáèã ìöÿëëèìè âÿ äîñòó Ì.Ø.Âàçåùèí ãÿáðè éàõûíëûüûíäà äÿôí îëóíìóøäóð. Ïîåçèéàñû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí çÿíýèí âÿ ÷îõúÿùÿòëè èðñèíäÿ øåèðëÿðè ìöÿééÿí éåð òóòóð. Î, ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ áèð øàèð êèìè áÿäèè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàìûø âÿ äåìÿê îëàð êè, þìðöíöí ñîíóíà ãÿäÿð áó ñàùÿäÿ éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åòäèðÿðÿê, ùÿì êëàññèê øåèð, ùÿì äÿ õàëã øåðè öñëóáóíäà áèð ñèëñèëÿ ÿñÿðëÿð – ëèðèê ãîøìàëàð âÿ ýÿðàéëûëàð, ìÿíçóì ìÿêòóáëàð, ñàòèðèê âÿ ÿõëàãè-äèäàêòèê øåèðëÿð, ãÿñèäÿ âÿ ìÿäùèééÿëÿð éàçìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áèð øàèð êèìè òÿáèè èñòåäàäû, èíúÿ çþâãö, ùÿãèãè øåðèí ìàùèééÿòè, òÿëÿá âÿ âÿçèôÿëÿðè, èúòèìàèòÿðáèéÿâè ðîëó, åìîñèîíàë òÿñèð ãöââÿñè áàðÿäÿ äöçýöí, ìöêÿììÿë òÿñÿââöðö âàð èäè. Î, ùÿëÿ ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ïîåçèéàñûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èðñèíÿ äÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëìóøäó. Ëàêèí áöòöí áóíëàðà áàõìàéàðàã î, ïîåçèéà èëÿ ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëìàìûø âÿ áó ñàùÿäÿ ÷îõ êè÷èê áèð èðñ éàðàòìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüà íÿ âàõòäàí áàøëàäûüû äöðöñò ìÿëóì äåéèëäèð. Ñÿáóùè òÿõÿëëöñö èëÿ éàçûëìûø “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” àäëû øåèð, îíóí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê áÿäèè ÿñÿðè ùåñàá åäèëèð. Øåðèí ùàíñû èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìàñû áàðÿäÿ ùå÷ áèð ãåéä ìþâúóä äåéèëäèð. Ëàêèí “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò”èí ìÿçìóíó èëÿ öìóìè òàíûøëûã àéäûí ýþñòÿðèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè îíó äþâëÿò õèäìÿòèíÿ ýèðìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ, òÿõìèíÿí 1832-1833-úö èëëÿðäÿ éàçìûøäûð. “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà, ìÿñíÿâè ôîðìàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Þç èäåéà-áÿäèè ñòðóêòóðóíà ýþðÿ î, áèçÿ êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã øåðèíäÿ ýåíèø éàéûëìûø “Âÿñôè-ùàë”ëàðû, “Øèêàéÿòíàìÿ”ëÿðè õàòûðëàäûð. Àâòîáèîãðàôèê ñÿúèééÿ äàøûéàí “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” øåðèíè øÿðòè îëàðàã èêè ùèññÿéÿ áþëìÿê îëàð. Áèðèíúè ùèññÿ òàì áÿäáèí áèð ìÿçìóíà âÿ ðóùà ìàëèêäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áóðàäà þç ùÿéàòûíäàí, àúû òàëåéèíäÿí, îíó ÿùàòÿ åäÿí ìöùèòäÿí, äîñò-àøíàäàí àúû-àúû øèêàéÿòëÿíèð. ßñÿðèí èêèíúè ùèññÿñè èñÿ íèêáèí áèð ðóùäà éàçûëìûøäûð. Áó ùèññÿäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òèôëèñ øÿùÿðèíè âÿ ìöùèòèíè òÿðÿííöì åäèð. Øàèð ñþéëÿéèð êè, áóðàéà ýÿëÿí __________ ùÿð áèð øÿõñ òåçëèêëÿ ùÿéàòäà þçöíÿ ìöÿééÿí áèð ìþâãå òóòóð, ùþðìÿò, åùòèðàì ãàçàíûð. Ìöÿëëèô øåðèíèí èêèíúè ùèññÿñèíäÿ Òèôëèñäÿ éàøàéàí áèð àçÿðáàé10

úàíëû çèéàëûíû õöñóñè òÿðèô åäèðäè. Øàèð ýþñòÿðèðäè êè, î, ùÿì äÿðèí áèëèêëè, ýåíèø åðóäèñèéàëû áèð àëèì, ùÿì èñòåäàäëû áèð øàèð, ùÿì äÿ éöêñÿê ÿõëàãè-ìÿíÿâè êåéôèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí áèð èíñàíäûð. Áó ìöäðèê øÿõñ îíà ïÿíàù àïàðàí ùÿð áèð àçÿðáàéúàíëûéà ùàìèëèê åäèð, äÿðäèíÿ ãàëûð, éàõûíäàí êþìÿê ýþñòÿðèð. Ýÿíú øàèð äÿ Òèôëèñÿ ýåäèá, îíóí êþìÿéè èëÿ ùÿéàòûíäà, òàëåéèíäÿ áèð äþíöø éàðàòìàã àðçóñóíäàäûð. ßñÿð ýÿëÿúÿéÿ áåëÿ áèð èíàì ùèññè èëÿ áèòèð. ßäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç éåêäèë îëàðàã áåëÿ ýöìàí åäèðëÿð êè, ýÿíú Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí òÿñâèð âÿ òÿãäèð åòäèéè áó çèéàëû ùÿìèí èëëÿðäÿ Òèôëèñäÿ äþâëÿò èäàðÿñèíäÿ õèäìÿò åäÿí âÿ áþéöê ùþðìÿò ãàçàíàí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí àëèìè âÿ øàèðè Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâäóð. “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò” ÿñÿðèíäÿ Õàãàíè, Ðóìè, Èáí Ñèíà, Ñþùáàí, Áåçàâè êèìè ýþðêÿìëè Øÿðã øàèðëÿðè, àëèìëÿðè âÿ ìöòÿôÿêêèðëÿðèíèí àäëàðû ÷ÿêèëìèøäèð. Áó àéäûí ýþñòÿðèð êè, ùÿìèí èëëÿðäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êëàññèê Øÿðã áÿäèè, ôÿëñÿôè âÿ åëìè èðñèíÿ ìöêÿììÿë áÿëÿä èìèø. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èêèíúè ïîåòèê ÿñÿðè 1837-úè èëäÿ éàçäûüû “Ïóøãèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”äûð. Òèôëèñäÿ äþâëÿò ãóëëóüóíäà èøëÿäèéè ö÷ èëèí ÿðçèíäÿ ðóñ äèëèíè ìöêÿììÿë þéðÿíÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ðóñ ÿäÿáèééàòûíû, õöñóñÿí, ðóñ ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêðèíèí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ ìèñèëñèç õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí ùÿì þç øÿõñè ùÿéàòû, ùÿì äÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüû èëÿ Ãàôãàçëà áèëàâàñèòÿ áàüëû îëàí âÿ Ãàôãàç õàëãëàðûíûí áèð ñûðà ãàáàãúûë íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ éàõûíäàí äîñòëóã åäÿí À.Ñ.Ïóøêèíèí ÿñÿðëÿðèíè áþéöê ñÿé âÿ äèããÿòëÿ îõóìóøäó. Î, äàùè ðóñ øàèðèíèí ïîåòèê ãöäðÿòèíÿ ùåéðàí îëìóø, îíà äÿðèí âÿ ùÿäñèç ìÿùÿááÿò áÿñëÿìèøäè. 1837-úè èë éàíâàðûí ñîíóíäà Ïóøêèíèí äóåëäÿ þëäöðöëìÿñè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíè ÷îõ äÿðèíäÿí êÿäÿðëÿíäèðìèø âÿ î, àúû òÿÿññöðàò àëòûíäà õöñóñè áèð ÿñÿð éàçìàãëà, áþéöê ðóñ øàèðèíÿ ùÿäñèç ìÿùÿááÿòèíè èôàäÿ åòìèøäè. “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”äà ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð. Èäåéà-áÿäèè ñòðóêòóðó áàõûìûíäàí î, ÿíÿíÿâè “Ìöñèáÿòíàìÿëÿð”ÿ éàõûí îëàí áèð ÿñÿðäèð. Ëàêèí áÿäèè ìàòåðèàëûíà, ìþâçóñóíà ýþðÿ ïîåìà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà òàì éåíè âÿ îðèæèíàë áèð ùàäèñÿ èäè. Ìÿùç áó ïîåìà èëÿ Ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçà éåíè áèð ÿäÿáèééàòûí, éåíè áèð ìÿäÿíèééÿòèí íÿôÿñè, ðóùó, ÿíÿíÿñè äàõèë îëìàüà áàøëàéûð âÿ ìèëëè-ÿäÿáè âÿ èúòèìàè ôèêðèìèçèí èíêèøàôûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí Àçÿðáàéúàí-ðóñ ÿäÿáè ÿëàãÿëÿðèíèí èëê ÿñàñëàðû ãîéóëóð. Ïîåìà áàùàðûí èëê ÷àüëàðûíûí ðîìàíòèê áèð öñëóáäà òÿðÿííöìö èëÿ áàøëàéûð. Áó, ÿñÿðèí éàçûëìà òàðèõè èëÿ áàüëû îëàí áèð ìÿñÿëÿ èäè. Ïóøêèí 1837-úè èëèí éàíâàðûí 29-äà þëäöðöëìöø, áó áàðÿäÿ õÿáÿð èñÿ Òèôëèñÿ òÿõìèíÿí ôåâðàëûí ñîíó âÿ éàõóä ìàðòûí ÿââÿëëÿðèíäÿ ýÿëèá ÷àòìûøäû. Ìÿëóìäóð êè, áó äþâðäÿ Òèôëèñäÿ áàùàð áàøëàíûð. __________ Øàèð ÿñÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Øÿðã ðîìàíòèê øåðèíÿ ìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ, òÿìòÿðàãëû, ÿëâàí áèð öñëóá âÿ äèëäÿ éàçûí èëê îéàíûøûíû, òÿðàâÿòèíè, ýþçÿëëèéèíè òÿñ11

âèð åäèð. Ëàêèí áàùàðûí ýÿëèøè îíäà íèêáèí áèð ðóù, éàøàìàã ùÿâÿñè, ùÿéàòà áàüëûëûã ùèññè äîüóðìóð. Øàèð áåëÿ áèð ÿãèäÿäÿäèð êè, éàç éåëèíèí àðõàñûíúà ïàéûç éåëè ýÿëèð, âÿôàñûç äöíéàéà ùå÷ áèð åòèáàð éîõäóð, ôÿëÿê äàèì òÿðñèíÿ äþâðàí åäèð. Áóíà ÿí éàõøû äÿëèë Ïóøêèíèí âàõòñûç þëöìöäöð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÿñÿðèíäÿ Ïóøêèíè éöêñÿê ïîåòèê èñòåäàäà ìàëèê îëàí, “ñþçäÿí ãÿðèá íàõûøëàð” èçùàð åéëÿéÿí, Ðóñèéàäà áþéöê øàí-øþùðÿò ãàçàíàí áèð øàèð, “ñþç îðäóñóíóí áàø÷ûñû” àäëàíäûðûð. Äèããÿòÿëàéèã úÿùÿò áèð äÿ îíäàäûð êè, ìöÿëëèô Ïóøêèíèí þç ñÿëÿôëÿðè èëÿ Ëîìîíîñîâ, Äåðæàâèí âÿ Êàðàìçèíëÿ öçâè áàüëûëûüûíû âÿ îíóí ðóñ ïîåçèéàñûíûí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ îéíàäûüû áþéöê ðîëó ÷îõ äöçýöí ìöÿééÿíëÿøäèðèðäè. Íÿçì åâèíè ñöñëÿéÿí Ëîìîíîñîâäó, Îðäà Ïóøêèí õÿéàëû îëäó áÿðãÿðàð. Äåðæàâèí òóòìóøäóñà ñþçöí ìöëêöíö, Éåðèíäÿ Ïóøêèí îëäó íÿçìèëÿ ìóõòàð. Úàìÿ áèëèê ìåéèíè òþêäö Êàðàìçèí, Ïóøêèíÿ ãèñìÿò îëäó î úàìè-ýöëíàð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó ãöäðÿòëè øàèðèí þëöìöíÿ äÿðèíäÿí êÿäÿðëÿíèð, îíóí ãàòèëëÿðèíÿ ëÿíÿò éàüäûðûð âÿ ðóñ õàëãûíûí áþéöê äÿðäèíÿ øÿðèê ÷ûõûð. Ïîåìà áåëÿ áèð ÿëàìÿòäàð ìèñðàëàðëà áèòèð: Òîðïàüûíà ñà÷ìàüà èêè ýöë ÿòðè, Ãîïàð Áàõ÷àñàðàéäàí áèð èíúÿ ðóçýàð. Òóòóëóá áó õÿáÿðäÿí àü ñà÷ëû Ãàôãàç, Ñÿáóùèíèí øåðèëÿ éàñûíû ñàõëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø áàøãà ïîåòèê ÿñÿðëÿðè êå÷ÿí ÿñðèí 40-70-úè èëëÿðè àðàñûíäà ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Îíëàðäàí áèð ãèñìè õàëã øåðè, èêèíúè ãèñìè èñÿ êëàññèê øåèð öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí àøûã øåðè öñëóáóíäà îëàí øåèðëÿðè èêè ãîøìà, áèð ìöõÿììÿñ âÿ ãîøìà æàíðûíäà äîñò âÿ òàíûøëàðûíà éàçäûüû áèð íå÷ÿ ìÿíçóì ìÿêòóáäàí èáàðÿòäèð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ î, þç éàõûí ñÿëÿôëÿðè Ì.Ï.Âàãèô âÿ Ã.Çàêèðèí ïîåòèê ÿíÿíÿëÿðèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Îíóí ãîøìà âÿ ìöõÿììÿñëÿðèíäÿ ðåàë ýþçÿë, ðåàë ìÿùÿááÿò, ðåàë èíñàíè ùèññ-ùÿéÿúàíëàð òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì îëóíóð, úàíëû õàëã äèëèíäÿ éàçûëìûø áó ÿñÿðëÿð òÿáèèëèéè, ñÿìèìèëèéè âÿ õÿëãèëèéè èëÿ äèããÿòÿ ëàéèãäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éàõûí äîñòó Ã.Çàêèðÿ çàðàôàò òÿðçèíäÿ, õÿôèô áèð éóìîðëà __________ éàçäûüû ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà øàèðëÿ Õóðøèäáàíó Íàòÿâàí àðàñûíäà éàðàíìûø äîñòëóã ÿëàãÿëÿðèíäÿí ñþç à÷ûð. Çàêèðÿ õèòàáÿí éàçûëìûø áàøãà áèð ìÿíçóì 12

ìÿêòóá èñÿ 1853-1855-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ âÿ îíóí ìöòòÿôèãëÿðè (Ôðàíñà âÿ Èíýèëòÿðÿ) àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿéÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Áèð ìöòÿðúèì êèìè Êðûìäà ùÿðá ìåéäàíûíäà èøòèðàê åäÿí øàèð øåðèíäÿ áó ìöùàðèáÿäÿ Ðóñèéàíûí þç äöøìÿíëÿðè öçÿðèíäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëàúàüûíû ñþéëÿéèð âÿ ðóñ äþâëÿòèíèí ãöäðÿò âÿ øþùðÿòèíè òÿðÿííöì åäèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Çàêèðÿ ìöðàúèÿòëÿ éàçäûüû áó øåðèíè ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðèð. Çàêèð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèéÿ úàâàá îëàðàã áèð øåèð éàçûá, “Êàâêàç” ãÿçåòèíÿ éîëëàìûøäû. Ùÿìèí øåèð äÿ ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ ãÿçåòäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. Úÿôÿðãóëó õàíà éîëëàäûüû áèð ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà øàèð éåíè ÿëèôáàéà ãàðøû ÷ûõàí Ãàðàáàü ìîëëàëàðûíäàí øèêàéÿòëÿíèð, îíëàðû íàäàí, úàùèë, áàøûáîø àäàìëàð êèìè ãàì÷ûëàéûð. Áàøãà áèð øåðèíäÿ èñÿ Úÿôÿðãóëó õàíûí îíà ñîéóã ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿñèíäÿí, ìÿêòóáóíó úàâàáñûç ãîéìàñûíäàí ýèëåéëÿíèð, õàíëà ÿëàãÿäàð îëàðàã Òèôëèñäÿ ýþðäöéö èøëÿð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ êëàññèê øåèð öñëóáóíäà éàçûëìûø áèð íå÷ÿ òÿíãèäè-ñàòèðèê ðóùëó øåèðëÿðè äÿ âàðäûð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ôàðñúà îëàí “Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà” øåðè õöñóñè éåð òóòóð. Òÿõìèíÿí 1867-úè èëäÿ Èðàí ùþêìäàðû Íÿñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø øåðèíäÿ î, èñëàì ÿëèôáàñûíûí èñëàùû óüðóíäà àïàðäûüû, áþéöê âÿ àüûð ìöáàðèçÿñèíäÿí ìöôÿññÿë áÿùñ åäèð, îíóí áó èøèíÿ ëàãåéä ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí Èðàíûí âÿ Òöðêèéÿíèí àëè ùàêèìëÿðèíè òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóð âÿ Íÿñèðÿääèí øàùû Èðàíäà úèääè èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ ÷àüûðûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1876-úû èëäÿ êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí ìÿøùóð “Ìÿñíÿâè”ñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Ìîëëàéè Ðóìè âÿ îíóí òÿñíèôè áàáèíäÿ” àäëû ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿ, åéíè çàìàíäà îíà òÿãëèäÿí “Ùåêàéÿòè-áÿäèÿõàíè-ßðäÿáèëè âÿ Ìÿøÿäè Áóòòàí Ñÿëéàíè”, “Ùåêàéÿòè-ïîòà Êÿðèì âÿ Ñÿôÿð äÿëëÿê” âÿ “Ùåêàéÿòè-Ñåééèä-ßëÿì Ñÿëéàíè” àäëû ìÿíçóì ùåêàéÿëÿð éàçìûøäûð. Òÿíãèäè-äèäàêòèê ñÿúèééÿ äàøûéàí áó ÿñÿðëÿðäÿ òöôåéëèëèê, òàìàùêàðëûã, àúýþçëöê êèìè ìÿíôè ñèôÿòëÿð ïèñëÿíèëèð. Òöðêèéÿéÿ ñÿôÿðè çàìàíû Áàòóìèäÿ îëàðêÿí Ñÿèä àäëû áèð ýÿíúÿ õèòàáÿí éàçûëìûø íÿñèùÿòíàìÿñèíäÿ øàèð îíà òöðê, ÿðÿá, ôàðñ, ôðàíñûç äèëëÿðèíè þéðÿíìÿéè, éàçûäà õÿòòèí ýþçÿëëèéèíè äåéèë, ìÿíàíû ÿñàñ ýþòöðìÿéè, úöìëÿëÿðè àéäûí, ñÿëèñ áèð äèëäÿ èôàäÿ åòìÿéè, àðòûã, ëöçóìñóç ñþçëÿðäÿí, òÿêðàðäàí ãà÷ìàüû ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö. Ôàðñúà éàçûëìûø áèð øåðèíäÿ î, ìÿðñèéÿõàíëàðûí àúýþçëöéöíö âÿ òàìàùêàðëûüûíû òÿíãèä åäèð, èêèíúè áèð øåðèíäÿ èñÿ òÿãëèä÷èëèê ÿëåéùèíÿ ÷ûõûá, Èðàíûí áöòöí áÿäáÿõòëèéèíè ìÿùç êîð-êîðàíÿ òÿãëèä÷èëèéèí íÿòèúÿñè îëäóüóíó ñþéëÿéèð, àüûëëû àäàìëàðû áó ïèñ àäÿòëÿðäÿí áèð äÿôÿëèê ÿë ÷ÿêìÿéÿ ÷àüûðûðäû. Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áàøãà áèð øåðèíäÿ èñÿ î, îõóúóëàðà áîø, úÿôÿíý øåéëÿð, åéøèøðÿò äåéèë, ìÿðèôÿò äàëûíúà ýåòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöðäö. __________ Áèð øàèð êèìè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ôÿàëèééÿòèíèí öìóìè ãèéìÿòèíè âÿ ÿäÿáèééàò òàðèõèìèçäÿ òóòäóüó ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðÿðêÿí à÷ûã äåìÿê 13

ëàçûìäûð êè, îíóí ïîåòèê ÿñÿðëÿðè çÿíýèí âÿ ÷îõñàùÿëè èðñèíèí àç áèð ãèñìèíè òÿøêèë åäèð âÿ áèð íå÷ÿ øåðèíè – “Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò”è, “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”íû, “Éåíè ÿëèôáà” ìÿíçóìÿñèíè âÿ ãîøìàëàðûíû èñòèñíà åòìÿê øÿðòè èëÿ îíëàð éöêñÿê èäåéà-áÿäèè ìÿçèééÿòÿ ìàëèê äåéèëäèð. Öìóìÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ïîåòèê èñòåäàäà ìàëèê îëóá, ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ ùÿãèãè øåèð, êëàññèê Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìöëàùèçÿëÿð ñþéëÿñÿ äÿ, áó ñàùÿéÿ ÷îõ àç äèããÿò éåòèðìèø âÿ áöòöí áÿäèè èñòåäàä âÿ ãöââÿñèíè áÿäèè ÿäÿáèééàòûí òàì éåíè ôîðìà âÿ æàíðëàðûíà ùÿñð åòìèøäèð. Äðàìàòóðýèéàñû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõèíäÿ èëê íþâáÿäÿ Ìèëëè äðàìàòóðýèéàìûçûí áàíèñè êèìè ýåíèø øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Êå÷ÿí ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíäÿ áèð-áèðèíèí àðäûíúà éàçäûüû “Ùåêàéÿòè-Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” (1850), “Ùåêàéÿòè-Ìöñéî Æîðäàí ùÿêèìè íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð” (1850), “Ùåêàéÿòè-õûðñû-ãóëäóðáàñàí” (1851), “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè Ëÿíêÿðàí” (1851), “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” (“Ùàúû Ãàðà”) (1852) âÿ “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè” (1855) àäëû êîìåäèéàëàðëà î, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà áþéöê, ÿñàñëû áèð äþíöø éàðàòäû âÿ îíó òàì éåíè áèð èíêèøàô éîëóíà ñàëäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç ïéåñëÿðè èëÿ ìèëëè ÿäÿáèééàòûìûçûí ðåàë ýåð÷ÿêëèêëÿ ÿëàãÿñèíè îëäóãúà ãöââÿòëÿíäèðäè, îíà äþâðöí àêòóàë èúòèìàè-ñèéàñè ìÿñÿëÿëÿðè âÿ ïðîáëåìëÿðè, õàëãûí çÿðóðè òÿëÿáëÿðè èëÿ áàüëû îëàí éåíè ìöíäÿðèúÿ, éåíè èäåéàëàð ýÿòèðäè âÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà éåíè áèð ÿäÿáè ôîðìàíûí ìöêÿììÿë òÿìÿë äàøëàðûíû ãîéäó. Î, ùÿì äÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàíäà äåéèë, öìóìÿí Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ äðàìàòóðýèéàíûí áàíèñè êèìè ôÿõðè àä ãàçàíäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàìàòóðýèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñè îíóí ìààðèô÷è ýþðöøëÿðè, þç ùÿéàòûíû, èñòåäàäûíû, òöêÿíìÿç åíåðæèñèíè øöóðëó îëàðàã Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí òÿáëèüèíÿ ùÿñð åòìÿñè èëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû èäè. Ãÿðáè Àâðîïà âÿ ðóñ ìààðèô÷èëÿðè êèìè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ õàëã êöòëÿëÿðè àðàñûíäà ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíû éàéìàã ö÷öí äðàìàòóðýèéàíûí ÿí ìöíàñèá, ÿí ÿëâåðèøëè áèð âàñèòÿ, êÿñÿðëè èäåîëîæè ìöáàðèçÿ ñèëàùû îëäóüóíó äöçýöí âÿ âàõòûíäà ýþðìöø, áèð ìààðèô÷è êèìè ãûçüûí ÿäÿáè-èúòèìàè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàéàðêÿí èëê íþâáÿäÿ äðàìàòóðýèéàéà ìöðàúèÿò åòìèø âÿ ÿäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðèíäÿ äÿ äðàì ÿñÿðëÿðèíèí òÿáëèüèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðìèøäèð. Äðàì æàíðëàðû è÷ÿðèñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàíû äàùà ÷îõ ñåâìèø âÿ Àçÿðáàéúàíäà éåíè ÿäÿáèééàòûí ÿñàñëàðûíû ìÿùç áó æàíðäà éàçäûüû ÿñÿðëÿðëÿ ãîéìóøäóð. Îíóí èëê íþâáÿäÿ êîìåäèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñèíè ãÿòèééÿí òÿñàäöôè áèð ùàäèñÿ ñàéìàã îëìàç. Áóíó ìöÿééÿí îáéåêòèâ, ùÿì÷èíèí ñóáéåêòèâ àìèëëÿð øÿðòëÿíäèðìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Àçÿðáàéúàíäà ôåîäàëèçìèí òÿíÿççöëö ãöââÿòëÿíìèø âÿ î, þç òàðèõè èíêèøàôûíûí ñîí ìÿðùÿëÿñèíÿ àéàã áàñìûøäû. Áó èãòèñàäè, ñîñèàë __________ òàðèõè ïðîñåñ íÿòèúÿñèíäÿ ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí äàõèëè êîìèê ìàùèééÿòè, îíëàðûí çàùèðè äÿáäÿáÿñè, òÿìòÿðàüû, èääèàëàðû èëÿ ùÿãèãè äàõèëè ìÿíàñû, ïó÷ëóüó, ýåðè14

ëèéè, ùÿéàòäà þç ÿââÿëêè ðîëóíó, ìþâãåéèíè ñàõëàìàã èãòèäàðûíà ìàëèê îëìàìàñû, úÿìèééÿòèí èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðããèñè ãàðøûñûíäà úèääè áèð áÿëàéà ÷åâðèëìÿñè àðàñûíäà çèääèééÿòëÿð êÿñêèí âÿ áàðûøìàç áèð øÿêèë àëìûøäû. Áåëÿëèêëÿ, áó äþâð Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíäà ñàòèðèê ÿñÿðëÿð, î úöìëÿäÿí êîìåäèéà ö÷öí çÿíýèí ìàòåðèàë, ðåàë êîìèê çèääèééÿòëÿð âÿ êîíôëèêòëÿð éàðàíìûøäû. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí êîìåäèéàëàðû äà áèëàâàñèòÿ Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéèíäÿ éàðàíìûø áó éåíè ìÿçìóíäàí äîüìóøäó. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàéà ìöðàúèÿò åòìÿñèíäÿ áó æàíðûí îíóí òÿáèè èñòåäàäûíà, éàðàäûúûëûã ìåéëëÿðèíÿ óéüóí ýÿëìÿñè äÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç òÿáèÿòè åòèáàðèëÿ ùÿãèãÿòÿí éöêñÿê êîìèê èñòåäàäà, èòè òÿíãèäè àüûëà, èíúÿ éóìîð ùèññèíÿ, ðåàë ýåð÷ÿêëèêäÿ îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ ìþâúóä îëàí êîìèê ùàäèñÿëÿðè âÿ èúòèìàè çèääèééÿòëÿðè ýþðìÿê, îíóí ùÿãèãè äàõèëè ìÿíàñûíû, ýÿëÿúÿê èãáàëûíû äÿðê åòìÿê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê èäè. Íÿùàéÿò, îíóí áèð êîìåäèîãðàô êèìè ôîðìàëàøìàñûíà âÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðìÿñèíÿ äöíéà êîìåäèéàíÿâèñëèéèéíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè, õöñóñÿí, Ìîëéåð âÿ Ãîãîë ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû ðåàëèñò ñÿíÿò ïðèíñèïëÿðè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. Ìÿùç îíóí êîìåäèéàëàðû èëÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà ðåàëèñò ñÿíÿòèí, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà ðåàëèçì éàðàäûúûëûã ìåòîäóíóí ìöêÿììÿë áèíàñû óúàëäûëìûøäûð. Îíëàðûí ÿñàñ èäåéà ìÿçìóíóíó âÿ ïðîáëåìëÿðèíè èñÿ ìààðèô÷èëèê òÿøêèë åòìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà õàëã ùÿéàòû âÿ ìÿèøÿòèíèí ýåíèø, äÿðèí, ðÿíýàðÿíý ÿêñèíè âåðìèøäèð. Î, ïéåñëÿðèíèí áÿäèè ìàòåðèàëûíû, ìþâçóñóíó äÿðèíäÿí ìöøàùèäÿ åòäèéè ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíäÿí àëìûø âÿ áó ùÿéàòû, îëäóãúà äöçýöí, òÿáèè, èíàíäûðûúû ñóðÿòäÿ òÿñâèð åòìèøäèð. Îíóí äðàì ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñâèð îëóíìóø ùÿéàò ùÿð úöð ìöúÿððÿä, äèíè-ìèôèê òÿñÿââöðëÿðäÿí àçàääûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ùÿì äÿ ðåàë ýåð÷ÿêëèéÿ åìïèðèê ìöíàñèáÿò áÿñëÿìÿìèø, õàëã ùÿéàòûíû êîðòÿáèè, íàòóðàëèñòúÿñèíÿ, áèð ôîòîãðàô êèìè ãÿëÿìÿ àëìàìûø, åéíè çàìàíäà ñöíè ñóðÿòäÿ ýþçÿëëÿøäèðìÿìèø, ðîìàíòèê áèð äîíà áöðöìÿìèøäèð. Î, òÿñâèð åòäèéè ùÿéàòûí, ùàäèñÿ âÿ ôàêòëàðûí äàõèëè ìàùèééÿòèíÿ, ðóùóíà íöôóç åòìèø, îíóí ÿí ìöùöì úÿùÿòëÿðèíè, òèïèê õöñóñèééÿòëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèîãðàô êèìè ÿëàìÿòäàð, äèããÿòÿëàéèã áèð õöñóñèééÿòè äÿ îíäà îëìóøäóð êè, ÿñÿðëÿðèíäÿ äîüìà õàëãûíûí ìöÿééÿí òàðèõè áèð äþâðöíöí, áèëàâàñèòÿ ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíèí àèëÿ-ìÿèøÿò âÿ èúòèìàè ìöíàñèáÿòëÿðèíèí äîëüóí, ðåàëèñò òÿñâèðèíè âåðìèøäèð. Î, ùÿéàòû ñàáèò, äóðüóí áèð ùàëäà äåéèë, ùÿðÿêÿòäÿ, èíêèøàôäà ýþòöðìöø âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ îíóí ùÿì êþùíÿëìèø, äîíóá ãàëìûø, äÿùøÿòëè áèð èúòèìàè áÿëàéà ÷åâðèëìèø ñàùÿëÿðèíè, ùÿì äÿ éåíè äîüóëàí, òÿøÿêêöë òàïàí âÿ áþéöê ýÿëÿúÿéè îëàí úÿùÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð. __________ Äöíéàýþðöøö åòèáàðèëÿ ìààðèô÷è îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ïéåñëÿðèíäÿ þç äþâðöíöí ìöùöì, àêòóàë ìÿñÿëÿëÿðèíÿ òîõóíóð, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ êîíôëèêò 15

âÿ çèääèééÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè. Áó êîíôëèêò âÿ çèääèééÿòëÿð äÿðèí èúòèìàèñèéàñè ñÿúèééÿ äàøûéûð âÿ êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà ùàêèì äèíè-ôåîäàë òÿáÿãÿëÿðëÿ éåíè áàø ãàëäûðìàãäà îëàí ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿð àðàñûíäà ýåäÿí ìöáàðèçÿíè ÿêñ åäèðèðäè. Áþéöê ÿäèáèìèç Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿíèí äîüðó îëàðàã ýþñòÿðäèéè êèìè, îíóí “ÿë âóðäóüó ìÿñÿëÿëÿðèí ùàìûñûíäàí ãàí ãîõóñó ýÿëèðäè”.* Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà òÿñâèð îëóíìóø çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý ñóðÿòëÿð àëÿìèíäÿ ìÿíôè ãÿùðÿìàíëàð ìöùöì éåð òóòóð. Èúòèìàè ùÿéàòû ìààðèô÷èëèê èäåîëîýèéàñû ìåéàðûíäàí ãèéìÿòëÿíäèðÿí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ íþãñàí âÿ åéèáëÿðèíè èëê íþâáÿäÿ ùàêèì èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðëÿ – áÿéëÿð âÿ ðóùàíèëÿðëÿ áàüëàìûø âÿ áóíà ýþðÿ äÿ èëê íþâáÿäÿ îíëàðû þç êîìåäèéàëàðûíûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíëàðû âÿ òÿíãèä ùÿäÿôëÿðè êèìè ýþòöðìöøäöð. Îíóí ïéåñëÿðèíäÿ òÿñâèð îëóíìóø Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð, äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù, Õàí, âÿçèð Ìèðçÿ Ùÿáèá, Ùåéäÿð áÿé, Ùàúû Ãàðà, Àüà Ìÿðäàí êèìè ìÿíôè òèïëÿð ìöúÿððÿä áèð áÿé, ìöúÿððÿä áèð ðóùàíè, ìöúÿððÿä áèð ùàêèì, ìöúÿððÿä áèð òàúèð âÿ éàõóä ìöÿééÿí åéèáëÿðè ÿêñ åòäèðÿí ôèãóðëàð, ñõåìàòèê, áèðòÿðÿôëè ñóðÿòëÿð äåéèëäèð. Îíëàð êîíêðåò áèð èúòèìàè òÿáÿãÿíèí, çöìðÿíèí òèïèê õöñóñèééÿòëÿðèíè þçëÿðèíäÿ öìóìèëÿøäèðÿí, åéíè çàìàíäà ôÿðäè êåéôèééÿòëÿðëÿ âåðèëÿí ùÿéàòè, úàíëû, äîëüóí õàðàêòåðëÿð, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà òèïèê øÿðàèòäÿ âåðèëìèø òèïèê ñóðÿòëÿðäèð. Ìÿñÿëÿí, “Êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë âÿ “Ìöñéî Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ìÿñòÿëè øàù ñóðÿòèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ñàäÿúÿ îëàðàã ôûðûëäàã÷û áèð êèìéàýÿðè, äÿðâèøè äåéèë, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ìöÿééÿí èúòèìàè ãðóïëàðûíûí òèïèê íöìàéÿíäÿëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë ñóðÿòèíäÿ éàëàí÷û êèìéàýÿðëÿðÿ, àëèìëÿðÿ ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿð öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. Áó ñóðÿòäÿ åéíè çàìàíäà ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí áèð ñûðà òèïèê úÿùÿòëÿð äÿ ïàðëàã ÿêñèíè òàïìûøäûð. Ìÿñòÿëè øàù ñóðÿòèíäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Éàõûí Øÿðã õàëãëàðûíûí ùÿéàòûíäà ìöùöì ðîë îéíàéàí äÿðâèøëÿðèí õàðàêòåðèê êåéôèééÿòëÿðè òîïëàíìûøäûð. Äðàìàòóðã Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè äÿ, Ìÿñòÿëè øàùû äà õàëãûí àâàìëûã âÿ ýåðèëèéèíäÿí èñòèôàäÿ åäèá, îíó ñîéóá-òàëàéàí, èíêèøàôû ãàðøûñûíäà äóðàí úèääè áèð ÿíýÿë, ìöùöì èúòèìàè áèð áÿëà êèìè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. Ëàêèí êèìéàýÿð âÿ äÿðâèø ñóðÿòëÿðèíäÿ åéíè çàìàíäà äÿðèí äàõèëè áèð ìÿíà äà èôàäÿ îëóíìóøäóð. Áó ñóðÿòëÿð âàñèòÿñèëÿ äðàìàòóðã îðòà ÿñðÿ õàñ ñõîëàñòèê äöøöíúÿíèí ïó÷ëóüóíó, ýÿðÿêñèçëèéèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, áöòþâëöêäÿ äèíè-ôåîäàë òÿôÿêêöð ÿëåéùèíÿ ÷ûõûðäû. Êîìåäèéàëàðäà òÿíãèä âÿ èíêàð ùÿì äÿ êîíêðåò ìöñáÿò èäåàë íàìèíÿ àïàðûëûð, àüëûí, äöíéÿâè åëìëÿðèí, ãàáàãúûë ìÿäÿíèééÿòèí, ùÿãèãè çÿùìÿòèí, äöíéàíû éåíè äÿðêåòìÿ ñèñòåìèíèí òÿáëèüèíÿ õèäìÿò ýþñòÿðèðäè. “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà òÿñâèð îëóíàí Õàí âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ùÿáèá ñóðÿòëÿðèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë-èñòèáäàä öñóëè-èäàðÿñèíèí àëè ùàêèìëÿ-

__________ *

Ì.Ô.Àõ ó í ä ç à ä ÿ. Ìÿãàëÿëÿð ìÿúìóÿñè. Áàêû, 1962, ñ.67

16

ðèíèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð. ßñÿðäÿ õàí äà, âÿçèð äÿ þëêÿíèí, õàëãûí òàëåéèíÿ ëàãåéä ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí, ìöàñèð äþâðäÿ àëè äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí áþéöê, úèääè, ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿí, òÿëÿáëÿðäÿí òàì áèõÿáÿð îëàí, éàëíûç þç øÿõñè ìÿíàôåéè, âÿùøè èíñòèíêòëÿðè ùàããûíäà äöøöíÿí íàäàí, êöòáàø, çàëûì, ÿäàëÿòñèç ùàêèìëÿð êèìè òÿñâèð îëóíìóøäóð. Êîìåäèéàäà ìöÿëëèô õàíûí âÿ áàø âÿçèðèí íþãñàíëàðûíû áó âÿ éà äèýÿð ùàêèìÿ õàñ îëàí ÿçÿëè áèð õöñóñèééÿò êèìè äåéèë, öìóìÿí ôåîäàë ùàêèìëÿðèíèí òèïèê úÿùÿòëÿðè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìèøäèð. Îíóí “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí ìÿíôè ãÿùðÿìàíû îëàí Ùåéäÿð áÿé ñóðÿòèíäÿ ÿñðèí îðòàëàðûíäà ìöôëèñëÿøìÿéÿ äîüðó ýåäÿí ìöëêÿäàðëàðûí òèïèê ñóðÿòè éàðàäûëìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÿñÿðèíäÿ Ùåéäÿð áÿéèí äèëè èëÿ “ýóéà êè, ìÿí Áàíàçîð åðìÿíèñèéÿì êè, ýÿðÿê ýöíäöç àõøàìàäÿê êîòàí ñöðÿì, éà ëÿìáÿðàíëûéàì êè, ãóðä áÿñëÿéÿì âÿ éà ëÿêÿì êè, êÿíäëÿðäÿ ÷ÿð÷èëèê åäÿì!.. Ùå÷ âàõò Úàâàíøèðäÿí (áóðàäà ñþùáÿò áþéöê òàðèõè êå÷ìèøè îëàí âàðëû, àäëû-ñàíëû áÿéëèêäÿí ýåäèð – Í.Ì.) êîòàí÷û âÿ êöì÷ö ýþðöêìÿéèá! Ìÿíèì àòàì Ãóðáàí áÿé îíó åòìÿéèá, ìÿí êè îíóí îüëó Ùåéäÿð áÿéÿì, ìÿí äÿ åòìÿéÿúÿéÿì” – äåìÿêëÿ ìÿñÿëÿíèí êþêöíÿ, ìàùèééÿòèíÿ íöôóç åäèð âÿ ýþñòÿðèðäè êè, òöôåéëèëèê, çÿùìÿòÿ õîð ìöíàñèáÿò áó âÿ éà äèýÿð áèð áÿéÿ õàñ îëàí ñèôÿò éîõ, öìóìèééÿòëÿ áÿéëèéèí òèïèê õöñóñèééÿòèäèð. Ùÿìèí ÿñÿðèí èêèíúè ãÿùðÿìàíû îëàí Ùàúû Ãàðà ñóðÿòèíäÿ èñÿ áó äþâð Àçÿðáàéúàí òàúèðëèéèíèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. ßñÿðäÿ òàúèð õÿñèñëèê, òàìàùêàðëûã, àúýþçëöê òèìñàëû êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Ìöÿëëèô Ùàúû Ãàðàíûí äà íþãñàíëàðûíû êîíêðåò òàðèõè ùÿéàòûí ìÿùñóëó êèìè àëûð, ÿñðèí îðòàëàðûíäà áóðæóà êåéôèééÿòè êÿñá åäÿí òàúèðëèéèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè êèìè âåðèðäè. “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè” êîìåäèéàñûíäà Àüà Ìÿðäàí ñóðÿòè òèìñàëûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èúòèìàè ùÿéàòäà ìöùöì ìþâãå òóòàí áàøãà áèð òÿáÿãÿíèí – ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðûíûí ñàòèðèêðåàëèñò áÿäèè ñóðÿòèíè ìåéäàíà ýÿòèðìèøäèð. Àüà Ìÿðäàí þç èøèíÿ ýþðÿ þçáàøûíàëûã âÿ ãàíóñëóã ÿëåéùèíÿ ÷ûõìàëû, ùÿãèãÿò, äöçëöê âÿ ÿäàëÿò êåøèéèíäÿ äóðìàëûäûð. Ëàêèí ÿí àäè èíñàíè ùèññëÿðäÿí, õàëã ãàðøûñûíäà áîðú, ìÿñóëèééÿò ùèññèíäÿí òàì ìÿùðóì îëàí Àüà Ìÿðäàí âÿêèëëèêäÿí áèð ãàçàíú ìÿíáÿéè êèìè ñóè-èñòèôàäÿ åäèð, õàëãûí áàøûíà ÷îõ ìöñèáÿòëÿð ýÿòèðèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèíäÿ àéäûí âÿ áàðèç øÿêèëäÿ íöìàéèø åòäèðèðäè êè, ðöøâÿòõîðëóã, ÿäàëÿòñèçëèê, ãàíóíñóçëóã áó òÿáÿãÿíèí – ìÿìóðëàðûí òèïèê ñèôÿòëÿðèäèð. Êîìåäèéàäàí åéíè çàìàíäà áåëÿ áèð àéäûí ãÿíàÿò àëûíûðäû êè, ìÿìóðëàðûí áó ñèôÿòëÿðè èúòèìàè ìöùèòèí ìÿùñóëóäóð, ìþâúóä öñóëè-èäàðÿ èëÿ áèëàâàñèòÿ øÿðòëÿíèð. Áöòþâëöêäÿ ýþòöðäöêäÿ, ùàêèì èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðè òÿìñèë åäÿí ìÿíôè òèïëÿð ñèëñèëÿñè âàñèòÿñèëÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ èúòèìàè íþãñàíëàðûíû âÿ çèääèééÿòëÿðèíè à÷ûá ýþñòÿðèð, îíóí õàëãà çèää áèð ãóðóëóø îëäóüó íÿòèúÿñèíè ÷ûõàðûðäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áèð ìààðèô÷è êèìè êîìåäèéàëàðûíäà ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí __________ ÿñàñ èúòèìàè åéèáëÿðèíè òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìàãëà áÿðàáÿð, þç ìöàñèðëÿðèíè, õöñóñèëÿ, ýÿíúëèéèí ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíà, äöíéÿâè åëìëÿðèí âÿ ìöòÿðÿããè Àâðîïà 17

ìÿäÿíèééÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿéÿ ÷àüûðìûø, èíñàí àüëûíà, çÿêàñûíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø, øÿõñèééÿò àçàäëûüû óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Áöòöí ìààðèô÷èëÿð êèìè, îíóí äà éàðàäûúûëûüûíäà çÿùìÿò ìþâçóñó, èúòèìàèôàéäàëû ÿìÿéèí, ñÿíÿòèí òÿãäèðè âÿ òÿáëèüè ìöùöì éåð òóòóð. “Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíûí ìöñáÿò ãÿùðÿìàíû îëàí øàèð Ùàúû Íóðó Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà ìààðèô÷èëèê ýþðöøëÿðèíè èôàäÿ åäÿí èëê çèéàëû îáðàçûäûð. Ùàúû Íóðó “íóõóëóëàðûí” âÿ êèìéàýÿðèí òàì çèääèíè òÿøêèë åäèð. Î, àüûëû, ìààðèôè, çÿùìÿòè òÿìñèë åäÿí áèð ñóðÿò êèìè òÿãäèì îëóíìóøäóð. Ùàúû Íóðó äóðüóí âÿ ãàðàíëûã ôåîäàë äöíéàñûíäà ïàðëàéàí áèð èøûã øöàñûäûð. Ùå÷ òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, ìöÿëëèô øàèðè Íóðó – èøûã àäëàíäûðìûøäûð. Ùàúû Íóðó õàëãûíûí, âÿòÿíèíèí òàëåéè ùàããûíäà äöøöíÿí àüûëëû, èøýöçàð, èñòåäàäëû áèð çèéàëûäûð. Ëàêèí îíóí úÿìèééÿòäÿ ùå÷ áèð ìþâãåéè éîõäóð. Î, èúòèìàè ìöùèòÿ, ìöàñèðëÿðèíèí ùÿéàò òÿðçèíÿ òÿñèð ýþñòÿðÿ áèëìèð, âÿòÿíèí òÿðÿããèñè éîëóíäà êîíêðåò èø ýþðìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëäèð. Øàèð þçö äÿ êàñûá áèð ùÿéàò ñöðöð. Ìöÿëëèô îíóí áó ôàúèÿñèíè äÿ “íóõóëóëàð” àëÿìè èëÿ áàüëàéûð. Êîìåäèéàäà “íóõóëóëàð”äàí áèðèñè “...áÿñ ñÿí íèéÿ þç ñÿíÿòèíäÿí õîøýöçÿðàí äåéèëñÿí? Ãûø òàïñàí, éàç òàïìàçñàí; éàç òàïñàí, ãûø òàïìàçñàí; ñÿíèí ñþçöíëÿ, ñÿíèí ùöíÿðèí, éÿíè øåèð äåìÿê áÿñ ýÿðÿê áèð áþéöê èêñèð îëàéäû?!” – äåäèêäÿ Ùàúû Íóðó îíà áåëÿ úàâàá âåðèð: “Áÿëè, ìÿíèì ùöíÿðèì ôèëùÿãèãÿ èêñèðäèð. Àììà íåúÿ êè, ñèç äåéèðñèíèç, èêñèðÿ ëàìÿùàëÿ áàøãà ôèëèççàò ëàçûìäûð êè, îíóí òÿñèðèíè ãÿáóë åäÿ: ùàáåëÿ ìÿíèì ùöíÿðèì ö÷öí äÿõè ÿðáàáè-çþâã âÿ êàìàë âÿ ìÿðèôÿò ëàçûìäûð êè, äåäéèì ÿøàðûí ãÿäðèíè áèëÿëÿð. Çÿìàíè êè, ìÿíèì áÿõòèìäÿí ùÿìøÿùÿðëèëÿðèì äÿ êè, ñèçñèíèç, íÿ êàìàë âàð, íÿ àüûë âàð, íÿ áåéèí âàð; áó ñóðÿòäÿ ìÿíèì ùöíÿðèìäÿí íÿ ôàéäà ùàñèë îëàúàã, ìÿíèì øåðèì íÿéÿ ìÿñðÿôäèð? Áó ñþçëÿðëÿ Ùàúû Íóðó, áèð òÿðÿôäÿí, “íóõóëóëàðû” òÿðÿããè, èíêèøàô, èøûã äöøìÿíè êèìè äàìüàëàéûð, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, ôåîäàë úÿìèééÿòèíäÿ àüûëû, çÿêàñû, èñòåäàäû áàøûíà áÿëà îëàí çèéàëûëàðûí àúû òàëåéèíè, ôàúèÿñèíè à÷ûá ýþñòÿðèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ùàúû Íóðóíóí äèëè èëÿ “ùÿð êÿñèí þç ñÿíÿòè þçöíÿ èêñèðäèð âÿ õîø ýöçÿðàíûíà áàèñäèð” – äåìÿêëÿ þç àìàëûíû èôà åäèð, àüûëà, çÿùìÿòÿ ùèìí îõóéóðäó. “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ùèéëÿýÿð, ôûðûëäàã÷û, àâàì àäàìëàðû àëäàäûá ñîéàí, òöôåéëè ùÿéàò ñöðÿí äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàùà ãàðøû ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè ìöñéþ Æîðäàí îáðàçûíû éàðàòìûøäûð. ßñÿðäÿ î, åëì, ìààðèô âÿ òÿðÿããè äöíéàñûíûí íöìàéÿíäÿñè êèìè òÿãäèð âÿ òÿáëèü îëóíóð. ×îõ ÿëàìÿòäàðäûð êè, Ìÿñòÿëè øàù ýåðèäÿ ãàëìûø ôåîäàë þëêÿñè îëàí Èðàíäàí, íÿáàòàò àëèìè èñÿ, èíêèøàô åòìèø áóðæóà þëêÿñè îëàí Ôðàíñàäàí ýÿëìèøäèð. Ùÿìèí êîìåäèéàäà ýÿíú Øàùáàç áÿé ñóðÿòèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéèíèí éåíè äöíéàéà ãîâóøìàã, åëìÿ, ìààðèôÿ, Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòèíèí íàèëèééÿòëÿðèíÿ éèéÿëÿíìÿê úÿùäëÿðèíè òÿãäèð åäèðäè. Ìöÿëëèôèí áþéöê ìÿùÿá__________ áÿò âÿ ñÿìèìèééÿòëÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû Øàùáàç áÿé ñóðÿòè ñîíðàëàð Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Í.Íÿðèìàíîâ âÿ Úÿëèë Ìÿììÿäãóëóçàäÿ òÿðÿôèíäÿí éàðà18

äûëìûø ìöáàðèç ìààðèô÷è, çèéàëû ãÿùðÿìàíëàð ñèëñèëÿñèíèí èëê íöìàéÿíäÿñè êèìè äèããÿòÿëàéèãäèð. “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òåéìóðàüà ñóðÿòèíäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàëàðûíû òÿáëèü åòìèøäèð. “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí ýÿíú ãÿùðÿìàíû Áàéðàì õàëãûìûçûí áèð ñûðà ìöñáÿò êåéôèééÿòëÿðèíè þçöíäÿ òÿìñèë åäÿí äîëüóí êÿíäëè ñóðÿòèäèð. Îíóí “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè” êîìåäèéàñûíäà éöêñÿê èíñàíè ñèôÿòëÿðè èëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí Ñÿêèíÿ õàíûì âÿ ßçèç áÿé ñóðÿòëÿðè éàðàäûëìûøäûð. “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” âÿ “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàëàðûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÷àð ìÿìóðëàðûíûí áÿäèè îáðàçëàðûíû äà éàðàòìûøäûð. Îíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ çàñåäàòåë âÿ íà÷àëíèê ñóðÿòëÿðè õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Äðàìàòóðã ùÿð èêè ÷àð ìÿìóðóíó ìöñáÿò ïëàíäà ãÿëÿìÿ àëìûø, îíëàðû þëêÿäÿ ãàíóí-ãàéäàíû ýþçëÿéÿí, ÿäàëÿòëè ùàêèìëÿð êèìè òÿãäèì åòìèøäèð. Ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, çàñåäàòåë âÿ íà÷àëíèê ñóðÿòëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ ìöÿëëèô ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè òÿùðèôÿ, èäåàëèçÿéÿ éîë âåðìèøäèð. Ëàêèí î, ÷àð ùàêèìëÿðèíèí èúòèìàè ãÿáàùÿòëÿðèíÿ òàì ëàãåéä îëìàìûø, ùÿð èêè ÿñÿðèíäÿ éåðè ýÿëäèêúÿ îíëàðûí áöðîêðàòèçìèíè, ðöøâÿòõîðëóüóíó âÿ ÿäàëÿòñèçëèéèíè à÷ûã âÿ êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. Ìÿñÿëÿí, “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÷àð ùàêèìëÿðèíèí èúòèìàè íþãñàíëàðûíû áåëÿ èôøà åäèðäè. Ãà÷àã ìàë êå÷èðìÿê áàðÿäÿ áÿéëÿðëÿ ñþùáÿò àïàðàðêÿí Ùàúû Ãàðà ÷àð áöðîêðàòèê öñóëè-èäàðÿñè, éåðëè ÷àð ìÿìóðëàðû ùàããûíäà áåëÿ áèð ìöëàùèçÿ ñþéëÿéèð: “Ðóñ àäû ýÿëÿíäÿ (Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ÷àð ìÿìóðëàðûíû íÿçÿðäÿ òóòóð – Í.Ì.) áàüðûì éàðûëûð. Îíëàðûí ãûëûíúû-òöôÿíýè î ãÿäÿð ìÿíè ãîðõóòìóð êè, ñèëèñòè, àïàð-ýÿòèðè úàíûìà âÿëâÿëÿ ñàëûð”. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíäà áèð ñèëñèëÿ ãàäûí ñóðÿòëÿðè ìþâúóääóð. Áó ñóðÿòëÿð êëàññèê ïîåçèéàìûçäà ðîìàíòèê öñëóáäà òÿñâèð åäèëìèø èëàùè ýþçÿëëÿð âÿ éà ìöòè, àúèç, äèëñèç-àüûçñûç ãàäûíëàð äåéèëäèðëÿð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãàäûí ãÿùðÿìàíëàðû ãàáàðûã ìèëëè êîëîðèòëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø úàíëû õàðàêòåðëÿð, ñþçöí ùÿãèãè ìÿíàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà éåíè, îðèæèíàë âÿ äîëüóí ðåàëèñò ñóðÿòëÿðäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ãàäûí ñóðÿòëÿðè ìöõòÿëèô èúòèìàè òÿáÿãÿëÿðÿ ìÿíñóáäóðëàð. Îíëàð õàðàêòåð, àüûë âÿ äöøöíúÿ òÿðçè, àèëÿäÿ âÿ ùÿéàòäà òóòäóãëàðû ìþâãå áàõûìûíäàí äà áèð-áèðëÿðèíäÿí êÿñêèí ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíèðëÿð. Îíëàðûí àðàñûíäà ùÿì ìöòè, àúèç, þç òàëåéèíÿ ñþçñöç áîéóí ÿéÿí, ùÿì äÿ øÿõñè àðçóñó, ìÿíàôåéè óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìàüû áàúàðàí, ùÿì àâàì, ñàäÿëþâù, ùÿì äÿ ùèéëÿýÿð, äÿëÿäóç ãàäûí ñóðÿòëÿðè âàðäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿëâàí âÿ ðÿíýàðÿíý áîéàëàðëà ãÿëÿìÿ àëäûüû ãàäûí ñóðÿòëÿðè ñèëñèëÿñè îíóí äðàìàòóðýèéàñûíûí âÿ öìóìÿí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí áþéöê íàèëèééÿòè èäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà áèð ñèëñèëÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè âÿ åïèçîäèê ñóðÿòëÿðÿ äÿ òÿñàäöô åäèðèê. Îíëàð áàøëûúà îëàðàã ÿñàñ ñóðÿòëÿðèí õàðàêòåðèíè âÿ ïñè__________ õîëîýèéàñûíû ìöêÿììÿë à÷ìàã ìÿãñÿäè èëÿ êîìåäèéàëàðà äàõèë åäèëìèøëÿð. Ëàêèí áó ñóðÿòëÿð ìöÿééÿí ìöñòÿãèì ìÿíàéà, èäðàê ÿùÿìèééÿòèíÿ äÿ ìàëèêäèðëÿð.

19

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç èêèíúè äÿðÿúÿëè âÿ åïèçîäèê ñóðÿòëÿðèíè áèð íå÷ÿ äèàëîãó èëÿ îíëàðûí õàðàêòåðèíèí âÿ ïñèõîëîýèéàñûíûí áàøëûúà õöñóñèééÿòëÿðèíè à÷ìàüà ìöâÿôôÿã îëìóø, ìöõòÿëèô òÿáÿãÿëÿðè, èúòèìàè ãðóïëàðû òÿìñèë åäÿí îðèæèíàë áÿäèè îáðàçëàð éàðàòìûøäûð. Ìÿñÿëÿí, îíóí èëê êîìåäèéàñûíäà Øåéõ Ñàëàù âÿ Ìîëëà Ùÿìèä ñóðÿòëÿðèíäÿ ìöñÿëìàí ðóùàíèëÿðèíèí ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðèëìèøäèð. “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäà î, éàëòàã, èêèöçëö, ùèéëÿýÿð ñàðàé ÿéàíëàðûíûí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ùÿìèí êîìåäèéàäà åéíè çàìàíäà âÿçèðèí åâ õèäìÿò÷èëÿðè ñèìàñûíäà ôåîäàë äöíéàñûíäà èíñàíè ëÿéàãÿòè, ùöãóãëàðû òàïäàíàí, ýöíàùëû-ýöíàùñûç ùÿð úöð òÿùãèð âÿ èøýÿíúÿéÿ ìÿðóç ãàëàí íþêÿðëÿðèí áÿäèè ñóðÿòëÿðè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Àõóíäçàäÿíèí “Õûðñ ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíäà õàðàêòåð, ùÿéàò âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíÿ ýþðÿ áèð-áèðèíäÿí êÿñêèí ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíÿí áèð ñûðà êÿíäëè ñóðÿòëÿðè (Íàìàç, Íÿúÿô, Òàðâåðäè, Îðóú, Âÿëè) âàðäûð. Áåëÿëèêëÿ, Àõóíäçàäÿ þç êîìåäèéàëàðûíäà Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíûí ýåíèø, ùÿðòÿðÿôëè, äÿðèí ÿêñèíè âåðìèø, Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíèí äåìÿê îëàð êè, ÿñàñ ñèíèô, òÿáÿãÿ, èúòèìàè ãðóïëàðûíûí äîëüóí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ îíóí äðàìàòóðýèéàñû ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿð Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíûí ýöçýöñö, åíñèêëîïåäèéàñû ùåñàá îëóíóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéà æàíðûíûí õöñóñèééÿòëÿðèíÿ, ñèðëÿðèíÿ äÿðèíäÿí áÿëÿä îëàí áèð äðàìàòóðãäóð. Î, ÿñÿðëÿðè ö÷öí ùÿéàòè, òÿáèè, îðèæèíàë âÿ ìàðàãëû ñóðÿòëÿð äöøöíöá òàïìûø, òÿñâèð åòäèéè ùàäèñÿëÿðè äèíàìèê, ýÿðýèí âÿ ìàðàãëû áèð êîìïîçèñèéà ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðìèøäèð. Îíóí êîìåäèéàëàðû ùÿéàòè áèð çàâéàçêà èëÿ áàøëàéûð, ðÿâàí, òÿáèè âÿ ðåàë áèð øÿêèëäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðèëèð, ýÿðýèí áèð êóëìèíàñèéà íþãòÿñèíÿ ãàëäûðûëûð âÿ ÿñàñÿí èíàíäûðûúû, ìÿíòèãè âÿ ÿëàìÿòäàð áèð ðàçâéàçêà èëÿ òàìàìëàíûð. Äðàìàòóðã êîìåäèéàëàðûíäà òÿñâèð åòäèéè ñóðÿòëÿðè ìöùèòëÿ ñûõ ÿëàãÿäÿ ýþòöðöð, îíëàðû ìöõòÿëèô øÿðàèòÿ, âÿçèééÿòëÿðÿ ñàëûð, äàèì èøäÿ, ùÿðÿêÿòäÿ, ýÿðýèí áèð ìöáàùèñÿäÿ, òîããóøìà âÿ ìöáàðèçÿäÿ ÿêñ åòäèðèð. Êîìåäèéàëàðäà ñöæåòèí âÿ êîìïîçèñèéàíûí áöòöí êîìïîíåíòëÿðè, ùÿòòà ÿí êè÷èê äåòàëëàð âÿ åïèçîäèê ñóðÿòëÿð áåëÿ ìöÿëëèôèí ìÿãñÿä âÿ èäåàëûíûí äöçýöí âÿ ìöêÿììÿë à÷ûëìàñûíà òàáå åäèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ íàäèð èñòåäàäà ìàëèê îëàí êîìåäèîãðàôëàð íÿñëèíÿ ìÿíñóáäóð. Îíóí êîìåäèéàëàðû ÿââÿëèíäÿí ñîíóíà ãÿäÿð êîìèçìëÿ, ýöëöøëÿ àøûëàíìûø, éîüðóëìóøäóð. Äðàìàòóðãóí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø ñóðÿòëÿðèí ìàùèééÿòèíäÿí, äöøäöêëÿðè âÿçèééÿòäÿí àñûëû îëàðàã ýöëöø áÿçÿí ñàòèðèê, áÿçÿí èñÿ éóìîðèñòèê ñÿúèééÿ äàøûéûð. Î, ìÿíè ãÿùðÿìàíëàðûíû ÿñàñÿí ñàòèðèê áîéàëàðëà, ðÿüáÿò áÿñëÿäèéè, òÿãäèð âÿ òÿáëèü åòäèéè ñóðÿòëÿðè èñÿ õÿôèô éóìîðèñòèê áîéàëàðëà ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû úàíëû õàëã äèëè ÿñàñûíäà éàðàäûëìûøäûð. __________ Èòè ìöøàùèäÿéÿ, íàäèð ùàôèçÿéÿ, éöêñÿê èñòåäàäà ìàëèê îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíèí òöêÿíìÿç ñÿðâÿòèíÿ ìöêÿììÿë éèéÿëÿíìèø, îíóí ñÿúèé20

éÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè, ãðàììàòèê ãàéäà-ãàíóíëàðûíû, ÿí èíúÿ ÷àëàðëàðûíû, ìöõòÿëèô èúòèìàè òÿáÿãÿëÿðèí íèòã-äàíûøûã öñëóáëàðûíû äÿðèíäÿí þéðÿíìèø, õàëã äèëèíèí çÿíýèí âÿ ðÿíýàðÿíý ñþç åùòèéàòûíäàí, ãöäðÿò âÿ èìêàíëàðûíäàí ìÿùàðÿòëÿ èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Áÿäèè äèëèí òÿáèèëèéè úàíëûëûüû, çÿíýèíëèéè, ðÿíýàðÿíýëèéè, ñÿëèñëèéè âÿ àéäûíëûüû äðàìàòóðãóí äðàì äèëèíèí öìäÿ õöñóñèééÿòëÿðèíè, ìÿçèééÿòëÿðèíè òÿøêèë åäèð. Îíóí êîìåäèéàëàðûíû îõóäóãäà ïåðñîíàæëàðûí äèëèíäÿ èøëÿíèëìèø úàíëû õàëã äèëèíÿ ìÿíñóá îëàí ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí, èäèîìà âÿ ôðàçåîëîæè áèðëÿøìÿëÿðèí, àòàëàð ñþçö âÿ ìÿñÿëëÿðèí çÿíýèíëèéèíÿ âÿ ðÿíýàðÿíýëèéèíÿ ùåéðàí îëìàìàã ãåéðè ìöìêöíäöð. Îíó äà ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, êîìåäèéàëàðäà èñòèôàäÿ îëóíìóø úàíëû õàëã äèëèíÿ ìÿõñóñ ñþç âÿ èôàäÿëÿðèí áþéöê áèð ùèññÿñèíè éàçûëû ÿäÿáèééàòûìûçà èëê äÿôÿ ìÿùç Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ýÿòèðìèø, îíëàðà òàì âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíäûðìûøäûð. Àêàäåìèê Ìÿììÿä Àðèô îíóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí èíêèøàôû òàðèõèíäÿ áþéöê õèäìÿòèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí äîüðó îëàðàã ýþñòÿðìèøäèð êè, “òÿêúÿ áó õàëã äèëè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí õàòèðÿñèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿëáèíäÿ ÿáÿäèëÿøäèðìÿéÿ êèôàéÿòäèð”*. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèð äðàìàòóðã êèìè áþéöê ìÿùàðÿòè áèð äÿ îíäà îëìóøäóð êè, î, ìöÿééÿí áèð ñèíôèí, òÿáÿãÿíèí áÿäèè ñóðÿòèíè éàðàäàðêÿí îíó þçöíÿìÿõñóñ áèð öñëóáäà äàíûøäûðûìûø, ùÿð áèð ñóðÿòèí íèòãèíè îíóí þç ùÿéàò âÿ äöøöíúÿ òÿðçèíÿ, ïñèõîëîýèéàñûíà, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíÿ, àèëÿäÿ âÿ úÿìèééÿòäÿ òóòäóüó ìþâãåéÿ, äöøäöéö øÿðàèòÿ, ñþùáÿò åòäèéè, ìöñàùèáÿ àïàðäûüû, ìöáàðèçÿ åòäèéè àäàìëàðà óéüóí áèð òÿðçäÿ, òÿáèè âÿ äöçýöí ÿêñ åòäèðìèø âÿ ðåàëèñò ÿäÿáèééàòûí ÿí ìöùöì ïðèíñèïëÿðèíäÿí áèðè îëàí äèëäÿ òèïèêëÿøäèðìÿ âÿ ôÿðäèëÿøäèðìÿíè ìÿùàðÿòëÿ ýþçëÿìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàìàòóðýèéàñû õàëãûìûçûí ÕÛÕ ÿñð äàíûøûã äèëèíèí öìóìè ìÿíçÿðÿñèíè ìöêÿììÿë âÿ äöçýöí ÿêñ åòäèðèð. Îíóí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëèíèí ùÿãèãè õÿëãèëèê âÿ ðåàëèçì éîëóíäà èíêèøàôûíäà, òàì ìèëëè äèë êåéôèééÿòè àëìàñûíäà õèäìÿòè ìèñèëñèçäèð. Íÿñðè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèéééàòûíäà áÿäèè íÿñðèí òÿøÿêêöëö âÿ èíêèøàôû òàðèõèíäÿ äÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ìöñòÿñíà õèäìÿò ýþñòÿðìèøäèð. 1857-úè èëäÿ éàçäûüû “Àëäàíìûø êÿâàêèá “ ïîâåñòè èëÿ î, Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí ÷îõ óüóðëó áèð íöìóíÿñèíè éàðàòìûø, ÿäÿáèééàòûìûçäà áÿäèè íÿñðÿ òàì ùöãóã ãàçàíäûðìûø âÿ îíóí ýÿëÿúÿê èíêèøàô éîëëàðûíû ìöÿééÿíëÿøäèðìèøäèð. Áèð òÿðÿôäÿí, Ãÿðáè Àâðîïà ìààðèô÷è íÿñðè, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, ÕÛÕ ÿñð ðóñ ðåàëèñò íÿñðè âÿ òÿíãèäè-íÿçÿðè ôèêðè èëÿ äÿðèíäÿí òàíûøëûã ñàéÿñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðê åòìèøäè êè, õàëã ùÿéàòûíûí ùÿðòÿðÿôëè âÿ ðÿíýàðÿíý òÿñâèðèíè âåðìÿê, äþâðöí àêòóàë ïðîáëåìëÿðèíäÿí áÿùñ åòìÿê, ìþâúóä úÿìèééÿòèí èúòèìàè éàðàëàðûíû à÷ìàã âÿ ýåíèø çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿð àðàñûíäà ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíû éàéìàã ö÷öí íÿñð ÿñÿðëÿðè ÷îõ ýåíèø èìêàíëàðà ìàëèêäèð. Îäóð êè, êîìåäèéàëàðûíûí àðäûíúà î, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” àäëû ïîâåñòèíè éàçìûøäûð.

__________ *

Ì.Àð è ô. ßäÿáè-òÿíãèäè ìÿãàëÿëÿðè. Áàêû, 1958, ñ.399

21

“Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ìþâçóñó òàðèõè áèð ùàäèñÿäÿí àëûíìûøäûð. Îíóí ñöæåòèíèí ÿñàñûíà Èðàí òàðèõ÷èñè Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí “Òàðèõè-àëÿìàðàéè-Àááàñè” ÿñÿðèíäÿ òÿñâèð åäèëìèø áèð ùàäèñÿ ãîéóëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó òàðèõè ùàäèñÿíè éàðàäûúûëûã ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìèø, éåíè ùàäèñÿëÿðëÿ, åïèçîäëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèø, îíà òàì éåíè áèð ìÿíà âåðìèøäèð. Áèð íþâ ìàúÿðà, ñÿðýöçÿøò ñÿúèééÿñè äàøûéàí ùÿìèí ùàäèñÿíèí ÿñàñûíäà î, Èðàí ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíèí áöòþâ áèð ìÿíçÿðÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí âÿ éöêñÿê èäåéà-áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð ïîâåñò ìåéäàíà ÷ûõàðòìûøäûð. Ïîâåñòèí ìþâçóñó òàðèõè ùàäèñÿäÿí àëûíñà äà, î þç áÿäèè ìÿçìóíóíà, ñàòèðèê èñòèãàìÿòèíÿ âÿ ìöñáÿò èäåéàñûíà ýþðÿ òàì ìöàñèð ñÿúèééÿ äàøûéûð. ßñÿðèí ÿñàñ èäåéà ìÿçìóíóíó ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí òÿáëèüè òÿøêèë åäèð. Ïîâåñòäÿ ÿäèá ìààðèô÷èëèê èäåîëîýèéàñû êîíñåïñèéàñûíäàí ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíèí, äåñïîò ùàêèìëÿðèí èúòèìàè ãÿáàùÿòëÿðèíè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóð âÿ éöêñÿê, àëè áèð ìÿãñÿä – Èðàíûí âÿ öìóìÿí ìöñÿëìàí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí èãòèñàäè, ñîñèàë, ìÿäÿíè òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëìàã, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ýöçÿðàíûíû éàõøûëàøäûðìàã, äöíéÿâè åëìëÿð, ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê èäåéàëàð óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿéÿ ãàëõûð. Ýåð÷ÿêëèéè ÿêñ åòäèðìÿê ïðèíñèïëÿðè, ñóðÿòëÿðèí äÿðêè âÿ òÿñâèðè, áÿäèè ñòðóêòóðó áàõûìûíäàí èñÿ ÿñÿð ðåàëèçì éàðàäûúûëûã ìåòîäó ÿñàñûíäà éàçûëìûøäûð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” Àçÿðáàéúàí ðåàëèñò íÿñðèíèí èëê, ùÿìäÿ ÷îõ óüóðëó áèð íöìóíÿñèäèð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá”äÿ ÿäèá øàù Àááàñ âÿ îíóí âÿçèðëÿðè ñóðÿòëÿðèíäÿ áþéöê ìÿùàðÿòëÿ àëè ôåîäàë ùàêèìëÿðèíÿ ìÿõñóñ ñèôÿòëÿðè öìóìèëÿøäèðìèøäèð. Ñóðÿòëÿðèí ñÿúèééÿâè, òèïèê úÿùÿòëÿðèíèí äöçýöí âÿ ñÿððàñò òÿñâèðè ïîâåñòèí ìöùöì èäåéà-áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðèíäÿíäèð. Ìàùèð ñàòèðà óñòàñû îëàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Èðàíûí àëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíèí úÿìèééÿòäÿ òóòäóãëàðû éöêñÿê ìþâãå èëÿ áó ìþâãåéÿ ùå÷ áèð ëÿéàãÿòëÿðè îëìàìàñû àðàñûíäàêû çèääèééÿòëÿðè à÷ûá ýþñòÿðìÿê öñóëó èëÿ îíëàðû èôøà åòìèø âÿ áó ùàêèìëÿðèí äîëüóí, ìöêÿììÿë ñàòèðèê ðåàëèñò ïîðòðåòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ñÿíÿêàðëûüû áèð äÿ îíäà þçöíö ýþñòÿðèðäè êè, î, Èðàíûí àëè ùàêèìëÿðèíèí áÿäèè ñóðÿòëÿðèíè éàðàòìàã ö÷öí ýåíèø ùÿéàòè ëþâùÿëÿðèí òÿñâèðèíÿ, òÿôÿððöàòà, äåòàëëàðà ìöðàúèÿò åòìÿìèøäèð. Ñàäÿúÿ îëàðàã î, øàù âÿ âÿçèðëÿðèí ùÿéàòûíäàí éàëíûç áèð ìàðàãëû âÿ ÿëàìÿòäàð ùàäèñÿíè òÿñâèð åòìÿêëÿ, îíëàðûí õàðàêòåðèíèí, ìÿíÿâè àëÿìèíèí, ÿõëàãûíûí òèïèê, ñÿúèééÿâè õöñóñèééÿòëÿðèíè à÷ìàüà íàèë îëìóøäóð. Õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, áó äöíéà ÿäÿáèééàòûíäà ÷îõ íàäèð ñàòèðèêëÿðÿ íÿñèá îëàí áèð êåéôèééÿòäèð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ñàòèðèê ãÿùðÿìàíëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èëê íþâáÿäÿ øàù Àááàñ ñóðÿòè äèããÿòè úÿëá åäèð. Ïîâåñòäÿ øàù Àááàñ ñóðÿòèíÿ ýåíèø éåð âåðèëìÿìèøäèð. ßäèá øàùûí ÿñàñ ñèìàñûíû, ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè, áèð òÿðÿôäÿí, áèëàâàñèòÿ îíóíëà ÿëàãÿäÿð îëàí ñÿùíÿëÿðäÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí èñÿ îíóí âÿçèðëÿðèíèí ôÿàëèééÿòè ÿñàñûíäà øÿðù åòìèøäèð. Áèç åéíè çàìàíäà ÿñÿðèí öìóìè ìÿçìó__________ íóíäàí ÷ûõûø åäÿðÿê øàùûí õàðàêòåðè, ïñèõîëîýèéàñû âÿ ìÿíÿâè àëÿìè ùàããûíäà ìÿëóìàòûìûçû êàìèëëÿøäèðèð, òÿñÿââöðöìöçö òàìàìëàéûðûã.

22

Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ýþñòÿðèðäè êè, Èðàí øàùû äþâëÿò, ùàêèìèééÿò èøëÿðèíÿ ùå÷ áèð ëÿéàãÿòè îëìàéàí áèð àäàìäûð. Àëè äþâëÿò áàø÷ûñûíûí ãàðøûñûíäà äóðàí áþéöê, ìÿñóë, àüûð âÿçèôÿëÿð áàðÿäÿ îíóí ÿí àäè òÿñÿââöðö éîõäóð. Øàù éàëíûç þç øÿõñè ìÿíàôåéèíè äöøöíöð, ýöíëÿðèíè åéø-èøðÿòëÿ êå÷èðèð, Èðàíû èãòèñàäè, ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè èôëàñäàí õèëàñ åòìÿê, õàëãûí àüûð ýöçÿðàíûíû éàõøûëàøäûðìàã ö÷öí ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìöð, áèð òÿøÿááöñ ýþñòÿðìèð. Î, åëì, ìÿäÿíèééÿò âÿ òÿðÿããè àëÿìèíäÿí òàì áèõÿáÿðäèð. Øàù Àááàñ ùÿð úöð ìöíÿúúèì õÿáÿðëÿðèíÿ èíàíûð, ùÿòòà þç úàíûíû óëäóçëàðûí áÿëàñûíäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí øàùëûãäàí áåëÿ ÿë ÷ÿêèð. Øàù Àááàñûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ äèí õàäèìëÿðèíÿ ýåíèø èõòèéàð âåðèëìèø, þëêÿäÿ äèíè òÿÿññöáêåøëèê, ôàíàòèçì, ðóùàíèëÿðèí õàëãà çöëìö îëäóãúà ãöââÿòëÿíìèø, ñöííèëÿðÿ çîðëà øèÿ ìÿçùÿáè ãÿáóë åòäèðèëìèøäèð. Ïîâåñòäÿí áåëÿ áèð ãÿíàÿò àëûíûð: ùÿð øåéäÿí ÿââÿë øàùûí íàäàíëûüû öçöíäÿí Èðàí äþâëÿòè âÿ õàëãû äÿùøÿòëè áèð âÿçèééÿòÿ äöøìöøäöð; òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷èëèê ñöãóò åòìèø, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿð âèðàí îëìóø, êþðïöëÿð âÿ êàðâàíñàðàëàð ó÷óëóá-òþêöëìöø, þëêÿ áöñáöòöí áèð õàðàáàçàðà äþíìöøäöð. Ùÿð éåðäÿ çàëûì, íàäàí, ÿäàëÿòñèç, ðöøâÿòõîð äþâëÿò ìÿìóðëàðû âÿ ôåîäàë ùàêèìëÿðè õàëãà îëìàçûí çöëì åäèð, îíó ñîéóá òàëàéûð, áàøûíà ìèí áèð îéóí à÷ûðëàð. Àäè äàðüàäàí áàøëàìûø áàø âÿçèðÿ ãÿäÿð – áöòöí Èðàí ùàêèìëÿðè íàäöðöñò àäàìëàð îëñàëàð äà, øàù îíëàðäàí ÷îõ ðàçûäûð. Òàõò-òàúäàí ÿë ÷ÿêÿí çàìàí Øàù Àááàñ Èðàíûí àëè ùàêèìëÿðèíè ñàðàéà ÷àüûðûá îíëàðà þç ìèííÿòäàðëûã ùèññèíè áåëÿ áèëäèðèð: “Úÿìàÿò, èìäè éåääèìúè ñÿíÿäèð êè, ìÿí úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí ìÿøèééÿòè èëÿ ñèçÿ ïàäèøàùàì âÿ áÿãÿäðè-èìêàí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ íÿâàçèø âÿ ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðìèøÿì âÿ ñèçäÿí äÿõè ÷îõ ðàçû âÿ õîøíóäàì; ÷öíêè Ñÿôÿâèééÿ îúàüûíà îëàí èðàäÿò ñÿáÿáèëÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ èõëàñ âÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðèáñèíèç”. Þç íþâáÿñèíäÿ Èðàí ùàêèìëÿðè äÿ øàùäàí ÷îõ ðàçûäûðëàð, ÷öíêè øàù Àááàñûí ùàêèìëèéè äþâðöíäÿ îíëàðûí ùàìûñûíûí ýöíö âÿ èøè “÷îõ õîø êå÷èðäè”. “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ôèíàë ñÿùíÿñèíäÿ Øàù Àááàñûí òàì ñÿúèééÿñèíè âåðÿðÿê ÿäèá éàçûðäû: “Áó êÿâàêèáèí ùÿìàãÿòèíÿ ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì êè, íåúÿ áèëìÿäèëÿð èðàíèëÿð îëàðû àëäàäûðëàð? Éóñèô Ñÿððàú ùÿðýèç Èðàíûí øàùû äåéèë èäè. Èðàíèëÿð îíó ùèéëÿ öçöíäÿí ïàäøàùû-ìÿñíó åëÿìèøäèëÿð. Áåëÿ ñàäÿëèê îëóðìó êè, êÿâàêèá þçëÿðèíè èðàíèëÿðÿ àëäàäûá áè÷àðÿ âÿ áèòÿãñèð Éóñèô Ñÿððàúû áÿäáÿõò åòäèëÿð? Øàù Àááàñû êÿíàð ãîéóá ãûðõ èë ñÿðàñÿð îíóí ñÿôôàêëûüûíà âÿ úÿááàðëûüûíà áèåòèíà íàçèð îëäóëàð? Øàù Àááàñ úÿááàðëûüûíûí ÿäíà ÿëàìÿòè áó èäè êè, áèð îüëóíó þëäöðäö, èêèñèíèí äÿõè ýþçöíö ÷ûõàðòäû”. Øàù Àááàñ ñóðÿòèíäÿ àëè ôåîäàë ùàêèìëÿðèí òèïèê ñèôÿòëÿðèíè óñòàëûãëà öìóìèëÿøäèðÿí ÿäèá îíó äåñïîòèçì âÿ þçáàøûíàëûã, ÿäàëÿòñèçëèê âÿ ãàíóíñóçëóã, êöòëöê âÿ íàäàíëûã òèìñàëû êèìè òàì âÿ ïàðëàã âåðìÿéÿ íàèë îëìóøäóð. Áàø âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöí äÿ øàù êèìè òóòäóüó éöêñÿê ðöòáÿéÿ ùå÷ áèð ëÿéà__________ ãÿòè, èãòèäàðû îëìàéàí áèð ùàêèìäèð. Îíóí äà àëè äþâëÿò áàø÷ûñûíûí öçÿðèíÿ äöøÿí éöêñÿê, ìÿñóë âÿçèôÿëÿðäÿí ùå÷ áèð õÿáÿðè éîõäóð. Îíó äà þëêÿíèí èãòèñàäè23

ñèéàñè ñöãóòó, õàëãûí àüûð âÿçèééÿòÿ äöøìÿñè ãÿòèééÿí äöøöíäöðìöð. Ìèðçÿ Ìþùñöí äÿ íàäàí âÿ ôàíàòèêäèð, ùÿð úöð úÿôÿíý ìöíÿúúèì õÿáÿðëÿðèíÿ èíàíûð. Èðàíäà ãàíóíñóçëóüóí, þçáàøûíàëûüûí, ðöøâÿòõîðëóüóí ýåíèø èíòèøàð òàïìàñûíà äà èëê íþâáÿäÿ î, ýöíàùêàðäûð. Áàø âÿçèð áöòöí ñàðàé õèäôÿò÷èëÿðèíäÿí ìöõòÿëèô áÿùàíÿëÿðëÿ áÿõøåéèø àäû àëòûíäà ðöøâÿò àëûá, îíëàðà ìÿñóë äþâëÿò âÿçèôÿëÿðèíè à÷ûãäàí-à÷ûüà ñàòûð. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ Èðàíäà íàäöðöñò àäàìëàð áöòöí äþâëÿò èäàðÿëÿðèíè þç ÿëëÿðèíÿ êå÷èðìèøëÿð. Ëàêèí áó ñÿôåù âÿ úèíàéÿòêàð ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Ìèðçÿ Ìþùñöí þçöíö Èðàí äþâëÿòèíÿ, áèëàâàñèòÿ øàù Àááàñà áþéöê õèäìÿòëÿð ýþñòÿðÿí ãàáèëèééÿòëè, ìöäðèê, óçàãýþðÿí áèð âÿçèð ñàéûð. Ìàëèééÿ íàçèðè Ìèðçÿ Éÿùéà áàø íàçèðèí éàõûí ãîùóìó âÿ “äÿñòè-ïÿðâÿðäÿñè”äèð, áèëàâàñèòÿ îíóí ùèìàéÿñè àëòûíäà áþéöê ìÿíñÿá ñàùèáè îëìóøäóð. Ìèðçÿ Éÿùéàíûí äà àëè ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøûíäàí ìÿëóì îëóð êè, î, äþâëÿòèí ÿí àäè ãàíóíëàðûíà áåëÿ ÿìÿë åòìèð. Íàçèð, áèð òÿðÿôäÿí êè÷èê ìÿìóðëàðà âÿ ãîøóíà ìààø âåðèëìÿñè ùàããûíäà à÷ûã ÿìð åëàí åäèð, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿ ìÿõôè ìÿêòóá ýþíäÿðèð êè, îíóí õöñóñè èúàçÿñè îëìàäàí ùå÷ êèìÿ ìÿâàúèá âåðèëìÿñèí. Ìèðçÿ Éÿùéà øàù ãàðøûñûíäà þéöíöð êè, “ùÿìèí òÿäáèð ñÿáÿáèëÿ õÿçèíåéè-àìèðÿíèí ìÿäàõèëè ÷îõ òÿçàéöä áåùÿì åäèáäèð”. Áàø ñÿðêàð Çàìàí õàí äà þçöíö “äþâëÿòè-àëèéÿíèí õÿäàìàòûíäà èõëàñ âÿ ùöíÿð èëÿ” õèäìÿò åäÿí àüûëëû, òÿäáèðëè, óçàãýþðÿí áèð ñÿðêÿðäÿ ñàéûð. Ëàêèí àëè ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøû àéäûí ýþñòÿðèð êè, î, ãàáèëèééÿòñèç, ãîðõàã áèð îðäó áàø÷ûñûäûð âÿ þç ôÿàëèééÿòè èëÿ Èðàíû äÿðèí ôÿëàêÿòÿ óüðàòìûøäûð. Àëè ùàêèì ñóðÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä äèããÿòè õöñóñèëÿ úÿëá åäèð. ßäèá ÿñÿðèíäÿ áàøãà àëè ùàêèìëÿðÿ íèñáÿòÿí îíà áèð ãÿäÿð ýåíèø éåð âåðìèø âÿ ìîëëàáàøûíûí ÿìÿëëÿðèíè ìöôÿññÿë òÿñâèð åòìèøäèð. Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä Èðàíûí äþâëÿò àïàðàòûíäà áþéöê íöôóçà ìàëèêäèð. Î, áöòöí äþâëÿò ìÿñÿëÿëÿðèíèí ìöçàêèðÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åäèð: øàù äà, âÿçèð äÿ îíóíëà ùåñàáëàøûð, ìÿñëÿùÿòëÿðèíÿ ãóëàã àñûð, îíà õöñóñè åùòèðàì áÿñëÿéèð, ùÿòòà áèð ãÿäÿð ãîðõóðëàð äà. Àõóíä Ñÿìÿä àëè ìÿúëèñäÿêè ÷ûõûøûíäà þéöíÿ-þéöíÿ äåéèð êè, ìîëëàáàøû âÿçèôÿñèíÿ êå÷ÿí êèìè Èðàí ÿùàëèñèíèí éàðûñûíû òÿøêèë åäÿí ñöííèëÿðÿ çîðëà øèÿëèê ìÿçùÿáèíè ãÿáóë åòäèðìèøäèð. Î, ùÿòòà Èðàíäà éàøàéàí åðìÿíè âÿ éÿùóäèëÿðÿ äÿ øèÿ ìÿçùÿáè ãÿáóë åòäèðìÿê ÿãèäÿñèíäÿ îëìóø, ëàêèí “áèð ïàðà õåéðÿíäèø êèìñÿëÿð”äÿí áàøãà þëêÿëÿðäÿ áó õàëãëàðûí äèíèíÿ òîõóíóëìàäûüûíû åøèäèá, þç òÿøÿááöñöíäÿí ÿë ÷ÿêìèøäèð. Øàùûí òàì åòèìàäûíû íàçàíìàã, ñàðàéäà þç íöôóçóíó ìþùêÿìëÿíäèðìÿê ö÷öí ìîëëàáàøû èñëàì äèíèíèí ìöãÿääÿñ âÿ òîõóíóëìàç ñàéûëàí ãàíóíëàðûíû áåëÿ òÿùðèô åòìèøäèð. Ìîëëàáàøû ïàõûë, õàèí âÿ áÿäõàù áèð àäàìäûð. Î, áàø ìöíÿúèìÿ äöøìÿí ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèð âÿ îíó àðàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðûð. Øàùûí ýÿðýèí, ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ìîëëàáàøû îíà ñþé__________ ëÿéèð êè, “ìöíÿúúèìáàøû êÿâàêèáèí òÿñèðèíè áèëäèðèá, äÿôèíèí ÿëàúûíû èçùàð åòìÿéèáäèð, ÿëáÿòòÿ, áèð õÿáèñ ôèêðÿ ýþðÿ; íåúÿ îëà áèëÿð êè, çÿùðè ýþñòÿðÿ, ïàäçÿùðè 24

ýþñòÿðìÿêäÿí þçöíö êÿíàð ÷ÿêÿ”. Î, øàùû ãûçûøäûðûð êè, “áó ùàäèñÿíèí äÿôè ö÷öí îíóí þçöíäÿí ÿëàú èñòÿñèí. ßýÿð öçð ýÿòèðñÿ áîéíóíó âóðäóðñóí”. Èðàí ùàêèìëÿðèíèí âÿ ðóùàíèëÿðèíèí åéèáëÿðèíè õàëã àðàñûíäà èôøà åòäèéè ö÷öí ìîëëàáàøû Éóñèô Ñÿððàúà äà äÿðèí êèí áÿñëÿéèð, îíó äà ìÿùâ åòìÿê ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðûð. ßäèá ÿñÿðèíäÿ ìîëëàáàøû ñèìàñûíäà ðóùàíèëÿðèí ÿñàñ ñÿúèééÿâè ñèôÿòëÿðèíè óñòàëûãëà öìóìèëÿøäèðìèø âÿ îíëàðû èñòèáäàä öñóëè-èäàðÿñèíèí ìöäàôèÿ÷èñè, þëêÿäÿ äèíè ôàíàòèçìèí, íàäàíëûã âÿ ýåðèëèéèí áàèñè, ýåíèø õàëã êöòëÿëÿðèíèí, þëêÿíèí ìöòÿðÿããè ãöââÿëÿðèíèí äöøìÿíè êèìè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. ßñÿðäÿ Éóñèô Ñÿððàú åëìè, ìààðèôè, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèíè òÿìñèë åäÿí ìààðèô÷è ùþêìäàð êèìè ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Ëàêèí Éóñèô Ñÿððàúû éàëíûç ìöÿëëèôèí èäåàëûíû ÿêñ åòäèðÿí ðåçîíéåð áèð ñóðÿò êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìÿê äöçýöí äåéèëäèð. Áó ñóðÿòäÿ åéíè çàìàíäà Àçÿðáàéúàíûí, åëÿúÿ äÿ Èðàí âÿ Òöðêèéÿíèí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðûíûí áèð ñûðà ìöñáÿò ñèôÿòëÿðè þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Éóñèô Ñÿððàú êÿíäëè àèëÿñèíäÿ àíàäàí îëìóøäóð. Îíóí àòàñû áèð “ìþìèí âÿ ìöòòÿãè” àäàì îëäóüóíäàí îüëóíó ðóùàíè åòìÿê àðçóñóíäà îëìóø âÿ îíó Ãÿçâèíäÿ äèíè ìÿêòÿáÿ ãîéìóøäó. Ãÿçâèíäÿ ðóùàíè ìÿêòÿáèíè áèòèðäèêäÿí ñîíðà î, òÿùñèëèíè Èñôàùàíäà äàâàì åòäèðìèø, ñîíðà Êÿðáÿëà øÿùÿðèíäÿ “áþéöê àëèìëÿðèí ìÿúëèñèíäÿ òÿêìèëè-öëóìÿ” íàèë îëìóøäó. Èòè àüûëà, äÿðèí ìöøàùèäÿ ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí, íÿúèá, àëè ùèññëÿðëÿ éàøàéàí, ùÿãèãÿò âÿ äîüðóëóüó ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòàí Éóñèô ðóùàíèëÿðèí èêèöçëöëöéöíö, éàëàí÷ûëûüûíû âÿ òöôåéëèëèéèíè ýþðöá, – îíëàðà äÿðèí íèôðÿò áÿñëÿéèð âÿ ðóùàíè îëìàã íèééÿòèíäÿí ÿë ÷ÿêèð. Áóðàäà Éóñèô Ñÿððàúûí ùÿéàòû áèçÿ áèëàâàñèòÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ìöÿëëèôèíèí áèîãðàôèéàñûíû õàòûðëàäûð. Ìÿëóìäóð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ àíàñûíûí ÿìèñè Ùàúû ßëÿñýÿðèí ùèìàéÿñè âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ìöêÿììÿë äèíè òÿùñèë àëñà äà, ìîëëà âÿ àõóíäëàðûí åéèáëÿðèíè éàõûíäàí ìöøàùèäÿ åäèá, ðóùàíè îëìàã ñÿéèíäÿí èìòèíà åòìèøäè. Äèíè ìÿíñÿáäÿí öç äþíäÿðÿí Éóñèô ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè þéðÿíèð âÿ Èðàíûí ïàéòàõòû Ãÿçâèíäÿ áèð äöêàí à÷ûá, þç çÿùìÿòè èëÿ àèëÿñèíè äîëàíäûðìàüà áàøëàéûð. Î, ÿòðàôûíà áèð ãðóïï ùÿãèãÿòïÿðÿñò, àüûëëû, ñàüëàì äöøöíúÿëè àäàìëàðû òîïëàéûá, îíëàðà þç ýþðöøëÿðèíè òÿáëèü åäèð. Íàäàí âÿ ãàáèëèééÿòñèç Èðàí ùàêèìëÿðèíÿ, ñàòãûí âÿ òöôåéëè ìÿìóðëàðà äÿðèí íèôðÿò áÿñëÿéÿí, çÿùìÿòêåø õàëãûí äÿðä âÿ ùàëûíà öðÿêäÿí àúûéàí Éóñèô Ñÿððàú þç äîñòëàðûíà âÿ ùÿìôèêèðëÿðèíÿ úÿñàðÿòëÿ ñþéëÿéèð êè, êÿíäõóäàäàí òóòìóø ïàäøàùàäÿê áöòöí ùàêèìëÿð “ÿùëè-çÿëÿìÿ” âÿ éîëêÿñÿíäèðëÿð. Îíëàð þëêÿéÿ âÿ õàëãà ùå÷ áèð ôàéäà âåðìèð, þç èøëÿðèíäÿ ãàíóíãàéäàéà ÿìÿë åòìèð, éàëíûç þç øÿõñè ìÿíàôåéè ùàããûíäà äöøöíöð, áè÷àðÿ õàëãû ìöõòÿëèô úÿðèìÿ âÿ âåðýèëÿð âàñèòÿñèëÿ ñîéóá òàëàéûðëàð. Éóñèô Ñÿððàú ðóùàíèëÿðèí éàëàí÷ûëûüûíû, èêèöçëöëöéöíö, òöôåéëè ùÿéàò ñöðìÿëÿðèíè äÿ êÿñêèí òÿíãèä åäèð, ìöãÿääÿñ äèíè ìöùàðèáÿëÿð, õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðìÿéèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûð. __________ Áèð òÿñàäöô íÿòèúÿñèíäÿ Èðàíäà øàù îëäóãäàí ñîíðà Éóñèô Ñÿððàú þëêÿäÿ ýåíèø èúòèìàè-ñèéàñè âÿ èãòèñàäè èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ áàøëàéûð. Èëê íþâáÿäÿ î, Èðàíûí 25

àëè ùàêèìëÿðèíè ùÿáñ åòäèðèð âÿ îíëàðûí âÿçèôÿñèíè äÿðèí ùþðìÿò âÿ åòèáàð áÿñëÿäèéè ìÿñëÿê äîñòëàðûíà òàïøûðûð. Ìöíÿúúèìëÿðèí äþâëÿòÿ âÿ õàëãà çèéàíäàí áàøãà ùå÷ áèð ôàéäà âåðìÿäèêëÿðèíÿ ýþðÿ ìöíÿúúèì âÿçèôÿñèíè áèðäÿôÿëèê ëÿüâ åòäèðèð. Éåíè øàù áöòöí âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿ áåëÿ áèð òÿëèãÿ ýþíäÿðòäèðèð êè, îíëàð íàùàã èø òóòìàñûíëàð, õàëãû òàëàéûá ÷àïìàñûíëàð, þç øÿõñè ìÿíàôåéè ö÷öí ùå÷ êÿñè úÿðèìÿ åòìÿñèíëÿð, áóðóí-ãóëàãëàðûíû êÿñìÿñèíëÿð, ýþçëÿðèíè ÷ûõàðòìàñûíëàð, þëöìÿ ìÿùêóì åòìÿñèíëÿð. Î, åéíè çàìàíäà ùÿð âèëàéÿòÿ ìþòÿáÿð áàõûúûëàð éîëëàéûð êè, îíëàð þëêÿíèí ÿùâàëûíû, õàëãûí åùòèéàúëàðûíû þéðÿíèá áó ùàãäà øàùà ìÿëóìàò âåðñèíëÿð. Éóñèô øàù âèëàéÿò ðÿèñëÿðèíÿ úèääè ñóðÿòäÿ òàïøûðûð êè, áóíäàí ñîíðà øàùà âÿ àëè ùàêèìëÿðÿ ïåøêÿø àäû àëòûíäà ðöøâÿò âåðèá, ìÿíñÿá ñàùèáè îëìàã èñòÿéÿíëÿðÿ ùå÷ áèð âÿçèôÿ òàïøûðìàñûíëàð, ùàêèìëèê âÿçèôÿñèíÿ äþâëÿò èøëÿðèíäÿí éàõøû áàø ÷ûõàðàí ñàâàäëû, ãåéðÿòëè, íàìóñëó àäàìëàðû úÿëá åòñèíëÿð. Äþâëÿò ýÿëèðèíè íèçàìà ñàëìàã ö÷öí Éóñèô øàù ãÿðàð ãîéóð êè, áöòöí ÿùàëèäÿí – øàùçàäÿëÿðäÿí, áÿéçàäÿëÿðäÿí, áÿéëÿðäÿí, òàúèðëÿðäÿí, ðóùàíèëÿðäÿí âÿ áàøãà ùàêèì-èìòèéàçëû òÿáÿãÿëÿðäÿí âåðýè àëûíñûí, øÿùÿð ÿùëè þç ýÿëèðèíäÿí îíäàí áèðè, êÿíä ÿùëè èñÿ èéèðìèäÿí áèðè ãÿäÿð äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ âåðýè âåðñèí. Î, þëêÿäÿ äèíè èøëÿðèí íèçàìà ñàëûíìàñû, äèí õàäèìëÿðèíèí ùöãóãëàðûíûí ìÿùäóäëàøäûðûëìàñû, øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðäÿ ðóùàíèëÿðèí ñàéûíûí àçàëäûëìàñû ùàããûíäà õöñóñè äþâëÿò èäàðÿëÿðèíÿ òàïøûðûð, õöìñ âÿ èìàì ìàëû òîïëàíìàñûíû ãÿòè ãàäàüàí åäèð. Éóñèô øàù òèúàðÿò âÿ ÿêèí÷èëèéèí èíêèøàôûíà, éîëëàðûí òÿìèð îëóíìàñûíà, êþðïöëÿð ñàëûíìàñûíà, êàðâàíñàðàëàð òèêèëìÿñèíÿ, õÿñòÿõàíàëàð âÿ ìÿêòÿáëÿð à÷ûëìàñûíà, ñóñóç éåðëÿðÿ ñó ÷ûõàðûëìàñûíà, äóëëàðà, éåòèìëÿðÿ âÿ øèêÿñòëÿðÿ èàíÿ âåðèëìÿñèíÿ õöñóñè äèããÿò éåòèðèð âÿ þëêÿ, õàëã ö÷öí ôàéäàëû îëàí áàøãà òÿäáèðëÿð ýþðöð. Éåíè øàùûí ýåíèø èñëàùàòëàðû ñàéÿñèíäÿ Èðàíûí èúòèìàè-ñèéàñè ùÿéàòûíäà áþéöê äÿéèøèêëèê éàðàíûð, îíóí ïàäøàùëûüû âàõòûíäà “Èðàí ö÷öí ÿééàìè-ôèðóçëóã, ÿééàìè-ñÿàäÿò âÿ èãáàë öç” âåðèð. Éóñèô øàùûí ôÿàëèééÿòèíèí ìàùèééÿòèíÿ íöôóç åòäèêäÿ àéäûí îëóð êè, îíóí èñëàùàòëàðû îáéåêòèâ îëàðàã Èðàíûí îðòà ÿñð ôåîäàë çèääèééÿòëÿðèíäÿí âÿ èúòèìàè éàðàëàðûíäàí õèëàñ îëóá, òàì éåíè èíêèøàô éîëóíà äöøìÿñèíÿ, þëêÿäÿ áóðæóà ìöíàñèáÿòëÿðèíèí áÿðãÿðàð îëìàñûíà àïàðûá ÷ûõàðäûð. Àõóíäçàäÿíèí áó ìöñáÿò ãÿùðÿìàíûíûí îðòà ÿñð êëàññèê ïîåçèéàìûçäà âÿ õàëã ÿäÿáèééàòûíäà òÿñâèð îëóíìóø èäåàë øàù ñóðÿòëÿðèíäÿí ôÿðãè âÿ ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêèð èíêèøàôû òàðèõèìèçäÿ áþéöê ãèéìÿòè, îðèæèíàëëûüû äà ìÿùç áóíäàí èáàðÿòäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè éàçäûüû èëëÿðäÿ áåëÿ áèð ÿãèäÿäÿ èäè êè, ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ãÿáàùÿòëÿðèíè âÿ çèääèééÿòëÿðèíè àäèë, àüûëëû, íàìóñëó ùþêìäàðûí éóõàðûäàí èñëàùàòëàð êå÷èðìÿñè éîëó èëÿ àðàäàí ýþòöðìÿê âÿ þëêÿíèí, õàëãûí èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããèñèíÿ íàèë îëìàã ìöìêöíäöð. Øöá__________ ùÿñèç êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó àðçóëàðû ìààðèô÷èëèê õöëéàëàðû èëÿ áàüëû èäè. Ìÿëóìäóð êè, êå÷ÿí ÿñðèí 70-úè èëëÿðèíäÿ î, áó õöëéàëàðäàí òàì õèëàñ îëóá, 26

ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí õàëã öñéàíû âàñèòÿñèëÿ ìÿùâ åäèëìÿñè ãÿíàÿòèíÿ ýÿëèá ÷ûõìûø âÿ Àçÿðáàéúàí èúòèìàè-ñèéàñè ôèêèð òàðèõèíäÿ èíãèëàáè äåìîêðàòèçì èäåéàëàðûíûí èëê ÿñàñëàðûíû ãîéìóøäó. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” áÿäèè êåéôèééÿò úÿùÿòäÿí äÿ éöêñÿê ìÿçèééÿòëÿðÿ ìàëèêäèð. Ïîâåñòäÿ éåíè ìöòÿðÿããè èäåéàëàð îðèæèíàë âÿ ìàðàãëû áèð áÿäèè ôîðìàäà ÿêñ îëóíìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèí áöòöí áÿäèè êîìïîíåíòëÿðèíè ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí èúòèìàè éàðàëàðûíûí êÿñêèí òÿíãèäèíÿ, ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí àéäûí âÿ áàðèç òÿáëèüèíÿ éþíÿëòìèø, òàáå åòìèøäèð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” äèë âÿ öñëóá áàõûìûíäàí äà ÷îõ äèããÿòÿ ëàéèãäèð. Ïîâåñòèí ÿââÿëèíäÿ ùàäèñÿëÿð ñàêèò, ðÿâàí, ñÿëèñ áèð äèë âÿ öñëóáäà íÿãë îëóíìàüà áàøëàéûð. Ëàêèí áó ñàêèò, ðÿâàí, äèë âÿ öñëóá ùàäèñÿëÿðèí èíêèøàôûíûí èñòèãàìÿòèíÿ âÿ ìöÿëëèôèí ãàðøûñûíà ãîéäóüó ìÿãñÿäÿ óéüóí îëàðàã òåçëèêëÿ âÿ ùèññ åäèëìÿäÿí òÿíãèäè, ñàòèðèê ìàùèééÿò àëûð. Áó úÿùÿò õöñóñÿí Èðàíûí àëè ùàêèìëÿðèíèí òÿñâèðèíäÿ þçöíö äàùà àéäûí, ãàáàðûã ýþñòÿðèð. ßäèá áèëàâàñèòÿ Èðàíûí àëè ùàêèìëÿðèíèí þç äèëè èëÿ, äåäèéèìèç êèìè, áàøëûúà îëàðàã àëè ìÿúëèñäÿêè áèð ÷ûõûøû èëÿ, îíëàðûí êîìèê ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðìèø âÿ äîëüóí áÿäèè ïîðòðåòëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Î, åéíè çàìàíäà ãÿùðÿìàíëàðûíûí ùÿð áèðèíè þçöíÿìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ äàíûøäûðìûø, äèëäÿ ôÿðäèëÿøäèðìÿíè ìÿùàðÿòëÿ ýþçëÿìèøäèð. ßäèá ÿñÿðèíäÿ ñàðàé ùÿéàòûíû, àëè äþâëÿò ùàêèìëÿðèíè ãÿëÿìÿ àëäûüû ö÷öí äèëäÿ òÿíòÿíÿíè, åòèêåòè, áÿð-áÿçÿéè ýþçëÿìÿëè îëìóø âÿ ãÿùðÿìàíëàðûíûí äèëèíäÿ ÷îõëó ÿðÿá-ôàðñ ñþç âÿ èôàäÿ èøëÿòìèøäèð. Áó, øÿêñèç, òÿñâèð îëóíàí ùÿéàòûí, òÿãäèì îëóíàí ñóðÿòëÿðèí ìàùèééÿòèíäÿí èðÿëè ýÿëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Éóñèô Ñÿððàúû ùàäèñÿëÿðèí ñîíðàêû èíêèøàôûíà úÿëá åòìÿêëÿ ÿñÿðèíèí ìÿçìóíóíäà âÿ èäåéà èñòèãàìÿòèíäÿ äþíöø éàðàòäûüû êèìè, öñëóá âÿ äèëèíäÿ äÿ ÿñàñëû äÿéèøèêëèê åòìèøäèð. Áó çàìàí ïîâåñòäÿ ùàäèñÿëÿð, Éóñèô Ñÿððàúûí ÿìÿëëÿðè, áèð øàù êèìè ôÿàëèééÿòè ñÿëèñ, àéäûí, áèòêèí üèð öñëóá âÿ äèëäÿ òÿñâèð îëóíóð. Éóñèô Ñÿððàú ñóðÿòèíäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàñûíû èðÿëè ñöðÿí ÿäèá îíó ñàâàäëû, àüûëëû, ìÿäÿíè áèð çèéàëû êèìè äàíûøäûðûð. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè Éóñèô Ñÿððàúûí òàõòäàí ñàëûíìàñû âÿ øàù Àááàñûí éåíèäÿí ùàêèìèééÿòÿ ýÿòèðèëìÿñè èëÿ òàìàìëàíûð. Áóíà ìöíàñèá îëàðàã ÿäèá ÿñÿðèíèí öñëóá âÿ äèëèíäÿ äÿ éåíèäÿí äÿéèøèêëèê åäèð. ßñÿð èñòåùçà, êèíàéÿ, ðèøõÿíäëÿ éîüðóëìóø äÿðèí ñÿòèðàëòû ìÿíàñû îëàí áåëÿ áèð úöìëÿ èëÿ áèòèð; “Âàëëàù, ãÿðèáÿ ÿùìÿãäèðëÿð áó èíýèëèñ òàéôàñû êè, áåëÿ õÿòÿðëè ìèëëÿò èëÿ àç ãàëìûøäû úÿíý áàøëàéàëàð”. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí äèëèíäÿ óçóí÷óëóüà, ýåíèø, éåðñèç òÿôÿððöàòà, òÿñâèðëÿðÿ, ðèòîðèêàéà, áÿð-áÿçÿéÿ éîë âåðìÿìèøäèð. Àéäûíëûã, éûüúàìëûã, ñþçÿ ãÿíàÿò, àç ñþçëÿ áþéöê ôèêèð èôàäÿ åòìÿê, åéíè çàìàíäà èôàäÿëèëèê, åìîñèîíàëëûã îíóí ìöùöì ñÿíÿòêàðëûã ìÿçèééÿòëÿðèíäÿíäèð. __________ Éöêñÿê èäåéà-áÿäèè êåéôèééÿòëÿðëÿ ñÿúèééÿëÿíÿí “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè Àçÿðáàéúàí áÿäèè íÿñðèíèí êëàññèê íöìóíÿñè êèìè äèããÿòÿëàéèãäèð.

27

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þç ÿñÿðè èëÿ ÿäÿáèééàòûìûçäà ðåàëèñò ÿäÿáè ïðèíñèïëÿðèí âÿ ìààðèô÷èëèê èäåéàëàðûíûí èíêèøàôû ñàùÿñèíäÿ ìèñèëñèç ðîë îéíàìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè ÿñÿðëÿðèíèí áþéöê èúòèìàè-òÿðáèéÿâè ÿùÿìèééÿòè îëìóøäóð. Ôåîäàë úÿìèééÿòèíèí ÿñàñ èúòèìàè åéèá âÿ çèääèééÿòëÿðèíè ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòàí âÿ ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê èäåéàëàð òÿáëèü åäÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüû ýåíèø çÿùìÿòêåø êöòëÿëÿðèí èúòèìàè øöóðóíóí îéàíìàñûíäà ìöùöì ðîë îéíàìûø, îíëàðäà çöëöì âÿ þçáàøûíàëûüà, ãàíóñóçëóã âÿ ÿäàëÿòñèçëèéÿ, ýåðèëèê âÿ ÿòàëÿòÿ, áöòþâëöêäÿ ôåîäàë öñóëè-èäàðÿñèíÿ ãàðøû íèôðÿò ùèññè àøûëàìûø, îíëàðû èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè, àçàä âÿ õîøáÿõò ùÿéàò óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ðóùëàíäûðìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýÿëÿúÿê èíêèøàôûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû Í.Âÿçèðîâ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ð.ßôÿíäèéåâ, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Í.Íÿðèìàíîâ áèëàâàñèòÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí òÿñèðè àëòûíäà áÿäèè éàðàäûúûëûüà áàøëàìûø, îíóí ÿäÿáè ÿíÿíÿëÿðèíè éåíè òàðèõè øÿðàèòäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðÿðÿê, ìèëëè äðàìàòóðýèéàìûçû âÿ íÿñðèìèçè éåíè èäåéà-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèø, òÿíãèäèðåàëèñò ÿäÿáèééàòûìûçû éöêñÿê áèð ìÿðùÿëÿéÿ ãàëäûðìûøëàð. Éàõûí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ, õöñóñÿí, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà äðàìàòóðýèéàíûí âÿ éåíè áÿäèè íÿñðèí òÿøÿêêöëö äÿ áèëàâàñèòÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àäû èëÿ áàüëûäûð. Êå÷ÿí ÿñðèí ñîí ðöáöíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèëàâàñèòÿ òÿñèðè àëòûíäà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðûíäàí Ìèðçÿ Àüà Òÿáðèçè áèð ñûðà ãèéìÿòëè êîìåäèéàëàð, Çåéíàëàáäèí Ìàðàüàéè âÿ ßáäöððÿùèì Òàëûáîâ èñÿ ðîìàíëàð éàçìàãëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà âÿ Èðàíäà äðàìàòóðýèéà âÿ áÿäèè íÿñðèí ÿñàñëàðûíû ãîéìóøëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè éàðàäûúûëûüû þç èúòèìàè-òÿðáèéÿâè âÿ áÿäèè ãèéìÿòèíè èíäè äÿ ñàõëàìàãäàäûð. Àõóíäçàäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë íàäàíëûüû, òöôåéëèëèéè, ÿìÿéÿ õîð ìöíàñèáÿòè, àúýþçëöéö, þçáàøûíàëûüû, ùàãñûçëûüû êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòàí âÿ çÿùìÿòè, ìààðèôè, åëìè, èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè èäåéàëàðûíû ãûçüûí òÿáëèü åäÿí áèð ðåàëèñò éàçû÷û êèìè ãèéìÿòëèäèð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éàðàíìàñû âÿ èíêèøàôûíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áÿäèè ÿñÿðëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòëè ðîëó îëìóøäóð. Êå÷ìèøèí ìöòÿðÿããè ÿíÿíÿëÿðèíè éåíè òàðèõè øÿðàèòäÿ, îðèæèíàë áèð òÿðçäÿ äàâàì âÿ èíêèøàô åòäèðÿí Àçÿðáàéúàí éàçû÷ûëàðû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èðñèíäÿí ÷îõ øåé þéðÿíìèøëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿäÿáèééàòûìûçûí ãûçûë ôîíäóíà äàõèë îëìóø þëìÿç áÿäèè ÿñÿðëÿðè éàçû÷ûëàðûìûç ö÷öí áèð ñÿíÿò ìÿêòÿáè îëàðàã ãàëìàãäàäûð. Íàäèð Ìÿììÿäîâ

__________ 28

__________

__________

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÎËËÀ ÈÁÐÀÙÈÌÕßËÈË ÊÈÌÉÀÝßÐ Òÿìñèëè-ãèññåéè-âàãèÿ êè, êåéôèééÿòè äþðä ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë – êèìéàýÿð, êÿëäÿêëè.1 Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä – îíóí øàýèðäè, ñàìóõëó.2 Ä ÿ ð â è ø À á á à ñ – îíóí íþêÿðè, èðàíëû. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì – çÿðýÿð, íóõóëó. À ü à Ç à ì à í – ùÿêèì, íóõóëó. Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í – ìÿðùóì Ìîëëà Úÿëèë àëèìèí îüëó, íóõóëó, ìÿðòóá âÿ ãÿâèùåéêÿë. Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð – òàúèð, íóõóëó. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é – ìöëêÿäàð, íóõóëó. Ø å é õ Ñ à ë à ù – õà÷ìàçëû. Ù à ú û Í ó ð ó – øàèð, íóõóëó.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Íóõó øÿùÿðèíäÿ Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿðèí åâèíäÿ âàãå îëóð ìèí èêè éöç ãûðõ ñÿêêèçèíúè èëäÿ,3 áàùàðûí îðòà àéûíäà. Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð, õà÷ìàçëû4 Øåéõ Ñàëàùûí Íóõóéà âàðèä îëäóüó ñÿáÿáèíäÿí þç åâèíÿ äÿâÿò åäèáäèð: àøíàëàðû Àüà Çàìàí ùÿêèìè âÿ Ìîëëà Ñàëìàíû âÿ Ìÿøÿäè Úàááàð òàúèðè âÿ Ñÿôÿð áÿé ìöëêÿäàðû âÿ ùÿì Øåéõ Ñàëàù õà÷ìàçëûíû. Àììà Ùàúû Íóðó øàèð èòòèôàãÿí ÷àüûðûëìàìûø ýÿëèáäèð. Òàìàì ÿùëè-ìÿúëèñ þç àäÿòè ëèáàñëàðûíäà ÿéëÿøèáëÿð. Øåéõ Ñàëàùäàí áàøãà êè, ìöÿììÿìäèð, ÿëèíäÿ óçóí òÿñáåù ÷åâèðèð. Åâ ñàùèáè Ùàúû Êÿðèì çÿðýÿð ÿùëè-ìÿúëèñÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá ìÿòëÿá áàøëàéûð.

Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Ùÿçÿðàò, áèëèðñèíèç êè, ìÿí ñèçè íÿ èøäÿí þòðö ÷àüûðìûøàì? Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð ò à ú è ð . Áèç áèð çàä áèëìèðèê. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì . Ñèçÿ ãÿðèáÿ õÿáÿðèì âàð. Êÿëäÿêëè Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë, äåéèðëÿð êè, Òèôëèñÿ ýåäèá, ðöñõÿò àëûá, ýÿëèá Õà÷ìàçûí äàüëàðûíäà ÷àäûð ãóðóá, êèìéà ãàéûðûð. Ìÿñÿëÿí, áèð çàä äöðöñò åäèáäèð êè, àäûíà __________ èêñèð äåéèðëÿð. Áèð ìèñãàë îíäàí áèð áàòìàí ìèñÿ âóðóð, õàëèñ ýöìöø îëóð.

31

À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìÿí äÿõè åøèòìèøÿì. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Øåéõ Ñàëàù þç ýþçö èëÿ ýþðöáäöð êè, ßéëèñ åðìÿíèëÿðè èéèðìè áåø ìèí ìàíàò ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðèá, Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëäÿí ÿëëè ïóò õàëèñ ýöìöø àëûá àïàðûáëàð; áåëÿäèìè øåéõÿíà?! Ø å é õ Ñ à ë à ù . Áÿëè, îõóäóüóì ùàããû,5 ìÿí ýþçóìëÿ ýþðäöì êè, Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ ùÿð êÿñ ñèêêÿëè ïóë ýÿòèðäèñÿ, èêè ÷ÿêèñè áÿðàáÿðè ñèêêÿñèç õàëèñ ýöìöø àëäû àïàðäû. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Áèç äÿ ýåäÿê, àëàã! Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . ßýÿð÷è íÿãä ïóëóìóç éîõäóð, àììà ìÿí ïóëëó Ùàúû Ðÿùèì èëÿ äîñòàì, ÿýÿð áèð èëÿ îí-îí èêè ôàéäà âÿ ìþùêÿì ýèðîâ âåðìÿéÿ ðàçû îëóðñóíóç, ìÿí îíäàí ñèçÿ âÿ þçöìÿ íÿ ãÿäÿð ïóë èñòÿñÿíèç àëà áèëÿðÿì. Ì ÿ ø ÿ ä è Ú à á á à ð ò à ú è ð . Ìîëëà, ìÿíèì þçöìöí ïóëóì âàð, àììà òàìàì íèñéÿäèð. Òåçëèêëÿ ÿëÿ ýÿòèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð. ßýÿð ìöìêöí îëóð èñÿ, ìÿíèì ö÷öí Ùàúû Ðÿùèìäÿí ìèí ìàíàò àë, èêè äöêàíûì âàð, éàíûíäà ýèðîâ îëñóí. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, åâèìè ýèðîâ âåðäèì. À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, þâðÿòèìèí áàüûíû ýèðîâ âåðäèì. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Ìèí ìàíàò äà ìÿíèì ö÷öí àë, êÿíäèì ýèðîâ îëñóí. Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (áèìþâãå úèáèíäÿí áèð êàüûç ÷ûõàðìûø). Ùÿçÿðàò, áèð éàõøû ÿùâàëàò, éÿíè àâàð ëÿçýèñè àëòìûø èë áóíäàí ÿãäÿì Õàíáóòàéûí ñÿðêÿðäÿëèéèëÿ Íóõóíó ýÿëèá ÷àïäûüûíû íÿçì åòìèøÿì. Ùÿëÿ áèð ãóëàã àñûí, îíó îõóéóì, ýþðöí áó êåéôèééÿòè íåúÿ áÿëàüÿò âÿ ôÿñàùÿòëÿ áÿéàí åòìèøÿì. À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Åù, Ùàúû Íóðó, áó ìÿúëèñ íÿ øåèð ìÿúëèñèäèð! Àüçûìûçäà ñþç äàíûøûðûã, ìÿñëÿùÿò åäèðèê, áó äà ýÿëäè êè, ìÿí àëòìûø èë áóíäàí ÿââÿë îëàí êåéôèééÿòè íÿçì åòìèøÿì. Ëÿçýè áåëÿ ýÿëäè, áåëÿ ýåòäè, áèçÿ íÿ âÿ áóíóí áèçÿ ôàéäàñû âàð? Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (èíúèìèø). Íåúÿ íÿ ôàéäàñû âàð? Ýþðÿðñèíèç êè, î âàõò ëÿçýèëÿð íÿ èøëÿð ñèçèí áàáàëàðûíûçûí áàøûíà ýÿòèðèáëÿð, íÿ áèðÿùìëèê îëàðûí ùàããûíäà åäèáëÿð. Ìÿýÿð êå÷ìèø ýöçàðèøàòû áèëìÿê áèôàéäàäûð? Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð (õîøëóãëà). Ùàúû Íóðó, ùÿëÿ øåèð îõóìàã âàõòû äåéèë. Áèð þçýÿ ôàðàüàò âàõòäà îõóéàðñàí. Èíäè äå ýþðÿê, Ìîëëà __________ Èáðàùèìõÿëèëäÿí ýöìöø àëìàüà ýåòìÿéè ñÿí äÿõè ìÿñëÿùÿò áèëèðñÿíìè? Éÿãèí êè, ñÿíèí äÿõè ÿãëèí ãÿáóë åäÿí èøäèð.

32

Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (ìöêÿääÿðëèêëÿ). Õåéð! Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Íÿ ñÿáÿá èëÿ? Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Î ñÿáÿáÿ êè, ùÿð êÿñèí þç ñÿíÿòè þçöíÿ èêñèðäèð âÿ õîø ýöçÿðàíëûüûíà áàèñäèð; äÿõè íÿ ëàçûìäûð êè, àäàì êèìéàýÿðëÿðèí äàëûñûíúà äöøñöí. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè ìÿí ýþðìÿìèøÿì, àììà ôÿðàñÿò èëÿ áèëèðÿì êè, ùàðàìçàäàëûã ïÿñòàùàñû à÷ûáäûð. Ùÿð÷ÿíä áèð íå÷ÿ âàõò áóíäàí èðÿëè, áåëÿ äåéèðëÿð, î, Òèôëèñÿ ýåòìèøäè, àììà îíà êèìéà ãàéûðìàüà êèì èçèí âåðäè âÿ êèì ýþðäö? Èêñèðèí àëÿìäÿ âöúóäó éîõäóð. ßýÿð÷è Õà÷ìàçäàí ýÿëÿí áó Øåéõ Ñàëàù ñèçè áèð ìÿðòÿáÿäÿ èíàíäûðûá âÿ ÿãëèíèçè ÷àøäûðûá êè, ìÿíèì ñþçöìÿ ùÿðýèç åòèìàä åòìÿéÿúÿêñèíèç. Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Èêñèðèí àëÿìäÿ âöúóäó îëìàüûíà äÿëèë ÷îõäóð, åùòèéàúû òÿãðèðÿ éîõäóð. Ùÿëÿ ñÿí áóíó èñáàò åëÿ êè, ùÿð êèøèíèí þç ñÿíÿòè íåúÿ þçöíÿ èêñèðäèð? Ìÿí êè, çÿðýÿðÿì, éþâìèééÿ õÿðúèìäÿí þòðö àúèçÿì. Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíäàí þòðö êè, õàëãûí àðàñûíäà åòèáàðäàí äöøöáñÿí. Ùå÷ êÿñ ñÿíÿ èø òóòäóðìóð. ßâàèëäÿ éàíûíà ÿñáàá ãàéûðìàã ö÷öí ùÿð íÿ ãÿäÿð ãûçûë âÿ ýöìöø ýÿòèðäèëÿð, íèñôèíäÿí àðòûã îüóðëàäûí, ìèñ âÿ áöðöíú ãàòûá ñàùèáëÿðèíÿ ðÿää åòäèí, àõûðäà ôèñãèí áöðóç åòäè. Äÿõè éàíûíà áèð àäàì èø ýÿòèðìèð. ßýÿð äîüðó ðÿôòàð åëÿñÿéäèí, ÿëáÿòòÿ, èíäè äþâëÿòëè êèìñÿíÿëÿðèí áèðè èäèí. À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Õóá, ìÿí íèéÿ áèþâçàÿì? Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíäàí þòðö êè, þç ñÿíÿòèíè òÿðê åäèá áèëìÿäèéèí èøÿ àéàã ãîéäóí; ùÿêèìëèê ñÿíèí ñÿíÿòèí äåéèë èäè. Ñÿíèí àòàí óñòà Ðÿùìàí äÿëëÿê, öëýöú-áöëþâ èëÿ ìÿãóë äþâëÿò ãàçàíäû, ñÿí ïó÷ åòäèí. Ìÿðùóì çÿùìÿò ÷ÿêèá ñÿíÿ ïàêèçÿ äÿëëÿêëèê þéðÿòìèøäè, ñÿí îíà ðàçû îëìàéûá, Òèôëèñ äÿëëÿêëÿðè êèìè, èñòÿäèí êè, ùÿêèìëèêäÿ äÿõè øþùðÿò åäÿñÿí. Îäóð, áèð ãÿáèðèñòàíëûã àäàì ãûðäûí, õàëã èøèíäÿí áàøà äöøäö, òÿðêèíè ãûëäû. Èíäè íÿ äÿëëÿêñÿí, íÿ ùÿêèì... Íå÷ÿ êÿðÿ ìÿí ñÿíÿ äåäèì êè, ðóñ ùÿêèìèíèí éàíûíà ýåäèá áàðû ãûçäûðìà äàâàñûíû îíäàí þéðÿí; ãàðïûç ñóéó èëÿ ãûçäûðìàéà ìöàëèúÿ åòìÿêäÿí ÿë ÷ÿê, ñþçöìÿ ãóëàã àñìàäûí... À ü à Ç à ì à í (åòèðàç èëÿ). Ìÿí äåäèëÿð êè, ðóñ ùÿêèìè ãûçäûðìàéà õëåá-ñîë èëÿ ìöàëèúÿ åäèð. Ðóñ äèëè áèëÿíëÿðäÿí ñîðóøäóì: ñîë íÿäèð? Äåäèëÿð äóç. Ìöìêöíìöäöð ãûçäûðìàéà ìöàëèúÿ åòìÿê äóç èëÿ? __________ Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í (Àüà Çàìàíûí àüçûíû éóìóá). Êÿñ ñÿñèíè, àëëàùû ñåâèðñÿí. Ùÿìàãÿòèíè àç áèëäèð, î äóç áàøãà äóçäóð. (Ñîíðà öçöí Ùàúû 33

Íóðóéà òóòóá). Ùàúû Íóðó, ñÿíèí ãèéàñûíà ýþðÿ ìÿí ýÿðÿê Ãàðóí6 îëàéäûì; áÿñ íèéÿ áèð ùÿñèð âÿ ëöëÿéèíäÿí ãåéðè áèð çàäà ìàëèê äåéèëÿì?! Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Îíóí äà ñÿáÿè âàð. Îíäàí þòðö êè, ñÿí ÷îõ éàõøû ãàòûð÷ûëûüà ëàéèãñÿí; àììà áåéíèíÿ äöøöáäöð êè, ìÿí äÿ ýÿðÿê ìîëëà îëàì, îíäàí þòðö êè, àòàì ìîëëà èäè. Àòàí îõóìóøäó, êàìàëû âàð èäè, ìîëëà èäè. Ñÿí êè þç àäûíû äöðöñò éàçìàüà ãàäèð äåéèëñÿí; íÿ ö÷öí ìîëëà îëóðñàí? Êàìàë àòà êöðêö äåéèë êè, èðñëÿ þâëàäà éåòèøÿ. Î ñÿáÿáäÿí õàëã àðàñûíäà ìèãäàðûí éîõäóð; äþâëÿòèí ùàðàäàí îëñóí? ßýÿð ãàòûð÷ûëûã åòñÿéäèí, áó ãàâàðà âÿ çîð èëÿ èëäÿ ÿëëè ìàíàòà ïóë äåìÿçäèí. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é ì ö ë ê ÿ ä à ð . Ìÿíèì íèéÿ äþâëÿòèì éîõäóð? Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Ñÿí ìöëêÿäàðñàí, ñÿíÿ ëàçûì èäè êè, ÿêäèðÿéäèí, áè÷äèðÿéäèí âÿ äþâëÿò ãàçàíàéäûí; àììà ñÿí ÿáÿñ éåðÿ þçöíö ñàëäûí ãàëìàãàëà, äóðäóí îíóí èëÿ, áóíóí èëÿ äþéöøìÿéÿ, õàëãûí äàëûñûíúà éàìàí ñþçëÿð äàíûøìàüà. Öìÿíàéè-äþâëÿòè òÿãñèðëèäÿí, òÿãñèðñèçäÿí øèêàéÿò åòìÿêëÿ òÿíýÿ ýÿòèðäèí. Àõûðäà íàäèíú àäàì ãÿëÿìèíÿ ýåòäèí. Ö÷ èë äèâàíà äöøäöí, ö÷ èë ñöðýöíÿ ñöðöëäöí, ýþçÿë þìðöí êå÷äè. Èíäè èñòÿèéðñÿí êè, áèð éàëàí÷û êèìéàýÿðèí äþâëÿòèíäÿí áèðäÿí ïóëëàíàñàí, íåúÿ êè, Ìÿøÿäè Úàááàð òÿìÿèíèí ÷îõëóüóíäàí ïóëóíà éåêÿ-éåê ôàéäà êÿñèá, òàìàì úöñâè òÿíõàùûíû áèðäÿí õàëãà äàüûòäû êè, áèðäÿí ïóëëàíñûí. Èíäè éàëíûç òÿíõàùûíà äà ðàçûäûð, ÿýÿð ÿëÿ ýÿëÿ... Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Úÿíàá øàèð, áÿðôÿðÿ êè, áèçèì ùÿð áèðèìèçäÿ áèð òÿãñèð âàð êè, ñÿíÿòèíäÿí áÿùðÿéàá îëìóð, áÿñ ñÿí íèéÿ þç ñÿíÿòèíäÿí õîøýöçÿðàí äåéèëñÿí? Ãûø òàïñàí, éàç òàïìàçñàí; éàç òàïñàí, ãûø òàïìàçñàí; ñÿíèí ñþçöíëÿ, ñÿíèí ùöíÿðèí, éÿíè øåèð äåìÿê áÿñ ýÿðÿê áèð áþéöê èêñèð îëàéäû?! Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð . Áÿëè, ìÿíèì ùöíÿðèì ôèëùÿãèãÿ èêñèðäèð. Àììà íåúÿ êè, ñèç äåéèðñèíèç, èêñèðÿ ëàìÿùàëÿ áàøãà ôèëèççàò ëàçûìäûð êè, îíóí òÿñèðèíè ãÿáóë åäÿ; ùàáåëÿ ìÿíèì ùöíÿðèì ö÷öí äÿõè ÿðáàáèçþâã âÿ êàìàë âÿ ìÿðèôÿò ëàçûìäûð êè, äåäèéèì ÿøàðûí ãÿäðèíè áèëÿëÿð. Çÿìàíè êè, ìÿíèì áÿõòèìäÿí ùÿìøÿùÿðëèëÿðèì äÿ êè, ñèçñèíèç, íÿ êàìàë âàð, íÿ àüûë âàð, íÿ áåéèí âàð; áó ñóðÿòäÿ ìÿíèì ùöíÿðèìäÿí íÿ ôàéäà ùàñèë îëàúàã, ìÿíèì øåðèì íÿéÿ ìÿñðÿôäèð? Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð . Áó íÿ ãÿëÿò åäèð, íÿ éàâà äàíûøûð? Ñÿíè êèì áó ìÿúëèñÿ ÷àüûðäû? Íÿñèùÿò âåðÿí âàãå îëäó! Ýþðÿñÿí, ùàðàäàí áó áåëÿ ôèëîñîô îëóáäóð? ×ûõ ýåò, ñÿíèí íÿñèùÿòèí áèçÿ ëàçûì äåéèë! Ò à ì à ì ÿ ù ë è - ì ÿ ú ë è ñ (áèð éåðäÿí). ×ûõ ýåò, ñÿíèí íÿñèùÿòèí __________ áèçÿ ëàçûì äåéèë!

34

Ù à ú û Í ó ð ó ø à è ð (òÿëÿñèê øåèð êàüûçûíû ýþòöðöá ãîéíóíà äöðòöá). Ýåäèðÿì, äîüðó ñþç àúû îëàð (ýåäèð). Ù à ú û Ê ÿ ð è ì ç ÿ ð ý ÿ ð (ÿùëè-ìÿúëèñÿ). Ùÿçÿðàò, ñþçöìöç ñþçäöð. Ýÿðÿêäèð êè, ýÿëÿí ùÿôòÿíèí áàøûíäà ïóëëàð ùàçûð îëà, éîëà äöøÿê Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ùöçóðóíà, Õà÷ìàç äàüëàðûíà. Ò à ì à ì ÿ ù ë è - ì ÿ ú ë è ñ (áèð éåðäÿí). Áÿëè ñþçöìöç ñþçäöð. Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèìúè ìÿúëèñ Õà÷ìàç äàüûíäà âàãå îëóð. Äàüûí äàìÿíÿñèíäÿ áèð ìöñÿòòÿù âÿ ìöÿòòÿð âÿ ðÿíýàðÿíý ýöë, ýèéàù èëÿ ìöçÿééÿí ÷ÿìÿíäÿ èêè ÷àäûð ãóðóëóáäóð. ßëëè ãÿäÿì áèð-áèðèíäÿí àðàëû ÷àäûðëàðûí àøàüû òÿðÿôèíäÿ àüàúäàí áèð ÷àðäàã òèêèëèá, è÷èíäÿ áþéöê áèð ìèñýÿð êöðÿñè âÿ áó êöðÿéÿ ìöíàñèá áèð êþðöê íÿñá îëóá. Êöðÿíèí ÷åâðÿñèíäÿ ÿíáàð èëÿ ÿçèëìèø ìèñ ïàðàëàðû òþêöëöá, ýóéà òåçëèêëÿ ÿðèíèá ýöìöø îëàñûäûð. ×àäûðûí áèðèñèíèí éàâûüûíäà ýåíÿ àüàúäàí ÷àðäàã ãóðóëóáäóð. ×ÿìÿíèí öñò òÿðÿôè ýåòäèêúÿ óúà, ãàðëû äàüëàðà ìöòòÿñèë îëóð âÿ ãàáàüûíäà áèð äÿðÿ âàð, è÷èíäÿí áèð áàëàúà ÷àé àõûð. Äÿðÿíèí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ áèòìèø éöçèëëèê ïàëûä âÿ ôûñäûã àüàúëàðûíûí áóäàãëàðû àùÿñòÿ ÿñÿí íÿñèìäÿí ùÿðÿêÿòäÿäèð. ßíâà âÿ ÿãñàì ãóøëàð àüàúëàðûí áèð áóäàüûíäàí î áèðè áóäàüûíà ãàëõûá, ãîíóá ìþâçóí íÿüÿìàò èëÿ äÿðÿéÿ ãöëüöëÿ ñàëûðëàð. ×ÿìÿíèí ìöãàáèëèíäÿí áèð áóäàã ñóéó ãàéàäàí àùÿñòÿ âÿ ùÿçèí ñÿñ èëÿ àõûá äÿðÿéÿ òþêöëöð âÿ àõäûãúà ãÿòÿðàòû ÿòðàôà ñÿïÿëÿíèð. ×ÿìÿíèí ýöíäîüàí òÿðÿôè ýþç èøëÿìÿéÿí ñÿùðàäûð. Äÿðÿéÿ ýåòäèêúÿ ÷àäûðëàðûí áèðèñèíäÿ ñàêèíäèð Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð, áèðèñèíäÿ Ìîëëà Ùÿìèä, îíóí øàýèðäè. Áàëàúà ÷àðäàãäà îëóð äÿðâèø Àááàñ, îíóí õèäìÿòêàðû, þç àëÿò âÿ ÿñáàáè èëÿ. Ñöáùäÿí èêè ñààò êå÷ìèøäè. Ýöíöí øöàñû äÿðÿäÿí òÿäðèúëÿ ìöòÿñàèä îëàí äóìàíûí öñòöíäÿ áÿðã âóðóðäó. Áó ùàëäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð þç ÷àäûðûíäàí ÷ûõûá, øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäèí ÷àäûðû òÿðÿôèíÿ öç ãîéóá Ìîëëà Ùÿìèäè ÷àüûðûð. Ìîëëà Ùÿìèä ÷àäûðäàí ÷ûõûá ãàáàüûíà ýÿëèð, ÿäÿáëè äóðóð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áàøëàéûð îíà äåìÿéÿ.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, Íóõóäàí éîëà äöøÿí àäàìëàð Øåéõ Ñàëàùûí éàçìàüûíà ýþðÿ, ýÿðÿê áó ýöí èëêèíäè ÷àüû áóðàéà éåòèøñèíëÿð. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áÿëè, àüà, äÿõè òåç. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, îíëàð ýÿëÿíäÿ ùþðìÿò åëÿ, ÷àäûðäà ÿéëÿøäèð, ÿùâàëàò õÿáÿð àë, ñîðóø êè, íÿ ìÿòëÿáÿ ýÿëèáëÿð. ßýÿð äåñÿëÿð êè, ïóë ýÿòèðìèøèê, ýöìöø àëàúàéûã, äå êè, óñòàäûì êå÷ìèø __________ êöðÿëÿðèí ýöìöøöíö òàìàì ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíÿ âåðèáäèð âÿ áó ÿëäÿêè 35

êöðÿíèí ýöìöøö äÿõè îíëàðà ñàòûëûáäûð âÿ èêèíúè êöðÿíèí èêñèðèíèí òÿêìèë âÿ òàìàì îëìàüûíà áèð àé ãàëûáäûð. Íàùàã éåðÿ ñèç úÿôà ÷ÿêèá ýÿëèáñèíèç... Óñòàäûì ñèçäÿí íÿ ïóë ãÿáóë åäÿúÿêäèð âÿ íÿ ýöìöø âåðÿ áèëÿúÿêäèð. ßýÿð ìÿíè ýþðìÿê èñòÿñÿëÿð, äå êè, óñòàäûì ö÷ ýöíöí åòèêàôûíà ÿéëÿøèá, èáàäÿòäÿäèð. Áó ö÷ ýöíäÿ àäàìëà ýþðöøìÿê âÿ äàíûøìàã îíà ìöìêöí äåéèë. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Íèéÿ, àüà, áåëÿ áóéóðóðñàí? Áÿëêÿ åëÿ äåäèì, ïóëëàðû ýþòöðäöëÿð, ýåðè ãàéûòäûëàð. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ãÿðèáÿ ÿùìÿüñÿí, ñÿí íóõóëóëàðû ìÿíÿ òàíûäûðñàí? Îëàðû þëäöðìÿñÿí, ìÿíè ýþðìÿìèø âÿ ïóëëàðû ìÿíÿ âåðìÿìèø áóðàäàí ýåòìÿçëÿð. Ñÿíÿ ùÿð íåúÿ äåéèðÿì, åëÿ åéëÿ. (Ýåäèð þç ÷àäûðûíà) Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (äàëûíúà). Áàø öñòÿ, àüà. Áóíäàí ñîíðà, àõøàìà èêè ñààò ãàëìûø íóõóëóëàð éåòèøèð. Ìîëëà Ùÿìèä ÷àäûðäàí îíëàðûí ãàáàüûíà ÷ûõûð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëà Ùÿìèäÿ). Ñàëàì-ÿëåéêöì! Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (îíëàðà) ßëåéêöì-ñÿëàì! Õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà ýÿòèðèáñèíèç. Áóéóðóí ÷àäûðà, ÿéëÿøèí, ðàùàò îëóí! Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëëà Ùÿìèäÿ). ×îõ ìöøòàãâàð èäèê ñèçè ýþðìÿéÿ. ßùâàëûíûç éàõøûäûðìû? Äàìàüûíûç ÷àüäûðìû? Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àëëàùà øöêöð, áåëÿ ñÿôàëû éåðäÿ, éàéëàäà äàìàü ÷àü îëìàçìû? Õöñóñÿí Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìè áöçöðýöâàðûí õèäìÿòèíäÿ!.. Í ó õ ó ë ó ë à ð . Áÿëè, áåëÿ ñÿôàëû éåðëÿð ÷îõ òàïûëàð, àììà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìè áöçöðýöâàð ÿëÿ äöøìÿç. Àéà, áèç áó ýöí î úÿíàáûí çèéàðÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëà áèëÿðèêìè? Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Ìþâëàíà ö÷ ýöíöí åòèêàôûíà îòóðóá, èáàäÿòëÿ ìÿøüóëäóð. Áó ö÷ ýöíäÿ áÿíè-àäÿì èëÿ ìöëàãàò âÿ ìöêàëèìÿ åòìÿê âÿ áèð òÿðÿôÿ ÷ûõìàã îíà ìöìêöí äåéèë. Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà îíó ýþðìÿê îëàð. Ùÿëÿ áóéóðóí ýþðÿê çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèíèçäÿí ãÿðÿç ìÿùç î úÿíàáûí çèéàðÿòèäèð, éà áàøãà áèð ìÿðàìûíûç äÿõè âàð? Í ó õ ó ë ó ë à ð . ßââÿëÿí, î úÿíàáûí çèéàðÿòè öìäÿ ìÿòëÿáäèð. Ñàíèéÿí, ùÿð áèðèìèç áèð òþùôåéè-ùÿãèð õèäìÿòèíÿ ýÿòèðìèøèê, ÿýÿð ãÿáóë åäèá þç øÿôãÿòèíè áèçÿ øàìèë åäÿ. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áÿëè, àíëàäûì Éÿãèí êè, ïóë ýÿòèðìèøñèíèç, ýöìöø __________ àëìàã èñòÿéèðñèíèç. Ùÿãèãÿòè – ìÿòëÿá áóäóð êè, ìþâëàíà Ìîëëà Èáðà36

ùèìõÿëèë ñèçäÿí ïóë àëìàéàúàãäûð; îíäàí þòðö êè, êå÷ÿí êöðÿíèí âÿ ÿëäÿêè êöðÿíèí ýöìöøöíö òàìàì ñèêêÿëè ïóëóí èêè ÷ÿêèñè áÿðàáÿðè ñþâäà åäèá âåðèáäèð âÿ èêèíúè êöðÿíèí äÿ èêñèðèíèí òàìàì âÿ òÿêìèë îëìàüûíà áèð àé ãàëûáäûð. Áó ñóðÿòäÿ ìöìêöí äåéèë êè, ìþâëàíà ñèçèí ïóëëàðûíûçû ãÿáóë åòñèí âÿ ñèçÿ ýöìöø âåðÿ áèëñèí. ßëÿëõöñóñ, ýöìöø õàùèø åäÿíëÿð áèð ìÿðòÿáÿäÿ ÷îõäóð êè, ùÿð êöðÿíèí ýöìöøöíö áèð àé, èêè àé ïèøÿêè ñþâäà åäèá àëûðëàð. Í ó õ ó ë ó ë à ð . Áèçèì èõëàñûìûçûí íèñáÿòè ìþâëàíà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ ýþðÿ ñàèð êèìñÿíÿëÿðèí èõëàñûíà áÿíçÿìÿç. ßýÿð áèç þçöíö ýþðÿ áèëñÿéäèê, ÷îõ éàõøû îëàðäû. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Áó ñóðÿòäÿ ö÷ ýöí ýÿðÿê ñÿáð åäÿñèíèç, òàêè ìþâëàíà ìöääÿòè-åòèêàôûíû èòìàìÿ éåòèðÿ. Ö÷ ýöí ìÿíèì ÿçèç ãîíàüûìñûíûç. Í ó õ ó ë ó ë à ð . ×îõ éàõøû, ÷îõ ýþçÿë. Áó ùàëäà äÿðâèø Àááàñ, ñèííè îòóç, ñà÷ëàðû ÷èéíèíÿ òþêöëìöø, êÿíäöìýöí, ãûðìàñàããàë, äîëó áûüëû, óúà ãàìÿòëè, áàøûíäà òàú, ÷èéíèíäÿ ïÿëÿíý äÿðèñè, ÿëèíäÿ øàùíÿôèð, ãîëòóüóíäà áèð ãûðìûçû áþéöê õîðóç þç ìÿíçèëèíäÿí ÷ûõûá ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ “éà ùó, éà ùÿãã” äåéèá, ÷àäûðëàðûí éóõàðû ñÿìòèíÿ öç ãîéóá, áèð ìöíàñèá éåðäÿ ìûõ ÷àëûá, ö÷ êÿðÿ øàùíÿôèðè áîçëóéóá, äàüà-äàøà ñÿñ ñàëûá, õîðóçó ìûõà áàüëàéûá, Øåéõ Ñÿäèíèí7 ÿøàðûíäàí áó ö÷ ôÿðäè õîø àâàç èëÿ îõóéóð.

ÍßÇÌ Ðóçè – áÿùàðÿñò õèç, òà áÿ – òÿìàøà ðÿâèì, Òÿêéÿ áÿð ÿééàì íèñò, òà äèýÿð àéÿä áÿùàð. Õèç ãÿíèìÿò øöìÿð úöíáöøè – ðÿáè, Íàëåéè – ìþâçóíè – ìöðü, áóéè – õîøè – ëàëÿçàð, Áÿðêè-äèðÿõòàíè-ñÿáç äÿð íÿçÿðè-ùóøìÿíä, Ùÿð âÿðÿãè äÿôòÿðèñò ìÿðèôÿòè êèðäýàð.8 Ýåíÿ ö÷ êÿðÿ øàùíÿôèðè áîçëóéóá, õîðóçäàí îí ãÿäÿì èðàã îòëàðûí öñòöíäÿ ïóñòè – ïÿëÿíýè ñàëûá, ýåíÿ ãàèì âÿ ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ “éà ùó, éà ùÿãã” ÷àüûðûá, ïóñòè – ïÿëÿíýèí öñòöíäÿ èêè äèçèí ãóúàãëàéûá îòóðóð. Íóõóëóëàð äÿðâèøèí âÿ øàùíÿôèðèí ñÿñèíäÿí ÿââÿë ùàëäà ñÿðàñèìÿ ÷àäûðäàí äèøãàðû ñû÷ðàéûá, áó íþâ ùàëÿòè – ãÿðèáÿíèí ìöøàùèäÿñèíäÿí ìÿäùóøâàð êåéôèééÿòèí àõûðûíàäÿê íèýàðàí îëóá, äàüäàí-äàøäàí àâàçûí ÿêñè êÿñèëèá ñàêèò îëàíäàí ñîíðà, íÿùàéÿò, òÿÿúúöá èëÿ Ìîëëà Ùÿìèäÿ ìöòÿâÿúúÿù îëóá ìÿãàìè – ñóàëà ýÿëèðëÿð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (Ìîëëà Ùÿìèäÿ). Ìîëëà Ùÿìèä, áó äÿðâèø íÿäèð, áó __________ õîðóç íÿäèð?

37

Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (ãÿùãÿùÿ èëÿ). Õà-õà-õà-õà-õà-õà! Áÿëè, áó ñóàëû åòìÿéÿ ùàãã òÿðÿôèíèçÿäèð. ×öíêè ñèç áè÷àðÿëÿð ÿñðàðäàí ãàôèë âÿ öëìóìè – ùèêìÿò âÿ êèìéàäàí áèõÿáÿð àäàìëàðñûíûç. Àìàí ÿëÿô êè, èêñèðèí ýöçè-ÿçÿìèäèð âÿ âöúóäó áó äàüëàðäà îëóð âÿ ìþâëàíà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëäÿí áàøãà áèð êèìñÿíÿ îíó òàíûìàüà ãàäèð äåéèë, ùöêÿìàéè – éóíàíûí òÿùãèãèíÿ ýþðÿ õîðóç ñþâòè èëÿ íöìóââ åäÿð; äÿðâèø Àááàñûí þùäÿñèíÿ ìöãÿððÿðäèð êè, ùÿð àõøàì áó õîðóçó ýÿòèðèá, ùàìàí ýþðäöéöíöç ðöñóìó úàðè åäèá áèð òÿçÿ éåðäÿ áàüëàñûí. Ýåúÿ-ñàáàùàäÿê éàòìàñûí, õîðóçó ÷àããàë âÿ òöëêöäÿí ìöùàôèçÿ åòñèí; òàèíêè ýåúÿ õîðóç áàíëàñûí âÿ îíóí ñÿñè èëÿ ÿëÿôè-èêñèð íöìöââ åòñèí âÿ õîðóçóí õèäÿìÿòè áÿ-ãåéð ÿç òàéèôåéè äÿðâèø ñàèð ÿñíàôè-õÿëãÿ úàèç äåéèë; íåúÿ êè, êèòàáè – ßúàèáöë – Ãÿðàèáäÿ ñÿðàùÿòÿí ãåéä îëóíóáäóð. Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿÿúúöá öçö èëÿ). Àëëàùö ÿêáÿð... Ñöáùàíàëëàù... Ïÿðäÿ ñàëûíûð

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öíúö ìÿúëèñ ýåíÿ ùàìàí éåðäÿ Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ÷àäûðûíäà âàãå îëóð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë, ñàáàù âàõòû ñÿúúàäÿ öñòöíäÿ, áàøûíäà ÿììàìÿ, ÿëèíäÿ óçóí òÿñáåù, äèçè öñòÿ îòóðóá þâðàä9 îõóìàüà ìÿøüóëäóð. Ìîëëà Ùÿìèä, îíóí øàýèðäè, ÿë áàüëàéûá ãàáàüûíäà äóðóáäóð.

Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àüà, áóéóðóðñóíóçìó, ãîíàãëàðû ùöçóðóíóçà ÷àüûðûì? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Éàõøû, ýåò ÷àüûð. Ìîëëà Ùÿìèä áàø âóðóá ÷àäûðäàí ÷ûõûð. Íóõóëóëàð èëÿ áÿðàáÿð ãàéûäûá Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ùöçóðóíà äàõèë îëóð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð (áèð éåðäÿí Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ). Ñÿëàìÿëåéêöì! Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë òÿáÿññöì èëÿ ùàëÿòèíÿ ÿñëà òÿüéèð âåðìÿìèø, àùÿñòÿ ýàù î òÿðÿôÿ ýàù áó òÿðÿôÿ éûðüàíìàãäà òÿñáåùèí äÿíÿëÿðèí ÷åâèðÿ-÷åâèðÿ ñÿëàìû ðÿää åäèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . ßëåéêöì-ñÿëàì, õîø ýÿëèáñèíèç, ñÿôà ýÿòèðèáñèíèç. Çÿùìÿò ÷ÿêèáñèíèç (Íóõóëóëàðà éåð ýþñòÿðèð îòóðìàüà). Í ó õ ó ë ó ë à ð ä à í á è ð è ñ è (îòóðàíäàí ñîíðà). Ñèçèí êèìè áöçöðýöâàðûí çèéàðÿòè ö÷öí ÷ÿêäèéèìèç çÿùìÿò áèçëÿðÿ åéíè ðàùÿò âÿ ñÿàäÿò __________ ýþðöíäö.

38

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (êÿìàëè-èñòèüíà âÿ òÿáÿññöìëÿ). Ìÿíèì øàýèðäèì Ìîëëà Ùÿìèä, ñèçèí ùöñíè-þâñàôûíûçû ìÿíÿ òÿãèð åäèáäèð. Ìÿí äÿ ñèçè ýþðìÿéÿ ÷îõ øàèã èäèì. Íÿùàéÿò, áèð ÿìð áàðÿñèíäÿ, âàëëàù, áèëìèðÿì íåúÿ äåéèì, çàùèðÿí ñèçäÿí øÿðìÿíäÿ îëàúàüàì; ÷öíêè Ìîëëà Ùÿìèäèí òÿãðèðèíäÿí ìÿëóì îëäó êè, ñèç ýóéà áèð ìèãäàð ïóë ýÿòèðèá ýöìöø õàùèø åäèðñèíèç. Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿìÿëëöã èëÿ). Áÿëè, àüà, ÿýÿð øÿôãÿòèíèç øàìèë îëñà. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (õîøíóäëóãëà). Âàëëàù, ñèçèí êèìè ÿçèç ãîíàãëàðäàí øÿðìÿíäÿ îëóðàì. Ýöìöø ìöøòÿðèñè î ãÿäÿðäèð êè, ùÿð êöðÿíèí ýöìöøöíö áèð àé, èêè àé ïèøÿêè àëûá ïóëóí âåðèðëÿð. Êå÷ìèø âÿ ÿëäÿêè êöðÿëÿðèí ýöìöøöíö àëûáëàð. Áó àéûí áàøûíäà òàìàì îëàñû èêñèðèí âÿ êöðÿíèí ýöìöøöíö äÿ Âàðòàøåí éÿùóäèëÿðè éàëâàðûá àëûáëàð. Áó éàâóã çàìàíäà ýåòäèëÿð ïóë ýÿòèðìÿéÿ. Áó õöñóñäà ìÿí ùÿòòà ùÿëÿ Ìîëëà Ùÿìèäÿ äÿ äåìÿìèøÿì, ÷öíêè îíóí éÿùóäèëÿðäÿí çÿùëÿñè ýåäèð. Àììà ìÿíèì îëàðà ðÿùìèì ýÿëäè. ×öíêè îíëàð áó éàâóã êÿíääÿ îëäóãëàðû úÿùÿòäÿí ìÿíÿ ÷îõ ãóëëóã åäèðëÿð. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (ìèéàíè-êÿëàìäà). Àüà, áóíëàð... Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ùÿëÿ éàâàø! Ìöõòÿñÿðè-êÿëàì ýöìöø õàùèø åäÿíëÿð áèð ìÿðòÿáÿäÿ ÷îõäóð êè, ùÿòòà ìÿíÿ àìàí âåðìèðëÿð êè, èêñèðèí ìöääÿòèòÿêìèëèíè èòìàìÿ éåòèðÿì. ×öíêè èêñèðèí ÿúçà òÿðêèáè ýÿðÿê èéèðìè ýöí ìöòòÿñèë êöêöðä ÿðÿãèíäÿ éàòà, ýèëèùèêìÿòäÿí ãàéðûëìûø çÿðôèí è÷èíäÿ âÿ ùÿð ýöí ìèãäàðè-ìöÿééÿíäÿ îíà òÿçÿ ÿðÿãè-êöêöðä ãàòûëà. Ñîíðà ùÿìèí ÿúçàéè-èêñèð ýÿðÿê îí ýöí ìöòòÿñèë òèçàáèÿðüÿâàíèäÿ ãÿðè èíãèáèí è÷èíäÿ ãàëà âÿ ùÿð ýöí êå÷ìèø òèçàá äÿéèøèá òàçÿëÿíÿ. Áó äþâðåéè-òÿðáèéÿò èòìàìÿ éåòèøÿíäÿí ñîíðà ÿúçàéè-èêñèð ýÿðÿêäèð ùÿðàðÿòè-íàðèééÿ âàñèòÿñèëÿ þç òÿêìèëèíè èòìàìÿ éåòèðñèí. Ýèëè-ùèêìÿòäÿí éàïûëìûø áóòÿíèí è÷èíäÿ ö÷ ñàÿòè-íöúóìèíèí ÿðçèíäÿ õàðèúäÿí ñàèð ÿúçàéè-ÿñðàðèééÿ òÿäðèúèëÿ ìÿõëóò îëóíìàã èìäàäû èëÿ êè, ÿââÿë áèð úèñìè-ìàéå íÿçÿðÿ ýÿëèð âÿ ñîíðà ìöíúÿìèä îëóá éóìøàã úèñìè-ñàáèò îëóð. Èêñèð, èêñèð èáàðÿòäèð ùÿìèí áóíäàí êè, ôèëèççàòè-êÿñèôÿíè, ìÿñÿëÿí, ìèñ êèìè ìèãäàðè-ìöãÿððÿðäÿ ÿðèíÿíäÿí ñîíðà áÿ-ìöúÿððÿäè-ìÿçú õàëèñ ýöìöøÿ ìöíãÿëèá åäèð. Ìÿíèì èøèì ùÿìèí áóäóð. Àììà ÿùìÿã õÿëã ÿç ãÿðàðè êè, åøèäèðÿì, ùÿð éåðäÿ øþùðÿò âåðèð êè, ìÿí êÿøô âÿ êÿðàìÿò ñàùèáèéÿì. Ùÿðýèç áåëÿ äåéèë. Ìÿí äåéèëÿì, ìÿýÿð áèð òÿãâà ñåâÿí âÿ ùÿñÿíàòà òàëèá àäàì êè, ÿââÿëÿí, úÿíàáàáàðèíèí òþâôèãè èëÿ âÿ ñàíèéÿí, åëìè-êèìéàäà îëàí áèùÿñð èòòèëààò âÿ òÿòÿááöàòûìûí èìäàäû èëÿ __________ öëóìèùèêìÿòäÿ ìöääÿòëÿð èëÿ ýþðäöéöì òÿúàðöáöí âàñèòÿñèëÿ àëÿìèòÿáèÿòèí ÿñðàðûíà ïåé àïàðûá, èêñèðèí òÿðêèáèíèí êåéôèééÿòèíÿ âàãèô îëìó39

øàì. Ùÿð äÿôÿéè-òÿðêèáèíäÿ áèð ïàðà õàðèúè, ìÿíÿâè øÿðàèòè äèããÿòëÿ ìÿìóë âÿ ìÿëùóç åòìÿê èëÿ êè, èêñèðèí õÿâàññûíûí ìöãòÿçèééàòûíäàäûð. ßýÿð÷è ñàèð ìöòÿàðèô õàëãà ýþðÿ áó íþâ øÿðàèòè-ìÿíÿâèééÿ áàäèèíÿçÿðäÿ ãÿðèáÿ âÿ ÿúèáÿ ýþðöíöð. Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä . Àüà, îíó ÿðç åäèðäèì êè, áóëàð ùàìû ìöñÿëìàíäûðëàð, áóíëàðûí òÿðúèùè ìÿëóí úóùóäëàðà âàúèáäèð, ÿýÿð êÿðÿìèíèç îëñà... Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (áèð àç äèêÿëèá). Õåéð, åëÿ äåéèë, ìÿí ñþç âåðìèøÿì, ìèëéîí ö÷öí þç ñþçöìö äÿéèøìÿíÿì. Áàõ, ìÿíèì õàòèðèìÿ íÿ ýÿëèð; ùÿëÿ ÿââÿë ñÿí ìÿíÿ äå ýþðöì; áó àéûí êöðÿñèíèí èêñèðè ìöääÿòè-òÿêìèëèíäÿí ñîíðà íå÷ÿ ïóä ìèñè ýöìöøÿ ìöíãÿëèá åòìÿéÿ êèôàéÿò åäÿúÿê? Ì î ë ë à Ù ÿ ì è ä (áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóá, ýþçöíö ÷àäûðûí ñÿãôèíÿ äèêèá, ñàü ÿëèíè áàø áàðìàüû èëÿ ÷ÿíÿñèíÿ òÿêéÿ âåðèá, éàðûì äÿãèãÿ ìöòÿÿììèë îëóá úàâàá âåðèð). Îòóç èêè ïóä ýöìöøöí èêñèðè ìöðÿòòÿáäèð êè, îòóç ýöíäÿí ñîíðà òÿêìèëÿ éåòèá, îòóç èêè ïóä ìèñÿ âóðóëóá õàëèñ ìÿùÿêäÿí ÷ûõìûø ýöìöø åäÿúÿêäèð. Ñÿí èêè ïóäó äÿõè ìèñèí òîðòàñûíà-çàäûíà ÷ûõ, ýÿëÿí àéûí ÿââÿëèíäÿ îòóç ïóä ýöìöø ìþâúóääóð, íåúÿ êè, èêñèðèí âÿ ôèëèççàòè-êÿñèôÿíèí ìèãäàðûíû ìöëàùèçÿ åòìÿêäÿí ìöøÿõõÿñ îëóð. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Áó ùÿçÿðàò íÿ ãÿäÿð ïóë ýÿòèðèáëÿð? Í ó õ ó ë ó ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Áåø ìèí ìàíàò, àüà. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Õóá, Ìîëëà Ùÿìèä, áàõ, ìÿíèì õàòèðèìÿ íÿ ýÿëèð: áó ùÿçÿðàòûí ïóëó úöçâè èìèø. Áóíëàðà îí ïóä ýöìöø âåðìÿê ëàçûìäûð. Éåðäÿ ãàëûð èéèðìè ïóä, îíó äà éÿùóäèëÿð àïàðñûíëàð êè, âÿäèì õèëàô îëìàñûí. Ñÿí íåúÿ áèëèðñÿí éàõøû êÿñäèì èøè? Ùÿì ñÿíèí òÿâÿññöòöí ùÿììÿçùÿáëÿðèí áàðÿñèíäÿ ìÿüáóë îëäó, ùÿì ìÿíèì ñþçöì ïîçóëìàäû. Í ó õ ó ë ó ë à ð (áàø âóðóá ðàçûëûã éîëóíäàí). Àëëàù äþâëÿòèíèçè àðòûðñûí. Áóéóðóðñóíóç, ïóëëàðû ùöçóðóíóçà òÿñëèì åäÿê? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (àçúà ãàøûíû ÿéèá àùÿñòÿ, èñòèüíà èëÿ). Ïóëëàðû ìÿíÿ íÿ ëàçûì òÿñëèì åòìÿê. Ìÿíäÿ ùàíû î ãÿäÿð âàõò âÿ ôöðñÿò êè, ùÿð úöçâèééàòà þçöì ìöáàøèð îëàì. Ñàéûí, òàïøûðûí Ìîëëà Ùÿìèäÿ, îòóç ýöíäÿí ñîíðà ýåíÿ áóðàéà ýÿëèí, îí ïóä ýöìöøöíöçö àëûí, àïàðûí. Õóäàùàôèç! Ýöíîðòà íàìàçûíûí âàõòû éåòèøèð. Í ó õ ó ë ó ë à ð (áàø âóðóá õîøùàëëûã èëÿ). Àëëàù þìöð âÿ äþâëÿòèíèçè àðòûðñûí. __________

×àäûðäàí ÷ûõûðëàð

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

40

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Äþðäöìöíúö ìÿúëèñ ýåíÿ ùàìàí éåðäÿ âàãå îëóð. Íóõóëóëàð âÿäÿ âåðèëìèø îòóçóíúó ýöíäÿ ñöáù ÷àüû óçàãäàí ýþðöíöðëÿð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë òåç áåëèíÿ áèð àü ôèòÿ áàüëàéûð áèëÿêëÿðèíè ÷ûðìàéûð, ìöòÿàðèô åâ ëèáàñûíäà, ÷èò øÿáêöëàù áàøûíäà, ÿììàìÿñèç ÷àäûðûí ãàáàüûíäà äóðóá, øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäè ÷àüûðûð, Ìîëëà Ùÿìèä ãàáàüûíà ýÿëÿíäÿí ñîíðà áó íþâ èëÿ îíà áóéðóã âåðèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Ìîëëà Ùÿìèä, ÷àäûðäàí òåç çÿðýÿð êöðÿñèíè áóòÿñèëÿ êè÷èê êþðöê èëÿ ÷ûõàð ýÿòèð. Êöðÿíè éåðÿ ãîé, êþðöéöí ëöëÿñèíè îíà êå÷èð, êöðÿéÿ îä ñàë, áóòÿíè öñòöíÿ ãîé. ×àäûðûí äàëûñûíäàí êþìöð ÷óâàëûíû ýÿòèð, êöðÿíèí éàíûíà òþê. Ýèð ÷àäûðà, áèð ìÿúìÿè è÷èíäÿ ö÷ ðÿíý-ðÿíý áàëàúà øöøÿ âàð âÿ ö÷ ðÿíý-ðÿíý áöêöëìöø êàüûç âàð, ýþòöð ýÿòèð, Ñàðû áöêöëìöø êàüûçû à÷, è÷èíäÿí ÿúçàíè òþê áóòÿéÿ, éàøûë øöøÿíèí ñóéóíó åíäèð áóòÿíèí è÷èíÿ, îòóð, êþðöéö áàñ. Áó áóéðóãëàð òàìàì îëàíäàí ñîíðà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë äÿìèð ìàøàéà éàïûøûá áóòÿíè îä öñòöíÿ áÿðêèäèð. Áó ùàëäà áèðäÿí ÷àäûðûí äàëûñûíäàí, ãûðàãäà àòäàí åíìèø íóõóëóëàðûí áàøëàðû ýþðöêöð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë þç èøèèëÿ ìÿøüóëäóð. Àøàüû ÿéèëèá áóòÿéÿ áàõûð, íóõóëóëàðû ýþðìöð. Àììà îíëàð Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëè áó ùàëÿò èëÿ ýþðìÿêäÿí âÿúä åäèá øþâãäÿí ãàèì ñþâò èëÿ ÷ûüûðûðëàð.

Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ñÿëàì-ÿëåéêöì... Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (áàøûíû ãîâçóéóá). ßëåéêöìÿññàëàì! Àõ, ñèç áó ýöí íÿ ö÷öí áóðàéà àéàã áàñäûíûç? Áó íÿ èøäèð êè, ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðäèíèç! Áåëÿ ìöñèáÿò îëìàç êè, ìÿíè ñàëäûíûç! Ìÿí ñèçÿ éàõøûëûã åòìÿê ôèêðèíäÿéÿì, ñèç ìÿíèì ÿìÿéèìè âÿ úÿôàìû çàéå ôèêðèíäÿñèíèç! Âàé, âàé, âàé! Àõ, àõ, àõ... Í ó õ ó ë ó ë à ð (òÿùÿééöð èëÿ). Àüà, íÿ âàãå îëäó? Áèçäÿí íÿ òÿãñèð ñàäèð îëäó? Áèç íåéëÿìèøèê? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (êÿìàëè-éÿñäÿ). Äÿõè áóíäàí àïðòûã íÿ åëèéÿúÿêñèíèç êè? Áó ýöí èêñèð òàìàì âÿ êàìèë îëàí ñààòäà âÿ ÿúçà áóòÿäÿ ãàéíàéàí âÿãòäÿ áó éåðÿ àéàã áàñäûíûç. Àõû èêñèðèí õàñèééÿòè áóäóð êè, áóòÿäÿ ãàéíàäûüû éåðèí äþðä ÿòðàô âÿ ùÿâàëèñèíäÿ áèð àüàúàäÿê ÿúíÿáè áÿíè-àäÿì àéàüû ýÿðÿê áàñûëìàñûí. Âÿ èëëà èêñèð þç õàñèééÿòèíè èòèðèá ùàâàéà ãàëõûð âÿ ïó÷ îëóð. Íåúÿ êè, Øÿêêàêè-ìöñÿõõèðèÿúèííÿ áó õöñóñäà òÿêèäàòè-áÿëèüÿ åäèáäèð. Ìÿýÿð ìÿí þç èõòèéàðûìëà áåëÿ àáàäàíëûãäàí õàðèú õÿëâÿò ýóøÿéÿ þçöìö ÷ÿêìèøÿì? Í ó õ ó ë ó ë à ð (ùåéðÿòëÿ). Àüà, áèç ñèçèí áóéðóüóíóçà ýþðÿ ýÿëäèê; __________ îòóç ýöí áó ýöí òàìàìäûð.

41

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Àõûð ìÿí äåìèøäèì êè, îòóç ýöíäÿí ñîíðà. Áóíóí ìÿíàñû áóäóð êè, îòóç ýöí þòöðöá îòóç áèðèíúè ýöíäÿ ýÿðÿê ýÿëÿéäèíèç êè, èêñèð ùàçûð îëìóø âÿ ýöìöø êöðÿäÿí ÷ûõìûø îëàéäû. Ñèç ýÿëäèíèç îòóçóíúó ýöíäÿ, èêñèðèí áóòÿäÿ ãàéíàìàã âÿãòèíäÿ. Àõ, àõ, àõ! Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ùÿëÿ êè, áåëÿ èòòèôàã äöøöáäöð, áèç áèëìÿìèøèê. Èíäè áóíóí ÷àðÿñè íÿäèð? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Äÿõè ÿñëà ÷àðÿñè éîõäóð, íÿ èêñèð ÿìÿëÿ ýÿëÿð, íÿ ýöìöø îëàð, ìÿýÿðèíêè ñèç... ßëàú ìöíùÿñèðäèð àíúàã áóíà... Í ó õ ó ë ó ë à ð . Ìÿýÿðèíêè... Áèç íÿ åëÿéÿê, àüà? ßëàú íÿéÿ ìöíùÿñèðäèð? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Äÿõè êè, ýÿëèáñèíèç, ëàìÿùàëÿ ýÿðÿêäèð êè, èêñèð êöðÿäÿ ãàéíàäûüû éåðäÿí óçàãëàøìàéàñûíûç. Íåúÿ êè, ãàíóíèêèìéà òÿãàçà åäèð, áÿøÿðòè êè, ÿýÿð þç õåéðèíèçè àõòàðûðñûíûç âÿ ìÿíèì ñèçèí ùàããûíûçäà ÷ÿêäèéèì úÿôàíû èòèðìÿçñèíèç, èêñèð áóòÿäÿí ÷ûõûá òàìàì îëàí çàìàíà ãÿäÿð êè, áèð ñààòäûð áàøëàíûá, èòìàìûíà èêè ñààò ãàëûá, ýÿðÿêäèð êè, ìåéìóíó éàäûíûçà ñàëìàéàñûíûç âÿ ìåéìóí øÿêëèíè õàòèðèíèçÿ ýÿòèðìÿéÿñèíèç. ßëàú áóíà ìöíùÿñèðäèð; âÿ èëëà ùÿìèí èêñèð êè, èíäè áèð àéäûð ìöòòÿñèë îíóí ïÿðâÿðèøèíäÿ çÿùìÿò ÷ÿêèðÿì, òöðôÿòöë-åéíäÿ ïó÷ îëóá ùàâàéà ãàëõàúàãäûð. Õàñèééÿòè áåëÿäèð, íåúÿ êè, ×óëëó ùÿêèì10 ìöêÿððÿð òÿúðöáÿ åäèá, þç êèìéà êèòàáûíäà ñÿðàùÿòÿí éàçûáäûð. Í ó õ ó ë ó ë à ð (ÿëàú ñÿùë ýþðöíìÿêäÿí ñåâèíèá áèð éåðäÿ). ×îõ éàõøû, àüà áó áèð àñàí èøäèð; òÿêè èêñèðèí òÿêìèëè áóíà ìþâãóô îëñóí... Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Áÿëè, ùÿìèí áóíà ìþâãóôäóð. Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí, ìÿí ñèçäÿí ðàçû îëäóì. Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñ!.. Ìîëëà Ùÿìèä, êþðöéö áàñûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áóòÿíè äÿìèð ìàøà èëÿ ÷åâèðèð, è÷èíÿ éàíûìäàêû ÿúçàëàðäàí áèðèñèí òþêöð, øöøÿëÿðèí áèðèñèíäÿí äàìûçûð, ýåðè ÷ÿêèëèð. Ñààòû úèáèíäÿí ÷ûõàðûá áàõûð. Áó ùàëäà Àüà Çàìàí ùÿêèì öçöíö îíà òóòóá.

À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Àüà, áóíäàí áàøãà ÷àðÿ éîõäóðìó? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Íÿäÿí áàøãà? À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Ìåéìóíäàí áàøãà. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Êèøè, íÿ äàíûøûðñàí? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Âàâåéëà!!! À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Àõû íåúÿ åëÿéèì, àüà? Ìåéìóíó éàäûìäàí ÷ûõàðà áèëìèðÿì. __________ Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (äàðûëìûø âÿ ãåéçëÿíìèø). Êèøè, êÿñ ñÿñèíè!!! Óíóò ôèêðèíäÿêèíè!!

42

À ü à Ç à ì à í ù ÿ ê è ì . Áàø öñòÿ, àüà! Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (øàýèðäè Ìîëëà Ùÿìèäÿ ãåéçëÿ). Êþðöéö áÿðê áàñ! Éàòûðñàí íÿäèð! ßéèëèð áóòÿéÿ áàõûð, ýåíÿ áèð çàä ýþé áöêöëìöø êàüûçäàí áóòÿéÿ òþêöð. Áó ùàëäà íóõóëóëàðäàí áèðèñè, éÿíè Ìîëëà Ñàëìàí ïàïàüûíû áàøûíäàí ýþòöðöá.

Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Óô, íÿ èñòèäèð... Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç! Óô, ÿë ÷ÿêìÿçëÿð! ×àðÿ éîõäóð... Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë . Êèì ëÿíÿòÿ ýÿëñèí? Êèìäèð ÿë ÷ÿêìÿéÿí? Íÿäÿí ÷àðÿ éîõäóð? Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í . Óô, ÷àðÿ éîõäóð... ßëàú éîõäóð... Ñ à è ð í ó õ ó ë ó ë à ð . Äîüðóäóð, ùå÷ ÷àðÿ éîõäóð... Ùÿðýèç ìöìêöí îëìóð. Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (ùàìûñûíà ãåéçëÿ). Íåúÿ ÷àðÿ éîõäóð? Íåúÿ ÿëàú éîõäóð? Íÿ âàð? Ñèçÿ íÿ îëóá? Ì î ë ë à Ñ à ë ì à í (éîëäàøëàðûíûí ùàëÿòèíäÿí âÿ òÿñäèãèíäÿí úöðÿòëÿíèá úàâàáà èãäàì åäèð). Àüà, òàìàì äàüëàðûí ùåéâàíàòû ìåéìóí øÿêëèíÿ, áþéöê ùÿìäóíÿëÿð ñèôÿòèíÿ äþíöá, óçóí ãóéðóãëàðû èëÿ íÿçÿðèìäÿ áàñûøûðëàð, öñòöìÿ ùöúóì ýÿòèðèðëÿð. Óô, áèëìèðÿì íåúÿ åäèì, ùàðà ãà÷ûì! Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ìåéìóíëàð!... Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèíç ùÿìäóíÿëÿð! Ñ à è ð í ó õ ó ë ó ë à ð (áàøëàðûíû éóõàðû ãîâçóéóá). Óô, ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ìåéìóíëàð! Ëÿíÿòÿ ýÿëÿñèíèç, ùÿìäóíÿëÿð. Áó íÿ èø èäè äöøäöê. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë úÿëä áóòÿéÿ áèð çàä òóëëàéûð êè, íóõóëóëàð áàøëàðû éóõàðû ýþðìöðëÿð. Áèðäÿí áóòÿäÿí ýöëëÿ êèìè ãûüûëúûìëàð ñû÷ðàéûá ùÿð òÿðÿôÿ äàüûëûð, áóòÿ ïàðò åäèð. Èêñèðè-ìþâùóì áàðûò êèìè ùàâàéà ó÷óð. Îä ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíèð, òöñòö ùàâàíû áàñûð. Ìîëëà Ùÿìèä êþðöéöí äàëûñûíäàí ùþâëíàê ýåðè ñû÷ðàéûð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë èêèÿëëè ñàããàëûíûí òöêöíö éîëóð, ýàù äèçèíÿ ÷ûðïûð âÿ ýàù ôÿðéàä åäèð.

Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (íóõóëóëàðà ôÿðéàä èëÿ). Åâèíèçè Àëëàù éûõñûí! Áó íÿ èø èäè åòäèíèç? Åâèíèçè Àëëàù éûõñûí! Ãàïûíûç ÷ûðïûëñûí! (Áàøûíûí òöêöíö éîëóð, äèçèíÿ ÷ûðïûð). Í ó õ ó ë ó ë à ð . Àüà, ñàêèò îë! Àðàì òóò. Îëàúàüà ÷àðÿ éîõäóð. Èíäè áèçèì òÿêëèôèìèç íÿäèð? Ì î ë ë à È á ð à ù è ì õ ÿ ë è ë (øèääÿò äèëòÿíýëèê èëÿ). Ñèçèí òÿêëèôûíèç íÿäèð? Òÿêëèôèíèç áóäóð êè, èíäè ýöí áàòìàìûø þçöíöçö éàõûí êÿíäëÿðÿ éåòèðÿñèíèç. Ãàáàãäàêû èêñèðèí ìöääÿòè-òÿêìèëèíÿ ãÿäÿð, éÿíè îòóç áèð __________ ýöí ýþçÿòëÿéèá, ýåíÿ áóðàéà ãàéûäàñûíûç. Ùÿìèí úöñâè áåø ìèí ìàíàò 43

ïóëëàðûíûç ÿâÿçèíäÿ êè, áèð ïàðà çÿðóðèééàòè-ëàçèìèééÿ ö÷öí áèëêöëëèéÿ ìÿñðÿô îëóíóáäóð, ýöìöøöíöçö àëûá àïàðàñûíûç. Áÿøÿðòè êè, ìÿí ñèçÿ ïèø ÿç âÿãò õÿáÿð ýþíäÿðìÿìèø ýÿëìÿêäÿ ñèáüÿò åëÿìÿéÿñèíèç êè, ìÿáàäà ýöíëÿðèí ñàéûíäà ýåíÿ áèð ýöíÿ ñÿùâ ãûëìàã èëÿ áèìþâãå èêñèðèí òÿêìèëèíäÿí ÿãäÿì áóðàéà ýÿëèá, î èêñèðè äÿ áóíóí êèìè õÿðàá åòìÿéÿñèíèç... Ñèçäÿí þòðö ìöøÿõõÿñ îëóíàí ýöìöøöí öñòöíäÿ õÿéàëûìäàäûð êè, ïóëëàðûíûçûí ôàéäàñûíû äÿõè èçàôÿ åäÿì, îíäàí þòðö êè, ñèçÿ áèð ïàð÷à àðòûã ýöìöø âåðìÿê, ìÿíÿ ýþðÿ ùå÷ áèð òÿôàâöò åòìÿç... Àììà ñèçèí êèìè àøõàñà áèð ùÿááÿ äÿ ïóëäóð. Õóäàùàôèç, éîëà äöøöí, ýåäèí! Ìÿíèì õÿáÿð ýþíäÿðìÿéèìÿ ìöíòÿçèð îëóí! (Ýåäèð þç ÷àäûðûíà áàøû àøàüû, éàâàø, þç éàíûíäà ñþéëÿéÿ-ñþéëÿéÿ). Öìèä îëóí êè, ìÿí ñèçÿ õÿáÿð ýþíäÿðÿúÿéÿì. Àëëàù ãîéñà î âàõòàäÿê áèð ÷àðÿ òàïàðàì êè, áèð äÿ ñèçèí öçöíöçö ýþðìÿéèì. Íóõóëóëàð ãóðóìóø ìàò ãàëûðëàð. Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

__________ 44

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÖÑÉÞ ÆÎÐÄÀÍ ÙßÊÈÌÈ-ÍßÁÀÒÀÒ Âß ÄßÐÂÈØ ÌßÑÒßËÈ ØÀÙ ÚÀÄÓÊÖÍÈ-ÌßØÙÓÐ Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè äþðä ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í – ùÿêèìè-íÿáàòàò, ïàðèæëè ãûðõ éàøûíäà.1 Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à – Òÿêëÿ-Ìóüàíëû îáàñûíûí áÿéè, ãàðàáàüëû, àëòìûø áåø éàøûíäà. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì – îíóí àðâàäû, ãûðõ áåø éàøûíäà. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì – îíóí áþéöê ãûçû, îí àëòû éàøûíäà Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ – îíóí êè÷èê ãûçû, äîããóç éàøûíäà. Ø à ù á à ç á ÿ é – îíóí ãàðäàøû îüëó, áþéöê ãûçûíûí íèøàíëûñû, èéèðìè èêè éàøûíäà. Õ à í ï ÿ ð è – Øÿðÿôíèñÿ õàíûìûí äàéÿñè, ãûðõ éàøûíäà. Ä ÿ ð â è ø Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù – úàäóêöíè-ìÿøùóð, èðàíëû, ÿëëè éàøûíäà. à ó ë à ì ÿ ë è – îíóí øÿéèðäè, èðàíëû, îòóç éàøûíäà.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèìúè ìÿúëèñ Ãàðàáàü âèëàéÿòèíäÿ ìèí èêè éöç àëòìûø ö÷öìúö èëäÿ2 éàçûí ÿââÿëèíäÿ, íîâðóç áàéðàìûíäàí áèð ýöí êå÷ìèø Òÿêëÿ-Ìóüàíëûíûí ãûøëàüûíäà âàãå îëóð. Øÿðÿôíèñÿ õàíûì èêèìúè äàìäà àùÿñòÿ àüëàéà-àüëàéà éóí äàðàéûð, êè÷èê áàúûñû Ýöë÷þùðÿ éàíûíäà îéíóéóð.

Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ . Àüàáàúû, íèéÿ àüëàéûðñàí? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (îíóí ÿëèíè òóòóá î éàíà èòÿëÿéèð). Èòèë úÿùÿííÿìÿ! Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ (øèòÿíýèëèê áàøëàéûá ýåíÿ îíóí òÿðÿôèíÿ ÿëèíè óçàäûð). Àüàáàúû, ñÿí àëëàù, íèéÿ àüëàéûðñàí? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (ýåíÿ îíóí ÿëèíè ðÿää åäèá). Èòèë úÿùÿííÿìÿ äåéèðÿì, ÿëèìäÿ èøèì âàð, ãîé èøèìè òóòóì. Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ (ýåíÿ ùàìàí ãÿðàð èëÿ). Ñÿí êè, èø òóòìóðñàí, àíúàã àüëàéûðñàí. Äå ýþðöì, íèéÿ àüëàéûðñàí? Äåìÿçñÿí, ýåäÿðÿì àíàìû __________ ÷àüûððàì. Äè äå ýþðöì, íèéÿ àüëàéûðñàí? (×àðãàòûí áàøûíäàí äàðòûð).

45

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (äàðûëìûø îíó áÿðê èòÿëÿéèá). Èòèë úÿùÿííÿìÿ, ëÿêòÿ, ÿë ÷ÿêìÿç, ãîéìàç èøèìè òóòàì. Ýöë÷þùðÿ éûõûëûá, äóðóá àüëàéà-àüëàéà àíàñû îëàí äàìà ýåäèð.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (éàëãûç). Àõ, ëÿêòÿ, ýåäèá àíàìà õÿáÿð âåðÿúÿê. Àëëàù, ýÿëèá ñîðóøñà êè, íèéÿ àüëàéûðñàí, íÿ äåéÿúÿéÿì? Åù, ùå÷ âàõò äåéÿ áèëìÿíÿì êè, íÿäÿí þòðö àüëàéûðäûì. Éàõøûñû áóäóð êè, äàíàðàì, äåéÿðÿì êè, ùå÷ àüëàìûðäûì. Éàéëûüû èëÿ áÿðê-áÿðê ýþçöíö ñèëèð; áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øÿùðÿáàíó õàíûì è÷ÿðè ýèðèð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . À ãûç, áó óøàüû íèéÿ èòÿëÿéèá éûõûáñàí? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Óøàüû éåðÿ ýèðñèí. Äèíú îòóðóð ìÿýÿð! Ñÿùÿðäÿí áÿðè ãîéìóéóá êè, èêè ÷ÿíýÿ éóí äàðàéûì; åëÿ øèòÿíýèëèê åäèð: ýàù éóíó ãàïûá, ýàù ÷àðãàòûìû äàðòûá; àõûðäà ìÿí äÿ úàíà äîéäóì, áèð òèêÿ èòÿëÿäèì î éàíà, àüëàéà-àüëàéà ãà÷ûá öñòöíÿ ýåäèáäèð. Ãàí-ãàí îëìàäû êè? Ý ö ë ÷ þ ù ð ÿ . Àíà, âàëëàù, éàëàí äåéèð, ùå÷ éóí äàðàìûðäû, åëÿ àüëàéûðäû; ìÿí äåéèðäèì êè, àüëàìà, ìÿíè èòÿëÿäè, éûõäû, àðõàì öñòÿ éåðÿ äÿéäèì. (Ýþçöíö îâõàëàéà-îâõàëàéà àüëàéûð). Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Øÿðÿôíèñÿ, àüëàìàã íÿäèð? Ñÿíÿ íÿ ýÿëèáäèð àüëàéûðñàí? Àëëàùà øöêöð, àòàí ñàü, àíàí ñàü. Ýþçÿë-ýþé÷ÿê àäàõëûí ýþçöí ãàáàüûíäà.Éåìÿéèí áîë, ýåéìÿéèí áîë, äÿõè íèéÿ àüëàéûðñàí? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Âàëëàù, àíà, àüëàìûðäûì. (Ýöë÷þùðÿäÿí áèð ÷èìäèê ýþòöðöá). À éåðÿ ýèðìèø, ìÿí ùà÷àí àüëàéûðäûì?! Ýöë÷þùðÿ òÿçÿäÿí ëÿëÿ âàé áàøëàéûð, ñîíðà ýåíÿ.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíà, âàëëàù, àüëàìûðäûì! Àëëàùà øöêöð, àòàì ñàü, àíàì ñàü, äÿõè íÿ âàð êè, àüëàéûì? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ýöëÿ-ýöëÿ). Íèéÿ äåìèðñÿí êè, àäàõëûì äà ýþçöìöí ãàáàüûíäà? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Àäàõëûì êèìäèð? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Íåúÿ àäàõëûì êèìäèð? Áÿñ ÿìèí îüëó Øàùáàç áÿé êèìèí àäàõëûñûäûð? Àòàí èéèðìè ýöíäÿí ñîíðà àëëàù ãîéñà ñèçÿ áèð òîé åäÿúÿêäèð êè, òÿðèôè òàìàì Ãàðàáàüäà ñþéëÿíÿúÿê. Èñðàüàúöí àøíàñû çÿðäàáëû Ãóðáàí áÿéÿ êàüûç éàçûðäû êè, Øàìàõû ÷ÿíýèëÿðèíèí âÿäÿñèíè àëñûí, òîéà ýþíäÿðñèí. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (øÿùàäÿò áàðìàüû èëÿ áàø áàðìàüûíûí àðà__________ ñûíäà àëò äîäàüûíû äàðòûá áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóð). Áûé, àíàì íÿëÿð 46

ñþéëöéöð. Øàùáàç áÿé îí ýöíäÿí ñîíðà ÷ûõûá ýåäèð. Áèëìèðÿì àòàì êèìÿ òîé òÿäàðöêö ýþðöð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). Øàùáàç ýåäèð? Ùàðà ýåäèð? Øàùáàç êèìèíëÿ ýåäèð? Íÿ äàíûøûðñàí? Àëëàùû ñåâÿðñÿí, þç éàíûíäàí çàä ãóðàëòìà. Èíäè áèëäèì êè, äîüðóäàí àüëàéûðìûøñàí. Ýÿð÷ÿêäÿí êè, ãûç óøàüûíûí àüëû îëìàç èìèø, ýþçöíöí éàøû ÿëèíäÿ îëóðìóø. Äå ýþðöì, ñÿíÿ êèì äåäè êè, Øàùáàç ýåäèð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (áàøûí àøàüû ñàëìûø). Þçö. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, ùàðà ýåäèð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, Ôèðÿíýÿìè, Ïàðèæÿìè, àäû áàòñûí, äèëèì äÿ éîâóøìóð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, Øàùáàç êèìèíëÿ Ïàðèæÿ ýåäèð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Ãîíàüûìûç ìöñéî Æîðäàí èëÿ. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Î áèçèì ÷þð-÷þï äþøöðÿí ôèðÿíý èëÿ? Íÿäÿí þòðö? Ôèðÿíýäÿ îíóí íÿ àëûá-âåðÿúÿéè âàð? Ïàðèñäÿ îíóí íÿ èòè àçûáäûð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, úàùûë óøàãäûð. Ìöñéî Æîðäàí áåéíèíÿ ñàëûáäûð êè, Ïàðèæäÿ ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà öçö à÷ûã îòóðóá äóðóðëàð. Íÿ áèëèì, áàøãà çàäëàð äà ÷îõ äåéèáäèð. Èíäè î äà äÿëè-äèâàíÿ îëóá êè, ýÿðÿê ýåäÿì áèð Ïàðèæè ýþðÿì... ßââÿë ÿìèìäÿí ðöñõÿò èñòÿéÿúÿéÿì, ãîéìàñà ýåúÿ àòûìû ìèíèá, Àðàçû î òàéà êå÷èá, ìöñéþ Æîðäàí èëÿ ýþðöøöá, îíóíëà áÿðàáÿð ýåäèá, Ïàðèæè ýþðöá ñåéð åäÿúÿéÿì. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òîõóäóüó úîðàáû éåðÿ òóëëàéûá, êè÷èê ãûçûíà öçöí òóòóá). À ãûç, Ýöë÷þùðÿ, ýåò Øàùáàçû î áèðè äàìäàí áóðà ÷àüûð, ýþðöì áó íåúÿ ñþçäöð. Ýöë÷þùðÿ ãà÷ûð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äåäèì, êèøè, Ùàòÿìõàí àüà, áó óøàãëàðûí òîéóí òåç åëÿ ãóðòàð. Øàùáàçäàí ìÿí ãîðõóðàì, ýöíäÿ ìèí-ìèí õÿéàëà äöøöð, ãóëàã àñìàäû, îñàëëûã åëÿäè, àõûðäà áåëÿ îëäó. Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øàùáàç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìèäîñòó, íÿ âàð, õåéèð îëà? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãàøãàáàüûí òþêìöø). Øàùáàç, åøèäèðÿì êè, __________ Ôèðÿíýÿ, Ïàðèæÿ ýåäèðñÿí? Áó íåúÿ ñþçäöð?

47

Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëöìñÿíìèø). Ýåäÿíäÿ íÿ îëàð, ÿìèäîñòó? Ýåäÿðÿì äÿ, ãàéûäàðàì äà, Øÿðÿôíèñÿéÿ ôèðÿíý ãûçëàðû áàøëàðûíà þðòÿí òÿñÿêëÿðäÿí àëûá ñîâãàò ýÿòèððÿì äÿ. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Ôèðÿíý ãûçëàðû áàøëàðûíà þòÿí òÿñÿêëÿð ìÿíÿ ëàçûì äåéèë; àë Ïàðèæäÿ îëàðûí áàøëàðûíà þðò êè, Ãàðàáàüäàí îëàðûí ùàâàñûíà éåëëÿíèá ó÷óðñàí. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû äåéèð, àëäûüûí òÿñÿêëÿðè þðò ôèðÿíý ãûçëàðûíûí áàøëàðûíà, Øÿðÿôíèñÿéÿ ëàçûì äåéèë! Ùÿëÿ äå ýþðöì, ñÿí þçáàøûíàñàí, éà ñÿíèí àòàí éåðèíäÿ áèð áþéöéöí âàð? Ø à ù á à ç á ÿ é . ßëáÿòòÿ, ÿìèìäÿí èçèí àëìàìûø êè, ýåäÿ áèëìÿíÿì. Ìöñéþ Æîðäàí þçö îíäàí ðöñõÿòèìè àëàúàãäûð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (àúûãëû). ×îõ éàõøû, ñÿí àçûáñàí, éîëóíäàíèçèíäÿí ÷ûõûáñàí, ýåò! Ìÿí áó ñààò äà Ùàòÿìõàí àüàíû ÷àüûððàì, ýþðöì Ìöñéþ Æîðäàí íÿ÷èäèð êè, îíóí ãàðäàøû îüëóíó òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ àïàðûð? Âàëëàù, îíà áèð òîâ òóòàðàì êè, ýÿëäèéè éîëó äà àçàð, þçö äÿ Ïàðèæè óíóäàð. ×îõ éàõøû, ñÿí ýåò, ìÿí áó ñààò Ùàòÿìõàí àüàíû ÷àüûððàì ýþðöì êè, ñÿíèí èéèðìè ýöí òîéóíà ãàëûá, ñÿí íåúÿ Ïàðèæÿ ýåäèðñÿí? Ø à ù á à ç á ÿ é . Íåúÿ èéèðìè ýöí ìÿíèì òîéóìà ãàëûáäûð? Ìÿí ùÿëÿ óøàüàì, ìÿí þç õàùèøèìÿ áó òåçëèêäÿ åâëÿíìÿéÿúÿéÿì. Òîé åòìÿéÿúÿéÿì, ìÿýÿð ýöú îëà! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Áÿëè, ýöú îëàúàã! ßëáÿòòÿ, ùÿëÿ èêè èë áóíäàí èðÿëè ýÿðÿê ñÿíÿ òîé îëàéäû, ÿýÿð Øÿðÿôíèñÿ ÷îõ óøàã îëìàñàéäû. Ñÿíèí êèìè úàùûë óøàãëàð ñóáàé ãàëìàãäàí òàìàì éàìàí éîëëàðà äöøÿð, îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ãóðøàíàð! Ø à ù á à ç á ÿ é . Àäàì àúëûüûíäàí, ñóñóçëóüóíäàí îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ãóðøàíûð; ìÿíèì, àëëàùà øöêöð, íÿéèì ÿñêèêäèð? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ðèøõÿíä èëÿ). Áÿñ ùàíñû äèëÿí÷èëÿð ýþðÿñÿí ãóëäóð îëäóëàð, éîëëàð êÿñäèëÿð? Àëëàùû ñåâèðñÿí, àüëûíà çîð âåðìÿ. Ñÿí ëàï àçûøûáñàí, ýåò èøèíÿ! Øàùáàç áÿé áàøûíû àøàüû ñàëûá ýåäèð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùàòÿìõàí àüà âÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì þëìöø èìèøëÿð êè, áèð ôèðÿíýè Øàùáàçû òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ àïàðà! À ãûç, Øÿðÿôíèñÿ, éàäûìäàí ÷ûõäû, äå ýþðöì êè, Øàùáàçû î ÷þð-÷þï äþøöðÿí íÿ ñþçëÿð èëÿ òîâëàøäûðûá Ïàðèæÿ àïàðûð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, äåéèáäèð êè, Ïàðèæäÿ òàìàì ýþé__________ ÷ÿê ãûçëàð, ýÿëèíëÿð ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà öçö à÷ûã îòóðóá-äóðóðëàð.

48

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàøãà íÿ ñþç äåéèáäèð? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèì, äåéèáäèð êè, ãûçëàð èëÿ, ýÿëèíëÿð èëÿ îüëàíëàð áèð éåðäÿ îéíàðëàð, äàíûøàðëàð, ýöëÿðëÿð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (äàðûûìûø). Åù, áàøãà íÿ ñþçëÿð äåéèáäèð? Áó åëÿ ÿââÿëêè ñþçäöð. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áàøãà ñþç ÷îõ äåäè. Î áèðèëÿðè éàäûìäà ãàëìàäû, åëÿ áèð áó éàäûìäà ãàëäû, ìÿí íÿ áèëèì? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (àúûãëàíìûø). Àëëàùó ÿêáÿð! À ãûç, àõû ìÿí íåúÿ Ùàòÿìõàí àüàéà äåéèì êè, ãàðäàøûí îüëó Øàùáàç áÿé Ãàðàáàüäà îòóðäóüó éåðäÿ Ïàðèæ ãûçëàðûíà àéàüû éàíûá, ìöñéþ Æîðäàíà ãîøóëóá ýåäèð? Îí àëòû éàøûíäà ãûçûí Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áóðäàí îðà, Ïàðèæèí ãûçëàðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí õàéûíëûüûí ÷ÿêèá, ùÿëÿ íÿ ýåäÿí âàð, íÿ ýÿëÿí âàð, ýþçöíöí éàøûí ñåë êèìè àõûäûá éàñ ãóðóáäóð! Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (éåðèíäÿí ãàëõûá). Áûé àëëàù, òîðïàã áàøûìà, àðâàä íÿëÿð äàíûøûð! Àéàüûìûí àëüûíäàí éåð ãà÷äû, äóðóá ãà÷ûì! (Òåç äàìäàí ÷ûõûð ýåäèð). Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (öçöí êè÷èê ãûçûíà òóòóá). Ýöë÷þùðÿ, ýåò àòàí äàìûí äàëûñûíäà ÷îáàíëàð èëÿ äàíûøûð, äå êè, òåç áèð áóðà ýÿëñèí, âàúèá èø âàð. Ýöë÷þùðÿ ãà÷ûð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (þç-þçöíÿ). Áó Ôèðÿíýëÿð íåúÿ íàøöêöð õàëã îëóðìóøëàð. Ùÿ éàõøûëûã áèëìÿçìèøëÿð. Ìÿí àüûëñûç, ýåíÿ òàðûíûí ùÿð ýöíö íàùàðà ìöñéþ Æîðäàíà ãàéìàã ýÿðÿê, éàü ýÿðÿê, àõøàìà ïëîâ ýÿðÿê, áîçàðòìà ýÿðÿê êè, ýåäèá þç þëêÿñèíäÿ äåìÿñèí êè, Ãàðàáàü åëàòûíûí àðâàäëàðû ìÿðèôÿòñèç îëóðëàð, ãîíàüà ùþðìÿò åëÿìÿê áèëìèðëÿð. Äè ýÿë áóíäàí ñîíðà õàëãà éàõøûëûã åëÿ! Òàìàì éàõøûëûüûì áàäà ÷ûõäû ýåòäè. Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð.

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (è÷ÿðè ýèðèð). Õåéèð îëà, àðâàä, íÿ âàð, òÿëÿñèê ìÿíè ÷àüûðûáñàí? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãàøãàáàãëû). Íÿ îëàúàã, ýÿë ýþð ÷þð-÷þï äþøöðÿí, è÷äèðèá, éåäèðèá áÿñëÿäèéèí ãîíàüûí, äåéèðëÿð, ãàðäàøûí îüëóíó àçäûðûá, þçö èëÿ Ïàðèñÿ àïàðûð. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íåúÿ? Ìöñéþ Æîðäàí Øàùáàçû Ïàðèæÿ àïàðûð? __________ Êèì äåéèð?

49

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ìÿí äåéèðÿì! Øàùáàç þçö Øÿðÿôíèñÿéÿ äåéèáäèð! Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (ãÿùãÿùåéè-ãåéðè-òÿáèè èëÿ). Õà-õà-õà! Øàùáàç áèëèð êè, ñÿíèí ãûçûíûí öðÿéè êþâðÿêäèð, îíà ñàòàøûáäûð. Éÿãèí êè, Øÿðÿôíèñÿ äÿ áó ñþçëÿðäÿí äÿðä åäèð. Õà-õà-õà-õà, àíàëû-ãûçëû èêè ïóëëóã àüëûíûç éîõäóð. Ùÿð áîø ñþçäÿí þòðö éåðäÿí îëóðñóíóç. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Ñÿí åëÿ ùÿð çàäû áîø òóòàðñàí. Úàùûë óøàãäûð, áÿëêÿ î ôèðÿíýè áèð ïàðà ñþçëÿð äåéèá, àüëûíû îüóðëàéûáäûð. Êèøèñÿí, ãàí îëìàç êè, ùÿð èêèñèíè áèð ÷àüûðûá ñîðóøàñàí êè, áó íÿ èøäèð, íÿ ñþçäöð? Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . ×îõ éàõøû, àðâàä, àëëàùû ñåâèðñÿí, ÷ûüûðìà! Åëÿ èíäè áó ñààòäà ÷àüûðûá þç éàíûíäà ñîðóøàðàì. Ùþâñÿëÿí äàðàëìàñûí. Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèìúè ìÿúëèñ ùàìàí ýöíäÿ ÿââÿëèìúè äàìäà âàãå îëóð. Äàì êèëèì, êÿáÿ èëÿ ïàêèçÿ ôÿðø îëóá, áèð òÿðÿôäÿ óí ÷óâàëëàðû äöçöëöá, áèð òÿðÿôäÿ éàü äÿðèëÿðè, éóí ìÿôðÿøëÿðè ãîéóëóáäóð. Ùàòÿìõàí àüà îòóðóá äàìûí éóõàðûñûíäà, ôÿðø öñòÿ. Àðâàäû Øÿùðÿáàíó õàíûì ÿðèíèí ñàü áþéðöíäÿ, ÷ÿíÿñèí éàøìàéûá, àü þðïÿê áàøûíäà, ùÿëëàúè, ñàìèò ÿéëÿøèáäèð. Ùàòÿìõàí àüàíûí ìöãàáèëèíäÿ ãàðäàøû îüëó, Øàùáàç áÿé îòóðóá, õÿíúÿðèíèí äÿñòÿñèíÿ ñþéêÿíìèø, ìöíòÿçèðäèð ýþðñöí êè, ÿìèñè íÿ äàíûøàúàã. Éóí ìÿôðÿøëÿðèí áèðèñèíèí öñòöíÿ áèð õàë÷à ñàëûíûá, Øàùáàç áÿéèí ñîë òÿðÿôèíäÿ ãîéóëóá, öñòöíäÿ ìöñéþ Æîðäàí ôèðÿíýè ëèáàñûíäà, ãû÷ûí ãû÷û öñòÿ àøûðûá, áàøû à÷ûã, ÿëèíäÿ áàðìàã óçóíëóüóíäà âÿ éîüóíëóüóíäà áöêöëìöø âÿ ëöëÿëÿíìèø òÿíáÿêè éàðïàãëàðûíû éàíäûðûá ÷ÿêèð. Ùàòÿìõàí àüàíûí áþéöê ãûçû Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áóëàðäàí ÿââÿë õÿëâÿòúÿ ýÿëèá, éöê ãàáàüûíäà àñûëàí êèëèì ýÿðäÿéèí äàëûñûíà ýèðèá ïóñóð êè, ýþðñöí íÿ äàíûøàúàãëàð. Áó ùàëäà Ùàòÿìõàí àüà öçöí ìöñéþ Æîðäàíà òóòóá õèòàá åäèð.

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, åøèäèðÿì êè, áèçèì Øàùáàçû Ôèðÿíýèñòàíà àïàðûðñàí, áó íåúÿ ñþçäöð? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Áÿëè, Ùàòÿìõàí àüà, áó ñþçö ìÿí þçöì ñèçÿ äåéÿúÿêäèì; ÷öíêè ùåéôäèð Øàùáàç áÿé êèìè úàâàí âÿ çèðÿê âÿ ñàùèá ñàâàä îüëàí ôèðÿíý äèëèíè áèëìèéÿ; ìÿí òÿÿùùöä åäèðÿì êè, îíó Ïàðèæÿ àïàðûá, ôèðÿíý äèëèíè îíà þéðÿäèá éîëà ñàëàì; ÷öíêè ôèðÿíý äèëèíÿ ÷îõ __________ øþâãè âàð, òåç þéðÿíÿð. Èíäèè äÿ ìÿíèì èëÿ äóðóá îòóðìàãäàí áèð ïàðà êÿëèìàòû ùèôç åäèáäèð.

50

Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (öçöí Øàùáàç áÿéÿ òóòóá). Øàùáàç, äîüðóäóð êè, Ïàðèæÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí? Ø à ù á à ç á ÿ é . Áÿëè ÿìè, ÿýÿð ñèçèí ðöñõÿòèíèç îëñà, ìöñéþ Æîðäàí èëÿ ýåäÿðÿì, ýåíÿ ñîíðà þçöì ãàéûäàðàì, ýÿëÿðÿì. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íÿäÿí þòðö, áàëàì? Ø à ù á à ç á ÿ é . Ôèðÿíý äèëèíè þéðÿíìÿéÿ, ÿìè! Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ôèðÿíý äèëè íÿéèíÿ ëàçûìäûð, ÿçèçèì! Ñÿíÿ ëàçûì îëàí ÿðÿá, ôàðñ, òöðêè, ðóñ äèëëÿðèäèð êè, Àëëàùà øöêöð äþâëÿòè-àëèééÿìèçèí øÿôãÿòèíäÿí à÷ûëàí ìÿäðÿñÿëÿðäÿ ùàìûñûíû îõóéóá þéðÿíèáñÿí. Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, ôèðÿíý äèëè ìÿíÿ ÷îõ ëàçûìäûð. Áèëäèð êè, Òèôëèñÿ ìÿíè àðõ ÷ûõàðòìàã ö÷öí èçèí àëìàüà ýþíäÿðìèøäèíèç. Àëëàùâåðäè áÿéèí îüëó Òàðûâåðäè áÿé Âàðøàâàäà ôèðÿíý äèëè þéðÿíäèéè ö÷öí ùÿð ìÿúëèñäÿ ìÿíäÿí ùþðìÿòëè èäè. Áàâöúöäè êè, ôèðÿíý âÿ òöðêè äèëèíäÿí áàøãà þçýÿ äèë áèëìÿçäè. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áàëàì, ñÿí ùÿëÿ óøàãñàí, áó çàäëàð òàìàì áîøäóð. Èíñàíà àüûë ëàçûìäûð. Áèð äèë àðòûã áèëìÿê èëÿ àüûë àðòìàç. Àäàì ýÿðÿê ùÿð äèë èëÿ îëñà ôèëúöìëÿ ôÿùì âÿ çÿìàíÿ ÿùëèíèí àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí ìöòòÿëå îëñóí; þç èøèí éîëà àïàðñûí. Ø à ù á à ç á ÿ é . Çÿìàíÿ ÿùëèíèí áèðèñè äÿ Ïàðèæ õàëãûäûð. Ñèçèí ñþçöíöçÿ ýþðÿ îíëàðûí àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí õÿáàðäàð îëìàã ëàçûì ýÿëèð. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íÿ åéáè âàð, îíëàðûí àäÿò âÿ õÿââàñûíû áèëýèëÿí, ÿýÿð èñòÿéèðñÿí. Ø à ù á à ç á ÿ é . Áó ñóðÿòäÿ ÿýÿð Ïàðèæÿ ýåòìÿñÿì, îðàíûí ÿùëèíèí àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí íåúÿ ìöòòÿëå îëà áèëÿðÿì? Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . ×îõ àñàí. Íåúÿ êè, ìÿí îíëàðû áèëèðÿì, àíúàã ìöñéþ Æîðäàíû ýþðìÿê èëÿ âÿ ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñìàã èëÿ. ßýÿð÷è Ãàðàáàüäàí áàøãà áèð þçýÿ éåð ýþðìÿìèøÿì. Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, ãàíìûðàì êè, ñèç íåúÿ Ïàðèæ ÿùëèíèí àäÿò âÿ õÿââàñûíäàí õÿáÿðäàðñûíûç? Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áó ñààòäà ìÿí ñÿíÿ ãàíäûðûì, áàëàì! Ìÿíÿ éÿãèí ùàñèë îëóáäóð êè, áèçäÿ ùÿð àäÿò âÿ õàñèééÿò âàð èñÿ, ÿêñè Ïàðèæ ÿùëèíäÿäèð. Ìÿñÿëÿí, áèç ÿëèìèçÿ ùÿíà ãîéàðûã, ôèðÿíýëÿð ãîéìàçëàð, áèç áàøûìûçû ãûðõàðûã, îëàð áàøëàðûíà òöê ãîéàðëàð; áèç ïàïàãëû îòóðàðûã, îëàð áàøû à÷ûã îòóðàðëàð; áèç áàøìàã ýåéÿðèê, îëàð ÷ÿêìÿ ýåéÿðëÿð; áèç ÿëèìèç èëÿ õþðÿê éåéÿðèê, îëàð ãàøûã èëÿ éåéÿðëÿð; áèç àøêàðà ïåøêÿø àëàðûã, îëàð ýèçëèí àëàðëàð; áèç ùÿð çàäà èíàíûðûã, îëàð ùå÷ çàäà èíàíìàç__________ ëàð; áèçèì àðâàäëàðûìûç ýþäÿê ëèáàñ ýåéÿð, îëàðûí àðâàäëàðû óçóí ëèáàñ; áèçäÿ ÷îõ àðâàä àëìàã àäÿòäèð, Ïàðèæäÿ ÷îõ ÿð àëìàã.

51

Ø à ù á à ç á ÿ é . ßìè, áóíó áàøà äöøìÿäèì. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Íèéÿ áàøà äöøìÿäèí, áàëàì? ×îõ àðâàä àëìàã èáàðÿòäèð îíäàí êè, áèð êèøè áèð àðâàäà èêòèôà åòìÿñèí âÿ ÷îõ ÿð àëìàã äà èáàðÿòäèð îíäàí êè, áèð àðâàä áèð êèøèéÿ èêòèôà åòìÿñèí. ßââÿëêè àäÿò áèçäÿäèð, ñîíðàêû – Ïàðèæäÿ. Î êèòàáëàðà ýþðÿ êè, ìöñéþ Æîðäàí áó óçóí ãûø îíëàðûí ìÿçìóíóíó ìöòòÿñèë áèçÿ ùåêàéÿò åäèáäèð, äÿõè ùàìû çàäû áó ãÿðàð èëÿ ôÿðç åéëÿ, áèôàéäà Ïàðèæÿ ýåòìÿê íèééÿòèíäÿí äöø! Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ðèøõÿíä èëÿ). Õà-õà-õà! Ùàòÿìõàí àüà, òÿÿúúöá åäèðÿì êè, ñèçèí êèìè ãÿâàèäè-ìÿíòèãèééÿäÿí ìöòòÿëå, ÿãèëëè âÿ ôÿðàñÿòëè, ìÿðäè-êöùÿíñàë áó çàìàíà ãÿäÿð ìÿøâÿðÿòõàíàëàðûí áèðèñèíäÿ ÿðêàíè-ìÿøâÿðÿò ñèëêèíÿ äàõèë îëìóéóáñóíóç; ÿýÿð÷è ìÿí ñèç òÿãèð åòäèéèíèç ãàèäÿéÿ áèð áÿùñ âàðèä åäÿ áèëìÿíÿì, ëàêèí èñòÿðäèì êè, ìÿí äÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ ÿðç åäÿéäèì, ÿýÿð ðöñõÿòèíèç îëñà. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Áóéóðóí, ùÿêèì ñàùèá! Ñèçèí ùÿð ñþçöíöç áèçÿ õîøäóð. Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (âöãàð èëÿ). Ùàòÿìõàí àüà, ìÿíèì ãÿñäèì áó èäè êè, Øàùáàç áÿéè Ïàðèæÿ àïàðûá, ÿââÿëÿí, þçöì îíóí òÿðáèéÿñèíÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá, ôèðÿíý äèëèíè âÿ öëóìóíó áÿ-ãÿäðè ìÿãäóð îíà òÿëèì åäèá, ñàíèéÿí, îíó êðàëûìûçà òàíûäûá, áóðàäà ìÿíèì ùàããûìäà çàùèð åòäèéèíèç éàõøûëûãëàðûí âÿ çÿùìÿòëÿðèí ÿâÿçèíäÿ êðàëäàí îíà áèð áÿõøåéèø àëûá ýåðè ãàéòàðàì; ÷öíêè ìÿí êðàëûí ìÿõñóñ âÿ òÿùòè-ùèìàéÿòèíäÿ îëàí äàðöëåëìèí ùöêÿìà âÿ öëÿìàñûíäàí âÿ î ÿëàùÿçðÿòèí ìöãÿððÿáè âÿ ìþòÿìÿäèéÿì; àììà ÷öí ñèçèí òÿãðèðàòûíûçäàí ìöøÿõõÿñ îëäó êè, ñèç ñÿôÿðèí ôÿâàèäèíÿ ìöíêèðñèíèç; îíà áèíàÿí ìÿíÿ ëàçûì îëóð êè, ñÿôÿðèí ôÿâàèäèíè ìöâàôèãè-âàãå ìÿñÿë èëÿ ñèçÿ èñáàò åäèì. ßýÿð, ìÿñÿëÿí, ìÿí Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäèì (ÿëèíè óçàäûá úèáèíäÿí áèð äÿôòÿð ÷ûõàðûá, à÷ûá, è÷èíäÿ ñÿëèãÿ èëÿ äöçöëìöø áèð íå÷ÿ îòëàðû ýþñòÿðèá), ÿýÿð ìÿí Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäèì, Êèì áèëÿúÿê èäè êè, Ãàðàáàüûí éàéëàãëàðûíäà áó îòëàð ìþâúóääóð? Áóíäàí ÿââÿë áèçèì ÿòèááà âÿ ùöêÿìàëàðûìûç úÿíàá Ëèííåé3 âÿ Òóðíåôîð4 âÿ Áåðòðàì5 áåëÿ ýöìàí åòìèøëÿð êè, áó íÿáàòàò àíúàã Àëï äàüëàðûíäà âÿ Àìåðèêàäà âÿ Àôðèêàäà âÿ Øâåéñàðèéà äàüëàðûíäà ìþâúóä îëóð. Àììà èíäèè ìÿí áóðàéà ýÿëìÿê ñÿáÿáè èëÿ Ïàðèæèí äàðöëåëìèíÿ èñáàò åäÿúÿéÿì êè, ìÿçêóð ùöêÿìàëàð áèëêöëëèéÿ ñÿùâ åäèáëÿð. Áó íÿáàòàò Ãàðàáàüûí äàüëàðûíäà êÿñðÿòëÿ ìþâúóääóð âÿ áó íÿáàòàòûí ìàùèééÿòèíè, òÿùãèã âÿ õÿâàññûíû òÿúðöáÿ èëÿ ìöøÿõõÿñ __________ åäèá, î õöñóñäà ÿòòèáàíûí èñòåùçàðû ö÷öí òÿñíèôè-úÿäèä àëÿìäÿ ìÿøùóð åäÿúÿéÿì. Ìÿñÿëÿí, áó îò êè, ýþðöðñöíöç (ÿëè èëÿ áèð êèéàùà èøàðÿò 52

åäèá) ëàòûíúà áóíóí àäû àãàíòóñäóð êè, ìÿíèì òÿúðöáÿìÿ ýþðÿ ãàðûí àüðûñûíà ÷îõ ôàéäàñû âàð. Úÿíàá Ëèííåé áóíó ôÿðç åäèð ö÷öìúö äÿðÿúÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó ôÿðç åäèð äþðäöíúö äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí îíó èêèìúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäÿúÿéÿì âÿ áó îòóí àäû ëàòûíúà ñåðàñòðóì àëïèíóìäóð êè, ýþç àüðûñûíà íÿùàéÿò ìÿíôÿÿòè âàð. Úÿíàá Ëèííåé áóíó ôÿðç åäèð éåääèìúè äÿðÿúÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó ôÿðç åäèð àëòûíúû äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí îíó ôÿðç åäÿúÿéÿì îíóíúó äÿðÿúÿäÿ âÿ áó îòóí àäû ëàòûíúà ãàìëèíà àôðèãàíàäûð êè, äèø àüðûñûíûí ÿëàúû ìöíùÿñèðäèð áóíà. Úÿíàá Ëèííåé áóíó ôÿðç åäèð áåøèìúè äÿðÿúÿäÿ âÿ úÿíàá Òóðíåôîð îíó ôÿðç åäèð ö÷öìúö äÿðÿúÿäÿ, àììà ìÿí îíó ñÿêêèçèìúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäÿúÿéÿì. Áó îòóí àäû ëàòûíúà ãîìáðåòóìäóð êè, áó çàìàíà ãÿäÿð Éåâðîïàäà ùÿðýèç ìÿøùóð äåéèëäè, àíúàã îíó Àìåðèêà íÿáàòàòûíäàí áèëèðäèëÿð. Èíäè ìÿí ÷îõ ñåâèíèðÿì êè, îíó Ãàðàáàüûí äàüëàðûíäà òàïìûøàì êè, ñîéóãäÿéìÿ ö÷öí íÿùàéÿòäÿ íàôåäèð; úÿíàá Ëèííåé îíó àëòûíúû äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäèð, úÿíàá Òóðíåôîð áåøèíúè äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäèð, àììà ìÿí îíó äþðäöíúö äÿðÿúÿäÿ ôÿðç åäÿúÿéÿì. Âÿ ùàìû òàïäûüûì íÿáàòàòûí âÿ ÿëÿôèééàòûí ìàùèééÿòèíè âÿ õàñèééÿòèíè áó ãÿðàð èëÿ éàçûá àëÿìÿ áèëäèðÿúÿéÿì. Âÿ ìÿíèì èñìö ðÿñìèì áó úÿùÿòäÿí úÿíàá Ëèííåéèí ùàìèñè Ýåîðã Ãëëèôîðäóí6 èñìö ðÿñìèíäÿí ÿðôÿ âÿ ÿúÿëë âÿ öëóì ö÷öí ýþñòÿðäèéèì õèäìÿò Ýåðìàíèéàíûí ìÿúìÿéè-öëÿìàñû êàðòîôëó àçàðûíû àõòàðûá òàïäûãëàðû úÿùÿò èëÿ âÿòÿíëÿðèíÿ ýþñòÿðäèêëÿðè õèäìÿòäÿí ÿëà âÿ ÿôÿë îëàúàãäûð.7 Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, âàëëàù áàøà äöøìÿäèì êè, íÿ äàíûøäûíûç. Ãëëèôîðä êèìäèð? Ëèííåé êèìäèð? Òóðíåôîð êèìäèð? Íèéÿ îëàð çÿùìÿò ÷ÿêèá îòëàðà äÿðÿúÿ ãÿðàð âåðèáëÿð? Ýåðìàíû íÿäèð, êàðòîôë êèìäèð, î íèéÿ àçàðëàìûøäûð, î, íÿ áþéöê øÿõñäèð êè, âÿòÿí áó ìÿðòÿáÿäÿ îíóí åòèäàëû-ìÿçàúûíà âÿ òóëè-þìðöíÿ òàëèáäèð? (Áèð ãÿäÿð ñöêóò îëóíóð. Ìöñéþ Æîðäàí ýöëöð, ñîíðà ýåíÿ Ùàòÿìõàí àüà). Éîõñà ùàêèì ñàùèá, áèçèì Øàùáàçû äà àïàðûá áåëÿ òàïìàúàëàðäàí þéðÿäÿúÿêñèíèç? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ùàòÿìõàí àüà, áàüûøëàéûí; äîüðó áóéóðóðñóíóç, èíäè áèëäèì êè, ñèçÿ íÿ ãèñèì ýÿðÿê ìèñàë ýÿòèðìÿê; ìÿñÿëÿí, áèð àé áóíäàí ÿââÿë Ãàðàáàüûí ÿëéåòìÿç äþëöíäÿí êþùëÿí àò àëòûíäà ýÿëèá ñèçÿ ãîíàã îëàí õîøáÿõò àäàì êè, àäû éàäûìäàí ÷ûõûáäûð, ÿýÿð Ãàðàáàüà ýÿëìÿéÿéäè, áó ãÿäÿð äþâëÿòè ùàðäàí ÿëÿ ñàëàðäû? Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Ùÿêèì ñàùèá, áàõ, áó ñþç íåúÿ àøêàðäûð! __________ Äîüðó áóéóðóðñóíóç, ÿýÿð î, Ãàðàáàüà ýÿëìÿñÿéäè, ùå÷ âàõò äþâëÿòÿ ÷àòìàçäû.

53

Ø à ù á à ç á ÿ é . Áàøûíà äþíöì, ÿìèúàí, ðöñõÿò âåðèí, ìöñéþ Æîðäàí èëÿ ýåäèì, ÿýÿð ìÿíÿèì õîøáÿõò îëìàüûìû èñòÿéèðñèíèç, ùå÷ âàõò áåëÿ ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç. Íåúÿ êè, ñÿôÿðèí ôàéäàñûíû ùÿð èêèíèç äÿ èãðàð åòäèíèç. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (áèð àç ôèêèð åäèá). Ùÿêèì ñàùèá, íÿ ìöääÿòÿ Øàùáàç Ïàðèæÿ ýåäèá ãàéûäà áèëÿð? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Áèð èë ÷ÿêÿð ýåäèá-ýÿëìÿéè, çèéàäÿ ÷ÿêìÿç. Áèð èëäÿí àç ãàëñà, ýåòìÿéèíäÿí ìÿíçóð îëàí ôàéäà áèëêöëëèééÿ ùöñóëà ýÿëìÿç; ÷öíêè öìäÿñè ôèðÿíý äèëèíè þéðÿíìÿêäèð. Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (öçöí àðâàäûíà òóòóá). Àðâàä, äÿõè íÿ åëÿéÿê, ãîé ýåòñèí. Ïàïàüûí ÷åâèðÿðñÿí, èë ýÿëÿð êå÷ÿð. Óøàãäûð, êþíëö èñòÿéèð, ýåòñèí, Ïàðèæè ýþðñöí. Ùÿêèì ñàùèá äÿ áèð éàõøû àäàìäûð, îíóí ùöçóðóíäà áèð ïàðà ìÿðèôÿò êÿñá åäÿð; éàõøû, éàìàíû ýþðÿð. Êðàëäàí áÿõøåéèø àëàð, èë áàøûíäà Ãàðàáàüäà ùàçûð îëàð, î âàõòàäÿê áèç äÿ îíóí òîé òÿäàðöêöíÿ ìÿøüóë îëëóã, ýÿëÿí êèìè òîéóí áàøëàðûã. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (éåðèíäÿí ãàëõûá ÷ûüûðà-÷ûüûðà). Êèøè, íÿ äàíûøûðñàí, ñÿíèí ôèêðèí ùàðàäàäûð? Èñòÿìèðÿì îíóí Ïàðèæÿ ýåòìÿéèí äÿ, ìÿðèôÿò êÿñá åòìÿéèí äÿ, ôèðÿíý êðàëûíäàí áÿõøåéèø àëìàüûí äà! Áó ñþçëÿð òàìàì áÿùàíÿäèð. Øàùáàç èñòèð ýåòñèí Ïàðèæÿ, ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà öçöà÷ûã ýÿçÿí ãûç, ýÿëèíëÿð èëÿ êåô åëÿñèí, äàíûøñûí, ýöëñöí, âÿññÿëàì! Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (òÿíýÿ ýÿëèá). Àé àðâàä, áÿñäèð, Àëëàùû ñåâèðñÿí, ÷ûüûðìà! Äÿõè ìÿí íÿ èëÿéèì? Áàúàðûðñàí, ãîéìà ýåòñèí! Ýþéäÿ ó÷àí ãàíàäëû ãóøó ÿéëÿìÿê îëóðñà, Øàùáàçû äà ýöú èëÿ ÿéëÿìÿê îëóð. Ðöñõÿò âåðìÿñÿì, àòûëàð ìèíÿð àòûíà, ùîïïàíàð Àðàçûí î òàéûíà, ñîíðà ìÿí îíó ùàðàäàí òàïûì? Ñÿí îíó òàíûìûðñàí ìÿýÿð êè, íåúÿ ùþúúÿòäèð? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (äÿõè äÿ áÿðê ÷ûüûðûá). Ìÿí îííàí äà ùþúúÿòÿì! Ãîéìàíàì ýåòñèí! ßýÿð Øàùáàçû Ïàðèæÿ ýåòìÿéÿ ãîéñàì, áó ëÿ÷ÿê ÷ÿíýèëÿðèí ëÿ÷ÿéè îëñóí! (ßëèíè óçàäûð þðïÿéèíÿ). Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëÿ-ýöëÿ, àðõàéûí). Àëëàùó ÿêáÿð! ßìèäîñòóì áèëìèðÿì ùàíñû ãàðàâóëëàðû èëÿ ìÿíè äóñòàã åäÿúÿê? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (÷ûüûðà-÷ûüûðà). Ýþðÿðñÿí; ñÿí äÿ þç áèëäèéèíäÿí, ìÿí äÿ þç áèëäèéèìäÿí! (Ãàëõûá äàìäàí ÷ûõûð). Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Àðâàäëàðûí èøè õÿòàäûð. Ìöñéþ Æîðäàí òÿÿúúöá åäèð âÿ Øàùáàç áÿé ãåéçëÿ ñàìèò ãàëûð.

__________

Ïÿðäÿ ñàëûíûð 54

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öìúö ìÿúëèñ éåíÿ îðäà âàãå îëóð. Äàìûí áèð òÿðÿôèíäÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì îòóðóáäóð. Áèð òÿðÿôäÿ Øÿðÿôíèñÿ õàíûì éóí äàðàéûð. Áó ùàëäà áèðäÿí ãàïû à÷ûëûð. Øÿðÿôíèñÿ õàíûìûí äàéÿñè Õàíïÿðè è÷ÿðè ýèðèð.

Õ à í ï ÿ ð è . Ñÿëàì-ÿëåéê! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . ßëåéêÿññÿëàì! Õàíïÿðè, áèëèðñÿí èø íåúÿ êå÷äè? (Øÿðÿôíèñÿ õàíûì ãóëàã àñûð). Èø áåëÿ êå÷äè êè, Øàùáàç ýåäèð Ïàðèæÿ. Èíäè ñÿíè îíäàí þòðö ÷àüûðäûì êè, ÿýÿð áèð ÿëàúûí âàð èñÿ åéëÿ. Ùàòÿìõàí àüà, þçöí áèëèðñÿí êè, áèð õàìûðàüûç êèøèäèð. ßââÿëäÿí éàõøû äàíûøäû, àììà ñîíðà áèðäÿí áîøàëäû. Ìöñéþ Æîðäàí âÿ Øàùáàçûí áèð ïàðà àüûëñûç ñþçëÿðèíäÿí éåðäÿí îëäó. Àììà ìÿí éà ýÿðÿê þëÿì, éà Øàùáàçû ãîéìàéàì ýåòìÿéÿ. Äîüðóñó, Øÿðÿôíèñÿíè ýþçö éàøëû ýþðÿ áèëìÿíÿì! Àëëàù ýþòöðÿðìè Øàùáàç ýåòñèí Ïàðèæäÿ êåô åòñèí, îí áåø éàøûíäà ýöë öçëö óøàüûì àù ÷ÿêñèí, ãàí òöïöðñöí, ñàðàëûá ñàïà äþíñöí, èíúÿëèá èïÿ äþíñöí?! Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, ÿëàú îäóð êè, áàéàã ñÿíÿ äåéèðäèì. Íÿ ëàçûìäûð êè, Ùàòÿìõàí àüàäàí âÿ éà þçýÿñèíäÿí ìèííÿò ÷ÿêÿñÿí. Ýþíäÿð ãîíøóëóãäàí, Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿí, Ãûçûëáàøäàí ýÿëÿí äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàùû ýÿòèðèá íåúÿ êè, ñÿíèí ìóðàäûíäûð, áó èøè åëÿ äöçÿëòñèí. Îíóí úàäóñóíäà ìÿí áèð ùèêìÿò ýþðìöøÿì êè, ÿýÿð èñòÿñÿ, áó ñààòäà ìÿíè ãîúàìäàí áîøàäàð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, ìÿí äÿ îíóí úàäóñóíóí ýöúöíö åøèòìèøÿì. Àììà ýåíÿ áèð àç ñÿêñÿêÿëèéÿì; î, åòäèéè èøëÿðäÿí ùå÷ áèëèðñÿíìè? Äå ýþðöì, öðÿéèì äöðöñò ãûçàñûäûðìû? ×öíêè áó èø ÷îõ ÷ÿòèí èøäèð. Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, àüúàáÿäèëè Êÿðèì êîõàíûí àðâàäû Ñÿëìèíàçû î áîøàòäûðûá îéíàøûíà âåðäèðìÿäèìè? Ìóüàíëû Ñÿôÿðÿëè êèøèíèí ãûçûíû ñåâýèëèñèíÿ ãîâóøäóðìàäûìû? Äÿäÿñèíè êè, ãûçû âåðìÿéÿ ðàçû îëìóðäó, úàäó èëÿ þëäöðìÿäèìè? Úàâàäëû Êÿðáÿëàéû Ãÿíáÿð ãûçû Øàùñÿíÿìèí ÿðèíè, áèð èëëèê éîëäàí áàøãà àðâàä àëìàñûí äåéÿ, ãàéòàðûá ýÿòèðìÿäèìè? Îíóí ÿëèíäÿí ùå÷ çàä ãóðòàðìàç! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ýþçöì Õàíïÿðè, áÿñ òåç îüëóí ßëìÿðäàíû áó ñààòäà ýþíäÿð Ìÿñòÿëè øàùû Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿí àëûá ýÿòèðñèí! Äåñèí, õàíûì ÷àüûðûð. Ùÿð íÿ èñòÿñÿ âÿäÿ åëÿñèí. Õöëàñÿ, àõøàì ÷ûðàã __________ éàíàí âàõòäà ýÿðÿê Ìÿñòÿëè øàù áèçèì åâäÿ ùàçûð îëñóí!

55

Õ à í ï ÿ ð è . Áàø öñòÿ, õàíûì, áó ñààòäà ýþíäÿððÿì! Àììà ýÿðÿê Ìÿñòÿëè øàù Ùàòÿìõàí àüàäàí, Øàùáàç áÿéäÿí õÿëâÿò áóðà ýÿëñèí. Àëëàù åëÿìÿìèø, ÿýÿð Øàùáàç îíó áóðäà ýþðñÿ, îíó äà þëäöðÿð âÿ ìÿíè äÿ ñàü ãîéìàç. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ìÿí èíäè áó ñààòäà ÷ûõàðàì, Ùàòÿìõàí àüàíû äà, Øàùáàç áÿéè äÿ èëõûéà áàõìàüà ýþíäÿððÿì âÿ òàïøûððàì êè, ýÿëÿíäÿí ñîíðà Øÿðÿôíèñÿíèí åâèíäÿ éûõûëñûíëàð-éàòñûíëàð êè, ýåúÿ áó äàìäà ñó ãîéóá Øÿðÿôíèñÿíèí áàøûí éóéóá ÷èìäèðÿúÿéÿì. Ñÿí äóð ýåò, äÿðâèøèí äàëûíúà îüëóíó ýþíäÿð. Ùÿð èêèñè ýåäèð. Ñîíðà Øÿðÿôíèñÿ õàíûì éàëãûç àéàã öñòÿ.

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Óõ, Àëëàù, êÿðÿìèíÿ øöêöð, áèð àç öðÿéèì äèíúÿëäè. Éîõ îëñóí î þëêÿ êè, îíäà úàäó, ïèòèê îëìàéà! ßýÿð ìÿìÿì äåéÿí äÿðâèø îëìàñàéäû, øÿêñèç, ìöñéþ Æîðäàí Øàùáàçû àïàðàúàãäû, ýöíöìö ýþé ÿñêèéÿ äöéÿúÿêäè. Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Øàùáàç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . Øÿðÿôíèñÿ, ãàäàí àëûì, áèëèðñÿí êè, ÿìèäîñòóì áó ýöí íÿ òóôàí åëÿäè? Ìöñéþ Æîðäàíûí éàíûíäà ÿìèìèí öñòöíÿ ÷ûð-÷ûð ÷ûüûðäû, ìÿíè äÿ ùÿäÿëÿäè. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Øöáùÿñèç, ùå÷ þçöí åòäèéèíäÿí õÿáÿðèí éîõäóð, ÿìèäîñòóíóí ÷ûüûðìàüû ýþçöíÿ ýþðöíöð. Ø à ù á à ç á ÿ é . Ãàäàí àëûì, Øÿðÿôíèñÿ, ìÿí þçöì íÿ åëÿìèøÿì? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (òåç éåðèéèá, ÿëèí óçàäûá ùàíàñûíûí äàëûñûíäàí áèð íå÷ÿ éàðûì ñÿùèôÿ êàüûç ÷ûõàðäûá à÷ûð). Øàùáàç, áó øÿêèëëÿðè áÿñ ìÿíÿ êèì ýÿòèðäè? Áóíëàðû ñÿí ýÿòèðèá äåìÿäèíìè êè, Ïàðèæ ãûçëàðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí øÿêèëëÿðèäèð, ýþð Ïàðèæäÿ íåúÿ ýþçÿë ãûçëàð âàð? Áó ãûçëàð, ýÿëèíëÿð òàìàì öçëÿðè à÷ûã ìÿúëèñëÿðäÿ, éûüûíúàãëàðäà îüëàíëàð èëÿ áèð éåðäÿ îòóðóá-äóðóðëàð ? Ùÿëÿ ìÿí áó øÿêèëëÿðè óòàíäûüûìäàí ÿìèäîñòóíà ýþñòÿðìÿìèøÿì. Ø à ù á à ç á ÿ é . Áûé, Øÿðÿôíèñÿ, íåúÿ óøàã-óøàã äàíûøûðñàí? Áó øÿêèëëÿð ìöñéþ Æîðäàíûí êèòàáëàðûíûí è÷èíäÿ èäè. Ìöñéî Æîðäàí êèòàáëàðûíû à÷ûá áàõàíäà ýþçö áóíëàðà ñàòàøäû, ÷ûõàðäû, ìÿíÿ âåðäè, àïàð àäàõëûíà ýþñòÿð âÿ äåäè êè, áó èë Ïàðèæèí ãûçëàðû âÿ ýÿëèíëÿðè áåëÿ ïàëòàð ýåéèðëÿð. Êå÷ÿí èë àéðû òþâð ïàëòàðëàðû âàð èäè. Ýÿëÿí èë áèð þçýÿ ãàéäà èëÿ ïàëòàð ýåéÿúÿêëÿð. Ùÿð èë Ïàðèæäÿ ëèáàñ ýåéìÿê ñàéàüû äÿéèøèëèð. Ìÿí äÿ __________ ýÿòèðäèì ñÿíÿ âåðäèì; áóíäàí ýÿëÿñè íÿ âàð?

56

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áóíäàí ýÿëÿñè î âàð êè, ñÿí áó ãûçëàðûí ùàâàñûíà éåëëÿíèá ó÷óðñàí, èñòÿéèðñÿí Ïàðèæÿ ýåäÿñÿí! Ø à ù á à ç á ÿ é . Øÿðÿôíèñÿ, áó íÿ ñþçäöð, äåéèðñÿí? Òàìàì Ïàðèæèí ãûçëàðû ãóðáàí îëñóí ñÿíèí áèð òöêöíÿ! Ìÿíèì êè, ñÿíèí òÿê ýþçÿë éàðûì âàð, áåùèøò ùóðèëÿðè ýþçöìÿ ýþðöêìÿç. Ñÿíñèç ìÿíèì áèð ýöíöì îëìàñûí! Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áÿñäèð Àëëàùû ñåâèðñÿí, áó áàçûëàðû áèçÿ àç ýÿë, ñÿíñèç áèð ýöíöì îëìàñûí äåéÿí îüëàí áóðäàí Ïàðèæÿ ýåòìÿç, ñÿí ìÿíè ùå÷ ñåâìèðñÿí! Ø à ù á à ç á ÿ é (óçàíûá îíóí áîéíóíäàí ãóúàãëàéûá þïöð). Øÿðÿôíèñÿ, äîüðóäàí, ñÿí ìÿíäÿí áåëÿ áÿäýöìàí îëóáìóøñàí! Ìÿíèì öðÿéèìÿ áèð îõ âóðñàéäûí éàõøûäû êè, áó ñþçöìö öçöìÿ äåäèí. Àõûð áèð ñîðóø ýþð êè, Ïàðèæÿ íÿ ñÿáÿáÿ ýåäèðÿì? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (àüëàéà-àüëàéà Øàùáàç áÿéèí ÿëèí áîéíóíäàí ãîïàðäûá). Íÿ èøèì âàð ñîðóøóì; Ñÿáÿáèíè þçöì ÷îõ éàõøû áèëèðÿì. Ñÿáÿáè áóëàðäûð åé! (Øÿêèë êàüûçëàðûí äèøèí-äèøèíÿ ãûñûá, ÿëèíäÿ áÿðê-áÿðê þâêÿëÿéèð, ñàëûð àéàüû àëòûíà). Ø à ù á à ç á ÿ é . Âàëëàù, éîõ, ñÿáÿáè îëàð äåéèë, ñÿí áèëìèðñÿí. Ìÿíèì òàé-òóøëàðûì òàìàì ìÿðèôÿò ñàùèáè îëóá, ãóëëóã åäèá, ùþðìÿò-èççÿò òàïûá, õîøáÿõò îëóáëàð. Ìÿí ãàëìûøàì åëÿ áó ãàìûøëûãäà àäñûç, ñàíñûç. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . ßââÿëÿí, áó éàëàíäûð êè, äåéèðñÿí, êèì áèçëÿðäÿí ìÿðèôÿò èëÿ, ãóëëóã èëÿ õîøáÿõò îëóáäóð? Áó ýþðäöéöíöç õîøáÿõòëÿð òàìàì þçýÿ éîë èëÿ áÿõòÿ éåòèøèáëÿð. Èêèìúè, ÿýÿð ãóëëóã åòìÿê èñòÿéèðñÿí, ýåò Òèôëèñÿ, îðäà ãóëëóã åëÿ. Áèð àçäàí ñîíðà ÿýÿð èñòÿéèðñÿí, ýåò áàøãà øÿùÿðëÿðÿ êè, ÿë ÷àòñûí, öí ÷àòñûí. Ïàðèæÿ áèçëÿðäÿí íÿ ýåäÿí âàð, íÿ ýÿëÿí âàð! Ø à ù á à ç á ÿ é . Äîüðó äåéèðñÿí, àììà àäàìûí ùÿð èøäÿ ýÿðÿê âàñèòÿñè îëñóí. Òèôëèñäÿ âÿ î áèðè øÿùÿðëÿðäÿ ìÿíè òàíûéàí éîõäóð. Ìÿíÿ êèì âàñèòÿ îëóá ìÿíè ãóëëóüà ãîéäóðàúàã âÿ ùþðìÿò òàïäûðàúàã? Àììà áó ôèðÿíýè áèð éàõøû àäàìäûð, ìÿíè äÿ ñåâèð, îúàüûìûçû òàíûéûð. Áó ìÿíè Ïàðèæÿ àïàðûá ôèðÿíý äèëèíè þéðÿòìÿêäÿí âÿ êðàëà òàíûòìàãäàí ìÿøùóð îëëàì, ãàéûäàíäàí ñîíðà ùÿð éåðäÿ éåðèì îëàð. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Áó ñþçëÿð òàìàì ôÿííö ôåëäèð. Ìÿíè àëäàòìàã ö÷öí áÿùàíÿäèð. Íÿ ñþçäöð êè, ñÿíèí êèìè úàâàí, êàìàëëû îüëàí Òèôëèñäÿ ãóëëóã òàïìàç? Ø à ù á à ç á ÿ é . Ïàðèæäÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà ýåíÿ ýåäèá Òèôëèñäÿ __________ ãóëóã åäÿúÿéÿì.

57

Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (àéàüû èëÿ øÿêèë êàüûçëàðûíû èòÿëÿéèá). Ïàðèæäÿ ñÿíèí êèìè îüëàí áó ïîøàëàðûí ÿëèíäÿí ñàü ãóðòàðà áèëÿðìè êè, ãàéûäûá ýÿëÿíäÿí ñîíðà àäàì êèìè äóðóá-îòóðà? Ùå÷ âàõò ñÿí Ïàðèæÿ ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Ùà âàõò ýåòñÿí, þéöí! Áó ùàëäà Ùàòÿìõàí àüà ãàèì ñÿñ èëÿ Øàùáàç áÿéè ÷þëäÿí ÷àüûðûð, Øàùáàç áÿé òåç äàìäàí ÷ûõûá ýåäèð. Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Äþðäöìúö ìÿúëèñ Ùàòÿìõàí àüàíûí äàìûíäà âàãå îëóð. Áèð òÿðÿôäÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì îòóðóáäóð, áèð òÿðÿôäÿ Øÿðÿôíèñÿ õàíûì, áèð òÿðÿôäÿ îíóí äàéÿñè Õàíïÿðè. Ýåúÿäÿí èêè ñààò êå÷èáäèð. Øÿùðÿáàíó õàíûì áàøûí éóõàðû ãîâçóéóá öçöí Õàíïÿðèéÿ òóòóá äàðûõìûø ñîðóøóð.

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, íåúÿ îëäó äÿðâèø ýÿëìÿäè. Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, òÿëÿñìÿ, áó ñààò ýÿëÿð. Áèðäÿí ãàïû à÷ûëûð. Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð ãàøãàáàüû òþêöëìöø è÷ÿðè ýèðèð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ñÿëàì-ÿëåéêöì! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (áàøûíû éóõàðû ãîâçóéóá). ßëåéêöìÿññÿëàì, áàáà äÿðâèø, õîø ýÿëäèí! Ýÿë îòóð. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (îòóðóá). Õàíûì, ìÿíÿ íèñáÿò íÿ ãóëëóüóíóç âàð? Áóéóðóí, úàí-áàø èëÿ áèòèðìÿêäÿ ìöçàéèãÿ éîõäóð! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, áèð úöçâè, éöíýöë èøäÿí þòðö ñÿíÿ çÿùìÿò âåðìèøÿì! Ìÿòëÿá áóäóð êè, áèçèì Øàùáàç ëàï éîëóíäàí àçûá; áèð ôèðÿíýè ãîíàüûìûç âàð, õÿéàëûíäàäûð êè, îíà ãîøóëóá Ïàðèæ øÿùÿðèíÿ ýåòñèí, ìÿíèì áó îòóðàí, ýöëöçëö óøàüûìû êè, îíóí àäàõëûñûäûð, èéèðìè ýöíäÿí ñîíðà òîéó áàøëàíàúàã, àüëàð-ñûçëàð ãîéñóí. Ìÿí âÿ Ùàòÿìõàí àüà íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûã, ñþéëÿäèê ãóëàã àñìàäû; ýÿðÿêäèð êè, áèð èø åäÿñÿí êè, áèçèì Øàùáàç Ïàðèæÿ ýåäÿ áèëìÿñèí âÿ ìöñéþ Æîðäàí îíäàí ÿë ÷ÿêñèí, àïàðìàñûí. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, áó úöçâè, éöíýöë èø äåéèëìèø; áÿëêÿ ÷îõ áþéöê âÿ ÷ÿòèí èø èìèø. Ýÿðÿêäèð áó èøäÿ ìÿíèì úàäóìóí ÿñÿðè éà Ïàðèæèí, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áàøûíäà ÷àòëàñûí. __________ Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ìÿí àíëàìàäûì, íåúÿ ýÿðÿê úàäóíóí ÿñÿðè éà Ïàðèæèí, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áàøûíäà ÷àòëàñûí.

58

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, ìÿñÿëÿí ÿýÿð Øàùáàç áÿéÿ ÿë âóðñàì, ëàçûì îëóð êè, îíóí áÿäÿíèíÿ áèð úèí ìöñÿëëÿò åäèì êè, áó ñÿôÿðèí õÿéàëûíû îíóí áàøûíäàí ÷ûõàðñûí. Àììà îëóð êè, áó èøäÿí î ãîðõñóí, àüëûíà ðÿõíÿ éåòèøñèí, éà àçàðëàñûí, éà ÷îëàã îëñóí, ÷öíêè ÷îõ óøàãäûð, úàâàíäûð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áûé, Àëëàùû ñåâèðñÿí, áàáà äÿðâèø, áåëÿ äàíûøìà, áó èøëÿð òàìàì îíäàí þòðöäöð êè, Øàùáàç áèð ýöí ýþçöìöçäÿí óçàãëàøìàñûí. Íåúÿ îëàð êè, îíóí úàíûíà úèí ìöñÿëëÿò îëìàüà ðàçû îëàã? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áó ñóðÿòäÿ ýÿðÿêäèð êè, äèâëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ ÿìð åäèì êè, Ïàðèæè õààðá åòñèíëÿð, àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðñèíëÿð êè, Øàùáàç áÿé äÿõè îðà ýåòìÿê íèééÿòèíäÿí äöøñöí, éàèíêè Ìÿððèõ óëäóçóíà8 ùþêì åäèì êè, ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíó âóðñóí êè, Øàùáàç áÿéè àïàðàí îëìàñûí. Áó èøèí áóíäàí áàøãà ùå÷ ÷àðÿñè éîõäóð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó íåúÿ ìöìêöí øåéäèð, áàáà äÿðâèø, áåëÿ èø åëÿìÿê îëàðìû? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ïÿù, áó ìÿíèì èøèìäèð, õàíûì, íÿ øöáùÿ éåðèäèð! Ìÿýÿð åøèòìÿìèñèíèç êè, áèð íå÷ÿ øÿéàòèíÿ ÿìð åòìèøÿì êè, ùÿìèøÿ Øèøÿ ãàëàñûíäà öñóëè âÿ øåéõè ìîëëàëàðûíûí àðàñûíäà ôèòíÿ âÿ ôÿñàä ñàëûá ùå÷ âàõò îëàðû äèíú ãîéìàñûíëàð? Îíäàí þòðö êè, îëàð ìèíáÿðÿ ÷ûõûá àøêàðà õàëãà âÿç åäèðìèøëÿð êè, úàäóêöíÿ âÿ ñàèðÿ èíàíìàéûí. Àéà, ìÿí äåéèëÿì êè, Ýèëúàí àäëû èôðèòèí ðóùóíó êè, øåéòÿíÿòäÿ âÿ ìÿçÿððÿòäÿ ôÿðäè-ÿñðäèð. Àüà Âÿëè ßëèãóëó îüëóíóí áÿäÿíèíÿ ìöíòÿãèë åäèá Ñÿëéàí õàëãûíûí úàíûíà ìöñÿëëÿò åòìèøÿì êè, ýåúÿ-ýöíäöç îíóí ãîðõóñóíäàí åâëÿðèíäÿ ðàùàò éàòà áèëìÿçëÿð! Ùÿëÿ Ñÿëéàí õàëãûíà àç ãèñàñ åòìèøÿì. Îíäàí þòðö êè, îëàð áèëäèð ìÿíè Ñÿëéàíà ãîéìàéûá ãîâäóëàð êè, áóðà äàðöëìþìèíèíäèð. Ñÿí äÿðâèø âÿ úàäóêöíñÿí, áóðà àéàã áàñìà! Ùàíñû èøëÿðèìè ñþéëÿéèì! Áó èøëÿð éàõûí çàìàíäà åòäèéèì ÿìÿëëÿðèí ÿëàìÿòèäèð. Îí áèð èë áóíäàí èðÿëè Àðàç ãûðàüûíà ýÿëìèøäèì; èñòèéèðäèì êè, Íàõ÷ûâàí âÿ Øÿðóð ìàùàëëàðûíûí ãàáàüûíäàí êå÷èá Èðÿâàíà ýåäÿéäèì. Ùÿð èêè ìàùàëûí õàëãû ìÿíÿ ìàíå îëäóëàð êè, ñÿíè ãîéìàðûã áó òîðïàüà êå÷ÿñÿí. Îíäàí þòðö êè, ÿëèíäÿ òÿçêèðÿí éîõäóð. Íàìÿëóì, òÿçêèðÿñèç àäàìëàðà éîë âåðìÿê, áó òÿðÿôÿ êå÷èðìÿê ãàíóí èëÿ ãàäàüàíäûð. Áàâöúóäè êè, ÿëëÿì-ãÿëëÿìëÿð þçëÿðè ýåúÿ-ýöíäöç ãà÷àã ìàëà ýåäÿí òÿçêèðÿñèç àäàìëàðû î éàíà, áó éàíà áÿëÿä îëóá êå÷èðèðëÿðäè. Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäûì-éàïûøäûì, ñþçöìÿ ãóëàã àñìàäûëàð. Àøàüû ýåòäèì, îëìàäû; éóõàðû ýåòäèì, îëìàäû; àõûðäà ëàï àúûüûì òóòäó. __________ ßúèííÿëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åòäèì êè, òàìàì Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð ìàùàëëàðûíûí äàìëàðûíû ãàëäûðûá éåð èëÿ éåêñàí åòäèëÿð êè, çÿðáèíäÿí Àüðû 59

äàüûíûí áèð òÿðÿôè äÿ ãîïóá òþêöëöá Àêóð êÿíäèíè áàòûðäû. Õöëàñÿ, Ìóðîâà äåñÿì, éåðèíäÿí ãîï, ãîïìàçìû? Àðàçà äåñÿì, àõìà, àõàðìû? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (òÿÿúúöáäÿí ÿëèí äîäàüûíà àïàðûá). Àëëàù, äÿðäèíè ÿñèðýÿ... Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, ýåúÿ êå÷èð, äóðìàã âàõòû äåéèë. Èíäè ñèç ìÿíÿ áóéóðóí ýþðöì, ìöñéþ Æîðäàí ùà âàõò ýåäÿúÿê? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Îí ýöíäÿí ñîíðà. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ×îõ éàõøû, èíäè ìÿí áó ñààòäà, õàíûì, ñèçèí ýþçöíöçöí ãàáàüûíäà Ïàðèæèí ùåéêÿëèí áÿðïà åäèá, áóðäà îíó ïîçàúàüàì. Âÿ äèâëÿðÿ âÿ èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åäÿúÿéÿì êè, ùàìàí äÿãèãÿ Ïàðèæè éûõñûíëàð âÿ îí ýöíÿ ãÿäÿð õÿáÿðèíè ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòäûðñûíëàð êè, Øàùáàç áÿéè àïàðìàã ôèêðèíäÿí äöøñöí; éàèíêè áèð áþéöê õîðóçó ãàáàüûìäà òóòóá àäûí ãîéàúàüàì ìöñéþ Æîðäàí, áó ñààòäà îíóí áîéíóíó âóðóá Ìÿððèõ óëäóçóíà ÿìð åäÿúÿéÿì êè, áó òþâð èëÿ î äà îí ýöíÿäÿê ùÿãèãÿòäÿ ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíó âóðñóí; òàêè Øàùáàç áÿé îíäàí õèëàñ îëñóí. Èíäè áóéóðóí ýþðöì, úÿíàáûíûç Ïàðèæèí õàðàá îëìàüûíìû èñòÿðñèíèç, éà ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíóí âóðóëìàüûí? Õ à í ï ÿ ð è (òåç ÿëèí éóõàðû ãîâçóéóá, ÷àëûá). Ùÿð èêèñèíè, áàáà, äÿðâèø! Ôèðÿíýëÿðÿ éàçûüûìûçìû ýÿëÿúÿê? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áûé, àðâàä, ñÿíèí öðÿéèí äàøäûð, íÿäèð? Áè÷àðÿ ïàðèæëèëÿð áèçÿ íÿ åëÿéèáëÿð êè, åâëÿðèí, èìàðÿòëÿðèí áàøëàðûíà éûõàã, ìèí-ìèí àäàìûí ãûðûëìàüûíà áàèñ îëàã? Áó ãàëìàãàëà áèçè àíúàã î ÷þð-÷þï äþøöðÿí ìöñéþ Æîðäàí ñàëûáäûð. (Öçöí Ìÿñòÿëè øàùà òóòóá). Áàáà äÿðâèø, ùÿð íÿ áèëèðñÿí îíà åéëÿ! Áóðàäà õîðóçóí áîéíóíó âóð. Ìÿððèõ óëäóçóíà ùþêì åò êè, î äà ìöñéþ Æîðäàíûí Àðàçäàí êå÷ÿíäÿí ñîíðà áîéíóí âóðñóí, Øàùáàç éàëãûç ãàëñûí, ýåíÿ áó òàéà êå÷ñèí, ãàéûòñûí ýÿëñèí. Áèð òÿãñèðëè àäàìûí þëìÿéè ÷îõ éàõøûäûð ìèí-ìèí ýöíàùñûç õàëãûí ãûðûëìàüûíäàí èñÿ. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Úàí àíà, åëÿ äåìÿ, ìöñéþ Æîðäàí éàçûãäûð! ×îõ éàõøû àäàìäûð. Áó éàéëàã ùÿð ýöí ãÿðèáÿ ýöëëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí äÿñòÿëÿð áàüëàéûá Øàùáàç áÿéäÿí ìÿíÿ ýþíäÿðèðäè êè, àïàð àäàõëûíà âåð, ýþðñöí, íå÷ÿ èëäèð áó éàéëàãëàðû ýÿçèðëÿð, ùå÷ áó ýöëëÿðè âÿ ÷è÷ÿêëÿðè ýþðöáäöðìö âÿ ìÿíÿ áèð ýöçýö áàüûøëàéûáäûð êè, Ïàðèæèí ÿúàéèáàò áàüûíäà áèòÿí Éåíýè Äöíéà ýöëëÿðèíèí ñóðÿòè äàëûñûíäà ÷ÿêèëìèø. Ìÿíè þç ãûçû êèìè èñòÿðäè. Ìÿí þçöìö þëäöððÿì, ãîéìàðàì ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíó âóðóëñóí! Ïàðèæ äàüûëñûí, áèçÿ íÿ? ßýÿð îðäà ãûçëàð, ýÿëèíëÿð __________ öçöà÷ûã ýÿçìÿñÿéäèëÿð, Øàùáàç ùå÷ âàõò îðà ýåòìÿçäè. Ïàðèæ éûõûëñûí, ãûç-ýÿëèíè äÿ ãûðûëñûí!

60

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Âàëëàù, áèëìèðÿì ùàíñûíà ðàçû îëàì? Àììà äÿõè íåúÿ åëÿéÿê? Øÿðÿôíèñÿ äÿ äîüðó äåéèð; ìöñéþ Æîðäàí éàçûãäûð, éàõøû àäàìäûð, åéëÿ áèðúÿ áó èøäÿ òÿãñèðëèäèð êè, Øàùáàçû éîëäàí ÷ûõàðûá Ïàðèæÿ ýåòìÿéè áåéíèíÿ ñàëûáäûð. Ìÿëóì êè, Ïàðèæäÿ éàìàí àäàìëàð âàð èìèø. Ãÿçà áó äÿðâèøè áèçÿ éåòèðèáäèð êè, áóíóí úàäóñó èëÿ îðàíû éûõäûðûá õàðàá åòäèðÿê. (Öçöí Ìÿñòÿëè øàùà òóòóá) Áàáà äÿðâèø, áóéóð äèâëÿðÿ, èôðèòÿëÿðÿ Ïàðèæè ãàëäûðûá àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðñèíëÿð! Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áàø öñòÿ, õàíûì! (Öçöí Õàíïÿðèéÿ òóòóá) Õàíïÿðè õàëà, ÷ûõ ÷þëÿ, ìÿíèì øàýèðäèì Ãóëàìÿëèéÿ äå êè, ìÿíèì õóðúóíóìó òåç àòûí öñòöíäÿí àëñûí, ýÿòèðñèí ýÿëñèí. Õàíïÿðè òåç ãàëõûá ÷þëÿ ÷ûõûð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, Ùàòÿìõàí àüà, Øàùáàç áÿé èíäè ùàðàäàäûðëàð? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Î áèðè äàìäà. Èëõûäàí ãàéûäûá éàòûðëàð. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, áó ñèðäÿí ýÿðÿê îëàð âÿ éà áàøãà àäàì íÿ èíäè, íÿ ñîíðà õÿáÿðäàð îëìàñûí ùà! Âÿ èëëàù úàäó ùå÷ ÿñÿð áàüûøëàìàç! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó úÿùÿòäÿí õàòèðúÿì îë, áàáà äÿðâèø! Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð.

à ó ë à ì ÿ ë è (ÿëèíäÿ õóðúóí Õàíïÿðè èëÿ ìÿúëèñÿ äàõèë îëóð). Ñÿëàì-ÿëåéêöì! Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ßëåéêÿññÿëàì! Õóðúóíó éåðÿ ãîé, àüçûíûí áàüûíû à÷, è÷èíäÿ, öñòöíäÿ ÿøêàë ÷ÿêèëìèø òàõòà ïàðÿëÿðè ÷ûõàðò! à ó ë à ì ÿ ë è (ôàðñè äèëè èëÿ êè, îòóðàí öíàñ òàéè-ôÿñè àíëàìàñûí). Ìèõàùè ÷å áåêîíè?9 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ìèõàùÿì êå, ùåéêÿëå-øÿùðå-Ïàðèæðà áÿðïà íöìóäå, áåäèâùà âÿ åôðèòùà ùþêì êîíÿì êå, äÿð òöðôÿòöë-åéí çèðö çÿáÿðÿø êîíÿíä; ìåñëå îí êå ÿëàí äÿð ïèøå ÷åøìå èí õàòóí (ýþçö èëÿ Øÿùðÿáàíó õàíûìà èøàðÿ åäèð) ìÿí ùåéêÿëÿøðà çèðî çÿáÿð õàùÿì êÿðä.10 à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø) Âàñå ÷è?11 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Âàñå ñÿä äàíå áàúàãëóéå-òàçå êå, ùàëà ÿç èí õàòóí áÿðàéå ùÿìèí ìÿòëÿá õàùÿì ýåðåôò.12 à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø). Õóá, èí õàòóí áà ïàéòÿõòè-ôèðÿíý âÿ ÿùëÿø ÷å ÿäàâÿò äàðÿä?13 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Èí ùåêàéÿò õåéëè äåðàçÿñò, òÿãðèðÿø ãöíúàéåøå èí __________ ìÿãàì íÿäàðÿä, òÿõòÿïàðÿùàðà ÿç õóðúèí áèðóí êîí!14 61

à ó ë à ì ÿ ë è . Ùÿìèí ñàÿò, ÿììà ùè÷ ÿãëÿì áàâÿð íÿìèêîíÿä êå, èí ÿìðå ìöøêèë ñöðÿòïÿçèð ýÿðäÿä; íÿìèäàíÿì øóõè ìèêîíè, éà íÿ? Äÿð òöðôÿòöë-åéí Ïàðèæ õÿðàá øÿâÿä, éÿíè ÷è?15 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëöìñÿíìèø). ×åðà éÿíè ÷å, ìÿðäÿêå? Ùàëà èí õàòóíå-ìöêÿððÿìÿ ñÿä äàíÿ áàúàãëóéè-òàçÿ áÿðàéå èí ìÿòëÿá áå ìÿí õàùÿä äàä âÿ äÿù ðóç ùÿì ìþùëÿò ùÿñò êå, úàäóéå-ìÿí ÿñÿðå-õîäðà áåáÿõøÿä âÿ êÿñè ùÿì áåäèí ñåðð âàãèô íèñò âÿ íÿõàùÿä øîä. Áÿä ÿç ýåðåôòÿíå áàúàãëóùà äÿñòî ïà ãóøàäåÿì. Ìÿýÿð òà äÿù ðóç íÿìèòÿâàíÿì êè, õîäðà áå îí òÿðÿôå ßðÿñ áåéÿíäàçÿì, ìÿðà äÿð îíúà êå ïåéäà õàùÿä êÿðä? Áÿä ÿç ìÿí ùÿð ÷å áàäàáàä! ßýÿð òà äÿù ðóç Ïàðèæ õÿðàá øÿâÿä áàúàãëóùà áèãèëö ãàë ÿç ùÿçìå-ðàáå õàùÿä ãîçÿøò. Òî ÷å ìèäàíè, áÿëêå òà èí ìîääÿò áåñàíèùåéè ÿç ñàíèùàò Ïàðèæ õÿðàá øÿâÿä. Ìÿýÿð èí íþâ ùàäèñàòå-ÿúèáÿ äÿð àëÿì êÿìòÿð âöãó éàôòÿÿñò?16 à ó ë à ì ÿ ë è (òàõòàïàðàëàðû õóðúóíäàí ÷ûõàðûá ýöëöìñÿíìèø). Èí ôÿãÿðåéè-ÿõèðÿðà ùÿðýåç ÿãëÿì ãÿáóë íÿìèêîíÿä õÿéàëå-õàìÿñò.17 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëöìñÿíìèø). Áÿñ ôÿãÿðåéå-ñàáèãÿðà ÿãëÿò ãÿáóë íÿìèêîíÿä? Îí ùÿì êå, õÿéàëå õàì íèñò?18 à ó ë à ì ÿ ë è (ýöëöìñÿíìèø). Àðè, äÿð îí ÷å øÿêêÿñò?19 Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õóá, äèýÿð ùÿâÿññÿìðà áà ñóàëùàéå áèôàèäÿ ìÿüøóø ìÿêîí. Áåðî ïèøå-ÿñáùà, ìîíòÿçåð áàø. Ìÿí ùÿì áÿä ÿç éåê ñàÿò ÿìÿëå-õîäðà òÿìàì êÿðäå ìèðÿñÿì, ñÿâàð ìèøÿâèì, áàç ìèêÿðäèì.20 (Ãóëàìÿëè ýåäèð). Õàíïÿðè õàëà, äóð ãàïûíû áÿðê áàüëà! Àäàì-ìàäàì ýÿëìÿñèí. Õàíïÿðè äóðóð, ãàïûíû áÿðê áàüëàéûð, ýÿëèð îòóðóð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (þç-þçöíÿ ôàðñè äèëè èëÿ). Èí òàéèôåéè-çÿíàí ÿúÿá áè÷àðÿ âÿ ñàäÿëþâùÿíä, áåäóíå-òÿñÿââöð âÿ òÿÿììöë áàâÿð ìèêîíÿíä êå, ìÿí äÿð Ãàðàáàü íåøÿñòå Ïàðèæðà äÿð òîðôÿòöë-åéí çèðö çÿáÿð ìèòÿâàíÿì êÿðä âÿ éà Ìÿððèõÿì äÿð îí òÿðÿôå ßðÿñ ýÿðäÿíè Ìöñéþ Æîðäàí ðà âÿãòè ðÿôòÿí ìèòÿâàíÿä çÿä.21 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, íÿ äàíûøûðñûíûç? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ìÿùçÿð îõóéóðàì, õàíûì êè, èøèìèç àâàíä îëñóí. Äèâëÿð, èôðèòÿëÿð õÿáÿðäàð îëñóíëàð êè, íÿ ôèêèðäÿéÿì. (Áóíäàí ñîíðà Ìÿñòÿëè øàù ïàëàçû ãîâçóéóá ÿââÿëÿí áèð ìöäÿââÿð úûçûã ÷ÿêèð, äåéèð). Áó, Ïàðèæ øÿùÿðèíèí äàèðÿñè. (Ñîíðà òàõòà ïàðÿëÿðè áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûá îí-îí èêè áþéöê, êè÷èê ùöúðÿ âÿ îòàã øÿêëèíäÿ úûçûüûí è÷èíäÿ åâëÿð éàïûá __________ äåéèð). Áó äà Ïàðèæèí èìàðÿòëÿðèíèí âÿ åâëÿðèíèí øÿêëè. (Ñîíðà öçöí Øÿù62

ðÿáàíó õàíûìà ÷åâèðèá). Õàíûì, áóéóðóðñóíóçìó. Ïàðèæè êöíôÿéÿêöí åòäèðèì, àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðòäèðèì? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, äÿõè íåúÿ åäÿê, Àëëàù ñÿáÿáêàðà áÿëà âåðñèí! Ãóðóíóí îäóíà éàøëàð äà éàíàúàã, áè÷àðÿ ïàðèæëèëÿð áèçÿ áèð çàä åòìÿìèøäèëÿð. Áóíóí áàáàëû îëñóí îëàðûí ãûçëàðûíûí, ýÿëèíëÿðèíèí áîéíóíà êè, ìÿúëèñëÿðäÿ ùÿìèøÿ îüëàíëàð èëÿ, êèøèëÿð èëÿ áèð éåðäÿ öçö à÷ûã îòóðóá, ñþùáÿòÿ âÿ èõòèëàòà ìÿøüóë îëóá, õàëãû àçäûðûá éîëäàí ÷ûõàðäûðëàð. Áàáà äÿðâèø, èøèíÿ ìÿøüóë îë. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, äèâëÿðèí ÿë ìóçäóíó, ÿíàìûíû êÿðÿì åäèí! Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, äèâëÿðÿ ÿíàì íÿ ëàçûìäûð? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Ïÿù, õàíûì, ìÿýÿð ìÿíèì äèâëÿðèì Èðàí ñÿðáàçû èäè êè, ìöôòÿ ãóëëóã åäÿëÿð? Ìÿýÿð ìÿí âÿçèð Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû22 èäèì êè, îëàðà ùå÷ çàä âåðìÿéÿì, àíúàã ñþéÿì, ãîðõóäàì? Ìà ãóëàìàíè èí ßëè øàùèì, ßç òÿìàìè çÿìàèð àýàùèì, Íÿ ìÿâàúèá, íÿ ÷èðÿâö íÿ ÿëèã, Íîâêÿðè ãöðáÿòÿí ÿëÿëëàùèì.23

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ìÿýÿð Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû ñÿðáàçëàðà ùå÷ çàä âåðìèðäè? Àíúàã ñþéöá, ãîðõóäóðäó? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õàíûì, âàëëàù, ìÿí Òåùðàíäà áèð éîë þç ýþçöì èëÿ ýþðäöì êè, Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû Òîïõàíà ìåéäàíûíäà Ìèðâàðèä òîïóíà áàõûðäû. Áèðäÿí éåääè éöç ñÿðáàç îíóí äþâðÿñèíè ÷åâðÿéèá áàøëàäû ìÿâàúèá èñòÿìÿéÿ. Ùàìàí ñààò Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû ÿéèëèá, àéàüûíäàí áàøìàüûíûí áèð òàéûíû ÷ûõàðûá, ÿëèíÿ àëûá, áåø ìèí éàìàí èëÿ, àëûúû ãóø êèìè, úóìóëäó îëàðûí öñòöíÿ. Ñÿðáàçëàð êÿêëèê ñöðöñö êèìè îíóí ãàáàüûíäàí äàüûëûá ãà÷äûëàð. Ùå÷ áèðèñèíè òóòà áèëìÿéèá, ãàéûäûá òîïóí éàíûíà ýÿëäè, öçöí ùöçóðäà äóðàí õàíëàðà òóòóá õèòàá åéëÿäè: “Ùÿçÿðàò, ýþðäöíöç? Áåëÿ ãîðõàã ãîøóí èëÿ áèëìèðÿì Ùåðàòû íåúÿ àëàúàüàì.24 Éàõøû êè, ìÿí ùÿëÿ ãûëûíú èëÿ îëàðûí öñòöíÿ úóìóëìàäûì. Îíäà îëàðûí ãà÷ìàüû áèëìèðÿì ùàðàäà äàéàíàúàã èäè. Ôÿÿììà áóíó éàëãûç îëàðûí ãîðõàãëûüûíà ùÿìë åëÿìÿê îëìàç. Ìÿíèì ðöñòÿìàíÿ25 øöúàÿòèìèí âàùèìÿñèíäÿí êè, áèðäÿí îëàðà ùÿìëÿ åëÿäèì, îëàð áåëÿ öðêöá äàüûëäûëàð”. Ñÿðêÿðäÿíèí... úöðÿòèíäÿ ÷îõ ñèðð âàð èäè. Èíäè ñèç, õàíûì, ýöìàí åëÿìÿéèí êè, ìÿí äèâëÿðèìè ãóðó íàüûë èëÿ áÿñëÿéèðÿì; Áÿëêÿ ìÿí ýÿðÿê áåëÿ èøëÿðäÿí þòðö îëàðà çèéàôÿò åäÿì, îëàðû îõøàéàì, îéíàäàì, øèùàáè-ñàãèá26 äöøöá __________ îëàðû ãûðàíàäÿê.

63

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Íåúÿ øèùàáè-ñàãèá îëàðû ãûðàíàäÿê? Áàáà äÿðâèø, íÿ äåéèðñÿí? Ìÿýÿð îëàðû ñîíðà øèùàáè-ñàãèá äöøöá ãûðàúàã? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ýöëÿ-ýöëÿ). ßúÿá ôèêèð åäèáñèíèç! Áÿñ äèâëÿð, èôðèòÿëÿð íàùàã éåðÿ î ãÿäÿð áèýöíàù õàëãûí ùÿëàêÿòèíÿ áàèñ îëóðëàð âÿ ýþçÿë øÿùÿðè íàùàã éåðÿ õàðàá åäèðëÿð? Áåëÿ ýöíàùè-ÿçèìèí úÿçàñûíäà Àëëàùûí ãÿçÿáè îíëàðà éåòèøìÿç? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Éàõøû, áàáà äÿðâèø, ÷öíêè áåëÿäèð, íèéÿ úàíëàðûíäàí ãîðõìàéûðëàð? Íèéÿ áåëÿ èøÿ àéàã ãîéóðëàð? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . ßââÿëÿí, î ñÿáÿáÿ êè, ìÿí áóéóðóðàì, èêèíúè î ñÿáÿáÿ êè, àõìàãäûðëàð âÿ òÿáèÿòëÿðèíèí òÿüàçàñûäûð. ßýÿð áåëÿ åòìÿñÿëÿð, äèíúÿëÿ áèëìÿçëÿð. Øÿéàòèí îëìàñàéäû, äöíéàäà ùå÷ áèð éàìàí ÿìÿë îëìàçäû âÿ áÿíè-àäÿìè éàìàí èøëÿðÿ ùå÷ êÿñ äö÷àð åòìÿçäè. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàáà äÿðâèø! Íÿ ãÿäÿð ýÿðÿê äèâëÿðÿ ÿíàì âåðÿê? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Àðòûã èñòÿìèðÿì, íÿ ãÿäÿð êè, âÿäÿ åäèáñèíèç, õàíûì, éöç áàúàãëû. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áàáà äÿðâèø, ÷îõ îëìàçìû? Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Õóá, ìèí-ìèí òöìÿíÿ äÿéÿí øÿùÿðè õàðàá åòäèðèðñèíèç, éöç áàúàãëû âåðñÿíèç ÷îõäóð? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (öçöí ãûçûíà òóòóá). Øÿðÿôíèñÿ õàíûì, áàëàì, ïóë ñàíäûã÷àñûíû áóðà ýÿòèð. (Øÿðÿôíèñÿ õàíûì òåç ãàëõûá éöêäÿí ïóë ñàíäûã÷àñûí àëûá àíàñûíûí ãàáàüûíà ãîéóð. Øÿùðÿáàíó õàíûì ñàíäûã÷àíûí àüçûíû à÷ûð, éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû ÷ûõàðäûð, äåéèð). Áàëàì Øÿðÿôíèñÿ, òîé õÿðúèíÿ äÿõè ùå÷ ïóë ãàëìàäû. Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì . Íåéëÿéÿê, àíà, áèð-èêè éöç òîüëó ñàòàðûã ýåíÿ ïóë îëàð. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàëàì, áóðóí-ãóëàã áàøà ñÿäÿãÿ. (Öçöí ÷åâèðèá) Àë, áàáà äÿðâèø! Ãûçûëëàðû âåðèð Ìÿñòÿëè øàùà. Äÿðâèø ãûçûëëàðû àëûð, ãîéíóíà ãîéóð, áèëÿêëÿðèí ÷ûðìàûéá õóðúóíäàí áèð êèòàá ÷ûõàðäûð, êèòàáû à÷ûá âÿðÿãëÿéèð, áèð ïàðà íàõûøëû ñÿùèôÿëÿðèíÿ áàõûð, áàøûí ãîâçóéóð.

Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù . Áÿëè, Ïàðèæ øÿùÿðè ßãðÿá áöðúöíöí27 àëòûíäà âàãå èìèø, ÿìÿë òàìàìäûð. Áó áöðúöí òÿñèðèíäÿíäèð êè, áó øÿùÿðäÿí ùå÷ âàõò áÿëà ÿñêèê îëìàç... (Ñîíðà ãàëõûð àéàüà, ÿëèíäÿ áèð äÿéÿíÿê, öçöí Øÿùðÿáàíó õàíûìà âÿ ãûçûíà òóòóá) Õàíûìëàð, ãîðõìóéóí, öðÿéèíèçè áÿð__________ êèäèí! (Ñîíðà ýþçëÿðèí ÷åâèðèð, ñóðÿòèí ùåéáÿòëè åäèð, áó ìÿíòÿðè îõóéóð).

64

Äÿüäÿüÿùà ôÿòÿíäè, Òöááÿë-êÿðà êÿðÿíäè Òöááÿë-êöìó êöìóùà, Áèéÿíäè, éÿíäè, éÿíäè.28

(Ñàüûíà-ñîëóíà öôöðöð, ùåéáÿòëè ñÿñ èëÿ äèâëÿðè, èôðèòÿëÿðÿè àäëàðû èëÿ ÷àüûðûð, áóéðóã âåðèð). Éà Ìÿëèõà, éà Ñÿëèõà, éà Áÿëèõà! Ãàëäûðûí Ïàðèæè éåðèíäÿí, âóðóí éåðÿ, áó ñààòäà íåúÿ êè, ìÿí áó ùåéêÿëè âóðóá çèðö çÿáÿð åäèðÿì. (Áèð ãÿäÿð ýåðè ÷ÿêèëèð, äÿéÿíÿê èëÿ úûçûüà öç ãîéóá è÷èíäÿêè òàõòàïàðàëàðäàí éàïûëìûø áàëàúà åâëÿðèí âÿ îòàãëàðûí ÿøêàëûíû ÷ûðïûá äàðáàäàüûí äàüûäûð, ñîíðà áèð ëÿìùÿ äàéàíûá öçöí Øÿùðÿáàíó õàíûìà òóòóð). Õàíûì, ýþçöíöç àéäûí îëñóí, Ïàðèæ äàüûëäû! Ðàçû îëäóíóçìó? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, áàáà äÿðâèø, ÷îõ ðàçû îëäóì! Àììà ýÿðÿê Ïàðèæèí äàüûëìà õÿáÿðè òåç ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòà êè, þç áàøûíûí ùàéûíà ãàëà, Øàùáàçäàí ÿë ÷ÿêÿ. Àììà Ïàðèæäÿí áóðà áó õÿáÿðè òåçëèêëÿ áèëìèðÿì êèì ÷àòäûðàúàã. Ì ÿ ñ ò ÿ ë è ø à ù (ãÿùãÿùÿ èëÿ). Õà-õà-õà-õà! Õàíûì, áèð àäàì êè, áóðàäàí Ïàðèæè ýþç à÷ûá éóìàí ñàÿòäÿ áÿðáàä åäÿ, îíóí õÿáÿðèí áèð äÿãèãÿäÿ, áèð ñààòäà, áèð ýöíäÿ, îí ýöíÿäÿê áóðà ÷àòäûðà áèëìÿç? Íÿ õÿéàë åäèðñèíèç? Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí, áàáà äÿðâèø, àììà íÿ ÿúÿá îëóðäó êè, áó õÿáÿð åëÿ áó ñààòäà ìöñéþ Æîðäàíà ÷àòàéäû, áàøûìûçäàí îëàéäû. Áó ùàëäà áèðäÿí äàìûí áàüëàíìûø ãàïûñû òàðàã-òàðàã äþéöëöð. Àç ãàëûð ãàïû ñûíñûí. Ìöñéþ Æîðäàíûí ñÿñè èçòèðàá ùàëÿòèíäÿ ãàïûíûí äàëûñûíäàí ìÿëóì îëóð. Äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úÿëä òàõòà-ïàðàëàðû äþøöðöá òþêöð õóðúóíà, àòûð ÷èéíèíÿ, ýèðèð éöêöí ãàáàüûíäà àñûëàí ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ýèçëÿíèð. Ìöñéþ Æîðäàí ãàïûíû òàðàã-òàðàã äþéöð, àç ãàëûð ãàïûíû ñûíäûðñûí: ÷àüûðûð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ùàòÿìõàí àüà, Øàùáàç áÿé, ãàïûíû à÷ûí! Øÿùðÿáàíó õàíûì ñÿðàñèìÿ éåðèíäÿí ãàëõûð, ãîðõó èëÿ ýåäèð ãàïûéà ñàðû. Ãûçû Øÿðÿôíèñÿ õàíûì òèð-òèð òèòðÿéèð. Õàíïÿðè äèçèíÿ ÷ûðïûð, éàâàø ñÿñ èëÿ.

Õ à í ï ÿ ð è . Äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé! Øÿùðÿáàíó õàíûì ãàïûíû à÷ûð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (íÿôÿñè òóòóëà-òóòóëà). Ùàíû Ùàòÿìõàí àüà, ùàíû __________ Øàùáàç áÿé?

65

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì (ãîðõà-ãîðõà). Èêèñè äÿ Øÿðÿôíèñÿíèí äàìûíäà éàòûðëàð. Áó ýöí èëõûéà áàõìàüà ýåòìèøäèëÿð, ÷îõ éîðóëìóøäóëàð. Àõøàìäàí éûõûëûá éàòûáëàð. Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ, òÿíýíÿôÿñ). Õàíûì, ýÿðÿê áó ñààòäà îëàð äóðàëàð. Ìÿí ýåäèðÿì, äàéàíà áèëìÿíÿì. Ùåéô ñÿíÿ, Ïàðèæ, ùåéô ñÿíÿ Òöëéåðè.29 Ùåéô ñÿíÿ, ýþçÿë ïàéòàõò, ýþçÿë ñÿëòÿíÿò! Ôðàíñà áÿäáÿõò îëäó! – Äèìàæ Ïàðèæ! Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!30 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùÿêèì ñàùèá, íÿ âàð, íÿ îëóá? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ïàðèæ äàüûëäû, Òöëéåðè éûõûëäû, Ôðàíñà õàðàá îëäó. Äèìàæ Ïàðèæ! Äèìàæ Òöëéåðè!71 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð, éÿíè, Àëëàù äÿðäèíè ÿñèðýÿ! Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Ýþçÿë øÿùÿð, ýþçÿë ñÿëòÿíÿò. Áèð òöðôÿòöëåéíäÿ âèðàí, êÿÿí ëÿì-éÿêöí îëóáäóð. Àüûë êÿñìèð êè, áó íåúÿ èøäèð, áó íåúÿ ñåùðäèð!? Ñåòåôðå ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!82 Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áó íåúÿ ñåùðäèð? Ìÿýÿð ñåùð èëÿ Ïàðèæ éûõûëûá! Íÿ äåéèðñèíèç, ùÿêèì ñàùèá? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ ùþâëíàê). ßëáÿòòÿ, ñåùðäèð, ìàò ãàëìàëû èøäèð. Áèð òöðôÿòöëåéíäÿ ãÿôëÿòÿí Ïàðèæ õàðàá îëóáäóð. Áó ñþçëÿðäÿí Øÿðÿôíèñÿ õàíûì äÿõè ãàèì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ, ýþçö äÿðâèø ýèçëÿíÿí ïÿðäÿäÿ.

Õ à í ï ÿ ð è (õûñûí-õûñûí). Äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé! Áó ùàëäà ãàëìàãàëäàí Ùàòÿìõàí àüà Øàùáàç áÿé éàòäûãëàðû äàìäàí éóõóäàí îéíàéûá, äÿñò-ïà÷ÿ, êþéíÿêúÿê ìöñéþ Æîðäàí ñÿñèíÿ éöéöðöðëÿð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (îíëàðû ýþðÿí êèìè). Àõ, ýÿëäèíèç! Ùàòÿìõàí àüà, Øàùáàç áÿé, ñèçè òàðû òåç ìÿíÿ àò ùàçûð åäèí, ýÿÿðê áó ñààòäà ýåäÿì, äàéàíà áèëìÿíÿì, þçöíöç äÿ àòëàíûí, ìÿíè Àðàçäàí êå÷èðäèí, ãàéûäûí! Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (ùåéðÿòëÿ). Ùÿêèì ñàùèá, íÿ âàãå îëóáäóð? Áåëÿ òÿëÿñèê ýåòìÿéÿ ñÿáÿá íÿäèð? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (ãàèì ñÿñ èëÿ). Ïàðèæ äàüûëûá, Òöëéåðè éûõûëûá, Ôðàíñàíûí ñÿëòÿíÿòè ïîçóëóá, êðàë àâàðà äöøöá. Áó ñààòäà Òÿáðèçäÿ îòóðàí èíýèëèñ êîíñóëóíäàí áó ÿùâàëàòû áèëäèðÿíäÿí ñîíðà éàçûð êè, Ëîí__________ äîíà âàúèáè êàüûçëàð èëÿ áó ñààò ÷àïàð ýåäèð. Àðàçûí êÿíàðûíäà ìÿíÿ 66

ìöíòÿçèðäèð. Îí èêè ñààòàäÿê ýÿðÿê ìÿí þçöìö îíà éåòèðÿì. ßýÿð òÿõèð åòñÿì, ÷àïàð ýåäÿð, ñîíðà ìÿí þçöìö òåçëèêëÿ éàëãûç êðàëà ÷àòäûðà áèëìÿíÿì. Ëóè Ôèëèïï33 èíýèëèñÿ ãà÷ûáäûð. Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!34 Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à (òÿùÿééöð èëÿ). Ùÿêèì ñàùèá, Ïàðèæè êèì äàüûäûáäûð, êèì éûõûáäûð? Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í (èçòèðàáëà). Øÿéàòèíëÿð, ÿúèííÿëÿð, äèâëÿð, èôðèòÿëÿð, áÿä ÿìÿëëÿð! Ùàíñûíû äåéèì? Àìàí, Ùàòÿìõàí àüà, àò ùàçûð åäèí. Äàéàíìàã ìöìêöí äåéèë! Äèìàæ Ïàðèæ! Òöëéåðè! Ìîí äèéþ, ñåòåôðè!35 Áó ñþçëÿðäÿí Ùàòÿìõàí àüà áèð àç ìöòÿùÿééèð ãàëûð. Àììà Øÿðÿôíèñÿ õàíûì áàøëàéûð ÷îõ áÿðê òèòðÿìÿéÿ. Øàùáàç áÿé îíóí ùàëÿòèíè äóéóð. Òÿÿúúöá åäèá, îíà ñàðû öç ãîéóð. Éàâûãëàøûá éàâàø ýöëöìñÿíìèø ñîðóøóð.

Ø à ù á à ç á ÿ é . Ñÿí íèéÿ òèòðÿéèðñÿí, àé ôÿñàä? Éîõñà Ïàðèæè ñÿí áóéóðóá éûõäûðûáñàí êè, ìÿí äÿõè îðà ýåäÿ áèëìÿéÿì? Ø ÿ ð ÿ ô í è ñ ÿ õ à í û ì (òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ, íàçèê ñÿñè èëÿ ýþçö äÿðâèø ýèçëÿíÿí ïÿðäÿäÿ). Éîõ, âàëëàù, ãóðàí ùàããû, äàéûì úàíûíà, ìÿíèì ùå÷ çàääàí õÿáÿðèì éîõäóð, ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì éîõäóð! Ø à ù á à ç á ÿ é (ýöëöìñÿíìèø). Áàõ, áàõ, íåúÿ àíä è÷èð! Íåúÿ øèðèí äèë èëÿ éàõàñûí ãûðàã ÷ÿêèð! Äÿõè íèéÿ òèòðÿéèðñÿí? ßýÿð ñÿí òÿê ïÿðèëÿð ïàäøàùû Ïàðèæè éûõäûðñà äà ùàëàëäûð. Áó ñþçäÿ Øÿùðÿáàíó õàíûì öçöíö ìöñéþ Æîðäàíà òóòóá

Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Ùÿêèì ñàùèá, áèçèì Øàùáàçû äà àïàðûðñûíûçìû? Øàùáàç áÿé àäûíû åøèäèá ýåðè ÷åâðèëèð.

Ì ö ñ é þ Æ î ð ä à í . Íÿ ñþéëÿéèðñèíèç, õàíûì, þçöì áàøûìû ãîéìàüà éåð òàïìûðàì, Øàùáàçû ùàðà àïàðàúàüàì? Ùàòÿìõàí àüà, àìàíäûð, òåç îëóí, àòëàíûí, ìÿíè þòöðöí! Ýÿðÿê ñÿùÿðäÿí Àðàç ãûðàüûíà ÷àòàì. Òöëéåðè! Ìîí äèéþ, ìîí äèéþ!36 Ù à ò ÿ ì õ à í à ü à . Øàùáàç, ýÿë ýåäÿê, ýþðÿê íåúÿ åäèðèê, áó íåúÿ èø èäè îëäó? Ùÿð èêèñè äàìäàí ÷ûõûð, äàëëàðûíúà ìöñéþ Æîðäàí, îíëàðäàí ñîíðà éàâàø ýÿðäÿêèí äàëûñûíäàí äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù õóðúóí ÷èéíèíäÿ ÷ûõûð. Áàøû àøàüû, ùå÷ ìÿúëèñäÿ ãàëàí þâðÿòëÿðÿ ìöòÿâÿúúåù îëìàéûá ãà÷ûð, ýþçäÿí èòèð; ñîíðà

__________ Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Õàíïÿðè, ýþðäöí, íåúÿ èø îëäó?

67

Õ à í ï ÿ ð è . Õàíûì, ìÿí ñÿíÿ äåìÿäèì êè, áó äÿðâèøèí ÿëèíäÿí ùå÷ çàä ãóðòàðìàç? Ìÿí ùÿëÿ îíäàí ãîðõóðàì êè, Ïàðèæèí éûõûëìàüûíûí çÿðáèíäÿí þçýÿ øÿùÿðëÿð äÿ áÿðáàä îëà.37 Íàõ÷ûâàí, Øÿðóð ìàùàëëàûíûí éûõûëìàüûíûí çÿðáèíäÿí Àüðû äàüûíûí áèð ïàð÷àñû ãîïóá òþêöëÿí êèìè, íåúÿ êè, äÿðâèø äåéèðäè. Ø ÿ ù ð ÿ á à í ó õ à í û ì . Áÿëè, áóíäàí ñîíðà áó òÿÿúúöá äåéèë; òÿÿúúöá îäóð êè, êèøèëÿð ùÿìèøÿ áèçÿ äåéèðëÿð: úàäóéà, ïèòèéÿ èíàíìàéûí! Íåúÿ èíàíìàìàã îëóð êè, àäàì ýþçö èëÿ áåëÿ èøëÿð ýþðöð? Õ à í ï ÿ ð è . Åù, õàíûì, êèøèëÿðèí ÿýÿð àüëû âàð, íèéÿ áèç îëàðû ùÿð ãÿäÿìäÿ ìèí éîë àëäàäûðûã, þç áèëäèéèìèçè åäèðèê? Øÿðÿôíèñÿ õàíûì ñàêèò âÿ ñàìèò ãîðõóá ãóðóìóø ìàò ãàëûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

__________ 68

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè ö÷ ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ Äèâàíáÿéè. Ê à ì à ë î â – îíóí äèëìàíúû. Ìÿøÿäè Ãóðáàí. Ò à ð â å ð ä è – îíóí îüëó. Ï ÿ ð ç à ä – îíóí ãàðäàøû ãûçû. Íÿúÿô. Íàìàç. Ç à ë õ à – îíóí àðâàäû. Á à é ð à ì – úàâàí îüëàí.

Âÿëè Õàòóí îüëó. Îðóú Íÿñèá îüëó. Ñ î í à – Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû. Êîõà. Ì à ò â å é – êàçàê. Ô ð à í ñ Ô î õ ò – ùàôèçè – úàíÿâÿðàí. Ê ÿ ð è ì – éàñàâóë. Òÿðÿêÿìÿëÿð âÿ êàçàêëàð.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð äÿðÿíèí è÷èíäÿ, áèð áþéöê ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ êè, Ïÿðçàä îòóðóáäóð äàø öñòöíäÿ, éàíûíäà ãûâðàã ýåéèíìèø âÿ éàðàãëàíìûø Áàéðàì ýþçöí îíà äèêìèø.

Á à é ð à ì . Àõûð êè, áó ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëäó êè, ñÿíèíëÿ ýþðöøöá, äàíûøûá öðÿéèìè áîøàëäàì. Íèéÿ ýåðè áàõûðñàí? Ï ÿ ð ç à ä . Àé àìàí, ãîðõóðàì! Á à é ð à ì . Ãîðõìà, ìÿí ñÿíè ÷îõ ÿéëÿìÿíÿì. Èíäè Ïÿðçàä, ìÿíÿ äå ýþðöì, ñÿí ýåäÿúÿêñÿí Òàðâåðäèéÿ, áó òàòà1 àðâàä îëàúàãñàí, ñîíðà ãûçëàð è÷èíäÿ ýöâÿíÿúÿêñÿí êè, ýóéà ñÿíèí äÿ ÿðèí âàð? Ï ÿ ð ç à ä . Íÿ åëÿéèì, ÿëèìäÿí íÿ ýÿëèð? Àòàì þëöáäöð, áèð àíàì èëÿ ãàëìûøàì ÿìèìèí èõòèéàðûíäà; ãàðäàøûì éîõ, áèð êþìÿéèì éîõ. ßìèì èñòÿðìè êè, ìÿíè þçýÿéÿ âåðñèí, àòàìäàí ãàëàí ñöðöíö, èëõûíû þçýÿéÿ òàïøûðñûí? Á à é ð à ì . Áÿñ ìÿëóì îëóð êè, ÿìèí ñÿíè àõòàðìûð, àíúàã ñÿíèí ñöðöí, èëõûí àõòàðûð. Îíóí ö÷öí èñòèð ñÿíè þç îüëóíà, î òÿúèêÿ,2 î ìàé__________ ìàüà âåðÿ êè, þìðöíäÿ áèð ñÿð÷ÿ âóðäóüó, áèð ãóçó îüóðëàäûüû éîõäóð?

69

Ï ÿ ð ç à ä . Íåéëÿéèì, éàçûíû ïîçìàã îëìàç. Ùÿëáÿò ìÿíèì äÿ ãàáàüûìäà áåëÿ éàçûëìûøìûø êè, ýÿðÿê ìÿí òÿúèê àðâàäû îëàéäûì. Á à é ð à ì . Éÿíè íÿ äÿðääèð? Òÿúèêÿ àðâàä îëìàãäàíñà, þçöíö áó ýþëÿ òóëàéûá áîüóëñàí, éåé äåéèëìè? Ï ÿ ð ç à ä . ßëáÿòòÿ, éöç ãàò áîüóëìàüûì Òàðâåðäèéÿ àðâàä îëìàãäàí éåéäèð. Ñÿíäÿí ÷ÿêèíèðÿì. ßýÿð ñÿí ðöñõÿò âåðñÿí, áèð ýöí áó äÿðä èëÿ þçöìö ñàü ãîéìàíàì! Á à é ð à ì . Àëëàù åëÿìÿñèí, ñþç ýÿëèøè ìÿí áåëÿ äåéèðÿì. Ñÿí îëìàéàíäàí ñîíðà äÿõè ìÿí íèéÿ äöíéà öçöíäÿ ýÿçèðÿì? Ñÿíèí þëöìöíÿ ùå÷ âàõò ðàçû îëà áèëìÿíÿì âÿ Òàðâåðäèéÿ äÿ àðâàä îëìàüûíà òàáëàøìàíàì! Ýöíö ñàáàù áèð ýöëëÿ Òàðâåðäèíèí áþéðÿéèíÿ âóððàì, ñîíðà þçöìöí äÿ áàøûìà ùÿð íÿ ýÿëñÿ ýÿëñèí. Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ åëÿäÿ áèð ýöëëÿ äÿ ìÿíÿ âóð, ìÿíè äÿ þëäöð, ñÿíäÿí ñîíðà ìÿí äÿõè íèéÿ ýÿðÿê äöíéàäà ñàü ãàëàì! Á à é ð à ì . Ñÿí íÿ ö÷öí ñàü ãàëìàéàñàí? Ñÿí ñàü ãàëàðñàí, ñîíðà áàðû áèð áàøãà àáûðëû, âóðàí, éûõàí îüëàíà ýåäÿðñÿí, ùå÷ îëìàñà òàé-òóø òÿíÿñè ÷ÿêìÿçñÿí. Ï ÿ ð ç à ä . Àé Áàéðàì, Àëëàùû ñåâèðñÿí, ìÿíèì öðÿéèìè Ãàíà äþíäÿðìÿ! Ìÿíèì þç äÿðäèì þçöìÿ áÿñäèð. ßýÿð ìÿí âóðàí-éûõàí îüëàíà íÿñèá îëñàéäûì, ñÿíÿ íÿñèá îëàðäûì. Á à é ð à ì . Ìÿíÿ íÿñèá îëìàüûí þç ÿëèíäÿäèð, ÿýÿð èñòÿñÿí. Ï ÿ ð ç à ä . Íåúÿ þç ÿëèìäÿäèð? Á à é ð à ì . Áåëÿ êè, ìÿíÿ èçèí âåð, ñÿíè ýþòöðöì ãà÷ûì. Ï ÿ ð ç à ä . Ùàðà? Á à é ð à ì . Ãàðàáàüà, Èðÿâàíà, áàøãà óçàã éåðÿ. Ï ÿ ð ç à ä (áèð àç ôèêèð åäèá). Õåéð, àíàì ðàçû îëìàç. Àíàìûí ýþçöíöí àüû-ãàðàñû áèð ìÿíÿì. Ìÿíè óçàã àïàðñàí, àíàìûí ýöíö ãàðà îëàð. Á à é ð à ì . Áÿñ ãîé ñÿíè àïàðûì ìàùàëûìûçûí î áèðè áàøûíà. Ï ÿ ð ç à ä . Åù, î áîø èøäèð! ßìèì äþâëÿòëè, çîðëó êèøèäèð. Áó éàõûíäà ùå÷ âàõò ìÿíè ñÿíèí ÿëèíäÿ ãîéìàç. Áàøûíà éöç ìèí ãàëìàãàë à÷àð, öñòöíÿ òÿãñèð éûõàð, äèâàíà ñàëàð, íÿ áèëèì, íÿ åëÿð... Á à é ð à ì . Áÿñ íåúÿ ýÿðÿê îëñóí? Ñÿí ýåäÿñÿí Òàðâåðäèéÿ àðâàä îëàñàí, ìÿí äÿ ãûðàãäàí áàõàì?! Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íÿ ãàéûðûì? Áèð éîë ýþñòÿð, ìÿí åëÿ åäèì. Á à é ð à ì . ×îõ éàõøû, ÿýÿð ìÿí áèð ùèéëÿ ãàéûðàì êè, Òàðâåðäè àðà__________ äàí ÷ûõà, ñÿí àçàä ãàëàñàí, îíà ðàçûñàíìû? Ï ÿ ð ç à ä . Áÿøÿðòè êè, Òàðâåðäèíè þëäöðìÿê îëìàéà.

70

Á à é ð à ì . Éàõøû þëäöðìÿê îëìàñûí. Áåëÿ îëà êè, Òàðâåðäè áóðäàí óçàãëàøà, þçýÿ éåðÿ äöøÿ. Ï ÿ ð ç à ä . Éàõøû, áóíà ìÿí ðàçûéàì. Á à é ð à ì . Áÿñ äóð ýåò Íàìàç àðâàäû Çàëõàíû áóðà ýþíäÿð ýÿëñèí, îíóíëà äàíûøûì. Ï ÿ ð ç à ä . Áó ñààòäà ýþíäÿððÿì (ýåòìÿê èñòÿéèð). Á à é ð à ì (îíóí ÿëèíè òóòóá). Áèð äàéàí, ñþç äåéèðÿì! Ï ÿ ð ç à ä . Íÿ äåéèðñÿí? Á à é ð à ì . À çàëûì, ìÿíèì öðÿéèì îä òóòóá àëûøûð. éàíûð, åëÿ ìÿíè áåëÿ ãîéóá ýåäèðñÿí? Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íåúÿ åëÿéèì? Á à é ð à ì . Áàðû öðÿéèìÿ áèð àç ñó ñÿï ýåò! Ï ÿ ð ç à ä . Îäóð, ñó ãàáàüûíäà ÷àéäàí àõûð, è÷ íÿ ãÿäÿð èñòÿéèðñÿí. Á à é ð à ì . Ìÿíèì öðÿéèìèí éàíüûñû ñó èëÿ ñþíÿí éàíüûäûð? Ï ÿ ð ç à ä . Áÿñ íÿ èëÿ ñþíÿð? Á à é ð à ì . Áèð úöò þïöø èëÿ... Ï ÿ ð ç à ä (ÿëèíè äàðòûð). Åù, áÿñäèð, ñÿí àëëàù ùÿëÿ çàðàôàò âàõòû äåéèë; ãîé ýåäèì, èíäè ìÿíèì äàëûìúà ýÿëÿí îëàð. Áàéðàì îíóí áîéíóí ãóúàãëàéûá áèð úöò þïöø àëûð, áóðàõûð. Ïÿðçàä òóëëàíà-òóëëàíà îáàéà ãà÷ûð.

Á à é ð à ì (äàëûñûíúà). Çàëõàíû òåç ýþíäÿð, áóðäà ýþçÿòëÿéèðÿì! (Éàëãûç). Àõ, Òàâåðäè, Òàðâåðäè! Ýöìàí åäèðñÿí êè, Ïÿðçàäû ãîéàúàüàì ñÿíÿ ýåäÿ? Áó ýÿäÿ ãÿðèáÿ àõìàãäûð! Áèð ôèêèð åëÿìèð êè, àõûð íÿ ùöíÿðèì âàð ìÿí Áàéðàì èëÿ ìåéäàíà ýèðÿì? Îíóí êèìè àòà áèëìÿíÿì, âóðà áèëìÿíÿì, èêè àòûí àðïàñûí áþëÿ áèëìÿíÿì, àäûì áèð ãî÷àãëûãäà ñþéëÿíìÿéèá, áèð ãóëäóðëóãäà ÷ÿêèëìÿéèá, þìðöìäÿ áèð àò îüóðëàìàìûøàì, áèð þêöç ãîâìàìûøàì, ýåúÿ âàõòû ãîðõóäàí àëà÷ûüûí ÷ÿòèíèíäÿí áàøûìû äèøãàðû ÷ûõàðà áèëìÿíÿì. Áó öðÿê èëÿ íåúÿ Áàéðàì êèìè àäàìûí ñåâýèëèñèíÿ ýþç äèêèðÿì. Âàëëàù, ÿýÿð Ïÿðçàä èçèí âåðñÿ, áèð ýöí îíó ñàü ãîéìàíàì! Áó ùàëäà Çàëõà äàëûñû òÿðÿôèíäÿí.

Ç à ë õ à . Ñàëàìÿëåéê, Áàéðàì. Êèìëÿ ýàï åéëèéèðñÿí? Á à é ð à ì (äàëû ÷åâðèëèá). À. Çàëõà, ñÿíñÿí? Êèì èëÿ ýàï åéëÿéèðÿì? Òàðâåðäèíèí ãàðàñûíúà ñþéëÿíèðÿì. __________ Ç à ë õ à . Òàðâåðäè ñÿíÿ íÿ åëÿéèáäèð?

71

Á à é ð à ì . Äÿõè íÿ åéëÿéÿúÿêäèð? Ýöíöìö ãàðà åäèá, ñÿáðö ãÿðàðûìû êÿñèáäèð; íÿ ýöíäöç äèíúÿëÿ áèëèðÿì, íÿ ýåúÿ éàòà áèëèðÿì. Àç ãàëûá äÿëè-äèâàíÿ îëóá Ìÿúíóí êèìè äàüà-äàøà äöøÿì, Êÿðÿì êèìè àëûøàì, éàíàì! Ç à ë õ à . Àõûð íèéÿ, íÿ ñÿáÿáëÿ? Á à é ð à ì . Î ñÿáÿáëÿ êè, áó òÿúèê, áó ìàéìàã èñòèð êè, Ïÿðçàäà ÿð îëà. Ñÿí àëëàù, Çàëõà, äîüðó ñþéëÿ, Ïÿðçàä êèìè ãûç ùå÷ ðÿâàäûðìû êè, áåëÿ òÿúèêÿ ýåäÿ? Ç à ë õ à . Êèì äåéèð êè, Ïÿðçàä Òàðâåðäèéÿ ýåäÿúÿêäèð? Ïÿðçàäûí öðÿéèí ìÿí áèëèðÿì. Î ñÿíäÿí áàøãà áèð àäàìà þëñÿ äÿ ýåòìÿç. Òàðâåðäè îíóí ýþçöíäÿ ÷èáèíúÿ äÿ ýþðöêìöð. Á à é ð à ì . Áóíäàí íÿ ùàñèë êè, Òàðâåðäè îíóí ýþçöíÿ ÷èáèíúÿ äÿ ýþðöêìöð? Àììà ÷èáèí øèðèíÿ ùÿðèñ îëàí êèìè, Òàðâåðäè Ïÿðçàäà ùÿðèñäèð! Áóýöí-ñàáàùäûð, àòàñû Ìÿøÿäè Ãóðáàí êÿáèíèí êÿñäèðèá îíà âåðÿúÿê. Ç à ë õ à . Ãûçûí êþíëö îëìàñà, íåúÿ îíó ÿðÿ âåðìÿê îëàð? Á à é ð à ì . Åù, Çàëõà, íÿ äàíûøûðñàí? Àëëàùû ñåâèðñÿí, ãûç óøàüûíûí ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿúÿê? Îíóí õàùèøèíÿ êèì áàõàúàã? ßââÿëäÿí áèð àç óô-òóô åëÿð, ñîíðà ÷àðÿñè êÿñèëÿð, òÿí ãÿçàéà âåðÿð, àíúàã ìÿí àù-çàð èëÿ äÿðäÿ ýèðèôòàð ãàëëàì. Ç à ë õ à . Áÿñ ñÿíèí ôèêðèí íÿäèð? Á à é ð à ì . Ìÿíèì ôèêðèì áóäóð êè, èíäèäÿí áàøûìûí ÷àðÿñèíè ýþðÿì. Òàðâåðäèíè àðàäàí ýþòöðÿì! Ç à ë õ à . Éÿíè îíó þëäöðÿñÿí? Á à é ð à ì . Éîõ, îíà Ïÿðçàä ðàçû îëìóð, ìÿí þçöì äÿ ñÿëàù ýþðìöðÿì. Þëäöðìÿêäÿí íÿ ùàñèë? Ìÿí þçöì äÿ ãàíëû-ãà÷àã îëëàì. Ïÿðçàä ìÿíèì ÿëèìäÿí äÿ ÷ûõàð. Ç à ë õ à . Äîüðó äåéèðñÿí. Áÿñ íåúÿ Òàðâåðäèíè àðàäàí ýþòöðìÿê èñòèðñÿí? Á à é ð à ì . Áàõ, ìÿí íåúÿ îíó àðàäàí ýþòöðìÿê èñòèðÿì. Î ñèçÿ ÷îõ ýÿëèð, ñÿíèí êèøèí Íàìàç èëÿ ÷îõ ýÿçèð. ßýÿð ñÿí âÿ Íàìàç ìÿíÿ êþìÿê åäèá áèð èø åëÿñÿíèç, þçöìöí êöðä àòûìû áàüûøëàðàì íàìàçà âÿ áèð éàíû áóçîâëó èíÿê äÿ ñÿíÿ âåððÿì. Ç à ë õ à . Äîüðóäàí áèð èíÿê? Á à é ð à ì . Øÿêñèç, øöáùÿñèç! Ç à ë õ à . Éàíûíäà äà áóçîâó?! __________ Á à é ð à ì . Áÿëè, áóçîâó èëÿ, èíàí êè, äîüðó äåéèðÿì. Ç à ë õ à . Áèç íÿ ýÿðÿê åäÿê?

72

Á à é ð à ì . Ìÿñÿëÿí, Òàðâåäèíè áèð áÿùàíÿ èëÿ åâèíèçÿ ÷àüûðûí, èíàíäûðûí êè, Ïÿðçàä ñÿíäÿí þòðö áèèõòèéàðäûð, àììà ñÿíÿ ýÿëìÿéÿ òàéòóøóíóí òÿíÿñèíäÿí ãîðõóð; îíäàí þòðö êè, äåéèðëÿð, ñÿí áèð òÿúèê âÿ ãîðõàã àäàìñàí. Ùàìû áèëèð êè, ñÿíèí ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìÿç; áèð îüóðëóãäà, áèð ãóëäóðëóãäà, áèð ãî÷àãëûãäà àäûí ÷ÿêèëìÿéèáäèð. Àòìàüûí ìÿëóì äåéèë, âóðìàüûí ìÿëóì äåéèë. Ùàíñû ãûç ñÿíèí êèìè îüëàíû ñåâÿð? Ñÿí äÿ áèð ùöíÿð ýþñòÿð, áèð àäàì ñîé, ïóë ýÿòèð, ïàð÷à ýÿòèð, éà áèð àò îüóðëà, éà áèð ìàë îüóðëà, äåñèíëÿð êè, ôèëàíêÿñ äÿ áó ùöíÿðèí ñàùèáèäèð. Îíäàí ñîíðà ãûç äà þéöíñöí êè, ñÿíèí êèìè ÿðè âàð. Òàðâåðäè àõìàãäûð, áó ñþçëÿðèí ùàìûñûíà èíàíàúàã, ñàðñàãëûã åäèá þçöí ñàëàúàã õàòà-áàëàéà, Ïÿðçàä ãàëàúàã ìÿíÿ. Ç à ë õ à . Âàëëàù, éàõøû ôèêèð åäèáñÿí! Ñÿíèí êèìè îüëàíäàí þòðö ýÿðÿê ÷àëûøàì. Á à é ð à ì . Äöðöñÿò àíëàäûíìû äåäèéèì ñþçëÿðè? Ç à ë õ à . Õàòèðúÿì îë! Á à é ð à ì . Ñîíðà ùÿð íÿ îëñà, ìÿíÿ áèëäèðÿðñÿí? Ç à ë õ à . Ýåäèá äèâàíáÿéèíÿ õÿáÿð âåðÿúÿêñÿí? Á à é ð à ì . Éîõ, ÷óüóëëóã ïåøÿñèíèí öñòöìÿ ýþòöðìÿíÿì. Èø þçö þç áàøûíà à÷ûëàð. Àíúàã ìÿí èñòÿðÿì õÿáÿðäàð îëàì, öðÿéèì áèð àç òîõòèéà. Ç à ë õ à . ×îõ éàõøû, ñîíðà ùÿð íÿ îëñà, ñÿíÿ áèëäèððÿì. Èíäè ýåäèðÿì, èøèì âàð, ìàë ýÿëÿí âàõòäûð. Á à é ð à ì . Ýåò, àë áó éàéëûã äà ñÿíÿ ïåøêÿø îëñóí. Ç à ë õ à . Áà, íÿ éàõøû éàéëûãäûð! È÷èíäÿêè íÿäèð? Á à é ð à ì . È÷èíäÿêè êèøìèøäèð; îíó äà âåð óøàãëàðûíà. Ç à ë õ à . À êèøè, îüóë ñÿíèí êèìè îëìàã ýÿðÿê! Ñÿíèí ãàäàí äÿéñèí Òàðâåðäèíèí áþéðÿéèíÿ! Þìðöìäÿ îíóí ÿëèíäÿí ìÿí áèð ÷öðöê àëìà äà àëìàìûøàì. Ñàüëûã èëÿ ãàë, ìóðàäûíà éåòèø! (Ýåäèð). Á à é ð à ì (äàëûñûíúà). Âÿäèíè óíóòìàéàñàí! Ç à ë õ à (ýåðè äþíöá). Ñÿí äÿ áèð èíÿê äåìèñÿí, ñÿí äÿ óíóòìà! Á à é ð à ì . Áÿëè, áèð ñöäëö, úèíñ èíÿê êè, ìèñëè îëìàéà! Ç à ë õ à . Éàíûíäà äà áóçîâó! Á à é ð à ì . ßëáÿòòÿ, áóçîâ èëÿ! Ç à ë õ à . À êèøè, ñÿíèí êèìè ãî÷àã îüëàíû ñåâìÿìÿê îëóðìó? Ñàüëûã èëÿ ãàë, øàùáàçûì! Á à é ð à ì . Ýåò, õîø ýÿëäèí! Àëëàù, èíäè íÿ ãàéûðûì? Ýåäèì äÿðÿäÿ áàðû îâäàí-çàääàí àõòàðûì, áèð àç ôèêðèìè äàüûäàì. __________ Áÿçè-òàìàøàõàíà òÿüéèð òàïûá, Íàìàçûí åâèíèí ñóðÿòè áÿðïà îëóð. Íàìàç âÿ Çàëõà.

73

Í à ì à ç . Ñÿí äåéèðñÿí êè, áó èøäÿí þòðö Áàéðàì þçöíöí êöðä àòûíû ìÿíÿ áàüûøëàéàúàãäûð? Ç à ë õ à . Øÿêñèç áàüûøëàéàúàãäûð! Í à ì à ç . Àüëûì êÿñìèð, Áàéðàìà ÿëëè ãûçûë ìÿíèì éàíûìäà ñàíàäûëàð, êöðä àòûíû ñàòìàäû. Îíó ìÿíÿ ïåøêÿø åëÿðìè? Ç à ë õ à . Ïÿðçàääàí þòðö î èíäè úàíûíäàí êå÷ÿð; àò, ìàë íÿ øåéäèð? Í à ì à ç . Áÿëêÿ àëëàäà, ñîíðà âåðìÿéÿ? Ç à ë õ à . Àëäàòìàç, Áàéðàìû òàíûìûðñàí? Îíóí êèìè ýþçÿë, ñþçö áöòöí îüëàí òàìàì îáàäà âàðìû? Í à ì à ç . Éàõøû îëäó, ìÿí þçöì äÿ èñòèðäèì êè, Òàðâåðäèíè áèð õàòàéà ñàëàì. Àòàñû Ìÿøÿäè Ãóðáàí ìÿíÿ áîðú âåðäèéè ïóëóíó öñòöìÿ éàñàâóë ãîéäóðóá àëäû, ìÿí äÿ îíà áèð ùàéûô ÷ÿêìÿñÿì öðÿéèì äèíúÿëìÿç. Ç à ë õ à . Äÿõè íèéÿ äóðóðñàí? Áåëÿ ôöðñÿò îëóðìó? Ùÿìè àò àëàðñàí, ùÿìè ùàéûô ÷ÿêÿðñÿí. Òàðâåðäè éàõûíäàäûð, ýåò ÷àüûð ýÿëñèí áèçäÿ ÷þðÿê éåìÿéÿ, ñîíðà ìÿí ùàìû èøè äöçÿëäÿðÿì. Í à ì à ç . ßúÿá äåéèðñÿí. Âàëëàù ýåäèðÿì (Ýåäèð). Ç à ë õ à (éàëãûç). Âàëëàù, ÿýÿð Òàðâåðäè ìÿíèì ñþçëÿðèìäÿí ãóëäóðëóüà ýåòñÿ, áè÷àðÿíèí ùå÷ òÿãñèðè éîõäóð. Î íåéëÿñèí êè, áó âèðàí îëìóø þëêÿíèí ãûçëàðû ãóëäóðëóã, îüóðëóã áàúàðìàéàíû ñåâìèðëÿð. Äèâàíáÿéèíÿ äåéÿí ýÿðÿê êè, áè÷àðÿ ýÿäÿëÿðè íèéÿ îüóðëóãäàí ãóëäóðëóãäàí þòðö èíúèäèðñÿí? Áàúàðûðñàí þëêÿìèçèí ãûçëàðûíà ãàäàüàí åëÿ êè, ãóëäóð îëìàéàí îüëàíëàðäàí çÿùëÿëÿðè ýåòìÿñèí. Îíäà ìÿí çàìûí êè, ãóðä ãîéóí èëÿ îòëàéà! Áó ùàëäà Íàìàç Òàðâåðäè èëÿ è÷ÿðè ýèðèð.

Í à ì à ç . Àé àðâàä, íÿéèí âàð, ýÿòèð ýþðÿê, àúìûøûã! Ç à ë õ à . Áûé, íÿéèì îëàúàã? Àúìûøäûíûç, íèéÿ Òàðâåðäèýèëäÿ ýåäèá ÷þðÿê éåìÿäèíèç, ìÿíèì öñòöìÿ ýÿëäèíèç? Í à ì à ç . Ùÿð íÿéèí âàð, ýÿòèð, óçóí äàíûøìà! (Ýåäèð, åâèí áóúàüûíäà éàðàüëàðûíà áàõìàüà ìÿøüóë îëóð). Ç à ë õ à . Àõøàìà äÿõè áèð çàä ãàëìàéàúàãäûð. Ò à ð â å ð ä è . Àé Çàëõà, íÿ ãàéûì îëóáñàí?! Ç à ë õ à . Íèéÿ ãàéûì îëìàéûì? Ñÿíäÿí ìÿí íÿ õåéèð ýþðìöøÿì? Áàðû áèð äèëèíÿ ýÿòèðÿñÿí êè, òîéóìäà ñÿíÿ áèð çàä áàüûøëàðàì. Ò à ð â å ð ä è . Íåúÿ òîé? Ç à ë õ à . Òîé áèëìèðñÿí? Òîéóíäà äå ýþðöì ìÿíÿ íÿ áàüûøëàéà__________ úàãñàí?

74

Ò à ð â å ð ä è . Éàõøû, îíäà ñÿíÿ áèð úöò áàøìàã áàüûøëàðàì; ýþðöðÿì ÷îõäàí àéàãéàëûí ýÿçèðñÿí. Ç à ë õ à (öçöí êÿíàðà òóòóá). Íåúÿ ìûðäàð, ñàããàò àäàìäûð! (Ãàèì ñÿñëÿ) Ñàü îë, ÷îõ ðàçûéàì! Òîéóí òåçìè áàøëàíàúàã? Ò à ð â å ð ä è . Ïàéûçäà. Ç à ë õ à . Íèéÿ áåëÿ ýåú? Ò à ð â å ð ä è . Ïÿðçàä éóáàíäûðûð; äåéèð, ùÿëÿ úåùèçè ùàçûð äåéèë. Ç à ë õ à . Äîüðóäàíìû? Áÿëêÿ áàøãà ñÿáÿá âàð? Ò à ð â å ð ä è . Íÿ áàøãà ñÿáÿá îëàúàã? Ç à ë õ à . Áÿëêÿ ãûç ñÿíè ñåâìèð? Öðÿéè þçýÿñèíÿ áàüëûäûð? Ò à ð â å ð ä è . Åù, áó íÿ äàíûøûð! Ãûç ìÿíè ñåâìèð, ãÿðèáÿ ñþéëÿéèðñÿí! Íåúÿ ãûç ìÿíè ñåâìÿç! Ç à ë õ à . Éÿíè ñÿí äåéÿíäÿ, ÷îõ çàäñàí! Íèéÿ ýÿðÿê ñÿíè ñåâÿ? Ñÿí þìðöíäÿ íÿ áèð èø òóòóáñàí, íÿ àä ÷ûõàðûáñàí êè, ãûçëàð ñÿíè ñåâñèíëÿð? Ò à ð â å ð ä è . Íÿ àä ÷ûõàðìûøàì? Í à ì à ç . Àðâàä, íÿ äàíûøûðñàí, íÿ èøèí âàð? Ç à ë õ à . Ñÿñèí êÿñ, ñÿíëèê çàä éîõäóð! Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, ñÿíëèê çàä éîõäóð, äîüðó äåéèð. Éàõøû, Çàëõà, ñþéëÿ ýþðÿê, ìÿí íÿ àä ÷ûõàðìûøàì, éÿíè íÿ àä ÷ûõàðäàúàüàì? Ç à ë õ à . Ùå÷ îüóðëóüà ýåäèáñÿíìè? Ò à ð â å ð ä è . Õåéð, îüóðëóüà ýåòäèéèì éîõäóð. Íÿäÿí þòðö îüóðëóüà ýåäÿúÿéÿì? Þçöìöí äþâëÿòèì, ìàëûì àçäûðìû? Ç à ë õ à . Äþâëÿòèí ÷îõäóð, àììà ãî÷àãëûüûí éîõäóð. Ùå÷ áèð àäàì ñîéóáñàíìû, ùå÷ áèð àäàì âóðóáñàíìû? Ò à ð â å ð ä è . Õåéð, íÿ àäàì ñîéìóøàì, íÿ àäàì âóðìóøàì. Ñèáèðÿ ýåäÿíëÿðè, äàðà ÷ÿêèëÿíëÿðè ýþçöì ýþðìöð? Ç à ë õ à . Ãî÷àã àäàì ùå÷ çàääàí ãîðõìàç! ×ÿêèíìÿê ãîðõàã àäàìûí èøèäèð. Àõûð îäóð êè, Ïÿðçàä áàúàðìûð ñÿíÿ ýåäÿ. Ùàìû äåéèð: ñÿí ãîðõàãñàí, òàúèêñÿí! Ò à ð â å ð ä è . Êèì äåéèð? Ç à ë õ à . Ùàìû äåéèð. Àðâàäëàð, ãûçëàð, êèøèëÿð, ùÿòòà áàëàúà óøàãëàð äà! Ùàìû ùàéûôñûëàíûðëàð êè, Òàðâåðäè íåúÿ ýþçÿë îüëàíäûð, ùå÷ òàéû éîõäóð, àììà ÷èôàéäà, ãîðõàãäûð, éàññàðäûð! Ò à ð â å ð ä è . Êèì äåéèð ìÿí ãîðõàüàì? Ùå÷ âàõò ãîðõàã äåéèëÿì. Áèð àç ÷ÿêèíÿí, åùòèéàòëû àäàìàì... éîõñà ìÿíäÿ ãîðõàãëûã ùàðäà èäè? __________ Í à ì à ç . Àé àðâàä, áÿñäèð, àç äàíûø! Ç à ë õ à . Ñÿí êÿñ ñÿñèíè, èøèí éîõäóð!

75

Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ñÿíëèê íÿ âàð? Äèíìÿñÿíÿ, ýþðöì áó àðâàä íÿ äàíûøûð? Áÿñ áåëÿ, ùÿ? Ïÿðçàä îíóí ö÷öí ìÿíÿ ýÿëìÿê èñòÿðìèð? Äåéèðëÿð êè, ìÿí ãîðõàüàì? Âàëëàù, àúûüûì åëÿ òóòóð êè, èñòèðÿì áó ñààòäà éîëà äöøÿì, ýåäÿì, àäàì ñîéàì; ùàìûéà áèëäèðÿì êè, ìÿíèì ùàããûìäà íàùàã ýöìàí åäèáëÿð. Ç à ë õ à . Ùöíÿðèíè ýþñòÿð ýþðÿê, àäàì äèëèíäÿ ÷îõ çàä äåéÿð. Ò à ð â å ð ä è . Ñÿí áèð éåð íèøàí âåð, ìÿí áó ñààòäà éîëà äöøöì. Ç à ë õ à . Äöø Øàìàõû éîëóíà, áåø éöç ñþâäÿýÿð ýÿëèá-ýåäèð, áèðèí, èêèñèí ñîé, ìàëûí ýÿòèð, ýþðÿê êè, äîüðóäàí ãî÷àãñàí, éà ëîâüàëûã åäèðñÿí? Ò à ð â å ð ä è . Ýþðÿñÿí ñþâäÿýÿð òàéôàñû éàðàãëû-ÿñáàáëû éîëà ÷ûõûð, éà åëÿ áîìáîø? Ç à ë õ à . Áåëÿ òóòàã êè, éàðàãëû-ÿñáàáëû îëàðëàð, ñÿí êè àüàúëà ãàáàãëàðûíà ÷ûõìàéàúàãñàí? ßëáÿòòÿ, ñÿíèí äÿ éàðàã-ÿñáàáûí îëàúàã. Ò à ð â å ð ä è . Ìÿëóì êè, îëàúàã. Àììà òÿê ýåòìÿê áèð àç ÷ÿòèí äåéèëìè? Ç à ë õ à . Ñÿí äÿ éîëäàø ýþòöð. Áèçäÿ àçìû ãî÷àã îüëàí âàð. Åù, ñÿí ùàðà, áåëÿ èø ùàðà?! Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ùàðà, áåëÿ èø ùàðà? Âàëëàù, ýþðÿðñÿí êè, äîüðó äåéèðÿì. Íàìàç, áóðà ýÿë! Ñÿí àëëàù, ìÿíÿ éîëäàø òàï! Í à ì à ç . Éîëäàøû íåéëèéèðñÿí? Ò à ð â å ð ä è . Ýÿçìÿéÿ ýåäÿúÿéÿì. Í à ì à ç . À êèøè, áîø-áîø äàíûøìà, ñÿíäÿí êàðâàí âóðàí îëìàç! Ò à ð â å ð ä è . Âàëëàù, äîüðó ñþçöìäöð, éîëäàø òàï! Í à ì à ç . Ñàðñàã ñþéëÿìÿ! Ìÿí ñÿëàù ýþðìöðÿì; ñÿíèí èøèí äåéèë! Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, íÿ òþâð àäàìñàí? Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ? Ñÿí ìÿíÿ éîëäàø âåð, ñîíðà ýþð êè, èøèìäèð, éà éîõ? Í à ì à ç . ×öíêè ÿë ÷ÿêìèðñÿí. Áÿëè Õàòóí îüëóíó, Îðóú Íÿñèá îüëóíó ÷àüûððûã àïàðàðñàí. Ò à ð â å ð ä è . Åëÿ èêèúÿñèíè? Í à ì à ç . Èêèñè áÿñäèð. Ò à ð â å ð ä è . Äîüðóäàí áÿñäèð. Îëñóí. Äè àäàì ýþíäÿð, îíëàðû ÷àüûðñûí! Í à ì à ç . Çàëõà, ýåò îëàðû áóðà ÷àüûð! Ç à ë õ à . À êèøè, ñÿí îíóí ñþçöíÿ íÿ èíàíûðñàí? Òàìàì î ëîâüàëûã åëÿéèð. __________ Í à ì à ç . Êÿñ ñÿñèí. Òàðâåäè êèìäÿí ÿñêèê èýèääèð? ßëè-ãîëóìó þçýÿëÿðèíäÿí êè÷èêäèð?

76

Ç à ë õ à . Ìÿí îíó òàíûéûðàì, î ùå÷ âàõò áó èøÿ ýèðèøìÿç. Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ýèðèøìÿíÿì? Ýþðÿðñÿí, íåúÿ ýèðèøÿðÿì! Ýåò îëàðû òåç ÷àüûð, ñîíðà ìÿëóì îëàð. Ç à ë õ à . Éàõøû ýåäèðÿì. (Öçöí êÿíàðà òóòá) Àõìàã, ùàìû ñþçöìöçÿ èíàíäû. Èíøàëëàù ýåäÿúÿê. (Ýåäèð). Í à ì à ç (àùÿñòÿ). Áàõ, Òàðâåäè, ÿýÿð áÿõòèí éàð îëñà, ùÿð íÿ ýÿòèðñÿí ýÿðÿê þçöí áÿðàáÿðè ìÿíÿ äÿ ïàé âåðÿñÿí ùà! Àéûáäûð ìÿíäÿí ýèçëÿìÿê! Ýÿòèðäèéèíèç øåéëÿðèí áàøûí áàòûðìàã, èçèí èòèðìÿê ìÿíèì áîéíóìà, áÿøÿðòè êè, ùÿð çàääàí ìÿíÿ éàðû ïàé îëñóí. Ò à ð â å ð ä è . Åù, ìÿ÷èò òèêèëìÿìèø êîð ÿñàñûí äàéàäû. Ùÿëÿ ãîé ýþðÿê íÿ îëóð! Í à ì à ç . À êèøè, ñÿíèí ÿëèíäÿí íÿ ýÿëìÿç? Ìÿí àõìàã àðâàä òàéôàñû äåéèëÿì êè, ñÿíè òàíûìàéàì. Ìÿýÿð ñÿí àéû ãûðàí ßìèðàñëàíûí íÿâÿñè äåéèëñÿí? Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, ñÿí àëëàù îíóí èøëÿðèíäÿí åøèäèáñÿí êè, íÿëÿð åäèáäèð? Í à ì à ç . Íåúÿ åøèòìÿìèøÿì? Ñÿôÿð äàéûì îíóí äîñòó äåéèëäè èäè? Îíóí èøëÿðèí áèðáÿáèð ìÿíÿ íàüûë åòìÿéèáäèðìè? Èíøàëëàù áèç äÿ îëàð êèìè áèð-áèðèìèçè ñåâÿúÿéèê. Öìèäèì áóäóð êè, ÿëèíÿ äöøÿí îâó ìÿíäÿí ýèçëÿìÿéÿñÿí. Ò à ð â å ð ä è . Îëñóí, òÿêè áèð ïàðà àäàìëàð ìÿíèì ùàããûìäà ÷öðöê ñþçëÿð äàíûøìàñûíëàð. Ìÿí åëÿ ùàìûñûíû ñÿíÿ âåððÿì, ìÿí êè, ïóë, ìàë äÿðäèíäÿ äåéèëÿì. Í à ì à ç . Ùàìûñûíû ìÿíÿ âåðÿðñÿí? Âàëëàù ÿúÿá äåéèðñÿí! Áàðàêàëëàù! Èíäè áèëäèì êè, äàìàðûíäà ßìèðàñëàí ãàíû âàð. Âÿäèíè óíóòìàéàñàí! Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ñÿí éîëäàø âåð, àõûðûíà áàõ! Í à ì à ç . Îäóð, éîëäàøëàðûí ýÿëèðëÿð. Áó ùàëäà Çàëõà, Âÿëè Õàòóí îüëó âÿ Îðóú Íÿñèá îüëó äàõèë îëóðëàð.

 ÿ ë è â ÿ Î ð ó ú . Ñÿëàì-ÿëåéê! Í à ì à ç . ßëåéê-ñÿëàì!  ÿ ë è . Íàìàç, íÿ âàð, õåéèð îëà, áèçè ÿúÿá ÷àüûðäûáñàí? Í à ì à ç . Òàðâåðäè òÿâÿããÿ åäèð êè, îíóíëà ýÿçìÿéÿ ýåäÿñèíèç. Î ð ó ú . Íåúÿ ýÿçìÿéÿ? Í à ì à ç . Äÿõè íÿ ñîðóøìàã? Ýÿçìÿê äåéÿíäÿ þçöí áèëìèðñÿí?  ÿ ë è . Ìÿí þìðöìäÿ ýÿçìÿéÿ ýåòäèéèì éîõäóð. Ãîéóí-ãóçó __________ îüóðëóüóíäàí áàøãà ìÿíèì ÿëèìäÿí áèð çàä ýÿëìÿç. Îðóúó áèëìèðÿì.

77

Î ð ó ú . Ìÿíúèéÿç... éåéÿðÿì. Ìÿíèì ùàâàõò ãóëäóðëóüà ýåòäèéèì âàð? Ìÿí ùå÷ ãîéóí-ãóçó îüóðëóüó äà áàúàðìàíàì. Í à ì à ç . Îëàí, íÿ äàíûøûðñûíûç? Ìÿýÿð èýèä äåéèëñèíèç? Òöôÿíý àòìàã áèëìèðñèíèç?  ÿ ë è . Òöôÿíý àòìàã áèëèðèê î äà îâà, ãóøà. Àäàìà òöôÿíý àòìàã íÿ áèçèì èøèìèçäèð? Í à ì à ç . Êèì ñèçÿ äåéèð êè, àäàìà òöôÿíý àòûí? Àòëàíàðñûíûç, ÷ûõàðñûíûç ýÿçìÿéÿ, äöøÿðñèíèç ïîøò éîëóíà; Áèðäÿí ãàáàüûíûçà äÿâÿ êàðâàíû, éà åðìÿíè áÿçèðýàíëàðû ðàñò ýÿëÿð, ýóéà ãîðõóòìàã ö÷öí áàøëàðûíûí öñòöíäÿí òöôÿíý áîøàëäàðñûíûç. Áóíäà ùå÷ áèð çÿðÿð éîõäóð, îëàð ãîðõóá ùÿðÿ áèð òÿðÿôÿ ãà÷àúàã. Ìàëëàðû, ïóëëàðû òþêöëöá ãàëàúàã, éûüûøäûðûá, ýþòöðöá ãàéûäàðñûíûç. Íÿ ÷ÿòèí èøäèð?  ÿ ë è . Åù, áèç ùàðà, áåëÿ èø ùàðà? Áèç áèð ÷îáàí àäàìûã, áèçÿ ãóëäóðëóã íÿ éàðàøàð? Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, áóðà ýÿë, áèëèðñÿíìè, úÿáð åëÿìÿ. Ýþðöðñÿí êè, ãîðõóðëàð, äÿõè íèéÿ ãûñíûéûðñàí? Ùàìû ìÿíèì êèìè êè, îëìàéàúàãäûð? Áóðàõ ýåòñèíëÿð! Í à ì à ç . Õåéð, ãîé ýþðöì. Âÿëè, àéûá äåéèë áàø ãà÷ûðûðñûíûç? Àðòûã òèêÿ ìÿýÿð áàø éàðàð? ßââÿëÿí, ìàëûûíç, ïóëóíóç àðòàð, èêèíúè àä-ñàí ÷ûõàðäàðñûíûç. Î ð ó ú . Ìÿíúèéÿç... éåéÿðÿì! Ìÿíèì íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð àä-ñàí?  ÿ ë è . Áÿëè, áó êå÷ÿë Îðóúà àä-ñàí ÷îõ ëàçûìäûð! Í à ì à ç . À ýÿäÿ, íÿ ãåéðÿòñèç àäàìñûíûç! Òàðâåðäè èëÿ äóç-÷þðÿê äàäìûéûáñûíûçìû? Ìÿýÿð ñèç áèëìèðñèíèç êè, áèçèì îáàìûçäà áóíäàí äþâëÿòëè àäàì éîõäóð? Ñèçèí ùÿìèøÿ âåúèíèçÿ ýÿëìÿçìè? Àç àäàììû îíäàí õåéèð ýþðöá? Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, íèéÿ ãûñíûéûðñàí? Ãîé ýþðÿê, ìÿí þçöì äÿ ùÿëÿ áèð àç ôèêèð åëÿìÿê èñòÿéèðÿì. Í à ì à ç . Õåéð, íÿìÿêáÿùðàìëûã åäèðëÿð. Êè÷èê îëàí ýÿðÿê áþéöéöí ñþçöíÿ áàõà!  ÿ ë è . Îðóú, íÿ äåéèðñÿí? Ýåäÿêìè? Î ð ó ú . Íÿ áèëèì, âàëëàù, ýåäèðñÿí, ýåäÿê!  ÿ ë è . À êèøè, îëàð êè, áèð àò áàùàñû ÿëèìèçÿ äöøÿ. Èêè èëäèð êè, àò èñòÿéèðÿì àëàì, ïóë òàïìûðàì. Í à ì à ç . ßëáÿòòÿ, àò áàùàñû äà ÿëèíèçÿ äöøÿð! Áåëÿ õåéèðäÿí àäàì ãà÷àðìû? __________  ÿ ë è . Äÿõè íÿ åéëÿìÿê, ÷öíêè Òàðâåðäè ÷àðÿñèç õàùèø åäèð, îíóí ñþçö ñûíûíúà, äöøìÿíèí áîéíó ñûíñûí. Ìÿí ùàçûðàì!

78

Î ð ó ú . Ìÿí äÿ ùàçûðàì! Éîëäàøäàí àéðûëìàã êè, îëìàç. Ò à ð â å ð ä è . Àììà áèð äöðöñò ôèêèð åäèí... Í à ì à ç (îíóí ñþçöí êÿñèá). Òàðâåðäè ñèçäÿí ðàçûëûã åäèð âÿ òÿâÿããå åäèð êè, ôöðñÿòè ôþâòÿ âåðìÿéèá, ýåäèá éàðàãëàíûá ýÿëÿñèíèç. Ýÿçìÿê ö÷öí áåëÿ éàõøû âàõò ÿëÿ äöøìÿç. Â ÿ ë è . Îðóú, ýåäÿê! Ýåäèðëÿð

Ò à ð â å ð ä è . Íàìàç, áèëèðñÿíìè, áó çàäû ëàï óíóòäóã. Ìÿíèì àòàì áèð ìÿøÿäè êèøèäèð. Ùå÷ ðàçû îëàðìû êè, ìÿí ãóëäóðëóüà ýåäÿì? Í à ì à ç . À êèøè, àòàíäàí ðöñõÿò àë, ýåò! Ò à ð â å ð ä è . ßúÿá äàíûøûðñàí? Àòàìà äåéèì êè, ìÿíÿ ðöñõÿò âåð, ãóëäóðëóüà ýåäèì? Í à ì à ç . Åëÿ íèéÿ äåéèðñÿí? Äå êè, àðàíäà òàõûë ñóëàìàüà ýåäèðÿì. ßëáÿòòÿ, ðöñõÿò âåðÿúÿêäèð; ñîíðà ÷ûõ ïîøò éîëóíà. Äÿõè íÿ âàð áóíäà? Ò à ð â å ð ä è . Íåúÿ áóíäà íÿ âàð? Í à ì à ç . Éÿíè áóíäàí àñàí íÿ âàð?! Ò à ð â å ð ä è . ßúÿá àñàí çàä òàïìûñàí? Ìÿí, âàëëàù, àíúàã àòàìäàí ãîðõóðàì, î úÿùÿòäÿí áó èø ìÿíÿ ÷îõ ÷ÿòèí ýÿëèð. Í à ì à ç . Àäàì êè, ãîðõàã îëäó, áó òþâð èëÿ áÿùàíÿ ýÿòèðÿð. Ýåòìèðñÿí, þçöí áèë. Áó ùàëäà Çàëõà äàõèë îëóð.

Í à ì à ç . Çàëõà, ýåò óøàãëàðà äå êè, äÿõè úÿôà ÷ÿêìÿñèíëÿð, Òàðâåðäè ýåðèëÿäè. Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êè, äåìÿäèì ýåðèëÿéèðÿì. Ç à ë õ à . Ìÿí áó ñààòäà Ïÿðçàä èëÿ ýþðöøäöì. Ùàìû èøè ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäûì. Íåúÿ ñåâèíäè, íåúÿ ñåâèíäè!.. Äåäè êè, èíäè Àëëàùà øöêöð, äÿõè äåìÿçëÿð êè, Òàðâåðäè ãîðõàãäûð. Áóíäàí ñîíðà ìÿí óòàíìàíàì äåéèì êè, îíó ñåâèðÿì. Áó âàõòàäÿê òàìàì ãûçëàð ìÿíÿ òÿíÿ åäèðäè, ùÿð áèðèñèíè ýþðÿíäÿ áàøûìû àøàüû ñàëûðäûì. Í à ì à ç . Àøêàð çàääûð êè, áèçèì ãûçëàðûìûç ùå÷ áèð îüëàíû ñåâìÿçëÿð êè, àäàì ñîéìàìûø, éîë êÿñìÿìèø îëà, åëÿ áèðèñè áó Çàëõà! Àõûð áó äà ýþçÿë ñàéûëûðäû! Ç à ë õ à . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ÿòèìèçè òþêìÿ, àç äàíûø! Í à ì à ç . Âàëëàù, äîüðó äåéèðÿì, åëÿáèðèñè áó Çàëõà! Ìÿýÿð ìÿíÿ __________ ÿââÿëäÿí ýÿëÿðäè, ÿýÿð ãóëäóðëóüà ÿë ãîéìàñàéäûì? Àðâàä, áåëÿäèðìè?

79

Ç à ë õ à . Éàõøû, áÿñäèð, êå÷ÿí èøè èíäè ÷öðöê÷öëöê åéëÿéèá äàíûøìàã ñÿíÿ ãàëûáäûð? Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí ýåòìÿéÿ ìöçàéèãÿ åëÿìèðÿì, àììà öñòöìäÿ ùå÷ áèð éàðàã éîõäóð. Áèëìèðÿì íåúÿ åäèì. Éàðàã ö÷öí åâÿ ýåòñÿì àòàì äóéàúàãäûð. Í à ì à ç . Åâÿ íèéÿ ýåäèðñÿí! Ìÿíèì ãûëûíúûìû, òöôÿíýèìè, òàïàíúàìû ýþòöð, õàí÷àë äà êè, þç áåëèíäÿ âàð. Ãîé ìÿí ñÿíè ýåéèíäèðèì, éàðàãëàíäûðûì. (Áàøëàéûð éàðàãëàðû îíóí öñòöíÿ òàõìàüà). Ò à ð â å ð ä è . Äÿõè áàøãà íÿ ýþòöðöì? Í à ì à ç . Îëàí, áÿñäèð, áóëàð èëÿ áèð ãîøóí ãûðìàã îëàð, äÿõè àðòûã íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð? Ç à ë õ à . Âàé àìàíÒàðâåðäè, íåúÿ ùåéáÿòëè îëäóí? Ñÿíè ýþðÿí êèìè àäàìëàð ãà÷àúàãëàð. Áó ùàëäà Âÿëè âÿ Îðóú äàõèë îëóðëàð

Î ð ó ú . Áèç äÿ ùàçûðûã. Ò à ð â å ð ä è . Ýåäÿêìè? Í à ì à ç . Ýåäèí, ýåäèí, óüóðóíóç õåéèð îëñóí! ßëèäîëó ãàéûäàñûíûç! Ç à ë õ à . Òàðâåðäè, Ïÿðçàä èëÿ ãîøà ãàðûéàñàí! ×îõëó îüóë-ãûç ýþðÿñÿí! Îüëàíëàðûí äà ñÿíèí êèìè ãî÷àã îëñóí! Ò à ð â å ð ä è . Ãÿì åëÿìÿ, îëàúàãëàð, øÿêñèç îëàúàãëàð! Éà ñàô àäûìû áàòûððàì, éà àäàì ñîéìàìûø ãàéûòìàéàúàüàì! Ýåäèðëÿð.

Í à ì à ç . Çàëõà, áèëèðñÿíìè, ìÿí øÿðòëÿøäèì êè, Òàðâåðäè ùÿð íÿ ýÿòèðñÿ, éàðûñûí ìÿíÿ âåðñèí. Ç à ë õ à . Òàðâåðäè éÿíè áèð çàä ýÿòèðÿúÿêäèðìè êè, éàðûñûí ñÿíÿ âåðÿ? Ñÿí íèéÿ áåëÿ õàì õÿéàë îëóðñàí? Øÿê éîõäóð êè, îíóí ãîë-ãû÷ûíû ÿçèá éîëà ñàëàúàãëàð. Í à ì à ç . Õåéèð, êèì áèëèð, îëóð êè, óüóðóíà áèð õåéèð ýÿëÿ. Ãîðõàã ùÿìèøÿ þçöíäÿí ãîðõàüà ðàñò ýÿëÿð. Àõûðäà èø íåúÿ ãóðòàðñà, áèçèì õåéðèìèçäèð; áèð òÿðÿôäÿí àò, áèð òÿðÿôäÿí äÿ ïóë! (Ýåäèð ÿëèí îâóøäóðàîâóøäóðà). Ïÿðäÿ ñàëûíûð

__________ 80

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Âàãå îëóð Øÿìñÿääèí ìàùàëûíäà, äÿðÿíèí è÷èíäÿ êè, áèð òÿðÿôèíäÿ òÿïÿ äÿõè çàùèðäèð.

Á à é ð à ì (éàëãûç). À êèøè, îâ äà ÿëÿ äöøìöð; íÿ áèð úåéðàí âàð, íÿ áèð òóðàú âàð; áèð äîâøàí äà áàðû ðàñò ýÿëìèð êè, áèð òöôÿíý àòàì. Öðÿéèì äàðûõûð. Íÿ éàìàí áÿõòèì âàð èìèø, ìÿíèì! Òóòàëûì êè, Ïÿðçàä ìÿíè ñåâèð, ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿúÿê? ßìèñèíèí ÿìðèíäÿí ÷ûõàìû áèëÿúÿê, òàìàì îáàíûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿìè áèëÿúÿê? Ãûç òàéôàñûíûí õàùèøèíÿ ìÿýÿð áèçëÿðäÿ ãóëàãìû àñàðëàð? Öìèä éîõäóð, èãáàëûì ýÿòèðìÿéÿúÿê. Çàëõà åòäèéè âÿäèíè áèòèðìÿéÿ úöðÿò åäÿ áèëìÿéÿúÿê. Íàìàç áèð òàìàùêàð, øåéòàíôèêèð àäàìäûð. Ùå÷ âàõòäà Òàðâåðäè êèìè äþâëÿòëè àäàìû ÿëÿ ñàëìàã èñòÿìÿéÿúÿê. Ïÿðâÿðäèýàðà, íåúÿ åäèì, áó äÿðäÿ íåúÿ òàáëàøûì. Íÿ òþâð ñÿáð åäèì, íåúÿ àðàì òóòóì, íåúÿ áó ãöññÿäÿí äèíúÿëÿ áèëèì? Àõ, íÿ õûøûëòû ñÿñè ýÿëèð?! Ýÿðÿê êè, áó êîëóí äàëûñûíäàäûð. Úàíàâàð îëàúàã, ýåäèì áÿëêÿ ýöëëÿ èëÿ âóðà áèëèì, åëÿ áèëèì êè, Òàðâåðäèíèí áþéðÿéèíÿ ýöëëÿ âóðóðàì (Ýåäèð). Áèð àç ñîíðà Òàðâåðäè éîëäàøëàðû èëÿ éåòèøèá, áåëëÿðèíè ÿéèá, ñèíÿ-ñèíÿ î éàíà-áó éàíà áàõûðëàð.

Ò à ð â å ð ä è . Òññ... òññ... åùòèéàòëû îëóí, ýÿðÿê êè, éîëäàí ýÿëÿí âàð! Î ð ó ú . Âàð, âàð. Àò àéàüûíûí òàïïûëòûñû ýÿëèð. Âÿëè, òöôÿíýèí ÷àõìàüûí éóõàðû àéàüà ãîâçà êè, ùàìûìûç áèðäÿí òöôÿíýëÿðè áîøàëäàã! Ò à ð â å ð ä è . Äàéàíûí, äàéàíûí! Áåëÿ áèëèðÿì êè, òöôÿíý àòìàñàã éàõøûäûð.  ÿ ë è . Íåúÿ òöôÿíý àòìàñàã éàõøûäûð? Îíäà íåúÿ ñîéìàã îëàð? Ñîíðà ýÿðÿê ÿëèáîø îáàéà ãàéûäàã, òàìàì õàëãû öñòöìöçÿ ýöëäöðÿê! Ò à ð â å ð ä è . Íÿ ñÿáÿáÿ õàëã öñòöìöçÿ ýöëÿúÿê? Äåéÿðèê êè, éîëà ÷ûõäûã, ÷îõ ýþçëÿäèê, ùå÷ êÿñÿ ðàñò ýÿëìÿäèê.  ÿ ë è . Áóíà ùå÷ êÿñ èíàíìàç. Ìÿí áóíó åäÿ áèëìÿíÿì. Ò à ð â å ð ä è . Åäÿ áèëìÿçñÿí, áÿñ ìÿí äÿ êþìÿêñèç ôÿãèð-ôöãÿðàíûí öñòöíÿ òþêöëÿ áèëìÿíÿì! Ìÿí áåëÿ ýöíàù èøÿ ãîøóëìàéàúàüàì! Àäàìäà ðÿùì, ìöðöââÿò éàõøû øåéäèð. Äîüðóñó áóäóð êè, ìÿí ãàéûäàúàüàì. Ìÿí ãàëìûðàì, ýåäèðÿì!  ÿ ë è . Éàâàø, ÿçèçèì, ÷îõ ýåú áàøà äöøöáñÿí. Àëëàùà àíä îëñóí, ÿýÿð àéàã ýåðè ãîéàñàí, øåéòàíûíû ÷ÿêèá ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì. Ñàðñàã áàëàñû, ñàðñàã þçöí éàëâàðûá áèçè áóðà ýÿòèðìèñÿí, èíäè áèçè __________ ãîéóá ýåòìÿê èñòÿéèðñÿí?

81

Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êè, ñèçè ãîéóá ýåòìÿê èñòÿìèðÿì. Ìÿí ñèçèí õåéðèíèç ö÷öí äåéèðÿì êè, ýåðè äþíÿê; Áÿëêÿ éîë àäàìû áèçäÿí ÷îõ îëäóëàð, áÿëêÿ áèçèì êèìè ãî÷àã àäàìëàð îëäóëàð; òöêöìöçö òþêöá ãîëãàíàäûìûçû ãûðàðëàð.  ÿ ë è . Ãóøäàí ãîðõàí äàðû ÿêìÿç. Èíäè áó ôèêèðëÿðè åëÿìÿê âàõòû äåéèë! Éîëäàí þòÿíëÿðè ýÿðÿê ÿéëèéÿê. Ñÿí äÿ áèçèì èëÿ ýÿðÿê áèð éåðäÿ îëàñàí; éîõñà, ýþðÿðñÿí! Èñòèðñÿí ñàáàù àëÿìè áèçÿ ýöëäöðÿñÿí? Àéàã ýåðè ãîéñàí, áöòöí òöôÿíýè ñÿíÿ áîøàëäàúàüàì. (Òöôÿíýè îíà ñàðû ÷åâèðèð). Ò à ð â å ð ä è . Àëëàùó ÿêáÿð, áèçÿ ãîðõàã äåìÿñèíëÿð äåéèí, ýÿðÿê þçöìöçö áÿëàéà ñàëàã?! À ãàðäàø, áèðúÿ ãóëàã àñ ìÿíÿ, ýþð íÿ äåéèðÿì; ñÿí ãî÷àãëûüû ëàï ãÿëÿò àíëàéûðñàí, ùå÷ áèëèðñÿíìè ãî÷àãëûã, èýèäëèê íÿäèð? Èýèäëÿðèí áàø÷ûñû Êîðîüëó äåéèáäèð êè, èýèäëèê îíäóð, äîããóçó ãà÷ìàãäûð, áèðèñè ùå÷ ýþçÿ ýþðöíìÿìÿê. Ìÿí äåéèðÿì êè, áó èêè èøèí ùàíñûíà ÿìÿë åäèðñèíèç åäèí.  ÿ ë è . Áÿñäèð, ÷îõ âÿç âåðìÿ! Ýþðöðñÿíìè éóõàðûäà áèð çàä ãàðàëûð? Î, éîëäàí ýÿëÿí îëàúàãäûð. Ò à ð â å ð ä è (ÿéèëèá áàõûð). Äîüðóäàí ýÿëÿí âàð. Ýþðÿñÿí êèìäèð? Âàëëàù ýÿëèð! Áèëèðñèíèçìè, ñèç ãàáàüà ýåäèí, ìÿí ñèçèí äàëûíûçû ñàõëûéûì.  ÿ ë è . Áÿëè, ñÿíÿ ÷îõ öìèä áàüëàìàã îëàð. Îðóú, ãàáàüà ýåäÿê ýþðÿê, êèìäèð ýÿëÿí. Åé, Òàðâåðäè, âàëëàù ÿýÿð ãà÷àñàí, îáàíûí è÷èíäÿ äÿ ùàããûíà ôèêèð ÷ÿêÿðÿì, þçöí áèë! Òàðâåðäè âÿ ñîíðà íåìñÿ Ôîê.

Ò à ð â å ð ä è . Äè ýþð, ñåâýèëèëèéèí àõûðû áåëÿ îëàð! Ùå÷ ôèêðèìäÿí êå÷ÿðäè êè, ãóëäóð îëàúàüàì, éîë êÿñÿúÿéÿì, àëÿìÿ çÿëçÿëÿ, âÿëâÿëÿ ñàëàúàüàì? Ïÿðâÿðäèýàðà, ñåâýè íÿ éàìàí îëóðìóø? Ô î ê . Ìÿí ÷îõ éàõøû åëÿäèì êè, àðàáàäàí äöøäöì, áèð àç ïèéàäà éåðèäèì, ÷è÷ÿê äÿðäèì. Íÿ éàõøû ÷è÷ÿêäèð, íÿ ýþçÿë ãîõóñó âàð. Áóíó Ìàðèéà Àäàìîâíàéà ïåøêÿø åäÿúÿéÿì. (Ãÿôëÿòÿí ýþçö Òàðâåðäèéÿ ñàòàøûá) Àõ, äÿäÿì âàé! Áó êèìäèð? Âàé àìàí! Àëëàù, ñÿí ñàõëà! Ò à ð â å ð ä è . Ùå÷ áèëìèðÿì íÿ ãàéûðûðëàð; îðäà àðàáàíûí àòûíû ÿéëèéèáëÿð; êó÷åð3 ãà÷ûá þçöí êîëëóüà ñàëäû. Áàðàêàëëàù, ãî÷àãëàðûì, íåúÿ èø ýþðäöê! (Ãÿôëÿòÿí ýþçö Ôîêà ñàòàøûá). Åé âàé, òàðû! Éàìàí éåðäÿ ýöí àõøàì îëäó! Áó êèìäèð ýþðÿñÿí? Ôîê. Åé âàé áó ãóëäóð îëàúàãäûð! Éÿãèí ìÿíè þëäöðÿúÿê! (Áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ). Ò à ð â å ð ä è . Åé, éÿãèí áó àäàì äà ãóëäóðëóüà ÷ûõûáäûð, ÷èéíèíäÿ __________ òöôÿíýè äÿ âàð. Âàé àìàí, àòñà ìÿíèì èøèì õàðàáäûð. (Î äà áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ).

82

Ô î ê . Ìàðèéà Àäàìîâíà, Ìàðèéà Àäàìîâíà. Ñÿí ùàðäàñàí! Ò à ð â å ð ä è . Éàõøû Ïÿðçàäû àëäûã, éàõøû òîé åëÿäèê, ôàðàüàò, ðàùàò äóðàúàüûìûç éåðäÿ þçöìöçÿ èø ãàéûðäûã! Ô î ê . Àëëàù, íåúÿ ùåéáÿòëèäèð! Ò à ð â å ð ä è . Àëëàù, òöôÿíýè íåúÿ óçóíäóð! Ùå÷ áèð áåëÿ óçóí òöôÿíý ýþðìÿìèøÿì. Ô î ê . Éàõøûñû îäóð êè, áèð òÿðÿôÿ ãà÷àì! Ò à ð â å ð ä è . Áàðû ãà÷ûì, áÿëêÿ åâè éûõûëìûø òöôÿíýè ìÿíÿ äöçÿëäèá àòäû. Âàõò èêÿí áèð òÿðÿôÿ éàéûíûì. Ùÿð èêèñè áèðäÿí ãà÷ûðëàð. Ãÿôëÿòÿí áèð-áèðèëÿ òîããóøóðëàð. Ùÿð èêèñè êèñÿñèíè ÷ûõàðûá áèð-áèðèíÿ óçàäûð.

Ò à ð â å ð ä è . Âàëëàù, ìÿíèì âàð-éîõóì áóäóð, àë, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê! Ô î ê . Âàëëàù áóíäàí àðòûã òàìàì ñÿôÿðèìäÿ áèð çàä ãàçàíìàìûøàì; àë, ìÿíè áóðàõ! Ò à ð â å ð ä è . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ìÿíè ãîé îáàéà ãàéûäûì. Ô î ê . Àìàíäûð, ìÿíè þëäöðìÿ, éàçûüàì! Ò à ð â å ð ä è . Áÿñ ñÿí ãóëäóð äåéèëñÿí? Ô î ê . Ìÿí áèð ôÿãèð íåìñÿéÿì. Ñÿí êèìñÿí? Ò à ð â å ð ä è . Ìÿí êèìÿì? Ãóðóìñàã? Ýþðìöðñÿí êè, ìÿí ãóëäóðàì! Ìÿíèì êîëëóüóí è÷èíäÿ èêè éöç éîëäàøûì éàòûð! Ñèç íåúÿñèíèç? Ô î ê . Ìÿí áèðúÿéÿì! Ò à ð â å ð ä è . Äè áÿñ òåç ãà÷, éîõñà áó ñààòäà ñÿíè þëäöððÿì! Ô î ê . Äîüðóìó äåéèðñÿí êè, ñÿí éàëãûç äåéèëñÿí? Ò à ð â å ð ä è . Åøèòìèðñÿí êè, ìÿíèì éîëäàøëàðûìûí ãàëìàãàëû ýÿëèð? Ô î ê . Àõ, òàðû, òàìàì âàð-éîõóì ãàðÿò îëàúàã! Àõ, Ìàðèéà Àäàìîâíà! Ìàðèéà Àäàìîâíà! Áó íåúÿ áÿäáÿõòëèê èäè öç âåðäè. Áèç áóíäàí ñîíðà íåúÿ åäÿúÿéèê? (Àüëàéûð). Ò à ð â å ð ä è . Éîëäàøëàðûì éàõûíëàøûðëàð, äè èòèë úÿùÿííÿìÿ, òåç ãà÷, éîõñà áó ñààòäà ãàðíûíû òöñòö èëÿ äîëäóððàì! Ô î ê . Àõ, Àëëàùû ñåâèðñÿí, äàéàí, áó ñààòäà ãà÷ûì. (Áàøëàéûð ãà÷ìàüà). Ò à ð â å ð ä è (éàëãûç). Íåúÿ ãîðõóòäóì! Ìÿíèì êèìè çàëûì îëàðìû? ßýÿð Ïÿðçàä ìÿíè áó ùàëäà ýþðÿ áèëñÿéäè, ãîðõóäàí áàüðû ÷àòëàðäû. Áó ùàëäà Âÿëè âÿ Îðóú àðàáàéà ãîøóëàí àòû úèëîâóíäàí ÷ÿêèðëÿð, àðàáàäà èêè ñàíäûã âàð.

__________ Ò à ð â å ð ä è . Àé óøàãëàð ùàìûñû ãà÷äûëàðìû?

83

 ÿ ë è . Õàòèðúÿì îë, ùàìûñû ãà÷äûëàð! Ò à ð â å ð ä è (ýöëÿ-ýöëÿ). Íåúÿ ãîðõàã èìèøëÿð. Áåëÿ àäàìëàð äà âàð äöíéàäà? Éàõøû, êÿñáèìèç íÿäèð? Àðàáàäà íÿ øåé âàð?  ÿ ë è . Àðàáàäà èêè áþéöê ñàíäûã âàð êè, ùå÷ òÿðïÿòìÿê îëìàç. Ñÿí, Òàðâåðäè, òåç îëàðû ñûíäûð, è÷èíèí øåéèí áèð éåðÿ éûü. Ìÿí, Îðóú ýåäÿê, àðàáàíûí àòëàðûíûí áèðèíÿ ýöëëÿ äÿéèá, èêè éàõøûñû êîëëóüà ãà÷äû òóòàã ýÿòèðÿê, øåéëÿðè éöêëÿéÿê àïàðàã. Ò à ð â å ð ä è . ×îõ éàõøû, ñèç ýåäèá àòëàðû ãàéòàðûí, ìÿí áó ñààòäà ñàíäûãëàðû ñûíäûðûá, øåéëÿðè áèð éåðÿ éûüàðàì; àììà òåç ãàéûäûí, áóðàäà ÷îõ äàéàíìàã îëìàç, ãîðõóðàì öñòöìÿ àäàì òþêöëÿ, ÿëèìäÿí íàùàã ãàí ÷ûõà.  ÿ ë è . Àõìàã äàíûøìà, ñàðñàã! Ñÿí áèð òîéóã þëäöðÿ áèëìÿçñÿí. Òÿê þçöí ãà÷ìà; àäàì þëäöðìÿéèíè ñÿíÿ áàüûøëàäûã! Î ð ó ú . Áó ñààòäà ãàéûäàðûã, ôèêèð åëÿìÿ, ñàíäûãëàðû à÷! Ò à ð â å ð ä è . Áàø öñòÿ. Âÿëè, Îðóú úÿëä óçàãëàøûðëàð.

Ò à ð â å ð ä è (éàëãûç). Ýåíÿ ìÿí éàëãûç ãàëäûì. Çÿðÿðè éîõäóð. Êèìäÿí ãîðõàúàüàì? Ìàë éèéÿëÿðèíè ãà÷ûðìûøûã. À ýÿäÿ, íÿ áþéöê ñàíäûãëàðäûð! Éÿãèí è÷èíäÿêè òàìàì òàôòàäûð. Ïÿðçàä åëÿ éàøû îëäóãúà òàôòà òóìàí-êþéíÿê ýåéñèí. Ãóðóìñàã Íàìàç éàðûñûíû èíäè ìÿíäÿí èñòÿéÿúÿê. Ãÿëÿò åëÿéèð! Íÿ ãàéûðûáäûð êè, éàðûñûíû îíà âåðèì! Áÿëêÿ ñàíäûãëàðûí è÷èíäÿêè òèðìÿ øàëäûð éà ïàäøàùëûã ïóëóäóð? Òåç áèð áàõûì, ýþðöì íÿ âàð? (Éàâóãëàøûð ñàíäûãëàðà). Ñàíäûãäà äåéÿñÿí áèð çàä òÿïÿíèð. (Ñàíäûüûí ãàïàüûí ãàëõûçûð, áèðäÿí áèð ìåéìóí ñàíäûãäàí äèøãàðû ñû÷ðàéûð). Àëëàùó ÿêáÿð, áó íÿäèð? Ñàíäûãäà ìåéìóí íÿ ãàéûðûð? Áåëÿ äÿ ñþâäÿýÿð ìàëû îëóðìó? Áåëÿ çèáèë èëÿ àëûø-âåðèø åäÿí ñþâäÿýÿðëÿð äÿ äöíéàäà âàðìûø? (Ìåéìóí îíà äèøèí ãûúûäûð). Àõ êþïÿê îüëóíóí ìàëû, íÿ ìÿíÿ äèøèí ãûúûäûðñàí? (Ìåéìóí îíóí òÿãëèäèí ýÿòèðèð). Áàõ, áàõ ìÿíèì òÿãëèäèìè ýÿòèðèð! Éàõøû îëäó, áóíó Ïÿðçàäà ïåøêÿø àïàððàì. Ãîé áóíó ýþðñöí, ñåâèíñèí. Íåúÿ òóòóì? Åé, ìåéìóí, ãîðõìà, éàõûí ýÿë! (Éåðèéèð ìåéìóíà ñàðû; ìåéìóí ãàáàüûíäàí òóëëàíûð). Áàõ, áàõ, êþïÿê îüëóíóí ìàëû, àç ãàëìûøäû ìÿíÿ òîõóíà! Éàâàø, ìÿí ýþð íåúÿ ñÿíè òóòóðàì! (Ãà÷ûð ìåéìóíóí äàëûñûíúà; ìåéìóí ãàáàüûíäàí î éàíà-áó éàíà òóëëàíûð; ñîíðà àüàúà ÷ûõûð; áàøëàéûð îíóí òÿãëèäèíè ýÿòèðìÿéÿ). Áàõ, áàõ, ôèêðè áóäóð êè, ìÿí îíóí äàëûñûíúà àãàúà __________ ÷ûõàì. Íåúÿ øåéòàí ìåéìóíäóð! Îô, ãÿðèáÿ éîðóëäóì, áó íåúÿ ñàðñàã 84

ñþâäÿýÿð èìèø êè, ìåéìóíó àðàáàéà ãîéóá ýÿçäèðèð? Ìÿí åëÿ áèëäèì, áó åâè éûõûëìûø àüûëëû-áàøëû ìàë àïàðûð ñàòìàüà, öñòöíÿ äöøöá ñîéäóã. Ìÿí íÿ áèëèì êè, î áåëÿ íàäöðöñò èìèø êè, áèçèì îõóìóçó áîøà ÷ûõàðòäû. Íåúÿ öðÿéèì äàðûõûð! Àììà ÿëèáîø åâÿ ãàéûòìàã îëìàç. Ýþðöì î áèðèñè ñàíäûãäà íÿ âàð. Àììà áþéöê ñàíäûãäûð, éÿãèí êè, áóíóí è÷èíäÿ àüûëëû-áàøëû ìàë âàð. Ãàïàüû äà íÿ éåêÿäèð? (Ãàïàüûí ñûíäûðûð) Àõ, ïÿðâÿðäèýàðà, íÿ õûðûëòû ýÿëèð! (Ãàïàüû ãàëõûçûð, áèð àéû ÷ûõûá, îíó ñöïöððÿéèð). Åé âàé, àéû! Àé Íàìàç! Àé Çàëõà! Àé Ïÿðçàä! Åâèì éûõûëäû! Àé ùàðàé, àé àìàí! Êþìÿê åäèí, àé Àëëàùû ñåâÿí, äàäûìà éåòèøèí! Âàé àìàí, ãÿëÿò åëÿðÿì, ãóëäóðëóüà äÿõè ÷ûõìàíàì, ùå÷ êèìè ñîéìàíàì! Òþâáÿ îëñóí, òþâáÿ, òþâáÿ! Îô, Àëàëù, ñÿí ãóðòàð! Àëëàù, ñÿí äàäà éåòèø! Ùå÷ âàõò áåëÿ éîëà äÿõè ýåòìÿíÿì. Àéû îíóí öçöí úûðûá éûõûð éåðÿ, ñû÷ðàéûð, áåëèíÿ, áàøëàéûð þâêÿëÿìÿéÿ, áîüìàüà. Áó ùàëäà Áàéðàì òÿïÿíèí öñòöíäÿ çàùèð îëóð.

Á à é ð à ì . Íÿ ñÿñ ýÿëèð? Éÿãèí àéû àäàì áîüóð. Ò à ð â å ð ä è (ãàèì ñÿñëÿ). Àé Àëëàùû ñåâÿí, êþìÿê åëÿ, ìÿíè ãóðòàð!! Áàéðàì òöôÿíýè öçöíÿ ýþòöðöá àéûíû íèøàíà åäèð, àòûð. Òöôÿíý áîøàëàíäà ýöëëÿ àéûíû Òàðâåðäèíèí öñòöíäÿí òóëëàéûð. Àéû òåç ãàëõûá òöñòö ñàðû éöéöðöð, ýèðèð êîëà, ýþçäÿí èòèð.

Ò à ð â å ð ä è (éåðäÿ éûõûëìûø). Àé Àëëàù, ýþðÿñÿí ýöëëÿ ìÿíÿ äÿéìÿäè êè? Õåéð, èíøàëëàù äÿéìÿéèáäèð. Äóðóì ãà÷ûì. (Òåç ãàëõûá ãà÷ûð). Á à é ð à ì (åíèá, àðàáàéà éàõûí ýÿëèð). Áó íÿ àðàáàäûð? Áó àéû, áó àäàì áóðà ùàðàäàí äöøìöøäöð? Ìÿí áåëÿ áèëèðÿì êè, àéûíû éàðàëàäûì, ãàí èç ñàëûáäûð. Àéû ýþðÿñÿí ùàðà ýåòäè? Áÿñ î ãóðòàðäûüûì àäàì íåúÿ îëäó? Áó ùàëäà äèâàíáÿéè, êàçàêëàð âÿ äèëìàíú ùàçûð îëóðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ýåíÿ ãóëäóðëóüà áàøëàéûáëàð. Àé êàçàêëàð, èêèíèç áó éåðëÿðÿ áàõûí, èêèíèç àòëàðû òóòóí! Î ãàëàíûíûç áó ãî÷àüû áàüëàñûí! Á à é ð à ì . Ìÿíè áàüëàñûíëàð! Àëëàùû ñåâèðñÿí, áåëÿ áóéóðìà, ìÿíèì íÿ òÿãñèðèì âàð?! Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ òÿãñèðèí éîõäóð? Áÿñ áó ñûíìûø ñàíäûãëàð, ñîéóëìóø àðàáà, òöôÿíý àòûëìàã òÿãñèð äåéèë? Íÿ âàõòàäÿê çàêîíà ìöõàëèôÿò åäÿúÿêñèíèç, öìÿíàéè-äþâëÿòèí ÿìðèíäÿí ÷ûõàúàãñûíûç? Íÿ ãÿäÿð àüëûíûç âÿ ôèêðèíèç àç îëñà äà, áàðû áàøà äöøöí êè, ðóñ äþâëÿòè ñèçè ëÿçýèäÿí âÿ ãà÷àãëàðäàí ìöùàôèçàò åäèð.4 Áàðû áó èøèí øöêðàíÿñèíÿ íèçàìà òàáå îëóí, ÿýÿð÷è ùå÷ íèçàìû âÿ çàáèòÿíè àíëàìûðñûíûç? Åù, ñÿíèíëÿ äàíûøìà__________ üûí íÿ ôàéäàñû âàð! Ùàíû ñÿíèí éîëäàøëàðûí?

85

Á à é ð à ì . Ìÿíèì ùå÷ éîëäàøûì éîõäóð! Ä è â à í á ÿ é è . Áó àðàáàíûí àòëàðû ùàíû? Á à é ð à ì . Áèëìèðÿì. Ä è â à í á ÿ é è . Êþùíÿ ïåøÿíèçäèð; áèëìèðÿì, ýþðìÿìèøÿì! Ñÿí áåëÿ õÿéàë åäèðñÿí êè, “áèëìèðÿì” äåìÿêëÿ úàíûíû ãóðòàðàúàãñàí? Á à é ð à ì . Àüà, áèð ñþçöìÿ ãóëàã àñ! Ìÿí áó éàõûíëûãäà îâ ýÿçèðäèì. Ýþðäöì êè, áèð ÷ûüûðòû ýÿëèð, éàëâàðûð, êþìÿê èñòÿéèð. Éöéöðäöì éàõûíà, ýþðäöì êè, áèð àéû áèð àäàìû áîüóð, òöôÿíý àòûá àéûíû âóðäóì, éàðàëàäûì. Ìÿí áóíäàí áàøãà áèð çàä åòìÿìèøÿì. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè, éàõøû äàíûøûðñàí. Èñòÿéèðñÿí êè, áó ñþçëÿð èëÿ ìÿíè áàøäàí ÷ûõàðàñàí? Èø àøèêàðäûð, ñÿí òóòóëóáñàí òÿãñèð âàãå îëàí éåðäÿ. Éàõøûñû áóäóð êè, éîëäàøëàðûíû ìÿíÿ äåéÿñÿí! Á à é ð à ì . Ìÿí ùÿãèãÿòè ÿðç åëÿäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Îüëàí, ìÿíèì ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð. Ýþðöêöð êè, áèð úàâàí, õîøñóðÿò îüëàíñàí. Áèëèðñÿí êè, éàðàã âÿ ÿñáàáëà òóòóëàí ãóëäóðà íÿ òÿíáèù, íÿ íÿñÿã âàð? Á à é ð à ì . ßëáÿòòÿ, áèëèðÿì? Òÿíáèùè äàð àüàúûäûð. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè, äàð àüàúûäûð. ßýÿð þçöíÿ éàçûüûí ýÿëìèð, áàðû àòà âÿ àíàíà éàçûüûí ýÿëñèí. Ùå÷ áèð àäàìû äöíéàäà ñåâèðñÿíìè? Áàéðàì. Àíúàã åëÿ îíäàí þòðö òÿøâèøäÿéÿì, àüà êè, áèð ñåâýèëèì âàð. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ áîéíóíà ýþòöðöðñÿí? Á à é ð à ì . Ìÿíèì ùå÷ òÿãñèðèì éîõäóð êè, áîéíóìà ýþòöðöì. Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí áåëÿ ìóíêèð àäàì ýþðìÿìèøÿì. Óøàãëàð, áóíóí ãîëëàðûíû áÿðê äàëûñûíäà áàüëàéûí! Ìóüàéàò îëóí êè, ãà÷ìàñûí, éîõñà ñèç úàâàá âåðÿúÿêñèíèç! Îüëàí, îáàíûç áóðäàí íÿ ãÿäÿð îëàð? Á à é ð à ì . Áèð àüàú. Ä è â à í á ÿ é è . Áèç îðà ýåäèðèê. Ýÿðÿêäèð òåç èøè èñòè èêÿí ùÿãèãÿò åëÿìÿê; àììà ùÿëÿ ýÿðÿê áèð äÿôòÿðõàíàéà ýåòìÿê. Àëëàùà øöêöð, èø î ãÿäÿð âàð êè, áèëìèðñÿí ùàíñûíû ãóðòàðàñàí. Äèëìàíú ùàðäàäûð? Ä è ë ì à í ú . Áóðäàéàì, àüà! Ä è â à í á ÿ é è . Ýåäÿê. Àëëàù, áó íåúÿ ãóëëóãäóð? Ýÿðÿê ùàìû çàäà úàâàá âåðÿñÿí. Ùÿð ýöí úàíûíäàí êå÷ÿñÿí. Àììà áó àõìàãëàð ýåíÿ àíëàìûðëàð êè, áóëàðäàí þòðö áó ÿçàáû ÷ÿêèðèê. Éàñàâóëëàð, ýÿòèðèí áó îüëàíû ìÿíèì äàëûìúà! Ùàìûñû ýåäèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà ìÿúëèñ õàëè ãàëûð. Ìåéìóí àüàúäàí åíèð, áàøëàéûð òóëëàíìàüà, áèð àçäàí ýþçäÿí èòèð.

__________

Ïÿðäÿ ñàëûíûð 86

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Øÿìñÿääèí ìàùàëûíäà, îáàäà, àëà÷ûüûí è÷èíäÿ. Òàðâåðäè áàøû áàüëû âÿ Êîõà âÿ Ìÿøÿäè Ãóðáàí âÿ Íÿúÿô âÿ Íàìàç âÿ áàøãà òÿðÿêÿìÿëÿð îòóðóáëàð.

Í ÿ ú ÿ ô . Òàðâåðäè, äå ýþðÿê ñÿíèí áàøûíà íÿ èø ýÿëèá, êèì ñÿíè éàðàëàéûáäûð? Ò à ð â å ð ä è . À áàøûíà äþíöì, ìÿí, Âÿëè, Îðóú àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ÷ûõìûøäûã. Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ àðàáàéà ðàñò ýÿëäèê. Âÿëè äåäè êè, ìÿí Îðóú èëÿ áó àðàáàíûí àäàìëàðûíû çàðàôàò åäèá ãîðõóäàúàüàì; òöôÿíý àòäûëàð, ýóéà àäàìëàð ãà÷äû, àðàáà ãàëäû. Âÿëè, Îðóú ýåòäèëÿð àðàáà àòëàðûíû ýÿòèðÿëÿð, ìÿí àðàáàäàêû ñàíäûãëàðà éàâóã ýåäÿíäÿ ÿââÿë ãàáàüûìà áèð ìåéìóí ÷ûõäû, ñîíðà ñàíäûãäàí áèð àéû ãàëõûá ìÿíè áàñäû, þëäöðöðäö. Áèðäÿí òöôÿíý àòûëäû. Àéû ìÿíè áóðàõäû. Äóðóá ãà÷äûì. Ñîíðà íÿ àðàáàäàí, íÿ àòëàðäàí áèð ÿñÿð ýþðìÿäèê; áèëìèðÿì áó íÿ ñèðäèð?! Í ÿ ú ÿ ô . Íÿ ñèðð îëàúàã! Òàâóñ äÿðÿñè ÿúèííÿ éåðèäèð, øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáñèíèç, áàøãà áèð øåé äåéèë. ×àùàðøÿíáÿ ýöíöìö éîëà ÷ûõìûøäûíûç? Ò à ð â å ð ä è . Áÿëè! Ò ÿ ð ÿ ê ÿ ì ÿ ë ÿ ð . Øÿêñèç øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Éîõñà, ìåéìóí, àéû àðàáàäà íÿ ãàéûðûð? Í ÿ ú ÿ ô . Àììà, Òàðâåðäè, ñÿí éàðàëûñàí, äóð áóðäàí ýåò, äèâàíáÿéè áóðà ýÿëÿúÿê, ýþðÿê áèçèì èëÿ íÿ ñþçö âàð. Òàðâåðäè ýåäèð. Áó ùàëäà äèâàíáÿéè éåòèøèð. Ùàìû äóðóð àéàã öñòöíÿ.

Ä è â à í á ÿ é è (êöðñö öñòÿ îòóðóá). Êîõà, ñÿí ðóñ äèëèíè áèëèðñÿí? Äå ýþðöì, áó àäàìëàð êèìäèð? Ê î õ à . Áóëàð îáàíûí àäàìëàðûäûð. Áó Íàìàçäûð, áó Íÿúÿôäèð, áó äà Ìÿøÿäè Ãóðáàíäûð êè, áèð äþâëÿòëè, ùþðìÿòëè êèøèäèð. Ä è â à í á ÿ é è . ×îõ ëàçûìäûð îíóí äþâëÿòè! Àëëàù ãîéñà äþâëÿòëèëÿðè òàíûòìàüà ìÿ ñèçÿ òÿðýèäÿðÿì. (Öçöí äèëìàíúà òóòóá) Êàìàëîâ, áóëàðû òÿðòèá èëÿ ùÿð êÿñèí ìÿðòÿáÿñèíÿ ýþðÿ úÿðýÿéÿ äöç. Ùàíñûíûí ìÿðòÿáÿñè àðòûãäûð? Ä è ë ì à í ú . Àüà, ýÿðÿê áóëàð ùàìûñû åëÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿäèðëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ùàíñû àüûëëû ùåñàá îëóíóð? __________ Ä è ë ì à í ú . Áåëÿ áèëèðÿì êè, ùàìûñû åëÿ áèð àüûëäà îëìóø îëàëàð.

87

Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà, àõûð áèðèñè, ÿëáÿòòÿ, î áèðèëÿðèíÿ ýþðÿ ñþç ãàíàí, äàíûøàí îëàúàãäûð êè, îíà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñþç ñîðóøàì. Ùàìûñû èëÿ êè, áèðäÿí äàíûøìàã îëìàç! Ä è ë ì à í ú . Î ñóðÿòäÿ ýÿðÿê Íÿúÿô î áèðèëÿðèíäÿí ñþç ãàíàí, äàíûøàí îëñóí, ÷öíêè ðóñèúÿ äÿ áèð àç áèëèð. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, Íÿúÿôè áàøäà ãîé. Äèëìàíú Íÿúÿôè áàøäà ãîéóð.

Ä è â à í á ÿ é è . À êèøè, ñþçöí àõûðûíàäÿê ãóëàã àñ, ñîíðà úàâàá âåð. Í ÿ ú ÿ ô . Áàø öñòÿ, àüà! Ä è â à í á ÿ é è (ãîëòóüóíäà áèð êàüûç ÷ûõàðäûá). Ìÿìëÿêÿòè-õàðèúÿ ÿùëèíäÿí úÿíàá Ôîê ùàôèçè-úàíÿâàðàí,5 ìÿíÿ ÿðèçÿ âåðèáäèð êè, î, èñðàüà ýöí Òèôëèñ éîëóíäàí þç úàíÿâÿðëÿðè èëÿ ýÿëèðìèø; áèð àç àðàáàäàí ýåðè ãàëìûø èìèø; èòòèôàãÿí àðàáàíûí öñòöíÿ áèð íå÷ÿ ãóëäóð òþêöëöá, àðàáàäà áèð Éåíýè Äöíéà àéûñû, áèð Áðàçèë ìåéìóíó, èêè áþéöê êàôòàð âÿ áàøãà úàíÿâÿðëÿð äÿõè âàðìûø. Ãóëäóðëàð àòäûãëàðû òöôÿíýëÿðèí ýöëëÿñèíäÿí àðàáà àòûíûí áèðèñè þëöá, Éåíýè Äöíéà àéûñû éàðàëàíûá, ìåéìóí ãà÷ûá èòèáäèð âÿ ýöìàí ýåäèð êè, àðàáàäà îëàí øåéëÿð äÿ ãàðÿò îëóáäóð. Àéûíû éàðàëû êîëëóãäàí òàïäûðìûøàì; ãóëäóðëàðäàí áèðèñè äÿ òóòóëóá, èíäè ñÿðèù õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ ìÿëóì îëóð êè, áó èø èòòèôàã äöøÿí ýöíäÿ ö÷ àòëûíû éàðàãëû-ÿñáàáëû ñèçèí îáàíûçäàí àøàüû ýåäÿíäÿ ýþðöáëÿð. Áèøÿê îëàð ñèçèí óøàãëàðäàíäûð. Ýÿðÿê îëàðû áó ñààòäà ìÿíÿ âåðÿñèíèç. Éîõñà ñèçè áÿäáÿõò åéëÿðÿì. Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ñÿí áèð àüûëëû àäàìñàí êè, áó éåêÿ ìàùàëû ñÿíÿ òàïøûðûáëàð. Äöøìÿíëÿð ñÿíèí ãóëëóüóíà õèëàô ÿðç åäèáëÿð. Ñÿí ýÿðÿê ùå÷ âàõòäà áåëÿ ãóðó íàüûëëàðà èíàíìàéàñàí! Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ ãóðó íàüûë? Ìÿíèì ìàùàëûìûí îðòàñûíäà àøêàðà ãóëäóðëóã ãóðó íàüûëäûð? Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ùÿãèãÿòè ìÿíäÿí ñîðóø, äîüðóëóã èëÿ ÿðç åäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Äå, ìÿí äÿ åëÿ îíó èñòèðÿì. Í ÿ ú ÿ ô . Áèçèì îáàíûí óøàãëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåòìèøäèëÿð. Øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Øÿéàòèíëÿð àðàáàäà ýåäèðìèøëÿð; áóëàð àõìàãëûã åäèá, àðàáà ñàðû òöôÿíý àòûáëàð êè, úèíëÿð ãîðõóá ãà÷ñûíëàð. Ýÿðÿê èäè áèñìèëëàù äåéÿéäèëÿð, úèíëÿðèí àúûüû òóòóá, ÷öí ùÿð øÿêëÿ äþíÿ áèëèðëÿð, àéû øÿêëèíÿ äöøöá, áóëàðûí öñòöíÿ òþêöëöá äèøëÿéèáëÿð. Èíäè áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç áóíó áèð íàüûë __________ ãàéûðûá, úèíëÿðèí áþéöýöíÿ Ïîã àäûíû ãîéóá, ñÿíè áàøäàí ÷ûçàðäûðëàð.

88

Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëàíìûø ðóñ äèëèíúÿ). À êèøè, íÿ ãîçãóðóðñàí? Í ÿ ú ÿ ô (öçöí äèëìàíúà òóòóá). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð? Ä è ë ì à í ú . Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, ñèçäÿ ãîç, ôûíäûã ÷îõ îëóðìó? Í ÿ ú ÿ ô (äèëìàíúà). À áàøûíà äþíöì, äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, åëÿ áó äÿðÿíèí àäûíà Ôûíäûãëû äÿðÿñè äåéèðëÿð. Ãîçóí, ôûíäûüûí ìÿäÿíèäèð. Àëëàù ãîéñà, ãîç ÷ûðïûëàíäà, ôûíäûã äÿðèëÿíäÿ ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíà ýÿòèððèê. Äèâàíáÿéèíèí ëàéèãèíúÿ éîëóí ýþðìÿê áèçèì áàøûìûç öñòÿ. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ ðóñèúÿ). Àüà, Íÿúÿô ÿðç åäèð êè, ãîç-ôûíäûã âàõòû ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿúÿêëÿð âÿ ëàéèãèíúÿ éîëóíóçà áàõàúàãëàð. Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëû). Êèøè, íÿ ïÿðïó÷àò äàíûøûðñàí?! Ãîç-ôûíäûüû ìÿí íÿ åéëÿéÿúÿéÿì? Ìÿíèì éîëóìóí íÿéèíÿ áàõàúàãñàí? Ìÿíèì þçöì, ýÿëäèéèì éîëà ñÿíäÿí äÿ éàõøû áàõìûøàì; Áÿëÿäÿ åùòèéàúûì éîõäóð, ãóëäóðëàðû âåðèí! Í ÿ ú ÿ ô . Íåúÿ ãóëäóð, àüà? Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ, íåúÿ ãóëäóð? Áèð ñààòäûð ñÿíèíëÿ äàíûøûðàì, ýåíÿ ñîðóøóðñàí íåúÿ ãóëäóð? Í ÿ ú ÿ ô . Àõûð ìÿí äÿ ãóëëóüóíà ÿðç åëÿäèì, àüà êè, óøàãëàð ùå÷ êèìèí öñòöíÿ òþêöëìöéöáëÿð, àíúàã øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿí ìÿùç úÿôÿíýèééàò äàíûøûðñàí? Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ñÿí äöíéà ýþðöáñÿí, ùå÷ àéûíûí, ìåéìóíóí, êàôòàðûí, ÷àããàëûí àðàáàéà ìèíèá øÿùÿðäÿí-øÿùÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèéèíè åøèäèáñÿíìè? Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿýÿð ìÿí äåäèì êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà ìèíìèøäèëÿð. Í ÿ ú ÿ ô . Áÿñ ñÿí íåúÿ äåäèí, àüà? Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí äåäèì êè, îëàðûí ùàôèçè ñÿéàùÿò åäèðäè. Í ÿ ú ÿ ô . Àðàáàäà? Ä è â à í á ÿ é è . Áÿëè. Í ÿ ú ÿ ô . Éàëãûç? Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, þç úàíÿâÿðëÿðè èëÿ. Í ÿ ú ÿ ô . Ìÿýÿð î úàíÿâÿðëÿð ïàäøàùûäûð? Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿíÿ ëàçûì äåéèë ùÿð ñóàëû åëÿìÿê, àüëûíà çîð âåðìÿê. Í ÿ ú ÿ ô . Ìÿí àüëûìà çîð âåðìèðÿì, àììà àéû âÿ ìåéìóí àðàáàéà ìèíèá ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàç! Øÿéàòèí èìèøëÿð, áó øÿêèëäÿ ýþðöêöáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà, áóëàð íåúÿ òàéôàäûðëàð! Äè ýÿë, áóëàðà ìÿòëÿá ãàíäûð! Áàéðàì áîéíóíà ùå÷ çàä ýþòöðìöð, áóëàð äà ìÿíè __________ àøêàðà èñòÿéèðëÿð ìöøòÿáåù åòñèíëÿð. Õóá, î øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðèí!

89

Í ÿ ú ÿ ô . Íÿ åëÿéÿúÿêñÿí, àüà? Ä è â à í á ÿ é è . Îëàð ìÿíÿ ëàçûìäûð! Í à ì à ç . Àüà, äöøìÿíëÿðèí ñþçö èëÿ áèçè áþùòàíà ñàëìà! Ä è â à í á ÿ é è . Ùàíñû äöøìÿíëÿðèí? Í à ì à ç . Äþðä ÷åâðÿìèçäÿêè ßìèðëè òàìàì áèçÿ äöøìÿíäèð. Ä è â à í á ÿ é è . À úàíûì, àøàüû äöøÿí àòëûëàðûí õÿáÿðèí ìÿíÿ òàòàðëàð âåðìÿéèáëÿð, ìàëàüàíëàð ñþéëÿéèáëÿð. Í à ì à ç . Ìàëàüàíëàð áèçÿ ùàìûäàí ÷îõ äöøìÿíäèðëÿð. Ùÿìèøÿ áèçèì èëÿ îëàðûí àðàñûíäà éåð öñòÿ, òîðïàã öñòÿ úÿíýö úÿäÿë îëàúàã. Èíäè ìÿëóì îëóð êè, áåëÿ óñòàëûã èëÿ ñþç ãàéûðìàã, øåéòàíëûã åëÿìÿê îëàðûí èøè èìèø. Ìöñÿëìàí áàøûíäà áåëÿ øåéòàí ôèêðè îëìàç. Áóíäàí ñîíðà ìàëàüàíëàðà òîâ òóòìàã – áàø öñòÿ! Ä è â à í á ÿ é è . Úÿùÿííÿìÿ, ùÿëÿ èíäè ãóëäóðëàðû Âåðèí, ñîíðà ùÿð íÿ áèëèðñèíèç åäèí! Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, éîõ éåðäÿí ãóëäóð êè ãàéûðûá âåðÿ áèëìÿðèê. Áèçèì óøàãëàð áèð àäàì ñîéìóéóáëàð! Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, ìÿí íÿ ÷àðÿ åäèì? Äîüðóäàí, áóëàð ìÿí äåäèéèì ñþçëÿðÿ èíàíìûðëàð? Ä è ë ì à í ú . Âàëëàù, àüà áèð òöê ãÿäÿðè äÿ èíàíìûðëàð. Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êàçàêà òóòóá). Ìàòâåé, ýåò éàñàâóëëàðà äå êè, î àéûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áóðà ýÿòèðñèíëÿð. Ê à ç à ê . Áàø öñòÿ. (Ýåäèð). Ä è â à í á ÿ é è (Íÿúÿôÿ). Ìÿí èíäè èñáàò åäÿðÿì êè, äåäèéèì ñþçëÿð äîüðóäóð, ìàëàüàíëàð ãàéûðìàéûáëàð. Í ÿ ú ÿ ô . Àüà, ÿáÿñ éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí! Éîõ çàäûí íÿéèí èñáàò åäÿúÿêñèíèç? Áó ùàëäà éàñàâóëëàð àéûíû ýÿòèðèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ, äå êè, áóäóð äÿëèë êè, ìÿí áîø ñþéëÿìèðäèì. Ä è ë ì à í ú (àéû òÿðÿôÿ èøàðÿ åäèá). Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, áóäóð øàùèä êè, ìÿí áîø íàüûë ñþéëÿìèðäèì. Í ÿ ú ÿ ô . Õóá, áó øàùèä ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Àüà, ÿðç åäèð êè, àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê Ä è â à í á ÿ é è (òöíäëÿøèá). Ìÿýÿð àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð? Ôó, Êàìàëîâ, ñÿí àõìàã äà áóíó ìÿíÿ äåéèðñÿí? Ìÿýÿð þçöí úàâàá âåðÿ __________ áèëìèðñÿí? Ìàòâåé, ñÿí òöðêèúÿ áèëèðñÿíìè?

90

Ê à ç à ê (ãàèì ñþâò èëÿ). Ùÿðýèç áèëìèðÿì, àüà! Ä è â à í á ÿ é è . Êàçàêëàðäàí áèëÿí âàðìû? Ê à ç à ê . Ùÿðýèç áèëÿí éîõäóð. Èéèðìè áèðèíúè íîìåðèí ôþâúöíäÿí êàçàê Ñîòíèêîâ òöðêèúÿ þéðÿíìÿê èñòèð. Ä è â à í á ÿ é è . Êÿñ ñÿñèíè, ÷îõ ëàçûìäûð êè, î þéðÿíìÿê èñòèð. (Öçöí Íÿúÿôÿ òóòóá). À úàíûì, àéû íåúÿ ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð? Í ÿ ú ÿ ô . Áèç êè, äåìèðèê, àüà! Ñèç þçöíöç àéûíû áèçèì èëÿ öçäÿøäèðìÿéÿ ýÿòèðäèíèç. Øÿìñÿääèíèí ìåøÿëÿðèíäÿ àéû ÷îõ: ùÿð êÿñ áèðèíè òóòà áèëÿð. Áóíäàí ëàçûì ýÿëìÿç êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà ìèíèá þëêÿëÿð ýÿçñèíëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Èíäè ãóëäóðëàðû íèøàí âåðìÿéÿúÿêñèíèç? Í à ì à ç . Àüà, íåúÿ, ãóëäóï âàð êè, íèøàí âåðÿê? Ä è â à í á ÿ é è . Ãóëäóðëàðûí èçè à÷ûëûáäûð, ìÿí îëàðû òóòìàüà ÷àðÿ òàïàðàì. Àììà ñèçèí ö÷öí ÷îõ éàìàí êå÷ÿúÿê. Í ÿ ú ÿ ô . ßëùþêìö ëèëëàù, òÿãäèðè-ãÿçàäàí ãà÷ìàã îëìàç! Ä è â à í á ÿ é è . Äè áÿñ èòèëèí ýþçöìöí þíöíäÿí. Áó ãÿäÿð âàõò ÿáÿñ éåðÿ ñèç èëÿ âàõòûìû èòèðäèì, ìÿí þçöì áèëëÿì êè, íÿ åëÿðÿì. Ùàìûñû ÷þëÿ ÷ûõûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí íÿ ÷àðÿ åäèì? Çàùèðÿí ýþðöíöð êè, Áàéðàì ìöãÿññèð äåéèë, ÿýÿð÷è ýöçàðèø îíóí òÿãñèðèíÿ ÷îõ äÿëàëÿò åäèð. Åé Êîõà, ñÿí î øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû òàíûéûðñàíìû? Ê î õ à . Òàíûìûðàì, àüà! Ä è â à í á ÿ é è . Åøèòìÿìèñÿí êè, êèìäèðëÿð? Ê î õ à . Áèç òÿðÿêÿìÿ àäàìûã, àüà! Ùàðäàí åøèäÿúÿéèê. Ä è â à í á ÿ é è . Îëàðû àõòàðûá òàïìàã îëàðìû? Ê î õ à . Ùàðäàí òàïàúàãñûíûç? Áèçèì óøàãëàð òàìàì ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð òÿãñèðëè äåéèëëÿð, íèéÿ ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð? Ê î õ à . Àðâàäëàð òàìàì àëà÷ûüûí äàëûñûíäàí ãóëàã àñûðäûëàð. ßëáÿòòÿ, õÿáÿð âåðèáëÿð êè, äèâàíáÿéè øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëÿíëÿðè òóòìàã èñòèð. Ãîðõóëàðûíäàí ãà÷ìàçëàðìû? Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, ñÿí äÿ ýåò! Áó òþâð äàíûøìàã èëÿ ùå÷ áèð çàä à÷ûëìàç. Ùàìûñû äåéÿúÿêäèëÿð êè, áèð çàä áèëìèðèê, áèð çàä àíëàìûðûã, ùå÷ áèð òÿðÿôÿ ýåòìÿìèøèê. Íÿ ÷àðÿ åëÿìÿê? Êàçàêëàð, äóñòàüû áóðà ýÿòèðèí! (Êàçàêëàð Áàéðàìû ãîëó áàüëû ùàçûð åäèðëÿð). Ñÿíèí òÿãñèðñèç îëìàüûíà íÿ èñáàòûí âàð? Á à é ð à ì . Àüà, ñèç âèëàéÿò ýþðöáñöíöç, áèð ôèêèð åäèí êè, ìÿí éàë__________ ãûç àäàì ñîéìàüà ÷ûõà áèëÿðÿììè?

91

Ä è â à í á ÿ é è . Äè áÿñ íèéÿ éîëäàøëàðûíû äåìèðñÿí? Á à é ð à ì . Àõûð ìÿí äåéèðÿì êè, éîëäàøëàðûì éîõäóð! Ä è â à í á ÿ é è . Âàð èìèø, ñÿíè ãîéóá ãà÷ûáëàð! Á à é ð à ì . Ùå÷ âàõò åëÿ èø ãóëäóðëóã èëÿ äöç ýÿëìÿç. Àüà, ãóëäóð ÷àðÿñè öçöëÿíÿäÿê éîëäàøëàðûíû áóðàõûá ýåòìÿç. Éîë êÿñÿíäÿí ñîíðà áèð-áèðëÿðèíäÿí àéðûëìàçëàð. Áèð äÿ, ñèç áóíó ùàðäàí áèëÿúÿêñèíèç? Ñèç, éÿãèí êè, ùå÷ ãóëäóðëóüà ýåòìÿéèáñèíèç! Ä è â à í á ÿ é è . Àììà ìÿí ÷îõ ãóëäóð òóòìóøàì, ÿýÿð÷è ãóëäóðëóüà ýåòìÿìèøÿì; áèëèðÿì êè, äîüðó äåéèðñÿí. Á à é ð à ì . Àüà, ÿýÿð ìÿí òÿãñèðëè îëñàéäûì, áèçèì àäÿòÿ ýþðÿ, äþéöøìÿìèø òóòóëìàçäûì. Ä è â à í á ÿ é è . Äîüðó äåéèðñÿí, áÿñ êèìäèð òÿãñèðëè? Á à é ð à ì . Äöðöñò áèëìèðÿì: ÿýÿð áèëñÿéäèì, äåìÿê ÷îõ ÷ÿòèí îëàðäû. Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ? Á à é ð à ì . Îíäàí þòðö êè, àäàì íåúÿ òàé-òóøóíó ÿëÿ âåðÿ áèëÿð? Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ éàëãûç ñÿí áÿäáÿõò îëàúàãñàí? Ìÿíèì ñÿíÿ éàçûüûì ýÿëèð, àììà ÷àðÿ éîõäóð. Áèð ÿðçèí, ñþçöí âàðäûðìû? Á à é ð à ì . Àüà, áèð ÿðçèì âàð, ÿýÿð ãÿáóë åäÿñèíèç. Ä è â à í á ÿ é è . Äå ýþðöì íÿäèð? Á à é ð à ì . Áèëìèðÿì úöðÿò åäèììè? Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ úöðÿò åäÿ áèëìèðñÿí? Äå ýþðöì? Á à é ð à ì . Àüà, ìÿí èñòèðÿì êè, ÿýÿð èçèí âåðÿðñèíèç, ùàëàëëàøàì. Ä è â à í á ÿ é è . Àòàí èëÿ? Á à é ð à ì (ãûñûëìûø). Õåéð. Ä è â à í á ÿ é è . Ãîùóìëàðûíëà? Á à é ð à ì . Õåéð, àììà ÿýÿð ìöìêöí îëìàñà, èõòèéàð ñèçèíäèð. Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êÿíàðà òóòóá). Áó ôÿãèðèí ýþðÿñÿí äÿðäè íÿäèð? (Ñîíðà Áàéðàìà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ñþç âåð êè, ùÿðýèç ãà÷ìàñàí, ðöñõÿò âåððÿì. Á à é ð à ì . Àëëàùà àíä îëñóí êè, ùå÷ âàõò ãà÷ìàíàì! Ä è â à í á ÿ é è . Åé, éàñàâóë Êÿðèì, à÷ áóíóí ãîëëàðûíû, éàíûíäà îòóð êè, ãà÷ìàñûí. Åé, Êàìàëîâ, ìÿí ýÿðÿê éóðäóìóçà ãàéûäûá ãóëäóðëàðû àõòàðìàã ö÷öí áèíàýöçàðëûã åäÿì âÿ ëàçûìäûð êè, íåìñÿ Ôîê þçö äÿ ùàçûð îëñóí! Ä è ë ì à í ú . Áÿëè, àüà, ýåäÿê! __________ ×ûõûá ýåäèðëÿð, ñîíðà Áàéðàì Êÿðèìÿ

92

Á à é ð à ì . Äèâàíáÿéè ÿúÿá àäàì èìèø. Àììà áèëìèð êè, ìÿí ñÿíèíëÿ êþùíÿ äîñòàì. Ê ÿ ð è ì . Éÿíè áóíó äåìÿêäÿí ãÿðÿçèí íÿäèð? Èñòèðñÿí êè, ìÿí ñÿíè áîøëàéàì ãà÷àñàí? Á à é ð à ì . Õåéð, ìÿí äèâàíáÿéèéÿ ñþç âåðìèøÿì, ùå÷ éåðÿ ãà÷ìàíàì. Àéðû ìÿòëÿáèì âàð. Ê ÿ ð è ì . Ìÿòëÿáèí íÿäèð? Á à é ð à ì . Òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, òåç áèð Çàëõàíûí éàíûíà þçöíö ñàëûá ìÿíèì ÿùâàëàòûìû äåéÿñÿí. Ê ÿ ð è ì . Íàìàç àðâàäû Çàëõàíûí éàíûíà? Á à é ð à ì . Áÿëè. Ê ÿ ð è ì . ßùâàëàòû îíà ñþéëÿéèì? Á à é ð à ì . Áÿëè. Ê ÿ ð è ì . Äÿõè áàøãà ñþç? Á à é ð à ì . Áàøãà áèð ñþç éîõäóð. Ê ÿ ð è ì . Éàõøû ýåäèðÿì (Öçöí êÿíàðà òóòóá). Ãÿðèáÿ àäàìäûð. Ãà÷ñà ãà÷àð åé! (Ýåäèð). Á à é ð à ì (éàëãûç). Àé Àëëàù, Çàëõà àíëàéàúàãäûðìû? Ìÿòëÿáè áàøà äöøÿúÿêäèðìè? Áèð äÿ Ïÿðçàäûí öçöíö ýþðÿúÿéÿììè? Çàëõà ùèéëÿýÿð àðâàääûð. Îíà áåë áàüëàìàã îëàðìû? Îõ, Àëëàù, êÿðÿìèíÿ øöêöð! Ïÿðçàä ýÿëèð. Áó ùàëäà Ïÿðçàä è÷ÿðè ýèðèð. Çàëõà óçàãäàí ïóñóð.

Á à é ð à ì . Àõ, ìÿíèì ìàðàëûì, ìÿíèì úåéðàíûì! Áó ñÿíñÿíìè ýÿëèáñÿí! Ãîé áèð ñÿíè áàüðûìà áàñûì! À áàøûíà äþíöì, ãîé áèð äîéóíúà ñÿíè ýþðöì. Èíäè êè, ñÿíè ýþðäöì, òàìàì äÿðä-ãÿìèì éàäûìäàí ÷ûõäû. À ãàäàí àëûì, íèéÿ àüëàéûðñàí? À ýþçöìöí èøûüû, ìÿíèì ñàðûäàí éîõñà ãîðõóðñàí? Ãîðõìà, ùàãã àøêàð îëàð, ìÿí ãóðòàððàì. Ï ÿ ð ç à ä . Ñÿí ãóðòàðàíàäÿê èø èøäÿí êå÷ÿð. Íèéÿ ñÿí òóòóëóáñàí? Íèéÿ ñÿíÿ òÿãñèðñèç áó ìöñèáÿò öç âåðèáäèð? Á à é ð à ì . Ìÿíèì áàøãà òÿãñèðèì éîõäóð. Þçýèéÿ ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð. Ìÿí þçýèéÿ ãóéó ãàçäûì, þçöì äöøäöì. Èíäè ñÿí èñòèðñÿíìè êè, ìÿí þçöìö áÿäíàì åäèá, ÷óüóë÷óëóã àäûíû öñòöìÿ ýþòöðöì? Òàðâåðäèíè íèøàí âåðèì? Ï ÿ ð ç à ä . Íèøàí âåð, ìÿí îíäàí úàíà äîéìóøàì! Á à é ð à ì . Ùå÷ äÿðä åëÿìÿ! Àëëàù ãîéñà þëìÿñÿì, òåçëèêëÿ ñÿíè __________ áÿõòÿâÿð åëÿðÿì.

93

Ï ÿ ð ç à ä . Àõ, Áàéðàì, ìÿíèì äÿõè áÿõòÿâÿð îëìàüûì ýåòäè. Ãàðà ýöí ÷îõ éàõûíëàøûáäûð. Á à é ð à ì . Áó íÿ äåìÿêäèð? Ïÿðçàä, íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Íèéÿ àüëàéûðñàí? Äå ýþðöì, ñÿí òàðû, íåúÿ ãàðà ýöí éàõûíëàøûáäûð? Ï ÿ ð ç à ä . Èø-èøäÿí êå÷èáäèð. Òîé òÿäàðöêö ùàçûð îëóáäóð. ßìèìèí áóéðóüóíó ìÿíÿ áèëäèðèáëÿð. Áèð ýöíäÿí ñîíðà ìÿíèì òîéóì áàøëàíàúàã. Á à é ð à ì (÷ûüûûðá). Ñÿíè Òàðâåðäèéÿ âåðèðëÿð? Àëëàù, äèâàí åëÿ! Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íåúÿ èøäèð?! Áó çàëûì ìÿíè ùÿð òÿðÿôäÿí áÿäáÿõò åäÿúÿê. Âàëëàù, éà îíó þëäöððÿì, éà þçöì þëöìÿ ýåäÿðÿì! Ï ÿ ð ç à ä . Ìÿí äÿ, øöáùÿñèç, þëÿúÿéÿì; ìÿí ùå÷ âàõò Òàðâåðäèéÿ àðâàä îëìàíàì. Áó ùàëäà Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû âÿ áàøãà òÿðÿêÿìÿëÿð äàõèë îëóðëàð.

Ñ î í à (Ïÿðçàäûí ãàéûíàíàñû). À ãûç, àé óòàíìàç, ñÿíèí áóðàäà íÿ èøèí âàð? Ñÿí áó éàä éåðÿ, éàä àäàì éàíûíà íèéÿ ýÿëèáñÿí?! ×ûõ ÷þëÿ, úþííÿìÿðý îëìóø! ×þëÿ ÷ûõ! Áó ùàëäà Êÿðèì éåòèøèá

Ê ÿ ð è ì . Àé àðâàä, êÿñ ñÿñèí, ùå÷ âàõò ãîéìàíàì êè, ñÿí î ãûçû áóðäàí ÷ûõàðäàñàí. Î, Òàðâåðäèíè ñåâìèð, ýöúëÿ îíó ùå÷ âàõò îíà âåðÿ áèëìÿçñèíèç. Ãûç Áàéðàìûíäûð! Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Ñÿíëèê íÿ âàð êè, áó èøÿ ãîøóëóðñàí? Ñÿí íÿ÷èñÿí? Î ìÿíèì ãàðäàøûì ãûçûäûð, èõòèéàðû ìÿíäÿäèð, ùÿð êÿñÿ èñòÿðÿì âåððÿì. Àðòûã-àðòûã ñþéëÿìÿ! Ê ÿ ð è ì . Ùå÷ âàõò ñÿíèí ùÿääèí éîõäóð êè, î ãûçà áþéöêëöê åäÿñÿí! Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Ìÿí ñÿíÿ áèëäèððÿì êè, áþéöêëöê åäÿ áèëÿëëÿì, éà éîõ! À ãûç, ýÿë ÷ûõ ÷þëÿ! Ê ÿ ð è ì . Ýþðöì íåúÿ áèëäèðèðñÿí! À ãûç, òÿðïÿíìÿ, éåðèíäÿ äóð! Ýþðöì ñÿíè äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëóíóí ÿëèíäÿí êèì àëûá àïàðàúàã! Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Äèâàíáÿéè èëÿ áèçè ãîðõóòìà! Áàüûðñàãëàðûíû àéàüûíà äîëàøäûððàì. Õàí÷àëû ñèéèðèð, èðÿëè éåðèéèð. Êÿðèì äÿ õàí÷àë ÷ÿêèð, áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ùöúóì åäèðëÿð. Ãàëìàãàë äöøöð, òÿðÿêÿìÿëÿð àðàëûüà äöøöá àéûðûðëàð. Áó ùàëäà Òàðâåðäè áàøû ñàðûíìûø éåòèøèð.

Ò à ð â å ð ä è . Ìÿíèì àäàõëûìû êèìèí ùÿääè âàð áóðäà ñàõëàñûí? __________ Ùàìûíû âàëëàù áóðäà ãûððàì, òèêÿ-òèêÿ äîüðàðàì!

94

Õàëã îíóí ãàáàüûí ÿéëèéèð.

Ò à ð â å ð ä è . Ãîéóí ìÿíè, âàëëàù, ùàìûíû òèêÿ-òèêÿ äîüðàéàúàüàì! Ê î õ à . À Òàðâåðäè, íÿ äàíûøûðñàí? Äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëóí èñòèðñÿí äîüðàéàñàí? Ò à ð â å ð ä è . Äèâàíáÿéèíèí éàñàâóëó íÿ áþéöê àäàìäûð! Ìÿí äèâàíáÿéèäÿí äÿ, ãóáåðíàòîðäàí äà, íà÷àëíèêäÿí äÿ ãîðõìóðàì! Îô, éàðàíûí éåðè íÿ ïèñ àüðûéûð, äåéÿñÿí êÿñèðëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Àé àðâàäëàð, äÿõè ãàëìàãàë åëÿìÿéèí, ÷ûõûí ÷þëÿ! Á à é ð à ì (éàâàø Ïÿðçàäà). Ïÿðçàä, ùÿëÿ ñÿí äÿ ýåò, ýþðÿê íåúÿ åäèðèê. Äèâàíáÿéè ýÿëÿíäÿ ÿðç åäÿúÿéÿì. Áó ùàëäà äèâàíáÿéè éåòèøèð.

Ä è â à í á ÿ é è (ãàèì ñþâò èëÿ). Ãûëûíúëàðû ãûíûíäàí ÷ûõàðäûí, ùå÷ êÿñè ãîéìóéóí éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿéÿ! Ñöêóò îëóíóð.

Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá Ôîê, éàõûí ýÿë! Áàõ ýþðÿê, î ìåøÿäÿ ñÿíÿ ðàñò ýÿëÿí àäàìû áóëàðûí è÷èíäÿ òàíûéà áèëÿðñÿíìè? Ô î ê . Áàø öñòÿ, úÿíàá äèâàíáÿéè, ìÿí áàõûì ýþðöì. Áàøëàéûð àäàìëàðûí áèð-áèð öçöíÿ áàõìàüà. Òàðâåðäè äàëûñûíû îíà ÷åâèðèð. Ôîê îíóí ãîëóíäàí éàïûøûð.

Ò à ð â å ð ä è . À êèøè, ìÿíè íèéÿ òóòóðñàí? Ô î ê . Öçöíö áÿðè ÷åâèð, ÷ÿíÿíè íèéÿ áàüëàéûáñàí? Ò à ð â å ð ä è . Äèøèì àüðûéûð. Ô î ê (îíóí öçöíÿ áàõûá). Àüà äèâàíáÿéè, áó ùàìàí àäàìäûð! Ò à ð â å ð ä è . Àüà, éàëàí äåéèð! Ìÿí èêè àéäûð àçàðëûéàì, ö÷ èëäèð íà÷àüàì! Ä è â à í á ÿ é è . Áó ñààòäà ìÿëóì îëàð (îíóí áàøûíäàí äÿñìàëû äàðòûá éåðÿ ñàëûð). Öçöíäÿêè éàðà éåðëÿðè íÿäèð? Ò à ð â å ð ä è . Àüà, ìÿíèì äèøèì àüðûéûð, ùÿúÿìÿò ãîéäóðìóøàì. Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, ÿçèçèì, áó, àéûíûí äûðíàãëàðûíûí éåðèäèð. Êàçàêëàð, áàüëàéûí áóíóí ãîëëàðûíû! Ò à ð â å ð ä è (îíóí àéàüûíà äþøÿíèá). Àüà, âàëëàù, ìÿí áóíäàí ÿââÿë __________ ùå÷ ãóëäóðëóüà ýåòìÿìèøäèì, äÿõè áóíäàí ñîíðà ùÿðýèç ýåòìÿíÿì.

95

Êàçàêëàð Òàðâåðäèíèí ãîëóíó áàüëàìàã èñòèðëÿð.

Ì ÿ ø ÿ ä è Ã ó ð á à í . Àé àìàí, ãîéìóéóí! Ìÿíèì ýþçöìöí àüûãàðàñû áèð îüëóì âàð! Òÿðÿêÿìÿëÿð, àðâàäëàð éåðèéèðëÿð Òàðâåðäèíè êàçàêëàðûí ÿëèíäÿí àëìàüà.

Ä è â à í á ÿ é è (òåç òàïàí÷àñûí éóõàðû ãàëõûçûá). Ùÿð êÿñ àéàã èðÿëè ãîéñà, ãàðíûí òöñòö èëÿ äîëäóðàúàüàì. Ùàìû òÿðÿêÿìÿëÿð, àðâàäëàð ýåðè ÷ÿêèëèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (êàçàêëàðà). Áàüëàéûí áóíó ãîëëàðûí! Êàçàêëàð Òàðâåðäèíèí ãîëëàðûíû áàüëàéûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Áàéðàì, ñÿí àçàäñàí! Á à é ð à ì . Àüà, òÿãñèðëè ìÿíÿì, áèð ÿðçèìÿ ãóëàã àñûí! Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ òÿãñèðëèñÿí? Íÿ äàíûøûðñàí? Á à é ð à ì . Àüà, Òàðâåðäèíè ìÿí þéðÿäèá ãóëäóðëóüà ýþíäÿðäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ? Á à é ð à ì . Îíäàí þòðö êè, ìÿíèì ñåâýèëèìè èñòèðäè ÿëèìäÿí àëñûí. Ä è â à í á ÿ é è . Éîõñà ñÿíèí ñåâýèëèí áóäóð? (Ïÿðçàäà èøàðÿ åäèá) Á à é ð à ì . Áÿëè, áóäóð, áàøûíà äþíöì! Ò à ð â å ð ä è . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíè éîëäàí ÷ûõàðòäûëàð. Ìÿí áèð ôÿãèð, äèíú àäàìàì. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, ãîðõàãñàí; ìÿí äÿ ãîðõóìäàí êè, ìÿíÿ öðÿêñèç äåìÿñèíëÿð, ãóëäóðëóüà ýåòäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Àõìàã, ñÿíÿ ãîðõàã äåéÿíäÿ íÿ îëàúàã èäè êè, þçöíö õàòàéà ñàëäûí? Ò à ð â å ð ä è . À áàøûíà äþíöì, îíäà ìÿíÿ ãûç ýÿëìèðäè. Áó ãûç êè, ýþðöðñÿí, ìÿíèì ÿìèì ãûçû âÿ ìÿíèì äåéèêëèìäèð. Ìÿíÿ äåäèëÿð êè, ÿýÿð áèð ãî÷àãëûã åëÿìÿñÿí, àä ÷ûõàðìàñàí, ùå÷ âàõò áó ãûç ñÿíÿ àðâàä îëìàéàúàã. Ìÿí äÿ éåðäÿí îëäóì, ãóëäóðëóüà ýåòäèì, ãÿçàäàí êþïÿê îüëóíóí àéûñûíà ðàñò ýÿëäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Áàéðàì, ñÿí ÷îõ ïèñ èø åëÿéèáñÿí! Àììà ÷öíêè ìÿðäëèêëÿ òÿãñèðèíè èãðàð åëÿäèí, ìÿí ñÿíèí ýöíàùûíäàí êå÷èðÿì. Àììà áóíäàí ñîíðà áåëÿ èø åëÿìÿ! Êàìàëîâ, ãûçäàí ñîðóø êè, áó îüëàíëàðûí ùàíñûíà ýåòìÿê èñòèðñÿí? __________ Äèëìàíú ãûçäàí ñîðóøóð.

96

Ï ÿ ð ç à ä (äèëìàíúà). Äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, ìÿí ùå÷ âàõò Òàðâåðäèéÿ ýåòìÿíÿì. ßýÿð ìÿíè îíà âåðìÿëè îëñàëàð, øÿêñèç þçöìö þëäöððÿì! Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéÿ). Ãûç Òàðâåðäèíè ñåâìèð. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ ìÿëóìäóð êè, Áàéðàìà ýåòìÿê èñòèð. Ìÿøÿäè Ãóðáàí, ÿë ÷ÿê áó ãûçäàí, ãîé ýåòñèí Áàéðàìà! Ýþðöêöð êè, ãî÷àã îüëàíäûð. Ìÿí äÿ îíó þçöìÿ éàñàâóë åäÿðÿì, ñèçèí äÿ âåúèíèçÿ ýÿëÿð. Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . À áàøûíà äþíöì, èñòÿìÿäèì, ÿë ÷ÿêäèì, òÿêè ìÿíèì îüëóìó õàòàäàí ãóðòàð. Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá Ôîê, ðàçûñàíìû áó èøè ñöëù èëÿ ãóðòàðàñàí? Ô î ê . Íåúÿ ñöëù èëÿ, àüà? Ä è â à í á ÿ é è . Éÿíè ïóë àëûá áó àäàìäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí. Ô î ê . Ïóë àëûá ÿë ÷ÿêÿì? Áàø öñòÿ, àüà äèâàíáÿéè, ïóë àëìàüà ðàçûéàì. ×îõ ðàçûéàì! Ä è â à í á ÿ é è (Ìÿøÿäè Ãóðáàíà). Ìÿøÿäè, ñÿíèí îüëóí òÿãñèðëèäèð. Ìÿí åëÿéÿ áèëìÿíÿì êè, áó èøè þðòÿì, áàñûðàì. Àììà áó íåìñÿíè ñÿí ðàçû åäÿíäÿí ñîíðà ìÿí áèð áÿùàíÿ ýÿòèðèá, öìÿíàéè-äþâëÿòäÿí òÿâÿããÿ åäÿúÿéÿì êè, Òàðâåðäèíè áàüûøëàñûíëàð. Áèøÿê áàüûøëàíàð! Ò à ð â å ð ä è . Àüà, íÿ áÿùàíÿ ýþñòÿðÿúÿêñèíèç? Ä è â à í á ÿ é è . Éàçàúàüàì êè, àõìàãëûüûí óúóíäàí áó èø ñÿíäÿí áàø âåðèáäèð. Ò à ð â å ð ä è (áàø ÿéèá). Áÿëè, àüà, åëÿäèð, áàøûíà äþíöì! Ä è â à í á ÿ é è . Åé úàìààò, ñèçäÿí þòðö èíäè èáðÿò îëñóí! Äÿõè âàõòäûð èíàíàñûíûç êè, ñèç âÿùøè òàéôà äåéèëñèíèç! Ñèçÿ åéáäèð éàìàí èøëÿðÿ ãîøóëìàã. Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

__________ 97

ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÂßÇÈÐÈ-ÕÀÍÈ-ËßÍÊßÐÀÍ Éÿíè òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè äþðä Ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ À ü à Á ÿ ø è ð – âÿçèðèí íàçèðè. Ù å é ä ÿ ð – âÿçèðèí ôÿððàøû. Ê ÿ ð è ì – âÿçèðèí ìåùòÿðè. Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä à à ð à – âÿçèðèí õàúÿñè. Ñ ÿ ë è ì á ÿ é – õàíûí åøèê àüàñû. à ÿ ä è ð á ÿ é Ñ ÿ ë è ì á ÿ é – îíóí íàèáè. Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é – õàíûí ôÿððàøáàø÷ûñû. ß ç è ç à ü à – õàíûí ïèøõèäìÿòáàø÷ûñû. Âÿçèðèí áèð íå÷ÿ áàøãà ôÿððàøëàðû âÿ áèð íå÷ÿ áÿéëÿð. Õàíûí áèð íå÷ÿ áàøãà ôÿððàøëàðû. Áèð íå÷ÿ ÿðèçÿ÷èëÿð õàí èìàðÿòèíäÿ.

Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòèíèí õàíû. Ì è ð ç ÿ Ù ÿ á è á – îíóí âÿçèðè. Çèáà õàíûì – âÿçèðèí ÿââÿëèìúè ùÿðÿìè. Ø þ ë ÿ õ à í û ì – âÿçèðèí èñòÿêëè èêèìúè ùÿðÿìè. Í è ñ ÿ õ à í û ì – Øþëÿ õàíûìûí áàúûñû êè, ãûçäûð, âÿçèðèí åâèíäÿ îëóð. Ï ÿ ð è õ à í û ì – Øþëÿ õàíûìûí àíàñû êè, î äà âÿçèðèí åâèíäÿ îëóð. Ò å é ì ó ð à ü à – õàíûí ãàðäàøû îüëó êè, Íèñÿ õàíûìà àøèãäèð. Ù à ú û Ñ à ë à ù – òàúèð.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèìúè ìÿúëèñ ÿëëè èë áóíäàí ÿãäÿì.1 äÿðéàéè-Õÿçÿðèí êÿíàðûíäà, Ëÿíêÿðàí øÿùÿðèíäÿ, âÿçèð Ìèðçÿ Ùÿáèáèí åâèíäÿ âàãå îëóð. Âÿçèð îòóðóáäóð èêèìúè àðâàäûíûí îòàüûíäà, ãàáàüûíäà ÿë-ÿë öñòÿ, Ùàúû Ñàëàù äóðóáäóð.

 ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, åøèòäèì êè, Ðÿøòÿ2 ýåäèðñÿí äîüðóäóðìó? Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áÿëè, àüà!  ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, ñÿíÿ áèð ãóëëóã áóéóðàúàüàì, ýÿðÿêäèð áèòèðÿñÿí. Îíóí ö÷öí ñÿíè ÷àüûðòìûøàì. Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áóéóð, àüà, úàí-áàø èëÿ áèòèðìÿéÿ ùàçûðàì!  ÿ ç è ð . Ùàúû Ñàëàù, ýÿðÿêäèð Ðÿøòäÿ áèð íèìòÿíÿ òèêäèðÿñÿí. Éåðè àáè çÿðáÿôòäÿí êè, ìèñë âÿ áÿðàáÿðè áó âàõòàäÿê Ëÿíêÿðàíäà ýþðöíìÿ__________ ìèø îëà; õöëàñÿ – 98

Áèð íèìòÿíÿ êèì, òà îëà çÿðáÿôòö íèêóòÿð, Äèáà îíà ìþùòàú. Ìÿòíèíäÿ òàìàì ðàáèòÿ ìþâçóí ñÿðàñÿð, Òÿê ùàøèéÿ ãûéãàú, Öñòöíäÿ îíóí àøèãö ìÿøóã ìöñÿââÿð, Äèë øþâãöíÿ ìèíùàú. Óëäóçà øÿáèù íÿãøè, éåðè ýþé êèìè ÿõçÿð, Íÿççàðÿñè áÿùùàú. Òèðè-íÿçÿðè ÿùëè-òÿìàøàéà ìöãÿððÿð, Ùÿð áóòÿñè àìàú. È÷èíäÿ îíóí øþëÿ âåðÿ òÿëÿòè-äèëáÿð, Òàáÿíäåéè-âÿùùàú. Ýþðÿí äåéÿ áó ìàùäûð, îë, ÷ÿðõè-ïöðÿõòÿð, Éà áÿùðè-ïöðÿìâàú. Êÿáÿ åâèíèí þðòöéöíÿ òóòà áÿðàáÿð, Ñèìàñûíû ùöúúàú3.

Åëÿ êè, ùàçûð îëàð, èéèðìè äþðä äàíà äÿõè ãûçûë äöéìÿ òîéóã éóìóðòàñûíäàí êè÷èê, ýþéÿð÷èí éóìóðòàñûíäàí áþéöê, çÿðýÿðÿ êÿñäèðèá, éàõàñûíà äöçäöðöá, þçöíëÿ áÿðàáÿð ãàéûäàíäà ýÿòèðÿðñÿí. Áó äà ñÿíÿ ÿëëè ãûçûë (Ïóëëàðû êàüûçà áöêöëö ãàáàüûíà ãîéóð). ßýÿð ÷àòìàñà, àðòûüûí äà ãàéûäàíäàí ñîíðà êàðñàçëûã åäÿðèê. Òåçìè ãàéûäàúàãñàí? Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áèð àéàäÿê ãàéûäàðàì, áàøãà áèð èøèì éîõäóð. Íÿãä ïóë àïàðûðàì, èïÿê àëûá éîëà äöøÿúÿéÿì. Àììà, àüà, íèìòÿíÿíèí þë÷öñö ìÿëóì îëñà èäè ÷îõ éàõøû îëàðäû. Îðäà òèêäèðäèì, áÿëêÿ äàð îëäó, ýåí îëäó; éà óçóí îëäó, ýþäÿê îëäó, ãóëëóüóíóçäà ìöãÿññèð îëëàì.  ÿ ç è ð . Åéáè éîõäóð, áèð àç ýåí âÿ óçóí òèêäèð; ÿýÿð áóðàäà äöç ýÿëìÿñÿ, äöçÿëäÿðèê. Ù à ú û Ñ à ë à ù . Àüà, îëìàçìû ïàð÷àñûí âÿ äöéìÿñèí ýÿòèðäèì, áóðàäà ùÿð êÿñ êè ýåéÿúÿê, îíóí ÿéíèíÿ ýþðÿ áè÷äèðèá òèêäèðäÿñèíèç?  ÿ ç è ð . Àõ, ãÿðèáÿ êèøèñÿí! Þðýÿíèáñèíèç ÷îõ äàíûøìàüà êè, þç ìÿðèôÿòèíèçè áèëäèðÿñèíèç. Ãÿðÿçèí áóäóð êè, ìÿí ìÿòëÿáè âàçåù à÷ûá ñÿíÿ äàíûøàì? À, êèøè, ùå÷ áèëèðñÿíìè êè, îíó áóðäà áè÷äèðèá òèêäèðñÿì, íÿ ãàëìàüàëà äöøÿúÿéÿì? Ù à ú û Ñ à ë à ù . Õåéð, àüà, ìÿí íÿ áèëèðÿì?  ÿ ç è ð . Áÿñ ýÿðÿê ïèø ÿç âÿãò ñÿíè ìÿòëÿáäÿí õÿáÿðäàð åäÿì âÿ __________ èëëà ýåäèá áàçàðäà äåìèéÿí àäàì ãîéìàçñàí êè, âÿçèð ìÿíÿ áåëÿ-áåëÿ 99

ãóëëóã áóéóðóáäóð. Ñîíðà ãóëàã äèíúëèéè áèçÿ ùàðàì îëàð. ßçèçèì, ìÿòëÿá áóäóð êè, Íîâðóç áàéðàìûíà èêè àé ãàëûáäûð. Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, áàéðàìäà áèð ãÿðèáÿ íèìòÿíÿ Øþëÿ õàíûìà áàüûøëàéûì. ßýÿð îíó áóðäà òèêäèðñÿì, Çèáà õàíûì äà áèð åëÿñèíè èñòÿéÿúÿê. Îíà äà òèêäèðñÿì, èçàôÿ õÿðúäèð, ÷öíêè îíà éàðàøìàç. Òèêäèðìÿñÿì, áàø àüðûñûíäàí, ãàëìàãàëäàí õèëàñ îëìàéàúàüàì! Ù à ú û Ñ à ë à ù . Àüà, áàüûøëàéàíäà äà ýåíÿ Çèáà õàíûì áèð åëÿñèíè èñòÿìÿçìè? Â ÿ ç è ð . Àëëàùó ÿêáÿð, õàòà-áàëàéà äöøäöê! Îëàí, ñÿíëèê íÿ âàð? Ñÿíÿ ùÿð íÿ áóéóðóðàì, åëÿ åéëÿ! Ù à ú û Ñ à ë à ù . Áàø öñòÿ, àüà! Â ÿ ç è ð . Áàüûøëàéàíäà ìÿí äåéÿúÿéÿì êè, áàúûì, Ùèäàéÿò õàíûí àðâàäû áó íèìòÿíÿíè Øþëÿ õàíûìà ñîâãàò ýþíäÿðèáäèð; îíäà Çèáà õàíûì ìÿíè ìöãÿññèð ýþðìÿç. Áó ñþçëÿðè áóðäà áèð êèìñÿéÿ ñþéëÿñÿí, âàé ñÿíèí ùàëûíà! Ù à ú û Ñ à ë à ù . Õåéð, àüà, ìÿíèì íÿ ùÿääèì âàð êè, ñÿíèí ñèððèíè õàëãà éàéàì? Â ÿ ç è ð . Äè ýåò, ìöðÿõõÿññÿí! Ùàúû Ñàëàù áàø âóðóá îòàãäàí ÷ûõûð, ñîíðà òåç Çèáà õàíûì îòàüûí î áèðèñè ãàïûñûíû áÿðê èêèÿëëè à÷ûá ÷ûüûðà-÷ûüûðà è÷ÿðè ýèðèð, âÿçèð ãîðõóá, ñÿêñÿíèá ýåðè áàõûð.

Ç è á à õ à í û ì . Èñòÿêëè àðâàäûíà éàõàñû ãûçûë äöéìÿëè íèìòÿíÿ áóéóðóðñàí; áàðàêàëëàù ñÿíèí êèøèëèéèíÿ!.. Äåéÿúÿêñÿí äÿ êè, áàúûí îíó Øþëÿ õàíûìà ñîâãàò ýþíäÿðèá, áàðàêàëëàù! Áàúûíû ìÿíÿ òàíûäûðñàí? Ñÿíèí áàúûí õÿñèñëèêäÿí ïÿíèðè øöøÿéÿ ãîéóü ÷þëäÿí ÿïïÿê áàòûðûð, åëÿ îëäó êè, ÿëëè-àëòìûø òöìÿíëèê íèìòÿíÿ ñÿíèí àðâàäûíà ñîâãàò ýþíäÿðäè?  ÿ ç è ð . Àðâàä, íÿ äàíûøûðñàí? Íåúÿ íèìòÿíÿ? Íåúÿ ñîâãàò? Äÿëè îëóáñàí? Ç è á à õ à í û ì . Ìÿíÿ ôÿíäö ôåë ýÿëìÿ! ßââÿëäÿí àõûðàäÿê Ùàúû Ñàëàù èëÿ äàíûøûüûíû åøèòìèøÿì. Ùàúû Ñàëàùû ÷àüûðàíäà ñöìöéöì äóéìóøäó; õÿëâÿò ýÿëèá î áèðè ãàïûíûí äàëûñûíäàí ïóñóðäóì. Àëëàù ìöáàðÿê åéëÿñèí, àðâàäûíà éàõàñû ãûçûë äöéìÿëè íèìòÿíÿ... Òåéìóð àüàíûí ýþçö àéäûí îëñóí êè, ñåâýèëèñèíÿ òÿçÿ íèìòÿíÿ áóéðóëóð êè, ýåéñèí, îíóí ãàáàüûíäà ñöçñöí.  ÿ ç è ð . Àðâàä, íÿ éàâà-éàâà äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð ùå÷ óòàíìûðñàí êè, ìÿíèì öçöìÿ ãàðøû àðâàäûìà áþùòàí äåéèðñÿí? Ìÿíèì íàìóñóìó __________ áàòûðûðñàí?

100

Ç è á à õ à í û ì . Ñÿíèí íàìóñóíó ìÿí áàòûðñàéäûì, ìÿí äÿ áèð îüëàí ñåâÿðäèì. Ñÿíèí íàìóñóíó àðâàäûí Øþëÿ õàíûì áàòûðûð êè, ýåúÿýöíäöç Òåéìóð àüà èëÿ ãîë-áîéóíäóð. Ãàðàâàøûì íå÷ÿ êÿðÿ ýþçèëÿ ýþðöáäöð. Â ÿ ç è ð (ðÿíýè òÿüéèð òàïìûø). Ìÿí ùÿðýèç ñÿíÿ âÿ ñÿíèí ãàðàâàøûíà èíàíìàíàì! Ç è á à õ à í û ì . Áó ñþçö éàëíûç áèç äåìèðèê. Òàìàì Ëÿíêÿðàí áó èøè áèëèð. Ñÿíèí ýþçöí þðòöëöá, óéóáñàí áó ÷ÿíýèíèí ìÿêðèíÿ, ôåëèíÿ, òÿìèç àäûíû-ñàíûíû èòèðèáñÿí. Â ÿ ç è ð . Øþëÿ õàíûì íÿ òàíûéûð Òåéìóð àüàíû? Ùàðäà ýþðöáäöð îíó? Ç è á à õ à í û ì . Ñÿí þçöí òàíûäûáñàí, þçöí ýþñòÿðèáñÿí! Â ÿ ç è ð (ãàèì ñþâò èëÿ). Ìÿí òàíûòìûøàì? Ìÿí ýþñòÿðìèøÿì? Ç è á à õ à í û ì . Áÿëè, ñÿí òàíûäûáñàí, ñÿí ýþñòÿðèáñÿí! Ñÿí äåéèëìèäèí êè, îðóú áàéðàìûíäà ýÿëèá àðâàäûíà äåäèí êè, õàí ãàëà ãûðàüûíäà áÿé óøàãëàðûíû áèð-áèðèëÿ ýöëÿøäèðèð; ñÿí âÿ áàúûí Íèñÿ õàíûì õàúÿ âÿ ãàðàâàøûíûçëà ýÿëèí ãàëà äèâàðûíûí äàëûñûíäà, ìÿðäðîâäà ôÿðø ñàëäûðûá îòóðóí, òàìàøà åäèí!? Îëàð äà éîëà äöøöá ýåòäèëÿð. Îðäà Òåéìóð àüà, èéèðìè áåø éàøûíäà úàâàí, ýþçÿë îüëàí, òàìàì áÿé óøàãëàðûíû áàñûá. Øþëÿ õàíûì áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ îíà àøèã âÿ ýèðèôòàð îëóá. Àõûð êèì áèëñèí íÿ ùèéëÿ åäèá îíó ÿëÿ ñàëûáäûð êè, áèð ýöí ýþðìÿñÿ, àðàìû éîõäóð. Ñÿíÿ äåìÿäèììè, êèøè, áó ÿëëè éàøûíäà éåíýè éåòèøìèø ãûç àëìàã ñÿíÿ éàðàøìàç? Ñþçöìÿ ãóëàã àñìàäûí, èíäè ÷ÿê, ÿçàáûíäûð! Â ÿ ç è ð . Éàõøû, ÷ûõ ýåò, äÿõè áÿñäèð, èøèì âàð, êàüûç éàçàúàüàì. Çèáà õàíûì ÷ûõûá ýåäèð.

 ÿ ç è ð (éàëãûç). ßãëèì êÿñìèð êè, Øþëÿ õàíûì áó èøèí ñàùèáè îëà, àììà ÷îõ åùòèìàëû âàð êè,Òåéìóð àüàíûí ýöúö îíà õîø ýÿëèá, úàùûë ãûç óøàüûäûð, ñàéìàçéàíà òÿðèôèíè îíóí-áóíóí éàíûíäà äèëèíÿ ýÿòèðèáäèð. Áó àðâàä õàéûíëûãëà áóíó ñþâýöëöëöéÿ ùÿìë åäèá, áè÷àðÿéÿ ãóéó ãàçûð. Áÿùÿð-ùàë, ýÿðÿêäèð êè, Øþëÿ õàíûìà èíàíäûðìàã êè, Òåéìóð àüà ÷ÿíäàí ýöúëö äåéèë, î áàñäûüû óøàãëàð òàìàì úîëìà-÷îúóã èäèëÿð, áÿëêÿ áó òÿäáèð èëÿ äÿõè Òåéìóð àüàíûí âÿñôè îíóí äèëèíÿ ýÿëìÿéÿ. Áÿñ äóðóì ýåäèì õàíûí éàíûíà, ñîíðà ãàéûäûá ýÿëëÿì îòàüûíà, ýþðöì íåúÿ åéëÿðÿì. (Àéàüà äóðóð, èñòèð ýåòñèí, Çèáà õàíûì ýèðèð è÷ÿðè). Ç è á à õ à í û ì . Áó ýöí íàùàðà, øàìà íÿ áóéóðóðñàí, ùàçûð åòäèðèì?  ÿ ç è ð . Çÿùðèìàð, çÿããóì! Ñÿí ìÿíÿ áåëÿ õþðÿê éåäèðèáñÿí êè, __________ áèð àé äà éåìÿñÿì àúûìàíàì. (Èñòèð ýåäÿ, îòàüûí îðòàñûíäà áèð õÿëáèð 101

äöøìöø èìèø, ýþçö ãàïûäà, ôèêèðëè ýåòäèéè éåðäÿ àéàüûíû õÿëáèðèí ñàüàíàüûíûí áèð áàøûíà áàñûð, î áàøû ãàëõûá òàðàã äÿéèð îíóí äèçèíÿ. Óô åäèá äèçèí òóòóð, ÿéëÿíèð, ãàøãàáàüû òþêöëìöø, öçöí àðâàäûíà òóòóá ÷ûüûðà÷ûüûðà). Áó õÿëáèð áóðäà íÿ ãàéûðûð? Ç è á à õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). Ìÿíèì ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð! Â ÿ ç è ð . Ôÿððàø! Ùåéäÿð ôÿððàø äÿùëèçäÿí îòàüà äàõèë îëóá, ÿë-ÿëè öñòÿ áàø ÿéèð. Çèáà õàíûì öçöí þðòöá, ÷ÿêèëèð îòàüûí áèð òÿðÿôèíÿ.

 ÿ ç è ð (àúûãëû). Ùåéäÿð, áó õÿëáèð îòàüûí è÷èíäÿ íÿ ãàéûðûð? Ô ÿ ð ð à ø . Àüà, ñöáùäÿí ìÿí îòàüû ñöïöðöðäöì. Ìåùòÿð Êÿðèì ÿëèíäÿ õÿëáèð áóðà ýÿëäè, áèð àç äàíûøäû, ñîíðà ýåòäè, ìÿëóì îëóð õÿëáèðè áóðäà ãîéóá ýåäèáäèð.  ÿ ç è ð . Áó ñààòäà ìåùòÿðè áóðàéà ÷àüûð. Ôÿððàø ýåäèð.

 ÿ ç è ð . Ìåùòÿðèí ìÿíèì îòàüûìäà íÿ èøè âàð? Õÿëáèðè ìÿíèì îòàüûìäà íÿ ãàéûðûð? Áó ýöí ùÿð òÿðÿôäÿí ìÿíÿ èíúèêëèê öç âåðèð. Ùÿð âàõò êè, ìÿí áó õàðàá îëìóø îòàüà ýÿëëÿì, ùå÷ áèð õÿòàäàí õàëè îëìàíàì. Ç è á à õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, îíäàí þòðö êè, áó îòàãäà Øþëÿ õàíûì éîõäóð! ×öíêè áåëÿäèð, äÿõè áóðà íèéÿ ýÿëèðñÿí? Ùÿìèøÿ ýåò Øþëÿ õàíûìûí îòàüûíà. Ôÿððàø âÿ ìåùòÿð äàõèë îëóðëàð.

 ÿ ç è ð (àúûãëû). À ýÿäÿ, Êÿðèì, ñÿíèí ìÿíèì îòàüûìäà íÿ èøèí âàð? Ñÿíèí éåðèí òþéëÿäèð. Ñÿí íÿ úöðÿò åäèá ìÿíèì îòàüûìà àéàã áàñûðñàí? Ì å ù ò ÿ ð . Àüà, ìÿí áèð äÿãèãÿ ýÿëìèøäèì Ùåéäÿðäÿí ñîðóøàì êè, úÿíàáûíûç áó ýöí àòëàíàúàãñûíûçìû? Ñîðóøäóì âÿ òåç ÷ûõäûì, ýåòäèì.  ÿ ç è ð . Áÿñ áó õÿëáèðè áóðà íèéÿ ñàëûá ýåäèðñÿí? Ì å ù ò ÿ ð . Õÿëáèð ÿëèìäÿ èäè, àòëàðà àðïà õÿëáèðëÿéèá âåðÿúÿêäèì. Éàäûìäàí ÷ûõûá áóðäà ãàëûáäûð.  ÿ ç è ð . Ñîíðà íèéÿ ýÿëèá àïàðìàäûí? Ì å ù ò ÿ ð . Áóðäà ãàëäûüû àüëûìà ýÿëìèðäè, åëÿ èíäèéÿäÿê õÿëáèðè àõòàðûðäûì.  ÿ ç è ð (ôÿððàøà). Ñÿíäÿ àüûë ùàðäà èäè, ùàðàìçàäà! Ùåéäÿð, áó ñààòäà íàçèð Àüà Áÿøèðè áóðà ÷àüûð âÿ ÷óáóã âÿ ôÿëÿããÿ äÿ þçöíëÿ __________ ýÿòèð, áèð ö÷ íÿôÿð äûøãàðû ôÿððàøëàðà äà äå, áóðà ýÿëñèíëÿð.

102

Ôÿððàø ýåäèð.

Ì å ù ò ÿ ð (áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ âÿ àüëàìàüà). Àüà, õàíûí áàøûíà ÷åâèð ìÿíè!  ÿ ç è ð (ãåéçëÿ). Êÿñ ñÿñèíè, èò îüëó èò! Ì å ù ò ÿ ð (áàøëàéûð þêêöëäÿìÿéÿ). Àüà, ãóðáàíûí îëóì, ãÿëÿò åëÿìèøÿì, àòàí ýîðóíà áàüûøëà ìÿíè! Àòàì èëÿ, áàáàì èëÿ ãÿëÿò åëÿìèøÿì, äÿõè ùå÷ âàõò áóðàéà àéàã áàñìàíàì!  ÿ ç è ð . Ñÿñèí êÿñ, åøøÿê òîõóìó, åøøÿê! Áó ùàëäà íàçèð Àüà Áÿøèð, Ùåéäÿð ôÿððàø ãîëòóüóíäà áèð äÿñòÿ ÷óáóã, ÿëèíäÿ ôÿëÿããÿ âÿ áàøãà ö÷ íÿôÿð ôÿððàø äàõèë îëóðëàð, áàø ÿéèðëÿð.

 ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Éûõûí íàçèðè, àéàüûí ñàëûí ôÿëÿããÿéÿ! Ôÿððàøëàð íàçèðè éûõûðëàð, àéàüûí ôÿëÿããÿéÿ ñàëûðëàð, èêèñè ôÿëÿããÿíè òóòóð, èêèñè ÷óáóã ýþòöðöð.

 ÿ ç è ð . Âóðóí! Ôÿððàøëàð âóðóðëàð.

Í à ç è ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð? Â ÿ ç è ð (ãåéç èëÿ ÿëèí õÿëáèðÿ ñàðû óçàäûð). Áó õÿëáèð ìÿíèì îòàüûìäà íÿ ãàéûðûð? Í à ç è ð . Íåúÿ õÿëáèð, àüà? Â ÿ ç è ð . ×óáóã äÿéÿíäÿ áèëÿðñÿí íåúÿ õÿëáèð! Ôÿððàøëàð âóðóðëàð.

Í à ç è ð . Àé ùàðàé, àé äàä! À áàøûíà äþíöì, àõûð ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð? À ãóðáàíûí îëóì, áèð òÿãñèðèìè áóéóð, ñîíðà þëäöðöðñÿí þëäöð! Â ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Äàéàíûí! Àüà Áÿøèð, ñÿíèí òÿãñèðèí áóäóð êè, áó ãàïûäà ãóëëóã åäÿíëÿðèí âÿçèôÿñèíè îëàðà òàíûòìàéûáñàí! Áó ãàïûäà ãóëëóã åäÿíëÿð ùàìû ñÿíèí èõòèéàðûíäàäûð. Ýÿðÿê ñÿí ùÿð êÿñèí éåðèíè, èøèíè îíà áèëäèðÿñÿí. Ìåùòÿð ýÿðÿê òþâëÿäÿí áàøãà þçýÿ éåðÿ àéàã áàñìàñûí; õÿëáèð ýÿðÿê ùå÷ âàõò ìÿíèì îòàüûìà äöøìÿñèí. Áó ýöí ìåùòÿð Êÿðèì ÿëèíäÿ õÿëáèð ìÿíèì îòàüûìà ýèðèá, õÿëáèðè áóðäà ãîéóá ýåäèáäèð. Ãÿôëÿòÿí îíóí ñàüàíàüûíûí áèð òÿðÿôèíè áàñäûãäà, î áèðè òÿðÿôè ãàëõûá äèçèìÿ áåëÿ òîõóíóáäóð êè, èíäè àüðûäàí ãû÷ûìû ãàëäûðà áèëìèðÿì. Ìÿí áèð áþéöê âèëàéÿòÿ âÿçàðÿò åäèá äîëàíäûðûðàì; ñÿí ýþâäÿí __________ áèð ìÿíèì åâèìè, ìÿíèì íþêÿðëÿðèìè äîëàíäûðà áèëìèðñÿí!

103

Í à ç è ð . Àüà, ñÿíèí áàøûíû âÿ àüëûíû Àëëàù áþéöê éàðàäûáäûð; ìÿí íåúÿ ñÿíÿ òàé îëà áèëÿðÿì? Â ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Âóðóí! Í à ç è ð . Àüà, áàøûíà äþíöì, áó ñÿôÿð ìÿíè áàüûøëà, äÿõè áóíäàí ñîíðà ùå÷ âàõò áåëÿ èø îëìàç. Â ÿ ç è ð (ôÿððàøëàðà). Ãîéóí ÿëäÿí! Àüà Áÿøèð, áó ñÿôÿð ñÿíè áàüûøëàäûì, ÿýÿð áóíäàí ñîíðà áèð äÿ ìÿíèì îòàüûìäà õÿëáèð ýþðöíñÿ, þçöíö þëìöø áèë! Í à ç è ð (äóðóá àéàüà). Áÿëè, àüà, õàòèðúÿì îë. Â ÿ ç è ð . Äè ýåò! Ì å ù ò ÿ ð (éàâàø). Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! Ùàìûäàí èðÿëè õÿëáèðè ãàëäûðûá þçöí ãàïûéà ñàëûð, äàëûíúà äà î áèðèëÿð, ñîíðà äà âÿçèð ÷ûõûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèìúè ìÿúëèñ Øþëÿ õàíûìûí îòàüûíäà âàãå îëóð. Òåéìóð àüà âÿ Íèñÿ õàíûì ãàáàã-ãàáàüà àéàã öñòÿ äàíûøûðëàð.

Ò å é ì ó ð à ü à . Äå ýþðöì, áó èøèí ÷àðÿñè íÿäèð? Áó íÿ õÿéàëäûð êè, âÿçèð äöøöáäöð? Ìÿýÿð ìÿí þëìöøÿì êè, ñÿíè âÿçèð þçýÿñèíÿ âåðÿ áèëÿ? Àõûð áó ãÿðàáÿòäÿí îíóí ìÿíçóðó íÿäèð? Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ìÿíçóðó íÿäèð? Ìÿýÿð þçöí áèëìèðñÿí? ßëáÿòòÿ, ìÿíçóðó èõòèéàð àõòàðìàã âÿ èççÿòäÿ îëìàãäûð! Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿýÿð õàí îíà âåðäèéè èõòèéàð âÿ èççÿò áÿñ äåéèë? Í è ñ ÿ õ à í û ì . Áÿñ îëñà äà, àììà áèåòèáàðäûð: èñòèð êè, ãÿðàáÿò ñÿáÿáè èëÿ áó èõòèéàð âÿ èççÿò ïàéèäàð îëñóí. Ò å é ì ó ð à ü à . Ãÿðèáÿ àõìàãäûð. Ìÿýÿð õàí þç éàõûí ÿãðÿáàëàðûíà åòäèéè èøëÿðè ýþçö èëÿ ýþðìöð? Áÿùÿð ñóðÿò èøÿ ÷àðÿ òàïìàã ýÿðÿêäèð. Ñÿí ÿáÿñ éåðÿ áó âàõòàäÿê ìÿíè ãîéìàäûí êè, îíó õÿáÿðäàð åäèì; èíäè ìÿí èñòèðÿì êè, ñàáàù îíóí éàíûíà àäàì ýþíäÿðèá ìÿëóì åäÿì êè, áó íèééÿòäÿí äöøñöí, éîõñà õåéèð ýþòöðìÿç. Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àìàíäûð, Òåéìóð àüà! Áó ôèêèðäÿí äöø êè, áó èøè __________ ùÿðýèç âÿçèðÿ áèëäèðìÿê îëìàç; îíäàí þòðö êè, î ùÿìèøÿ äåéèð: õàí ñÿíè 104

þëäöðìÿéÿ áÿùàíÿ àõòàðûð âÿ ìÿí áèëèðÿì êè, áó õöñóñäà âÿçèðëÿ ìöêÿððÿð ìÿøâÿðÿò åäèáäèð; ÿýÿð âÿçèð áèçèì ìÿùÿááÿòèìèçè àíëàñà, þç õåéðè âÿ ñÿëàùû ö÷öí ùàìàí ñààò ýåäèá õàíà áèëäèðÿúÿêäèð êè, ñÿí, ýóéà îíóí íàìèçÿäèíÿ ýþç äèêèðñÿí, õöñóñÿí êè, âÿçèð ñÿíäÿí ÷îõ èíúèêäèð! Ò å é ì ó ð à ü à . Õàí ìÿíèì àòàìäàí ãàëàí þëêÿíè âÿ õàíëûüû çÿáò åòäèéèíè éåòèøìÿç, èíäè ìÿíè þëäöðìÿê ôèêðèíÿ äÿ äöøöð? Îíóí õàì õÿéàëûäûð! Í è ñ ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ÷öíêè åùòèéàò åäèð êè, ñÿí àòàí ìÿìëÿêÿòè îíäàí èääèà åäÿñÿí, ñÿíè þçöíÿ ìöõèëë ýþðöð. Ìÿí åøèòìèøÿì êè, àíúàã åë öçöíÿ ñÿíÿ ùþðìÿò åäèð; ÿýÿð ôöðñÿò òàïñà, áèð ýöí ñÿíè ñàü ãîéìàéàúàãäûð. Ò å é ì ó ð à ü à . Ùå÷ âàõòäà îíóí êèìè õàíëàð ìÿíè þëäöðÿ áèëìÿç! Áÿéëÿð âÿ õàëãûí ÷îõóñó ìÿíèì àòàìûí éàõøûëûãëàðû ñÿáÿáèíÿ ìÿíÿ èõëàñêåøäèð. Ìÿí î ãóøëàðäàí äåéèëÿì êè, ÿòèì éåéèëÿ. Õóá, ìÿí âÿçèðÿ íÿ åéëÿìèøÿì êè, ìÿíäÿí èíúèê îëóáäóð? Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ñÿí êþùíÿ âÿçèðèí îüëó Ìèðçÿ Ñÿëèìè ýÿòèðèá þçöíÿ ìèðçÿ åëÿìèñÿí. Âÿçèð áåëÿ áèëèð êè, ÿýÿð ñÿíèí ÿëèíÿ áèð èõòèéàð äöøñÿ, Ìèðçÿ Ñÿëèì áèøÿê ãàáàüà ÷ûõàúàã, àòàñûí éåðèí òóòàúàã, èíäè áó ôèêèðäÿäèð êè, õàíà äåñèí, îíó áó âèëàéÿòäÿí ãîâäóðñóí. Ò å é ì ó ð à ü à . Îíóí àüçû äåéèë, ìÿíèì ìèðçÿìè ãîâäóðà! Ìÿíèì àòàìûí ìÿðùÿìÿòëÿðè îíà ùàðàì îëñóí êè, ìÿíèì ùàããûìäà áèð òþâð áÿäíèééÿò îëóáäóð! Èíøàëëàù òààëà îíóí òÿäáèðëÿðèíèí ùàìûñûíû ïîçóá þç ìÿòëÿáèìÿ ÷àòàðàì. Àììà äîüðó äåéèðñÿí; ùÿëÿ ýÿðÿê âÿçèð áèçèì ìÿùÿááÿòèìèçè àíëàìàéà. Øþëÿ õàíûì ùàðäàäûð? Ìÿíèì îíà áèð ïàðà äåéÿñè ñþçöì âàð. Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíàìûí îòàüûíäàäûð. Ò å é ì ó ð à ü à . Îëìàçìû ýåäèá îíó áóðàéà ÷àüûðàñàí? Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àíàì åâäÿ éîõäóð, èêèìèç äÿ ýåäÿê îðà. Ò å é ì ó ð à ü à . Éàõøû. Ùÿð èêèñè ÷ûõûá ýåäèðëÿð, ñîíðà Çèáà õàíûì îòàüà äàõèë îëóð.

Ç è á à õ à í û ì . Àé ëÿ÷ÿð, àõûð èøè î éåðÿ éåòèðèáñÿí êè, ìÿíèì ãàðàâàøûìû ñþéöá ìÿíèì öñòöìÿ ýþíäÿðèáñÿí? Âÿçèð ñÿíè áåëÿ ãóäóðäóáäóð? (Ýþðöð êè, îòàãäà ùå÷ êèì éîõäóð. Î éàíà-áó éàíà áàõûá ñþéëÿéèð). Àõ, ùàðäàäûð áó äèëàðàì ÷ÿíýè? Åâè éûõûëñûí Ìèðçÿ Ùÿáèá âÿçèðèí êè, áèçèì àõûðûìûçû áó ýöíÿ ÷ûõàðòäû. (Èñòèð ýåðè äþíñöí, êèøè ñÿäàñû __________ åøèäèð, ñÿêñÿíèð, ÿéëÿíèð). Âàé, éàä êèøèíèí ñÿñè ýÿëèð! Âàé, èíäèúÿ ãàïû105

äàí ýèðÿúÿêäèð, ãàïûäàí ÷ûõà áèëìÿíÿì, íåúÿ åäèì? (Î éàíà-áó éàíà âóðõóíóá ýèðèð ïÿðäÿ äàëûñûíäà ýèçëÿíèð, ñîíðà Òåéìóð àüà èëÿ Øþëÿ õàíûì è÷ÿðè ýèðèð). Ò å é ì ó ð à ü à . Àíàí íÿ òåç ùàìàìäàí ãàéûòäû, ãîéìàäû êè, îòàãäà äàíûøàã, áóðäà ìöíàñèá äåéèë èäè, ÷öíêè ìÿíèì äàíûøàñû ñþçöì ÷îõäóð, îëóð êè, âÿçèð áóðà ýÿëñèí. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Õàòèðúÿì îë, áó ýöí âÿçèð áóðà ýÿëÿ áèëìÿç. Ò å é ì ó ð à ü à . Íåúÿ ýÿëÿ áèëìÿç? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Îíäàí þòðö êè, áó ýöí íþâáÿòè Çèáà õàíûìûí îòàüûíäàäûð. Îíóí ãàëìàãàëûíûí ãîðõóñóíäàí ùÿðýèç úöðÿò åäèá áóðà àéàã áàñà áèëìÿç. Ò å é ì ó ð à ü à . Áó ùåñàáè ñþçäöð, àììà éàëãûç áó åùòèìàë èëÿ õàòèðúÿì îëìàã îëàìàç; ýåíÿ ýÿðÿê åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàìàã, áÿëêÿ áèð èòòèôàã èëÿ áóðà ýÿëìÿê èñòÿäè. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ôèêèð åëÿìÿ, Íèñÿ õàíûìà òàïøûðìûøàì êè, äÿùëèçäÿí äèøãàðû áèð éåðäÿ îòóðóá ýþçÿòëÿñèí; ßýÿð âÿçèð ýþðöíñÿ, òåç áèçè õÿáÿðäàð åòñèí. Éîõñà ãîðõóðñàí? Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿí ãîðõàí àäàì äåéèëÿì, áèð ïàðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ìÿí èñòÿìèðÿì êè, âÿçèð ìÿíè áóðäà ýþðÿ, ýåäèá õàíà õÿáÿð âåðÿ. Áèð íå÷ÿ ôèêðèì âàð; ýÿðÿêäèð ÿââÿë îíëàðû èòìàìÿ éåòèðÿì. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ, ýÿðÿêäèð âÿçèð áó èøëÿðè áèëìÿéÿ, éîõñà õàíà áèëäèðÿð, èø áèëêöëëèééÿ ïîçóëàð. Áó ùàëäà Íèñÿ õàíûì áàøûí è÷ÿðè óçàäûá.

Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àé Àìàí, âÿçèð ýÿëèð! Øþëÿ õàíûì èçòèðàá ùàëÿòèíäÿ ãàïûäàí äûøãàðû áàõûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àé àìàí, âÿçèð äöçáÿäöç ãàïûéà ñàðû ýÿëèð. Òåéìóð àüà, ñÿí ãàïûäàí ÷ûõà áèëìÿçñÿí! Ò å é ì ó ð à ü à . Áÿñ ìÿí íåúÿ ýÿðÿê åäèì! Îëóð êè, ìÿíèì áóðäà îëìàüûìû áèð àäàì îíà õÿáÿð âåðèáäèð. Âàëëàù, ùÿð êÿñ ìÿíèì áóðà ýÿëìÿéèìè à÷ìûø îëà, áó õÿíúÿðè äÿñòÿñèíÿäÿê öðÿéèíäÿí ÷ûõàúàüàì (ßëèíè õÿíúÿðèíÿ óçàäûð). Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À êèøè, ñþéëÿìÿê âàõòû äåéèë, ùÿëÿ ýèð áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ýþðöì áèð òþâð èëÿ âÿçèðè ýåðè ãàéòàðà áèëëÿììè? __________ Òåéìóð àüà ýèðèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ñîíðà âÿçèð ÿëèíäÿ àüàú àõñàéà-àõñàéà îòàüà äàõèë îëóð.

106

 ÿ ç è ð . Øþëÿ õàíûì, íÿ èøäÿñÿí, êåôèí éàõøûäûðìû? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àëëàùà øöêöð, ñÿíèí äþâëÿòèíäÿí êåôèì ùÿìèøÿ éàõøûäûð, ñÿíèí êåôèí éàõøû îëñóí. Íèéÿ ãàøûíû ÿéèáñÿí, íÿ ÿúÿá àõñûéûðñàí?  ÿ ç è ð . À êèøè, áó ýöí áàøûìà áèð ãÿçèééÿ ýÿëèáäèð êè, ùå÷ ôèêðèìäÿí êå÷ìÿçäè. Îâãàòûì ëàï òÿëõ îëóáäóð. Õàúÿ Ìÿñóä, ýåò ìÿíÿ áèð ãÿùâÿ áèøèð ýÿòèð. Õàúÿ Ìÿñóä áàø âóðóá ýåäèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Äå ýþðöì, áàøûíà íÿ ãÿçèééÿ ýÿëèáäèð? Àììà îëóð êè, ñþéëÿìÿéè óçóí ÷ÿêÿ, íÿ ëàçûì çÿùìÿò âåðìÿê!  ÿ ç è ð . Õåéð, óçóí ÷ÿêìÿç. Èø áóäóð êè, ìÿí áèð íå÷ÿ áÿéëÿð èëÿ õàíûí ùöçóðóíäà îòóðìóøäóã. Òåéìóð àüàíûí ýöúëöëöéöíäÿí ñþç äöøäö. Ùàìû áÿéëÿð äåäè êè, òàìàì Ëÿíêÿðàíäà Òåéìóð àüàäàí ýöúëö áèð êèìñÿíÿ òàïûëìàç; õàí äà òÿñäèã åëÿäè. Ìÿí èíêàð åòäèì êè, Òåéìóð àüàäà ùå÷ ýöú éîõäóð; ÿýÿð÷è îðóú áàéðàìûíäà áèð íå÷ÿ óøàã áàñäû; àììà îëàð òàìàì ÷îëìà-÷îúóã èäèëÿð. Òåéìóð àüà äà ùöçóðäà äóðìóøäó. Õàí ìÿíèì ñþçöìö ãÿáóë åòìÿéèá äåäè: “Ñÿí íÿ äÿëèëëÿ áóíó èñáàò åäèðñÿí?”. Ìÿí úàâàá âåðäèì êè, ÿýÿð ìÿíÿ éàðàøàéäû, áó ÿëëè éàøûìäà Òåéìóð àüà èëÿ ýöëÿøèá îíóí àðõàñûí éåðÿ ãîéàðäûì. Õàí êè, ùÿìèøÿ áåëÿ èøëÿðÿ ùÿâÿñè âàð, ùþêìÿí áóéóðäó, ýÿðÿê Òåéìóð àüà èëÿ ýöëÿøÿñÿí. ×àðÿì êÿñèëèá, àéàüà äóðóá òóòóøäóã, ãåéðÿò ìÿíÿ ÿë âåðèá, áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿéèá Òåéìóð àüàíû ÷ÿêäèì ïèøëÿíýÿ, äÿõè áèëìèðÿì íåúÿ éåðÿ âóðìóøàì êè, áè÷àðÿ óøàã áèùèññ éåðäÿ íÿãø áàüëàäû, àíúàã éàðûì ñààòäàí ñîíðà þçöíÿ ýÿëäè; çîðäàí ìÿíèì äÿ îíáàì áÿðê àüðûéûá, èíäè àõñàéûðàì. Ø þ ë ÿ õ à í û ì (òÿáÿññöì èëÿ). À êèøè, áó íÿ èøäèð ñÿí åäèáñÿí? Áÿëêÿ êèøèíèí îüëó þëÿéäè, àíàñûíûí ýöíö ãàðà îëàéäû?  ÿ ç è ð . Áÿñ þçöì äÿ ÷îõ ïåøìàí îëäóì, àììà ÷èôàéäà, áåëÿ èòòèôàã äöøäö. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À êèøè, áÿñ áè÷àðÿ åëÿ éåðäÿ ãàëäû? Ñÿí ÷ûõäûí ýÿëäèí ìÿíÿ ùöíÿðèíè ñþéëÿìÿéÿ?  ÿ ç è ð . Õåéð, ôÿððàøëàð îíó äàëà ýþòöðöá àïàðäûëàð àíàñûíûí éàíûíà. Áó ùàëäà Òåéìóð àüà ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà ýöëìÿéèí ñàõçëàéà áèëìÿèéá ïûããûëäàéûð. Âÿçèð òåç éåðèéèá ïÿðäÿíè ãàëäûðûð. Òåéìóð àüàíû âÿ Çèáà õàíûìû ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà ýþðöá ìàò ãàëûð âÿ ùàáåëÿ Øþëÿ õàíûì.

 ÿ ç è ð . Ñöáùàíàëëàù, áó íÿ èøäèð? (Ñîíðà öçöí Òåéìóð àüàéà òóòóá __________ àúûãëû, ãàèì ñþâò èëÿ). Àüà, ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí? (Òåéìóð àüà áàøûí 107

àøàüû ñàëûð). Äå ýþðöì, àõûð ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí? (Òåéìóð àüà úàâàá âåðìèð, ïÿðäÿäÿí ÷ûõûá áàøû àøàüû èñòèð ýåòñèí. Âÿçèð îíóí ãîëóíäàí òóòóá). Ãîéìàíàì ýåäÿñÿí, àüà, äå ýþðöì, ñÿí áóðäà íÿ ãàéðûðñàí? Ò å é ì ó ð à ü à (ãîëóí ÷ÿêèð). ßëäÿí ãîé!  ÿ ç è ð (îíà áÿðê-áÿðê ñóâàíûá). Ãîéìàíàì ýåäÿñÿí, ìÿíÿ úàâàá âåð! Òåéìóð àüà òÿíúÿ ýÿëèá, áèð ÿëèëÿ éàïûøûð îíóí áîéíóíóí àðäûíäàí, áèð ÿëèëÿ ïà÷àñûíäàí ãàëäûðûá òóëëàéûð. Âÿçèð îòàüûí îðòàñûíäà ïàëàç êèìè ñÿðèëèð. Òåéìóð àüà òåç ãàïûäàí ÷ûõûá ýåäèð.

 ÿ ç è ð (áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà ùàëà ýÿëèá, öçöí òóòóðó Çèáà õàíûìà). Àé ëÿ÷ÿð, áó íåúÿ ìÿêðäèð ìÿíèì áàøûìà ýÿòèðèðñÿí? Ç è á à õ à í û ì . Ìÿí ñÿíèí áàøûíà ìÿêð ýÿòèðèðÿì? Âàé ñÿíèí ùàëûíà! Âàé ñÿíèí ùàëûíà êè, ãÿôëÿò ýþçöíö îðòöáäöð!  ÿ ç è ð . Êÿñ ñÿñèíè, àé ëÿ÷ÿð! Ìÿíè äèëÿ áàñäûðìà, äÿõè ñÿíè òàíûäûì; áó ãÿäÿð ôèòíÿ âÿ ôåë òàìàì ñÿíèí èøèí èìèø, Àëëàù ãîéñà ñÿíèí àõûðûíà ÷ûõàðàì! Ç è á à õ à í û ì . Àé áè÷àðÿ, áèð äå ýþðöì íÿ ñÿáÿáÿ ìÿíèì àõûðûìà ÷ûõàúàãñàí?  ÿ ç è ð . Ñÿëèòÿ, äÿõè áóíäàí àðòûã ñÿáÿá îëàð êè, éàä àäàì èëÿ ïÿðäÿ äàëûñûíà ýèðèá ýèçëÿíèáñÿí?! Ç è á à õ à í û ì . Àé áè÷àðÿ, áèð àðâàäûí Øþëÿ õàíûìäàí ñîðóøñàíà êè, éàä àäàì îíóí îòàüûíäà íÿ ãàéûðûð?  ÿ ç è ð . Àé ëÿ÷ÿð, ùÿëÿ ñÿí áèð þçöí ìÿíÿ úàâàá âåð êè, ñÿí íàìÿùðÿì èëÿ áèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà íÿ ãàéûðûðñàí? Ç è á à õ à í û ì . Éàõøû, ìÿí äåéèì. Àðâàäûí Øþëÿ õàíûì ìÿíèì ãàðàâàøûìà ñþéìöøäö, ìÿí ýÿëìèøäèì îíóí èëÿ äàëàøàì êè, íèéÿ ùÿääèíäÿí ÷ûõûð; èòòèôàãÿí îíó îòàãäà ýþðìÿäèì. Èñòÿéèðäèì ýåðè ãàéûäàì, ýþðäöì êè, ãàïû òÿðÿôäÿí áèð éàä àäàì Øþëÿ õàíûì èëÿ äàíûøà-äàíûøà ýÿëèð. Ýèðäèì áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, ýèçëÿíäèì; ýþðöì îëàð íÿ ãàéðàúàãëàð êè, ñîíðà ñÿíè õÿáÿðäàð åäèì. Õöñóñÿí êè, öçöà÷ûã éàä àäàìà ýþðöêÿ áèëìÿçäèì. Èòòèôàãÿí ñÿí áóðà ýÿëÿíäÿ î àäàì äà ýèðäè ïÿðäÿíèí äàëûñûíà ýèçëÿíäè.  ÿ ç è ð . Íèéÿ ÷ûõûá î ñààò ìÿíè õÿáÿðäàð åòìÿäèí, ÿýÿð äîüðó äåéèðñÿí? Ç è á à õ à í û ì . Íåúÿ ÷ûõûá õÿáÿðäàð åäÿéäèì êè, õÿíúÿðè äÿñòÿñè__________ íÿäÿê öðÿéèìÿ ÷àõàúàã èäè?!

108

 ÿ ç è ð (áèð àç òÿÿììöë åäèá, öçöí Øþëÿ õàíûìà òóòóá). Øþëÿ, äîüðóñóíó äå: áó àäàì ñÿíèí éàíûíà ýÿëìèøäè? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ñÿíèí àðâàäûí òóòóãóøó úèíñèäèð; äèë-äèë þòìÿê, éàëàí äàíûøìàã ïåøÿñèäèð. Î àäàìû ìÿí þìðöìäÿ ýþðìÿìèøÿì âÿ ùå÷ òàíûìàíàì.  ÿ ç è ð . Íåúÿ òàíûìàçñàí? Òåéìóð àüàíû ñÿí òàíûìûðñàí? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Òåéìóð àüà áóðäà íÿ ãàéðûð? Ìÿýÿð ñÿí Òåéìóð àüàíû éûõûá àíàñûíûí öñòöíÿ ýþíäÿðìÿìèñÿí?  ÿ ç è ð . Àé ëÿ÷ÿð, ñÿí ìÿíèì ñþçöìÿ úàâàá âåð, Òåéìóð àüà ñÿíèíìè éàíûíà ýÿëìèøäè? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Òåìóð àüà ìÿíèì éàíûìà ýÿëñÿéäè, îíó ìÿíèì èëÿ áèð éåðäÿ ýþðÿðäèí, Çèáà õàíûì áèëèðäè êè, ìÿí áó ýöí ùàìàìà ýåòäèì; áåëÿ õÿéàë åäèá êè, ìÿíèì îòàüûì õàëèäèð, þç ñåâýèëèñèíè áóðà ÷àüûðûá èñòèðìèø åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë îëñóí; ÷öíêè áó ýöí ñÿíèí íþâáÿòèí îíóí éàíûíäà îëìàã ñÿáÿáèëÿ ñåâýèëèñèíè þç îòàüûíà ýÿòèðÿ áèëìÿçäè. Èòòèôàãÿí ùàìàì ñóéó êÿñèëìÿê ñÿáÿáèëÿ áèç ãÿôëÿòÿí ýåðè ãàéûòäûã. Îíà áèíàÿí ãà÷à áèëìÿéèá, ùÿð èêèñè ýèðèáëÿð áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíà êè, áÿëêÿ ìÿí ÷þëÿ-áàéûðà ÷ûõàí çàìàíäà ôöðñÿò òàïûá ãà÷ñûíëàð. Äîüðó ñþç áóäóð, ÿãëèíè áàøûíà éûü, áó áèùÿéàíûí ìÿêðèíÿ óéóá, ìÿíèì ùàããûìäà íàùàã áÿäýöìàí îëìà! Ç è á à õ à í û ì (Øþëÿ õàíûìà ÷ûüûðà-÷ûüûðà). Àé ëÿêòÿ, áó íåúÿ ñþçäöð êè, þçöíäÿí ãàéðûðñàí? Þç èøèíè ìÿíèì öñòöìÿ ãîéóðñàí? Âàé, âàé, ìÿí þçöìö þëäöððÿì!.. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ëÿêòÿñÿí äÿ, ëÿ÷ÿðñÿí äÿ, êîâóëñàí äà! Èñòÿð þçöíö þëäöð, èñòÿð ãîé, ñÿíèí ìÿêðö ôåëèí òàìàì Ëÿíêÿðàí õàëãûíà ìÿëóìäóð. ×ûüûðìàã èëÿ þçöíö òÿìèçÿ ÷ûõàðà áèëìÿçñÿí! ßðèí ýþçö âàð, ýþðöð êè, áó èø ñÿíèí èøèíäèð, éà ìÿíèì èøèìäèð? Ç è á à õ à í û ì . Àé Àìàí, ìÿí þçöìö þëäöððÿì! À êèøè, áó ëÿ÷ÿðèí àüçûíà íèéÿ âóðìóðñàí êè, ìÿíÿ áåëÿ áþùòàí äåéèð?.. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . À ëÿêòÿ, î ìÿíèì àüçûìà íèéÿ âóðóð? ßýÿð î êèøèäèð, ýÿðÿê ñÿíè òèêÿ-òèêÿ äîüðàéà êè, éàä îüëàí èëÿ áèð éåðäÿ òóòóáäóð.  ÿ ç è ð (Çèáà õàíûìà). ßëáÿòòÿ, ñÿíè ýÿðÿê òèêÿ-òèêÿ äîüðàìàã! Ùÿëÿ ìÿíÿ áèð ìþùëÿò âåð êè, þçöìö õàíûí éàíûíà éåòèðèá ñÿíèí úèéÿðýóøÿí àõûðûíà ÷ûõûì, ñîíðà ñÿíèí ùàããûíäà ôèêèð ÷ÿêÿðÿì. Ñÿí þìðöíö éàëàí÷ûëûüà ñÿðô åäèáñÿí! __________ Ç è á à õ à í û ì (àúûãëû). Ìÿí éàëàí÷ûéàì? Äîüðó äàíûøàí ñÿíñÿí? Íåúÿ êè, ñþéëÿäèéèí íàüûëäàí ìÿëóì îëäó...

109

 ÿ ç è ð . Èòèë ýþçöìöí þíöíäÿí, ëÿ÷ÿð! (Çèáà õàíûì îòàãäàí ÷ûõûð). Øþëÿ äîüðó äå, áó èøäÿí õÿáÿðèí âàðìû? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ìÿí ùÿðýèç áó õöñóñäà òÿãñèðëè äåéèëÿì! Áó ùàëäà õàúÿ Ìÿñóä ÿëèíäÿ ãÿùâÿ ôèíúàíû äàõèë îëóá âÿçèðèí äàë òÿðÿôèíäÿí ÿðç åäèð.

Õ à ú ÿ . Àüà, ãÿùâÿ áóéóðóðñóíóçìó?  ÿ ç è ð (ýåðè äþíöá, ÿëèëÿ ãÿùâÿ ôèíúàíûíà âóðóá õàúÿ Ìÿñóäóí öñòöíÿ äàüûäûð). Èòèë úÿùÿííÿìÿ, ìÿëóí! Áó ùþâñÿëÿìèí äàð âàõòûíäà íÿ ãÿùâÿ è÷ìÿê éåðèäèð! Ìÿí áó ñààò õàí ãóëëóüóíà ýåäèðÿì. Õàúÿ Ìÿñóä ýåðè äþíöá äàüûëàí ãÿùâÿíè öñòöíäÿí ñèëÿ-ñèëÿ.

 ÿ ç è ð (êÿñðÿòè-ïÿðèøàíëûãäàí). Áóéóð, òåç ìÿíèì ãûðìûçû úöááÿìè âåðñèíëÿð, êÿùÿð àòûìû éÿùÿðëÿñèíëÿð, åøèòäèíìè? Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Åøèòäèì, àüà, íåúÿ êè, áóéóðóðñàí ÿìÿëÿ ýÿëÿð. Îíäàí ñîíðà âÿçèð äÿ ÷þëÿ ÷ûõûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àëëàùó ÿêáÿð, ÿúÿá èøÿ ðàñò ýÿëäèì! Úàíûì ãóðòóëäó, Àëëàù, ñÿíÿ øöêöð! (Íèñÿ õàíûì è÷ÿðè ýèðèð) Íèñÿ, ãÿðèáÿ èø èòòèôàã äöøäö; âÿçèð Çèáà õàíûìû Òåéìóð àüà èëÿ ïÿðäÿ äàëûñûíäà ýþðäö. Í è ñ ÿ õ à í û ì . Íÿ äàíûøûðñàí? Çèáà õàíûì ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà íÿ ãàéûðûðäû? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Áèëìèðÿì, åâè éûõûëìûøûí ãûçû ùà÷àí ýÿëèá îðà ýèðìèøäè êè, ìÿíèì úàíûì ãóðòóëäó. Àììà õàí áèøÿê âÿ øöáùÿ Òåéìóð àüàíû þëäöðÿúÿê! Îíó ãóðòàðìàüà áèëìèðÿì íÿ ÷àðÿ åäÿê? Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ãîðõìà, õàí Òåéìóðó þëäöðÿ áèëìÿç! Àììà ýÿðÿê èäè áó èø îëìàéàéäû; èíäè ìÿòëÿá óçàíàúàãäûð. Àíàì ÷àüûðûð, ýåäÿê îíóí îòàüûíà âÿ õàúÿ Ìÿñóäó äà ýþíäÿðÿê õàíëûüà, áèð õÿáÿð áèëñèí. Ùÿð èêèñè ýåäèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

__________ 110

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öìúö ìÿúëèñ Ëÿíêÿðàí õàíûíûí äèâàíõàíàñûíäà, äÿðéà êÿíàðûíäà âàãå îëóð. Õàí òàëàðûí ñÿäðèíäÿ, òàõò öñòöíäÿ îòóðóáäóð; ùöçóðóíäà äóðóáäóð Ñÿëèì áÿé åøèê àüàñû, ÿëèíäÿ ÷îìàã âÿ ùÿð èêè òÿðÿôäÿí Ëÿíêÿðàí áÿéëÿðèíäÿí íå÷ÿëÿðè ñÿô ÷ÿêèáëÿð, ãàïûíûí àüçûíäà ôÿððàøáàøû Ñÿìÿä áÿé âÿ ïèøõèäìÿòáàøû ßçèç àüà âÿ áèð-èêè úàâàí ïèøõèäìÿò ãàèìäèð âÿ òàëàðûí àëòûíäà ÿðèçÿ÷èëÿð, éàíëàðûíäà íàèáè-åøèê àüàñû Ãÿäèð áÿé ìöíòÿçèðäèðëÿð. Ôÿððàøëàð äà òàëàðûí àøàüûñûíäà, ãàïûíûí äàëûñûíäà îòóðóáëàð.

Õ à í . Áó ýöí ÷îõ õîø ùàâàäûð; äèâàíäàí ñîíðà èñòèðÿì äÿðéà öçöíäÿ áèð àç ñåéð åäÿì, êþíëöì à÷ûëà. ßçèç àüà, áóéóð ýÿìè÷èëÿðÿ êè, äÿðéà êÿíàðûíäà ëþòýÿ ùàçûð åòñèíëÿð! ß ç è ç à ü à . Áàø öñòÿ. ×þëÿ ÷ûõûð.

Õ à í . Ñÿëèì áÿé, äåíÿí ÿðèçÿ÷èëÿðè ãàáàüà ýÿòèðñèíëÿð. Å ø è ê à ü à ñ û (òàëàðäàí). Ãÿäèð áÿé, ÿðèçÿ÷èëÿðè íþâáÿò èëÿ ãàáàüà ýÿòèð. Ãÿäèð áÿé èêè ÿðèçÿ÷èíè ãàáàüà ýÿòèðèð, ÿðèçÿ÷èëÿð èêèãàò îëóðëàð.

ß ð è ç ÿ ÷ è ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, ÿðçèì âàð! Õ à í . Êèøè, äå ýþðöì, ÿðçèí íÿäèð? ß â â ÿ ë è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, áó ýöí àòûìû ÷àéà ñóâàðìàüà àïàðìûøäûì; áèðäÿí ÿëèìäÿí ãóðòóëäó, ãà÷äû. Áó êèøè ãàáàãäàí ýÿëèðäè; ÷àüûðäûì, à êèøè, àëëàù õàòèðè ö÷öí áó àòû ãàéòàð. ßéèëèá éåðäÿí áèð äàø ýþòöðöá àòà ñàðû òóëëàäû, äàø àòûí ñàü ýþçöíÿ äÿéèá òþêöëäö. Èíäè àò ìÿñðÿôäÿí ÷ûõûáäûð; äèéÿñèíè èñòèðÿì,âåðìèð; ìÿíèì èëÿ úÿíýö úÿäÿë åäèð. Õ à í (èêèíúè ÿðèçÿ÷èéÿ). À êèøè, áåëÿäèð? È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð, àììà ìÿí ãÿñäÿí äàø àòìàìûøàì. Õ à í . Ïÿðïóú äàíûøìà; ãÿñä îëìàñà íåúÿ äàøû ýþòöðöá àòìàã îëàð. Ñÿíèí äÿ àòûí âàðìû? È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Âàðäûð áàøûíà äþíöì. Õ à í (ÿââÿëèíúè ÿðèçÿ÷èéÿ). À êèøè, ñÿí äÿ ýåò, âóð áóíóí àòûí áèð ýþçöí ÷ûõàðò! “ßññèíÿ áèññèíèí, âÿë åéíÿ áèë-åéíè, âÿë-úöðóôÿ ãèñàñ”.4 Áó øöáùÿëè èø äåéèë, Ñÿìÿä áÿé, ôÿððàøëàðäàí áèðèíè ãîø ýåòñèí, áóëàðû __________ ùàãëàøäûðñûí!

111

Ñÿìÿä áÿé áàø âóðóá àøàüû åíèð, áèð ôÿððàø ãîøóá ÿðèçÿ÷èëÿðè éîëà ñàëûð, ãàéûäûð.

Õ à í . Ñÿëèì áÿé, äå êè, î áèðè ÿðèçÿ÷èëÿð èðÿëè ýÿëñèíëÿð; òåç îëóí, áó ýöí ñåéðÿ ÷ûõàúàüàì! Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ãÿäèð áÿé, î áèðèëÿðèíè èðÿëè ýÿòèð! Ãÿäèð áÿé ýåíÿ èêè íÿôÿð ÿðèçÿ÷èíè èðÿëè ýÿòèðèð.

Õ à í . Àõ, õàíëûã, ñÿíäÿí ÿçàá äöíéàäà íÿ âàð! Ùÿð êÿñ àíúàã þç ÿùëè-ÿéàëûíûí ãÿìèí ÷ÿêèð, ìÿí ýÿðÿê ìèí-ìèí àäàìûí ãÿìèí ÷ÿêÿì, äÿðäèíÿ éåòèøÿì. ßââÿë õàíëûüûìäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð ùå÷ áèð ýöí ãàïûìäàí ÿðèçÿ÷èëÿðè ðÿää åòìÿìèøÿì! Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Áó ãÿäÿð õàëãûí äóàñû ñèçèí ÿúðèíèçäèð. Ùÿãèãÿòäÿ áó ãÿäÿð õàëã ñèçÿ ÿéàë ùåñàá îëóíóð. Áó, Ëÿíêÿðàí âèëàéÿòèíèí àáàäëûüû ñèçèí ÿäàëÿòèíèçèí áÿðÿêÿòèíäÿäèð. ßðèçÿ÷èëÿð áàø ÿéèð.

ß â â ÿ ë è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ãàðäàøûì íàõîø èäè. Äåäèëÿð êè, áó êèøè ùÿêèìäèð. Ýåòäèì, ö÷ òöìÿí ïóë áóíà âåðèá ãàðäàøûìûí öñòöíÿ ýÿòèðäèì. Áó öìèä êè, ãàðäàøûìû ñàüàëäàúàãäûð. Ýÿëÿí êèìè ãàðäàøûìäàí ãàí àëäû, Ãàíû êÿñèëÿí êèìè ãàðäàøûì úàíûí òàïøûðäû. Èíäè äåéèðÿì, êèøè, áàðû ïóëóìó þçöìÿ ãàéòàð. Ïóëóìó âåðìÿäèéè éåòìÿç, ùÿëÿ äåéèð êè, ãàí àëìàñàéäû äÿõè ïèñ îëàúàãäû; ùÿëÿ ýåíÿ ìÿíäÿí èääèàñû âàð. Äàäûìà éåòèø, áàøûíà äþíöì! Õ à í (èêèìúè ÿðèçÿ÷èéÿ). Úÿíàá ùÿêèì, íåúÿ ãàí àëìàñàéäûí äÿõè ïèñ îëàúàãäû? È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Õàí, áàøûíà äþíöì, áóíóí ãàðäàøû ìþùëèê èñòèñãà ìÿðÿçèíÿ ìöáòÿëà èäè. ßýÿð ãàí àëìàñàéäûì, àëòû àéäàí ñîíðà áèøÿê âÿ øöáùÿ þëÿúÿê èäè; ãàí àëìàãëà áó êèøèíèí àëòû àé îíà áèúà õÿðú âÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿêäÿí õèëàñ åòìèøÿì. Õ à í . Úÿíàá ùÿêèì, áÿñ ñÿíèí ùåñàáûíà ýþðÿ ýÿðÿê áó êèøè ýåíÿ ñÿíÿ àðòûã çàä áàüûøëàñûí? È ê è ì ú è ÿ ð è ç ÿ ÷ è . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð, ÿýÿð èíñàô åëÿñÿ! Õ à í (áÿéëÿðÿ öçöí òóòóá). Âàëëàù, áèëìèðÿì êè, áóëàðûí äèâàíûíû íåúÿ êÿñèì? Ùå÷ áåëÿ ÷ÿòèí äàâàéà ðàñò ýÿëìÿìèøäèì! Á ÿ é ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . Áàøûíà äþíöì, ùÿêèì òàèôÿñèíèí åùòèðàìû __________ âàúèáäèð, õàëãûí âåúèíÿ ýÿëèðëÿð. Áóéóð áó êèøèéÿ, îíà áèð õÿëÿò âåðñèí, îíó ðàçû åòñèí. Õöñóñÿí, áó ùÿêèìè ìÿí òàíûéûðàì, ÷îõ ùàçèã ùÿêèìäèð.

112

Õ à í . ßýÿð î ñÿíèí àøíàíäûð, ãîé ñÿí äåéÿí êèìè îëñóí. (Öçöí ÿðèçÿ÷èéÿ ÷åâèðèð). À êèøè, ýåò ùÿêèìÿ áèð ÷óõà äà âåð, îíó ðàçû åëÿ. Ñÿìÿä áÿé, áèð ôÿððàø ãîø, ýåòñèí ÷óõàíû àëñûí, âåðñèí ùÿêèìÿ. Ñÿìÿä áÿé àøàüû åíèð. Áó ùàëäà âÿçèð òþéøöéÿ-òþéøöéÿ è÷ÿðè ýèðèð, ãÿëÿìäàíûí àïàðûð ãîéóð õàíûí ãàáàüûíà.

 ÿ ç è ð . Ãóðáàíûí îëóì, áÿñäèð äÿõè ìÿíèì âÿçàðÿò åòìÿéèì. Ìÿíèì ãóëëóãëàðûìûí ÿâÿçè ìÿíÿ éåòèøäè, èíäè âÿçàðÿòè ùÿð êÿñÿ êè, ëàéèã ýþðöðñÿí, îíà âåð; Ìÿí áàøûìû ýþòöðöá áó âèëàéÿòäÿí äÿðáÿäÿð îëàúàüàì! Õ à í (òÿÿúúöáëÿ). Úÿíàá âÿçèð, íÿ âàð, ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Áó íÿ ùàëÿòäèð?  ÿ ç è ð . Áàøûíà äþíöì, úÿìè þëêÿëÿðäÿ áó çàìàíàäÿê ñÿíèí ÿäàëÿòèí äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèð, ñÿíèí ãîðõóíäàí ùå÷ áèð êèìñÿíÿ áÿíäÿëÿðèíäÿí áèð ôÿãèðèí ìàëûíà âÿ ÿéàëûíà äÿñòäèðàçëûã åäÿ áèëìÿç. Àììà ñÿíèí ãàðäàøûí îüëó Òåéìóð àüà ýþð íåúÿ ñÿíäÿí áèâàùèìÿäèð êè, ýöíöí ýöíîðòàñûíäà ìÿíèì êèìè êèøèíèí åâèíÿ ýèðèáäèð êè, þâðÿòèìÿ ÿë óçàòñûí. Õ à í (ãåéçÿ ýÿëèá). Âÿçèð, íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Òåéìóð áó úöðÿòè åäÿ áèëÿðìè?  ÿ ç è ð . Ñÿíèí ÷þðÿéèí ìÿíÿ ãÿíèì îëñóí ÿýÿð õèëàô ÿðç åäèðÿì! Þçöì ýþçöì èëÿ ýþðäöì; òóòäóì êè, ÿéëèéèá ãóëëóüóíà ýÿòèðÿì, ÿëèìäÿí äàðòûíûá ÷ûõûá ýåòäè. Õ à í . Ñÿìÿä áÿé, áó ñààòäà ýåò Òåéìóðó áóðà ÷àüûð! Àììà áó õöñóñäà îíà áèð ñþç äåìÿ! (Ñÿìÿä áÿé áàø âóðóá ýåäèð). Âÿçèð, àðàì òóò, èíäè áó ñààòäà îíà áèð äèâàí åäÿðÿì êè, ìÿúìóè-àëÿìÿ èáðÿò îëàð!  ÿ ç è ð . Áàøûíà äþíöì, êå÷ÿí ïàäøàùëàð ÿäàëÿòèí èúðàñûíäà þâëàä âÿ ÿãðàáàëàðûíà òÿðÿùùöì åòìÿéèáëÿð. Õöëÿôàéè-ÿçèìöøøÿí5 þç þâëàäëàðûíà õàëãûí ÿéàëûíà êÿú áàõìàãäàí þòðö áàçõàñòè-øÿäèä åòìèøëÿð. Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè6 áó ýöíÿ úöðì ö÷öí ìöãÿððÿáëÿðèíäÿí áèðèñèíèí áîéíóíó þç ÿëèëÿ âóðäó. Îäóð êè, ìöðóðè-äöùóð ÿäàëÿòëÿðèíèí âÿñôè àëÿìäÿ ìÿçêóðäóð. Õ à í . Âÿçèð, èíäè ýþðÿðñÿí êè, ñÿíèí õàíûí äà áó áàáäà õöëÿôàëàðäàí âÿ Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâèäÿí ÿñêèê äåéèë. Áó ùàëäà Ñÿìÿä áÿé Òåéìóð àüà èëÿ è÷ÿðè ýèðèð, ùÿð èêèñè áàø ÿéèðëÿð.

__________ Õ à í (Òåéìóð àüàéà). Ìÿí ñÿíÿ áóéóðìàìûøàì êè, ùå÷ âàõò õÿíúÿð èëÿ ìÿíèì ùöçóðóìà äàõèë îëìà?!

113

Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿí õÿíúÿð ãóðøàìàìûøàì! Õ à í . Ìÿíÿ áåëÿ ýþðöíäö. Õóá, ñÿíèí âÿçèðèí ùÿðÿìõàíàñûíäà èøèí íÿ èäè? (Òåéìóð àüà áàøûí àøàüû ñàëûð). Ñÿíèí ãÿðÿçèí áóäóð êè, ñÿíèí êèìè íàäöðöñò ãàðäàø îüëóíäàí þòðö ìÿí âèëàéÿòëÿð è÷èíäÿ áÿäíàì îëàì? Ìÿí ñÿíèí êèìè ãàðäàø îüëóíó èñòÿìèðÿì! Òÿíàá! (Ùàìàí ñààò áèð íå÷ÿ ôÿððàø ÿëëÿðèíäÿ òèðìÿ øàë ùàçûð îëóðëàð). Ñàëûí øàëû áóíóí áîéíóíà, ñöðöéöí àøàüû! Ôÿððàøëàð øàëû ñàëìàüà ùàçûðëàíûðëàð, òàìàì áÿéëÿðèí ýþçö äîëóð éàø èëÿ.

Å ø è ê à ü à ñ û â ÿ ò à ì à ì á ÿ é ë ÿ ð . Õàí, ãóðáàíûí îëàã, úàâàíäûð, áó ñÿôÿð áàüûøëàéûí áóíóí òÿãñèðèíè! Õ à í . Áàáàì ÿðâàùûíà, ùÿðýèç áàüûøëàìàíàì. (Öçöí ÷åâèðèá). Ñàëûí øàëû! (Ôÿððàøëàð áèð úöçâè ùÿðÿêÿò åäèðëÿð; òàìàì áÿéëÿð àüëàìàãäàí þçëÿðèíè ñàõëàéà áèëìÿéèá áèèõòèéàð þêêöëäÿìÿéÿ øöðóù åäèá òîðïàüà äöøöðëÿð, éàëâàðûðëàð). Á ÿ é ë ÿ ð . Àìàíäûð, õàí, áàøûíà ÷åâèð, àíàñûíûí áèðúÿñèäèð. (Þêêöëäÿéèðëÿð). Õ à í . Îëìàç, îëìàç! (Ãåéçëÿ ôÿððàøëàðà öçöí òóòóá). Ñàëûí äåìèðÿì, êþïÿê óøàüû! Ôÿððàøëàð ÿëëÿðèíäÿ øàë, éàâûãëàøäûãúà Òåéìóð àüà úÿëä ÿëèí óçàäûá äàëûñûíäà ñàíúûëìûø òàïàí÷àíû ÷ûõàðäûá ÷åâèðèð ôÿððàøëàðà ñàðû; ôÿððàøëàð ãîðõóäàí ùÿð òÿðÿôÿ ñÿïÿëÿíèðëÿð; Òåéìóð àüà àðàëûãäàí ÷ûõûá ýåäèð.

Õ à í (äàëûñûíúà). Àé òóòóí, àé ãîéìóéóí ýåòñèí! Ùàìû ùÿðÿêÿò åäèð, àììà äàëûñûíúà äöøÿí îëìóð.

Õ à í (àúûãëàíìûø, áÿéëÿðÿ öçöí òóòóá). Ñèçèí ùå÷ áèðèíèç ìÿíèì ìÿðùÿìÿòëÿðèìÿ ëàéèã äåéèë! Áó úöâÿëëàüûíû íèéÿ ãîéäóíóç ýåòäè?! (Ùå÷ êÿñ úàâàá âåðìèð). Ñÿìÿä áÿé! Ñÿìÿä áÿé ãàáàüà éåðèéèð.

Õ à í . Áó ñààòäà ÿëëè íÿôÿð úÿçàèð÷è7 þçöíëÿ ýþòöð, Òåéìóðó ùÿð éåðäÿ îëñà, àõòàðûá òàïûá òóòóí, ãîëó áàüëû áóðà ýÿòèðèí; òà ìÿí îíó þëäöðìÿñÿì, þëêÿ äèíúÿëìÿç! Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Áàø öñòÿ. (Ãàïûäàí ÷ûõûð). Õ à í (áÿéëÿðÿ). Äàüûëûí! __________ Áÿéëÿð äàüûëûðëàð.

114

Õ à í . ßçèç àüà! (ßçèç àüà ãàáàüà ýÿëèð). Ëþòýÿ ùàçûðäûðìû? ß ç è ç à ü à . Ùàçûðäûð! Õ à í (àéàüà äóðóá). Âÿçèð, ñÿí ýåò, àðàì òóò, ãÿì åëÿìÿ, ñÿíèí ãèñàñûí éåðäÿ ãàëìàç. Àë, áó öçöéö äÿ Íèñÿ õàíûìà âåð, áó ýöí ìÿõñóñ îíóí ö÷öí çÿðýÿðäÿí ýÿòèðòìèøäèì. Âÿ îíó êþ÷öðìÿê òÿäàðöêöíÿ ìÿøüóë îë; áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿðÿêäèð òîé áàøëàíñûí! Â ÿ ç è ð . Áÿëè, ôÿðìàíûíûçà ÿìÿë åäÿúÿéÿì. Áàø âóðóá ÷ûõûð. Ñîíðà äà õàí ßçèç àüà èëÿ ëþòýÿéÿ ìèíèá äÿðéà ñåéðèíÿ ÷ûõûð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Äþðäöìúö ìÿúëèñ Øþëÿ õàíûìûí îòàüûíäà âàãå îëóð. Øþëÿ õàíûì âÿ Íèñÿ õàíûì ãàéÿò íèýàðàíëûãäà îòóðóáëàð.

Í è ñ ÿ õ à í û ì . Ýþðÿñÿí íÿ âàãå îëäó? Õàúÿ Ìÿñóä ýÿëìÿäè êè, áèð õÿáÿð ýÿòèðÿ; öðÿéèì ÷îõ èçòèðàáäàäûð. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Íèéÿ èçòèðàáà äöøöðñÿí? Ñÿíèí ñþçöíëÿ õàí Òåéìóð àüàéà áèð çàä åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Í è ñ ÿ õ à í û ì . Äîüðóäóð êè, áèð çàä åäÿ áèëìÿç àììà ãîðõóðàì êè, Òåéìóð àüà èëÿ ìÿíèì àðàìà àéðûëûã ñàëà êè, þëöìäÿí áÿäòÿðäèð. Áó ùàëäà õàúÿ Ìÿñóä ýèðèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Õàúÿ Ìÿñóä, ñþéëÿ ýþðÿê íÿ îëäó! Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Íÿ îëàúàã! Âÿçèð õàíà ÿðç åëÿäè, õàí Òåéìóð àüàíû ýÿòèðèá èñòèðäè áîüäóðñóí. Òåéìóð àüà òàïàí÷à ÷ÿêèá ôÿððàøëàðû äàüûòäû, àðàëûãäàí ÷ûõäû. Õàí äàëûñûíúà ÿëëè àäàì áóéóðäó êè, ùÿð éåðäÿ òàïñàëàð òóòóá ãîëó áàüëû ýÿòèðñèíëÿð êè, þëäöðñöí. Èíäè òàìàì øÿùÿðè âÿ åâëÿðè îíäàí þòðö àõòàðûðëàð. Íèñÿ õàíûì ãöññÿäÿí àù ÷ÿêèð; áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð. Òåéìóð àüà è÷ÿðè ýèðèð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì âàé, ñÿí áóðà íåúÿ ýÿëÿ áèëäèí? Ìÿýÿð Àñëàí öðÿéè éåìèñÿí? Ìÿýÿð úàíûíäàí ãîõìóðñàí? __________ Ò å é ì ó ð à ü à (òÿáÿññöìëÿ). Íÿ âàð êè, úàíûìäàí ãîðõàì?

115

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Íåúÿ íÿ âàð? Õàí ñÿíè àõòàðäûð êè, òóòäóðñóí, þëäöðñöí. Íåúÿ ñÿí àðõàéûí áóðà ýÿëìèñÿí? Õàúÿ Ìÿñóä, ÷ûõ ÷þëÿ, ýþçÿòëÿ! Ýÿëÿí îëìàñûí! Õàúÿ Ìÿñóä ÷ûõûð ÷þëÿ.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿíèí õÿéàëûíà ýÿëèð êè, ìÿí þëöì ãîðõóñóíäàí áó ýöí Íèñÿ õàíûìû ýþðìÿéÿ ýÿëìÿéÿúÿêäèì? Áó áàøû ãîéìóøàì îíóí óüðóíäà! Àììà ìÿí èøñèç äÿ ýÿëìÿìèøÿì. Èñòèðÿì, áó ýåúÿ Íèñÿ õàíûìû ýþòöðöá ãà÷àì. Äÿõè áóíäàí ñîíðà îíó áóðàäà ãîéìàã îëìàç! Ñÿíèí ÿðèí ìÿíèì èëÿ íÿìÿêáÿùÿðàìëûã áèíàñûíû ãîéóáäóð; ìÿí äÿõè þç íèøàíëûìû îíóí ÿëèíäÿ ãîéóá, îíäàí ñîíðà áóðà ýÿëèáýåäÿ áèëìÿíÿì? Ø þ ë ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ìÿí äÿ áó ÿìðÿ ðàçûéàì. Àììà ýöíäöç áóðà ýÿëìÿê õèëàô èäè. Þçöí áèëèðñÿí êè, Çèáà õàíûì éöç éåðäÿí ïóñãó÷ó ãîéäóðóá êè, áèð ñÿáÿáëÿ ñÿíè þëöìÿ âåðèá, áèçè áÿäíàì åòñèí. Éàõøûñû áóäóð êè, èíäè áèð òþâð èëÿ áóðàäàí óçàãëàøûá ýåúÿíèí éàðûñûíäà àò âÿ àäàìëà äàðâàçà äàëûñûíäà ùàçûð îëàñàí. Î ñààòäà ìÿí Íèñÿ õàíûìû ÷ûõàðûá ñÿíèí ÿëèíÿ òàïøûððàì, àïàðàðñàí. Ò å é ì ó ð à ü à . Íèñÿ õàíûì, ðàçûñàíìû? Í è ñ ÿ õ à í û ì . ßëáÿòòÿ ðàçûéàì, äÿõè áóíäàí áàøãà ÷àðÿ ãàëìàéûá. Áó ùàëäà Õàúÿ Ìÿñóä ãàïûäàí ÷ûüûðûð.

Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä . Àé àìàí, âÿçèð ýÿëèð! Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì (ðÿíýëÿðè òÿüéèð òàïìûø). Âàé, äÿäÿì âàé, íÿíÿì âàé! Àìàíäûð, Òåéìóð àüà, ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà ýèçëÿí, ýþðÿê áó çàëûìû ãàéòàðà áèëëèêìè? Ò å é ì ó ð à ü à (ùå÷ ùàëÿòèíÿ òÿüéèð âåðìÿéèá àðàìè-ãÿëá èëÿ). Ìÿí ùÿðýèç äÿõè î ïÿðäÿíèí äàëûñûíà ýèðìÿéÿúÿéÿì; ãîé ýÿëñèí ìÿíè áóðäà ýþðñöí! Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì (îíóí àéàüûíà äöøöá äèçëÿðèíäÿí ãóúàãëàéûðëàð, èçòèðàá èëÿ). Àëëàùû ñåâèðñÿí, þçöíö ãàíà ÷àëõàìà! Áàáàí ýîðó õàòèðè ö÷öí ýèçëÿí ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà! Ò å é ì ó ð à ü à . Ùå÷ âàõò! Õ à ú ÿ Ì ÿ ñ ó ä (ýåíÿ áàøûí è÷ÿðè óçàäûá). Àé Àìàí, âÿçèð éåòèøäè! Ø þ ë ÿ õ à í û ì â ÿ Í è ñ ÿ õ à í û ì . Àé áàøûíà äþíöì, áèçÿ ðÿùì åëÿ, áèçÿ éàçûüûí ýÿëñèí! Âÿçèð áó ñÿôÿð ñÿíè áóðäà ýþðñÿ, áèç áèøÿê __________ þëöìÿ ýåäÿðèê!

116

Ò å é ì ó ð à ü à . Ùÿ, àíúàã ñèçäÿí þòðö. (Ýèðèð ïÿðäÿíèí äàëûñûíà, áèð ñàíèéÿ êå÷ìèø âÿçèð è÷ÿðè äàõèë îëóð).  ÿ ç è ð . Éàõøû îëäó êè, ñèç ùÿð èêèíèç áóðäàñûíûç. Ìÿíÿ âàúèá èäè êè, ñèç èëÿ äàíûøûã åäèì. Ãóëàã àñûí. Øþ ëÿ õàíûì, ùå÷ áèëèðñÿíìè êè, ñÿíèí áàúûíû õàíà âåðìÿê èëÿ íÿ ãÿäÿð ìÿíèì äÿðÿúÿì âÿ ñÿíèí ðöòáÿí àðòûã îëàúàãäûð? Áåëÿ îëàí ñóðÿòäÿ, àéà ñÿíÿ ëàçûì äåéèëìè þç òÿìèç àäûíû èòèðìÿéÿñÿí âÿ äåìÿñèíëÿð êè, õàí áó þâðÿòèí áàúûñûíû àëûð êè, íàìÿùðÿìëÿð èëÿ ùÿìèøÿ àøíàëûüû âàð. Ø þ ë ÿ õ à í û ì (àðàìè-ãÿëá èëÿ). Áóéóð, ýþðÿê, ìÿí ùàíñû íàìÿùðÿìëÿðëÿ àøíàëûã åäèðÿì?  ÿ ç è ð . Ìÿñÿëÿí, Òåéìóð àüà êè, ñÿíèí îòàüûíäà ýþðäöì. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àðâàäûí Çèáà õàíûìëà áó ïÿðäÿíèí äàëûñûíäà?  ÿ ç è ð . Äîüðóäóð, ìÿí ñÿíèí ùàããûíäà ýöìàíè-áÿä åäÿ áèëìÿíÿì; îëóð êè, áó òÿãñèð Çèáà õàíûìûí îëà; àììà áó ñþçëÿðè îíäàí þòðö äåéèðÿì êè, åëÿ äóðóá-îòóðìàéàñàí êè, ñÿíèí õöñóñóíäà õàíà áèð éàìàí ñþç äåéÿëÿð âÿ Íèñÿ õàíûìäàí äà êþíëö ÷ûõà; ÷öíêè áó ñààòäà Íèñÿ õàíûìäàí þòðö áèèõòèéàðäûð âÿ ìÿíÿ áóéóðäó êè, áèð ùÿôòÿéÿäÿê îíóí êþ÷ìÿê òÿäàðöêöíö ýþð! Áóäóð, îíà áèð öçöê äÿ ïåøêÿø ýþíäÿðèáäèð. Àë, Íèñÿ õàíûì, òàõ áàðìàüûíà! (Öçöéö Íèñÿ õàíûìûí ÿëèíÿ ãîéóð). Í è ñ ÿ õ à í û ì . Áèð ãûç êè, îíóí áàúûñûíûí ùàããûíäà áÿäýöìàí îëàëàð, õàíà ëàéèã îëìàç. Áó öçöéö àïàð, õàíà ëàéèã áèð ãûç òàï, îíóí áàðìàüûíà òàõ! (Öçöéö âÿçèðèí ãàáàüûíäà éåðÿ ãîéóð, ÷þëÿ ÷ûõûð).  ÿ ç è ð (äàëûñûíúà). Ãûçûì, ìÿí ìÿýÿð ñÿíèí áàúûí ùàããûíäà áÿäýöìàí îëóðàì? Ìÿí áó ñþçëÿðè íÿñèùÿò éîëóíúà îíà äàíûøäûì. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Îëìàçìû áó íÿñèùÿòëÿðè àðâàäûí Çèáà õàíûìà âåðÿñÿí?  ÿ ç è ð . ßëáÿòòÿ, ñàáàù îíà áóíäàí ãàèì ñþçëÿð äåéÿúÿéÿì. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Äÿõè ñàáàù íèéÿ, åëÿ áó ñààòäà ýåäÿ áèëìÿçìèñÿí?  ÿ ç è ð . Äÿõè ñààòäà ÷ÿíäàí ëöçóìó éîõäóð. Îíäàí þòðö êè, Òåéìóð àüà ôÿðçÿí îíóí ñåâýèëèñè äÿ îëìóø îëà, þç úÿçàñûíà éåòèøäè, éà òàïûëûá þëöìÿ ýåäÿúÿê, éà äà áó âèëàéÿòäÿí äÿðáÿäÿð äöøÿúÿêäèð. Áóíäàí ñîíðà áó õöñóñäà ùå÷ çàä äàíûøìàã ëàçûì äåéèë. Íèñÿ õàíûìûí êþ÷ìÿê òÿäàðöêöíÿ ýÿðÿê ìÿøüóë îëìàã. Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Ýåò àíàìûí îòàüûíà, áó ñþçëÿðè îíà äàíûø; áó ìÿíèì èøèì äåéèë.  ÿ ç è ð . Ýåò àíàíû áóðà ÷àüûð, áóðäà äàíûøàã. __________ Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, Ïÿðè õàíûì âÿ Íèñÿ õàíûì è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

117

 ÿ ç è ð . ßúÿá îëäó ýÿëäèí. Áóéóð îòóð! Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, îòóðìàã âàõòû äåéèë, ýåíÿ ÿëèìäÿí ÷ûõûá ýåäÿðñÿí. Ñþçöìÿ ãóëàã àñ. Î ãÿäÿð øöüëóí âàð êè, ñÿíè ýþðìÿê îëìóð.  ÿ ç è ð . Áÿëè, ÿëÿëõöñóñ áó ýöíëÿðäÿ ùå÷ áèð ìàúàëûì éîõ èäè. Äå ýþðöì, àíà, ìÿòëÿáèí íÿäèð? Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, áèð úöçâè ìÿòëÿáäèð. Ýåòìèøäèì ôàë÷û Ãóðáàíà äóà éàçäûðìàüà êè, Àëëàù ñÿí ãûçûì Øþëÿ õàíûìäàí áèð îüëàí êÿðàìÿò åëÿñèí. Ôàë÷û äóàíû éàçûá áóéóðäó êè, ýÿðÿê âÿçèðèí áàøûíûí ö÷ àüûðû áóüäà ñÿìÿíè ãîéóá ôöãÿðàéà ïàéëàéàñàí. Èíäè ýÿðÿê ñÿíèí áàøûíûí ö÷ àüûðûíû òóòàì, ñÿìÿíè âàõòû êå÷èð.  ÿ ç è ð . ßúÿá òÿêëèô åäèðñÿí, àíà! Ìÿíèì áàøûìû íåúÿ ÷ÿêèá àüûðûíû òóòàúàãñàí, ìàäàì êè, áàøûì áÿäÿíèìäÿäèð. Ï ÿ ð è õ à í û ì . À ãàäàí àëûì, ÷îõ àñàí çàääûð. Ôàë÷û òþâðöíö þéðÿäèáäèð. Áèð äÿðèí ãàá ãîéàðûã áàøûíà, ÿýÿð áàøûí òàìàì îëà ñûüñà, îíóí äîëóñó áóüäà î áàøûí àüûðûäûð. Íèñÿ õàíûì, î áàäéàíû áóðà ýÿòèð! Íèñÿ õàíûì ýåäèá ãàïûíûí äàëûñûíäà Õàúÿ Ìÿñóä ùàçûð åëÿìèø áèð êè÷èê áàäéàíû ýÿòèðèð. Ïÿðè õàíûì òåç àðàìè-ãÿëá èëÿ âÿçèðèí ïàïàüûí ãàëäûðûð.

 ÿ ç è ð . ßýÿð÷è íàìöíàñèá òÿêëèôäèð, àììà ìöçàéèãÿ éîõäóð; íåúÿ êè, äåéèáëÿð ÿìÿë åëÿ, òàêè Àëëàù Øþëÿ õàíûìûí àðçóñóí áèòèðñèí. Ï ÿ ð è õ à í û ì . Áÿëè, ãàäàí àëûì. Íèñÿ õàíûì, áàäéàíû ãîé áàøûíà! Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ýåéäèðèð. Áàäéà âÿçèðèí ãàøûíà ãÿäÿð ýèðèá àøàüû ýåòìèð. Íèñÿ õàíûì çîð åäèð.

 ÿ ç è ð . Àé àìàí, áóðíóì ÿçèëäè! Íÿ ãàéûðûðñàí, éàâàø! (Èêè ÿëëè áàäéàíû ãàëäûðûð). Ï ÿ ð è õ à í û ì (òåç). À ãûç, î áþéöê áàäéàíû ýÿòèð. Íèñÿ õàíûì éöéöðöá òåç áþéöê áàäéàíû ýÿòèðèð.

 ÿ ç è ð . Àé àíà, Àëëàùû ñåâèðñÿí, îëìàçìû áó èø þçýÿ âàõòà ãàëà? Èíäè ñÿíèíëÿ âàúèáè äàíûøàñû ìÿòëÿáèì âàð. Ï ÿ ð è õ à í û ì . Îëìàç, âàõòû êå÷ÿð, à ãàäàí àëûì! Èíúèìÿ, áèð äÿãèãÿëèê èøäèð. Áèç äÿ ñÿíäÿí þòðö ÷àëûøûðûã! (Àüëàìàã ùàëûíäà). Áÿñ áó àõûð þìðöìäÿ ñÿí ðÿâà ýþðöðñÿí êè, ìÿí Øþëÿ õàíûìûí ãóúàüûíäà îüóë __________þëöì? (Ýþçöí éàøëà äîëäóðóð, Íèñÿ õàíûìà öçöí òóòóð). ýþðìÿéèì À ãûç, ãîé áàäéàíû, ÿââÿëäÿí ýÿðÿê áóíó ýÿòèðÿéäèí.

118

Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ãîéóð, áàäéà âÿçèðèí ëàï áîüàçûíà êå÷äèêäÿ, Ïÿðè õàíûì òåç Øþëÿ õàíûìà ïÿðäÿ ñàðû èøàðÿ åäèð. Øþëÿ õàíûì àùÿñòÿ ïÿðäÿíè ãàëõûçûá, Òåìóð àüàíû ÷ûõàðûá ãàïûéà ñàðû þòöðöð. Òåéìóð àüà ãàïûäàí ðÿää îëäóãäà Íèñÿ õàíûì áàäéàíû ãàëäûðûð.

 ÿ ç è ð . Àíà, èíäè îòóð ñÿíèíëÿ ñþç äàíûøàúàüàì. Ï ÿ ð è õ à í û ì . Áàø öñòÿ, îüóë! Èñòèð îòóðñóí, áó ùàëäà ùÿéÿòäÿ ÷îõ ãàëìàãàë ñÿñè ýÿëèð. Áèð äÿãèãÿ ÷ÿêìÿìèø Òåéìóð àüà ÿëèíäÿ òàïàí÷à îòàüà äàõûë îëóð. Âÿçèð îíó ýþðÿí êèìè áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíèì àòàìûí éàõøûëûãëàðû ñÿíÿ ùàðàì îëñóí! Àõûð ùå÷ íàùàã éåðÿ ìÿíè þëöìÿ âåðìÿê èñòèðñÿí? Ìÿí ÿââÿë ñÿíè þëäöðìÿìèø þçöì þëìÿíÿì. Òàïàí÷àíû ãàëõûçûð âÿçèð òÿðÿôèíÿ. Øþëÿ õàíûì äöøöð îíóí àéàüûíà, éàëâàðûð.

Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àìàíäûð, Òåéìóð àüà, òÿÿììöë åò, ÿë ñàõëà! Òåéìóð àüà ÿë ñàõëàéûð. Áó ùàëäà Ñÿìÿä áÿé áèð íå÷ÿ úÿçàèð÷è èëÿ îòàüà äàõèë îëóð, ãàïû àüçûíäà äóðóð.

Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿìÿä áÿé, ãÿðÿçèí íÿäèð? Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é . Àüà, áèç ñÿíèí àòàí âÿ þçöí íþêÿðèéèê. Áèçèì ùÿääèìèç íÿäèð êè, ñÿíÿ òÿðêè-ÿäÿáëèê åäÿê? Àììà þçöí áèëèðñÿí êè, õàíûí áóéðóüóäóð, ýÿðÿê ñÿíè îíóí éàíûíà àïàðàã. Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíè äèðè îíóí éàíûíà àïàðà áèëìÿçñèíèç! Ìÿýÿð ìÿíèì áàøûìû àïàðàðñûíûç. Áàøûì äà àñàíëûãëà ÿëÿ ýÿëìÿç! Áèñìèëëàù, ÿýÿð ùöíÿðèíèç âàð, àéàã èðÿëè ãîéóí. (Òàïàí÷àíû éóõàðû ãàëõûçûð). Ñ ÿ ì ÿ ä á ÿ é . Àüà, ôÿðç åëÿ êè, îíóí èëÿ þëäöðäöí áèð àäàìû; ìÿíèì èëÿ ÿëëè úÿçàèð÷è âàð, áóëàðû êè, ãûðûá ãóðòàðà áèëìÿçñÿí? Áó ùÿðÿêÿòëÿð íÿ ëàçûìäûð? Èíàíûí êè, õàí ÿùä åäèáäèð ñèçÿ áèð çàä åòìÿñèí. Ò å é ì ó ð à ü à . Ìÿíèì ùÿðýèç îíóí ÿùäèíÿ åòèáàðûì éîõäóð. Î ùàíñû ÿùäèí öñòöíäÿ äóðóáäóð êè, îíà èíàíìàã îëàð? Ñþç îäóð êè, äåäèì. Áó ùàëäà ùÿéÿòäÿ äöáàðÿ ãàëìàüàë ãîïóð. Ñÿëèì áÿé åøèê àüàñû, Òåéìóð àüàíûí ñöä ãàðäàøû Ðèçà èëÿ è÷ÿðè ýèðèð.

Ñ ÿ ë è ì á ÿ é . Ñÿìÿä áÿé, ýåðè ÷ÿêèë! Òåéìóð àüà, áàøûí ñàü îëñóí! ßìèí õàí äÿðéà öçöíäÿ ñåéðÿ ÷ûõìûøäû, ãÿôëÿòÿí áÿðê êöëÿê ÿñèá, ëþòýÿ ÷åâðèëèá, õàí äÿðéàéà ãÿðã îëóáäóð. Èíäè õàëã õàíëûã èìàðÿòèíèí __________ ÿòðàôûíà úÿì îëóá þçëÿðèíÿ õàí èñòèðëÿð. Òÿøðèô ýÿòèðèí!

119

Ò å é ì ó ð à ü à . Ðèçà, áåëÿäèðìè? Ð è ç à . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áåëÿäèð! Áóéóðóí ýåäÿê! (Áó ùàëäà âÿçèð âÿ Ñÿìÿä áÿé éåðèéèá òîðïàüà äöøöðëÿð, éàëâàðûðëàð). Àüà, áèçè áàøûíà ÷åâèð! Ò å é ì ó ð à ü à . Ñÿìÿä áÿé, ñÿí äóð ýåðè ÷ÿêèë! (Ñÿìÿä áÿé ãàëõûá ýåðè ÷ÿêèëèð. Òåéìóð àüà âÿçèðÿ). Èíäè ñÿíÿ ìÿëóì îëñóí êè, ìÿíèì ñÿíèí åâèíÿ ýÿëìÿéèì îíäàí þòðö èäè êè, ìÿí ñÿíèí áàëäûçûí Íèñÿ õàíûìà òÿÿøøöã éåòèðèá Àëëàùûí ÿìðèëÿ îíó àëìàüà òàëèá èäèì. Àììà ÷öíêè ñÿí áèð ïàðà àðçóëàðûí õàòèðè ö÷öí îíó õàíà âåðìÿê ôèêðèíÿ äöøìöøäöí, îíà ýþðÿ áó ÿìðè ñÿíÿ áèëäèðìÿê ìöìêöí îëìóðäó âÿ î úÿùÿòäÿí ñÿí áèð ïàðà ýöìàíè-áÿä ìÿíèì ùàããûìäà åäèá ìÿíèì þëöìöìÿ ÷àëûøûðäûí! Àììà úàíÿáè-ÿãäÿñè-èëàùè äîüðóéà éàð îëóá, ñÿíèí ìóðàäûí ÿêñè öç âåðäè. Èíäè ìÿí òÿãñèðèíäÿí êå÷èá ñÿíè áèëêöëëèééÿ áàüûøëàéûðàì âÿ ÿýÿð÷è ñÿíè þç ñèôÿòëÿðèíÿ ýþðÿ äÿõè øöüëè-âÿçàðÿòäÿ áàãè ãîéà áèëìÿíÿì. Ëàêèí áóíäàí ñîíðà ìöäàìöë-ùÿéàò ìÿíäÿí âÿçèôÿõàð îëóá, êàìàëè-àñàéèøäÿ ýöçÿðàí åäÿúÿêñÿí. Íèñÿ õàíûìû êþ÷öðìÿê òÿäàðöêöíÿ ìÿøüóë îë êè, áèð ùÿôòÿäÿí ñîíðà ýÿðÿêäèð êè, òîé áàøëàíñûí. Àíàì Ïÿðè õàíûì, áàúûì Øþëÿ õàíûì, õóäàùàôèç! Ï ÿ ð è õ à í û ì â ÿ Ø þ ë ÿ õ à í û ì . Àüà, Àëëàù ñÿíèí þìöð âÿ äþâëÿòèíè çèéàä åëÿñèí, éöç èë õàíëûã åäÿñÿí! Òåéìóð àüà áÿéëÿð èëÿ îòàãäàí ÷ûõûð, âÿçèð ùåéðÿòëÿ áàõìàãäà ãàëûð.

Ú ÿ ç à è ð ÷ è ë ÿ ð (ãûøãûðûð). Òåéìóð õàí ñàü îëñóí! Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

__________ 120

ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÌßÐÄÈ-ÕßÑÈÑ (Ù À Ú Û Ã À Ð À ) Òÿìñèëè-ýöçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè áåø ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ Ùåéäÿð áÿé ßñýÿð áÿé Ñÿôÿð áÿé Ñ î í à õ à í û ì – Ùåéäÿð áÿéèí àäàõëûñû. Ò å é é è á ÿ õ à í û ì – Ñîíà õàíûìûí àíàñû. Ù à ú û ã à ð à – ñþâäÿýÿð. Ò ö ê ÿ ç – îíóí àðâàäû. Á ÿ ä ÿ ë – îíóí îüëó. Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è – îíóí íþêÿðè. Õ ó ä à â å ð ä è – ìöÿççèí.

Î ù à í – ãàðàâóëëàðûí éöçáàøûñû. Ñÿðêèñ, Ãÿùðÿìàí, Êàðàïåò âÿ áàøãà àëòû ãàðàâóë. Ì ê ð ò û ÷ â ÿ À ð à ê å ë – Òóü ÿêèí÷èëÿðè. Ìóðîâ. Íà÷àëíèê. Õ ÿ ë è ë – éöçáàøû, ìóðîâ éàíûíäà. Ìóðîâóí âÿ íà÷àëíèêèí ÿìÿëÿñè. Éàñàâóë.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Ùåéäÿð áÿéèí îáàñûíäàí êÿíàð áèð áþéöê ïàëûä àüàúûíûí äèáèíäÿ, àéäûíëûã ýåúÿäÿ. Ñÿôÿð áÿé ãûâðàã ýåéèíìèø, éàðàãëû-ÿñáàáëû îòóðóá äàø öñòÿ, Ùåéäÿð áÿé ãàáàüûíäà ùàáåëÿ éàðàãëû-ÿñáàáëû, ãûâðàã ýåéèíìèø ìÿëàë èëÿ äàíûøûð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íåúÿ ÿñðäèð? Áó íåúÿ çÿìàíÿäèð? Íÿ àò ÷àïìàüûí ãèéìÿòè âàð, íÿ òöôÿíý àòìàüûí ùþðìÿòè âàð! Ñàáàùäàí àõøàìàäÿê, àõøàìäàí ñàáàùàäÿê àðâàä êèìè äóñòàã àëà÷ûüûí è÷èíäÿ îòóðàñàí. Äþâëÿò äÿõè ùàðäàí îëñóí, ïóë ùàðäàí îëñóí? Àù, êå÷ÿí ýöíëÿð! Êå÷ÿí äþâðëÿð! Ùÿð ùÿôòÿäÿ, ùÿð àéäà áèð êàðâàí ÷àïìàã îëóðäó, áèð îðäó äàüûòìàã îëóðäó. Èíäè êàðâàí ÷àïìàã îëóð, íÿ îðäó äàüûòìàã îëóð. Íÿ Ãûçûëáàø äþéöøö âàð, íÿ Îñìàíëû äþéöøö âàð.1 ßýÿð ãîøóíà ýåòìÿê èñòÿñÿí äÿ ýÿðÿê àíúàã ÷ûëïàã ëÿçýèëÿðèí öñòöíÿ 2 ýåäÿñÿí. ßýÿð éöç ìèí çÿùìÿòëÿ áèðèñèíè äàüëàðûí äÿëèê-äåøèéèíäÿí __________ ÷ûõàðòñàí, áèð äàüàðúûã, áèð êöðêäÿí áàøãà ÿëèíÿ áèð çàä äöøìÿéÿúÿê.

121

Ùàíû Ãûçûëáàø âÿ Îñìàíëû äþéöøö êè, òàìàì Ãàðàáàüû ãûçûë-ýöìöøÿ áîéàäû? Àñëàíäöçöí ÷àïãûíûíäàí èíäèéÿäÿê äÿ ÷îõ åâëÿð àáàääûð. ßìèðàñëàí áÿéèí þâëàäû ýåíÿ äöíÿí äÿ Àüúàáÿäè áàçàðûíäà äÿäÿëÿðè Îñìàíëûäà ãÿñá åòäèéè ýöìöø ðÿõòëÿðäÿí ñàòûðäûëàð. Áèð áåëÿ äþéöø îëñóí, ùàìûäàí èðÿëè äÿñòÿ áàøûíäà ýåäÿí ìÿí îëëàì! Áèð ùöíÿð ýþñòÿððÿì êè, Ðöñòÿìè-äàñòàí3 äà ýþñòÿðìÿìèø îëà! Ìÿíèì èøèì áóäóð! Íÿ êè íà÷àëíèê ÷àüûûðá äåéèð: Ùåéäÿð áÿé, ðàùàò äóð-îòóð, ãóëäóðëóã åòìÿ, éîë êÿñìÿ, îüóðëóüà ýåòìÿ! Ïåøèìàí îëäóì äåäèì êè, íà÷àëíèê, áèç äÿ áó ÿìðÿ ðàüèá äåéèëèê, àììà ñèçÿ ëàçûìäûð êè, áèçèì êèìè íÿúèá êèìñÿíÿëÿðÿ áèð ÷þðÿê éîëó ýþñòÿðÿñèíèç. Ãóëàã àñ, ýþð ìÿíÿ íÿ úàâàá âåðäè: Ùåéäÿð áÿé, úöò ÿê, áàü áåúÿð, àëûø-âåðèø åëÿ. Ýóéà êè, ìÿí Áàíàçîð åðìÿíèñèéÿì êè, ýÿðÿê ýöíäöç àõøàìàäÿê êîòàí ñöðÿì, éà ëÿìáÿðàíëûéàì êè, ãóðä áÿñëÿéÿì âÿ éà ëÿêÿì êè, êÿíäëÿðäÿ ÷ÿð÷èëèê åäÿì. ßðç åëÿäèì êè, íà÷àëíèê, ùå÷ âàõò Úàâàíøèðäÿí êîòàí÷û âÿ êöì÷ö ýþðöíìÿéèá! Ìÿíèì àòàì Ãóðáàí áÿé îíó åòìÿéèá; ìÿí êè îíóí îüëó Ùåéäÿð áÿéÿì, ìÿí äÿ åòìÿéÿúÿéÿì! Ãàøãàáàãëû öçöí ÷åâèðèá àòûí ñöðäö. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Áó ñþçëÿðäÿí ôàéäà éîõäóð. Ùÿð êÿñ ùÿð íÿ äåéèð, äåñèí: Îüóðëóã ÿò éåìÿéèá, àò ìèíìÿéÿíäÿí ñîíðà äöíéàäà ýÿçìÿèéí íÿ ëÿççÿòè âàð? Ýåúÿ êå÷äè, ßñýÿð áÿé áèëìèðÿì íèéÿ éóáàíäû! Ùà, îäóð ýÿëèð! Áó ùàëäà ßñýÿð áÿé éåòèøèð.

ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, ìÿí äÿ ùàçûðàì. Ýåäèðñèíèç, áèñìèëëàù, éîëà äöøÿê. Íèéÿ áåëÿ ãÿìýèí âÿ ôèêèðëè ýþðöêöðñÿí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, áèëìèðÿì ùàíñû àüçû äàüûíûã íà÷àëíèêÿ ìÿíè íèøàí âåðèáäèð. Ìàùàëû ýÿçìÿéÿ ÷ûõìûø èìèø. Áó ýöí îáàíûí ãûðàüûíäà þòÿíäÿ ìÿíè ÷àüûðûá äåéèð êè, Ùåéäÿð áÿé, ãóëäóðëóã, îüóðëóã åëÿìÿ! Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Éÿíè àúûíäàí þë! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, åëÿ äåìÿêäèð! Ýóéà êè, áöòöí Ãàðàáàüäà – äàíà-äîëóã îüðóñó áèð Ùåéäÿð áÿéäèð! ßýÿð î ÿë ÷ÿêñÿ, þëêÿ ôàðàüàò îëóð. Äàíà-äîëóã îüóðëàìàã äà áèçÿ ÷ÿòèí îëóáäóð. Èíäè ìÿÿòòÿë ãàëìûøàì: ÿýÿð ãûçû ýåäèá ýþòöðñÿê, ãîðõóðàì àòà-àíàñû øèêàéÿò åäÿ: Ýÿðÿê ýåíÿ òÿçÿäÿí ãà÷àã îëàì. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, òàìàì Ãàðàáàü áèëèð êè, î ãûçû àòà__________ àíàñû ñÿíÿ âåðèáëÿð; áèëìèðÿì ýþòöðöá ãà÷ìàüûíà ñÿáÿá íÿäèð?

122

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñÿáÿá îäóð êè, ïóë òàïìûðàì õÿðúèí ÷ÿêèá, òîéóí åäèá ýÿòèðÿì. Îíäàí þòðö Ñÿôÿð áÿé ìÿñëÿùÿò ýþðöð êè, ýþòöðöá ãà÷ûì, òîé õÿðúè àðàëûãäà èòñèí. Àììà áó èø ìÿíÿ þëöìäÿí áåäòÿð ýþðöíöð êè, äåéúÿêëÿð: Ãóðáàí áÿéèí îüëó ïóë òàïìàäû òîé åäÿ, íèøàíëûñûíû ýþòöðöá ãà÷äû. ×öí Ñÿôÿð áÿé äåäè êè, ãîðõóíäàí áó áÿùàíÿíè ýÿòèðèðñÿí, îíóí ö÷öí àúûüà äöøöá ñÿíè ÷àüûðòäûì êè, ñÿí äÿ ìÿíÿ éîëäàøëûã åäÿñÿí. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ìÿíèì ö÷öí òÿôàâöòö éîõäóð! Ìÿíèì éàíûìäà óô-òóô åëÿäèí êè, èêè èëäèð àäàõëûíû òîé åäèá ýÿòèðÿ áèëìèðñÿí. Ìÿí äåäèì êè, èñòèðñÿí ýÿëèì, ýåäÿê ãà÷ûðàã, ýÿòèðÿê! Èíäè þçöí áèë! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, íèééÿòäÿí äöø! Ìÿíÿ áèð îí áåø ýöí ìþùëÿò âåð, ìÿí ñÿíÿ òîé õÿðúè ùàçûð åäèì; àüûëëû-áàøëû òîé åëÿ, àäàõëûíû ýÿòèð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Òîé õÿðúèíè ùàðäàí ùàçûð åäÿúÿêñÿí? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Îí áåø ýöíÿäÿê Òÿáðèçÿ ýåäÿðèê, ãàéûäàðûã, ãà÷àã ìàë ýÿòèððèê, áèðÿ áèð ãàçàíàðûã; îíóí ãàçàíúû èëÿ òîéóíó åëÿðñÿí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àâàçûí éàõøû ýÿëèð, îõóäóüóí ãóðàí îëñà! Ìÿýÿð Òÿáðèçäÿ ìöôòÿ ìàë òþêöáëÿð, ýåäèá éûüûøäûðûá ýÿòèðÿê, ýÿëÿê? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, ìöôòÿ ìàë ùàðäà èäè; ïóë èëÿ ñàòûí àëëûã. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßúÿá äàíûøûðñàí! Ìÿí ïóëó ùàðäàí àëûì? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ìÿýÿð ìÿíèì þçöìöí ïóëóì âàð? Ìÿí äåäèéèì áóäóð êè, Ùàúû Ãàðà àüúàáÿäèëèäÿí êè, ñþâäÿýÿð âÿ äþâëÿòëè êèøèäèð, ïóë ýþòöððöê, ýåäÿðèê, ìàë ýÿòèððèê, ñàòàðûã, îíóí ïóëóíó þçöíÿ ðÿää åäÿðèê, ãàçàíúû áèçÿ ãàëàð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû Ãàðà, äåéèðëÿð, ÷îõ õÿñèñäèð. Î, àäàìà ïóë âåðÿð? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ìÿí îíóí þçöíö äÿ òîâëàøäûðûá þçöìöçÿ øÿðèê åäÿ áèëëÿì. Òàìàùêàð àäàìäûð; îíäàí þòðö áèçÿ äÿ ïóë âåðÿð, þçö äÿ áèçèì èëÿ ýåäÿð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, ÿýÿð þçöíÿ ýöìàíûí ýÿëèðñÿ, ìÿí ðàçûéàì. Àììà ýÿðÿêäèð ÿââÿë áèð ãûç èëÿ ýþðöøöá ÿùâàëàòû áèëäèðÿì, ÷öíêè ñþç âåðìèøÿì, áó ýåúÿ ìÿíè ýþçëöéöð. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . ×îõ ÿúÿá, ÷îõ ýþçÿë! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè, áÿñ ñèç ýåäèí, ñîíðà ìÿí ýÿëëÿì, ñèçèíëÿ ýþðöøÿðÿì, áÿðàáÿð ýåäÿðèê Ùàúû Ãàðàíûí éàíûíà. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ñàëàìàò îë, ýåäèðèê. Àììà ñöáù __________ òåçäÿí ýÿë (Ýåäèðëÿð).

123

Áó ùàëäà ìÿúëèñ äÿéèøèëèð. Óçàãäà áèð àëà÷ûã ýþðöíöð. Àëà÷ûãäàí îí ãÿäÿì êÿíàð, êîëóí äàëäàñûíäà Ñîíà õàíûì ãÿøÿíý ñÿôÿð ïàëòàðûíû ýåéìèø, èïÿê ÷àäèðøÿáè áàøûíäà, î éàíà-áó éàíà áàõûð, ãàëõûð, îòóðóð.

Ñ î í à õ à í û ì . Àëëàù ýþðÿñÿí ýåíÿ íÿ îëäó, ýÿëìÿäè? Ýåúÿ éàðûäàí þòöáäöð, ùÿëÿ èíäèéÿäÿê ýþðöíìÿéèð. Äàí éåðè àüàðûá, ñàáàù èíäèúÿ à÷ûëàð, áèëìèðÿì íåúÿ åäèì? Áèð àçàúûã äà ýþçÿòëÿéèì, ÿýÿð ýÿëìÿñÿ, ÷àðÿ éîõäóð, ýÿðÿê àëà÷ûüà ãàéûäàì! (Ãàëõûð àéàüà, î éàíà-áó éàíà áàõûð). Õåéð ýÿëìÿäè! Éÿãèí êè, äÿõè ýÿëìÿç. Øÿêê éîõäóð êè, ýÿëìÿéÿúÿê! Ýþðÿñÿí ýåíÿ ùàíñû äÿëè ãóäóðìóøà ðàñò ýÿëäè, òîâëàéûá àò, ìàë îüóðëóüóíà ýþòöðöá ýåòäè, éîõñà áó âàõòàäÿê ýÿðÿê èäè ýÿëÿéäè, þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìèðÿì. ßýÿð áó ñÿôÿð äÿ òàíûéàëàð, ýÿðÿê ýåíÿ òÿçÿäÿí ãà÷àã îëà, ìÿíèì ýöíöìö ãàðà åäÿ. Ýåíÿ èêè èë åâäÿ ìÿíè äóñòàã åéëèéÿ.Âàëëàù, äÿõè ýþçëÿìÿíÿì! Ùå÷ âàõò äÿõè îíóí éîëóíäà áó ãÿäÿð îòóðìàíàì, ýåäÿðÿì þçýÿñèíÿ! Îíóí ôèêðè áóäóð êè, àòàì åâèíäÿ ìÿíèì áèð÷ÿéèìè àüàðäà (Îòóðóð éåðÿ, ñîíðà). Åù, íÿ âÿñâÿñÿëÿð ýÿëèð êþíëöìÿ! Èíøàëëàù ýåòìÿç, ìÿíÿ àíä è÷èáäèð êè, ñÿíè àïàðàíàäÿê ùå÷ áèð ãóçó îüóðëóüóíà äà ýåòìÿíÿì. Øÿêñèç, éóáàíìàüûíà áàøãà ñÿáÿá âàð. Àõ, èíäè áó êîëóí äàëûíäàí ãóëàã àñûá åøèäÿéäè êè, ìÿí äåéèðÿì, ýåäèðÿì þçýÿñèíÿ, ýþðÿñÿí èíàíàðäûìû? ßëáÿòòÿ, èíàíìàéàúàãäûð, ÷öíêè áèëèð éàëàí äåéèðÿì. Ùþâñÿëÿì äàðàëûá, àüçûìà ýÿëÿíè ñþéëÿéèðÿì. Áûé, øûããûëòû ýÿëèð. Áó ùàëäà êîëóí äàëûñûíäàí Ùåéäÿð áÿé àòëû öçÿ ÷ûõûð, àòäàí åíèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà õàíûì! Ñîíà õàíûì! Ñ î í à õ à í û ì . Ùåéäÿð ñÿíñÿí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿíÿì! Ñ î í à õ à í û ì . Éàëãûçñàí? Áÿñ ùàíû éîëäàøëàðûí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éîëäàøëàðûì éîõäóð, éàëãûç ýÿëìèøÿì. Ñ î í à õ à í û ì . Áó íÿ ñþçäöð äåéèðñÿí? Éàëãûç íèéÿ ýÿëèáñÿí? Àòàì äà, ãàðäàøëàðûì äà àëà÷ûãäà éàòûðëàð, áåëÿ êè, ýåú ýÿëèáñÿí, èíäèúÿ ñàáàù à÷ûëàúàã, ìÿíè àëà÷ûãäà ýþðìÿéèá äóéàúàãëàð, øÿêñèç, äàëûìúà àòëàíûá, àòûí èçèëÿ ýÿëèá ìÿíè ÿëèíäÿí àëàúàãëàð. Ñîíðà äÿõè ìÿíèì öçöìö ãèéàìÿòÿäÿê ýþðìÿçñÿí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùÿëÿ ñÿíè àïàðìàüà ýÿëìÿìèøÿì, ãîðõìà! Ñ î í à õ à í û ì (ãåéç èëÿ). Íåúÿ àïàðìàüà ýÿëìÿìèøÿì? Íÿ ñþéëöéöðñÿí? __________ Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áàøãà ìÿñëÿùÿò âàð, ãóëàã àñ!

124

Ñ î í à õ à í û ì . Ùå÷ ìÿñëÿùÿò éîõäóð! Àòû áÿðè ÷ÿê, ýåäÿúÿéÿì! Äÿõè ìÿíè àëà÷ûüà ãàéûäà áèëìÿíÿì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áèð äàéàí, ñþç äåéèðÿì! Ñ î í à õ à í û ì (àòûí úèëîâóíäàí éàïûøûá). Ãóëàã àñìûðàì. Ùÿëÿ öçÿíýèíè áàñ, ñþçöíö éîëäà äåéÿðñÿí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (îíóí ãîëóíäàí òóòóá). À ãûç, áèð ýþð íÿ äåéèðÿì! Àõûð òÿëÿñìÿ! Ñ î í à õ à í û ì . Ñàáàù à÷ûëûð. Äàéàíìàã âàõòû äåéèë. Ñþçöíö ñîíðà äå! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, áåëÿ ïóë òàïìûøàì! Àüûëëû-áàøëû, åëëÿð àäÿòèíúÿ òîé åäÿúÿéÿì. Äÿõè ñÿíè íèéÿ ýþòöðöì ãà÷ûì? Ñÿíè êè, ÿëèìäÿí àëàí éîõäóð? Ñ î í à õ à í û ì . Éàëàí äåéèðñÿí? Ïóë òàïàí áó èêè èëäÿ òàïàðäû. Ìÿí òîé èñòÿìèðÿì. Åëÿ òîéñóç ýåäÿúÿéÿì. Ãîøóëóá ãà÷àí þëêÿäÿ êè, áèð ìÿí äåéèëÿì; ýöíäÿ éöçö ãîøóëóá ãà÷ûð. Íÿ àéûá-çàääûð? Èéèðìè ãûçäàí áèðèñèíÿ òîé îëìóð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À úàíûì, î ãîøóëóá ãà÷àíëàðûí àòà-àíàñû âåðìèð, ãûçûí äà ÷àðÿñè êÿñèëèð, ãîøóëóá ãà÷ûð. Àõûð ñÿíèí àòàí-àíàí êè, ñÿíè ìÿíÿ þçëÿðè âåðèð. Äåìÿçëÿðìè, óòàíìàç, äÿõè áó íÿ ùÿðÿêÿò èäè åòäèí, áèçè ðöñâàé åëÿäèí? Îíäà íÿ úàâàá âåððÿì? Ñ î í à õ à í û ì (áèð àç ôèêèð åäèá). Ïóëó ùàðäàí òàïûáñàí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè, áèð éåðÿ îòóð, ãóëàã àñ, äåéèì êè, ùàðäàí òàïìûøàì. Ñ î í à õ à í û ì (éåðÿ îòóðóð). Éàõøû, ñþéëÿ ýþðöì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñÿí áèëèðñÿíìè êè, ãà÷àã ìàë íåúÿ áàùàäûð, íåúÿ ãàçàíúëûäûûð? Ñ î í à õ à í û ì . Ãà÷àã ìàë èëÿ íÿ àëûá-âåðÿúÿéèí âàð? Ñþâäÿýÿð êè, äåéèëñÿí, áó ùåñàáëàðû éîõëóðñàí? Äå ýþðöì, íÿ ãÿäÿð ïóë òàïûáñàí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð áèð ãóëàã âåð, ýþð íÿ äåéèðÿì! Ðóñ ôèðÿíý ÷èòèíè ãàäàüàí åäèáäèð; ùå÷ êÿñ ãîðõóäàí ýåäèá ýÿòèðÿ áèëìèð; ìÿýÿð ùàíäà áèð ðÿøèä âÿ ãî÷àã àäàì úöðÿò åäèá áèð éöê, èêè éöê ÷ûçàðäà áèëèð.4 Ñ î í à õ à í û ì . À êèøè, ìÿíèì íÿ âåúèìÿ êè, ðóñ ôèðÿíý ìàëûíû ãàäàüàí åäèáäèð? Àëëàù âàðà éåðëè-äèáëè ÷èò ýåéìÿéè õàëãà ãàäàüàí åäÿ! Ñþçöíö äå ýþðöì; ïóëó êèìäÿí àëäûí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, ãîéìàçñàí, áèð ñþçöìö òàìàì åäÿì? Àììà áóðàíûí õàëãû áåëÿ ôèðÿíý ÷èòèíÿ ùÿðèñäèð êè, îíó ýþðÿí àë-éàøûëûí öçöíÿ áàõìûðëàð? ßñýÿð áÿé äåéèð êè, ùÿìè óúóçäóð âÿ ùÿìè ýþé÷ÿêäèð, ùÿìè __________ äÿ ðÿíýè ñîëìóð. Àðâàäëàð áåëÿ ÷èòëÿðäÿí þòðö áèèõòèéàðäûðëàð. Ùå÷ ðóñ ÷èòèíè òàíûìûðëàð.

125

Ñ î í à õ à í û ì . Àõûð ìÿíÿ íÿ, ôèðÿíý ÷èòè, éà ðóñ ÷èòè? Èêèñè äÿ úÿùÿííÿì îëñóí! Ñþçöíö äå! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ, íà÷àëíèêèí àðâàäû äà, äåéèðëÿð, ÿðèíäÿí õÿëâÿò ùÿìèøÿ ôèðÿíý ÷èòè àëûð ýåéèð, Ùàúû ßçèç áó éàõûíäà èéèðìè òöìÿíëèê ôèðÿíý ÷èòè ñàòûáäûð. Ñ î í à õ à í û ì . Úÿùÿííÿìÿ ñàòñûí, ýîðà ñàòñûí! Áèëìèðÿì ÷èò ñþçö ùàðàäàí áóíóí áåéíèíÿ äöøöáäöð! Ùåéäÿð, àüëûí ÷àøûá? Íÿëÿð ñþéëöðñÿí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùÿð íÿ èñÿ, áàøà äöøöðñÿíìè êè, áóðäà ôèðÿíý ÷èòè íåúÿ ÿçèçäèð? Ñ î í à õ à í û ì . Íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð êè, áàøà äöøöì? Ôèðÿíý ÷èòè àëûáñàòàíàì? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ×îõ éàõøû, äè îíäà ãóëàã àñ. Ìÿí áèð éîë ýåäèá ôèðÿíý ÷èòè ýÿòèðèá ñþâäÿýÿðëÿðÿ âåðñÿì, èêè òîéóí õÿðúè ÷ûõàð! Ñ î í à õ à í û ì . Åëÿ áàéàãäàí áÿðè ùûããàíà-ùûããàíà áóíó äåéÿúÿêäèí? Áàðàêàëëàù! Ìÿí äÿ äåéèðÿì êè, áÿñ îüëàí äîüðóäàí ïóë òàïûáäûð. Ôèðÿíý ìàëû äåéÿñÿí ÷þëäÿ èìèø, áó ýåäèá éûüûøäûðûá ýÿòèðÿ! Äóð àéàüà ýåäÿê, áÿñäèð, èíäèúÿ ñàáàù à÷ûëàð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ïóë òàïìûøàì, éàëàí äåìèðÿì! Ñ î í à õ à í û ì . Ïóë òàïûáñàí, òîéóíó åëÿ! Äÿõè ôèðÿíý ìàëûíà íèéÿ âåðèðñÿí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð áîðú àëìûøàì, áó øÿðò èëÿ ìÿíÿ âåðèð êè, ôèðÿíý ìàëû ýÿòèðÿì, ãàçàíúûíû éàðû áþëÿê. Éîõñà âåðìÿç êè, òîé åäèì! Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿí åëÿ ãàçàíú èëÿ òîé èñòÿìèðÿì, äóð ýåäÿê! ßýÿð ôèðÿíý ìàëûíäà áåëÿ ãàçàíú âàð, äÿõè ïóë éèéÿñè ñÿíèíëÿ íèéÿ áþëöð? Ýåäèá þçö ýÿòèðèá ùàìû õåéðèíè þçö ýþðñöí. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Þçö ñþâäÿýÿð, òàúèð êèøèäèð; ìÿíèì êèìè àäàìà éàíàøìàñà, íÿêàðÿäèð êè, Àðàçûí î òàéûíà àéàã áàñà áèëÿ? Êàçàêëàð îíóí òöêöí äèäÿðëÿð. Ñ î í à õ à í û ì . Êàçàêëàð ñÿíèí äÿ òöêöíö äèäÿ áèëìÿçëÿðìè? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿí îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ýåòìèø àäàìàì. Éöç òöëêö ôÿííè áèëèðÿì. Êàçàêëàðûí ýþçöíÿ ýþðöêÿðÿììè êè, ìÿíèì òöêöìö äèäÿëÿð? Ñ î í à õ à í û ì . Ñÿí åëÿ îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà äà ýåäÿíäÿ äåéèðäèí êè, ìÿíè ýþðÿí, òàíûéàí îëìàç; àììà ýåíÿ ýþðöðäöëÿð, òàíûéûðäûëàð. Èêè èë ãà÷àã ýÿçèá åâ öçö ýþðìÿäèí. Èíäè öçÿ ÷ûõûáñàí, èñòèéèðñÿí ýåíÿ áèð __________ èø òóòàñàí, ãà÷àã îëàñàí, ìÿíè àüëûéà-àüëûéà ãîéàñàí? Ìÿí ðàçû äåéèëÿì! Äóð ýåäÿê, ìÿí òîé èñòÿìèðÿì!

126

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äåéÿê êè, òîé èñòÿìÿäèí, àõûð ýÿðÿêìÿç ìÿíèì áèð ãàçàíú éîëóì îëà? ×þðÿê èñòÿìÿçñÿíìè? Ñ î í à õ à í û ì . Àëëàù êÿðèìäèð, àú êè ãàëìàéàúàüûã ? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íåúÿ àú ãàëìàíûã? Äåéèðñÿí, îüóðëóüà ýåòìÿ, ãóëäóðëóüà ýåòìÿ, ÷þðÿê áàúàäàí êè äöøìÿç! Ñ î í à õ à í û ì . Ñàáàù à÷ûëûð. Ùÿëÿ äóð ýåäÿê! Ìÿíè àïàð åâèíäÿ ãîé, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà èñòèðñÿí ýåò ãà÷àã ìàëà! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ×öíêè ðöñõÿò âåðèðñÿí, èêè ùÿôòÿ àòàí åâèíäÿ îòóð, ÿýÿð ñîíðà ñÿíÿ òîé åäèá àïàðìàñàì, ìÿíäÿí ÿñêèê àäàì éîõäóð! Ñ î í à õ à í û ì . Èñòÿìèðÿì! Èñòÿìèðÿì! Ìÿí èíäè ýåäÿúÿéÿì! Äóð ýåäÿê! (Ãàëõûð àéàüà). Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ áàøûíà äþíöì, ãàäàí àëûì, àéàüûíäàí þïöì, éàëâàðûðàì, èêè ùÿôòÿ ñÿáð åò! Èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà âàëëàù òîé èëÿ ñÿíè àïàððàì. Ñÿíè òîéñóç àïàðìàã ìÿíÿ þëöìäÿí áÿäòÿð ýþðöíöð. Àòàíàíàí éàíûíäà ìÿíè õÿúèë åëÿìÿ! Ñ î í à õ à í û ì . Èêè ùÿôòÿ ñÿáð åëÿìÿê úÿùÿííÿì ÿçàáûíäàí àðòûãäûð. Äÿõè äàéàíà áèëìÿíÿì, äóð ýåäÿê! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àëëàùû ñåâèðñÿí, ñþçöìÿ ãóëàã àñ! Ñ î í à õ à í û ì (áàøëàéûð àüëàìàüà). Ùåéäÿð, ýþðöêöð êè, ìÿíäÿí ñîéóìóñàí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà õàíûì, öðÿéèìè äàüëàìà! ×öíêè òàáëàøà áèëìèðñÿí, àòû ìèí, ýåäÿê. Ñîíà õàíûì èñòèð àéàüûí öçÿíýèéÿ ãîéà, áó ùàëäà äàí éåðè àüàðûá. Ñîíà õàíûìûí àíàñû Òåééèáÿ õàíûì àëà÷ûãäàí ÷ûõûð, ÷àüûðûð.

Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Ñîíà, Ñîíà, Ñîíà ùóé! Ñ î í à õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì, âàé, àíàì ÷àüûðûð, äÿõè ýåäÿ áèëìÿíÿì (òåç ãûñûëûð éåðÿ). Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, áÿñ ìÿí íåúÿ åäèì? Ñ î í à õ à í û ì . Äÿõè áóðäà äóðìà, ýåò! Àíàì èíäèúÿ áó òÿðÿôÿ ýÿëèð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùà âàõò áÿñ ýÿëèì? Ñ î í à õ à í û ì . Ùå÷ âàõò, ýåò, äÿõè ìÿíè ýþðìÿçñÿí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ñîíà, ñþçöíö äÿéèø, éîõñà áó õÿíúÿðè ÷àõàðàì öðÿéèìèí áàøûíà, þçöìö þëäöððÿì! Ñ î í à õ à í û ì . Éîõ, éîõ, Àëëàùû ñåâèðñÿí! Ýåò ãà÷àã ìàëà, ñîíðà __________ ýÿë, òîéóíó åëÿ! Ýåò, ýåò, àíàì ñÿíè ýþðìÿñèí!

127

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (îíóí áîéíóí ãóúàãëàéûá öçöíäÿí þïöð). Áó ñààòäà ýåäèðÿì, ãàäàí àëûì, äÿðä åëÿìÿ, áàõ þçöí èçí âåðäèí! Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . À ãûç, Ñîíà, ùàðäàñàí? Ùåéäÿð áÿé òåç àòû ìèíèá òÿëÿñèê óçàãëàøûð.

Ñ î í à õ à í û ì . Àé àíà, áóðäàéàì, ýÿëèðÿì. Ò å é é è á ÿ õ à í û ì (éàõûíëàøûá). À ãûç, ÷þëäÿ íÿ ãàéûðûðñàí áó ãÿäÿð âàõò? Ñ î í à õ à í û ì . Àé àíà, ýöíäöç áóðäà õàë÷à ñàëûá îòóðìóøäóì. Ýåúÿ éàäûìà äöøäö êè, õàë÷à áóðäà ãàëûáäûð. Éåðäÿí ãàëõûá ýÿëäèì ýþòöðöì êè, òåçäÿí ñûüûð÷ûéà, áóçîâ÷óéà ðàñò ýÿëèá àïàðìàñûí. Õàë÷àíû ýþòöðöá ýÿëèðäèì, áàøìàüûìûí òàéû àéàüûìäàí ñöðöøöá ÷ûõäû, ãàðàíëûãäà àõòàðûðàì, òàïìûðàì (ÿéèëèá áàøìàüûí àõòàðûð). Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Àéàüûûí äöç éåðÿ áàñà áèëìèðñÿí? Ùàíñû òÿðÿôäÿ äöøäö? Ñ î í à õ à í û ì . Åëÿ áóðàäàúà äöøäö åé (ÿëèí éåðÿ ñöðòöð). Ò å é é è á ÿ õ à í û ì (éåðÿ ÿéèëèá). Áÿñ ùàíû, ÿýÿð áóðäà äöøöáäöð? Ñ î í à õ à í û ì . Áàõ, áóäóð, òàïäûì (Áàøìàüûí òàéûí ÿëèíäÿ ýþñòÿðèð). Ò å é é è á ÿ õ à í û ì . Äè ýåé àéàüûíà, ýåäÿê! Ñîíà õàíûì áàøìàüû ýåéèá àíàñû èëÿ ýåäèð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèìúè ìÿúëèñ Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿ âàãå îëóð. Áàçàðûí áèð êöíúöíäÿ òèêèëìèø äöêàíûí è÷èíäÿ ãÿäÿêäÿí, áåçäÿí, øèëÿäÿí, àë÷àã ÷èòëÿðäÿí òþêöëöáäöð. Ùàúû Ãàðà éàðûì àðøûí ÿëèíäÿ áèêåô îòóðóáäóð.

Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù êÿññèí áåëÿ áàçàðû! Áåëÿ àëûø-âåðèøè! Èò îüëó ãÿäÿê, øèëÿ âåðÿíèí ÿëè ãóðüóøóí èìèø! Ö÷ àéäûð Ãàëàäà5 àëìûøàì, ýÿòèðèá áåø òîï ñàòìàìûøàì! Ùå÷ êÿñ ìàëûí öçöíÿ áàõìûð. Äåéÿñÿí þëÿòäÿí ãûðûëàíëàðûí ñîâõàñûäû. Ùå÷ êÿñ éîâóüóíà ýÿëìèð. Áó áàçàð èëÿ ìÿí áèð èëÿäÿê äÿ áóëàðû ñàòûá ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéÿì. Åâèì éûõûëäû ýåòäè! __________ Áó íÿ èø èäè ìÿíèì áàøûìà ýÿëäè?! Áåø éöç ìàíàò íÿãä ïóë âåðÿñÿí, ôàéäàñûíäàí, ãàçàíúûíäàí ÿë ÷ÿêÿñÿí, ìàéàí äà ÿëèíÿ ýÿëìÿéÿ, áó 128

ùàðäà ýþðöëöáäöð? Åâèí äàüûëñûí ÷èò ñàòàí! Ãàïûí ÷ûðïûëñûí øèëÿ âåðÿí! ×àäðà âåðÿí, ñÿíè ýþðöì ùå÷ óüðóíà õåéèð ýÿëìÿñèí! Ñàü-ñàëàìàò ñàòäûüûí ìàëûí ãàçàíúûí éåìèéÿñÿí! Óô, óô! (ßëèí äèçèíÿ ÷ûðïûð). Çàëûì îüëó, éöç éîë ãóðàíà, ïåéüÿìáÿðÿ àíä è÷äè êè, ÷îõ ðÿâàú ìàëäûð. Àüúàáÿäè áàçàðûíäà ö÷ ýöíäÿ ùàìûñûí ñàòàðñàí! Ö÷ ýöí, èíäè ö÷ àé îëóüäóð. Ö÷ àé äåéèë êè, áó ìàë ö÷ èëÿ äÿ ñàòûëìàç. Éàõøû ìÿíè àëëàòäû. Áó ùåñàá èëÿ äöç éöç ìàíàò çÿðÿðèì âàð. Áó äÿðä ìÿíè øÿêñèç þëäöðÿúÿê. Áó ùàëäà Õóäàâåðäè ìöÿççèí éåòèøèá ãÿôëÿòÿí.

Õ ó ä à â å ð ä è . Ñàëàì-ÿëåéê! Ùàúû, àòàíûçûí èñìè-øÿðèôè íÿäèð? Ù à ú û ã à ð à . ßëåéêÿññÿëàì! Íàøóðóí òîïó íå÷èéÿäèð? Õ ó ä à â å ð ä è . Õåéð, ìÿí ñîðóøóðàì êè, ìÿðùóì àòàíûçûí àäû íÿäèð? Ù à ú û ã à ð à . Íÿéèíÿ ëàçûìäûð, ÿçèçèì? Õ ó ä à â å ð ä è . Íåúÿ íÿéèíÿ ëàçûìäûð? Àõûð áèð ñóðåéè-úöìÿ îõóìóøàì, èñòÿéèðÿì àòàíûçûí àäûíà òàïøûðàì. Ù à ú û ã à ð à . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì, ÿçèçèì! Éàõøû, áó õåéèð èø ùàðäàí ñèçèí õÿéàëè-øÿðÿôèíèçÿ äöøäö? Õ ó ä à â å ð ä è . Íåúÿ ùàðäàí äöøäö? Áó ýöí ñÿùÿðäÿí áèçèì åâèí ãàáàüûíäàí êå÷ÿíäÿ áÿíäÿçàäÿíèçÿ þçöíöç áóéóðìóéóáñóíóç êè, àòàíà äå, áó ýöí áèð úöìÿ ñóðÿñè ìÿíèì àòàìà îõóñóí, ýÿëñèí áèð àááàñû âåðèì? Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí? Íåúÿ? Íÿ äàíûøûðñàí, äÿëè îëóáñàí? Õ ó ä à â å ð ä è . Ùàúû, ùÿëÿ äÿëè îëìàüà áèð ñÿáÿá éîõäóð. Ñÿí äåéèáñÿí, îüëóì äà ìÿíÿ õÿáÿð âåðèáäèð, ñóðÿíè äÿ îõóìóøàì, èíäè àááàñûíû âåðìÿñÿí, áÿëêÿ îíäà äÿëè îëàì. Ù à ú û ã à ð à . Êèøè, þçáàøûíà ñÿíÿ íÿ ëàçûì îëìóøäó, ìÿíèì àòàìà ãóðàí îõóéóðñàí? Õ ó ä à â å ð ä è . Ìÿí þçáàøûíà îõóìàìûøàì, ñÿí äåìèñÿí, ìÿí îõóìóøàì. Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ùå÷ âàõò áåëÿ ñþçö äåìÿíÿì! Áó ùå÷ îëàí èø äåéèë! Ìÿí ùÿìèøÿ þçöì àòàìà ãóðàí îõóðàì. Ïóë èëÿ ìÿí þìðöìäÿ ãóðàí îõóòäóüóì éîõäóð! Õ ó ä à â å ð ä è . Ùàúû, áèð àááàñû íÿ îëàúàãäûð êè, áó ãÿäÿð äàíûøûðñàí? Äåìÿìèø îëñàí äà, áèð àááàñû øÿôÿããÿò åëÿ ýåäèì. ßýÿð÷è îüëóì íèøàíáÿíèøàí ñÿíè äåéèðäè. Ù à ú û ã à ð à . ßçèçèì îüëóí éàíûëûáäûð; îëóð êè, þçýÿñè äåìèø îëà, __________ ýåò, àõòàð, òàï, àááàñûíû àë. Áó êàñàä áàçàðäà ìÿíèì áèð øàùû ãàçàíúûì 129

éîõäóð, àááàñûíû ùàðäàí àëûðàì, ñÿíÿ âåðèì? Àëëàùû ñåâèðñÿí, äóêàíûí ãàáàüûí êÿñìÿ, ìöøòÿðè ýÿëèð. Õóäàâåðäè ýåäèð. Áó ùàëäà ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, Ùåéäÿð áÿé éåòèøèðëÿð.

ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿëàì-ÿëåéêöì, ùàúû! Ù à ú û ã à ð à (áàøûí éóõàðû ýþòöðöá). Âÿÿëåéêöìÿññÿëàì!.. Ùàúû áåëÿ ñèçèí ãàäàíûçû àëñûí! Áóéóðóí è÷ÿðè, ÿéëÿøèí! (Áÿéëÿð äöêàíà ýèðèá îòóðóðëàð). Õîø ýÿëäèíèç, àüðûíûçû àëûì, ñÿôà ýÿòèðäèíèç. Áó äöêàí ñèçÿ ïåøêÿøäèð! ×óáóãìó ÷ÿêèðñèíèç, ãÿëéàíìû èñòèðñèíèç? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãÿëéàí ÷ÿêèðèê! Ùàúû ãàðà. Áó ñààòäà, ãàäàíûç ìÿíÿ ýÿëñèí! (Òåç ãÿëéàíû äîëäóðóð). ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áàçàðûíûç íåúÿäèð? Àëûø-âåðèø éàõøûäûðìû? Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí! Àüðûí àëûì, ìàë êè éàõøû îëäó, áàçàð ùå÷ âàõò êàñàä îëìàç. Þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí äöêàíà ïèñ ìàë ãîéìàíàì. Ýöíáÿýöí ñàòûëûð. Äöíÿí äöêàí ëàï áîøàëìûøäû. Ãàëàéà ñèôàðèø åëÿìèøäèì, ãóëáå÷ÿíèç áó ìàëû òÿçÿ ýþíäÿðèáäèð. Åëÿ áó ýöí éûüûá äîëäóðìóøàì. (Ãÿëéàíû âåðèá, ÿëèí óçàäûð ãÿäÿêäÿí, øèëÿäÿí òþêöð áÿéëÿðèí ãàáàüûíà). Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, ùÿð íÿ ãÿäÿð èñòèðñèíèç ñå÷èí. Ýåòäèéèì Êÿ`áåéè-áåéòöëëàù ùàããû,6 ãóð`àíà àíä îëñóí, ïåéãÿìáÿð ùàããû, îüëóì Áÿäÿëèí òîéóí ýþðìÿéèì, éàëàí äåéèðÿìñÿ, òàìàì Àüúàáÿäèäÿ áóíäàí éàõøû ãÿäÿê âÿ ÷èò ùå÷ êèìäÿ òàïìàçñûíûç! Áóëàðûí ãóìàøû þçýÿ ãóìàøäûð. Ìöøòÿðè ìàúàë âåðìèð, ýþéäÿ ýþòöðöð. Ñàáàù áóðà ýöçàðûíûç äöøñÿ, áóëàðûí áèðèí äÿ äöêàíäà ýþðìÿçñèíèç. Àëûí, àïàðûí! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íÿéèìèçÿ ýÿðÿêäèð, Ùàúû? Çÿùìÿò ÷ÿêèá ïàð÷àëàðû òþêöá-äàüûòìà! Ù à ú û ã à ð à (òÿÿúúöá âÿ ìÿëàë èëÿ). Íåúÿ íÿéèíèçÿ ýÿðÿêäèð? Áÿñ ñþâäÿ åëÿìÿéÿúÿêñèíèç? Áàéðàì àüçûäûð, éàëàâàøëûã èñòÿìÿçñèíèçìè? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Õåéð, Ùàúû, éàëàâàøëûã ö÷öí ýÿëìÿìèøèê, áèð àéðû ìÿòëÿáèìèç âàð. Ù à ú û ã à ð à . ßýÿð íÿãä ïóëóíóç éîõ èñÿ, ìÿí éàü èëÿ äÿ ñþâäÿ åäÿðÿì. Áÿøÿðòè êè, õàëèñ èíÿê éàüû îëà. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, éàü îëñà, þçöìöç éåéÿðèê: íÿ èíÿê éàüû âàð âÿ íÿ ãîéóí éàüû. Ãóëàã àñ, ýþð ßñýÿð áÿé íÿ äåéèð. Ù à ú û ã à ð à (ãàøãàáàã èëÿ). Àëëàùû ñåâèðñèíèç, èíäè çÿùìÿò ÷ÿêèí, ýåäèí, áèð þçýÿ âàõò ýÿëÿðñèíèç, äàíûøàðûã! Ìöøòÿðèíèí ýÿëÿí çàìàíûäûð, äöêàíûí ãàáàüûí êÿñìÿéèíèç! __________ ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áèð ÷îõ âàúèá èø âàðäûð. Àëûø-âåðèø áèð àç ñîíðà îëñóí. Àõû áèç ñÿíè äåéèá ýÿëìèøèê!

130

Ù à ú û ã à ð à . Âàëëàù, èíäè ìàúàëûì éîõäóð. Ñîíðà äàíûøàðûã. Ùÿëÿ çÿùìÿò ÷ÿêèí, ýåäèí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À êèøè, áèçè ãîâìàéàúàãñàí êè? Íÿ òþâð àäàìñàí! Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìÿí êè, ãîâìóðàì. Òÿâÿããÿ åäèðÿì. Àõûð êàñûá àäàìàì, ñèç ìÿíèì çÿðÿðèìÿ ðàçû ýÿðÿê îëìàéàñûíûç! Èíäèéÿäÿê ñèç ýÿëìÿñÿéäèíèç, áåø-îí òîï ÷èò, ãÿäÿê ñàòìûøäûì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé ÿúÿá àäàì éàíûíà ýÿòèðäè áèçè! Äóðóí ýåäÿê, áóíäàí ôàéäà éîõäóð! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùåéäÿð áÿé, ñÿí àëëàù, ñÿí äèíìÿ! Ùàúû, èíúèìÿ, áèð ãÿëéàí âåð ÷ÿêÿê, áó ñààòäà ýåäÿðèê. Ù à ú û ã à ð à . Îüëóì þëñöí êè, äÿõè êèñÿäÿ òÿíáÿêè éîõäóð. Åëÿ àõûðû èäè êè, ñèëêÿäèì, äîëäóðäóì. Õîø ýÿëäèíèç! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, äîüðó äåéèðìèøëÿð êè, áèð àäàìäàí àëëàù àëñà, áÿíäÿ âåðìÿê èëÿ äþâëÿò îëìàç. Ìÿí êè, áèëèðÿì ñÿí Àüúàáÿäèäÿ ö÷ àéäûð ö÷ òîï ÷èò, ãÿäÿê ñàòìàéûáñàí, äÿðéà çÿðÿðèí âàðäûð. Áèç ýÿëìèøäèê êè, îí áåø ýöíöí è÷èíäÿ ñÿíÿ éöç ìàíàò õåéèð éåòèðÿê; ÷èôàéäà áÿõòèí èøëÿìÿäè, õóäàùàôèç! Àéàüà äóðóá ÷åâðèëèðëÿð ýåòìÿéÿ.

Ù à ú û ã à ð à . Áóðà áàõûí ýþðöì, íÿ äåéèðñèíèç? Íåúÿ îí áåø ýöíöí è÷èíäÿ éöç ìàíàò? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Äÿõè íÿ äåéÿê? Ñÿí êè, ãóëàã àñìàäûí, áèçè àøêàðà ãîâäóí. Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, íÿ âàõò ìÿí ñèçè ãîâäóì? Îòóðóí àøàüû, àëëàùû ñåâèðñèíèç, úÿùÿííÿì îëñóí àëûø-âåðèø! Îòóðóí àøàüû! Ìÿí áèëìÿäèì êè, ñèç èíúèéÿúÿêñèíèç, éîõñà éöç òöìÿí çÿðÿðÿ äöøñÿéäèì äÿ, ñèçÿ ýåò äåìÿçäèì. Ìÿíäÿí áèð êèìñÿíÿ ýöëäÿí àüûð ñþç åøèòäèéè éîõäóð! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Èíäè êè, áåëÿäèð, áàø öñòÿ, îòóðàã, äåéÿê êè, ìÿòëÿá íÿäèð. Ùàìû òÿçÿäÿí îòóðóðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . Äè ñþéëÿéèí ýþðöì, Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, éöç ìàíàò õåéèð ùàðäàí éåòèøÿúÿê? Áó õåéðè éåòèðÿí êèìäèð? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áó õåéðè éåòèðÿí Ùåéäÿð áÿéäèð. (Èøàðÿ åäèð Ùåéäÿð áÿéÿ). Ù à ú û ã à ð à . Ùàðäàí éåòèðÿúÿê? Áàé ñÿíèí ãàäàí àëûì, Ùåéäÿð __________ áÿé! Ãÿëéàí äîëäóðóììó, àüðûí ìÿíÿ ýÿëñèí!

131

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Òÿíáÿêè éîõäóð, íÿäÿí äîëäóðàúàãñàí? Ù à ú û ã à ð à . Òîðáàäà âàð. Ñÿí òÿêè ãÿëéàí ÷ÿê. (Òåç ÿëèí óçàäûá, òîðáàäàí òÿíáÿêè ÷ûõàðûá, ãÿëéàíû äîëäóðóá Ùåéäÿð áÿéÿ òÿâàçþ åäèð, óçóí ÷åâèðèð ßñýÿð áÿéÿ). Äè ñþéëÿ ýþðöì, íå÷ÿ éåòèðÿúÿê? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, áó ãÿäÿð ìàë êè, áóðà òþêöáñÿí, ùå÷ áèð ãóðóø áóíäàí ãàçàíú âàðìû? Ù à ú û ã à ð à . Íÿ áèëèì âàðìû, éîõìó, ñþçöíö äå! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, Ùåéäÿð áÿéèí ãî÷àãëûüûíû ñÿí áèëèðñÿíìè? Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè, äåéèðëÿð êè, ãî÷àã àäàìäûð! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàìû áèëèð êè, Ãàðàáàüäà Ùåéäÿð áÿéèí àäû ýÿëÿíäÿ ãóø ãîðõóñóíäàí ãàíàä ñàëûð! Ù à ú û ã à ð à . Áó çÿìàíÿäÿ ÷îõ ãî÷àãëûãäàí èñÿ àüðûí àëûì, àäàìûí úèáè ïóë èëÿ äîëó îëñà éàõøûäûð. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãî÷àãëûã äà îëìàñà, ïóë îëìàç. Ùàúû, ñþçöìÿ ãóëàã àñ! Èíäè ôèðÿíý ìàëû ýþðöðñÿíìè íåúÿ áàùà îëóá? Òÿáðèçäÿ àðøûíû áèð àááàñûéà àëûíàí ÷èò, áóðäà àëòû øàùûéà ñàòûëûð. Ýèðâÿíêÿñè áèð ìàíàòà àëûíàí ÷àé, áóðäà ìàíàò éàðûìà ýþéäÿ ýåäèð, ùå÷ áèëèðñÿíìè áóíóí ñÿáÿáè íÿäèð? Ù à ú û ã à ð à . Õåéð, áèëìèðÿì! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿáÿáè îäóð êè, ãàðàáàüëûëàðûí, åðìÿíè éàñàâóëëàðûíûí, ýþìðöêõàíà ãàðàâóëëàðûíûí âÿ êàçàêëàðûí ãîðõóñóíäàí ãóø ãóøëóüó èëÿ Àðàçûí î òàéûíà úÿêÿ áèëìèð. Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, ñèç èñòèðñèíèç êè, ãóøäàí äà çèðÿê îëóá Àðàçûí î òàéûíà ñÿêÿñèíèç? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, áèçèì Àðàç àøûüûìûçäàíäûð, Êöð òîïóüóìóçäàí! Ùåéäÿð áÿé êè, áèçèì éàíûìûçäà îëà, ãàðàâóë, éàñàâóë áèçÿ íÿ åéëèéÿ áèëÿð! Ù à ú û ã à ð à . Îëàí, ãàðàâóëëàðû, éàñàâóëëàðû ãûðàüà ãîé, êàçàêëàð îëìàñà, âàëëàù, àéäà èêè éîë Òÿáðèçÿ ýåäèá ãàéûäàðàì. Ãàðàâóë, éàñàâóë ìÿíÿ íÿ åëèéÿúÿê? Ìÿí Àëëàùûí ëöòôö èëÿ éàëãûç îëàðûí èéèðìèñèíèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðÿì. Äîüðóñó, êàçàêëàðäàí ÷îõ õÿòà âàð! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åù, áèç ÿëëè éîëóí áèëèðèê. Êàçàêëàðû àëäàäûá åëÿ éåðäÿí êåúÿðèê êè, èçèìèçè-òîçóìóçó ýþðìÿçëÿð. Ù à ú û ã à ð à . Áÿñ èíäè ìÿíèì éàíûìà ýÿëìÿêäÿí ãÿðÿçèíèç íÿäèð? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãÿðÿçèìèç îäóð êè, ìèë÷ÿê ýþçöíÿ ãîíà-ãîíà ñÿí áóðäà íÿ ãàçàíàúàãñàí? Äóð, ÷îõëó ïóë ýþòöð, áèçÿ äÿ âåð, þçöíäÿ äÿ __________ ñàõëà, ýåäÿê. Áèçèì àëûø-âåðèøäÿí áàøûìûç ÷ûõìàç. Òÿáðèçäÿ ñÿí áèçÿ äÿ, þçóíÿ äÿ õèðèä åëÿ. Áèç äÿ ñÿíè ñàü-ñàëàìàò ìàëûí èëÿ ýÿòèðÿê áóðà 132

÷ûõàðäàã. Îí áåø ýöíÿ éöç ãûçûëà ÿëëè ãûçûë ãàçàíú îëóð. Áèçÿ âåðäèéèí ïóëóí ãàçàíúûí áèçÿ âåð, þç ïóëóíóí ãàçàíúûí þçöí ýþòöð. Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, ñèçÿ âåðäèéèì ïóëóí ôàéäàñû íåúÿ îëñóí? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Àõûð ôàéäàñûíûí ÿâÿçèíÿ áèç äÿ ñÿíÿ éàõøûëûã åäèðèê; ñÿíè ãóëäóðäàí þòöðöðöê, ãàçàíú éåòèðèðèê, äÿõè àðòûã íÿ èñòèðñÿí? Îí áåø ýöíÿ áèçäÿí ïóëóíà ôàéäà èñòÿìÿê ñÿíÿ àéûá äåéèëìè? Áèçñèç êè, ñÿí íÿ ýåäÿ áèëÿðñÿí, íÿ ìàë ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí! Ù à ú û ã à ð à . Íèéÿ ýåäÿ áèëìèðÿì? Èñòÿñÿì áó ýöí ýåäÿðÿì. Ùå÷ êÿñ äÿ ìÿäÿí áèð ÷þï àëà áèëìÿç! Ìÿí þçöì íå÷ÿ éîë ãóëäóðà ðàñò ýÿëìèøÿì, äàâà åëÿìèøÿì. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . À úàíûì, éöç ÿæäàùà îëàñàí, áó éîëà éàëãûç ýåäèáýÿëÿ áèëìÿçñÿí! Áèç êè, ñÿíèí ðÿøèäëèéèíè äàíìûðûã. Ù à ú û ã à ð à . Äîüðóñó, ìÿí ôàéäàñûç ïóë âåðìÿéÿ þéðÿíìÿìèøÿì. ßýÿð ïóëóìóí ôàéäàñûí ÷ûõàðñàíûç, ñþçöíöçÿ ãóëàã àñàðàì. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Àäàìà éöç ãûçûë âåðñÿí, îí áåø ýöíÿ íÿ ãÿäÿð ôàéäà èñòÿéÿúÿêñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Áåø ãûçûë éöç ãûçûëà ôàéäà ýþòöððÿì. Àðòûã ùÿð íÿ ãàçàíñàíûç ñèçèí îëñóí. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é (Ùåéäÿð áÿéÿ, Ñÿôÿð áÿéÿ öçöí ÷åâèðèá). Éîëäàøëàð, íÿ äåéèðñèíèç, ðàçûñûíûçìû? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é â ÿ Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Äÿõè, íÿ åëèéÿê, ðàçûéûã! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, äè ïóë ùàçûð åëÿ! Ù à ú û ã à ð à . Ùà âàõò ýåäèðñèíèç? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áó àõøàì ýÿðÿê éîëà äöøÿê! Ù à ú û ã à ð à . ×îõ éàõøû, ïóë ùàçûðäûð. Ýåäèí, ýåéèíèí, àõøàì ýÿëèì áèçèì åâÿ. Ìÿí äÿ àòûìû, ÿñáàáûìû òÿäàðöê åäèì, éîëà äöøÿê. Á ÿ é ë ÿ ð (àéàüà äóðóá). Õóäàùàôèç, ùàúû! Ýåäèðëÿð.

Ù à ú û ã à ð à (äàëëàðûíúà). Õîø ýÿëäèíèç, àõøàì âàõòëû ãàéûäûí! Á ÿ é ë ÿ ð . Õàòèðúÿì îë. Óçàãëàøûðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, úàíûì ÷ûõäû äÿõè áó êþïÿê îüëóíóí ìàëûíûí öñòöíäÿ îòóðìàãäàí! Ãèéàìÿòÿäÿê áó ñàòûëìàéàúàãäûð. Äåéèðëÿð ôèðÿíý ìàëû àëûá ñàòìà, ñþâäÿýÿðëèê åëèéèðñÿí, ãûçûëáàø, ðóñ ìàëû àë, ñàò. Ìÿí __________ áàøûìà íÿ êöë òþêöì! Áó ãûçûëáàø, ðóñ ìàëû áÿñ íèéÿ ñàòûëìûð? Õåéð, áèð 133

åëÿ èø îëìàñà, ìÿí áó çÿðÿðè þëöíúÿ þäÿéÿ áèëìÿéÿúÿéÿì! Äóðóì, ýåäèì åâÿ, òÿäàðöêö ýþðöì. Áèð áåëÿ õåéèð àç ÿëÿ äöøÿð, éîõñà ãöññÿäÿí äÿðäÿúÿð îëëàì. Äöêàíû éûüûøäûðûá áàüëàéûá ýåäèð. Áó âàõòäà ìÿúëèñèí âÿçè äÿéèøèá. Ùàúû Ãàðàíûí åâè íÿçÿðÿ ýÿëèð. Ùàúû Ãàðà ÿëèíäÿ à÷àð, ñàíäûüûí àüçûí à÷ûð, òîðáàäàí ãûçûë ÷ûõàðäûð. Ö÷ éöç ãûçûë ñàíûéûá ÿëàùèääÿ êèñÿëÿðÿ ãîéóð, ñîíðà ýåäèð òöôÿíý-òàïàí÷àñûíû, õÿíúÿðèíè, ãûëûíúûíû ýÿòèðèð, éûüûð ãàáàüûíà. Áó ùàëäà àðâàäû Òöêÿç éåòèøèð.

Ò ö ê ÿ ç . À êèøè, íÿ ãàéûðûðñàí? Áó éàðàã-ÿñáàáû ãàáàüûíà íèéÿ òþêöáñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Ñÿôÿðèì âàð, éîëà ÷ûõàúàüàì! Ò ö ê ÿ ç . Äå ýþðöì, ùàðà ýåäÿúÿêñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíÿ äåìÿëè äåéèë! Ò ö ê ÿ ç . Íåúÿ äåìÿëè äåéèë! Ãóëäóðëóüà ýåòìèðñÿí êè, ìÿíäÿí ýèçëèðñÿí. Ù à ú û ã à ð à . Åëÿ, áèð åëÿ çàääûð! Ò ö ê ÿ ç . Áÿñ åëÿ çàä èñÿ, ùå÷ âàõò ýåäÿ áèëìÿçñÿí! Äóð àéàüà, ýåò äöêàíûíà, ìàëûíû ñàò! (Éàðàãëàðû éûüûøäûðûð). Ù à ú û ã à ð à . Äöêàíû àëëàù áàòûðñûí, ìàëû éîõà ÷ûõñûí! Ñàòûëûð ìÿýÿð! Ãîéìàçñàí áàøûìûí ÷àðÿñèíè ýþðöì? Ò ö ê ÿ ç . À êèøè, áàøûíà íÿ ýÿëèáäèð, ÷àðÿñèíè ýþðÿñÿí? Íÿ äàíûøûðñàí? Ù à ú û ã à ð à . Äÿõè íÿ ýÿëÿúÿêäèð! Åâèì éûõûëûá, ýåäèá! Äöç éöç ìàíàò èíäèéÿäÿê çÿðÿðèì âàð. Áîüàçûìà ÷þðÿê ýåòìèð. Ò ö ê ÿ ç . Ñÿíè ýþðöì áîüàçûí åëÿ òóòóëñóí êè, ñó äà þòìÿñèí, àé ýþéÿðìèø! Óøàã àøûã éûüàí êèìè, áó ãÿäÿð ïóëó éûüûá íÿ åëÿéÿúÿêñÿí? Éöç èë þìðöí îëà éèéÿñÿí, ýåéÿñÿí, è÷ÿñÿí, ñÿíèí ïóëóí òöêÿíìÿç. Éöç ìàíàò çÿðÿðäÿí þòðö íÿ þçöíö þëäöðöðñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Ìèí êÿðÿ ñÿíÿ äåìèøÿì êè, ñÿí àðâàäñàí, ýåò àðâàäëûüûíà, ìÿíÿ þéöä-íÿñèùÿò âåðìÿ! Éàðàãëàðû éåðÿ ãîé! (ßëèíè óçàäûá òöôÿíý-òàïàí÷àíû äàðòûá àëûð). Ò ö ê ÿ ç . Éÿíè ñÿí áó éàðàãëàðû ãóðøàíûá îëàð èëÿ àäàì ãîðõóäàúàêñàí? Áó òöôÿíý-òàïàí÷àíûí èéèðìèñèí öñòöíÿ ýþòöðÿñÿí, ìÿí áó àðâàäëûüûì èëÿ ñÿíäÿí ãîðõìàíàì! Òîðïàã ñÿíèí áàøûíà (èêèÿëëè áàøûíà ãàðûéûð). Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíè ëÿíÿòÿ ýÿëÿñÿí, àðâàä! Òîõóìóíóç éåð öçöíäÿí ýþòöðöëñöí! Èòèë áóðäàí! Ò ö ê ÿ ç . Êèøè äÿëè îëóáñàí. Ìÿí åâèìäÿí ùàðà èòèëÿúÿéÿì? Äå __________ ýþðöì, ùàðà ýåäèðñÿí?

134

Ù à ú û ã à ð à . Úÿùÿííÿìÿ, ýîðà! ßë ÷ÿêìÿçñÿí? Íÿ èñòèðñÿí ìÿíäÿí? Ò ö ê ÿ ç . Êàø úÿùÿííÿìÿ, ýîðà èíäèéÿäÿê ýåòìèø îëàéäûí! Î ýöíö ýþðÿðÿììè òîé-áàéðàì åäÿì? ×èôàéäà, ßçðàèëèí éîëó éóìðóëñóí êè, ñÿíèí êèìè ìóðäàðû éåð öçöíäÿ ãîéóá ýþçÿë úàâàíëàðû ãàðà òîðïàã àëòûíà éîëëàéûð. Ù à ú û ã à ð à . Éåð öçöíäÿ ãàëàí ìóðäàðëàðûí áèðè ñÿí þçöíñÿí êè, òóýè-ëÿíÿò îëóá êå÷èáñÿí ìÿíèì áîüàçûìà! Ìÿí þìðöìäÿ áèð êèìñÿíè èíúèòìÿìèøÿì, áèð êèìñÿéÿ áèð çÿðÿð éåòèðìÿìèøÿì! Ìÿí íèéÿ ìóðäàð îëóðàì? Ò ö ê ÿ ç . Áèð êèìñÿéÿ çÿðÿð éåòèðìÿìèñÿí, õåéèð äÿ âåðìÿìèñÿí! Îíäàí þòðö ìóðäàðñàíêè, þç ìàëûíû íÿ þçöí éåéèá-è÷èðñÿí, íÿ ÿéàëûíà ìÿñðÿô åäèðñÿí. Ñÿí þëñÿí, ùå÷ îëìàçñà àðâàä-óøàüûí äîéóíúà ÷þðÿê éåéÿð. Ù à ú û ã à ð à . Àðâàä-óøàã çÿùðèìàð éåñèí! Ò ö ê ÿ ç . Ñÿíèí åâèíäÿ çÿùðèìàð äà òàïûëìàç; Îëñàéäû, îíó áèçÿ ãûéûá âåðìÿçäèí! Áó ùàëäà áÿéëÿð ÷àüûðûð.

Á ÿ é ë ÿ ð . Ùàúû! Ù à úû ! Ù à ú û ã à ð à . Àðâàä, ÷ÿêèë ýåò, àäàìëàð ýÿëèð! Òöêÿç óçàãëàøûá, ãàïûíû äàëûñûíäàí ãóëàã àñûð.

Á ÿ é ë ÿ ð (ýåéèíìèø è÷ÿðè ýèðèðëÿð). Ñÿëàì-ÿëåéê, Ùàúû! Ùàúû ãàðà. ßëåéêöìÿññÿëàì. Ùàúû ãàäàíûçû àëñûí, áóéóðóí ÿéëÿøèí. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ùàçûðñàíìû? Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè áàøûíà äþíöì, ùàçûðàì! Ïóëëàðû äà, áóäóð, àéûðìûøàì; àììà Ùàúû àüðûíû àëñûí, ö÷ éöç ãûçûëû ìÿí þçöì Òÿáðèçäÿ ýþçöíöçöí ãàáàüûíäà ÷àéà, ïàð÷àéà âåððÿì, ÿëèíèçÿ òàïøûððàì, ýÿðèðÿðñèíèç! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åëÿ íèéÿ, Ùàúû? Áóðàäà òàïøûðàíäà íÿ îëàð? Ù à ú û ã à ð à . Î éàõøûäûð, ãàäàí àëûì! Ùå÷ òÿôàâöòö éîõäóð. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Åéáè éîõäóð, îëñóí. Äè äóð ýåäÿê! Ù à ú û ã à ð à . Áèð àç äàéàíûí, ãóëáå÷ÿíèçè ýþíäÿðñìèøÿì àòëàðûìû, íþêÿðèìè ýÿòèðìÿéÿ. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íå÷ÿ àò ýþòöðöðñÿí Ùàúû! Ù à ú û ã à ð à . Ö÷ àò, àüðûí àëûì! Áèðèí ãóëáå÷ÿíèç ìèíÿúÿê, áèðèí __________ þçöì, áèðèíè äÿ éöêëÿðèê, íþêÿð áàøûí ÷ÿêÿð. Ñèç íå÷ÿ àò ýþòöðöðñöíöç?

135

ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Áèçèì äÿ ùÿð áèðèìèçèí èê àòû âàð: áèðè éöê ö÷öí, áèðè ìèíèê ö÷öí. Áó éàðàã-ÿñáàá ñÿíèíäèð, Ùàúû? Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . ×îõ éàõøû. Äè áÿñ ýåéèí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Âàëëàù, Ùàúû, ñÿíè òàíûìàéàí àäàì îëñà, ýþðÿíäÿ áàüðû éàðûëàúàã. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Âàëëàù, ìÿíèì Ùàúûéà áó ýöìàíûì éîõ èäè. Ù à ú û ã à ð à . Àäàì èø âàõòû òàíûëûð, ãàäàí àëûì! Ñèç ìÿíè åëÿ àðøûíþë÷ÿí áèëèá ñàéà ñàëìûðñûíûç. Àììà, èíøàëëàù, ýþðÿðñèíèç êè, ìÿí ãîðõàãëàðäàí äåéèëÿì! Òÿÿúúöá åäèðÿì áèð ïàðà ãà÷àã÷ûëàðà êè, ùÿð éîëäàí þòÿíëÿðÿ ìàëëàðûíû âåðèá áîø ãàéûäûðëàð. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ìàë òóòàíëàð áèëìèðñÿí íåúÿ ùèéëÿýÿðäèðëÿð. Éàñàâóë-ãàðàâóë ëèáàñûíäà êè, àäàìûí ýþçöíÿ ýþðöêìöðëÿð. Ýþðöðñÿí êè, áÿçè âàõò éà ïàëàíëû àò, éà åøøÿê ìèíèá, áÿçè âàõò ïèéàäà, éàðàãñûçÿñáàáñûç ãàáàüûíà ðàñò ýÿëèðëÿð, íÿ áèëÿñÿí, äåéèðñÿí êè, ôÿãèð éîëäàí þòÿíäèð. Åëÿ êè, ãàïàãàï éàâóãëàøàíäà, éàðàã-ÿñáàá áèëìèðñÿí êè, ùàðàäàí òàïûëäû. Äÿõè ÿë à÷ìàüà ùå÷ ìàúàë îëìóð; ñîéóðëàð, ùÿð íÿéèí âàð àëûðëàð. Ù à ú û ã à ð à . Áóëàð òàìàì ãîðõàãëûãäàí âÿ åùòèéàòñûçëûãäàí àäàìûí áàøûíà ýÿëèð. Ùå÷ êÿñè ýÿðÿê àäàì þçöíÿ éàâóã ãîéìàñûí. Èñòÿð ùÿð ëèáàñäà îëñà äà. Áèðúÿ ìÿíÿ ðàñò ýÿëÿëÿð, ýþðÿðëÿð îëàðûí áàøûíà íÿ ýÿòèððÿì! Ùàìûñûíà òþâáÿëÿìÿ âåððÿì êè, äÿõè ùå÷ ãà÷àã÷ûíûí ãàáàüûí êÿñìÿñèíëÿð! Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Áÿëè, äîüðó äåéèðñÿí, àäàì ýÿðÿê ãîðõàã îëìàéà, åùòèéàòûíû ÿëäÿí ãîéìàéà! Áó ùàëäà Êÿðÿìÿëè – Ùàúûíûí íþêÿðè âÿ îüëó Áÿäÿë è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àüà, àòëàð ùàçûðäûð. Ùàðà ýåäÿúÿêñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Òÿáðèçÿ! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Òÿáðèçÿ ìÿíè äÿ èñòèðñÿí àïàðàñàí? Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Íÿäÿí þòðö ýåäèðñÿí, àüà? Ù à ú û ã à ð à . Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Íåúÿ âåúèìÿ äåéèë? Àõû äåéèðñÿí, ñÿíè äÿ àïàðûðàì. Áÿñ áèëìÿéèì êè, ìÿí íÿéÿ ýÿðÿéÿì? Ù à ú û ã à ð à . Ýåäèðÿì õèðèäÿ. Ìàë àëûá àòà éöêëÿéÿúÿéÿì, ñÿí __________ ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ýÿòèðÿúÿêñÿí.

136

Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àé àüà, ùàâàõò áàøáóðò àëäûí êè, Òÿáðèçÿ ýåäèðñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Áàøáóðò ëàçûì äåéèë. Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Åëÿ îëñà, ìÿí ýåòìÿíÿì. Ìÿí áèð éîë áóðäàí Ñÿëéàíà áèëèòñèç ýåòìèøäèì, ìóðîâ î ãÿäÿð äþéäöðäö êè, èíäè äÿ àüðûñû éàäûìäàí ÷ûõìàéûáäûð. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ãîðõìà, ìóðîâ ùå÷ âàõò áèçèì ýåòäèéèìèçè áèëìÿç! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Äîüðóñó, ìÿíèì âÿäÿì éàõûíëàøûáäûð, ÷ûõûá þçýÿéÿ íþêÿð äóðàúàüàì. Ùàúû ÷îõ àç ìóçä âåðèð; áèð äÿ, ãàðíûì äîéìóð. Ìÿí ýåäÿí äÿ äåéèëÿì. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ñÿí áó ñÿôÿð ýåò. Éîëäà ãàðíûí òóòóíúà áèç ñÿíÿ ÷þðÿê âåððèê. Ùÿð áèðèìñèç äÿ áèð òîï ÷èò áàüûøëàðûã. Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ùàúû äà áàüûøëàðìû? Ù à ú û ã à ð à . Éöêö ñàü-ñàëàìàò ýÿòèðèá ÷ûõàðñàí, ìÿí äÿ ÷àëûøàðàì ñÿíèí õåéðèí ö÷öí ñÿíÿ âåðèëÿí ÷èòëÿðè ÷îõ áàùà ñàòàðàì! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Îëñóí! Ù à ú û ã à ð à . Áóéóðóí, ýåäÿê! Ùàìûñû ÷þëÿ ÷ûõûðëàð. Ñîíðà Òöêÿç ìÿúëèñÿ ýÿëèð, éàëãûç.

Ò ö ê ÿ ç . Âàé, åâèíèçè Àëëàù éûõñûí! Êèøèúèéè òîâëàéûá ãà÷àã ìàëà àïàðäûëàð. Áàøûíà áèð èø ýÿëñÿ óøàãúûãëàðûì éåòèì ãàëàúàã! Âàé-âàé (äèçèíÿ ÷ûðïûð, ýåäèð). Ïÿðäÿ ñàëûíûð

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Àðàçûí êÿíàðûíäà, Ãûçûëáàø ñÿìòèíäÿ. Áÿéëÿð âÿ Ùàúû Ãàðà Òÿáðèçäÿí ãà÷àã ìàë àëûá ãàéûäûðëàð. Àðàçûí êÿíàðûíà, ïèéàäàëàíûá éûüûøûáëàð ãûðàüà. Àðàç ãûæùàãûæ àõûð, äóìàíëû ýåúÿäèð, ýàù-ýàù èëäûðûì øàõûð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áóðäàí èíäè êå÷ìÿê îëìàç. Ýÿðÿê áèð äþðò âåðñò àøàüûäà êöé-ãàëìàãàë ñàëàã, êàçàêëàð òàìàì àøàüû åíñèíëÿð, ñîíðà ãàéûäûá áóðäàí êå÷ÿê. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . À êèøè, èíäè áó äóìàíäà, ÷èñêèíäÿ êàçàêëàð òàìàì äàì àëòûíà éûüûøûáëàð. Àðàçûí ãûðàüûíäà úèí äÿ òàïûëìàç, ýÿëìèøêÿí êå÷ÿê. __________ Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùå÷ âàõò îëìàç! Ìÿí Àðàçäàí áó òàéà ÷îõ îüóðëóüà ýÿëìèøÿì; êàçàêëàðûí ùÿìèøÿ Àðàçûí ãûðàüûíäà áóñãóñó îëóð.

137

Ù à ú û ã à ð à . Ùåéäÿð áÿé äîüðó äåéèð. Åùòèéàòû ÿëäÿí ãîéìàìàã ýÿðÿê! Î äåéÿí êèìè åäÿê. Ñ ÿ ô ÿ ð á ÿ é . Ùàúûíûí ñþçö äîüðóäóð. Ýåäÿê àøàüûäà êöé ñàëàã. Ùàúû, ñÿí éöêëÿðèí éàíûíäà ãàë. Áÿéëÿð óçàãëàøûðëàð àøàüû. Áèð àçäàí ñîíðà êöé, ãàëìàãàë ãîïóð. Éóõàðûäàí êàçàêëàð éàðàãëû-ÿñáàáëû áàøëàéûðëàð áåø áèð, ö÷ áèð àøàüû åíìÿéÿ.

Ê à ç à ê ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Àõ, ìÿëóíëàð! Éÿãèí ãóëäóðäóðëàð, àò ãîâóá ýÿòèðèá êå÷èðìÿê èñòèðëÿð! È ê è í ú è ñ è . Ìÿí áåëÿ áèëèðÿì ãà÷àã÷ûäûðëàð! Ö ÷ ö í ú ö ñ ö . Ùÿð êèì îëñà, ùàããûíà ôèêèð ÷ÿêÿðèê. Êàçàêëàðûí äàëû êÿñèëèð. Áèð àçäàí ñîíðà ãàëìàãàë ñàêèò îëóð. Áÿéëÿð Ùàúû Ãàðàíûí éàíûíäà îëóðëàð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Äè òåç îëóí! Äàéàíìàã âàõòû äåéèë. Ùàìûñû òþêöëöðëÿð Àðàçà, îðòàñûíäà Ùàúû Ãàðàíûí àòû áöäðöéöð. Ùàúû Ãàðà àòäàí îéíóéóá äöøöð ñóéà, àõûð, êÿíàðäàí ñóéà óçàíàí ñþéöä àüàúûíûí áóäàüûíà èêèÿëëè éàïûøûá ñàëëàíûð, ÷àüûðûð.

Ù à ú û ã à ð à . Àé Àìàí Ùåéäÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, ßñýÿð áÿé, ìÿíèì äàäûìà éåòèøèí, ìÿí áîüóëäóì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ùàðäàñàí? Ù à ú û ã à ð à . Áóðäà, ñþéöä àüàúûíà éàïûøûá ñàëëàíìûøàì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé åâèí éûõûëñûí, áèð åëÿ äÿðèí éåðÿ äöøöáñÿí êè, ñÿíè ÷ûõàðìàã ùå÷ ìöìêöí äåéèë! Á ÿ ä ÿ ë . À áàøûíûçà äþíöì, ìÿíèì àòàìû ÷ûõàðäûí! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . À ýÿäÿ, ãîé áîüóëñóí, ìàëû äþâëÿòè òþêöëñöí ãàëñûí, áåø ýöí éåéèí, è÷èí, êåô åäèí! Íÿéèíÿ ýÿðÿêäèð ãàéäûíà ãàëûðñàí? ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Ýÿäÿ, ñàðñàã äàíûøìà! Õóðúóíäàí ñèúèìè ÷ûõàðò, áóðà âåð! Êÿðÿìÿëè ñèúèìè òåç ÷ûõàðäûá âåðèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé, òåç ñèúèìè ýÿòèð! ßñýÿð áÿé ñèúèìè éåòèðèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ñèúèìè àòûðûã, òóò! Ù à ú û ã à ð à . À ãóðáàíûíûç îëóì, òóòà áèëìÿíÿì. ßëèìè áóäàãäàí __________ öçñÿì, ñó ýöúëöäöð, ìÿíè àïàðàúàã. Ùàëãà åäèí, àòûí, áåëèìÿ äöøñöí!

138

Ùåéäÿð áÿé ñèúèìè ùàëãà åäèá òóëëàéûð, äöøöð Ùàúû Ãàðàíûí áîüàçûíà, ÷ÿêèð. Ùàúû Ãàðà èêèÿëëè ñèúèìäÿí éàïûøûá áîüóëà-áîüóëà ãûðàüà ÷ûõûð, ñóéó ñÿïÿëÿíèð.

Ù à ú û ã à ð à . Åâèí éûõûëñûí ìÿíè áó ýöíÿ ñàëàí! Ãàïûí ÷ûðïûëñûí ìÿíè äöêàíûìäàí àâàðà ãîéàí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ñÿôÿðäÿ àäàìûí áàøûíà ÷îõ èø ýÿëÿð, ýÿðÿê äàðûëìàìàã! Ñþéëÿìÿê âàõòû äåéèë, èíäè öñòöìöçÿ òþêöëÿðëÿð. Òåç ýÿðÿê ãûðàãäàí óçàãëàøàã, ãàìûøëûãäà ýèçëÿíÿê. Ýåúÿ éàðûñû àäàì éàòàí âàõòäà éîëà äöøÿê. Ùàìûñû òåç ãûðàãäàí óçàãëàøûá ýþçäÿí èòèðëÿð. Ñîíðà îí íÿôÿð éàðàãëû-ÿñáàáëû åðìÿíèëÿð áó éàí òÿðÿôäÿí éåòèøèðëÿð.

Î ù à í (åðìÿíèëÿðèí éöçáàøûñû). Ãî÷÷óì Ñÿðêèñ, ãî÷÷óì Êàðàïåò, ãî÷÷óì Ãÿùðÿìàí, ñèç ìÿíèì éàíûìäà äóðóí, ãàáàãäà òöôÿíýëÿðèíèçè ùàçûð åäèí, ìÿí ùàâàõò äåéÿðÿì, î ñààòäà àòûí, âóðóí! Ìÿí ñèçè àäáààä ìóðîâà íèøàí âåðèá èñòÿìèøÿì, ñèç ìÿíèì éàíûìäà îëàíäàí ñîíðà éöç ãà÷àã÷û äà îëñà, þùäÿñèíäÿí ýÿëëÿì. Àé ãàëàí óøàãëàð, ñèç áèçèì äàëûìûçäà îëóí ãîðõìóéóí. Èíøàëëàù áèçè ýþðÿí êèìè éöêëÿðè òþêöá ãà÷àúàãëàð. Ãà÷ìàñàëàð, ÿë à÷ñàëàð, Àëëàù áèëèð, ùàìûñûíû õèíýÿë êèìè äîüðàéàúàüàì! Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, ùàíñû òÿðÿôäÿí ýÿëÿúÿêëÿð? Î ù à í . Áàõ, åëÿ ãàáàüûìûçäàí ýÿëÿúÿêëÿð. Ãàñèä õÿáÿð ýÿòèðèá êè, áóðäàí áàøãà ýÿëÿñè éîëëàðû éîõäóð. Ñÿðêèñ, ìóüàéàò îë! Àëëàù ãîéñà, áó éöêëÿðäÿí àäàìà ÿëëè ìàíàòäàí àðòûã áÿõøåéèø éåòèøÿúÿê! Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, åëÿ ùàìû éöêëÿðèíè àëàúàãñàí? Î ù à í . Àëëàù áèëèð êè, õóðúóíëàðûíàäÿê àëàúàüàì! Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, éàçûã äåéèëëÿðìè? Ùÿð íåúÿ îëñà àõûð ãàðàáàüëûäûðëàð. Áèç îíëàðûí òÿðÿôèí ñàõëàìàñàã, êèì ñàõëàéàúàã? Ýåíÿ ýÿðÿê áèð çàä þçëÿðèíÿ ãîéàã ãàëñûí; éîõñà áÿä äóà éèéÿñè îëëóã. Î ù à í . Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí, òÿðÿô ñàõëàìàã áèçÿìè äöøöáäöð? Òÿðÿô ñàõëàñàí, ãàðàáàüëûëûüûíû ýþçÿòëÿñÿí, áÿä äóàäàí ãîðõñàí, ãóëëóã éàðàøäûðà áèëìÿçñÿí. Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, áèð èðÿëè ýåäèì, áàõûì ýþðöì ýÿëèðëÿðìè? Î ù à í . Éàõøû, åùòèéàòëû îë, ãîðõóäóá ýåðè ãà÷ûðìà! Ñ ÿ ð ê è ñ . Õåéð, ùå÷ ýþçëÿðèíÿ ýþðöêìÿíÿì! Ýåäèð.

__________ Î ù à í . Óøàãëàð, ñÿðùåñàá îëóí!

139

Áàøëàéûð àäàìëàðû äöçìÿéÿ, ñîíðà Ñÿðêèñ ãàéûäûá.

Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, åâèíÿ îä äöøñöí, ãà÷àã÷ûëàð ýÿëèðëÿð! Àììà ãàáàãëàðûíúà áèð óúàáîéëó, ãûâðàã ýåéèíìèø, éàðàãëû-ÿñáàáëû îüëàí ýÿëèð êè, ÷îõ ùåéáÿòëèäèð. Ýþçëÿðèíäÿí ãàí äàìûð. Î ù à í . Äîüðó äåéèðñÿí? Ñ ÿ ð ê è ñ . Àëëàù áèëèð êè, äîüðó äåéèðÿì! Î ù à í . Äå êè, ñÿí þëÿñÿí! Ñ ÿ ð ê è ñ . Ñÿí þëÿñÿí, ñÿíèí áàøûí ö÷öí! Î ù à í . Öñòöíäÿ äîüðóäàí òöôÿíý âÿ òàïàí÷à ýþðäöí? Ñ ÿ ð ê è ñ . Âàëëàù ýþðäöì! Î ù à í . Íå÷ÿ èäèëÿð? Ñ ÿ ð ê è ñ . Ùàìûñû ö÷ àäàì íÿçÿðÿ ýÿëäè, àììà î áèð îüëàí ùå÷ áèðèñèíÿ áÿíçÿìÿç. Î ù à í . Ùå÷ ãîðõó éîõäóð, ãîé ýÿëñèíëÿð. Àììà, Ñÿðêèñ, ÷îõ èðÿëè äóðìóøóã, áó éåðäÿ ãàïàãàï öñòöìöçÿ ÷ûõàðëàð. Áèð àç ýåðè äóðñàã éàõøûäûð êè, ñÿðâàõò îëàã. Àäàìëàðû ýåðè äóðüóçóð. Áó ùàëäà áÿéëÿð ãàáàãúà, äàëëàðûíúà Ùàúû Ãàðà âÿ éóêëÿð éåòèøèðëÿð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (ßëèíäÿ òöôÿíý èðÿëè éåðèéèð). Åé íÿ àòëûñûíûç? Éîëó íèéÿ êÿñèáñèíèç? ×ûõûí éîëäàí! Î ù à í . Áà, îëàí, éîëäàí íèéÿ ÷ûõûðûã? Ñÿí êèìñÿí êè, áåëÿ öðÿêëÿ äàíûøûðñàí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, ãàðà ñîðàíñàí, ðàùäàðñàí, áèçèì éîëìóçó êÿñäèðèáñÿí? Ñÿíÿ íÿ êèìÿì? Äåìèðÿì ÷ûõûí éîëäàí, äîëäóðóììó ãàðíûíû òöñòö èëÿ! (Òöôÿíý ãàëäûðûð). À ýåäÿ, ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé, íèéÿ äóðóáñóíóç, íèéÿ áóëàðû ãûðìûðñûíûç? Âóðñàíûç áóëàðû éûõûëàëàð Î ù à í (éîëäàøëàðèëÿ éîëäàí éàí äóðóá). Îëàí, äÿëè îëóáñóíóç, ãóäóðóáñóíóç? Áèç ãûðûëàñû àäàìëàð äåéèëèê. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, ñèç éÿíè íÿ ãî÷àã àäàìëàðñûíûç êè, ãûðûëìàéûáñûíûç? Àë ýÿëäè! (Òöôÿíýè óçàäûð). Î ù à í . À áàëàì, äÿëè îëìà! Áàõ, áèç ýåäèðèê. Ýÿë éîëóíëà äöç ÷ûõ ýåò. Àëëàùû ñåâèðñÿí, íàùàã ãàí éèéÿñè îëìà. Áèçèì ñèçëÿ èøèìèç éîõäóð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Îëìàç, ãûðûøìàë, þéöíìÿ! Ñÿíè þëäöðìÿìèø ãîéìàéàúàüàì! Î ù à í . À úàíûì, ìÿí ãî÷àãëûãäàí þòðö äåìèðäèì êè, áèç ãûðûëàñû __________ àäàì äåéèëèê. Ìÿí äåäèéèì îäóð êè, áèçè ìóðîâ ýþíäÿðèá, áèçè þëäöðñÿíèç, ìóðîâà íÿ úàâàá âåðÿðñèíèç?

140

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãûðûøìàë, þçöìöç áèëëèê ìóðîâà íÿ úàâàá âåððèê; ñÿíèí íÿ áîðúóíäóð ñîðóøóðñàí? ×ûõûí éîëäàí, éîõñà áó ñààòäà ùàìûíûçû éàðïàã êèìè òþêÿðÿì!! Î ù à í . ×ûõûðûã, ÷ûõûðûã, äàðûõìà áàëàì! Ñàðêèñ, Êàðàïåò. Ãÿùðÿìàí, äþíöí, ãàéûäûí, áàëàì! Áóëàðäàí ãàí èéèéñè ýÿëèð! Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, áÿñ ìóðîâà íÿ äåéÿê? Î ù à í . Îëàí, íÿ äåéÿúÿéèê? Ýþðìöðñÿí áóëàð ãóëäóðäóëàð? Ãà÷àã÷û áåëÿ îëàð? Ãà÷àã÷û éàðûì àüàúëûãäàí ãàðàëòû ýþðÿíäÿ ìàëûí òþêöð, ãà÷ûð. Áóëàð ùà áèçè ñîéìàã, ãûðìàã èñòèðëÿð. Ñàðñàã êþïÿê îüëó ãàñèä, áóëàðû íàùàã éåðÿ ãà÷àã÷û ùåñàá åäèá, õÿáÿð ýÿòèðèáäèð! Ãàéûäûðëàð.

Ñ ÿ ð ê è ñ . À éöçáàøû, ìóðîâ ñîðóøñà êè, ùå÷ áèð àäàìà ðàñò ýÿëìÿäèíèçìè, íÿ äåéÿê? Î ù à í . Äåéÿðèê êè, ùå÷ ãà÷àã÷ûéà ðàñò ýÿëìÿäèê! Ñ ÿ ð ê è ñ . Áÿñ äåéÿêìè ãóëäóðà ðàñò ýÿëäèê? Îùàí. Áàëàì, íÿ èøèìèç âàð? Äåéÿðèê: äÿâÿ ýþðäöí, ãûüûí ýþðìÿäèê. Ê à ð à ï å ò . Õåéð, éöçáàøû, äåéÿðèê ãóëäóðà ðàñò ýÿëäèê, ÷îõ èäèëÿð, ýèðèøÿ áèëìÿäèê. Î ù à í . Éàõøû, îíó ñîíðà ôèêèð åäÿðèê, ùÿëÿ ýÿë! Ñ ÿ ð ê è ñ . Ãîé áèð áóëàðäàí ñîðóøóì êè, ãà÷àã ìàëûíûç âàðìû? (Ýåðè äþíöð). Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Åðìÿíè, ýåíÿ ýåðè äþíöðñÿí? Âàëëàù, ñèçèí ÿúÿëèíèç éåòèá. Ìÿí ñèçè ãûðìàñàì, ñèç áóðäàí èòìÿçñèíèç. Åðìÿíèëÿðèí öñòöíÿ ùÿðÿêÿò åäèð. Áó ùàëäà Ñÿðêèñèí ïàïàüû ãà÷äûüû éåðäÿ áàøûíäàí äöøöð.

Î ù à í (äèëòÿíý). À ýåäÿ, Ñÿðêèñ, áó éàíà äþí, áèçè Ãàíà ÷àëõàìà! Ñ ÿ ð ê è ñ . Éöçáàøû, ïàïàüûì äöøöáäöð, ãîé áèð ÿéèëèì ýþòöðöì. Î ù à í (äàðûõìûø). À ýÿäÿ, ãîé ýÿë, ãîé ãàëñûí! Ñÿðêèñ òåç äþíöð, ùàìûñû ýåäèðëÿð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (äàëëàðûíúà). Åé, àòàìûí ýîðó ùàããû, ÿýÿð áèçè ýþðäöéöíöçö áèð éåðäÿ äåéÿðñèíèç, õÿáÿð âåðÿðñèíèç, ñîíðà åâèíèçèí è÷èíäÿ áåøèêäÿêè óøàãëàðûíûçàäÿê òàìàì ýÿëëÿì ãûððàì! Þçöíöç áèëèí! Î ù à í (óçàãäàí). Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí? Áèð åëëè äåéèëèê, öç-öçÿ __________ ýÿëìèéÿúÿéèê? Íÿ èøèìèç âàð, õÿáÿð âåðÿê? Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí, áèç ñèçèí 141

öñòöíöçÿ ýÿëìèøäèê? Éàëàíäàí ñèçÿ ñàòàøûðäûã êè, áèçè ìóðîâ ýþíäÿðèá, ýþðÿê ñèç íÿ äåéèðñèíèç. Áèç ùàäðóòëóéóã, ýÿëìèøäèê øàùñåâÿíëÿðäÿí úàìûø àëìàüà, ñþâäÿìèç áàø òóòìàäû, ãàéûäûá ýåäèðèê. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, äè ýåäèí! (Ùåéäÿð áÿé ãåéçëÿ àéàüûí éåðÿ ÷ûðïûá). Òåç-òåç ýåäèí!.. Åðìÿíèëÿð ãÿäÿìëÿðèí éåéèí ýþòöðöðëÿð, óçàãëàøûá ýþçäÿí èòèðëÿð. Áóíäàí ñîíðà Ùàúû Ãàðà èðÿëè éåðèéèá éîëäàøëàðûíà.

Ù à ú û ã à ð à . À êèøè, íèéÿ åðìÿíèëÿðè áóðàõäûíûç? Íèéÿ ãîëëàðûí áàüëàéûá áó ãàìûøëûüà ñàëìàäûíûç? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íÿäÿí þòðö, Ùàúû? Ù à ú û ã à ð à . Îíäàí þòðö êè, ýåäèá öñòöìöçÿ êàçàê ýÿòèðìÿñèíëÿð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Úàìûø àëàíûí íÿéèíÿ ëàçûìäûð êè, ýåäèá þçöíÿ çÿùìÿò âåðÿ, öñòöìöçÿ êàçàê ýÿòèðÿ? Ù à ú û ã à ð à . Ñÿí áèëìèðñÿí, øÿêñèç, áóëàð úàìûø àëàí äåéèëëÿð! Îëàðûí ñþçöíÿ íåúÿ èíàíìàã îëàð? Åøèòìÿäèí, Ñÿôÿð áÿé äåéèðäè êè, áóëàðûí éöç ùèéëÿñè îëóð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, ìÿí çàìûí êè, áó ñÿôÿðäÿ áóëàðäàí ñÿíÿ ùå÷ áèð õÿòà éåòèøìÿñèí. Ù à ú û ã à ð à . Îëàí, íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð åëÿ áó ñÿôÿðäèð? Ýÿðÿê áåëÿ àäàìëàðûí áèð íå÷ÿñèíÿ òÿíáèù îëóíà êè, ãà÷àã÷ûíûí ãàáàüûíà ÷ûõìàéàëàð. Ùÿð ãàáàüà ýÿëÿíè àäàì ñàü-ñàëàìàò áóðàõñà, äÿõè áóëàðûí ÿëèíäÿí ãà÷àüà ýåäèá-ýÿëìÿêìè îëàð? Áóíäàí ñîíðà ùÿðýèç äÿõè áåëÿ ãàçàíúëû ñÿôÿðäÿí ýåðè ãàëìàéàúàüàì. ×èôàéäà, ìÿí ñÿíÿ àðõàéûí îëäóì, äàëäà äóðäóì, éîõñà áóëàðà çÿðáè-äÿñòèìè ýþñòÿðèá, áó íàäöðöñòëÿðäÿí ýÿëÿúÿéèíÿ éîëëàðû òÿìèçëÿðäèì! ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, áèð þçýÿ äÿôÿ ðàñò ýÿëÿíäÿ çÿðáè-äÿñòèíè ýþñòÿðÿðñÿí, èíäè êå÷äè äÿõè. Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ãîéñà, ñèç äÿ åøèäÿðñèíèç. Äè ñöðöí, äóðìàüà âàõò éîõäóð; ýÿðÿê áó ýåúÿ Ãàðüàáàçàðûíà éåòèøÿê. Îðäàí ìÿí Áÿäÿëè ñèçèí éàíûíûçäà ãîéóá ýÿðÿê Êÿðÿìÿëèëÿ þòöì Àüúàáÿäèéÿ êè, ñàáàù úöìÿ ýöíöäöð, áàçàðà ÷àòàì, ìàëû ñàòàì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ùàúû, îðàäàí î éàíà éàëíûç ýåäÿ áèëÿðñÿíìè? Ù à ú û ã à ð à . Îðàäàí î éàíà äÿõè êè êàçàê éîõäóð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Êàçàê éîõäóð, àììà ìóðîâ éàñàâóëóíà òóø ýÿëÿñÿí, îíäà éàõøû îëìàç. Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí þçöì òàðûäàí èñòèðÿì êè, áèð ìóðîâ éàñàâóëóíà __________ ðàñò ýÿëÿì, îëàðäàí áèð ãèñàñ àëàì!

142

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áàðàêàëëàù, Ùàúû, ìàøàëëàù ãî÷àã èìèøñÿí! Ù à ú û ã à ð à . Áèð-èêè éàñàâóë ìÿíÿ ðàñò äöøñöí, îëàðûí áàøûíà áèð èø ýÿòèðèì êè, ãèéàìÿòÿäÿê äàäû äàìàãëàðûíäàí ýåòìÿñèí; áóíäàí ñîíðà õàëã îëàð ñàðûäàí ôàðàüàò îëñóíëàð. Òà áó éàñàâóëëàðûí áèð íå÷ÿñèíÿ òîé òóòóëìàñà, þëêÿ îëàðûí ÿëèíäÿí äèíúÿëìÿç! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßúÿá îëàð, Ùàúû, áèç äÿ ùöíÿðèíè åøèäÿðèê. Áàøëàéûðëàð ýåòìÿéÿ, áèð àç ýåäèá ýþçäÿí èòèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÄÞÐÄÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Äþðäöìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð Õîíàøèí äÿðÿñèíäÿ, àéäûíëûã ýåúÿäÿ, èêè åðìÿíè, áèðè ïèéàäà, áèðè åøøÿê öñòÿ ýÿëèðëÿð.

À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, Àëëàù ãîéñà, áó èë ñÿêñÿí ÷óâàë òàõûëûì îëàð. Ì ê ð ò û ÷ . Èíøàëëàù îëàð. Ö÷ èëäèð òàõûëûìûçû ÷ÿéèðòêÿ éåéèðäè, àììà òàðû áó èë î ãÿäÿð âåðèáäèð êè, êå÷ÿí èëëÿðèí äÿ ÿâÿçè ÷ûõàúàã. À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, íÿ éàõøû äåéèðÿì êè, áèçèì êþùíÿ çàìàíäàí ãóéóëàðäà òàõûëëàðûìûç ãàëûðìûø, éîõñà áó áàùàëûã èëëÿðäÿ ÷îõ êîðëóã ÷ÿêÿðäèê. Ì ê ð ò û ÷ . Áèøÿê, áèçèì êÿíäèí òàõûëû îëìàñàéäû, Äèçàã ìàùàëû àúûíäàí ãûðûëàúàã èäè. À ð à ê å ë . ßêèí÷èëèéÿ Àëëàù áÿðÿêÿò âåðñèí. Äöíéàäà îíäàí éàõøû ïåøÿ éîõäóð. Ì ê ð ò û ÷ . Àò òàïïûëòûñû ýÿëèð. Äàéàí ýþðÿê êèìäèð. Äàéàíûðëàð, áó ùàëäà ãàáàãäà Ùàúû Ãàðà ýþðöêöð.

Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Åâèìèç éûõûëäû, àüà, ãàáàãäà èêè àäàì ýþðöðöê. Äåäèììè, éîëäàøëàðäàí àéðûëìà! Òàìàùûí ýöú ýÿòèðäè, ýÿëäèí äè èíäè éàõøû Àüúàáÿäè áàçàðûíäà ìàëûíû ñàòàðñàí! Áó ñààòäà éöêö àëàúàãëàð. Ù à ú û ã à ð à . Ýÿäÿ, íÿ äàíûøûðñàí? Êèìèí ùÿääè âàð ìÿíèì ìàëûìû àëà? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áåëÿ áó ýþðöêÿíëÿð! Áèð èðÿëè äóð, áàõ! Áóëàð, ñÿêñèç, __________ ìóðîâ éàñàâóëëàðûäûðëàð. Äè ÷àëûø ýþðÿê íåúÿ éöêöíö ñàõëàéàúàãñàí.

143

Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ãîéñà îëàðà áèð ÷þï äÿ âåðìÿíÿì äèøëÿðèíè ãóðòëàéàëàð! Ñÿí éöêöí öñòöíäÿ áÿðê îòóð, ãîðõóá éûõûëìà. Ìÿí áóëàðû ãàáàãëàéûì, ýþðöì ñþçëÿðè íÿäèð? Òóòóá ãîëëàðûíû áàüëàéûá éûõàúàüàì äÿðÿéÿ. Òà ìÿí þçöìö áèð íå÷ÿ áåëÿñèíÿ ýþñòÿðìÿñÿì, éîëëàð ÿìèí îëìàç! Àëëàù ãîéñà áèð èø òóòóì êè, äÿõè ùå÷ êÿñ úöðÿò åäèá ãà÷àã÷û ìàëûíà òàìàù åòìÿñèí. Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí ìûõ êèìè éöêöí öñòöíÿ ãàõûëìûøàì äàðòûá ñàëàí îëìàñà, éûõûëàí äåéèëÿì. Ù à ú û ã à ð à . Éàõøû, îòóð èðÿëè! (Åðìÿíèëÿðëÿ ãàáàãëàøûá ÿëèíäÿ òöôÿíý). Àé àäàì, êèìñèíèç? Äèíèí, éîõñà âóðäóì! Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, íèéÿ âóðóðñàí? Áèç êè, ñÿíÿ éàìàíëûã åëÿìèðèê? Éîëäàí ýåäÿíèê! Ù à ú û ã à ð à . Éàâà-éàâà äàíûøìà! Éîëäàí ÷îõ àäàì ýåäèð. Äîüðóñóí äå ýþðöì, êèìñèíèç? Áó ýåúÿ âàõòû áóðäà íèéÿ ýþðöêöðñöíöç? Ì ê ð ò û ÷ . Òóüëóéóã, ýåòìèøäèê ÷þëäÿ òàõûëûìûçû áè÷èðäèê. Áè÷èá ãóðòàðûá åâèìèçÿ ãàéûäûðûã. Ù à ú û ã à ð à . Áó ñþçëÿð èëÿ ìÿíè àëäàäà áèëìÿçñèíèç. Ìÿí ñèç äåéÿíëÿðäÿí äåéèëÿì. Ìÿí áèëèðÿì êè, ñèç êèìñèíèç! Òà ìÿí ñèçèí èêèíèçè äÿ øèë-êöò åòìÿñÿì, þëêÿ ñèçèí ÿëèíèçäÿí äèíúÿëìÿç, ýÿëèá-ýåäÿíëÿð ñèçèí ÿëèíèçäÿí ãóðòàðìàç! Ì ê ð ò û ÷ (òÿÿúúöá èëÿ). Àðàêåë, áó íÿ äàíûøûð?! À ð à ê å ë . Áèð àüûëëû-áàøëû ñîðóø ýþð ñþçö íÿäèð, íÿ èñòèð? Ì ê ð ò û ÷ . Àé ãàðäàø, áèç ôàüûð ïàäøàù ðÿèééÿòèéèê. Þç êàñûá÷ûëûüûìûç èëÿ áàøûìûçû ñàõëàéàí àäàìûã. Áèç þìðöìöçäÿ áèð êÿñÿ çÿðÿð éåòèðìÿìèøèê. Éîë êÿñìèðèê, áóíò ñàëìûðûã. Áèç íåéëèðèê êè, þëêÿ áèçèì ÿëèìèçäÿí äèíúÿëÿ áèëìèð? Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ñèçèí òàìàì ùèéëÿëÿðèíèçäÿí õÿáÿðäàðàì! ßýÿð ñèç äöðöñò àäàì îëñàéäûíûç, áó ýåúÿ âàõòû áó éîëäà ýþðöêìÿçäèíèç. Ñèçèí ôèêðèíèç ùÿìèøÿ õàëãà çÿðÿð éåòèðìÿêäèð, õàëãûí åâèí éûõìàãäûð. Òöôÿíýëÿðèíèçè éåðÿ ñàëûí, éîõñà âóðäóì! Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, òöôÿíýèìèç ùàðäà èäè êè, éåðÿ ñàëàã! Áèð úöò îðàãäàí áàøãà áèçäÿ áèð çàä éîõäóð. ßýÿð ãÿðÿçèí áèçè ñîéìàãäûð, îíó áèëäèð. Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí àäàì ñîéàí äåéèëÿì. Ñèçèí êèìè þçýÿ ìàëûíà òàìàù åäÿíëÿðèí úàíûíû àëàíàì! __________ À ð à ê å ë . Ìêðòû÷, áó íåúÿ ãóëäóðäóð? Ìÿí ùå÷ áóíóí ñþçëÿðèí áàøà äöøìöðÿì.

144

Ì ê ð ò û ÷ . Ùå÷ ìÿí äÿ áàøà äöøìöðÿì. Äèíìÿ, ýþðöì íÿ äàíûøûð, (Ùàúû Ãàðàéà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ãàðäàø, áèç êèìèí ìàëûíà òàìàù åëÿìèøèê. Áèç áèð ÿêèí÷è õàëãûã. Àëëàùà øöêöð, ïàäøàùà õÿðàú äà, òþéúö äÿ âåðèðèê. Áèéàðà ýåäèðèê. Áàúàðäûãúà õàëãà äÿ õåéðèìèç äÿéèð. Áó ãûø áàùàëûãäà òàìàì Ãîíøó ìöñÿëìàí îáàëàðûíà òàõûë áîðú âåðäèê êè, àúëàðûíäàí ãûðûëìàñûíëàð. ßýÿð áó çàìàíàäÿê òóüëó áèð àäàìûí áèð ãóðóøóíó éåéèáñÿ, áèçèì ãàíûìûç ñÿíÿ ùàëàëäûð! Ù à ú û ã à ð à . Ñèçèí ãàíûíûç ÷îõäàí ùàëàëäûð. Àììà áó çàìàíàäÿê òþêÿí îëìóéóá. Èíäè ñèçè ÿúÿë ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ ìÿíÿ äö÷àð åäèáäèð. Þçýÿéÿ ãóéó ãàçàí þçö äöøÿð. ×îõ àäàìëàðûí åâèí éûõûáñûíûç. Èíäè úÿçàíûçà éåòèøÿðñèíèç! Éàðàãëàðûíûçû ñàëûí, éîõñà, âàëëàù, òöôÿíýè áó ñààòäà öðÿéèíèçèí áàøûíà áîøàëäàðàì! Åðìÿíèëÿð áàøëàéûðëàð ãîðõìàüà.

Ì ê ð ò û ÷ . Àé ãàðäàø, éåð ùàããû, ýþé ùàããû áèçèì éàðàüûìûç éîõäóð! Àõûð áèçèì òÿãñèðèìèç íÿäèð êè, ñÿíèí áåëÿ ãÿçÿáèí òóòóð? Ù à ú û ã à ð à . Ñèçèí òÿãñèðèíèç íÿ éåðÿ ñûüûøûð, íÿ ýþéÿ! Ãóðóìñàã óøàüû, áàøûíûçà ñÿíÿò ãÿùÿò îëóáäóð? Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, äöíéàäà áèçèì ñÿíÿòèìèçäÿí éàõøû ñÿíÿò âàðìû? Áèçèì ïåøÿìèç îëìàñà, àëÿì ÷þðÿê òàïìàç. Ù à ú û ã à ð à . Áàõ, áàõ, úöðÿòèíÿ áàõ, ñÿíÿòèíè òÿðèô äÿ åäèð! Ãûðûøìàë óøàüû, õàëã ÿçàá ÷ÿêñèí, Àëíûíûí òÿðèëÿ ìàë ãàçàíñûí, ñèç ìöôòÿ éåðÿ ñàùèáëèê åäèí! Áó ùàðäà ýþðöëöáäöð? Ì ê ð ò û ÷ . À ãàðäàø, Àëëàùû ñåâèðñÿí, áèçè èíúèòìÿ, ãîé þòÿê, ÷ûõàã ýåäÿê! Ñÿíèí èøèí çàðàôàòà áÿíçèð. Ù à ú û ã à ð à . Âàëëàù, ÿýÿð àéàã-àéàãäàí òÿðïÿäèáñèíèç, úÿìäÿêëÿðèíèçè éåðäÿ ñÿðèëìèø áèëèí! Ìÿíèì ñþçëÿðèìè çàðàôàò ñàéûðñûíûç? Ãÿðÿçèíèç áóäóð êè, ìÿí ñèçèí êèìè ñàðñàãëàðà àëëàíàì, éàõûí ýÿëèá þç áèëäèéèíèçè åäÿñèíèç? Éàðàãëàðûíûçû òóëëóéóí, äåéèðÿì! Ì ê ð ò û ÷ . Àðàêåë, íÿ åéëèéÿê? À ð à ê å ë . Âàëëàù, ìÿí þçöì äÿ ìàò ãàëìûøàì. Ì ê ð ò û ÷ . Ïÿðâÿðäèýàðà, áó íÿ èø èäè äöøäöê? À úàíûì, èðÿëè ãîéìóðñàí þòÿê, áÿñ ãîé ýåðè ãàéûäûá, áàøãà éîë òàïûá ýåäÿê. Ù à ú û ã à ð à . Ùå÷ âàõò îëìàç! Àéàã òÿðïÿäÿ áèëìÿçñèíèç, ôèêðèíèç îäóð êè, ýåäèá ìóðîâà õÿáÿð âåðÿñèíèç, þçö ýÿëèá ìÿíèì öñòöìÿ òþêöëÿ? Àëëàù ãîéñà, ñèçèí þëöì õÿáÿðèíèç ìóðîâà ÷àòàð! Áóíäàí ñîíðà __________ ãàëàí éîëäàøëàðûíà èáðÿò îëàð!

145

Ì ê ð ò û ÷ . À úàíûì, ñÿí áèçè êèì ùåñàá åäèðñèíèç êè, áó îéóíó áèçèì áàøûìûçà ýÿòèðèðñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí ñèçè ùåñàá åäèðÿì ãóëäóðà, éîë êÿñÿíÿ, õàëãûí åâèíè éûõàíà, çàëûìà, ìöôòÿõîðà, äàð àüàúûíà ëàéèã îëàíà! Ì ê ð ò û ÷ . Áÿñ ñÿí þçöí êèìñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Ìÿíè ñèç þçöíöç éàõøû áèëèðñèíèç. Áèëìÿñÿéäèíèç áó ýåúÿ âàõòû äÿðÿíèí îðòàñûíäà ìÿíè ãàáàãëàðäûíûçìû? Ì ê ð ò û ÷ . Âàëëàù, áèç þçöìöç äÿ ÷îõ-÷îõ ïåøìàíûã êè, áó éîë èëÿ ýÿëäèê, ñÿíÿ äö÷àð îëäóã. Áèç ùå÷ ñÿíè òàíûìûðûã âÿ õÿéàëûìûçäàí äà êå÷ìÿçäè êè, ñÿíè ýþðÿúÿéèê. Ù à ú û ã à ð à . Áó ñþçëÿð áèð ïóëà äÿéìÿç! Àõûðûíúû ñþçöìäöð, ìÿíè ìÿÿòòÿë åëÿìÿéèí. Òåç îëóí, éàðàãëàðûíûçû ñàëûí! Ì ê ð ò û ÷ . Àðàêåë, íÿ ÷àðÿ åäÿê? À ð à ê å ë . Âàëëàù, éàðàüûìûç éîõäóð! Áó èêè îðàãäàí áàøãà áèçäÿ áèð êÿñÿð òàïûëìàç; èñòèðñÿí òóëëàéàã, ùà! Îðàãëàðû ãàáàüà òóëëóéóðëàð.

Ù à ú û ã à ð à . Òöôÿíýèíèçè, òàïàí÷àíûçû, ãûëûíúûíûçû òóëëóéóí! Éîõñà îä åëÿäèì! À ð à ê å ë . À êèøè, ñÿí íåúÿ àäàìñàí? Àëëàù ùàããû, ïåéüÿìáÿð ùàããû òöôÿíý, òàïàí÷à éîõäóð! Ù à ú û ã à ð à . Èíàíìàíàì, éàëàí äåéèðñèíèç, ýèçëÿéèáñèíèç, òóëëóéóí. Ì ê ð ò û ÷ . ×öíêè èíàíìûðñàí, þçöí áèë, ùÿð íÿ åëÿéÿúÿêñÿí åëÿ! Àëëàù úÿçàíû âåðñèí! Ù à ú û ã à ð à . Áÿñ áåëÿ? Ýþðöí íÿ åéëÿðÿì! (Áàøëàðûíûí öñòöíäÿí òöôÿíýè àòûð. Åøøÿê öðêöð, Àðàêåë ãîðõóñóíäàí åøøÿéèí öñòöíäÿí éóìáàëàíûð. Ùàúû Ãàðà òàïàí÷àíû ÷ÿêèá áóëàðûí öñòöíÿ éöéöðöð, ÷ûüûðûð). Òÿðïÿíìÿéèí! Áè÷àðÿ åðìÿíèëÿðèí áèðè éûõûëìûø, áèðè àéàã öñòÿ.

Ì ê ð ò û ÷ . Àé Àëëàù áÿíäÿñè, áèçè íàùàã éåðÿ íèéÿ þëäöðöðñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Òÿðïÿíìÿéèí! (Ñîíðà öçöí Êÿðÿìÿëèéÿ òóòóá). À ýÿäÿ, Êÿðÿìÿëè, ìÿí áóëàðû ÿéëÿìèøÿì, òåç ãà÷ ãóðòàð! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Àé àüà, ýåðè ãà÷ûì, éà èðÿëè! Ù à ú û ã à ð à . Ýèú îüëó, ýèú, ýåðèéÿ ùàðà ãà÷àúàãñàí? Ýåíÿ Àðàçà __________ ãàéûäûá ýåäÿúÿêñÿí? Èðÿëèéÿ ãà÷ ãóðòàð, òåç! Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Éÿíè éöê èëÿ ãà÷ äåìèðñÿíìè?

146

Ù à ú û ã à ð à . Ôó, ýèú áàëàñû ýèú! ßëáÿòòÿ, éöêñöç íåúÿ ýåäÿðñÿí? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí þçöì äÿ áåëÿ áèëèðÿì. Àòû ÷óáóãëàéûá ãàáàüà, ýþçäÿí èòèð. Áó ùàëäà Àðàêåë èñòèéèð àéàüà äóðñóí.

Ù à ú û ã à ð à (ãàèì ñþâò èëÿ). Àé òÿðïÿíìÿ, éîõñà âóðäóì! Àðàêåë ýåíÿ éåðÿ åíèð. Áó ÿñíàäà ìóðîâ, öñòöíúÿ áèð äÿñòÿ àäàì éåòèøèð.

Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (ìóðîâà). Àé àüà, áóðäàäûðëàð, òàïìûøàì, ýÿëèí! Ì ê ð ò û ÷ . Àé áàøûíûçà äþíöì, ýÿëèí áèçè áó çàëûìûí ÿëèíäÿí ãóðòàðûí! À ð à ê å ë (àéàüà äóðìóø). Àé ãóðáàíûíûç îëóì, éåòèøèí, áèçÿ áó ãóëäóðäàí íÿúàò Âåðèí! Ù à ú û ã à ð à . Ýþçöíöçÿ äþíöì, ùÿð êèìñèíèç, ýÿëèí! Áóëàð ìÿíèì ãîðõóìäàí òÿðïÿíÿ áèëìèðëÿð. Áóëàðûí ãîëóí áàüëàéûí, ÿéëèéèí, ìÿí ÷ûõûì ýåäèì. Áó ùàëäà ìóðîâ àäàìëàðû èëÿ áóëàðà òÿðÿô ÷åâðèëèð.

Ì ó ð î â . Ùàðàìçàäàëàð, ìÿíèì ÿëèìäÿí ùàðà ýåäÿúÿêñèíèç? Ñîðàüûíûçû àëûá äàëûíûçúà ýÿëìèøÿì! Õÿëèë éöçáàøû, ãîéìà! Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (èðÿëè éåðèéèá åðìÿíèëÿðÿ). Åé, âàëëàù, òÿðïÿíÿðñèíèç, ùàìûíûçû ãûððûã, éàðàüûíûçû ñàëûí! Ì ê ð ò û ÷ . Àé áàøûíà äþíöì, áèç ãóëäóð äåéèëèê. Áèçèì öñòöìöçÿ òþêöëÿí áó êèøèäèð. Ùàúû Ãàðàéà èøàðÿ åäèð. Õÿëèë éöçáàøû îíóí òÿðÿôèíÿ ÷åâðèëèð.

Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û . À êèøè, òÿðïÿíìÿ, éàðàüûíû ñàë! Ù à ú û ã à ð à . À ãàðäàø, ìÿí äèíú, ôàðàüàò êÿñá ÿùëèéÿì. Éîëäàí þòäöéöì éåðäÿ áóëàð ìÿíè ãàáàãëàéûá ÿéëÿéèáëÿð, èñòèðäèëÿð ñîéàëàð, ÷àëûøûá þçöìö ñîéäóðìàìûøàì. Ì ó ð î â . Õÿëèë éöçáàøû áóéóðóð êè, ùàìûíûç éàðàüûíûçû ñàëûí! Ñîíðà ùÿð êèì òÿãñèðëèäèð, ìÿëóì îëàð! Ì ê ð ò û ÷ â ÿ À ð à ê å ë . Àé àüà, âàëëàù, áèçèì éàðàüûìûç éîõäóð. Èñòèðñÿí, éàõûí ýÿëèí, áàõûí. Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, ñÿí éàðàüûíû ñàë, ìóðîâ áóéóðóð! Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìóðîâ áóðàäàäûð? Áàøûì öñòÿ, áóäóð ñàëäûì! Ìÿíèì úàíûì âÿ ìàëûì ìóðîâà ïåøêÿøäèð. Àììà áóëàð __________ éàëàí äåéèðëÿð, éàðàãëàðûí ýèçëÿéèáëÿð.

147

Éàðàã-ÿñáàáûíû éåðÿ ñàëûð, ñîíðà ìóðîâ þç àäàìëàðû èëÿ éàâóãëàøûá Ùàúû Ãàðàéà.

Ì ó ð î â . À êèøè, ìÿí ñÿíè ö÷ ýåúÿäèð àõòàðûðàì. Õÿëèë éöçáàøû, áàüëà áóíóí ãîëëàðûí! Õÿëèë éöçáàøû Ùàúû Ãàðàíûí ãîëëàðûíû áàüëàéûð.

Ù à ú û ã à ð à . À áàøûíà äþíöì, ìÿíèì òÿãñèðèì íÿäèð? Ì ó ð î â . ×îõ äàíûøìà, éîëäàøëàðûíû äå, éîõñà ñàáàù ñÿíè äàð àüàúûíäàí àñäûððàì. Ù à ú û ã à ð à . Àüà, íèéÿ ìÿíè äàð àüàúûíäàí àñäûðûðñàí? Ìÿí ãóëäóð äåéèëÿì, éîëêÿñÿí äåéèëÿì. Ãóëäóð, éîëêÿñÿí äàð àüàúûíäàí àñûëûð. Ì ó ð î â . Íåúÿ ãóëäóð äåéèëñÿí! Áÿñ ñÿí ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóá èïÿêëÿðèí àïàðàíëàðûí éîëäàøû äåéèëñÿí? Ù à ú û ã à ð à . Àé àüà, áàøûíà äþíöì, ìÿí áèð ôàüûð àäàìàì, ïåøÿì ñþâäÿýÿðëèêäèð. Àäàì ñîéìàã áàúàðìàíàì. Ì ó ð î â . Áÿñ éàðàãëû-ÿñáàáëû áó ýåúÿ âàõòû áóðäà íÿ ãàéûðûðñàí? Äöç àäàì áóðäà ýÿçìÿç. Àé óøàãëàð, áóíó áÿðê ñàõëàéûí, ýþðöì áó àäàìëàð êèìäèð (Öçöí ÷åâèðèð åðìÿíèëÿðÿ). À êèøè, ñèç êèìñèíèç? Ì ê ð ò û ÷ . À ãóðáàíûí îëóì, áèç òóüëó ôàüûð áè÷èí÷èéèê. ßêèíäÿí åâèìèçÿ ãàéûòäûüûìûç éåðäÿ áó êèøè áèçè ÿéëèéèá ãîéìóéóá ýåäÿê. Ñÿí éåòèøìÿñÿéäèí, áóíóí ÿëèíäÿ äóñòàã èäèê. Ì ó ð î â (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, áóëàðû ñÿí áóðäà ñàõëàìûøäûí? Ù à ú û ã à ð à . Ìÿí áóëàðû ñàõëàìûøäûì? Éàëàí èñÿ áóëàðûí åâèíè àëëàù éûõñûí! À áàøûíà äþíöì, áóëàð ìÿíèì éîëóìó êÿñèá ìÿíè ñîéìàã èñòèðäèëÿð. Ì ê ð ò û ÷ . Àüà, éàëàí äåéèð, î áèçè ñîéìàã èñòèðäè. Ù à ú û ã à ð à . Áóëàðäà ÷îõ ùèéëÿ âàð, àüà! Áóëàðà èíàíìà! Äåéèðäèëÿð êè, ýóéà ñèçèí éàñàâóëëàðûíûçäàíäûðëàð. Èíäè þç ñþçëÿðèíè ýèçëèðëÿð. Ì ê ð ò û ÷ . À àüà, âàëëàù, áó êèøè éàëàí äåéèð! Áóíóí ñþçöíÿ èíàíìà! Áèç ÿââÿëäÿí àõûðà þçöìöçö òóüëó áè÷èí÷è äåéèá áóíà éàëâàðìûøûã êè, áèçäÿí ÿë ÷ÿêñèí. Áóíóí áèð éîëäàøû äàâàð èäè, ãà÷äû. Ì ó ð î â . Õÿëèë éöçáàøû, äè ýÿë ãàí êè, áóëàðûí ùàíñû äîüðó äåéèð. Øåéòàí äà áóëàðûí ñþçöíäÿí áàø à÷à áèëìÿç. Êèì áèëñèí áóëàð íåúÿ àäàìäûðëàð? Áóëàðûí ö÷öí äÿ ýþòöðöí ýåäèí, ñàáàù íà÷àëíèêÿ ýþñòÿððèê, ñèëèñò îëóíàð. Ùÿð íåúÿ áóéóðñà, ÿìÿë åäÿðèê. Õÿëèë éöçáàøû ùàìûñûíû äóñòàã åäèð.

__________ Ù à ú û ã à ð à (áàøëàéûð àüëàìàüà). Åâèí éûõûëñûí ìÿíèì åâèìè éûõàí! Ãàí ãóñàñàí ìÿíè ãàíà ÷àëõàéàí! Èìàíñûç þëÿñÿí ìÿíè áÿëàéà 148

ñàëàí! Ìÿí ùàðäà, äèâàí ùàðäà! Ìÿí ñèëèñòäÿí ãà÷ûðäûì, ýåíÿ ñèëèñòÿ äöøäöì! ×èáèíäÿí áèðÿéÿäÿê áàøëàéàúàãëàð ñîðóøìàüà. Äè, ýÿë áîøáîø ñóàëëàðà úàâàá âåð! Ýþçëÿ àõûðû éàõøû îëàúàã! Å ð ì ÿ í è ë ÿ ð ä ÿ í á è ð è ñ è . À êèøè, ñÿíè ýþðÿê êþíëöí øàä îëóá, öçöí ýöëìÿñèí êè, áèçè íàùàã éåðÿ ìöñèáÿòÿ ñàëäûí. Êèì áèëñèí èíäè ñèëèñòäÿí ùàâàõò ãóðòàðàúàüûã! Óðóñóí ñèëèñòè áåø èë ãóðòàðìàç. Òàõûëûìûçû êèì éûüàúàã, õûðìàíûìûçû êèì äþéÿúÿê. Àõ-àõ! Õ ÿ ë è ë é ö ç á à ø û . À êèøè, àç äàíûøûí, éåðèéèí. Ùàìû ýåäèðëÿð, ýþçäÿí èòèðëÿð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÁÅØÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Áåøèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð îáàäà. Ùåéäÿð áÿé àëà÷ûüûí è÷èíäÿ îòóðóáäóð áèð ýöí èðÿëè òîé åäèá ýÿòèðäèéè ýÿëèíè èëÿ. ×þëäÿ çóðíà-ãàâàë ÷àëûðëàð. Úàùûë óøàãëàð îéíóéóá ñþç îõóéóðëàð.8

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àëëàù êÿðÿìèíÿ øöêöð! Éóõóäóð, ýþðÿñÿí, éà çàùèðÿíäèð êè, ìÿí ñÿíèíëÿ ãàáàã-ãàáàüà îòóðìóøàì. Èêè èë ÷þëëÿðäÿ äÿðäèíëÿ ýöí êå÷èðèá àõûð êè, àðçóìà éåòèøäèì. Áó íåìÿòèí øöêöðöí éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿíÿì. Ñ î í à õ à í û ì . Ùåéäÿð áÿé, ñÿíè Àëëàùà àíä âåðèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà äÿõè ýÿçìÿéÿ ýåòìÿéÿñÿí! Âàëëàù, äÿõè ìÿíè àéðûëûüà ùÿðýèç òàáûì éîõäóð. Àëëàù åëÿìÿìèø, ÿýÿð ñÿíèí áàøûíà áèð èø ýÿëÿ, éà ãà÷àã îëàñàí, éà òóòóëàñàí, ìÿí äöíéàäà ñàü ãàëà áèëìÿéÿúÿéÿì. Áóíäàí ñîíðà ñÿíè áèð ýöí ýþðìÿñÿì, þëÿúÿéÿì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Õàòèðúÿì îë! Ãóëäóðëóüà, îüóðëóüà, ùÿðýèç ýåòìÿéÿúÿéÿì. Íà÷àëíèê äÿ ìÿíÿ äèëè èëÿ òàïøûðûáäûð. Àììà áèð éàõøû ãàçàíú éîëó òàïìûøûã. Èíøàëëàù ñÿí þçöí äÿ îíà ìàíå îëìàçñàí. ×öíêè áèð àðòûã èø äåéèë. Ñ î í à õ à í û ì . Äå ýþðöì, íåúÿ èøäèð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Þçöí áèëìèðñÿí? Èéèðìè áåø ýöí áóíäàí èðÿëè ñÿíÿ äåìÿäèì êè, Ùàúû Ãàðàäàí ïóë ýþòöðöá ãà÷àã ìàëà ýåäèðèê? Îíäà ðàçû îëìóðäóí. Èíäè õåéðèíè ýþðäöíìö? Ýåäèá ýÿòèðÿí êèìè áèð ýöíäÿ Ãàð__________ üàáàçàðûíäà ñàòûá ìàéàñûíû âåðäèê Ùàúû Ãàðàíûí îüëóíà, ãàçàíúûíû ýþòö149

ðöá ýÿëäèê. Éîëäàøëàðûì äà áó ñÿôÿð ïàéëàðûíû ìÿíÿ âåðäèëÿð. Îí ýöíöí è÷èíäÿ õÿðú ÷ÿêèá, åë àäÿòèíúÿ òîé åäèá ñÿíè ýÿòèðäèì. ßýÿð ñÿíèí ñþçöíÿ áàõûá ýåòìÿñÿéäèì, éà ýÿðÿê ñÿíè ýþòöðöá ãà÷àéäûì, éà èíäèéÿäÿê ùÿëÿ àòàí åâèíäÿ ãàëàéäûí. Ñ î í à õ à í û ì . Áÿñ äåéèðëÿð êè, àõûð ãàäàüàíäûð, ýåäèá-ýÿëÿíëÿðÿ òÿíáèù åäèðëÿð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßëáÿòòÿ, àúèçëÿðè ùÿìèøÿ òóòóðëàð. Ìàëûíû àëûá òÿíáèù åäèðëÿð. Àììà ìÿíÿ êèì éàâóã ýÿëÿ áèëÿð! Ñ î í à õ à í û ì . Áÿñ ñÿíèí ãàáàüûíà ÷ûõàí îëìàäû? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íèéÿ îëìàäû? Îíó áèðäÿí ÷ûõäû; ãîõóòäóì, ùàìûñû ãà÷äû, ýåòäè. Ñ î í à õ à í û ì . À àìàí, Ùåéäÿð áÿé, áó èø äÿ õàòàëû èøÿ áÿíçÿéèð! Äîüðóñó, ìÿí áóíà äà ðàçû äåéèëÿì! Ùàúû Ãàðàéà ñèôàðèø åäÿúÿéÿì êè, äÿõè ñèçÿ ïóë âåðìÿñèí, ñèçè òîâëàøäûðûá àïàðìàñûí.Âàëëàù, áó èøè äÿ ôèêèð åäÿíäÿ öðÿéèì ÿñèð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . À ãûç, íÿ âàð êè, öðÿéèí ÿñèð? (Ñîíà õàíûìûí áîéíóí ãóúàãëàéûá öçöíäÿí þïöð). À ãóðáàíûí îëóì, áÿñ íÿ èøÿ éàïûøûì? Áÿñ íÿ èëÿ ñÿíè ñàõëàéûì? Ñ î í à õ à í û ì (áàøëàéûð àüëàìàüà). ßë ÷ÿê. Áó èøäÿí äÿ ÿë ÷ÿê! Ìÿí àòàì åâèíäÿí ýÿòèðäèéèì úåùèç èëÿ áèð èë éàõøû äîëàííûã. Ñîíðà áèð éàõøû èø òàïìàñàí, þçöí áèë! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áÿñ ãîé áèð-èêè äÿôÿ äÿ ýåäèì, éîëäàøëàðûìûí áîðúóíó âåðèì, ñîíðà äåéÿðñÿí äÿõè ýåòìÿíÿì. Ñ î í à õ à í û ì (àüëàéà-àüëàéà). Ùå÷ áèð äÿôÿ äÿ ãîéìàíàì! Éàðûì äÿôÿ äÿ ãîìàíàì! Ãîé éîëäàøëàðûí ýþçëÿñèíëÿð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àõûð øÿðòèìèç áåëÿ èäè. Ýåòìÿñÿì, ïóëëàðûíû èñòèðëÿð, ýþçëÿìÿçëÿð. Ñ î í à õ à í û ì . Ñÿíèí èøèí îëìàñûí, àíàìà ñèôàðèø åäÿðÿì, àòàìà äåéÿð, îëàðû ñàêèò åäÿð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Éàõøû, àììà ìÿí ùå÷ áèëìèðÿì êè, ñÿí íÿäÿí åùòèéàò åäèðñÿí? Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿí îíäàí åùòèéàò åäèðÿì êè, ýåíÿ ñÿíèí àäûí ÷ÿêèëÿ, èøÿ äöøÿñÿí, ìÿí ýöíö ãàðà îëàì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áîø-áîø õÿéàë åëÿìÿ. Áó ùå÷ âàõò îëìàç! Ñ î í à õ à í û ì . ×èôàéäà ìÿí äèíúÿëÿ áèëìèðÿì. Öðÿéèì éàðïàã êèìè ÿñèð. Åëÿ áèëèðÿì ýåíÿ ñÿíè ÿëèìäÿí àëàúàãëàð. __________ Áó ùàëäà Ùàúû Ãàðàíûí àðâàäû Òöêÿç è÷ÿðè ýèðèð.

150

Ò ö ê ÿ ç . À áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ÿðèìè íåéëÿäèíèç? Ìÿíèì ÿðèìèí áàøûíà íÿ èø ýÿëäè? Ñèç ùàìûíûç ýÿëèáñèíèç, îíóí íÿ þçö âàð, íÿ íþêÿðè âàð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé àðâàä, ùÿëÿ áó âàõòàäÿê ýÿëèá ÷ûõìàéûáäûð? Ò ö ê ÿ ç . Õåéð. Àõûð áó íÿ èø èäè åéëÿäèíèç? Êèøèúèéè òîâëóéóá àïàðûá àâàðà ñàëäûíûç? Éîõñà þëöìÿ âåðäèíèç? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Àé àðâàä, ãîðõìà, ýþðÿñÿí êÿíäëÿðèí ùàíñûíäà ÿéëÿíèáäèð, ýÿëÿð ÷ûõàð, ôèêèð åëÿìÿ? Ò ö ê ÿ ç . Êÿíäëÿðäÿ ÿéëÿíìÿç. Èíäèéÿäÿê áàøû ÿëèíäÿ îëñàéäû, ýÿëÿðäè. Ìÿí ÿðèìè ñèçäÿí èñòèðÿì? Ýÿðÿê ìÿíèì ÿðèìè íåúÿ êè, àïàðûáñûíûç, åëÿ äÿ ìÿíÿ òàïøûðàñûíûç? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áèçÿ ìöùÿññèë âàãå îëäóí? ßðèí óøàã äåéèëäè, íàáàëèü äåéèëäè, áèç îíó òîâëàéûá àïàðàéäûã. Áèç îíà áèð òÿêëèô åëÿäèê, þç õåéðèíè éîõëàäû, ãîøóëäó áèçÿ ýåòäè. Ùÿð éåðäÿ ìöüàéÿò îëóá, ãîðõóëó éåðëÿðäÿí þòöðöá éîëà ñàëäûã. Äÿõè áèç íÿ åëÿéÿê êè, ýÿëèá ÷ûõìàéûáäûð. ×ûõ ýåò, áàøûìû àüðûòìà? Ò ö ê ÿ ç . Ýåäèðÿì Ìóðîâà, íà÷àëíèêÿ øèêàéÿò åòìÿéÿ. Ìÿíèì ÿðèìè ñèç èòèðèáñèíèç! Áó ùàëäà ãûøãûðûã ãîïóð, Ìóðîâ âÿ íà÷àëíèê àäàìëàðû èëÿ àëà÷ûüû ÷åâèðèðëÿð.

Ì ó ð î â . Íà÷àëíèêèí áóéðóüóäóð êè, ùÿð êÿñ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿñèí. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é (ãàáàüà ÷ûõûá). Ìóðîâ, íà÷àëíèêèí ãÿðÿçè íÿäèð, áóéóðñóí ýþðöì! Áóðàäà òÿãñèðëè éîõäóð êè, îííàí ãà÷à. Ì ó ð î â . Òÿãñèðëè âàð, éà éîõäóð, àíúàã íà÷àëíèê Ùåéäÿð áÿéè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ùåéäÿð áÿé. Ùåéäÿð áÿé ìÿíÿì, ùÿð íÿ ãóëëóüóíóç âàð áóéóðóí! Í à ÷ à ë í è ê (èðÿëè éåðèéèá). Ùåéäÿð áÿé, ñÿí ìÿíèì íÿñèùÿòèìè åøèòìÿéèá, ýåíÿ éàìàí èøÿ ãîøóëäóí? Èíäè ýÿðÿê ìÿíèì èëÿ Ãàëàéà ýåäÿñÿí? Ñîíà õàíûì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ, àüëàìà.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ñÿí ìÿíÿ áóéóðìóøäóí êè, îüóðëóüà, ãóëäóðëóüà ýåòìÿ. ßýÿð ìÿí ñÿíèí ñþçöíäÿí ÷ûõìûøàì, ìÿíèì éåðèì Ñèáèðäèð. Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè, ÷ûõûáñàí! Îí ýöí áóíäàí èðÿëè Àðàçäàí áèð àç éóõàðû ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóá, èïÿêëÿðèíè àëûáñûíûç. Èø àøêàð îëóáäóð. Éàõøûñû îäóð êè, òÿíáèùèí éöíýöë îëìàã ö÷öí áîéíóíà ýþòöð, éîëäàøëà__________ ðûíû íèøàí âåð.

151

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áóéóðñàí êè, áó èø àøêàð îëóáäóð. Àììà ìÿí áèð àäàìû ñîéìàìûøàì. ßýÿð áèð êÿñÿ ìÿíèì öçöìÿ äóðóá áèð ñþç äåñÿ, ìÿí ãàíûìû ñÿíÿ ùàëàë åëÿäèì. Í à ÷ à ë í è ê . Éàõøû, Õÿëèë éöçáàøû, î åðìÿíèëÿðè áóðà ÷àüûð! Õÿëèë éöçáàøû Îùàí éöçáàøûíû þç äÿñòÿñè èëÿ èðÿëè ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Îùàí éöçáàøû, áó èäèìè ñèçÿ ðàñò ýÿëÿí? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ùÿð áåëÿ ìóæèê ñþçöíÿ åòèáàð åäèá ìÿíè áÿäáÿõò åòìÿéèí! Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ìÿí ùÿðýèç ìóæèê äåéèëÿì. Ìÿí èéèðìè èëäèð âèëàéÿò áþéöêëÿðèíÿ ãóëëóã åäèðÿì. Èéèðìè ðèçàìÿíäëèê êàüûçûì âàð. Êå÷ÿí èë ìÿíÿ ýöìöø ìåäàë éàçìûøäûëàð! Àëûí áó êàüûçëàðû áèð îõóéóí, ýþðöí! (Êàüûçëàðû ýþñòÿðèð). Í à ÷ à ë í è ê . Ùÿëÿ ìÿíÿ ñÿíèí ãóëëóãëàðûíû áèëìÿéÿ âàõò éîõäóð. Ýþðäöéöí èøè ñþéëÿ! Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ìÿíèì áÿéëèê ö÷öí øÿùàäÿòíàìÿì âàð! Àëûí, îõóéóí! (Øÿùàäÿòíàìÿñèíè úèáèíäÿí ÷ûõàðûá óçàäûð íà÷àëíèêÿ) Í à ÷ à ë í è ê . Îëàí, ñþçöíö äå, íÿúàáÿòèíè èñáàò åëÿìÿê ãîé ñîíðàéà ãàëñûí! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áó øÿùàäÿòíàìÿëÿðèí éöçö áèð ïóëà äÿéìÿç. Çàòûíäà øöáùÿ îëàíëàð þç íÿñÿáëÿðè ö÷öí øÿùàäÿòíàìÿ ãàéûðäàðëàð. Î ù à í . Áó ñþçö íà÷àëíèê ùöçóðóíäà äåìÿéèá, áèð þçýÿ éåðäÿ ìÿíÿ äåñÿéäèí, áó òöôÿíý èëÿ ñÿíÿ úàâàá âåðÿðäèì! (ßëèí óçàäûð òöôÿíýèíÿ, ñîíðà íà÷àëíèêÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá). Áàøûíà äþíöì, ìÿí áó àõûðûíúû íöôóñ äÿôòÿðèíäÿ áÿé éàçûëìûøàì. Èíäè áó ìÿíèì áÿéëèéèìè èñòèð áàòûðñûí. Ùàãã åëÿ ìÿí áÿäáÿõò îëìóéóì. Í à ÷ à ë í è ê . Áó ñààòäà áóéóððàì ñÿíÿ ÿëëè ÷óáóã âóðàðëàð. Áÿéëèéèíè ëàï óíóäàðñàí, ÿýÿð ñóàëûìà úàâàá âåðìÿñÿí! Ñÿíäÿí ìÿí ñîðóøàðàì êè, áó èäèìè ñèçÿ ðàñò ýÿëÿí? Î ù à í . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áó èäè áèçèì öñòöìöçÿ éîëäàøëàðû èëÿ òöôÿíý âÿ ãûëûíú ÷ÿêÿí! Èéèðìè éàðàãëû-ÿñáàáëû àòëû èäèëÿð. Áèç àíúàã îí àäàì èäèê. ßýÿð áèçäÿí ÷îõ îëìàñàéäûëàð, ñèçèí äþâëÿòèíèçäÿí, áóëàðû òóòàðäûã. Åëÿ êè, áèçäÿí þòöáëÿð, ýåäèá ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíè ñîéóáëàð. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, òàìàì äàíûøäûüû ñþçëÿð áþùòàíäûð! Í à ÷ à ë í è ê . Òàòàð òàéôàñû òàìàì éàëàí÷û îëàð. Ñÿíäÿ î úöìëÿäÿí__________ ñÿí, ñþçöíöçÿ åòèáàð åéëÿìÿê ìöøêöëäöð. Áèðèñè äÿ éàðàãëû-ÿñáàáëû, èêè 152

òóüëó åðìÿíèíè ÿéëÿéèá ñîéóðìóø. Èíäè àøêàðà éàëàí äåéèð êè, ýöéà åðìÿíèëÿð îíó ñîéìàã èñòèðëÿðìèø. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ìÿí áèëèðÿì êè, î, êèøè êèìäèð. Ìÿí Ãàðàáàüûí òàìàì éàõøû-éàìàí àäàìëàðûíû òàíûéûðàì. Îíó ýþðñÿì áèëëÿì êè, îíóí ñþçö äîüðóäóð, éà éàëàíäûð. Ñÿíèí áàøûíà àíä îëñóí êè, ùÿãèãÿòèíè ÿðç åéëÿðÿì! Í à ÷ à ë í è ê . Õÿëèë éöçáàøû, î òóòóëàí êèøèíè áóðà ýÿòèðèí! Õÿëèë éöçáàøû ýåäèá Ùàúû Ãàðàíû ùöçóðà ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Äå ýþðöì, áó êèìäèð, íåúÿ àäàìäûð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ìÿí áóíó òàíûéûðàì. Ñÿíèí áàøûíà àíä îëñóí êè, áó àäàìñîéàí äåéèë, åðìÿíèëÿð õèëàô ÿðç åäèáëÿð. Í à ÷ à ë í è ê . Õÿëèë éöçáàøû, åðìÿíèëÿðè ýÿòèð. Õÿëèë éöçáàøû òóüëóëàðû ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, îäóð êè, ñÿíèí ñþçöíÿ åòèáàð åòìèðÿì! Àõûð þçöí áèð ôèêèð åéëÿ: áÿñ áó åðìÿíèëÿð àäàì ñîéàíäûðìû? Àììà áó êèøè äåéèð êè, ýóéà áóëàð îíó ñîéìàã èñòèðìèøëÿð! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áåëÿ äåéèë, áó êèøè äÿ éàëàí äàíûøûð. Í à ÷ à ë í è ê (àúûãëàíìûø). Áÿñ íåúÿ îëìàã ýÿðÿê? Ìÿëóì êè, ùàìûíûç éàëàí äàíûøûðñûíûç! Ùàìûíûç òÿíáèùÿ ëàéèãñèíèç! Ìÿí ýÿðÿê ñÿíè àïàðàì! Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Èõòèéàð ñÿíèíäèð. Ñîíà õàíûì áàøëàéûð òèòðÿìÿéÿ.

Í à ÷ à ë í è ê (Ùàúû Ãàðàéà). À êèøè, ñÿí àõûð áó åðìÿíèëÿðè íÿ ñÿáÿáÿ ÿéëÿìèøäèí? Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, ìÿí þç êÿñá-êàðûì èëÿ äîëàíàí àäàìàì. Ùå÷ âàõò éîë êÿñìÿê ìÿíèì èøèì äåéèë. Ùÿìèøÿ àëûø-âåðèø åéëÿðÿì. Ïàäøàùà ÷îõ ãóëëóãëàð åòìèøÿì. Í à ÷ à ë í è ê . Ïàäøàùà ñÿí íÿ ãóëëóã åòìèñÿí, à êèøè? Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, îí áåø èëäèð ïàäøàù ýþìðöéöíÿ èëäÿ ÿëëè òöìÿí õåéèð âåðèðÿì. Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè ÷îõ áþéöê ãóëëóãëàð åäèáñÿíìèø. ßëùÿã áþéöê ìÿðùÿìÿòÿ ëàéèã èìèøñÿí. Ù à ú û ã à ð à . Áÿëè, áàøûíà äþíöì, áó ãóëëóãëàðûìà ýþðÿ ýÿðÿê __________ ìÿíÿ ãûçûë ìåäàë âåðèëÿéäè, íÿèíêè...

153

Í à ÷ à ë í è ê . Áÿëè, ñÿíèí êèìè ãóëëóã åäÿíëÿð ÷îõäóð. Âåðäèéèíèç ïóëëàðû ýÿðÿê âåðèá ãûçûë ìåäàë ãàéûðäàã, ýåíÿ þçöíöçÿ äàüûäàã. Úÿôÿíýèééàò äàíûøìà! Äå ýþðöì, åðìÿíèëÿðè íèéÿ ÿéëÿìèøäèí? Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, îëàð ìÿíè ÿéëÿìèøäèëÿð. Åðìÿíèëÿðèí áèðèñè, éÿíè Ìêðòû÷.

Ì ê ð ò û ÷ . Ãóðáàíûí îëàã, éàëàí äåéèð, áó áèçè ñîéìàã èñòèðäè. Áó ùàëäà Úàâàíøèð ìóðîâóíóí éàñàâóëó éåòèøèá,

É à ñ à â ó ë (íà÷àëíèêÿ). Àüà, ìóðîâóìóç ÿéëèñëèëÿðè ñîéàí ãóëäóðëàðû òóòóá, òàìàì èïÿêëÿðè àëûá, þçëÿðèíè äóñòàã åäèá. Ìÿíè ãóëëóüóíóçà ýþíäÿðäè êè, áó õöñóñäà ÿðç åäèì. Äàëûíúà ÿùâàëàòû éàçû èëÿ áèëäèðÿúÿê. Ì ó ð î â . Éÿãèí êè, ýåíÿ òàòàðäûðëàð. É à ñ à â ó ë . Áÿëè. Í à ÷ à ë í è ê . Éîõñà õÿéàë åäèðäèí êè, èíýèëèñ éà ôèðÿíýäèðëÿð? Î ù à í . Áàøûíà äþíöì, ãóëäóð ùÿìèøÿ òàòàðäàí îëóð. Áèçëÿðäÿí ùå÷ âàõò ãóëäóð îëìàç! Í à ÷ à ë í è ê . Êÿñ ñÿñèí, áó ñèçèí äîüðóëóüóíóçäàí äåéèë. Îíäàí þòðö êè, úöðÿò åäÿ áèëìèðñèíèç âÿ áàúàðìûðñûíûç! É à ñ à â ó ë . Àüà, ìóðîâ áèð ãà÷àã÷û äà éöê èëÿ òóòóá ýþíäÿðèáäèð. Ùàúû Ãàðàíûí ðÿíýè ãà÷ûð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùàðäàäûð! Ùöçóðà ýÿòèð! Éàñàâóë ýåäèð.

Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, èíäè ñèçÿ ìÿëóì îëäó êè, ìÿí ãóëäóð äåéèëÿì? Î ù à í . Àüà, î, òóòóëàí ãóëäóðëàð áèøÿê áóíóí éîëäàøëàðûäûðëàð. Í à ÷ à ë í è ê . Ùÿãèãÿò îëóíàð. Áó ùàëäà éàñàâóë Êÿðÿìÿëèíè ùöçóðà ýÿòèðèð. Ùàúû Ãàðà îíó ýþðÿí êèìè “âàé” åäèá þçöíäÿí ýåäèð.

Í à ÷ à ë í è ê (òÿÿúúöá èëÿ). Áó íåúÿ èøäèð? Áó êèøè íèéÿ þçöíäÿí ýåòäè! Áóíó àéûëäûí ýþðÿê! Ìóðîâ ñó òþêöð, Ùåäÿð áÿé, Õÿëèë éöçáàøû ãîëóí áîüóð, Ùàúû Ãàðà ýþçöí à÷ûð.

Í à ÷ à ë í è ê . À êèøè, ñÿíÿ íÿ ýÿëäè þçöíäÿí ýåòäè? __________ Ùàúû Ãàðàíûí äèëè òóòóëóð.

154

Í à ÷ à ë í è ê (Êÿðÿìÿëèéÿ). À ýÿäÿ, äîüðóñóí äå, ñÿíè áóðàõàðàì. Áó êèøè ñÿíè ýþðÿíäÿ íèéÿ þçöíäÿí ýåòäè? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áèëìèðÿì áàøûíà äþíöì! Í à ÷ à ë í è ê . Ñÿí êèì èëÿ âÿ ùà÷àí ãà÷àã ìàëà ýåòìèøäèí? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿí ùå÷ êèì èëÿ âÿ ùå÷ âàõò ãà÷àã ìàëà ýåòìÿìèøäèì. Í à ÷ à ë í è ê . Íÿ äàíûøûðñàí? Ñÿíè éöêöí öñòöíäÿ òóòóáëàð? Íåúÿ äàíà áèëÿðñÿí? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Ìÿíèì î éöêäÿí ùå÷ õÿáÿðèì éîõäóð. Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ î ìàë êèìèíäèð? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áèëìèðÿì. Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ ñÿí àò öñòöíäÿ äåéèëäèí? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Áÿëè. Í à ÷ à ë í è ê . Áÿñ éöêö àòûí öñòöíÿ êèì ãîéóáäóð? Ê ÿ ð ÿ ì ÿ ë è . Øåéòàí ãîéóáäóð, ìÿíèì îíäàí õÿáÿðèì éîõäóð. Í à ÷ à ë í è ê . ßçèçèì, áèç øåéòàíû ñÿíäÿí éàõøû òàíûéûðûã. Îíäàí ÷îõ èø áàø âåðÿð. Àììà ãà÷àã ìàë àëûø-âåðèøè åëÿìÿç. Äîüðóñóíó äå, éîõñà äÿðèíè ñîéàðàì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèð ÿðçèì âàð. Í à ÷ à ë í è ê . Äå ýþðöì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Ãóëëóüóíóçäà ÷îõ-÷îõ ìöãÿññèðÿì, àììà òÿãñèðèìè áîéíóìà ýþòöððÿì. Áó êèøèíè ìÿí èêè éîëäàøûì èëÿ ãà÷àã ìàëû ýÿòèðìÿéÿ àïàðìûøäûì. Áó òóòóëàí îíóí íþêÿðèäèð. ×öí áó ÷îõ õÿñèñ îëäóüó ö÷öí ìàëû òóòóëäóüóíäàí þòðö þçöíäÿí ýåòäè. Åðìÿíèëÿðè äÿ ìàëûíûí ãîðõóñóíäàí éîëäà ÿéëÿìèø èìèø. Í à ÷ à ë í è ê (Ùåéäÿð áÿéÿ). Ìÿòëÿá ìÿëóì îëäó. Áÿñ éîëäàøëàðûí êèì èäè? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . ßñýÿð áÿé, Ñÿôÿð áÿé. Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Îëàðû ÷àüûðò, ýÿòèðò. Ì ó ð î â . Áó ñààòäà. Ìóðîâ áèð éàñàâóë ýþíäÿðèð.

Í à ÷ à ë í è ê (Ùåéäÿð áÿéÿ). Áÿñ íèéÿ óòàíìàäûí, äåäèí êè, Îùàí éàëàí äàíûøûð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Îùàí ùÿãèãÿòäÿ éàëàí äàíûøäû, íà÷àëíèê! Îíäàí þòðö êè, áèç ùàìû áèð éåðäÿ àëòû àäàì èäèê, ãà÷àã ìàë ýÿòèðèðäèê. Äþðä éöêöìöç âàð èäè. Áóëàðà ðàñò ýÿëèá, ãîðõóäóá ãîâäóã, ÷ûõûá ýÿëäèê. Ñÿíèí áàøûí __________ ö÷öí, ßéëèñ åðìÿíèëÿðèíèí ñîéóëìàüûíäàí áèçèì õÿáÿðèìèç éîõäóð!

155

Áó ùàëäà áèð éàñàâóë ßñýÿð áÿéè, Ñÿôÿð áÿéè ýÿòèðèð.

Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, éîëäàøëàðûí áóëàðäûìû? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Áÿëè, áóëàðäûð! Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, ÿýÿð÷è ãóëäóðëóã úÿùÿòèíäÿí ñÿíèí òÿãñèðèí éîõäóð, àììà ÷öí áàøáóðòñóç ñÿðùÿääÿí î òàéà êå÷èá, ãà÷àã ìàë ýÿòèðèá, ìóðîâ ýþíäÿðÿí ãàðàâóëëàðûí öñòöíÿ ãûëûíú âÿ òöôÿíý ÷ÿêèáñèíèç, çàêîíà ýþðÿ ýÿðÿê ìÿí áó ñààòäà ñèçè äóñòàã åäèá Ãàëàéà àïàðàì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Èõòèéàð ñÿíèíäèð, íà÷àëíèê! Ñ î í à õ à í û ì (éåðèéèá íà÷àëíèêèí ÿòÿéèí òóòóð). Ãóðáàíûí îëóì, ìÿíè þëäöð, îíó àïàðìà! Ìÿíè áèñàùèá ãîéìà! Í à ÷ à ë í è ê . Ùåéäÿð áÿé, áó êèìäèð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áó ìÿíèì àðâàäûìäûð. Äöíÿí òîé åäèá ýÿòèðìèøÿì. Áó áÿäáÿõòëèéèìÿ áàèñ áóäóð! Í à ÷ à ë í è ê . Íåúÿ ìÿýÿð? Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèç áèð-áèðèìèçè íÿùàéÿòäÿ ñåâèðäèê. Èêè èë èäè ãîâóøìàã ùÿñðÿòèí ÷ÿêèðäèê. Ïóë òàïìûðäûì òîé åäèì. Àõûð êè, ãà÷àã ìàë ýÿòèðèá ñàòäûã, ãàçàíúû èëÿ òîé åëÿäèì, áóíó ýÿòèðäèì. Êàø þëÿéäèì, áó ýöíö ýþðìÿéÿéäèì. Ñ î í à õ à í û ì . Áàøûíà äþíöì, áèçè ïàäøàùûí áàøûíà ÷åâèð! Ãóë õàòàñûç îëìàç, àüà êÿðÿìñèç. Éàç áó èøè éóõàðû áèëäèð, áÿëêÿ ìÿíèì ýþç éàøûìà ðÿùì åëÿéÿëÿð. Ìÿí äèëèìäÿí êàüûç âåððÿì êè, áóíäàí ñîíðà Ùåéäÿð áÿéè ùå÷ áèð éàìàí èøÿ ãîéìóéóì. Ù å é ä ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, ìÿí ùàçûðàì êè, áó òÿãñèðèìè þç ãàíûì èëÿ Äàüûñòàíäà ïàäøàùûí äöøìÿíëÿðèíèí ãàáàüûíäà éóéàì. Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Âàëëàù, éàçûüûì ýÿëèð áó áè÷àðÿëÿðè áèðáèðèíäÿí àéûðìàüà. Ýþðÿñÿí ìÿí áó èøè éóõàðû áèëäèðÿíÿäÿê áóëàðû çàìûíà âåðìÿê îëàðìû? Ì ó ð î â . Îëà. ß ñ ý ÿ ð á ÿ é . Íà÷àëíèê, áèç äÿ äöøìÿí ãàáàüûíäà ãûëûíú ÷àëìàüà ùàçûðûã! Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóëàðû çàìûíà âåð, òà éóõàðûäàí úàâàá ýÿëèíúÿ. Ì ó ð î â . Áàø öñòÿ! Áó ùàëäà Ùàúû Ãàðàíûí àðâàäû Òöêÿç è÷ÿðè ýèðèá, íà÷àëíèêèí àéàüûíà äþøÿíèá.

Ò ö ê ÿ ç . Áàøûíà äþíöì, ìÿíèì ÿðèìè ìÿíÿ âåð! __________ Í à ÷ à ë í è ê (Ùàúû Ãàðàéà). Êèøè,äÿõè ãà÷àã ìàëà ýåòìÿçñÿí êè?

156

Ù à ú û ã à ð à . Òþâáÿ îëñóí, íà÷àëíèê! Òþâáÿ, òþâáÿ! Ýåúÿ-ýöíäöç ñÿíÿ äóà åäÿúÿéÿì êè, ìÿíè áó ÿìÿëäÿí ãàéòàðäûí! Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóíó äà çàìûíà âåð. Ì ó ð î â . Áàø öñòÿ! Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, áÿñ ìàëûì íåúÿ îëñóí? Í à ÷ à ë í è ê . Î áàðÿäÿ ñÿáð åëÿ Ù à ú û ã à ð à . Ãóðáàíûí îëóì, ìàëûì éåòèøìÿñÿ þëëÿì! Í à ÷ à ë í è ê . Þçöí áèë. Õÿëèë éöçáàøû, Ùàúû Ãàðàíûí íþêÿðèíè âÿ òóüëóëàðû äà áóðàõ ýåòñèíëÿð. (Áÿéëÿðÿ). Ñèçèí íÿúàáÿòèíèçÿ ùÿðýèç ëàéèã äåéèë êè, éàìàí ÿìÿëëÿð èëÿ þçöíöçö áÿäíàì åäèá öìÿíàéè-äþâëÿòèí íÿçÿðèíäÿ õàð âÿ çÿëèë îëàñûíûç. Íåúÿ êè, îüóðëóã, åëÿ äÿ ãà÷àã ìàëà ýåòìÿê äþâëÿò òÿðÿôèíäÿí ãàäàüàíäûð. Ïàäøàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàí – Àëëàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàí êèìäèð. Àëëàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàíà î äöíéàäà ãÿçÿá éåòèøÿð, ïàäøàùûí ÿìðèíäÿí ÷ûõàíà áó äöíéàäà; Àëëàùûí ÿìðèíè áèòèðÿíÿ áÿùèøò âàð, ïàäøàùûí ÿìðèíè áèòèðÿíÿ ìÿðùÿìÿò âÿ øÿôÿããÿò. Öìÿíàéè-äþâëÿòèí ðÿùìè ÷îõäóð, îëóð êè, ñèçèí áó òÿãñèðèíèçè áàüûøëàéàëàð. Àììà áóíäàí ñîíðà ýÿðÿêäèð íèééÿòè-õàëèñ èëÿ äþâëÿòÿ ñÿäàãÿòèíäèø îëóá, ùÿð áèð õöñóñäà, éàìàí õÿéàëëàðû áàøûíûçäàí ÷ûõàðäàñûíûç! Á ÿ é ë ÿ ð . Úàí-áàø èëÿ íÿñèùÿòèíè ãÿáóë åäèðèê, íà÷àëíèê. Í à ÷ à ë í è ê (Ñîíà õàíûìûí ÿëèíäÿí òóòóá). Áàõ, ñÿíèí ýþçÿëëèéèíÿ âÿ ýþç éàøûíà Ùåéäÿð áÿéè ñÿíäÿí àéûðìàäûì. Îíäàí éàõøû ìóüàéÿò îë, ýåíÿ áèð ïèñ èø òóòìàñûí, òà éóõàðûäàí úàâàá ýÿëèíúÿ. Ñ î í à õ à í û ì . Ìÿíèì áàøûì öñòÿ, íà÷àëíèê! Àðõàéûí îë! Þçöìö þëäöððÿì êè, îíó éàìàí èøÿ ãîéìàíàì. Í à ÷ à ë í è ê . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì! Ñÿíèí çàìûíëûüûí ùÿð êÿñèí çàìûíëûüûíäàí åòèáàðëûäûð. Õóäàùàôèñ! (Èñòèð ýåòñèí). Ù à ú û ã à ð à . Áàøûíà äþíöì, íà÷àëíèê, ìóðîâóí éàñàâóëëàðû ìÿíè òóòàíäà úèáèìäÿí éàðûì àááàñûìû ÷ûõàðäûáëàð, áóéóð âåðñèíëÿð. Í à ÷ à ë í è ê (ìóðîâà). Áóéóð, áó ñààòäà áóíóí ïóëóíó âåðñèíëÿð! Éàñàâóëëàðûí ýÿðÿê áåëÿ ÿìÿëëÿðè òÿðê îëà! Ù à ú û ã à ð à . Àëëàù ñÿíèí þìöð âÿ äþâëÿòèíè àðòûã åëÿñèí, àüà! Íÿ ãÿäÿð áÿäÿíèìäÿ úàíûì âàð, ñÿíèí áó øÿôÿããÿòèíè óíóòìàéàúàüàì! Íà÷àëíèê óçàãëàøûð, äàëûñûíúà äà àäàìëàð.

__________

Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

157

ÌÖÐÀÔÈß ÂßÊÈËËßÐÈÍÈÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ (ØßÙÐÈ-ÒßÁÐÈÇÄß) Òÿìñèëè-ýóçàðèøè-ÿúèá êè, êåéôèééÿòè ö÷ ìÿúëèñäÿ áÿéàí îëóá èòìàìÿ éåòèð.

ßÔÐÀÄÈ-ßÙËÈ-ÌßÚÀËÈÑ Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì – ìÿðùóì Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñû, îí ñÿêêèç éàøûíäà, ãûç. Ý ö ë ñ ÿ á à – îíóí ãàðàâàøû. ß ç è ç á ÿ é – îíóí ñåâýèëèñè âÿ àäàõëûñû. Ç å é í ÿ á – Ùàúû Ãàôóðóí ìöòÿ ñèüÿñèëÿ îëàí àðâàäû. É å ä ä è à é ë û ã ò è ô è ë – îíóí îüëó. À ü à À á á à ñ – îíóí ãàðäàøû. Ç ö á å é ä ÿ – Ñÿêèíÿ õàíûìûí áèáèñè. À ü à Ù ÿ ñ ÿ í – òàúèð. À ü à Ì ÿ ð ä à í – âÿêèëè-ìöðàôèÿ, ùàëâà÷û îüëó. À ü à Ñ ÿ ë ì à í – âÿêèëè-ìöðàôèÿ, ÿëÿê÷è îüëó.

À ü à Ê ÿ ð è ì – ìèéàí÷û, äÿëëàëáàøû. Ä þ ð ä í ÿ ô ÿ ð ñ ÿ ð á à ç – Áÿäÿë âÿ Ãÿùðÿìàí âÿ Ãÿôôàð âÿ Íÿçÿð àäëû. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è – äàðóýåéè-áàçàðèÒÿáðèç, äþðä íÿôÿð ÿìÿëÿñè èëÿ – Ùÿï î âÿ Øåéäà âÿ Ãóðáàíÿëè âÿ Ùÿíèôÿ àäëû. Ùàêèìè-øÿð. Ùàøèéÿíèøèíàíè-ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿ – Àüà Ðÿùèì âÿ Àüà Úàááàð âÿ Àüà Áÿøèð âÿ Àüà Ñÿòòàð àäëû. Ø à ù ç à ä ÿ í è í ô ÿ ð ð à ø û – Íÿñèð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð è í í þ ê ÿ ð è – ßñÿä. Øàùçàäÿíèí ôÿððàøáàøûñû.

ßÂÂßËÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ ßââÿëèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ, Áàüìåøÿ êö÷ÿñèíäÿ, Ùàúû Ãàôóðóí èìàðÿòèíäÿ. Îíóí áàúûñû Ñÿêèíÿ õàíûì ïÿíúÿðÿ ãàáàüûíäà äóðóá, ãàðàâàøû Ýöëñÿáàíè ÷àüûðûð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, Ýöëñÿáà, ùóé! Ý ö ë ñ ÿ á à (äàõèë îëóð). Íÿ áóéóðóðñàí, õàíûì? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, ùå÷ áèëèðñÿí êè, ìÿíèì áó áèùÿéà ãàðäàøûì àðâàäû áàøûìà íÿ èø ýÿòèðèáäèð? Ý ö ë ñ ÿ á à . Õåéð, õàíûì, áèëìèðÿì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàêèìè-øÿðÿ àäàì ýþíäÿðèá áèëäèðèáäèð êè, ãàð__________ äàøûíäàí ãàëàí ïóëëàðû ìÿíÿ âåðìÿñèí êè, ìÿíèì èëÿ îíóí äàâàñû âàð; 158

î ïóë ýÿðÿê îíà éåòèøÿ. Ýöëñÿáà, áåëÿ èø îëóðìó? Âàëëàù, ìÿí áèëìèðÿì êè, òàðû éàíûíäà íÿ ýöíàùûí ñàùèáèéÿì êè, ùÿìèøÿ áèð ñÿáÿá äöøÿð, ìÿíèì áÿõòèì áàüëàíàð. Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, íÿ úÿùÿò áåëÿ ýöìàí åäèðñÿí? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, þçöí áèëèðñÿí êè, ìÿí ßçèç áÿéäÿí þòðö áèèõòèéàðàì. Áè÷àðÿ èêè èë ñÿðàñÿð ìÿðùóì ãàðäàøûìà éàëâàðäû êè, ìÿíè îíà âåðñèí; âåðìÿäè êè, ÿùëè-çÿëÿìÿ îüëóäóð. Èíäè êè, ãàðäàøûì þëöá, èõòèéàðûì äöøöá þç ÿëèìÿ; èñòèðäèì êè, ãàðäàøûìäàí ãàëàí ïóëó àëûá, òÿäàðöêöìö ýþðöá àðçóìà ÷àòàì. Áó áèùÿéà ãàðäàøûìûí àðâàäû ìÿíÿ ìöääÿè ÷ûõûá, ïóëóí éåòèøìÿéèíè òÿõèðÿ ñàëäû. Ýÿðÿê èíäè äàâà ÷ÿêìÿéÿ ìÿøüóë îëàì. Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, ãàðäàøûí àðâàäûíûí ìÿýÿð èðñäÿ ïàéû âàð? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, ùå÷ ïàéû éîõäóð. Î, ãàðäàøûìà êÿáèíëè àðâàä äåéèëäè êè, èðñ àïàðà. Þâëàäû éîõäó êè, èðñÿ øÿðèê îëà. Ùå÷ áèëìèðÿì êè, íÿ ñÿáÿáÿ ìÿí ìöääÿè ÷ûõûáäûð? Ý ö ë ñ ÿ á à . Õàíûì, èíøàëëàù áèð èø áàúàðà áèëìÿç. Ìÿíÿ áèð íÿçèð åëÿ äóà åäèì, Àëëàù òåç ñÿíèí áó èøèíÿ ôåéñÿë âåðñèí, àðçóíà éåòèðñèí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ íÿçèð åäèì? Ý ö ë ñ ÿ á à . Íÿçèð åëÿ êè, èøèí òàìàì îëóá ïóë éåòèøñÿ, ìÿíèì äÿ òîé õàðúûìû ÷ÿêèá ÿðÿ âåðÿñÿí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, äóà åëÿ, äàâàìûç òåç ãóðòàðñûí, ñÿíè äÿ ÿðÿ âåððÿì. Èíäè äóð, ýåò ßçèç áÿéè áóðà ÷àüûð, ýþðöì áó èøÿ íÿ áèíà ãîéóð. Ùàêèìèøÿð àäàì ýþíäÿðèá ìÿíÿ õÿáÿð åäèáäèð êè, âÿêèë òóòóá ìöðàôèÿéÿ ýþíäÿðèì. Èíäè ßçèç áÿéäÿí áàøãà ìÿíèì áèð àäàìûì éîõäóð. Áèç Òÿáðèçäÿ ãÿðèáèê, ÿýÿð÷è, áèð áèáèì âàð; àììà àðâàä òàéôàñûíûí ÿëèíäÿí íÿ èø ýÿëÿúÿê? Ýöëñÿáà òåç ÷þëÿ ÷ûõûá ýåðè ãàéûäûð.

Ý ö ë ñ ÿ á à . ßçèç áÿé þçö ýÿëèð. Ñÿêèíÿ õàíûì ïÿíúÿðÿíè ñàëûð, áó ùàëäà ßçèç áÿé è÷ÿðè ýèðèð.

ß ç è ç á ÿ é (òöíä). Ñÿêèíÿ õàíûì, àõûð ìÿíèì ýöíöìö áó éåðÿ éåòèðäèí! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (òÿÿúúöáëÿ). ßçèç áÿé, ìÿýÿð íÿ âàãå îëóáäóð àúûãëàíìûñàí? ß ç è ç á ÿ é . Ñÿêèíÿ õàíûì, ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí èêè èëäèð ìÿêòÿá__________ äÿí ÷ûõûá, ñÿíèí äÿðäè-åøãèíÿ ýèðèôòàð îëóá Òÿáðèçäÿí àéàã áèð éàíà 159

ãîéà áèëìÿìèøÿì! Íÿ ãÿäÿð êè, ñÿíèí ãàðäàøûí ìÿíÿ ñèòÿì åäèá ìÿíè ñÿíäÿí óçàã åëÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû, î ãÿäÿð ìÿíèì ìÿùÿááÿòèì àðòûá, îíóí úþâð âÿ úÿôàñûíà ñÿáð åäèá äàéàíìûøàì; áó öìèäëÿ êè, ñÿíèí âöñàëûí ìÿíÿ ìöéÿññÿð îëàúàã. Èíäè êè, âöñëÿò çàìàíû éàõûíëàøûá, àðçóìà ÷àòìàã öìèäèëÿ õÿéàëûìû õîø åäèá àðàì òóòìóøàì, èñòÿéèðëÿð êè, ýåíÿ ìÿíè áÿäáÿõò åòñèíëÿð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ äàíûøûðñàí? Âàçåù äàíûø ýþðöì ìÿòëÿáèí íÿäèð? Àíëàìûðàì íÿ äåéèðñÿí? ß ç è ç á ÿ é . Íåúÿ àíëàìûðñàí? Ìÿýÿð ñÿíèí õÿáÿðèí éîõäóð? Äöíÿí Àüà Ùÿñÿí òàúèð ìàëèêöòöúúàðûí âÿ êÿíäõóäàíûí âÿ Ìîëëà Áàüûðûí àðâàäûíû áèáèí éàíûíà åë÷è ýþíäÿðèá, ñÿíè õàñòêàðëûã åäèáäèð âÿ áèáèí äÿ ñþç âåðèáäèð êè, ñÿíè îíà âåðñèí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèáèì áîø ñþéëÿéèáäèð. Êèìäèð îíóí ñþçöíÿ áàõàí! ß ç è ç á ÿ é . Õåéð, áó ñþçëÿð èëÿ ìÿí ñàêèò îëìàíàì. Éà ýÿðÿê áó ñààòäà áèáèíè ÷àüûðäûá ìÿíèì ãóëàüûì åøèäÿ-åøèäÿ äåéÿñÿí êè, ñÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåòìÿéÿúÿêñÿí, éàèíêè ýÿðÿê áó ýöí ìÿí Àüà Ùÿñÿíè þëäöðÿì! Íÿ êàðÿäèð áèð àðøûí þë÷ÿí ìÿíèì àäàõëûìà ýþç òèêÿ! Âàëëàù áó ñààò ýåäèá áó õÿíúÿð èëÿ îíóí áàüûðñàãëàðûíû àéàüûíà äîëàðàì! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ìÿí áó ñààòäà áèáèìè ÷àüûðäûá äåéÿðÿì êè, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì. Áèáèì ýÿëÿíäÿ ñÿí ýèð î áèðè îòàüà, þç ãóëàüûíëà åøèò. Ýöëñÿáà! Ý ö ë ñ ÿ á à . Áÿëè! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýöëñÿáà, ýåò áèáèìè áóðà ÷àüûð! (Ýöëñÿáà ýåäèð). Éàõøû, èíäè äå ýþðöì, áèç êèìè âÿêèë òóòàã? ß ç è ç á ÿ é . Íÿ èøäÿí þòðö? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íåúÿ íÿ èøäÿí þòðö? Àõûð åøèäèáñÿí êè, ãàðäàøûì àðâàäû ãàðäàøûìäàí ãàëàí èðñÿ ìöääÿè ÷ûõûá, ìÿíè ìöðàôèÿéÿ ÷àüûðûð. ß ç è ç á ÿ é . Áÿëè, åøèòìèøÿì! Èíäè àüëûì áàøûìäà éîõäóð, áèáèí ýÿëñèí ýåòñèí, ñîíðà ìÿí âÿêèë òàïàðàì. Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé ýèðèð î áèðè îòàüà. Ñÿêèíÿ õàíûìûí áèáèñè Çöáåéäÿ è÷ÿðè äàõèë îëóð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿëàì-ÿëåéê, áèáè! Ç ö á å é ä ÿ . ßëåéêÿññÿëàì, Ñÿêèíÿ! Íÿ ãàéûðûðñàí, ÿùâàëûí éàõ__________ øûäûðìû?

160

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Éàõøû äåéèë, áèáè! Ñÿíÿ ìÿí íÿ çàìàí èçí âåðìèøÿì êè, ìÿíè Àüà Ùÿñÿíÿ âåðÿñÿí? Ìÿíèì áó ñààòäà íÿ àòàì âàð, íÿ àíàì, íÿ ãàðäàøûì; þçöì þç âÿêèëèìÿì. Ç ö á å é ä ÿ . Óòàí, óòàí! Ãûç óøàüûíà éàðàøìàç êè, áþéöéöíöí éàíûíäà áåëÿ äàíûøà! Ñÿíèí íÿ âåúèíÿ? Ñÿíÿ ÿð ëàçûìäûð, ùÿð êÿñÿ âåðèðëÿð, îíà ýåäÿðñÿí! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, äàíûøàúàüàì! Äÿõè ìÿí èõòèéàðûìû ÿëäÿí âåðÿí äåéèëÿì. Ìÿíè ùå÷ êÿñÿ âåðìÿê îëìàç. Ç ö á å é ä ÿ . Áÿñ, áàëàì, ÿðÿ ýåòìÿéÿúÿêñÿí? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Éîõ! Ç ö á å é ä ÿ (òÿáÿññöì èëÿ). ×îõ ñÿíèí êèìèëÿðè “Éîõ” äåéèáäèð, àììà ýåíÿ ýåäèáäèð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìÿí çàðàôàò åëÿìèðÿì, áèáè! Âàëëàù, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Áó íèééÿòëÿðäÿí äöø! Ç ö á å é ä ÿ . Îëìàç, ÿçèçèì, ãàðäàøûì ãûçû! Òÿáðèçèí ìþòÿáÿð àäàìëàðûíû áèçÿ äöøìÿí åëÿðñÿí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Úÿùÿííÿìÿ äöøìÿí îëñóíëàð! Àüà Ùÿñÿíäÿí ìÿíèì çÿùëÿì ýåäèð! Ç ö á å é ä ÿ . Íèéÿ? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íàäöðöñò àäàìäûð! Ç ö á å é ä ÿ . Íàäöðöñò àäàìäûð þçýÿëÿðèíÿ. Áèçÿ ýþðÿ éàõøûäûð. Òèúàðÿòäÿ ñÿðèøòÿñè âàð, äþâëÿòè âàð. Ïóë ãàçàíìàãäà çèðÿêäèð. Òÿáðèçèí òàìàì ìþòÿáÿðëÿðè èëÿ àøíà, äîñò âÿ ãîùóìäóð. Äÿõè áóíäàí àðòûã ÿðè ùàðäàí òàïàúàãñàí? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ùÿñÿí èñòèð ìÿíè áàøäàí àéàüàäÿê úàâàðùèðÿ äÿ òóòà, ìÿí îíà ýåäÿí äåéèëÿì. Ýåò îíà áèëäèð êè, áó íèééÿòäÿí äöøñöí! Ç ö á å é ä ÿ . Áó ùå÷ âàõò îëàí èø äåéèë! Ñÿí íÿ êàðÿñÿí êè, ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõàñàí? Êèøè Òÿáðèçèí ìöòÿøÿõõèñ àäàìëàðûíûí àðâàäëàðûíû ìÿíèì éàíûìà ýþíäÿðìèøäè. Ìÿí óøàã äåéèëÿì. Ìÿíèì àüëûì ãÿáóë åëÿäè êè, îíà ýåòìÿê ñÿíèí ìÿñëÿùÿòèíäèð. Îíà ñþç âåðäèì. Èíäè èñòèðñÿí êè, ìÿíèì Òÿáðèç àðâàäëàðûíûí è÷èíäÿ áèð ïóëëóã åäÿñÿí? Àõûð ìÿíèì äÿ þçöìÿ ýþðÿ àäûì, àáðûì âàð! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿíèí àäûíà âÿ àáðûíà çÿðÿð éåòèøìÿñèí äåéÿí, ìÿí ýÿðÿê þìðöì îëäóãúà þçöìö ãàðà ýöíëö åäèì? Ãÿðèáÿ òÿêëèô __________ åäèðñÿí ìÿíÿ, áèáè! Âàëëàù, èñòÿð àëÿì òóôàíà ýåäÿ, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Ìÿí äåéèðÿì êè, ñÿí îíà áèëäèð êè, áó íèééÿòäÿí 161

äöøñöí! Éîõñà, âàëëàù, þçöì îíó ÷àüûðäûá áåø éöç ñþéöø öçöíÿ ãàðøû äåéÿðÿì. Îíó èòäÿí áèàáûð åäÿðÿì! Ç ö á å é ä ÿ (èêèÿëëè öçöíû úûðûá). Áûé, çàìàíàíûç ÷åâðèëñèí, àé ãûçëàð! Öçëÿðèíäÿ áèð òèêÿ ùÿéà âÿ øÿðì ãàëìàéûáäûð. Ñÿêèíÿ, ìÿí ñÿíèí êèìè ãûçûë-ãûðìûçû ãûç ýþðìÿìèøÿì. Áèçèì äÿ àõûð ãûçëûã çàìàíûìûç âàð èäè; ùÿéàäàí áàø ãàëäûðûá áþéöéöìöçöí öçöíÿ áàõà áèëìÿçäèê. Ñèçèí öçöíöçöí ñóñóçëóüóíäàíäûðêè, Òÿáðèçäÿ âÿáà âÿ òàóí ÿñêèê îëìóð! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, âÿáà âÿ òàóí ùàðàìçàäÿ êèøèëÿðèí íàäöðöñòëöéöíäÿíäèð. Î íàäöðöñò îüëó àëòìûø ìèí òöìÿí àäûí åøèäèá, îíóí ö÷öí ìÿíè èñòÿìÿéÿ òàëèá îëóáäóð! Éîõñà î ìÿíè ñåâäèéèíäÿí êè, àëìàã èñòÿìèð. ßýÿð î ìÿíè àëàí èäè, íèéÿ ãàðäàøûì ñàüëûüû ùå÷ áèð àüûç à÷ìàäû? Ç ö á å é ä ÿ . Ãàðäàøûí ñàüëûüû áÿëêÿ àðâàä àëìàã ôèêðèíäÿ äåéèëäè. Àëòìûø ìèí òöìÿí íÿãëèí éàõøû éàäûìà ñàëäûí. Àüà Ùÿñÿíÿ ýåòìÿñÿí, áèëèðñÿíìè êè, àëòìûø ìèí òöìÿí áàòàð? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íèéÿ áàòûð? Ç ö á å é ä ÿ . Îíäàí þòðö êè, î äà ýåäÿð ãàðäàøûí àðâàäûíà êþìÿê åëÿð. Äîñòëàðû âÿ ãîùóìëàðû èëÿ îíóí èøèíÿ ÷àëûøàð, ñÿíèí ùàããûíû èòèðÿðëÿð. Ñÿêèíÿ õàíûì. Éàõøû èìèø. Äÿõè ìÿí áèëìèðÿì êè, áèð ìöòÿ1 íåúÿ ýÿëèá ìÿíÿ èðñäÿ øÿðèê îëàúàã. Ìÿýÿð þëêÿäÿ ùàãã âÿ ùåñàá éîõäóð? Ç ö á å é ä ÿ . À áàëàì, õàëãûí ùèéëÿñèíäÿí íÿ áàø à÷ìàã îëóð? Ùàúû Ðÿùèì àðâàäûíûí Ùàúû Ðÿùèìèí äþâëÿòèíäÿ íÿ ùàããû âàð èäè êè, îí èêè ìèí òöìÿí ïóë, áèð ùÿììàì îíóí îüëó Àüà Ðçàäàí àëûá î àðâàäà âåðäèëÿð? Âÿêèëè ùèéëÿ èëÿ áèð ùèáÿíàìÿ2 äöðöñò åäèá ýþñòÿðäè êè, Ùàúû Ðÿùèì ñàüëûüûíäà àðâàäûíà îí èêè ìèí òöìÿí, áèð ùÿììàì ùèáÿ åäèáäèð. Áåø-àëòû íÿôÿð äÿ áó õöñóñäà øÿùàäÿò åëÿäè. Áè÷àðÿ Àüà Ðçàäàí ÷ûüûðäà-÷ûáûðäà î ãÿäÿð ïóë àëäûëàð, î àðâàäà âåðäèëÿð. Àììà òàìàì Òÿáðèçÿ ìÿëóì îëäó êè, áó èø ìÿùç ùèéëÿäèð. Ñÿí ìÿýÿð Àüà Ðçàäàí çîðëóñàí êè, ôÿðéàäû ùå÷ áèð éåðÿ ÷àòìàäû? Òÿáðèçèí øåéòàí ôèêèð âÿêèëëÿðèíèí ùèéëÿñèíäÿí ùå÷ áàø ÷ûõàðìàã îëóðìó? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìÿíèì ùàããûì éåðëè-äèáëè áàòñà äà, ìÿí Àüà Ùÿñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Ýåò îíà áèëäèð êè, ãûç ðàçû îëìóð! Ç ö á å é ä ÿ . Ñÿêèíÿ, íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿí ñÿíèí ôèêðèíè áèëèðÿì! Ñÿíèí ãÿðÿçèí áóäóð êè, ýåäÿñÿí ßçèç áÿéÿ, î ÿùëè-çÿëÿìÿäÿí3 òþðÿéÿíÿ, òàìàì þëöëÿðèìèçèí ðóùóíó þçöíÿ ãàðüàäàñàí. Áèçèì ãàíûìûçû ÿùëè__________ çÿëÿìÿ ãàíûíà ãàðûøäûðàñàí. Áåëÿ èø ùå÷ áèçèì îúàüûìûçäà ýþðöêöáäöðìö? Ìþìèí âÿ ìöòòÿãè òàúèðèí ãûçû íÿäèð, ÿùëè-çÿëÿìÿéÿ ýåòäè íÿäèð?!

162

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàìû Àëëàù áÿíäÿñèäèð. ßçèç áÿéèí äÿäÿñè ÿùëè-çÿëÿìÿ èäè; Þçö êè, ùÿëÿ äèâàí ãóëëóüóíà ýèðìÿéèáäèð? Íÿ ìÿëóìäóð êè, î äà ÿùëè-çÿëÿìÿ îëàúàã? Ç ö á å é ä ÿ . Íÿ òÿôàâöòö? Íöòôÿñè êè, ÿùëè-çÿëÿìÿ íöòôÿñèäèð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿíÿ íÿ ìÿëóìäóð êè, ìÿí ßçèç áÿéÿ ýåäÿúÿéÿì? Íÿ îíà ýåäèðÿì íÿ áàøãàñûíà; îòóðàúàüàì åâèìäÿ. Ñÿí äóð ýåò, ìÿíèì ñèôàðèøèìè Àüà Ùÿñÿíÿ éåòèð! Ç ö á å é ä ÿ . Ñÿí ãûç óøàüûñàí, àüëûí áàøûíäà éîõäóð, þç õåéðèíè àíëàìûðñàí! Ìÿí îíà ýåäèá äåéÿí äåéèëÿì êè, ãûç ðàçû îëìóð. Ñÿíè âåðìèøÿì, ýåäÿúÿêñÿí, àðòûã äàíûøìà! (Äóðóð àéàüà éîëà äöøöð). Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (ñóçíàã). Âàé, äÿäÿì âàé, áó íÿ äàíûøûð! Çöáåéäÿ ãàïûäàí ÷ûõûð, óçàãëàøûð. ßçèç áÿé î áèðè îòàãäàí è÷ÿðè ýèðèð.

ß ç è ç á ÿ é . Èíäè ýþðäöí ìÿíèì èçòèðàáûì éåðèíäÿ èäè. Éà éîõ? Ìÿí ýåäèðÿì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùàðà? ß ç è ç á ÿ é . Ýåäèðÿì î íàäöðöñò îüëó Àüà Ùÿñÿíè úÿçàñûíà éåòèðìÿéÿ, äÿõè ìÿíäÿ òàá éîõäóð! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ ñþéëÿéèðñÿí? Ñÿí äàéàí, ýåòìÿ, ÿëèíäÿí õÿòà ÷ûõàð. Ìÿí þçöì áó ñààòäà î íàäöðöñò îüëóíó ÷àüûðûá äåéÿúÿéÿì êè, áó õÿéàëäàí äöøñöí. Ýöëñÿáà! (Ýöëñÿáà ùàçûð îëóð). Ýöëñÿáà, ýåò Àüà Ùÿñÿí òàúèðÿ õÿëâÿò äå êè, ñÿíè ÷îõ âàúèá èøäÿí þòðö öíàñ òàéôàñûíäàí áèð øÿõñ ÷àüûðûð. Àäûìû íèøàí âåðìÿ. (Ýöëñÿáà ýåäèð). ßçèç áÿé, âàëëàù, ñÿí ùÿëÿ ëàï óøàãñàí! Áèð ýöçýöéÿ áàõ, ýþð ýþçëÿðèí àúûãäàí ãàí ÷àíàüûíà äþíöáäöð. Íèéÿ áåëÿ êÿìùþâñÿëÿëèê åäèðñÿí? Áó íàäöðöñò îüëó êè, ìÿíè ýöú èëÿ àëûá àïàðìàéàúàãäûð! ß ç è ç á ÿ é . Ùàìû ñþçöí äîüðóäóð, àììà ÷èôàéäà öðÿê àðàì òóòìóð. Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé ýèðèð î áèðèñè îòàüà. Ñÿêèíÿ õàíûì öçöí áöðöéöð, îòóðóð. Ýöëñÿáà âÿ Àüà Ùÿñÿí è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Ñÿëàì-ÿëåéê. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (àùÿñòÿ). ßëåéêöìÿññÿëàì. Àüà Ùÿñÿí ãàðäàø, áèëèðñÿí êè, ìÿí êèìÿì? À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õåéð, õàíûì, áèëìèðÿì. Ñÿêèíÿ õàíûì. Àüà Ùÿñÿí, ìÿí Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñû Ñÿêèíÿéÿì. À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (òÿÿúúöá èëÿ). Áÿëè, õàíûì, òàíûäûì. Ôÿðìàéèøèíè __________ áóéóð! Ìÿí ñÿíèí áÿíäÿíÿì, ãóëóíàì!

163

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, Àüà Ùÿñÿí, ñÿí ìÿíèì íÿ áÿíäÿìñÿí, íÿ ãóëóìñàí! Ñÿí àõèðÿò äöíéà ìÿíèì ãàðäàøûì îë. Ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê! Ñÿíè áóíäàí þòðö ÷àüûðìûøàì. Ñþçöì ñÿíÿ áóäóð. À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (ùåéðÿòÿ äöøöá). Õàíûì, íèéÿ ìÿíè áÿíäÿëèéÿ ãÿáóë åòìèðñÿí? Ìÿíäÿí íÿ õÿòà áàø âåðèáäèð? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ùå÷ áèð õÿòà áàø âåðìÿéèáäèð. Ñþç à÷ûã ýÿðÿê: ñÿí ìÿíäÿí þòðö áèáèìèí éàíûíà åë÷è ýþíäÿðèáñÿí, î äà ÿáÿñ éåðÿ ðàçû îëóá, ñþç âåðèáäèð. Àììà, ÿçèçèì, ìÿí äåéèðÿì êè, ñÿíÿ ýåäÿí äåéèëÿì! Áó õÿéàëäàí äöø, áóíäàí ñîíðà áó ñþçëÿðè àüçûíà àëûá äàíûøìà. À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, áèð ñÿáÿáèíè áèëäèðÿéäèí êè, ìÿí íèéÿ ñèçèí èëòèôàòûíûçà âÿ ìÿðùÿìÿòèíèçÿ ëàéèã îëìóðàì? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿáÿáè þç éàíûìäàäûð. Àíúàã ñþçöì áóäóð êè, ìÿíäÿí ÿë ÷ÿê! À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, íÿ òÿãñèð ìÿíäÿí ñàäèð îëóáäóð êè, ìÿíè þçöíäÿí óçàã åäèðñÿí? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ãàðäàø, ùå÷ áèð òÿãñèð ñàäèð îëìóéóáäóð. Èíäè ìÿí þçöì þç âÿêèëèìÿì. Ìÿí ñÿíÿ ýåòìÿê èñòÿìèðÿì! Ìÿí ñÿíè ñåâìèðÿì! Êþíöëÿ êè, ýöú éîõäóð? À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Õàíûì, áó ñþç ñÿíÿ ÷îõ çÿðÿð ýÿòèðÿð, áåëÿ áóéóðìà! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèëèðÿì íÿ äåéèðñÿí, ùÿð íÿ áèëèðñÿí åëÿ, ÿëèíäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿ! ßñèðýÿñÿí, íàìÿðäñÿí! À ü à Ù ÿ ñ ÿ í . Ñîíðà ïåøìàí îëàðñàí. Áèð ôèêèð åëÿ êè, íÿ ñþçëÿð ìÿíÿ áóéóðóðñàí... Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ôèêèð éåðè äåéèë. Ýåò áèëäèéèí åëÿ! Åëÿìÿñÿí, ñÿíäÿí ÿñêèê àäàì éîõäóð. À ü à Ù ÿ ñ ÿ í (äàðûëûá). Éàõøû, ñÿíÿ ìÿí áèð îéóí òóòóì êè, òàìàì äàñòàíëàðäà äåéèëñèí, þëÿíÿäÿê äàäû äàìàüûíäàí ýåòìÿñèí! (Àéàüà äóðóð). Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ýåò, ýåò! Ñÿíäÿí ãîðõàí ñÿíäÿí ÿñêèêäèð! ßëèíäÿí ýÿëÿíè áåø ãàáà ÷ÿê! Àüà Ùÿñÿí ýåäèð. Ñÿêèíÿ õàíûì âÿ ßçèç áÿé.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Äè èíäè áèð ôèêèð åëÿ, êèìè âÿêèë åäÿê? Áèð äöøìÿí äÿ þçöìöçÿ àðòûðäûã. ß ç è ç á ÿ é . Áåëÿ äöøìÿíëÿðäÿí éöçö îëñóí. Éöç ãàðüàéà áèð ñàïàí äàøû! Áó ñààòäà ýåäÿðÿì, øàùçàäÿéÿ áó ÿùâàëàòû ìöôÿññÿëÿí áèë__________ äèððÿì. Þçö áó èøÿ òÿäáèð åëÿñèí.

164

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Øàùçàäÿ êè, ìöðàôèÿéÿ ìàíå îëìàç; ýåíÿ ýÿðÿê áèð âÿêèë îëà. ß ç è ç á ÿ é . Øàùçàäÿ ìöðàôèÿéÿ ìàíå îëìàç, àììà Àüà Ùÿñÿí êèìè íàäöðöñòëÿðèí ùèéëÿñèíè âÿ çÿðÿðèíè äÿô åäÿ áèëÿð. Ýÿðÿê áó èøè øàùçàäÿéÿ áèëäèðÿì. Ìÿíèì àòàì îíóí éàíûíäà ÷îõ ãóëëóã åäèáäèð. Ìÿíèì õàòèðèìè èñòÿéèð âÿ âÿäÿ åäèáäèð êè, ìÿíÿ õèäìÿò ðöúó åäèá âÿçèôÿ ãÿðàðäàä åëÿñèí âÿ àòàìûí òèéóë4 êÿíäëÿðè äÿ ìÿíÿ âàýöçàð åòñèí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ñÿëàù áóäóð êè, ÿââÿë áèð âÿêèë òóòàã, ñîíðà áó ÿùâàëàòû øàùçàäÿéÿ ìÿëóì åäÿñÿí êè, î äà ùàããà êþìÿê åëÿñèí. ß ç è ç á ÿ é . ×îõ éàõøû. Âÿêèë êèìè òóòàã? Áó ùàëäà Ýöëñÿáà è÷ÿðè ýèðèð.

Ý ö ë ñ ÿ á à . Ãàïûäà áèð êèøè äóðóáäóð; äåéèð êè, ìÿí ýÿðÿê Ñÿêèíÿ õàíûì èëÿ äàíûøàì. Áèð êèøè òàéôàñû âàðìû êè, àðàëûãäà âàñèòÿ îëà, ÷îõ âàúèá ÿìð âàð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ßúÿá îëäó. ßçèç áÿé äÿ áóðäàäûð. Ýåò ÷àüûð ýÿëñèí, ýþðÿê íÿ äåéèð. Ýöëñÿáà ýåäèð.

ß ç è ç á ÿ é . Ùÿð ýÿëÿí ìÿíè ýÿðÿê ñÿíèí éàíûíäà ýþðÿ? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íÿ áèëèðëÿð êè, ñÿí êèìñÿí? Åëÿ ýöìàí åäÿðëÿð êè, ñÿí ìÿíèì éàõûí ãîùóìóìñàí. Àüà Êÿðèì è÷ÿðè ýèðèð, Ñÿêèíÿ õàíûì ÷àäèðøÿáÿ áöðöíöð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿëàì-ÿëåéêöì! ß ç è ç á ÿ é . ßëåéêÿññÿëàì. Õîø ýÿëèáñÿí. Áóéóð ÿéëÿø! Àüà Êÿðèì áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá ßçèç áÿéÿ ìöòÿâÿúúåù îëóð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìÿõäóì, èñìè-øÿðèôèíèçè áóéóðóí. ß ç è ç á ÿ é . Ìÿíèì àäûì ßçèç áÿéäèð. À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìöáàðÿê àääûð. ßçèç áÿé, ìÿí ñèçèíëÿ ýþôòýó åäèì, Ñÿêèíÿ õàíûì äà åøèòñèí. ß ç è ç á ÿ é . Áóéóð, Ñÿêèíÿ õàíûìûí þçö èëÿ äÿ ýþôòêó åäÿ áèëÿðñÿí. Îíó þçýÿ ãûçëàð àéàüûíà àïàðìà. Éåðè ýÿëÿíäÿ î þçö äÿ äàíûøìàãäàí ÷ÿêèíÿí âÿ ãûñãàíàí äåéèë. À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, ÷îõ éàõøû åëÿéèð. ßçèç áÿé, ìÿëóì îëà êè, __________ ìÿíÿ Àüà Êÿðèì äÿëëàëáàøû äåéÿðëÿð. Ìÿí ìÿðùóì Ùàúû Ãàôóð èëÿ ÷îõ 165

äîñò èäèì. Èíäè áó ñààòäà áèð èøäÿí þòðö Àüà Ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëóíóí éàíûíäà èäèì. Áèðäÿí òàúèð Àüà Ùÿñÿí è÷ÿðè ýèðäè, ñÿëàì âåðèá äåäèè êè, Àüà Ìÿðäàí, åøèòìèøÿì Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû Çåéíÿáèí âÿêèëèñÿí. Ìÿíèì áó èøäÿ ñÿíÿ ÷îõ êþìÿéèì äÿéÿúÿê. Èñòèðÿì ñÿíèíëÿ õÿëâÿò äàíûøàì. Ìÿí ýþðäöì êè, îëàð äàíûøàúàãëàð, ÷þëÿ ÷ûõäûì âÿ áèëäèì êè, îëàðûí òÿäáèðè Ñÿêèíÿ õàíûìûí ÿäàâÿòè ö÷öíäöð. ×öí Ùàúû Ãàôóð èëÿ äóç-÷þðÿê éåìèøäèì, î õàòèðÿ ýÿëäèì êè, áó èøäÿí Ñÿêèíÿ õàíûìû õÿáÿðäàð åäèì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ-÷îõ ðàçûéàì. Àüà Êÿðèì êè, àøíàëûüû óíóòìóéóá, þç äîñòóíóí áàúûñûíû áåëÿ âàõòëàðäà éàä åäèðñÿí! À ü à Ê ÿ ð è ì . ßëáÿòòÿ, õàíûì, äîñòëóã áåëÿ âàõòëàðäà ëàçûìäûð. ×öíêè Àüà Ìÿðäàí éåðèí-ýþéöí ùàðàìçàäàñûäûð. Ìÿí þçöìÿ âàúèá áèëäèì êè, ïèø ÿç âÿãò ñèçè îíóí ùèéëÿýàðëûüûíäàí õÿáÿðäàð åäèì. Éîõñà èø èøäÿí êå÷ÿð, ñîíðà ÷àðÿ òàïûëìàç. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ìÿðäàí ìÿíÿ íÿ åéëÿéÿúÿê, Àüà Êÿðèì? À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ åéëÿéÿúÿê? Àõûð åøèòäèì êè, ãàðäàøûí àðâàäûíà âÿêèë îëóáäóð, îíóí òÿðÿôèíäÿí ìöðàôèÿéÿ äóðàúàã. Áåëÿ èøëÿðäÿ î, ÷îõ ìàùèðäèð. Îíóíëà áàúàðìàã ÷îõ ìöøêöëäöð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Ìöðàôèÿéÿ äóðóá íÿ åëÿéÿúÿê? Ãàðäàøûìûí þâëàäû éîõäóð êè, ïóëóíà âàðèñ îëà; àðâàäû äà êè, îíà âàðèñ îëà áèëìÿç; ÷öíêè ìöòÿäèð, áåëÿ èøäÿ Àüà Ìÿðäàí âÿ éà áàøãà äöøìÿí ìÿíÿ íÿ çÿðÿð éåòèðÿ áèëÿúÿê? À ü à Ê ÿ ð è ì . Õàíûì, ñèçèí òÿúðöáÿíèç áåëÿ èøëÿðäÿ àçäûð. Àüà Ìÿðäàí ùÿð íÿ èñòÿñÿ, îíà éîë òàïàð; îíóí ìöãàáèëèíäÿ ýÿðÿê ãÿôëÿò åëÿìÿìÿê. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Íåúÿ åäÿê êè, ãÿôëÿò îëìàñûí? À ü à Ê ÿ ð è ì . Ìÿñÿëÿí, âÿêèëëÿðèíèçè ìÿíÿ òàíûäûí êè, êèìäèð. Ìÿí îíó Àüà Ìÿðäàíûí áèð ïàðà ùèéëÿñèíäÿí áàøà ñàëëàì. Èøäÿ ùóøéàð îëàð, ãÿôëÿò åëÿìÿç. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèçèì ùÿëÿ ùå÷ âÿêèëèìèç ìÿëóì äåéèë. Àüà Êÿðèì. Íåúÿ ìÿëóì äåéèë? Áÿñ áó èøäÿ âÿêèë òóòìóéóáñóíóç? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, áèëìèðèê êèìè âÿêèë òóòàã. Åëÿ þçöìöç äÿ áó ôèêèðäÿéèê. ß ç è ç á ÿ é . Äîüðóäàí, Àüà Êÿðèì, ùå÷ áèð àäàì áèëèðñÿíìè êè, áèçÿ òàíûäàñàí, îíó áó èøäÿ âÿêèë òóòàã? __________ À ü à Ê ÿ ð è ì . Õåéð, õàòèðèìÿ áèð áåëÿ àäàì ýÿëìèð êè, Àüà Ìÿðäàíà ùÿðèô îëà. Áÿñ ìÿí åëÿ áèëèðäèì êè, ñèçèí âÿêèëèíèç ùàçûðäûð.

166

ß ç è ç á ÿ é . Õåéð, ùàçûð äåéèë, àõòàðûðäûã êè, áèð êàìèë àäàì òàïàã âÿêèë åäÿê. Áèð ôèêèð åëÿ ýþð õàòèðèíÿ áèð àäàì äöøöðìö? À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, ùå÷ áèð êàìèë àäàì ôèêðèìÿ ýÿëìèð. Àäàì ÷îõäóð, àììà Àüà Ìÿðäàíà ùÿðèô îëà áèëìÿç. Áà! Áèð àäàì ôèêðèìÿ äöøäö, ÿýÿð ðàçû îëà; ÷öíêè âÿêèë îëìàãäàí íå÷ÿ çàìàíäûð ÿë ÷ÿêèáäèð. Àíúàã ìÿýÿð Àüà Ìÿðäàíà î ùÿðèô îëà áèëÿð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Î êèìäèð? À ü à Ê ÿ ð è ì . Àüà Ñÿëìàí ÿëÿê÷è îüëó. ßýÿð ðàçû îëñà, îíó âÿêèë åäèí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Îíóíëà êèì ýþðöøñöí, äàíûøñûí? À ü à Ê ÿ ð è ì . Áàøãà àäàì ëàçûì äåéèë, õàíûì. Îíó ÷àüûðäûí áóðà, þçöíöç äàíûøûí. Îëóð êè, ñèçèí íÿôÿñèíèçèí òÿñèðèíäÿí ðàçû îëà. Öíàñ òàéôàñûíûí íÿôÿñèíäÿ áàøãà òÿñèð îëóð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿñ îëìàçìû îíó áóðà ýþíäÿðÿñÿí, Àüà Êÿðèì? À ü à Ê ÿ ð è ì . Õåéð, õàíûì, àéðû àäàì ýþíäÿð. Ìÿí áèð ÷öçè èøäÿí þòðö îíóíëà êöñöëöéÿì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿñ îíà ñÿí íåúÿ áèð ïàðà çàä òÿëèì åäÿðñÿí? À ü à Ê ÿ ð è ì . Þçýÿ âÿêèë îëñàéäû, ìÿíèì òÿëèìèì ëàçûì èäè. Àììà Àüà Ñÿëìàíà ìÿíèì òÿëèìèì ëàçûì äåéèë. Î þçö øåéòàíà ïàïóø òèêÿð. Ìÿí ÿýÿð÷è îíäàí íàðàçûéàì, àììà ùöíÿðèíè äàíìàã îëìàç. Òÿêè ñèçèí èøèíèç ÿìÿëÿ ýÿëñèí. ß ç è ç á ÿ é . Ìÿíèì þçöì áó ñààòäà ýåäÿðÿì, îíó ÷àüûððàì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, áÿñ ýåò. ßçèç áÿé âÿ Àüà Êÿðèì àéàüà äóðóá ýåòìÿê èñòèðëÿð.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Õóäàùàôèç, õàíûì! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õîø ýÿëäèí, Àüà Êÿðèì. Ìÿí ñÿíèí áó éàõøûëûüûíû ùå÷ âàõò óíóòìàéàúàüàì! ßçèç áÿé âÿ Àüà Êÿðèì ýåäèðëÿð.

Ñÿêèíÿ õàíûì. Ýöëñÿáà, éåðÿ áèð äþøÿê ñàë, äàëûñûíà áèð ïöøòö ãîé! Ýöëñÿáà òåç äþøÿéè ñàëûð, ïöøòöíö ãîéóð. Áó ùàëäà àéàã òàïïûëòûñû ýÿëèð. ßçèç áÿé âÿ Àüà Ñÿëìàí è÷ÿðè ýèðèðëÿð. Éóõàðûäà Ñÿêèíÿ õàíûì îòóðóá, Ýöëñÿáà áþéðöíäÿ àéàã öñòÿ äóðóáäóð.

À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñÿëàì-ÿëåéê! Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ßëåéêÿññÿëàì. Àüà Ñÿëìàí, õîø ýÿëäèí, ñÿôà __________ ýÿòèðäèí, áóéóð ÿéëÿø!

167

Èøàðÿ åäèð, äþøÿê öñòÿ Àüà Ñÿëìàí îòóðóð, îíäàí àøàüûäà ßçèç áÿé ÿéëÿøèð.

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì (íàçèê ñÿñ èëÿ). Àüà Ñÿëìàí, ìÿí Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûéàì. Öìèäèì áóäóð êè, ìÿíè ãûçëûüà ãÿáóë åäèá, ìÿíèì áó äàð ýöíöìäÿ êþìÿéèíè ìÿíäÿí ÿñèðýÿìÿéÿñÿí. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàíûì, áóéóð ýþðöì ìÿòëÿáèí íÿäèð. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ñÿëìàí, þçöíöçÿ ìÿëóìäóð êè, àëòû-éåääè àé áóíäàí èðÿëè Òÿáðèçÿ âÿáà äöøìÿê ñÿáÿáèëÿ òàìàì õàëã ãà÷ûá äàüûëìûøäû. Ãàðäàøûì Ùàúû Ãàôóð áèð òÿâÿêêöëëö àäàì èäè. Äåäè êè, ìÿí ùå÷ òÿðÿôÿ ýåäÿí äåéèëÿì. Àììà áÿðàè-åùòèéàò òàìàì ïóëóíó êè, àëòìûø ìèí òöìÿí èäè, ñàíäûãëàð è÷èíäÿ àïàðûá øàùèä âÿ ñöáóò èëÿ ùàêèìè-øÿðÿ òàïøûðäû êè, ÿýÿð ÿùéàíà ìÿí þëñÿì, áó ïóëó ñîíðà ìÿíèì ùÿð êÿñ øÿðè âàðèñèì ãàëñà, îíà ðÿää åëÿ. Ùàêèìè-øÿð ùàìàí ìÿáëÿüè ýþòöðöá, ñàèð õàëã êèìè, î äà øÿùÿðäÿí ÷ûõûá áàøãà éåðÿ ýåòäè. Áèçèì ãîíøóëàðûìûç äà òàìàì óçàãëàøäûëàð. Áèçèì åâäÿ ãàëäû áèð ãàðäàøûì, áèð îíóí ìöòÿñè âÿ áèð äÿ ìÿí. Èòòèôàãÿí ãàðäàøûì íàõîø îëäó, áèð êèìñÿ éîõ èäè, ìÿýÿð øÿùÿðäÿ äèôàí òÿðÿôèíäÿí áèð äÿñòÿ ñÿðáàç ãîéìóøäóëàð êè, ùÿð åâè éîõëàñûíëàð, þëÿíëÿðè ãÿáèðèñòàíà íÿãë åòñèíëÿð. Î ýöí ñÿðáàçëàðäàí äþðäö áèçèì åâÿ ýÿëäè. Ãàðäàøûì îíëàðà äåäè êè, ìÿí þëöðÿì, ìÿíèì áèð áàúûìäàí áàøãà äöíéàäà áèð âàðèñèì ãàëìûð. Ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà, ìÿíè ãÿáèðèñòàíà íÿãë åäèí. Ãàðäàøûì àëëàùûí ðÿùìÿòèíÿ ýåòäè. Èíäè ãàðäàøûìûí àðâàäû êè, ìöòÿäèð âÿ îíà ùå÷ èðñ éåòèøìÿç, èñòèéèð êè, ìÿíèì ãàðäàøûìà âàðèñ îëà, ìÿíèì èëÿ ìöðàôèÿéÿ äóðà. Àüà ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëó îíà âÿêèë îëóáäóð. Òÿâÿããå åäèðÿì êè, çÿùìÿò ãÿáóë åäèá áó èøäÿ ñÿí äÿ ìÿíÿ âÿêèë îëàñàí. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñÿêèíÿ õàíûì, ìÿí âÿêèë îëìàãäàí ÿë ÷ÿêìèøÿì. Äÿõè áèð êèìñÿíÿéÿ âÿêèë îëìóðàì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Àüà Ñÿëìàí, áó èø ÷îõ òåç ãóðòàðàñû èøäèð. Àç ìöääÿòäÿ ìöðàôèÿñè òàìàì îëóð. ßýÿð ãàðäàøûìûí äèëèíäÿí øàùèä ëàçûì îëñà, î ñÿðáàçëàðû øàùèä ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿí. Òÿâÿããå åäèðÿì êè, ìÿíèì õàòèðèì ö÷öí áó èøè áîéíóíäàí òóëëàìàéàñàí. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Î ñÿðáàçëàðûí àäû âÿ ìÿêàíû ñèçÿ ìÿëóìäóðìó? Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áÿëè, ßçèç áÿé êàüûçäà îëàðûí àäëàðûíû âÿ éåðëÿðèíè éàçûá ñÿíÿ òÿñëèì åäÿð. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Èíäè êè òÿâÿããå åäèðñÿí, ãÿáóë åäÿðÿì. Öìèäèì __________ áóäóð êè, óçóí èø îëìàñûí. Éîõñà ìÿíÿ ÷îõ ìÿÿòòÿë îëìàã ìöìêöí äåéèë.

168

Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Õåéð, èíøàëëàù áèð ýöíäÿ ãóðòàðàúàãäûð. Àüà Ñÿëìàí, ùÿìèí áó áèð ýöí çÿùìÿòèí ö÷öí ñÿíÿ áåø éöç òöìÿí ùÿããöëíÿôÿñ âÿäÿ åäèðÿì. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Îíñóç äà îëàð. Õàíûì, ìÿí ìÿùç ñÿíèí õàòèðèí ö÷öí áó èøÿ èãäàì åäèðÿì. Òàìàù óúóíäàí äåéèë. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Áèëèðÿì, Àüà Ñÿëìàí, áó ìÿáëÿüè ìÿí àíúàã ñÿíèí óøàãëàðûíà úèá õÿðúè âåðèðÿì. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàíûì, èíäè ìÿíè ìöðÿõõÿñ áóéóð, ýåäèì ñÿðáàçëàðû ýþðöì. ßùâàëàò õÿáÿð àëûì êè, ìöðÿôèÿ âàõòûíäà øÿùàäÿòëÿðèíè ÿäà åòñèíëÿð âÿ ñèç äÿ ìÿíèì àäûìà âÿêàëÿòíàìÿ éàçäûðûá ýþíäÿðèí. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . ×îõ éàõøû, ùàçûð åäèá ýþíäÿððÿì. Àììà, Àüà Ñÿëìàí, äåéèðëÿð êè, Àüà Ìÿðäàí ÷îõ ìöùèë àäàìäûð. Îíóí ùèéëÿñèíäÿí ãàôèë îëìàéàñàí. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Õàòèðúÿì îë, îíóí ùèéëÿñè ìÿíÿ êàð åëÿìÿç. ßçèç áÿé, î ñÿðáàçëàðûí àäëàðûíû âÿ éåðëÿðèíè, éàç, ìÿíÿ ýþíäÿð. ß ç è ç á ÿ é . ×îõ éàõøû, áèð ñààòäàí ñîíðà éåòèøÿð. Àüà Ñÿëìàí äóðóá ýåäèð. ßçèç áÿé âÿ Ñÿêèíÿ õàíûì.

ß ç è ç á ÿ é . Ìÿí äÿ äóðóá ýåäèì, ÿùâàëàòû øàùçàäÿéÿ áèëäèðèì. Ñ ÿ ê è í ÿ õ à í û ì . Îòóð, ñÿðáàçëàðûí àäëàðûí, éåðëÿðèí êàüûçà éàç, Àüà Ñÿëìàíà ýþíäÿð, ñîíðà ýåò. ßçèç áÿé îòóðóð éàçìàüà.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð

ÈÊÈÌÚÈ ÌßÚËÈÑ Èêèìúè ìÿúëèñ âàãå îëóð Àüà Ìÿðäàí ùàëâà÷û îüëóíóí åâèíäÿ.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Ýþðÿñÿí Àüà Êÿðèì íèéÿ ýåú ýÿëäè? Áÿëêÿ Àüà Ñÿëìàíûí âÿêèëëèê èøè îíó ÿéëèéèáäèð? ßýÿð áó èø ìÿí äåéÿí êèìè áàø òóòñà, Òÿáðèçäÿ ìÿíèì øþùðÿòèì ÿðøè-ôÿëÿêÿ ÷ûõàúàã! Êöëëè ïóëà ÷àòäûüûìäàí áàøãà, éÿíè âàãèÿí áó âÿêèëëèê áèð òöêÿíìÿç õÿçèíÿäèð, éîëëàðûíû áèëÿíÿ. ßëùÿìäöëëàù êè, ìÿíèì áó õöñóñäà ãöñóðóì __________ éîõäóð.

169

Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëäûð. Àüà Êÿðèì è÷ÿðè ýèðèð.

À ü à Ê ÿ ð è ì (áÿøàøÿò èëÿ). Ñÿëàì-ÿëåéê! Èøëÿðè áèòèðäèì, ìóøòóëóüóìó âåð! À ü à Ì ÿ ð ä à í (òÿáÿññöì èëÿ). Éÿãèí? À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áèð íþâ èëÿ ñÿíè Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíûí éàíûíäà íÿçÿðÿ âåðäèì êè, ÿýÿð þçöí äÿ îðäà îëñàéäûí, þç ùàããûíäà ìöøòÿáåù îëàðäûí. Äåäèì êè, áó ñààòäà ùàêèìè-øÿð éàíûäà Àüà Ìÿðäàíäàí ìþòÿáÿð êèìñÿíÿ éîõäóð. Îíóí áèð ñþçö èêè îëìàç. Äÿðõàíÿäÿ äÿ àíúàã î ìÿðóôäóð. Ùÿòòà øàùçàäÿ ùöçóðóíà äà ùÿìèøÿ áèð ïàðà èøëÿð ö÷öí ýåäèø-ýÿëèøè âàð. Èø áèëìÿêäÿ äÿ ßôëàòóíè-ÿñðäèð.5 Ýÿðÿê î ùÿð íåúÿ äåñÿ, îíóí ñþçöíäÿí ÷ûõìàéàñàí âÿ ùå÷ âàùèìÿ âÿ åùòèéàò åòìèéÿñÿí êè, àíúàã îíóí òÿäáèðè èëÿ ñÿí Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòèíÿ ìàëèê îëà áèëÿðñÿí. Éîõñà ñÿíèí áó èðñÿ ùå÷ ùàããûí éîõäóð. Àðâàä þçö äÿ âÿ ãàðäàøû Àüà Àááàñ äà ðàçû îëäóëàð. Èíäè áó ñààòäà ýÿëÿúÿêëÿð ñÿíèí éàíûíà êè, ùÿð íÿ äåñÿê, îíà ÿìÿë åòñèíëÿð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, Àüà Ñÿëìàíû äà î òÿðÿôÿ âÿêèë åòäèðÿ áèëäèíìè? À ü à Ê ÿ ð è ì . Áÿëè, áó ñààòäà Àüà Ñÿëìàí Ñÿêèíÿ õàíûìûí éàíûíäàäûð. Îðäàí ãóðòàðûá áóðà ýÿëÿúÿê. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùÿáà, Àüà Êÿðèì, âàëëàù ñÿíèí äèëèíäÿ úàäó ÿñÿðè âàð. Õóá, ùÿëÿ áèð äå ýþðöì Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû ýþé÷ÿêäèðìè! À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ åéëèéÿúÿêñÿí? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Íÿ åéëèéÿúÿéÿì, ýÿëñÿ àëëàì. Ìÿíÿ ýÿëìÿçìè? À ü à Ê ÿ ð è ì . Íÿ áèëèì, ýÿëÿðìè? Ñÿíèí áèð àç âàõòûí êå÷èáäèð. Àðâàä úàùûëäûð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, Àüà Êÿðèì, ñÿí þëÿñÿí, ìÿíèì ÷ÿíäÿí âàõòûì êå÷ìÿéèáäèð. Ìÿí èíäè äöç ÿëëè áèð éàøûíäàéàì. À ü à Ê ÿ ð è ì . Áåëÿ áèëèðÿì, éåòìèøäÿ äÿ îëàðñàí. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ñÿíèí úàíûí ö÷öí, áèëèðñÿíìè ìÿí ùàâàõò àíàäàí îëìóøàì? Òÿáðèçèí áþéöê çÿëçÿëÿñèíäÿí áèð èë ñîíðà. À ü à Ê ÿ ð è ì . Ñÿíèí êè àðâàäûí âàð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿí êè àðâàäñûçëûãäàí èñòÿìèðÿì îíó àëàì. Äåéèðÿì êè, Àëëàù ãîéñà ÿýÿð áó äþâëÿòè î àðâàäûí àäûíà Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí ÿëèíäÿí ÷ûõàðñàã, äÿõè àðâàä íèéÿ þçýÿñèíÿ ýåòñèí? Àðâàäû äà __________ ìÿí àëëàì, äþâëÿòè äÿ ìÿíèì ÿëèìäÿ îëñóí. Åëÿ ñÿíèí ñÿëàùûí äà áóäóð, þçýÿñèíäÿí ñÿíÿ íÿ õåéèð îëàúàã?

170

À ü à Ê ÿ ð è ì . ßëáÿòòÿ, áó ñóðÿòäÿ ýþé÷ÿê îëäó, éà îëìàäû, íÿ òÿôàâöòö, ãîé îëñóí èôðèòÿ, ýÿëñÿ àëýèëÿí. Àììà éàìàí äåéèë, àüëûì êÿñìèð êè, ñÿíè áÿéÿíÿ. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éÿíè ìÿí íåúÿéÿì? À ü à Ê ÿ ð è ì . Þçöí áèëìèðñÿí, ñèð-ñèôÿòèí ÷ÿíäàí ìÿãáóë äåéèë. À ü à Ì ÿ ð ä à í . À êèøè, ìÿí ñÿíèí ýþçöíäÿ íåúÿ ýþðöêöðÿì? Ãîé áèð àéíàéà áàõûì. (Áÿäÿííöìà àéíàéà áàõûð). Àüà Êÿðèì, ñÿí àëëàù, ìÿíèì ùàðàìäà ñÿí åéèá ýþðöðñÿí? ßýÿð äèøëÿðèìèí òþêöëìÿéèí äåéèðñÿí, íöçöëäÿí òþêöëöáäöð, ãîúàëûãäàí äåéèë. Îâóðäëàðûì áèð àç ÷óõóðà äöøöáäöð, àììà ÷ÿíäàí äà ìÿëóì îëìóð, ñàããàë öñòöíö þðòöáäöð. À ü à Ê ÿ ð è ì . Äè éàõøû, áÿñäèð, îòóð àøàüû, èíäè àðâàä ýÿëÿð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ñÿáð åëÿ, áèð òèðìÿ êöëÿúÿìè ýåéèì, ìàùóä úöááÿìÿ áöðöíöì, ñàããàëûìû äàðûéûì. (Áàøëàéûð äåäèêëÿðèíè åëÿìÿéÿ). À ü à Ê ÿ ð è ì . À êèøè, íèéÿ ëàçûìäûð áó çàäëàð, îòóð àøàüû. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ÷îõ ëàçûìäûð! Áèçèì àðâàäëàðûìûç ùÿìèøÿ öçëÿðèíè êèøèëÿðäÿí ýèçëÿðëÿð. Àììà þçëÿðè êèøèëÿðÿ áàõìàüà áèèõòèéàðäûëàð. Ìÿíè Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû éàðàøûãëû ýþðñÿ, ÿëáÿòòÿ, àðòûúàã ñàéàð. Ñþçöìöí àðòûúàã òÿñèðè îëàð. Áÿëêÿ õîøóíà äà ýÿëèì. Àüà Ìÿðäàí ëèáàñûíû ýåéèá, ñàããàëûíû äàðàéûá îòóðóð. Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð. Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû Çåéíÿá âÿ ãàðäàøû Àüà Àááàñ è÷ÿðè ýèðèðëÿð.

À ü à À á á à ñ . Ñÿëàì-ÿëåéêöì! À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêöì-ñÿëàì, õîø ýÿëäèíèç, ñÿôà ýÿòèðäèíèç! Áóéóðóí, ÿéëÿøèí. Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû öçöí áöðöìöø âÿ ãàðäàøû îòóðóðëàð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Àááàñ, ìÿí ñÿíèíëÿ äàíûøûì, Çåéíÿá õàíûì äà ãóëàã àññûí, éåðè ýÿëÿíäÿ úàâàá âåðñèí. Ùàúû Ãàôóð þëÿí èíäè àëòû àéäûð. Ñþç ýÿðÿê áèçèì àðàìûçäà àøêàð îëà. Ùàìû áèëèð êè, Çåéíÿá õàíûì Ùàúû Ãàôóðóí äàèìè ìÿíêóùÿñè äåéèë, îíóí äþâëÿòèíäÿí èðñ ùåñàáûíäà ùÿðýèç ùèññÿñè éîõäóð. Àììà ìÿí áó êåéôèééÿòè áèëèá Àüà Êÿðèìè ñèçèí éàíûíûçà ýþíäÿðäèì âÿ ìÿëóì åëÿäèì êè, ÿýÿð ñèç ìÿíèì ñþçöìäÿí ÷ûõìàñàíûç âÿ ìÿíèì òÿäáèðèìÿ ÿìÿë åëÿñÿíèç, ìÿí áåëÿ åëÿðÿì êè, áó äþâëÿò Çåéíÿá õàíûìà ÷àòàð. ×öíêè Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí áèð êþìÿéè âÿ ÿëèíäÿí èø ýÿëÿí ÿãðÿáàñû éîõäóð. Àíúàã î ãûçûí áèð úàâàí íàìèçÿäè âàð, î äà ìöðàôèÿ èøèíäÿ ìÿíÿ ùÿðèô îëà áèë__________ ìÿç âÿ ñèç äÿ ìÿíèì ðÿéèìÿ ðàçû îëóá ùàêèìè-øÿð éàíûíà àäàì ýþí171

äÿðèá áèëäèðèáñèíèç êè, Ùàúû Ãàôóð òàïøûðäûüû ïóëó îíóí áàúûñûíà âåðìÿñèí êè, îíóíëà èääèàíûç âàð. Ùàêèìè-øÿð ïóëó ñàõëàéûá, ñèçÿ âÿ Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíà áèëäèðèá êè, âÿêèë òóòóá, ìöðàôèÿéÿ ÿéëÿøèá, äàâàíûçû òåéé åäÿñèíèç. Èíäè ìÿí þçöì ñèçèí âÿêèëèíèçÿì. Àììà Çåéíÿá õàíûì ýÿðÿê ìÿíèì ùÿð ñþçöìÿ, ùÿð òÿäáèðèìÿ ÿìÿë åòñèí êè, áó èø ÿíúàì òàïà. À ü à À á á à ñ . ßëáÿòòÿ, îíñóç êè, îëìàç. Áóéóðóí ýþðÿê Çåéíÿá õàíûìà òÿêëèôèí íÿäèð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßââÿëÿí, Çåéíÿá õàíûì ýÿðÿê áó ñààòäà áèð ïàðà ìÿõàðèú ö÷öí áåø éöç òöìÿí ìÿíÿ ïóë âåðÿ êè, àõûðäà äà ùåñàáà äàõèë åëÿðèê. Þçö Àüà Êÿðèìÿ áèëäèðèáäèð êè, Ùàúû Ãàôóðóí þëÿíäÿí ñîíðà ñàíäûãäà ìèí òöìÿí âàð èäè âÿ áàúûñû äà áèëìèðäè, îíó ýþòöðöáäöð. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Ìöçàéèãÿ éîõäóð, áàøãà òÿêëèôëÿðèíè áèëäèð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . èêèíúè òÿêëèô áóäóð êè, ýÿðÿê Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòèíèí éàðûñûíà ãàíå îëàñàí, éÿíè î äþâëÿòäÿí êè, àëòìûø ìèí òöìÿíäèð, îòóç ìèí òöìÿí ñÿíèí îëñóí âÿ ãàëàí éàðûñû îòóç ìèí òöìÿí ìÿíèì âÿ Àüà Êÿðèìèí âÿ áàøãà éîëäàø âÿ êþìÿê÷èìèçèí îëñóí. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàé àìàí, íÿ ÷îõ èñòèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí! À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùÿðýèç ÷îõ äåéèë, õàíûì! Áó èðñÿ ñÿíèí ùå÷ ùàããûí éîõäóð. Áó îòóç ìèí òöìÿí äÿ ìÿí àíúàã ñÿíÿ áàüûøëàéûðàì. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Íåúÿ ùàããûì éîõäóð? Ìÿí èëëÿð èëÿ çÿùìÿò ÷ÿêèá Ùàúû Ãàôóðóí åâèíäÿ îòóðìóøàì. Òàìàì ïóë ñàíäûãëàðûíûí ùà÷àðû ìÿíèì ÿëèìäÿ îëóðäó. Ùàúû Ãàôóðóí ñàüëûüûíäà îíóí áàúûñûíûí áåø àááàñû èõòèéàðû ÷àòìàçäû, àììà ìÿí ùÿð íÿ ãÿäÿð èñòÿñÿéäèì õÿðú åäÿðäèì. Èíäè íåúÿ îëäó êè, ìÿí ýÿðÿê ãûðàãäà ãàëàì, ïóëëàðû áó äèëàðàì ÷ÿíýè ýþòöðÿ, ýåäÿ áèð ãûçûë-ãûðìûçû îüëàíà, éåéÿ, è÷ÿ, êåô åäÿ? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìöðàôèÿäÿ áó ñþçëÿðÿ ãóëàã àñìàçëàð. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Íåúÿ ãóëàã àñìàçëàð? Ìöðàôèÿ åäÿíèí ìÿýÿð èíñàôû éîõäóð? Îí èëäÿí àðòûã áó äþâëÿò ìÿíèì ÿëèìäÿ èäè. Èíäè ýÿðÿê ìÿí îíäàí áèíÿñèá îëàì? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, èíäè ýÿðÿê îíäàí áèíÿñèá îëàñàí. Ñþçöìÿ ãóëàã àñ, éàðûñûíà ãàíå îë! Éîõñà î äþâëÿòèí áèð ôöëóñóíà äà ùàããûí éîõäóð. Àüà Àááàñ ìÿòëÿáè áàøà äöøÿð êè, ìÿí äåäèéèì ñþç ùàãäûð. À ü à À á á à ñ . Éàõøû, ðàçûéûã. Áàøãà òÿêëèôèí íÿäèð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ö÷öìúö òÿêëèôèì áóäóð êè, Çåéíÿá õàíûì ýÿðÿê __________ ìÿúëèñè-ìöðàôèÿäÿ ùàçûð îëóá îòóðà âÿ ùàêèìè-øÿð ùöçóðóíäà èãðàð åäÿ êè, Ùàúû Ãàôóðäàí áèð éåääè àéëûã áèð îüëó âàð.

172

Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàé, äÿäÿì âàé! Àüà Ìÿðäàí, áó ÷îõ ÷ÿòèí òÿêëèôäèð. Ìÿí éàëàíäàí íåúÿ äåéèì êè, ìÿíèì éåääè àéëûã îüëóì âàð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùå÷ ÷ÿòèí äåéèë. Ùàúû Ãàôóðóí ñàüëûüûíäà ñÿí ùàìèëÿ èäèí. Þëÿíäÿí áèð àé èðÿëè áèð îüëàí äîüóáñÿí; èíäè éåääè àéëûãäûð. Áóíó äåìÿéÿ íÿ âàð ? Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Àüà Ìÿðäàí, ìÿí ñÿíè þçöìÿ àòà áèëèðÿì. Ñÿíèí ùå÷ ñþçöíäÿí ÷ûõìàüû áàúàðìàíàì. Àììà áó òÿêëèô ÷îõ ìöøêöëäöð. Ìÿí óøàã äîüìàìûøàì. Äåìÿçëÿðìè áÿñ óøàüûí ùàíû? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó õöñóñäà ãÿì ÷ÿêìÿ! Óøàã ùàçûðäûð âÿ ñÿí ùàìèëÿ èäèí, îíó äîüóáñàí. Óøàüû ñÿíèí âÿ Ùàúû Ãàôóðóí ãóúàüûíäà ýþðÿíëÿð äÿ âàð. Ñÿí áó úÿùÿòäÿí åùòèéàò åëÿìÿ. Ñÿí àíúàã èãðàð åäÿðñÿí, þçýÿëÿðè òÿñäèã åäÿð. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Àëëàùû ñåâèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí, áèð àéðû òÿêëèô åëÿ! Ìÿí íåúÿ áó éàëàíû èãðàð åäèì? Âàëëàù, ìÿíèì öçöìäÿí ýÿëìÿç êè, áó ñþçö äåéÿì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ãÿðèáÿ ñþç äàíûøûðñàí! Ùå÷ áèëìèðÿì íèéÿ öçöíäÿí ýÿëìèð áó ñþçö äåéÿñÿí? Ùå÷ áèëìèðÿì íÿäÿí óòàíûðñàí? Õóá, àëÿì áèëèð êè, äîüìàã àðâàä òàéôàñûíûí ïåøÿñèäèð. Óòàíìàã íÿäèð? Áàëûã èñòÿéÿí ýÿðÿê úàíûí ñîéóã ñóäàí ãîðóìàéà. Ýÿðÿê áó èãðàðû åäÿñÿí, áàøãà ÷àðÿ éîõäóð. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áó èãðàðäàí ãÿðÿçèí íÿäèð, Àüà Ìÿðäàí? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ãÿðÿçèì îäóð êè, Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòè ñÿíÿ éåòèøñèí. Áó ìÿòëÿáèí ÿíúàìûíà áóíäàí áàøãà ÿëàú òàïûëìàç, îíäàí þòðö êè, ñÿí îíóí âàðèñè îëà áèëìÿçñÿí. Àììà ñÿíèí îüëóí îíóí øÿðè âàðèñèäèð. Îüëàí âöúóäóíó ñöáóòà éåòèðÿíäÿí ñîíðà, òàìàì äþâëÿò îíà éåòèøÿð. Î âàõò äà ìÿí ÷îõ àñàíëûãëà þçöìö îíà ãÿééóì åäÿðÿì. Ñîíðà êè, áèð áåø-àëòû àé êå÷ÿð, ñþùáÿò ñàëëûã êè, ñÿíèí óøàüûí âÿôàò åòäè. Î ñöðÿòäÿ òàìàì äþâëÿò øÿðÿí ñÿíÿ ìöíòÿãèë îëàð. Éàðûñûíû ñÿí ýþòöðÿðñÿí âÿ éàðûñûíû ìÿí. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . À áàøûíà äþíöì, áåëÿ éàëàí èøè éåòèðìÿê îëàðìû? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éåðèòìÿê îëìàçäû, ÿýÿð Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí êþìÿéè îëñàéäû. Èíäè îíóí êèìñÿíÿñè éîõäóð êè, áèçèì ãàáàüûìûçäà ñþç äàíûøà. ßýÿð Àüà Ùÿñÿí òàúèðÿ ýåòñÿéäè, ýåíÿ áó èø ÷ÿòèí èäè. Èíäè Àüà Ùÿñÿí äÿ âÿ îíóí ýöúëö ÿãðàáàñû äà î ãûçà äöøìÿí îëóáëàð. Ùà__________ ìûñû èñòèð êè, áó äþâëÿò îíà ÷àòìàñûí. Ãûç ãàëûá éàëãûç, àíúàã áèð úàâàí íàìèçÿäèëÿ êè, ÿëèíäÿí ùå÷ áèð èø ýÿëìÿç.

173

Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áÿñ î äåäèéèí óøàã ùàðäàäûð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó ñààòäà ýþðÿðñÿí. Àüà Êÿðèì, óøàüû î áèðè îòàãäà äàéÿäÿí àë ýÿòèð. Àüà Êÿðèì ýåäèð.

Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Óøàüû äàéÿ ÿìèçèð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, àíàñû ÿìèçèð. Àììà ñÿíèí äàéÿíäèð äÿõè. Àüà Êÿðèì óøàã ÿëèíäÿ ãàéûäûð. Àüà Ìÿðäàí óøàüû àëûð, âåðèð Çåéíÿá õàíûìà.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àë, áóäóð ñÿíèí îüëóí! Ýþðöðñÿíìè, ýþçö, ãàøû ëàï Ùàúû Ãàôóðóí ýþçö, ãàøûäûð. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Âàëëàù äåéÿñÿí êè, åëÿ îõøóéóð; àììà ãîðõóðàì ìöðàôèéÿ âàõòûíäà äèëèì òóòóëà, äåéÿ áèëìÿéÿì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Çåéíàá õàíûì, ñÿáÿáè îäóð êè, þçöí èíàíìûðñàí êè, áóíó ñÿí äîüóáñàí. ßââÿëÿí,þçöí ýÿðÿê èíàíàñàí êè, áó ñÿíèí îüëóíäóð. Éîõñà, ÿëáÿòòÿ, ìöðàôèéÿ ìÿúëèñèíäÿ êàðûõàðñàí, äèëèí òóòóëàð. Âàùèìÿ åëÿìÿ, ñþç âåð êè, áåëÿ èãðàð åäÿñÿí. Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Áÿëè, ñþç âåðèðÿì, ÿýÿð áàúàðñàì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Èíøàëëàù áàúàðàðñàí. Áÿñ î éàõøûäûð êè, áàëäûçûí òàìàì äþâëÿòè àïàðûá áèð áûüû áóðìà îüëàíà éåäèðÿ? Ç å é í ÿ á õ à í û ì . Äîüðó äåéèðñÿí. Ñÿêèíÿ õàíûìûí âÿêèëè éàëàíûìû ÷ûõàðìûéà. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õà-õà-õà!.. Ýþð êèìäÿí ãîõóð! Åùòèéàò åëÿìÿ! Î, ùå÷ áèð êÿëìÿ äÿ ñÿíèí õèëàôûíà ñþç äàíûøìàéàúàã. Äóðóí ýåäèí, âÿêàëÿòíàìÿíè éàçäûðûí, ùàçûð åäèí. Ñàáàù ýÿðÿê ìöðàôèéÿ áàøëàíûá òàìàì îëà. Ìÿíèì äÿ èíäè áàøãà èøëÿðèì âàð, éàíûìà àäàìëàð ýÿëÿúÿê âÿ Àüà Êÿðèìè äÿ àïàðûí, îíóíëà áåø éöç òöìÿí ïóë ýþíäÿðèí. À ü à À á á à ñ . Ïóëëàðû ýÿòèðìèøèê, Àüà Êÿðèì áèëäèðìèøäè. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Äè ãîéóí, ýåäèí. Àüà Àááàñ ïóëëàðû êèñÿäÿ Àüà Ìÿðäàíûí ãàáàüûíà ãîéóð. Áàúûñû èëÿ àéàüà äóðóá ýåòìÿê èñòÿéèð. Áó ùàëäà øàùçàäÿíèí ôÿððàøû Íÿñèð äàõèë îëóð.

Í ÿ ñ è ð ô ÿ ð ð à ø . Ñÿëàì-ÿëåéêöì, Àüà Ìÿðäàí! Øàùçàäÿ áóéóðäó êè, áó àõøàì áèð ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿëñèí êè, áèð âàúèá èøèì âàð, îíà ðöúó åäÿúÿéÿì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßðç åëÿ êè, áàø öñòÿ! __________ Ôÿððàø ýåäèð, ñîíðà ùàêèìè-øÿðèí íþêÿðè ßñÿä äàõèë îëóð.

174

ß ñ ÿ ä (íþêÿðè-ùàêèìè-øÿð). Ñàëàì-ÿëåéêöì, Àüà Ìÿðäàí! Àüà áóéóðóð êè, áó ýåúÿ Ùàúû Ñÿìèíèí åâèíäÿ áèçèì èëÿ ãîíàãëûüà ýåäÿúÿêäèðìè? Âàúèáè èø âàð. Ýÿðÿê îíóíëà îðàäà äàíûøàì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßðç åëÿ êè, ýåäÿúÿéÿì. Àüà Àááàñ áàúûñû èëÿ ýåäèð, Àüà Êÿðèì.

À ü à Ê ÿ ð è ì . Áó øàùçàäÿ ôÿððàøû âÿ ùàêèìè-øÿð íþêÿðè ùàðàäàí òàïûëäûëàð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿí áèëèðäèì êè, àðâàä ìÿíèì òÿêëèôèìäÿí âàùèìÿ åäÿúÿê. Áóëàðûí ùÿðÿñèíÿ èêè ñàùèá-ãèðàí âåðèá, ïèø ÿç âàõò ùàçûð åëÿìèøäèì êè, ýÿëèá àðâàäûí éàíûíäà áó ñèôàðèøëÿðè ìÿíÿ åòñèíëÿð. Àðâàä áèëñèí êè, ìÿí øàùçàäÿ âÿ ùàêèìè-øÿð éàíûíäà ìöãÿððÿáÿì. Áèð àç öðÿêëè îëñóí, éîõñà ìöðàôèéÿ âàõòûíäà ãîðõóðàì èãðàðà ãàäèð îëìàéà, ðöñâàé îëàã. À ü à Ê ÿ ð è ì . Âàëëàù, éàõøû ôèêèðäèð. Àììà õåéð, áèç ìöðàôèÿ âàõòûíäà ìöëàùèçÿ åëÿðèê, ÿýÿð ìöéÿññÿð îëà, àðâàäûí èãðàðûíû øàùèäëÿðäÿí ñîíðàéà ñàëëûã, î âàõò âàùèìÿ åëÿìÿç. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Äè äóð ýåò Ùàúû Ðÿúÿáÿëèéÿ äå êè, øàùèäëÿðè ýÿòèðñèí, ýÿëñèí. Áåø éöç òöìÿí îíóí þçöíÿ âÿäÿ åëÿ. ßëëè òöìÿí íÿüä, ãàëàíû íèñéÿ. Øàùèäëÿðèí ùÿð áèðèñèíÿ äå îòóç òöìÿí, îí áåøè íÿüä, îí áåøè íèñéÿ êè, èø òàìàì îëàíäàí ñîíðà âåðèëÿð. Ùàúû Ðÿúÿáÿëè ÿëäÿ îëìàñà áó èøè àøûðìàã îëìàç. Éîõñà èøèí öñòöíö à÷àð; ÷îõ øåéòàíäûð. Îíäàí èø ýèçëÿòìÿê ìöìêöí äåéèë. À ü à Ê ÿ ð è ì . ×îõ éàõøû, ýåäèì. (Àéàüà äóðóð). À ü à Ì ÿ ð ä à í . Åé, ñÿí àëëàù, áèð ñþç äåéèðÿì: Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíû ýþðÿíäÿ þç éàíûíäàí áèð òþâð èëÿ èøàðÿ åëÿ êè, äàíûøûã àðàñûíäà ìÿíÿ àòà õèòàá åòìÿñèí; ñÿí þëÿñÿí, öðÿéèíÿ àéðû ôèêèð ýÿëìÿñèí! Åëÿ õîøóìà ýÿëìÿç êè, àðâàä òàéèôÿñè ìÿíÿ õîøàìÿä ö÷öí àòà ëÿãÿáè âåðÿ. Íÿ ëàçûì îëóáäóð? Àäûìû äåñèí. À ü à Ê ÿ ð è ì . Éàõøû, éàõøû, áèëèðÿì ìÿòëÿáèí íÿäèð! Õàòèðúÿì îë, äÿõè ñÿíÿ àòà äåìÿç. Ýåäèð, ñîíðà Àüà Ñàëìàí äàõèë îëóð.

À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ñàëàì-ÿëåéê! À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêÿññÿëàì, íåúÿ îëäó? À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Âÿêèë îëäóì. Èíäè ôèêðèí íÿäèð? __________ À ü à Ì ÿ ð ä à í . Èíäè ôèêðèì áóäóð êè, øàùèäëÿð ùàçûð åäèá, ìöðàôèÿéÿ èãäàì åäÿê. Äå ýþðöì, ñÿíÿ íÿ âÿäÿ åëÿäèëÿð?

175

À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Ìÿí äåäèëÿð êè, áåø éöç òöìÿí ñÿíÿ ùÿããöëíÿôÿñ âåððèê, ÷öíêè áèçèì øàùèäëÿðèìèç ùàçûðäûð âÿ èø âàçåùäèð. Ìÿí äÿ ðàçû îëäóì. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû åëÿäèí. Èíäè ýþðöðñÿí êè, ùàãã òÿðÿôèíäÿí ÷ÿíäàí õåéèð éîõäóð. Àììà Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû îòóç ìèí òöìÿíäÿí êå÷èð. Áó îòóç ìèí òöìÿí ñÿíÿ, ìÿíÿ âÿ Àüà Êÿðèìÿ éåòèøÿúÿêäèð. Øàùèäëÿðèí àäëàðûíû, éåðëÿðèíè þéðÿíäèíìè? À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Þéðÿíìèøÿì. Äþðä íÿôÿð ñÿðáàçäûð; Áÿäÿë, Ãÿùðÿìàí, Ãÿôôàð âÿ Úàááàð. Âÿðúè êö÷ÿñèíäÿ îëóðëàð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ýÿðÿê ìÿí îëàðû áóðà ýÿòèðäèá òîâëàéàì êè, õèëàô øÿùàäÿò åòñèíëÿð. Ñÿí ýÿðÿê ýåäèá îëàðà òàïøûðàñàí êè, ñÿäàãÿò èëÿ þç øÿùàäÿòëÿðèíè åëÿñèíëÿð. ×öí ñÿðáàç òàèôÿñè áè÷èçëèêäÿí áèð íþâ ôèðãåéèñóàëà6 äàõèëäèð. Îëàð ùàìàí ñààò ñîðóøàúàãëàð êè, àüà, ñîíðà áèçÿ íÿ øÿôÿããÿò åäÿúÿêñÿí? Îíäà ñÿí äå êè, óøàãëàðûì, áåëÿ èøëÿðäÿ ìöçä èñòÿìÿê éàõøû äåéèë. Àëëàù ðèçàñûíà ýÿðÿê øÿùàäÿò åäÿñèíèç. Ãèéàìÿò ýöíö ñèçÿ ÿúðè-õåéèð éåòèøÿð. À ü à Ñ ÿ ë ì à í . ×îõ éàõøû! À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ùå÷ áèëèðñÿíìè ñÿðáàçëàðûí àäÿòè íÿ ãÿðàð öçðÿäèð? À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Áèëèðÿì. Îëàð äåéÿúÿêëÿð êè, áèç Ùàúû Ãàôóðóí åâèíÿ éåòèøäèê. Èêè ñààò âÿôàòûíäàí èðÿëè. Áèçÿ äåäè êè, ìÿí þëöðÿì, ìÿíèì äöíéàäà áèð êèìñÿì éîõäóð, ìÿýÿð áèð áàúûì. Ìÿí þëÿíäÿí ñîíðà ìÿíè äÿôí åäèí. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, ýÿðÿê ñÿðáàçëàð áó ñþçö äÿéèøèá äåéÿëÿð êè, áèð àéëûã îüëó âàð èäè. Èíäè äóð ýåò! Àüà Ñÿëìàí äóðóá ýåäèð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Èíøàëëàù èø éàõøû ýÿëèð. Èíäè Àüà Êÿðèì, øàùèäëÿðè ýÿòèðÿí âàõòäûð. Ãàïû à÷ûëûð. Àüà Êÿðèì, Ùàúû Ðÿúÿáÿëè, äàðóüÿ âÿ éàíûíäà äþðä íÿôÿð àäàì äàõèë îëóðëàð.

Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Ñÿëàì-ÿëåéê! À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêÿññÿëàì, Ùàúû, òàïäûíûçìû? Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Òàïäûíûçìû?! Ýóéà èòèðìèøäèê òàïàã? Ãÿðèáÿ ñóàë åäèðñÿí, Àüà Ìÿðäàí. Áÿñ ìÿëóì êè, ìÿíè ùÿëÿ äöðöñò òàíûìûðñàí. À ü à Ì ÿ ð ä à í (Àüà Êÿðèìÿ êÿíàðäà). Àüà Êÿðèì, ñÿí äóð ýåò, __________ Àüà Ñÿëìàí èëÿ ýþðöø. Î íèøàí âåðÿí ñÿðáàçëàðû ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð.

176

(Ñîíðà Ùàúû Ðÿúÿáÿëèéÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá). Ùàúû, ìÿíÿ íèøàí âåð, ýþðöì êè, áóëàð êèìäèðëÿð? Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Áó Ùåïî ãóìàðáàçäûð êè, äöíÿí ßðäÿáèëäÿí ýÿëèáäèð. Áó ãÿçâèíëè Øåéäàäûð êè, ýöíäöç ñÿððàôëûã åëÿð, ýåúÿ ÿééàðëûã. Áó äà Ãóðáàíÿëè ùÿìÿäàíëûäûð êè, ýåúÿ ùÿð èø ÿëèíäÿí ýÿëÿð, àììà ýöíäöçëÿð áàçàðäà úîðàá ñàòàð. Áó äà ìàðàüàëû Ùÿíèôÿäèð êè, ýöíäöç ãîëòóãôöðóøëóã åäÿð, ýåúÿëÿð ìÿíèì éàíûìäà îëóð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëùÿìäöëëàù, ùàìûñû éàõøû àäàìëàð èìèø, àììà Ùåïîíóí ñÿíÿòè áèð àç òþùìÿòëèäèð. Îëàð êè, îíà ýöìàíè-áÿä ýåäÿ. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Ãîðõìà, Ùåïî áèð íàäöðöñòäöð êè, ùÿð ñèôÿòÿ âÿ ùÿð äîíà ýèðÿ áèëÿð. Èñòèðñÿí áèð-èêè ñààòäàí ñîíðà áèð ìöòÿøÿõõèñ òàúèð ñèôÿòèíÿ ýèðèá éàíûíà ýÿëñèí êè, ñÿí þçöí äÿ îíóí ùàããûíäà ìöøòÿáåù îëàñàí. Ìÿýÿð áèëìèðñÿí êè, áó êèìèí íöòôÿñèíäÿí ÿìÿëÿ ýÿëèá? Áó, äàáàíûêÿñèê Ùåéäÿðãóëóíóí îüëóäóð êè, ýöíäöç ßùÿðäÿ ýþðöíöá, ýåúÿ èêè ýöíëöê éîë ïèéàäà ýÿëèá. Òÿáðèçäÿ ìÿðùóì ãàèì-ìÿãàìûí åâèíäÿí áèð úÿâàùèð ìöúðöñöíö àïàðûá, ýåíÿ åëÿ î ýåúÿ ßùÿðÿ ãàéûäûá; Ñöáù ÷àüû êàðâàíñàðàäà äàëàíûíäà éàòìûø èìèø. Àëÿì òàìàì ùåéðàí ãàëìûøäû îíóí áó ÿìÿëèíÿ. Ìÿùç îíóí áó ùöíÿðèíÿ ýþðÿ èø à÷ûëàíäàí ñîíðà îíó þëäöðìÿéèá àíúàã äàáàíëàðûíû êÿñäèëÿð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . À, äàáíûêÿñèê Ùåéäÿðãóëóíóí îüëó èìèø! ×îõ éàõøû, àììà àäûíû äÿéèøÿðèê. Áóëàð ìÿñàèëè-øÿðèééÿòëÿðèíÿ àðèôäèðëÿðìè? Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Õàòèðúÿì îë! Òàìàì ÿùëè-ñàâàääûðëàð. Ñÿí þëÿñÿí, ùàìûñû øåéòàíà ïàïóø òèêÿðëÿð. Íÿ ýöíÿ ãàëûáëàð, äþðäö äÿ ùÿð ýöí ìÿñúèääÿ úàìààò íàìàçû ãûëûð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ éàõøû, èíäè áèëèðëÿðìè êè, ýÿðÿê íÿ ýöíÿ øÿùàäÿò åòñèíëÿð. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Õåéð, ýÿðÿê îíó ñÿí þçöí òÿëèì åäÿñÿí. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, ýÿðÿê äåñèíëÿð êè, Ùàúû Ãàôóðóí âÿôàòûíäàí áèð ùÿôòÿ èðÿëè áèç äþðäöìöç äÿ àõøàì ÷àüû ÿùëè-ãöáóð çèéàðÿòèíÿ ýåäèðäèê. Ùàúû Ãàôóðóí ãàïûñûíäàí þòÿíäÿ ýþðäöê äóðóáäóð, ãóúàüûíäà áèð ãóíäàã. Ñÿëàì âåðèá ñîðóøäóã êè, Ùàúû, áó óøàã êèìèíäèð? Äåäè êè, ìÿíèìäèð, ö÷ ùÿôòÿäèð êè, òÿâÿëëöä òàïûáäûð. Áóíäàí áàøãà äÿõè þâëàäûì éîõäóð. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è (øàùèäëÿðÿ öçöí òóòóá). Àé óøàãëàð, åøèòäèíèçìè? Ù ÿ ï î . Áÿëè, åøèòäèê! __________ À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áó òþâð äåéÿ áèëÿúÿêñèíèçìè? Ù ÿ í è ô ÿ . ßëáÿòòÿ, íÿ ÷ÿòèí ñþçäöð êè, äåìÿê ìöøêöë îëà!

177

À ü à Ì ÿ ð ä à í . ×îõ ðàçûéàì, îüóëëàðûì, Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí! Ø å é ä à . Àüà Ìÿðäàí, áåëÿ èøäÿí Àëëàù ìÿýÿð ðàçû îëàð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Íèéÿ ðàçû îëìóð, ÿçèçèì! ßýÿð ÿñë èøäÿí õÿáÿðäàð îëàñàí, äåéÿðñÿí êè, ðàçû îëàð. Áè÷àðÿ Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäû îí èë åâ âÿ äþâëÿò ñàùèáè îëóáäóð. Èíäè ðÿâàäûðìû åâäÿí, äþâëÿòäÿí ìÿùðóì îëñóí âÿ áó äþâëÿòè áèð ãûçìûø ãûç ýþòöðöá áèð úþâìÿðè ÿùëè-çÿëÿìÿ îüëàíà éåäèðñèí? Áó ñÿáÿáÿ êè, îíó ãóúàúàãäûð? ßùëè-çÿëÿìÿ áèçèì öëÿìàìûçûí ãþâëöíÿ ýþðÿ äÿðýàùè-èëàùèäÿí ìÿðäóääóðëàð. Ø å é ä à . Áÿëè, äîüðó äåéèðñÿí. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Àüà Ìÿðäàí óøàãëàðûí èúðÿòèíè ìÿëóì åëÿ. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿýÿð Àüà Êÿðèì åéëÿìÿéèáäèð? Ùÿð áèðèñèíÿ îòóç òöìÿí âÿ ñÿíÿ äÿ ìÿëóìäóð íÿ éåòèøÿúÿêäèð. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . Àüà Ìÿðäàí, óøàãëàðûí èúàðÿñèíèí éàðûñû ýÿðÿê áèøÿêè, éåòèøÿ. À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëáÿòòÿ, ñèç ýåäèí; èêè ñààòäàí ñîíðà Àüà Êÿðèì ñèçÿ ÿëëè òöìÿí âÿ óøàãëàðûí äà èúðÿòëÿðèíèí éàðûñûíû ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿð. Ù à ú û Ð ÿ ú ÿ á ÿ ë è . ×îõ éàõøû, õóäàùàôèç. Ùàìûñû ýåäèðëÿð. Ñîíðà ãàïû à÷ûëûð, äþðä íÿôÿð ñÿðáàç è÷ÿðè ýèðèð Àüà Êÿðèì èëÿ.

Ñ ÿ ð á à ç ë à ð . Ñÿëàì-ÿëåéêöì! À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëåéêöìÿññÿëàì. Áóéóðóí, îüëàíëàðûì, ÿéëÿøèí! Ñèç õîø ýÿëèáñèíèç. Ñèçÿ çÿùìÿò âåðäèì, áàüûøëàéàñûíûç! Ñ ÿ ð á à ç ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Õåéð àüà, ñÿíèí êèìè ùþðìÿòëè êèìñÿíÿëÿðèí ãóëëóüóíà ýÿëìÿê áèçÿ ÷îõ ôÿõðäèð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùÿáà, îüëóì! ßäÿáëè àäàì äöíéàäà ùÿìèøÿ ÿçèç îëàð. ×àøò éåéèáñèíèçìè? Ñ ÿ ð á à ç ë à ð . Õåéð, áóðà ýÿëäèê, ùÿëÿ ìÿúàëûìûç îëìàäû. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Êÿðèì, áèçèì íþêÿðëÿðäÿí áèðèñèíè ýþíäÿð, áàçàðäàí ÷èëîâïÿçäÿí äþðä íÿôÿð ö÷öí äþðä äöìÿðäè áîøãàáäà, éàíûíúà ãÿíäàáû ÷èëîâ ýÿòèðñèí. Ñ ÿ ð á à ç . Íÿ ö÷öí, àüà, çÿùìÿò ÷ÿêèðñèíèç? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Çÿùìÿò íèéÿ îëóð, ÿçèçèì. Èíäè ÷àøò âàõòûäûð. Ðÿâàäûðìû ìÿíèì åâèìäÿí àú ýåäÿñèíèç? Ñ ÿ ð á à ç . Àüà, áèçÿ ãóëëóüóíóç íÿäèð? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Îüëóì, áèð ÷ÿíäàí ãóëëóüóì éîõäóð. Àíúàã áèðúÿ êÿëìÿ ñþç ñèçäÿí ñîðóøàúàüàì. __________ Ñ ÿ ð á à ç . Áóéóð, àüà, èêèñèíè ñîðóø!

178

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Ìÿðùóì Ùàúû Ãàôóðó ñèçìè äÿôí åòäèíèç? Ñ ÿ ð á à ç . Áÿëè, àüà. À ü à Ì ÿ ð ä à í – Ìÿðùÿáà, îüëàíëàðûì, ñèçèí úàâàíìÿðäëèéèíèçÿ! Ñèçèí âöúóäóíóç ãÿíèìÿòäèð. Íÿèíêè èñëàìûí êþìÿéèñèç, áÿëêÿ äàð ýöíäÿ õàëãûí âåúèíÿ äÿ àíúàã ñèç ýÿëèðñèç. Âÿáà äöøÿíäÿ áèð ìöòÿíÿôôèñ Òÿáðèçäÿ ãàëìàìûøäû, àììà ñèç þç úàíûíûçäàí êå÷èá øÿùÿðè áóðàõìàäûíûç. Úÿíàá-ÿãèäÿñè-èëàùè ñèçÿ áþéöê ÿúð âåðñèí! Õóá, îüëàíëàðûì, Ùàúû Ãàôóðó ñàü ýþðäöíöçìö? Ñ ÿ ð á à ç . Áÿëè, ýþðäöê, àüà! À ü à Ì ÿ ð ä à í . Î âàõòäà îíóí éàíûíäà ãóíäàãäà îíóí áèð àéëûã òèôèë îüëóíó ýþðäöíöçìö? Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, ýþðìÿäèê. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Îëóð êè î âàõòäà àíàñûíûí ãóúàüûíäà èìèø. Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, Ùàúû Ãàôóðäàí áèç ñîðóøäóã êè, îüóëäàí, óøàãäàí íÿéèí âàð? Äåäè êè, áèð áàúûìäàí áàøãà áèð êèìñÿì éîõäóð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, îëóð êè, îüóë áèð àéëûã òèôèë îëäóüó ö÷öí îíó ùåñàáà ýÿòèðìÿéèáäèð. Àììà óøàã î âàõòäà àíàñûíûí ãóúàüûíäà èìèø. Ñèçäÿí áàøãà þçýÿëÿðè óøàüû îíóí ãóúàüûíäà ýþðöáëÿð. Ìÿí åëÿ áèëäèì êè, áÿëêÿ ñèç äÿ ýþðìöø îëàñûíûç. Åéáè éîõäóð, èíäè áó õöñóñäà íåúÿ øÿùàäÿò åäÿúÿêñèíèç? ×öíêè âÿðÿñÿ àðàñûíäà äàâà áÿðìåéèò âàãå îëóáäóð. Ñ ÿ ð á à ç . Áèç áèëäèéèìèç êèìè øÿùàäÿò åäÿúÿéèê. Áó õöñóñäà Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí âÿêèëè äÿ áèçäÿí ñîðóøäó, áó ãÿðàð èëÿ úàâàá âåðäèê. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, èíäè ìÿëóì îëäó êè, ñèç íèéÿ áåëÿ äàíûøûðñûíûç; ÷öíêè î ùàðàìçàäàíûí, î áèäèíèí àüçû ñèçÿ äÿéèáäèð. Îíóí ö÷öí ñèç óøàüûí âàðëûüûíà ìöíêèð îëóðñóíóç. Éÿãèí êè, áó õöñóñäà ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ èéèðìè òöìÿí âÿäÿ åäèá éàðûñûíû äÿ ïèøÿêè âåðèáäèð. Ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, àüà, î áèçÿ áèð ùÿááÿ äÿ âÿäÿ åëÿìÿéèáäèð. Ùÿòòà áèç îíäàí áèð úöçè õàðúëûã èñòÿäèê, äåäè êè, øàùèä ýÿðÿê áèãÿðÿç îëà, ÿúðèíèçè àëëàùäàí èñòèéèí. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àõ, ìÿëóí, ýþð íÿ ìÿðòÿáÿäÿ ãàéûì âÿ õÿñèñ àäàìäûð! Þçöíäÿí áàøãà èñòÿìèð êè, áèð êèìñÿéÿ áèð ùÿááÿ õåéèð éåòèøñèí. Éàõøû, àëòìûø ìèí òöìÿíèí äàâàñûíäà íàùàã èøÿ øÿùàäÿò åòäèðèð. Ñèçèí êèìè úàâàíìÿðä óøàãëàðûí ùÿð áèðèíÿ áèð èéèðìè éà îòóç òöìÿí úèá õàðúûëûüû âåðìÿêëÿ úàí ÷ÿêèð. Âàëëàù, áåëÿúÿ ìÿëóí îëìàç. Àëëàù áÿëàñûí âåðñèí. Èøè íàùàã, þçö ãàéûì âÿ õÿñèñ! __________ Ñ ÿ ð á à ç . Íåúÿ èøè íàùàãäûð, àüà?

179

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áåëÿ íàùàãäûð êè, àøêàðà Ùàúû Ãàôóðóí éåääè àéëûã îüëóíó èñòèð äàíñûí, áàòûðñûí âÿ àòàñûíäàí ãàëàí äþâëÿòè èñòèð îíóí áàúûñûíà éåäèðñèí. Ëàêèí áó èøè Àëëàù ýþòöðìÿç. Óøàã áó ñààòäà ùàëèùÿéàòäàäûð. Áóíó íåúÿ äàíìàã îëàð? Ìÿí óøàüûí âÿêèëèéÿì. Îòóç òöìÿí íÿçð åëÿìèøÿì êè, ùÿð êÿñ áó òèôëèí áàðÿñèíäÿ øÿùàäÿò åòñÿ, îíóí ãàáàüûíà ñàíûéàì. Ñèçÿ ÷îõ ýöìàíûì ýÿëèðäè. Áåëÿ áèëèðäèì êè, óøàüû ýþðöáñöíöç, ïóëëàðû äà ñàéûá ùàçûð ãîéìóøäóì. Àììà ÷èôàéäà, ñèç äåéèðñèíèç óøàã éàäûíûçà ýÿëìèð; àììà îëóð êè, ýþðñÿíèç éàäûíûçà äöøÿð. Àüà Êÿðèì, åâäÿí î òèôëè àíàñû Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíäàí àë, áèð áóðà ýÿòèð. (Àüà Êÿðèì ýåäèð, úÿëä î áèðè îòàãäàí éåääè àéëûã ãóíäàüû ýÿòèðèð). Óøàãëàðûì, áèð äöðöñò ôèêðèíèçÿ ýÿòèðèí, îëìàç êè, ñèç áó óøàüû ýþðìÿìèø îëàñûíûç! Àëëàùà ìöðâÿòäèð êè, áó éåòèìèí àòàñûíûí ïóëóíó þçýÿñè éåñèí, áó éåòèì ùÿñðÿò èëÿ ãàïûëàðäà ãàëñûí? Àììà îëóð êè, ñèç òÿëÿñèêäÿ áóíà ìöëòÿôèò îëìàìûø îëàñûíûç, ÷öíêè î âàõò áèð áåëÿ âàõò èäè êè, àäàì þç áàøûíû äà óíóäóðäó. Àüà Êÿðèì, áó óøàüûí íÿçèðèíè òàõ÷àäàí àë, áóðà ýÿòèð. (Àüà Êÿðèì òåç òàõ÷àäàí äþðä êàüûçà áöêöëìöø ïóëëàðû ýÿòèðèð. Àüà Ìÿðäàíûí ãàáàüûíà ãîéóð). Ìÿíèì ÿçèçëÿðèì, Àëëàùòààëàíûí ÿúðèíäÿí áàøãà êè, áèøÿêè ñèçÿ éåòèøÿúÿê èäè, áó éåòèì áó êàüûçëàðûí ùÿð áèðèñèíèí è÷èíäÿ ñèçÿ îòóç òöìÿí íÿçð åäèáäèð. Áó, î ìÿëóí Àüà Ñÿëìàí êèìè äåéèë êè, ùÿìè íàùàã èøÿ òÿêëèô åäÿ âÿ ùÿìè õèññÿòäÿí ùåñ áèð çàä âåðìèéÿ. Ñÿðáàçëàðäàí áèðèñè éîëäàøëàðûíäàí áèðèñèíÿ öçöí ÷åâèðèá.

Á ÿ ä ÿ ë . Ãÿùðÿìàí, ìÿíèì áåëÿ éàäûìà ýÿëèð êè, áèç Ùàúû Ãàôóðóí éàíûíäà îëäóüóìóç ñààòäà áèð óøàã ñÿñè ýÿëäè. Ã ÿ ù ð ÿ ì à í . Èíäè ìÿíèì äÿ ôèêðèìÿ äöøöð êè, áóúàãäà áèð àðâàä îòóðìóøäó, ãóúàüûíäà áèð ãóíäàã âàð èäè. Ã ÿ ô ô à ð (ñÿðáàçëàðäàí ö÷öíúöñö). À êèøè, äåéÿñÿí ìÿíèì äÿ õàòèðèìÿ ýÿëèð êè, Ùàúû Ãàôóð äåäè êè, î ìÿíèì àðâàäûìäûð, î óøàã äà ìÿíèìäèð. Áèð àéäûð àíàäàí îëóáäóð. Í ÿ ç ÿ ð (ñÿðáàçëàðäàí äþðäöíúöñö). À êèøè, íåúÿ áó èø áèçèì éàäûìûçäàí ÷ûõûáäûð. Äîüðóäàí, î âàõò àäàì þç áàøûíû äà óíóäàðìûø. Àé óøàãëàð, Ùàúû Ãàôóð áèçÿ äåìÿäèìè êè, ìÿíèì åâèìäÿí, þç àðâàäûìäàí âÿ áó òèôèë óøàüûìäàí ìóüàéàò îëóí? Øÿùÿð õàëãû éûüûëàíàäÿê îüðó âÿ ÿéðè áóëàðà ÿçèéÿò âåðìÿñèí? ßââÿëèíúè ñÿðáàç Áÿäÿë âÿ î áèðèëÿðè áèð éåðäÿ. __________ Áÿëè, àðâàäûíû âÿ îüóë-óøàüûíû äîüðóäàí áèçÿ òàïøûðäû.

180

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àëëàù ñèçäÿí ðàçû îëñóí, îüëàíëàðûì! Ìÿíèì äÿ ýöìàíûì áó èäè êè, áó èø ñèçèí ëàìÿùàëà õàòèðèíèçäÿ îëàúàãäûð. Àëûí áó éåòèìèí íÿçèðèíè þçöíöçÿ õàðúëûã åäèí! Èíøàëëàù ìöðàôèÿ òàìàì îëàíäàí ñîíðà ýåíÿ ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ îí òöìÿí éåòèøÿúÿêäèð! Äîüðóëóã ùå÷ âàõò äà èòìÿç. Îüóëëàðûì! Áåëÿ êè, ìÿíÿ ñþéëÿäèíèç, ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿéÿ äÿõè áó ãÿðàð èëÿ øÿùàäÿò åäèí. Ïóëëàðû ýþòöðöí. Ñ ÿ ð á à ç ë à ð ä à í á è ð è ñ è . Àüà, àõûð áèç Àüà Ñÿëìàíà ñþç âåðìèøèê êè, îíóí òÿðÿôèíÿ øÿùàäÿò åäÿê. Èíäè îíà äåéÿêìè êè, áèç îíà øÿùàäÿò îëà áèëìÿíèê? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Õåéð, ùå÷ îíà äåìÿê ëàçûì äåéèë! Î åëÿ áèëñèí êè, ñèç îíà øàùèäñèíèç. Ñèçè àïàðñûí ìÿùêÿìÿéÿ, îðàäà íåúÿ êè, èíäè ñþéëÿäèíèç, áó ãÿðàð èëÿ øÿùàäÿò åäèí. Àüà Ñÿëìàíûí ñèçäÿ áèð ùàããû éîõ, áèð òÿëÿáè éîõ. Äåñÿ êè, íèéÿ áåëÿ øÿùàäÿò åäèðñèíèç, äåéèí êè, áèç áåëÿ áèëèðèê. Ýþòöðöí ïóëëàðû! ×èëîâ ýÿëèáäèð ýåäèí î áèðè îòàüà, ÷àøòûíûçû éåéèí, ýåäèí. Àììà ñèçäÿí áèðúÿ òÿâÿããÿì âàð; ýÿðÿê ìÿí ñèçè áóðà ÷àüûðäûüûìû áèð êèìñÿíÿ áèëìÿéÿ. Áó ñèððè ñàõëàìàã ö÷öí ìÿùç ðèçàÿíëèëëàù ìÿí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ þçöìäÿí áèð Áóõàðà áþðêö âÿäÿ åäèðÿì. Ñÿðáàçëàð. Àüà, áó õöñóñäà õàòèðúÿì îë! Ïóëëàðû ýþòöðöðëÿð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Àüà Êÿðèì, óøàãëàðû î áèðè îòàüà àïàð, ÷èëîâ éåñèíëÿð, éîëà ñàë, ýåòñèíëÿð! Àüà Êÿðèì ñÿðáàçëàðû ýþòöðöá î áèðè îòàüà àïàðûð.

À ü à Ì ÿ ð ä à í (éàëãûç). Ùÿëÿ áóðàòàí éàõøû ýÿëèð. Èíäè äóðóì ýåäèì, ìÿùêÿìÿäÿ îëàí ùàøèéÿíèøèíëÿðè ïöõòÿ âÿ àìàäÿ åäèì êè, ñàáàù ìöðàôèÿ âàõòûíäà áÿãÿäðè-ëöçóì ãóéðóã áóëàñûíëàð. (Äóðóá ýåäèð). Ïÿðäÿ ñàëûíûð

__________ 181

Ö×ÖÌÚÖ ÌßÚËÈÑ Ö÷öìúö ìÿúëèñ âàãå îëóð ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿäÿ. Ñÿäðäÿ ÿéëÿøèáäèð ùàêèìè-øÿð, îíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ Àüà Ðÿùèì âÿ Àüà Úàááàð, ñîë òÿðÿôèíäÿ Àüà Áÿøèð âÿ Àüà Ñÿòòàð êè, äàèìà ìÿùêÿìåéè-ìöðàôèÿäÿ ùàøèéÿíèøèíäèðëÿð âÿ áàøãà ñÿìòäÿ îòóðóáäóð Àüà Ìÿðäàí – Ùàúû Ãàôóðóí àðâàäûíûí âÿêèëè.

À ü à Á ÿ ø è ð (ùàêèìè-øÿðÿ ðöúó åäèá). Àüà, ìàøàëëàù ñèçèí çåùíèíèçÿ âÿ ôÿðàñÿòèíèçÿ! Áèëèðñèíèçìè êè, äöíÿí øèêàéÿòÿ ýÿëÿí àðâàäûí ÿìÿëè íÿ èìèø? Î þçö ÿðèíèí úèáèíäÿí ö÷ òöìÿí ÷ûõàðûá ñîíðà ÿðèíè äþéöá, éàëàíäàí öçöíö ãàíàäûá, áàøûíûí òöêöí éîëóá, ÿðèíäÿí øèêàéÿòÿ ýÿëìèø èìèø. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìÿí äåìÿäèììè êè, áó çÿèôÿ ìÿíèì íÿçÿðèìÿ áþùòàí÷û ýÿëèð? Áóíóí øèêàéÿòèíè äöðöñò òÿùãèã åòìÿê ýÿðÿê? À ü à Á ÿ ø è ð . Àõûð ìÿí äÿ ÿðç åäèðÿì êè, ìàøàëëàù ñèçèí ôÿðàñÿòèíèçÿ! Âàëëàù, ñèçèí íÿçÿðèíèç êèìéàäûð. ßùëè-ìÿúëèñäÿí ùå÷ êèì î çÿèôÿíèí ùàããûíäà ýöìàíè-áÿä àïàðìàäû. Àììà ñèç áèð äÿôÿ íÿçÿð ñàëìàãëà áóéóðäóíóç êè, ìÿí î çÿèôÿíèí ÿìÿëèíäÿ øöáùÿëèéÿì. Âàãèÿí, åëÿ áåëÿ èìèø. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìöêÿððÿð, ìÿí áåëÿ èøëÿðäÿ ìöâàôèãè-âàãå ùþêì åòìèøÿì. À ü à Á ÿ ø è ð . Äîüðó äåìèøëÿð êè, “ÿðáàáöääöâÿëè ìöëùÿìöíÿ”,7 áó íþâ áÿñèðÿò ÿýÿð èëùàì äåéèë, áÿñ íÿäèð? À ü à Ð ÿ ù è ì . Àüà Áÿøèð íÿ ÷îõ òÿÿúúöá åäèðñÿí? Úÿíàáèÿãäÿñè-èëàùèíèí êè, áèð áÿíäÿñèíÿ ëöòôè-õàññû îëà, îíó ôÿçèëÿòäÿ áÿðýöçèäÿ âÿ ñÿðàìÿäè-ÿùëè-çÿìàíÿ åäÿð. Àüàéà, úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí ëöòôè-õàññû âàð èø áèëìÿêäÿ. Ñÿí àäûí èëùàì ãîé, ìÿí äåéèðÿì: áó Àëëàùûí ëöòôè-õàññûäûð. À ü à Ú à á á à ð . Áÿëè, èõòèéàðûí âàð, ùÿð áèðèñèíè äåìÿê úàèçäèð. Áåëÿäèðìè, Àüà Ìÿðäàí? À ü à Ì ÿ ð ä à í . ßëáÿòòÿ, ÿëáÿòòÿ! À ü à Ð ÿ ù è ì . Àüà Ìÿðäàí, Ùàúû Ãàôóðóí óøàüû íåúÿäèð? Àüà Ìÿðäàí. Àëëàùà øöêöð, èíäè ùÿð àäàìû òàíûéûð, ÷àüûðàíäà ýÿëèð. À ü à Ú à á á à ð . Ýÿðÿê èíäè îíóí éåääè àéû òàìàì îëìóø îëà? À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Íåúÿ, Ùàúû Ãàôóðäàí óøàã ãàëûáäûð? Áÿñ ìÿí åøèò__________ ìèøÿì êè, îíóí ùå÷ þâëàäû ãàëìàéûáäûð?

182

À ü à Á ÿ ø è ð . Õåéð, àüà, ñèçÿ éàëàí ÿðç åäèáäèðëÿð. Áèð áàëàúà òèôèë ãàëûáäûð, àé ïàð÷àñû êèìè! Äöíÿí áèç íàìàçäàí ãàéûäàíäà ãàïû àüçûíäà Àüà Ìÿðäàíûí ãóúàüûíäà ýþðäöê; ýóéà êè, Ùàúû Ãàôóð èëÿ áèð àëìàäûð èêèéÿ áþëöíöáäöð. À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Àüà, Ùàúû Ãàôóðóí ýþçö, ãàøû êè ñèçèí õàòèðèíèçäÿäèð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè, Ùàúû Ãàôóð êè, ÷îõäàí þëìöéöáäöð. À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Áó óøàüûí äà ýþç-ãàøûíû ìöàéèíÿ åäÿñÿí, Ùàúû Ãàôóðóí ýþç-ãàøûäûð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ìÿí áåëÿ áèëìèðäèì. Õóá, Àüà Ìÿðäàí, ÷öíêè Ùàúû Ãàôóðäàí îüëàí ãàëûáäûð, äÿõè íÿ ìóðàôèÿ ëàçûìäûð? Àøêàðäûð êè, Ùàúû Ãàôóðóí ìàëû ýÿðÿê îíà éåòèøÿ, áàøãà ÿãðÿáàñûíà áó ñóðÿòäÿ éîë éîõäóð. À ü à Ì ÿ ð ä à í (ãàéÿò ôöðóòÿíëèêëÿ). Àüà, êåéôèééÿòè ÿýÿð ìÿí ãóëëóüóíóçà ÿðç åëÿñÿì, ãÿðÿç ýþðöíÿð. Àüà Áÿøèð ÿðç åëÿñèí êè, áó íåúÿ èøäèð. À ü à Á ÿ ø è ð . Àüà, êåéôèééÿòè ìÿí ãóëëóüóíóçà ÿðç åäèì. Ùàúû Ãàôóðóí áèð áàúûñû ãàëûá Ñÿêèíÿ õàíûì àäëû âÿ ÿùëè-çÿëÿìÿäÿí áèð úàùûë îüëàí ñåâèáäèð. ßçèç áÿé àäëû êè, îíäàí þòðö áèèõòèéàðäûð. Èñòèð îíà ýåòñèí. Îüëàí éàõûð äóðìóð êè, ìàëñûç, ïóëñóç ñÿíè ìÿí íÿ åéëÿéÿúÿéÿì. Èíäè ãûç ÷àëûøûð êè, áÿëêÿ Ùàúû Ãàôóðóí ìàëûíà âàðèñ îëà, áó ñÿáÿáÿ îüëàí îíó àëà. Áèáèñè èñòÿäè êè, îíó Àüà ùÿñÿí òàúèðÿ âåðÿ êè, ìöòÿøÿõõèñ âÿ äþâëÿòëè àäàìäûð, ýåòìÿäè. Èíäè þçöíÿ âÿêèë òóòóá âÿ øàùèä ùàçûð åäèá êè, ýóéà Ùàúû Ãàôóðäàí þâëàä ãàëìàéûáäûð âÿ ýÿðÿê îíäàí ãàëàí àëòìûø ìèí òöìÿí ìÿíÿ éåòèøÿ. Àðâàä òàèôÿñè íàãèñöë-ÿãë áåëÿ õÿéàë åäèð êè, áó ùèéëÿ âÿ òÿäáèð èëÿ Ùàúû Ãàôóðóí äþâëÿòèíÿ ñàùèá îëà áèëÿð. Àììà õåéð, áèúà ôèêðäèð, íàùàã éåðÿ þçöíö çÿùìÿòÿ ñàëûð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Õóá, áó èø ÷îõ ÷ÿëïÿøèê âÿ óçóí ÷ÿêÿñè èø äåéèë. Èêè ñààòûí è÷èíäÿ áó èøè ãÿò åëÿìÿê îëàð. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí èääèàëàðû õöñóñóíäà øàùèä âÿ èñáàò ëàçûìäûð. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè, àüà, áó ñààòäà øàùèäëÿð ùàçûð îëàð. À ü à Ñ ÿ ò ò à ð (Ùàêèìè-Øÿðÿ). Àüà, äöíÿí êè ãóëëóüóíóçà èêè éåòèì óøàã ýÿòèðäèëÿð êè, áèñàùèáäèðëÿð, áóéóðäóíóç êè, áèð äèíäàð àëëàù áÿíäÿñè òàïàðûã, áóëàðû òàïøûððûã. Ìÿí áåëÿ ñÿëàù ýþðöðÿì êè, îëàðû Àüà Ìÿðäàíà òàïøûðàñûíûç. Þç þâëàäû êèìè ìöòÿâÿúúåù îëàð; ÷öíêè ùÿìèøÿ ùÿñÿíàòà òàëèá àäàìäûð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . ×îõ éàõøû, Àüà Ìÿðäàí ãÿáóë åäèðñèíèçìè? __________ À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áàø èëÿ, úàí èëÿ, àüà! Þâëàäûì êèìè ìöòÿâÿúúåù îëàðàì!

183

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì ñÿíÿ ÿúðè-õåéèð âåðñèí! Áó ùàëäà ãàïû à÷ûëûð, è÷ÿðè ýèðèð Àüà Ñÿëìàí, éàíûíäà äþðä íÿôÿð ñÿðáàç âÿ ßçèç áÿé âÿ îëàðäàí ñîíðà äàõèë îëóð Àüà Àááàñ, Ùàúû Ãàôóð àðâàäû Çåéíÿá õàíûì âÿ äþðä íÿôÿð øàùèä. Çåéíÿá õàíûì áèð òÿðÿôäÿ ÷àäèðøÿáÿ áöðöíöá îòóðóð. Àüà Ñÿëìàí, ßçèç áÿé, Àüà Àááàñ äà áèð òÿðÿôäÿ äóðóðëàð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Àüà Ñÿëìàí, äåéèðëÿð Ùàúû Ãàôóðóí þâëàäû ãàëûáäûð. Ñÿíèí áó ñþçöí õèëàôûíà èñáàòûí âàðìû? À ü à Ñ ÿ ë ì à í . Àüà, ìÿíèì, øàùèäëÿðèì âàð êè, Ùàúû Ãàôóð þëÿíäÿ èãðàð åäèá êè, ìÿíèì áàúûì Ñÿêèíÿ õàíûìäàí áàøãà áèð âàðèñèì éîõäóð, Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Øàùèäëÿð ÿäàéè-øÿùàäÿò åòñèíëÿð. À ü à Ñ ÿ ë ì à í (ñÿðáàçëàðà ìöòÿâÿúúåù îëóá). Øÿùàäÿòèíèçè åäèí! Ñ ÿ ð á à ç è - ÿ â â ÿ ë . Àüà, ìÿí éîëäàøëàðûì èëÿ Ùàúû Ãàôóð þëÿíäÿí áèð ýöí èðÿëè îíó éîëóõìàüà ýÿëäèê âÿ ñîðóøäóã êè, îüëóíäàí óøàãäàí íÿéèí âàð? Äåäè êè, áèð áàúûì Ñÿêèíÿ õàíûìäàí áàøãà áèð êÿñèì äöíéàäà éîõäóð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Äå êè, ÿøùÿäö-áèëëàù áåëÿ åøèòäèì! Ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù áåëÿ åøèòäèì. Àüà Ìÿðäàíûí ðÿíýè ãà÷ûð âÿ òÿÿúúöá åäèð. Ùàáåëÿ Àüà Ñÿëìàíûí.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (î áèðè ñÿðáàçëàðà ìöòÿâÿúúåù îëóð). Ñèç íåúÿ åøèòäèíèç áèð-áèð äåéèí! È ê è í ú è ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì. Ö ÷ ö í ú ö ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì. Ä þ ð ä ö ì ú ö ñ ÿ ð á à ç . ßøùÿäö-áèëëàù, ìÿí äÿ áåëÿ åøèòäèì. À ü à Ì ÿ ð ä à í (êÿìàëè-äèëòÿíýëèêëÿ). Áÿñ î âàõòà îíóí àðâàäûíûí ãóúàüûíäà áàëàúà óøàã ýþðìÿäèíèç? ß â â ÿ ë è ì ú è ñ ÿ ð á à ç . Õåéð, áàëàúà óøàã þçýÿ éåðäÿ ýþðìöøöê. Èñòèðñÿí îíó äà äåéÿê. À ü à Ì ÿ ð ä à í . Éàõøû ñàêèò îëóí (ùàêèìè-øÿðÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá). Àüà, ìÿíèì øàùèäëÿðèì âàð êè, áó ñÿðáàçëàð äåéÿí ýöíäÿ Ùàúû Ãàôóðóí ãóúàüûíäà áèð àéëûã îüëóíó ýþðöáëÿð âÿ ñîðóøóáëàð êè, áó êèìäèð? Äåéèáäèð êè, ìÿíèì îüëóìäóð. Øàùèäëÿð áóäóð, ùàçûðäà äóðóáëàð. (Èøàðÿ åäèð þç øàùèäëÿðèíÿ). Ùÿð áèðèñè ñàùèáè-ñàâàä, ìþòÿáÿð âÿ äèíäàð àäàìäûð. À ü à Ñ ÿ ò ò à ð (òÿâÿúúåùè-òàìàì èëÿ). Àüà Ìÿðäàí, çàùèðÿí áó __________ úàâàí Ùàúû Øÿðèôèí îüëóäóð?

184

À ü à Ì ÿ ð ä à í . Áÿëè. À ü à Ñ ÿ ò ò à ð . Áÿëè, åëÿ êèøèäÿí øÿêñèç ñàëåù þâëàä ãàëàúàãäûð. Ùàúû Øÿðèô ÷îõ ñàëåù êèìñÿíÿ èäè. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (øàùèäëÿðÿ öçöí òóòóá). Áèëäèéèíèçè äåéèí! ß â â ÿ ë è ì ú è ø à ù è ä Ù ÿ ï î . Áèëäèéèìèçè äåéÿê ? Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè. Ù ÿ ï î . Àüà, äöíÿí Àüà Ìÿðäàí ìÿíè éîëäàøëàðûì èëÿ åâèíÿ ÷àüûðûá ùÿð áèðèìèçÿ îí áåø òöìÿí ïóë âåðäè êè, áó ýöí ýÿëèá ñèçèí ùöçóðóíóçäà äåéÿê êè, âÿáà âàõòû áèç Ùàúû Ãàôóðóí ãóúàüûíäà áèð àéëûã îüëóíó ýþðìöøöê. Ãóìàðáàç áàáà èäèì. Àëäûì, àïàðäûì; ÷öíêè íàùàã èøäÿí þòðö âåðèëìèøäè, áÿðÿêÿòè äÿ îëìàäû. Áó ýåúÿ îí áåø òöìÿíèí ùàìûñûíû áèð éåðäÿí óäóçäóì. Áèð éàìàí ùÿðèôÿ ðàñò ýÿëìèøäèì êè, Ëåéëàú8 îíóí ÿëèíÿ ñó òþêìÿéÿ éàðàìàç èäè. Áóíäàí áàøãà ìÿí áèð çàä áèëìèðÿì Àüà, íÿ Ùàúû Ãàôóðó ýþðìöøÿì âÿ íÿ îíó òàíûðàì. Àüà Ìÿðäàíûí ëàï áîüàçû ãóðóéóð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (î áèðè øàùèäëÿðÿ öç òóòóá). Ñèç íÿ äåéèðñèíèç? Î á è ð è ø à ù è ä ë ÿ ð (áèð éåðäÿ). Áÿëè, áèç äÿ åëÿ áóíó äåéèðèê, íåúÿ êè, éîëäàøûìûç òÿãðèð åäèð. Ù à ê è ì è - ø ÿ ð (ùàøèéÿíèøèíëÿðÿ). Ñèç ìÿíè èíàíäûðäûíûç êè, Àüà Ìÿðäàí äèíäàð àäàìäûð. Áó äÿëàëÿò åäèð ñèçèí íàäöðöñòëöéöíöçÿ. À ü à Á ÿ ø è ð . Õåéð, àüà, äÿëàëÿò åäèð áèçèì ñàô âÿ ñàäèãëèéèìèçÿ êè, îíà èíàíûá òÿãðèðàòûíà ýþðÿ îíó äèíäàð ùåñàá åäèðäèê. À ü à Ð ÿ ù è ì (éîëäàøû Àüà Ñÿòòàðà àùÿñòÿ). Éàëàí÷ûíûí åâèíÿ îä äöøñöí! Íàäöðöñò Àüà Áÿøèð ýþð íÿ ñÿáÿá òàïäû öçðõàùëûüà! Àüà äà ýöìàí åäÿúÿê êè, áèç âàãèÿí ñàô âÿ ñàäèã èìèøèê. Áó ùàëäà øàùçàäÿíèí ôÿððàøáàøûñû è÷ÿðè äàõèë îëóð.

Ô ÿ ð ð à ø á à ø û (ùàêèìè-øÿðÿ). Àüà, øàùçàäÿ ñîðóøóð êè, Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí âàðèñëèéè ñèçèí éàíûíûçäà ñàáèò îëäóìó? Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Áÿëè, ñàáèòäèð. Àììà øàùçàäÿ áèëèðìè íÿ ýöíÿ áó ñöáóò ùàñèë îëäó? Ô ÿ ð ð à ø á à ø û . Áÿëè, Ùàúû Ðÿúÿáÿëè, Àüà Ìÿðäàí âÿ Àüà Ñÿëìàíûí íèééÿòèíè äóéóá øàùçàäÿéÿ áèëäèðìèøäè âÿ øàùçàäÿ îëàðûí ÿìÿëëÿðèíèí áöòëàíûíà ëàçûìåéè-òÿäáèð ýþðñÿòäè. Èíäè áó èêè íÿôÿðèí òÿãñèðè ñöáóòà éåòèøèáäèð âÿ ìÿíÿ ôÿðìàéèø îëóíóáäóð êè, îëàðû áó ñààòäà øàù__________ çàäÿ ùöçóðóíà àïàðàì.

185

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . Àüà Ñÿëìàí äà áó èøäÿ ùèéëÿ åäèðìèø? Ô ÿ ð ð à ø á à ø û . Áÿëè, áàòèíäÿ î äà Àüà Ìÿðäàíûí øÿðèêè èìèø. Àüà Ìÿðäàíû âÿ Àüà Ñÿëìàíû ýþòöðöá ýåäèð.

Ù à ê è ì è - ø ÿ ð . ßçèç áÿé, Ùàúû Ãàôóðóí áàúûñûíûí àäàìû èíäè ñÿíñÿí. Îíó õÿáÿðäàð åëÿ êè, èêè ñààòäàí ñîíðà Ùàúû Ãàôóðäàí ãàëàí ìÿáëÿüè ìÿí þçöì ýÿòèðèá íå÷ÿ íÿôÿð øàùèäè-ìþòÿáÿðèí ùöçöðóíäà îíà òÿñëèì åäÿðÿì. ß ç è ç á ÿ é . Áÿëè, áàø öñòÿ, àüà, ìöðÿõõÿñ îëóì. (Ìÿúëèñäÿí ÷ûõûð). À ü à Á ÿ ø è ð . Áàù, áàëàí þëñöí êèøè! Áåëÿ äÿ éàëàí îäóðäó êè, áó ãàéûðìûøäû? Ïÿðâÿðäèýàðà, äöíéàäà íåúÿ áèäèí àäàìëàð éàðàäûáñàí! Êèøè éàëàíäàí åëÿ èñòèðìèø Ùàúû Ãàôóðà îüóë ñàáèò åäÿ. À êèøè, áåëÿ äÿ úöðÿò îëàðìû? Àüà Úàááàð, ñÿí ìÿí àõìàüà äå êè, áó ìÿðòÿáÿäÿ ñàô âÿ ñàäèãëèê îëàðìû êè, åëÿ ùÿð çàäà èíàíûðñàí? À ü à Ú à á á à ð (öçöí êÿíàðà òóòóá). Éàëàí÷ûíûí åâè éûõûëñûí! Ñÿí ñàô âÿ ñàäèãñÿí! (Ãàèì ñþâò èëÿ). À êèøè, äóðóí ýåäÿê, àüàéà ÷îõ çÿùìÿò îëäó. Äÿõè ÷îõ äàíûøìàã íÿ ôàéäà âåðÿð? ßââÿë ùàêèìè-øÿð ìöòÿôÿêêèð àéàüà äóðóá ýåäèð. Ñîíðà ùàìû àéàüà äóðóá ýåäèðëÿð. Ìÿúëèñ òàìàì îëóð.

Ïÿðäÿ ñàëûíûð Òàìàì îëóð

__________ 186

__________

__________

ÀËÄÀÍÌÛØ ÊßÂÀÊÈÁ (ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÉÓÑÈÔ ØÀÙ) Ñÿôÿâèééÿíèí ßâàèëè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ1 Ãÿçâèí ïàéòÿõò èäè. Ùàäèñàòèìöòÿíÿááèÿíèí âöãóóíäàí ñîíðà Ìÿùÿììÿä øàù Ñÿôÿâè2 ñÿëòÿíÿòè þç îüëó Øàù Àááàñè-ÿââÿëÿ3 òÿñëèì åòäè. Øàù Àááàñûí úöëóñóíäàí àëòû èë êå÷èá, éåääèìúè èë áàøëàíìûøäû êè, àøàüûäà çèêð îëóíàí ãÿçèééÿ âàãå îëäó. Áàùàðûí ÿââÿëè èäè; íîâðóçäàí ö÷ ýöí êå÷ìèøäè; Øàù Àááàñ ýöíîðòàäàí ö÷ ñààò êå÷ìèø ãÿñðäÿ þç ìÿùáóáÿñè Ñÿëìà õàòóí èëÿ îòóðóá ñþùáÿòÿ ìÿøüóë èäè êè, õàúÿáàøû õàúÿ Ìöáàðÿê è÷ÿðè ýèðèá, êöðíóø åäèá ÿðç åëÿäè êè: – Ìöíÿúúèìáàøû – Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèí ãèáëåéè-àëÿìèí çèéàðÿòèíÿ ìöøÿððÿô îëìàã èñòÿéèð, áèð âàúèáè èøäÿí þòðö. Øàù Ñÿëìà õàòóíà èøàðÿ åòäè êè, ùÿðÿìõàíàéà ýåòñèí âÿ õàúÿéÿ áóéóðäó êè: – Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèíè ÷àüûð ýÿëñèí! Ìöíÿúúèìáàøû øàùûí ùöçóðóíà äàõèë îëóá êöðíóøäàí ñîíðà ÿë-ÿë öñòÿ ãàáàãäà äóðóá, äóà âÿ ñÿíà åòäè. Øàù ñîðóøäó êè: – Ìèðçÿ íÿ âàð? Ìöíÿúúèìáàøû ÿðç åëÿäè êè: – Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, áó þâãàò êÿâàêèáèí ñåéðèíäÿí áåëÿ ìÿëóì îëóð êè, íîâðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Ìÿððèõèí ßãðÿá èëÿ èãòèðàíû âàãå îëàúàã âÿ áó ãèðàíè íÿùñåéíèí òÿñèðè áóäóð êè, ìÿøðè-çÿìèíäÿ âÿ áèòòÿðúèù ìöëêè-Èðàíäà ñàùèáè-ñÿëòÿíÿòèí âöúóäóíà ñÿäÿìåè-öçìà éåòèøÿúÿêäèð. Áóíà áèíàÿí ìÿí êè, àñèòàíåéè-ñÿíèééÿíèí ìöõëèñ âÿ úàíñèïàð áÿíäÿñèéÿì, þçöìÿ âàúèá áèëäèì êè, áó êåéôèééÿòè ïèø-ÿçùàäèñÿ ãèáëåéè-àëÿìÿ ìÿðóç åäèì. Øàù áó âàõò ÷îõ úàâàí èäè. Þìðöíäÿí àíúàã èéèðìè èêè èë êå÷ìèøäè.4 Ìÿëóìäóð êè, áó ñèííäÿ ùÿéàò íåúÿ øèðèí âÿ ÿçèçäèð. Õöñóñÿí êè, äÿðÿúåéè-öëéàäà âÿ òÿõòè-ñÿëòÿíÿòèí öñòöíäÿ! Áó ñÿáÿáÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí õÿáÿðè øàùè-úàâàíû ãàéÿòäÿ äÿùøÿòè-öçìàéà ñàëäû. Ùàìàí ñààò ðÿíýè ãà÷ûá, ýóéà êè, áèùóø îëäó. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà áàøûí ãàëäûðûá Ìèðçÿ Ñÿäðÿääèíÿ __________áóéóðäó êè: – Õóá, ìöðÿõõÿññÿí, ýåò!

189

Ìöíÿúúèìáàøû êöðíóø åäèá ãàéûòäû. Øàù éàëãûç ãÿñðäÿ éàðûì ñààò ôèêðÿ ïè÷èäÿ îëóá, ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿêè àâàç åòäè. Õàúÿ ùöçóðà äàõèë îëäóãäà áóéóðäó êè: – Ôÿððàø ýþíäÿð, áó ñààòäà âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàíû âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿäè ìÿíèì ùöçóðóìà ÷àüûðñûí! Õàúÿ ÷ûõûá áèð àç âàõòäàí ñîíðà åùðàç îëóíàí ÿøõàñ ýÿëäèëÿð âÿ ëàçèìåéè-òÿçèì ÿìÿëÿ ýÿòèðèá ìöíòÿçèðè-ôÿðìàéèø îëäóëàð. Øàù áóéóðäó êè: – Ñèçè áèð ÿìðäÿí þòðö ìÿñëÿùÿòÿ ÷àüûðìûøàì, ýÿðÿê ùàìàí õöñóñäà áèð òÿäáèð ýþñòÿðÿñèíèç. ×öíêè áó ìÿúëèñè-õàñäûð, îíà áèíàÿí ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí èúàçÿò îëóíóð êè, îòóðàñûíûç. ßøõàñ ôÿðìàéèøè ÿìÿëÿ ýÿòèðäèëÿð. Øàù ìöíÿúúèìáàøûíûí õÿáÿðèíè èëãà åòäèêäÿí ñîíðà áóéóðäó êè: – Àéà ñèçèí ðÿéèíèçÿ ýþðÿ ìÿí íÿ ãèñìè òÿäáèð èëÿ áó ùàäèñÿíè þç âöúóäóìäàí äÿô åäÿ áèëÿðÿì? Ùÿçÿðàò úöìëÿñè ùåéðàí ãàëäûëàð. Áèð äÿãèãÿ ñöêóòäàí ñîíðà âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöí áàøëàäû äàíûøìàüà: – Áó áÿíäåéè-êÿìèíÿíèí èõëàñû äþâëÿòè-ÿëèééÿéÿ íèñáÿò áÿäèùèééàòäàíäûð. ßëáÿòòÿ, ãèáëåéè-àëÿìèí õàòèðèíäÿäèð êè, ïåäÿðè-áöçóðýöâàðëàðûíûí ÿééàìè-ñÿëòÿíÿòèíäÿ áèð ïàðà íàãèñöëÿãë êèìñÿíÿëÿðèí âÿçàðÿòÿ ìöáàøèðÿòè îëìàã ñÿáÿáèëÿ õÿçèíåéè-àìèðÿ íÿ ìÿðòÿáÿäÿ íöãóääàí õàëè îëìóøäó5. Áó êåéôèééÿòÿ ùàëè îëäóãäà ìÿí òÿäáèðèíÿ èãäàì åòäèì âÿ ãÿðàð ãîéäóì êè, ÷àêÿðàíè-äÿðýàùäàí ùÿð êèìñÿ êè, áèð øöüëÿ âÿ éà áèð âèëàéÿòèí ùþêöìÿòèíÿ ìÿíñóá îëñà, ôÿðàõóðè-ùàëûíà ýþðÿ áèð ìÿáëÿü áåðÿñìè-ïåøêÿø õÿçèíÿéÿ òÿñëèì åòñèí âÿ ÿëàâÿ ùÿð çàìàí êè, ãèáëåéè-àëÿì áèð ÿìèðèí êàøàíÿñèíè òÿøðèôè-ãöäóìó èëÿ ìöáàðÿê åòñÿ, ñàùèáè-êàøàíà ÿãìèøåéè-íÿôèñÿ ïàéÿíäàç âÿ áèð ìèãäàð ïóë ïåøêÿø åëÿñèí. Áó íþâ òÿäáèðèí âàñèòÿñèëÿ èíäè êè, ãèáëåéè-àëÿìèí úöëóñóíóí éåääèìúè èëèäèð, õÿçèíåéè-àìèðÿ ÿëùÿìäö ëèëëàùè-âÿëìèííÿ, íöãóäèâàôèðÿäÿí ìàëàìàëäûð. Öìóðè-âÿçàðÿòèí ïèøðÿôòèíäÿ áÿíäåéè-êÿìèíÿ òÿðÿôèíäÿí áèòÿúðöáÿëèê ãåéðè-ìöòÿñÿââèðäèð, àììà êÿâàêèáèí ìöüàáèëèíäÿ òÿäáèð ýþñòÿðìÿéÿ ÿëùÿã àúèçÿì. Áóíäàí ñîíðà ñÿðäàð Çàìàí õàí øöðó åëÿäè: – Áó ÷àêÿðè-õàëèñ, ñàããàëûìûí òöêöíö äþâëÿòè-ÿëèéÿíèí õÿäÿìàòûí__________ äà èõëàñ âÿ ùöíÿð èëÿ àüàðòìûøàì. Ìÿñÿëÿí, îí èë áóíäàí ÿãäÿì êè, òàèôåéè-Îñìàíèééÿ Áÿêèð ïàøà Äÿìèð÷èîüëóíóí ñÿðÿñêÿðëèéè èëÿ éåòìèø 190

ìèí íÿôÿðÿ ãÿðèá õàêè-Èðàíÿ ùöúóì ýÿòèðìÿéÿ ìöñÿììÿì îëìóøäóëàð: ãèáëåéè-àëÿìèí ïåäÿðè-áöçóðýöâàðû Èðàí ãîøóíóíóí ñÿðäàðëûüûíû ìÿíÿ âàýöçàð åòäè. ßýÿð÷è áèçèì ãîøóíóìóç äà ùåñàá âÿ ÿäÿääÿ òàèôåéè-Îñìàíèééÿäÿí êÿì äåéèëäè, íÿùàéÿò, ìÿíèì ùåéôèì ýÿëäè êè, ôèðãåéè-íàúèééÿíèí ãîøóíóí êöðóùè-çàëëÿíèí ìöãàáèëèíäÿ òÿëÿôÿ âåðäèðèì. Îíà áèíàÿí ÿìð åòäèì êè, Îñìàíèééÿ ñÿðùÿääèíäÿí òà íÿùàéÿòèìöëêè-Àçÿðáàéúàí òàìàì äÿùàãèíèí çèðàÿòèíè õàðàá åòñèíëÿð âÿ ÷àðïàëàðûíû ãîâóá ýÿòèðñèíëÿð. Êþðïöëÿðè äàüûòñûíëàð âÿ éîëëàðû ïîçñóíëàð. Âÿãòà êè, Áÿêèð ïàøà ñÿðùÿääèìèçÿ äàõèë îëäó, ÿýÿð÷è ìöãàáèëèíäÿ áèçèì ãîøóíäàí áèð íÿôÿð ýþðìÿäè, àììà éîëëàð áèð ìÿðòÿáÿäÿ õÿðàá îëóíìóøäóð êè, ÿñëà þçö èëÿ òîïõàíà ýÿòèðìÿéÿ ãàäèð îëìóéóá, àíúàã àòëû âÿ ïèéàäÿñèëÿ ÿíâàè-çÿùìÿòäÿ Òÿáðèçÿ âàðèä îëäó âÿ ùÿð òÿðÿôÿ äÿñòÿ ýþíäÿðèá çàõèðÿ òÿùñèëèíÿ èãäàì åòäè. ßëèíÿ áèð ùÿááÿ âÿ áèð þêöç âÿ ãîéóí äöøìÿäè. Íà÷àð ö÷ ýöíäÿí ñîíðà öôòàí âÿ õèçàí àú âÿ ÿôñöðäÿ Òÿáðèçäÿí êóñè-ðåùëÿò äþéöá ãà÷äû. Áó òÿäáèð èëÿ ìöëêè-Èðàí òàèôåéè-áèýàíÿíèí ùöúóìóíäàí ìÿùôóç ãàëäû. Éîëëàðû ïîçìàã âÿ êþðïöëÿðè éûõìàã áèð ìÿðòÿáÿäÿ òÿäáèðèìöôèä ýþðöíäö êè, äþâëÿòè ÿëèééÿ Áÿêèð ïàøà ãà÷àíäàí ñîíðà äÿõè áåëÿ ñÿëàù ýþðäö êè, îíëàðû ùÿìèøÿ áó ãÿðàðäà áàãè ãîéñóí, äöáàðÿ òàèôåéèáèýàíÿíèí ùöúóì ýÿòèðìÿê åùòèéàòû èëÿ. Áó òÿðèã èëÿ äþâëÿòè-ÿëèééÿíèí ãîøóíóíäàí áèð íÿôÿðèíèí äÿõè áóðíó ãàíàìàéûá, ÿñàêèðè-ìÿíñóðÿíèí úöìëÿñè ùÿìñàéÿ äöøìÿíëÿðèí âÿùøÿòè ö÷öí ñàëèì ãàëäû. Áåëÿ èøëÿð õöñóñóíäà àñèòàíåéè-ÿëèééÿíèí ãîúà èòè òÿäáèð ýþñòÿðìÿêäÿí àúèç äåéèë! Àììà êÿâàêèá èëÿ ìöõàëèôÿò åòìÿêäÿ ÿãëèì ùÿð áèð ÿëàúäàí ãàñèð ýþðöíöð... Øàùûí âÿùøÿòè ãàéÿòäÿ çèéàäÿëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Ñîíðà ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéà òÿêÿëëöìÿ ýÿëäè: – Áó áÿíäåéè-ùÿãèð âÿçèðèí ÿãðÿáè âÿ äÿñò-ïÿðâÿðäÿñè îëäóüóì ñÿáÿáÿ âÿ îíóí âöúóäó âàñèòÿñèëÿ áó ìÿíñÿáÿ éåòèøäèéèìÿ ýþðÿ, èõëàñ âÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿêäÿ áèëêöëëèééÿ îíóí íèééÿòè-ùÿñÿíÿñèíÿ âÿ ãàéäàñûíà ïåéðÿâèëèê åòìèøÿì. Ìöøÿõõÿñäèð êè, ãîøóíóí âÿ ÿâàñèòè-ñàùèáìÿíñÿáàíûí ìÿâàúèáè ãèáëåéè-àëÿìèí ôÿðìàíû ìóúèáèíúÿ âÿ ìÿíèì èìçàì èëÿ âèëàéÿòëÿðèí ìÿäàõèëèíäÿí ùÿâàëÿò îëóíóð. ×öíêè õÿçèíÿéèàìèðÿäÿ íöãóääàí íþãñàí ýþðñÿíìèøäè, íåúÿ êè, âÿçèð çèêð åëÿäè, îíà áèíàÿí ìÿí áó úÿùÿòäÿí ãàéÿòäÿ äèëÿôñöðäÿ èäèì. ßýÿð÷è ìÿí ôÿðà__________ èìçà åäèá âèëàéÿòëÿðÿ ùÿâàëÿ åòìèøÿì êè, ìÿâàúèáëÿðèí ìèíè-ìÿâàúèáè ãÿòè èëÿ äþâëÿòè-ÿëèééÿ õàëãûí íÿçÿðèíäÿ áèåòèáàð ýþðöíìÿñèí; àììà 191

ìÿõôè ùÿð áèð âèëàéÿò ùàêèìèíÿ ïèø ÿç-âÿãò ìÿêòóá ýþíäÿðìèøÿì êè, ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí úöäàýàíÿ íÿâèøòÿ îëìàìûø ìÿùç ôÿðìàí ìóúèáèëÿ ìÿâàúèá èúðà åòìÿêäÿí åòèðàç åòñèíëÿð. Ùÿìèí òÿäáèð ñÿáÿáèëÿ õÿçèíåéè-àìèðÿíèí ìÿäàõèëè ÷îõ òÿçàéöä áåùÿì åäèáäèð âÿ ãîøóí õàëãû âÿ ñàùèáìÿíñÿáëÿð ÿýÿð÷è áèâöñóëè-ìÿâàúèá ãàëûáëàð, àììà ñöëù âÿ àñàéèø çàìàíû îëìàã ñÿáÿáèëÿ âÿ Èðàíûí êÿìàëè óúóçëóüóíà ýþðÿ, ìÿâàúèáÿ çèéàäÿ ìþùòàú îëìàéûáëàð. Áåëÿ èøëÿð õöñóñóíäà ìÿíèì çåùíè-äÿãèãèì-éÿäè-áåéçà ýþñòÿðèð; ëàêèí êÿâàêèáèí òÿñèðèíè ðÿää åòìÿê ö÷öí, äîüðóñó, ùå÷ áèð ÷àðÿéÿ ÿãëèì ÷àòìûð... Íþâáÿò éåòèøäè ìîëëàáàøûéà; òÿãðèð åëÿäè; – Úÿíàá ÿãäÿñè-èëàùè ãèáëåéè-àëÿìèí âöúóäè-ìöáàðÿêèíè ÿèììåéè-ÿòùàð ùþðìÿòèíÿ úÿìèí-àôàòè ñÿìàâèäÿí âÿ ÿðçèíäÿí ìÿùôóç åòñèí! Áó äàèéè-äÿâàìè-äþâëÿòè-ãàùèðÿíèí èõëàñ âÿ ñÿäàãÿòè, ñèëñèëåéèúÿëèëåéè-Ñÿôÿâèééÿéÿ íèñáÿò òþâñèôäÿí õàðèúäèð. Ãèáëåéè-àëÿìèí ïåäÿðè-áöçöðýöâàðëàðû çàìàíûíäà ìÿíñÿáè-ìîëëàáàøûëûüà ñÿðÿôðàç îëäóüóìäà íèñôè-Èðàí, ùÿòòà ïàéèòÿõòèí éàðûñû äÿõè ñöííè ìÿçùÿá èäè. ßââÿëÿí, ìÿâàèçè-ùÿñÿíÿ âÿ ñàíèéÿí, òÿõâèôàòèêÿñèðÿ ñÿáÿáèëÿ òàìàì ñöííè ìÿçùÿáëÿðè ðàùè-ðàñòè-ìÿçùÿáè-èñíà ÿøÿðèééÿéÿ ùèäàéÿò åòìèøÿì. Èíäè Àëëàùûí êÿðÿìèíäÿí ñÿôùåéè-Èðàíäà áåø-àëòû íÿôÿðäÿí çèéàäÿ ñöííè òàïûëìàç. Áó õöñóñäà Èðàí õàëãûíäàí äÿõè êÿìàëè-ðèçàìÿíäëèéèì âàð êè, áÿìöúÿððÿäè-òÿêëèô ãÿäèìè àòà âÿ áàáàëàðûíûí ìÿçùÿáëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêèá ùèäàéÿòÿ ðàüèá îëäóëàð. Ùÿòòà ìÿí èñòÿäèì êè, úöùóäëàðà âÿ åðìÿíèëÿðÿ äÿõè ÿë ãàòûá îëàðû äà øèÿ ìÿçùÿáèíÿ äþíäÿðèì, àììà áèð ïàðà õåéðÿíäèø êèìñÿíÿëÿð ìÿñëÿùÿò ýþðìÿäèëÿð êè, ëöçóìè éîõäóð. ×öíêè ùÿð òîðïàãäà úöùóääàí âÿ åðìÿíèäÿí áèð àç âàð, áèçèì òîðïàüûìûçäà äÿõè áèð àç îëìàãëàðû ìÿñëÿùÿòäèð. ßëàâÿ, ìöøÿõõÿñäèð êè, ÿèììåéè-ÿòùàðûí-ÿùàäèñè-ñÿðèùÿñè ìóúèáèíúÿ èñëàì ìöëêöíäÿ òÿõòÿ âÿ òàúà ìàëèê îëàí êèìñÿíÿ çàòè-øÿðèô âÿ âàúèáöòòàÿò ìÿùñóá îëóíìàç. Çèðà êè, áó äÿðÿúåéè-àëèéÿ èìàìà âÿ éà îíóí íàèáè ìöúòÿùèäè-ÿëÿìÿ ìöòÿÿëëÿãäèð. Îíà áèíàÿí ìÿí úÿìè õöòÿáàéà ùþêì éàçäûì êè, òàìàì âèëàéÿòëÿðèí ìÿíàáèðèíäÿ õàëãà åëàì åòñèíëÿð êè, ùàìàí ÿùàäèñèí ñèëñèëåéè-Ñÿôÿâèéÿéÿ øöìóëó éîõäóð. Çèðà êè, õàíÿäàíè-íöáöââÿòäÿí âÿ äóäèìàíè-èìàìÿòäÿí çöùóð åäèáëÿð âÿ __________ âàçåùäèð êè, ÿèììÿ ùàìàí ÿùàäèñè ãåéðèëÿðèíèí ùàããûíäà áóéóðìóøëàð, íÿ þç þâëàäëàðûíûí.

192

Áó þâãàò êè, ãèáëåéè-àëÿìèí âöúóäó òÿñèðè-êÿâàêèáäÿí ìÿùÿëëèõÿòÿðäÿäèð, ìÿíèì öðÿéèì ãöññÿäÿí, òàáàäàêû áàëûã êèìè áöðéàí îëóð âÿ ãàñèð ÿãëèìÿ áåëÿ éåòèøèð êè, î ìÿëóí ìöíÿúúèìáàøûíûí þçö áó èøèí ÷àðÿñèíè áèçäÿí àðòûã áèëèð. Î, ãèáëåéè-àëÿìÿ õÿéàíÿò åäèáäèð êè, êÿâàêèáèí òÿñèðèíè áèëäèðèá, äÿô èíèí ÿëàúûíû èçùàð åòìÿéèáäèð, ÿëáÿòòÿ, áèð õÿáèñ ôèêðÿ ýþðÿ íåúÿ îëà áèëÿð êè, çÿùðè ýþñòÿðÿ, íàäçÿùðè ýþñòÿðìÿêäÿí þçöíö êÿíàðà ÷ÿêÿ? Ïåéüÿìáÿð ñÿëÿâàòöëëàùè-ÿëåéù áóéóðóáäóð êè: “êöëëö ìöíÿúúèìèí êÿççàá!”* Áó ùÿäñè ìÿí îíëàðûí âÿ ÿùâàëûíà èñíàä åäèðÿì, íÿ åëìëÿðèíÿ. ×öíêè î ìÿëóíëàðûí ÿõáàðû ÿêñÿð þâãàò íÿòèúÿ áàüûøëàéûð, àììà þçëÿðè éàëàí÷û âÿ áÿäçàòäûðëàð! Ãèáëåéè-àëÿì îíóí þçöíö ÷àüûðñûí, áó ùàäèñÿíèí äÿôè ö÷öí îíóí þçöíäÿí ÿëàú èñòÿñèí. ßýÿð öçð ýÿòèðñÿ, áîéíóíó âóðäóðñóí. Ìîëëàáàøûíûí ìöíÿúúèìáàøû èëÿ ÿäàâÿòè-ñàáèãÿñè âàð èäè. Áó êåéôèééÿò îíóí ö÷öí ÷îõ éàõøû âÿñèëÿ ýþðöíäö êè, îíóí âÿ ñàèð ìöíÿúúèìëÿðèí ýóðè-ïåäÿðèíè éàíäûðñûí. ßëùÿã, ìöíÿúúèìáàøû äÿõè ýþðöíöð êè, ÷îõ ÿùìÿã èìèø. Íÿ ëàçûì îëìóøäó êè, áåëÿ âÿùøÿòëè õÿáÿðè øàùà âåðèá áó ãàëìàãàëà ñÿáÿá îëà âÿ þçöí äÿõè ùÿëàêÿòÿ ñàëà?.. Ìöíÿúúèìáàøûéà ÿâàõèðäÿ áó áÿùñè âàðèä åäèðäèëÿð, úàâàá âåðèðäè êè: – Ìÿí ãîðõäóì êè, ÿýÿð áó õÿáÿðè øàùà ÿãäÿì éåòèðìÿñÿì, þçýÿ ìöíÿúúèìëÿð îíó éåòèðÿðëÿð; ìÿí øàùûí íÿçÿðèíäÿ õÿðè-íàäàí ãÿëÿìèíÿ ýåäÿðÿì, ìÿíñÿáäÿí ìÿçóë îëëàì. Áåùÿð ñóðÿò, øàùûí ìöíÿúúèìáàøûäàí ùàìàí íàìöáàðÿê õÿáÿðÿ ýþðÿ çÿùëÿñè ýåòìèøäè. Ìîëëàáàøûíûí òÿùðèêè îëìàìûø äà áó ùàëäà êÿìàëè-ãåéç îíà öç âåðèá, õàúÿ Ìöáàðÿêè ãàèì ñþâò èëÿ ñÿäà åòäè. Õàúÿ ùàçûð îëäóãäà, áóéóðäó êè: – Áó ñààò ôÿððàø ýþíäÿð, ìöíÿúúèìáàøûíû ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿòèðñèí! Õàúÿ ãàéûäûá, áèð ñààòäàí ñîíðà ìöíÿúúèìáàøû ùàçûð îëäó. Øàù ãÿçÿáëÿíìèø àñëàí êèìè äèçè öñòÿ ÷þêöá õèòàá åòäè: – Ïåäÿðñöõòÿ, êÿâàêèáèí àôÿòèíäÿí ìÿíè ãîðõóäàðñàí âÿ ÿëàúûíû ýèçëÿðñÿí?! Úÿëëàä! Òöðôÿòöë-åéíäÿ úÿëëàäè-ìöùèá áåëèíäÿ õÿíúÿð, ÿëèíäÿ òÿíàá è÷ÿðè ýèðäè. Áè÷àðÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí ÿðâàùû ó÷óá áàøëàäû éàðïàã êèìè òèòðÿìÿéÿ. Øàù úÿëëàäà áóéóðäó êè: – Àïàð áó ñÿýèí áó ñààòäà áîéíóíó âóð! __________ *

Ìöíÿúúèìëÿðèí ùàìûñû éàëàí÷ûäûð.

193

Ñÿðäàð Çàìàí õàí ÿýÿð÷è ÿùëè-øÿìøèð èäè, àììà ÷îõ ðÿãèãöëãÿëá àäàì èäè, ìöíÿúúèìáàøûíûí ùàëûíà òÿðÿùùöì åäèá àéàüà äóðäó, ÿðç åëäÿè êè: – Òÿñàääöãöí îëóì, áó ñàêèí áîéíó âóðóëàíäàí ñîíðà ùàäèñÿíèí äÿôè ö÷öí êèìäÿí ÿëàú ñîðóøàúàüûã? Áó áÿíäåéè-çÿëèë, èñòèäà åäèðÿì êè, ìÿíèì ñàããàëûìûí àü òöêëÿðè ùþðìÿòèíÿ îíóí ãÿòëèíäÿí ýöçÿøò åäèá, ùàäèñÿíèí ÿëàúû õöñóñóíäà îíäàí òÿäáèð ñîðóøàñûíûç. ßýÿð ìöâàôèãèõàùèø úàâàá âåðìÿñÿ, î âàõò ìöãÿññèð âÿ ìöñòþâúèáöë-ãÿòëäèð. Øàù úÿëëàäà áóéóðäó êè: – Îíó ãîé ýåò! Ñîíðà ìöíÿúúèìáàøûéà ðöúó åäèá äåäè êè: – Ìÿëóí, áó ñààòäà ùàäèñÿíèí äÿôèíÿ ÿëàú ýþñòÿð! Áè÷àðÿ ìöíÿúúèìáàøû éàìàí ùàëäà èäè. Ùàäèñÿíèí äÿôèíÿ ùå÷ áèð ÿëàú áèëìÿéèðäè. Àììà þëöì ãîðõóñóíäàí èçùàðûíà èãäàì åäÿ áèëìÿäè; ÿðç åëÿäè êè: – Òÿñÿääöãöí îëóì, ùàäèñÿíèí ÿëàúû ìöìêöíäöð. Ìÿíÿ áèð ñààò ìþùëÿò âåðèí, ýåäèì “Çèúè-Óëóü áÿé”ÿ ìöëàùèçÿ åäèì, ãàéûäûì ÿðç åëÿéèì. “Çèúè-óëóü áÿé”äÿ ùÿðýèç áó íþâ ùàäèñÿëÿðèí äÿôè ö÷öí áèð øåé ìÿðãóì äåéèë, àììà ìöíÿúúèìáàøû èñòÿäè êè, áó áÿùàíÿ èëÿ þçöíö óñòàäû ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíèí éàíûíà ñàëñûí âÿ îíäàí ìÿøâÿðÿò ñîðóøñóí; ÷öíêè îíó íöúóì åëìèíäÿ þçöíäÿí àðòûã òÿúðöáÿëè áèëèðäè. Øàù ðöõñÿò âåðäè. Ìöíÿúúèìáàøû ÷ûõìàìûø õàúÿ Ìöáàðÿê è÷ÿðè ýèðèá ÿðç åëÿäè êè: – Ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí ùöçóðè-ìöáàðÿêÿ ìöøÿððÿô îëìàã èñòÿéèð. Øàù áóéóðäó: – ×àüûð ýÿëñèí! Ìöíÿúúèìáàøûéà äåäè êè: – Áèð àç ùöçóðäà ãàëë! Ìþâëàíà îòàüà äàõèë îëóá øàùà ëàçèìåéè-ñèòàéèø ÿìÿëÿ ýÿòèðäè. Øàùûí èøàðÿñèëÿ îòóðóá ÿðç åëÿäè êè: – Ãèáëåéè-àëÿì ñàü îëñóí, ÿýÿð÷è áó áÿíäÿ ïèðëèê ñÿáÿáèëÿ äÿðõàíÿäÿí êÿíàð îëóá ýóøÿýèðëèê èõòèéàð åòìèøÿì, ëàêèí áó þâãàò, éÿíè íîâðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Ìÿððèõèí ßãðÿá èëÿ èãòèðàí åòìÿëÿðèíäÿí ãèáëåéè-àëÿìèí çàòè-ìöáàðÿêèíÿ åùòèìàëè-ñÿäÿìåéè-öçìà îëäóüó ö÷öí âàúèáàòäàí áèëäèì êè, ùöçóðè-ïöðíóðà øÿðÿôéàá îëóá, ïèø-ÿç-âÿãò __________ ùàäèñÿíè åëàì åäèá, äÿôèíÿ òÿäáèð ýþñòÿðèì. Áó õàòèðÿ êè, ìÿáàäà áó êåéôèééÿò úàâàí ìöíÿúúèìëÿðèí áÿñèðÿòèíäÿí ìÿõôè ãàëà!

194

Øàù íÿùàéÿòäÿ õîøùàë îëóá áóéóðäó êè: – Ìþâëàíà, áèç åëÿ î õöñóñäà ýþôòýó åäèðäèê. Ùàäèñÿ ìÿëóìäóð. Òÿäáèðèíè èçùàð åäèí. Ìþâëàíà ÿðç åëÿäè êè: – Ãèáëåéè-àëÿì áó ÿééàìè-íöùóñÿòäÿ, éÿíè íîâðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ÿíÿäÿê ýÿðÿê þçöíö ñÿëòÿíÿòäÿí õÿë åäÿ âÿ òÿõòö-òàúû òÿñëèì åéëèéÿ áèð ìöúðèì âÿ âàúèáöëãÿòë êèìñÿíÿéÿ âÿ þçö õÿëãèí íÿçÿðèíäÿí íàïÿäèä îëà. Î ñóðÿòäÿ êÿâàêèáèí òÿñèðè ùàìàí ìöúðèìèí áàøûíäà ÷àòëàéàúàã; ÷öíêè î âàõò Èðàí ïàäøàùû îäóð. Åëÿ êè, ùàäèñÿ âàãå îëóð âÿ î ìöúðèì êè, ñàùèáè-òÿõòö òàúäûð, ùÿëàêÿòÿ éåòèøèð, î çàìàí ãèáëåéè-àëÿì èõòèôàäàí ÷ûõûá ýåíÿ òÿõòö-òàúà ìàëèê îëóð âÿ êÿìàëè-èãáàë âÿ àôèéÿòäÿ ñÿëòÿíÿò åäÿð. Àììà ýÿðÿê õÿëãäÿí áèð êèìñÿíÿ áó òÿäáèðè áèëìèéÿ âÿ çÿíí åòìèéÿ êè, ãèáëåéè-àëÿì àðèéÿòÿí òÿõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêèð: òà êè, ùàìàí ìöúðèìè êè, òÿõòÿ ÷ûõàúàãäûð, ìöñòÿãèëëÿí ïàäøàù áèëÿëÿð âÿ ýÿðÿê ùÿðÿìõàíÿ õàòóíëàðûíûí äà òÿëàüû âåðèëèá êÿáèí êàüûçëàðû éûðòûëâà. Ñîíðà îëàðà òÿêëèô îëóíà êè, Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà êè, äÿõè ïàäèøàù äåéèë âÿ áèð ôÿðääèð, ÿôðàäèíàñäàí äöáàðÿ ìÿíêóùÿ îëóá ôÿãð âÿ ãÿíàÿòÿ ðàçû îëóðëàðìû? Ùÿð áèðèñè êè, ðàçû îëñà, îíà äöáàðÿ Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà íèêàù îõóíà âÿ êÿáèí êàüûçû éàçûëà âÿ ùÿð áèðè êè, ðàçû îëìàñà, ùàìàí ñààò áóðàõûëà... Ìöíÿúúèìáàøû ìÿùëÿêÿäÿí ãóðòàðäû. Øàùûí áÿøÿðÿñèíäÿí áèëêöëëèééÿ ãîðõó ÿñÿðè ðÿô îëäó. Ðÿíýè àüàðûìø èêÿí ãûðìûçûëûüà òÿáäèë òàïäû. ßôðàäè-ìÿúëèñäÿí ìþâëàíàíûí ÿãë âÿ êÿìàëûíà àôÿðèí ñÿäàñû ñÿãôÿ áöëÿíä îëäó. Øàù áÿøàøÿò èëÿ ìîëëàáàøûéà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñóàë åòäè êè: – ßùêàìè-øÿðÿ ìóòàáèã áèð ãàéÿòäÿ ìöúðèì âÿ âàúèáöëãÿòë êèìñÿíÿ íÿçÿðäÿ âàðìû êè, ñÿëòÿíÿòè âÿ òÿõòö-òàúû îíà âàýöçàð åäÿê? Ìîëëàáàøû úàâàá âåðäè êè: – Ïÿðâÿðäèýàðè-àëÿì ãèáëåéè-àëÿìÿ þìðè-òÿáèè êÿðàìÿò åòñèí. Áó øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ áèð íÿôÿð íàáÿêàð ïåéäà îëóáäóð êè, úÿìè-ðóéè-çÿìèíäÿ îíäàí ìöúðèìòÿð âÿ ãÿòëÿ ìöñòÿùÿã áèð êèìñÿíÿ òàïûëìàç; àäûíà Éóñèô Ñÿððàú äåéèðëÿð. Ìÿëóì äåéèë êè, ùàðàäà òÿðáèéÿò òàïûáäûð. Àíúàã áó þâãàò øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ ñàêèí îëäóüó ö÷öí ÿúàìèð âÿ þâáàøäàí þçöíÿ ìöðèä úÿì åäèá, ùÿìèøÿ öëÿìàéè-ýèðàìûí âÿ õöääàìè-øÿðèÿòè-ãÿððàíûí çÿðáèíÿ âÿ çÿììèíÿ çÿáàíýöøàäûð. Áó ìÿëóí ùÿìèøÿ þç ìöðèäëÿðèíÿ ñÿðàùÿòÿí çèêð åäèð êè, ýóéà __________ öëÿìàéè-ýèðàì ÿâàìÿ ôèðèá âåðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, îíóí ÿãèäÿñèëÿ, ýóéà 195

èúòèùàä ëàçûì äåéèë âÿ õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðìÿê õèëàôäûð âÿ ýóéà öëÿìà ôþâò îëàí ìöúòÿùèäèí ðÿéèíäÿ ãàëìàüû î úÿùÿòäÿí ÿâàìà úàèç ýþðìöðëÿð êè, þçëÿðèíèí áàçàðû ðÿâàú îëñóí. Âÿ áóíäàí ÿëàâÿ, äþâëÿòèÿëèééÿéÿ äÿõè áÿùñëÿð âàðèä åäèð, äåéèð êè, êÿòõóäàäàí òóòìóø ïàäøàùàäÿê êöëë ÿðáàáè-ìÿíàñèá ÿùëè-çÿëÿìÿ âÿ ãöòòàöòòÿðèãäèðëÿð, ìöëê âÿ ìèëëÿòÿ ùÿðýèç áóëàðäàí áèð ìÿíôÿÿò àèä äåéèë, ùÿìèøÿ þç ùÿâàè-íÿôñëÿðè èëÿ áè÷àðÿ õàëãû úÿðèìÿ âÿ ìöàõèçÿ âÿ ìöàãÿá åäèðëÿð, þç ðÿôòàðëàðûíäà ùå÷ áèð ãàíóí âÿ ãàéäàéà ìöòÿìÿññèê äåéèëëÿð, áó ýóíÿ ðÿôòàð àíúàã ÿùëè-çöëìöí âÿ ãöòòàöòòÿðèãëÿðèí ÿìÿëèäèð. Âÿ äÿõè çèêð åäèðëÿð êè, ìÿçùÿáè-òÿíàñöõÿ ãàèëäèð. Áó äàèéè-äÿâàìè-äþâëÿòè-ãàùèðÿ áåëÿ ñÿëàù ýþðöðÿì êè, ãèáëåéèàëÿì ñÿëòÿíÿòè âÿ òÿõòö-òàúû áó ìÿëóíà òÿñëèì åòñèí êè, êÿâàêèáèí òÿñèðèíäÿí þç úÿçàñûíà éåòèøèá äÿðÿêè-ÿñôÿëÿ âàñèë îëñóí. ßôðàäè-ìÿúëèñ êöëëÿí áó ðÿéè òÿñäèã åäèá ãàèì ñþâò èëÿ äåäèëÿð êè: – Éóñèô Ñÿððàú ïåäÿðñöõòÿ áèëêöëëèéÿ ãÿòëÿ ñÿâàð âÿ áÿëàéè-àñèìàíèéÿ ìöñòÿùÿãäèð. Øàù õîøùàë îëóá áóéóðäó êè: – Ðàçûéàì îíóí ùÿëàêûíà! Ñàáàù áó òÿäáèð òàìàì âÿ êàìàë ìöúðà îëóíàúàãäûð. ßôðàäè-ìÿúëèñè ìöðÿõõÿñ åòäè. Ìÿúëèñ äàüûëäû. Îëóð êè, õàíÿíäÿëÿð áó ýöçàðèøèí âöãóóíäà øöáùÿ åäèá îíó êèçáÿ ùÿìë åäÿëÿð; áó ñóðÿòäÿ ìÿí îëàðäàí òÿâÿããÿ åäèðÿì êè, “Òàðèõè-ÀëÿìÀðà”äà Øàù Àááàñûí úöëóñóíóí éåääèíúè èëèíäÿ ñàäèð îëàí âÿãàéèÿ ìöëàùèçÿ åòñèíëÿð. Èíäè áèçÿ ëàçûìäûð êè, Éóñèô Ñÿððàúû òàíûäàã êè, êèìäèð? Øÿõñè-ìÿçêóð Ãÿçâèíèí ãÿðéÿëÿðèíäÿí Êÿðáÿëàéû Ñÿëèì àäëû áèð äåùãàíûí îüëó èäè. ×öíêè Êÿðáÿëàéû, Ñÿëèì áèð ìþìèí âÿ ìöòòÿãè àäàì èäè, èñòÿäè êè, îüëó ìîëëà îëóá öëÿìà ñèëêèíÿ äàõèë îëñóí. Îíà áèíàÿí îíó óøàã èêÿí ýÿòèðèá øÿùðè-Ãÿçâèíäÿ ìÿêòÿáÿ ãîéäó. Áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà Éóñèô Ñÿððàú êè, ùÿääè-áöëóüà éåòèøèá, àñàðè-ðöøä þçöíäÿ ìöëàùèçÿ åëÿäè, òÿùñèëè-åëì ö÷öí Èñôàùàíà ýåòäè. Îðàäàí äÿõè áèð íå÷ÿ èëäÿí ñîíðà Êÿðáÿëàéà ðÿâàíÿ îëóá, áþéöê àëèìëÿðèí ìÿúëèñèíäÿ òÿêìèëèöëóìÿ øöðó åòäè. Ìöääÿòè-ìÿäèä îðàäà ìÿêñ åäèá òàìàì öëóìèèñëàìèééÿéÿ âàãèô îëäó. ×öíêè öëÿìàíûí ÿêñÿðè-öìóðäà òÿãÿëëöáöíö ìöøàùèäÿ åäèðäè, îíà áèíàÿí áó ñèíôÿ íèôðÿò áÿùÿì åäèá, èñòÿìÿäè êè, __________ þçöíö îëàðûí çöìðÿñèíÿ äàõèë åòñèí.

196

Êÿðáÿëàäàí ãàéûäûá âàðèä îëäó Ùÿìÿäàíà; îðäà óñòà Õÿëèëèí éàíûíäà ãûðõ éàøûíäà èêÿí ñÿððàúëûã ñÿíÿòèíè áèð èë ìöääÿòèíäÿ þéðÿíèá Ãÿçâèíÿ ìöðàúèÿò åòäè. Çèðà êè, áó øÿùÿð ïàéòàõò îëäóüó ö÷öí îíóí ñÿíÿòèíèí ðÿâàúû áóðàäà àðòûã ýþðöíöðäö. Ãÿçâèíÿ âàðèä îëàíäàí ñîíðà òÿÿùùöë èõòèéàð åäèá äöêàí à÷äû, þç êÿñáè èëÿ þçöíö âÿ ÿéàëûíû ñàõëàìàüà ìÿøüóë îëäó. ×öíêè áèð ìÿðäè-ñÿëèìöííÿôñ âÿ íèêóêàð èäè, ùÿìèøÿ öëÿìàíûí âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèáèí ùÿðÿêÿòè-íàøàéèñòÿñè îíóí õàòèðèíÿ òîõóíóá, îëàðûí çÿììèíäÿí âÿ çÿðáèíäÿí äèëèíè ñàõëàìàüà ãàäèð îëà áèëìèðäè. ßýÿð÷è áó íþâ úàíýöäàçëûã îíà ñàäèã âÿ õåéðÿíäèø äîñòëàð áÿùÿì åòäè, íÿùàéÿò, àõûðäà áÿäáÿõòëèéèíÿ áàèñ îëäó. Ñàáàùû ýöí øàùûí áóéðóüó èëÿ ýöíîðòàéà èêè ñààò ãàëìûø òàìàì ÿéàí âÿ ÿøðàô âÿ ÿðêàíè-äþâëÿò âÿ öëÿìà âÿ ñàäàò âÿ úöìëÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá, êÿòõóäàäàí òóòìóø âöçÿðàéà äÿê äÿðáàðè-øàùèäÿ ùàçûð îëóá, ùÿð êÿñ þç éåðèíäÿ äóðóá êÿìàëè-ñöêóò âÿ áèèñòåùçàðëûã èëÿ øàùûí ùöçóðóíà ìöíòÿçèð èäèëÿð. Áó ùàëäà øàù áàøûíäà òàú âÿ ÿëèíäÿ úÿâàùèð íèøàí òîïïóç, ãîëóíäà úÿâàùèð áàçóáÿíäëÿð, áåëèíäÿ êÿìÿð âÿ øÿìøèðè-ìöðÿññÿ çàùèð îëóá äÿðáàð îòàüûíäà êè, áèð àðøûí éåðäÿí ðöôÿòëè âÿ õàëãà áàõàí òÿðÿôè áèëìÿððÿ à÷ûã âÿ áèùàèëäè, òÿõòÿ ÷ûõûá îòóðäó âÿ öçöí ùöççàðèäÿðáàðà òóòóá õèòàá åëÿäè: – Úÿìàÿò, èìäè éåääèíúè ñÿíÿäèð êè, ìÿí úÿíàáè-ÿãäÿñè-èëàùèíèí ìÿøèééÿòè èëÿ ñèçÿ ïàäèøàùàì âÿ áÿãÿäðè-èìêàí ñèçèí ùÿð áèðèíèçÿ íÿâàçèø âÿ ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðìèøÿì âÿ ñèçäÿí äÿõè ÷îõ ðàçû âÿ õîøíóäàì; ÷öíêè Ñÿôÿâèééÿ îúàüûíà îëàí èðàäÿò ñÿáÿáè èëÿ ùÿìèøÿ ìÿíÿ èõñàë âÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðèáñèíèç. Èíäè áèð ïàðà ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ êè, êÿøôèíè ìÿí ñèçÿ ëàçûì ýþðìöðÿì, ìÿí ìÿúáóðàì êè, ñÿëòÿíÿòäÿí ÿë ÷ÿêèá òÿõòö-òàúû áèð êèìñÿíÿéÿ âàýöçàð åäèì êè, áó ðöòáÿéÿ ìÿíäÿí ÿëùÿã âÿ øàéèñòÿäèð. Ùàìàí øÿõñè ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí âÿ âÿçèð âÿ ìöñòþâôè âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí âÿ ìöíÿúúèìáàøû ñèçÿ ýþñòÿðúÿêëÿð. Ýÿðÿê êöëëÿí ýåäèá êÿìàëè-øöêóù âÿ òÿíòÿíÿ èëÿ îíó ýÿòèðèá, áó òÿõòèí öñòöíäÿ îòóðäóá, ìöñòÿãèëëÿí þçöíöçÿ ïàäèøàù áèëÿñèíèç. Âàé î êèìñÿíèí ùàëûíà êè, ìÿíèì ôÿðìàéèøèìäÿí òÿõÿëëöô åäèá, î øÿõñèí èòàÿòèíäÿ ãöñóð ýþñòÿðÿ! Øàù áó ñþçëÿðè òàìàì åäèá, òàúû áàøûíäàí ýþòöðöá òÿõòèí öñòöíÿ ãîéäó âÿ òàìàì ëèáàñè-ôàõèðèíè ñîéóíóá, øÿìøèð âÿ êÿìÿðèíè à÷ûá, áèð __________ ìöíäÿðèñ ëèáàñ ÿéíèíÿ ýåéäè âÿ õàëãà ìöòÿââÿúúåù îëóá äåäè êè: 197

– Èíäè ìÿí ÿôðàäè-íàñäÿí áèð ìÿðäè-ôÿãèðÿì: Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëó. Äÿõè ìÿíè àõòàðìàéûí êè, ýþðÿ áèëìÿçñèíèç! Õóäàùàôèç! – äåéèá, òÿõòäÿí äöøöá ùÿðÿìõàíàéà ðÿâàíãÿ îëäó. Ùöççàðè-ìÿúëèñ ùåéðàí ãàëäûëàð. Áèëìÿäèëÿð êè, áó êåéôèééÿòè íÿéÿ ùÿìë åòñèíëÿð... Ùÿðÿìõàíÿäÿ úöìëÿ ùÿðÿìëÿð øàùûí ôÿðìàéèøè èëÿ áèð îòàüà ùàçûð îëóá ãöäóìóíà ìöíòÿçèð èäèëÿð. Øàù ìöíäÿðèñ ëèáàñäà ùàìàí îòàüà äàõèë îëäó. Õóáàíè-ùÿðÿì îíó áó ùåéÿòäÿ ýþðÿíäÿ àç ãàëäûëàð ãÿùãÿùÿ åòñèíëÿð, àììà øàùûí ìöùèá áàõûøû âÿ ãàøãàáàüû îëàðà áó ùÿðÿêÿòäÿí ìàíå îëäó. Øàù ùàìàí ñààò õàúÿ Ìöáàðÿêÿ áóéóðäó êè: – Ìîëëà Ðÿñóëó þçöíöí èêè éîëäàøû èëÿ ùöçóðà ýÿòèð! Ìîëëàëàð äèøãàðûäà ïèø-ÿç-âÿãò ùàçûð îëìóøäóëàð. Ùöçóðà äàõèë îëäóãäà øàù îòóðìàüû èøàðÿ åòäè. Ñîíðà öçöí ùÿðÿìëÿðÿ òóòóá õèòàá åëÿäè; – Ìÿíèì ÿçèç ùÿìôèðàøëàðûì! Ìÿí êÿìàëè-ÿôñóñ èëÿ ìÿúáóðàì êè, áèð éàìàí õÿáÿð ñèçÿ åëàì åäèì. Ñèçÿ ìÿëóì îëñóí êè, èíäè ìÿí äÿõè Èðàíûí ïàäèøàùû äåéèëÿì, äÿõè ìÿíèì èìàðÿòèì âÿ äþâëÿòèì éîõäóð êè, ñèçè çèíÿò âÿ çèâÿðäÿ âÿ àëèøàí îòàãëàðäà ñàõëûéàì. Ìÿí ÿôðàäè-íàñäàí áèð ôÿãèð âÿ áè÷èç êèìñÿíÿéÿì. Îíà áèíàÿí ëàáöääÿì êè, ñèçèí òÿëàüûíûçû âåðèá úöìëÿíèçè àçàä åäèì êè, ùÿð êÿñÿ ìåéëèíèç îëñà, îíó èõòèéàð åäÿñèíèç. Ñîíðà öçöí Ìîëëà Ðÿñóëà òóòóá áóéóðäó êè: – Áóëàðûí ñèüåéè-òÿëàãëàðûíû úàðè åéëÿ! Ìîëëà Ðÿñóë ùàìûñûíûí òÿëàüûíû éàíûíäàêû ÿäëåéí ùöçóðóíäà îõóäó. Õóáàíè-ùÿðÿì ýþðäöëÿð êè, áèð ãÿðèáÿ èø öç âåðäè, ÷îõ õþâôÿ âÿ èçòèðàáà äöøäöëÿð, ùå÷ êåéôèééÿòäÿí ùàëè îëìàäûãëàðû ö÷öí áèëìÿäèëÿð êè, áó íåúÿ ãÿçèééÿäèð. Úöìëÿñè ùåéðàí ãàëäû... Òÿëàã òàìàì îëäóãäà øàùûí áóéðóüó èëÿ îëàðûí êÿáèí êàüûçëàðûíû õàúÿ Ìöáàðÿê éûðòäû. Øàù äöáàðÿ õóáàíè-ùÿðÿìÿ ìöòÿâÿúúåù îëóá äåäè êè: – ßýÿð ñèçäÿí ùÿð áèðèíèç ôÿãðÿ âÿ ãÿíàÿòÿ ðàçû îëóá, ìÿíè, éÿíè Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíó ÿðëèéÿ ãÿáóë åäèðñÿ, òÿçÿäÿí áó èáàðÿò èëÿ îíà ñèüåéè-íèêàù îõóòäóððàì. Ùÿðÿìëÿðèí êöëëèñè òÿçÿäÿí ðàçû îëäóëàð êè, øàùà ìÿíêóùÿ îëñóíëàð; ÷öíêè øàù ÷îõ úàâàí âÿ ýþé÷ÿê îüëàí èäè âÿ áèð äÿ ùÿðÿìëÿð áó ÿìðè __________ çàðàôàò êèìè áèð øåé ãèéàñ åäèðäèëÿð âÿ ùÿðýèç ÿãèëëÿðèíÿ ÷àòìûðäû êè, Øàù Àááàñ ãÿôëÿòÿí áèð Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëó îëà. Àììà îëàðûí úöìëÿ198

ñèíäÿí èêè íÿôÿð äèëáÿðè-õóáðó êè, õèëàôè-ðèçàëàðû èëÿ øàùûí ùÿðÿìõàíÿñèíÿ äöøìöøäöëÿð, ãàéÿò øÿðì èëÿ âÿ àùÿñòÿ ñÿñëÿ ÿðç åòäèëÿð êè: – Áèç ïàäèøàùà ìÿíêóùÿ îëìóøäóã âÿ þç áÿõòèìèçäÿí âÿ äÿðÿúÿìèçäÿí ÷îõ õîøíóä èäèê; áó áÿõòÿâÿðëèêäÿí ìÿðùóì îëäóã, Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà ÿðÿ ýåòìÿéè ãÿáóë åòìèðèê. Ùàìàí ñààò áó èêè íÿôÿð ìöðÿõõÿñ îëóíäó.Îëàðûí áèðèñè ýöðúö ãûçû èäè êè, Ýöðúöñòàí âàëèñè øàùà ïåøêÿø ýþíäÿðìèøäè; ùàìàí ýöíöí ñàáàùûñû þç ÿìèñè îüëó èëÿ òàìàì úÿâàùèðàòûí âÿ ìÿëáóñàòûí ýþòöðöá, çèéàäÿ ïóë èëÿ âÿòÿíèíÿ ìöðàúèÿò åòäè. Ýöðúöñòàíäà îíóí íÿãëèíÿ áàâÿð åòìÿèéá áåëÿ ôÿðç åäèðäèëÿð êè, ýóéà î ãà÷ûáäûð âÿ èñòÿéèðäèëÿð êè, îíó ýåðè ãàéòàðñûíëàð. Àììà áèëìèðÿì êè, íÿ ÿìð âàãå îëäó êè, îíó óíóòäóëàð âÿ áó ãûç áèð úàâàí ýöðúöéÿ ÿðÿ ýåäèá àõûð þìðöíÿäÿê Ýöðúöñòàíäà ãàëäû. Î áèðèñè äèëáÿð Ãÿçâèí ÿùëèíäÿí áèð òàúèðèí ãûçû âÿ áèð úàâàí âÿ õîøðó îüëàíà íàìçÿä èäè. Õóáðó îëìàã ö÷öí ãÿôëÿòÿí øàùûí äÿëëàëëàðûíûí ÷óüóë÷óëóüó èëÿ àòàñûíäàí ìöòàëèáÿ îëóíóá øàùûí ùÿðÿìõàíÿñèíÿ äàõèë îëìóøäó; çèêð îëóíàí êåéôèééÿòè þç àðçóñóíà éåòèøìÿéÿ âÿñèëÿ áèëèá àòàñû åâèíÿ ãàéûòäû âÿ íàìèçÿäèíÿ âàñèë îëäó. Ñàèð ùÿðÿìëÿðèí íèêàùû ìöúÿääÿäÿí Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëóíà îõóíóá õàúÿ Ìöáàðÿêÿ ÿìð îëóíäó êè, úöìëÿñèíè ùàìàí ñààò Ãÿçâèíèí àëòûíúû êö÷ÿñèíèí áàøûíäà ìöÿééÿí îëóíàí áèð åâÿ ïèéàäÿ ýþòöðöá éåòèðñèí, þçö äÿðáàðè-øàùèéÿ ãàéûòñûí. Ñîíðà Àááàñ Ìÿùÿììÿä îüëó ùÿðÿìõàíÿäÿí ÷ûõûá óçàãëàøäû, íàïÿäèä îëäó. Éóñèô Ñÿððàúûí äöêàíû øàù ìÿñúèäèíèí ìåéäàíûíûí ìÿøðèã ñÿìòèíäÿ âàãå èäè. Ýöíîðòàäàí èêè ñààò êå÷ìèøäè. Éóñèô Ñÿððàú ôÿðèçåéè-çþùðö ÿäà åäèá, îòóðóá, ÿëèíäÿ áèð úèëîâó òèêèá òàìàì åäèðäè, ÷öíêè ìöøòÿðè òàïøûðìûøäû êè, ýÿðÿê î ýöí ùàçûð îëà. Éàíûíäà äîñòëàðûíäàí èêè íÿôÿð äÿõè âàð èäè êè, îíóí ñþùáÿòèíÿ ãóëàã àñûðäûëàð. Éóñèô Ñÿððàú áàùàëûãäàí øèêàéÿò åäèðäè êè, áè÷àðÿ ôÿãèð êÿñëÿð ùàìàí èë ÷îõ èçòèðàáà äöøìöøäöëÿð; ÷öíêè êå÷ÿí èë íÿùàéÿòäÿ ãóðàãëûã îëìàã ñÿáÿáèëÿ âÿ Ãÿçâèíèí ÿòðàôûíäà ñóéóí ãèëëÿòè úÿùÿòèëÿ ÿêñÿðè-ìÿùñóëàò éàíûá ÿìÿëÿ ýÿëìÿìèøäè. Áó êåéôèééÿò áàùàëûüà áàèñ îëìóøäó. Éóñèô Ñÿððàú äåéèðäè: – Òÿÿúúöá åäèðÿì áó äþâëÿòäÿí êè, Ãÿçâèíÿ ñó ÷ûõàðìàã ö÷öí ùÿçàð ýöíÿ èñòèòàÿò ãöäðÿòè âàð, àììà áåëÿ ãÿôëÿòäÿäèð êè, ÿñëà áó ÿìðÿ ìöëòÿôèò îëìàéûá þç ðÿàéàñûíûí ùàëûíà âÿ ïàéòÿõòèíèí ðþâíÿãèíÿ òÿâÿúúþù åòìèð. Áó ùàëäà ìåéäàíûí ìÿüðèá ñÿìòèíäÿí áóëóä êèìè òîç ãàëõäû. Éóñèô Ñÿððàú èéíÿñè ÿëèíäÿ áàøûí éóõàðû ãîâçàäû, ýþðäö êè, áèð ÿñàñ ïåéäà îëäó __________ âÿ ÿñëà õÿéàëûíäàí êå÷èðìÿäè êè áó ÿñàñ âÿ òÿäàðöê îíóí ö÷öíäöð.

199

Ãàáàãäà îí èêè øàòûð ãûâðàã ýåéèíìèø, ÷ÿùàðýóøÿ áþðê áàøëàðûíäà, îíëàðûí äàëûñûíúà îí èêè ÿëÿìäàð ÿëâàí ÿëÿìëÿð ÿëëÿðèíäÿ, ñîíðà äÿñòåéè-ïèøõèäìÿòàí êè, áèðèñèíèí áàøûíäà áèð ìÿúìÿè âàð èäè. Äÿñòÿéèôÿððàø, ÿëëÿðèíäÿ àüàú, îíëàðûí ÿãÿáèíäÿ ìèðàõóð éåäÿéèíäÿ áèðòóðêìÿí àòû; úÿâàùèð íèøàí éÿùÿð âÿ ÿçáàá öñòöíäÿ, ìöðÿññÿ ðÿõò áàøûíäà, ìèðâàðèä ñèíÿáÿíä äþøöíäÿ, çöìðöä ãîòàç áîéíóíäà. Áóíëàðäàí ñîíðà ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí, âÿçèð âÿ ìöñòþâôö âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí âÿ ìöíÿúúèìáàøû, öëÿìàéè-ýèðàì âÿ ñàäàòè-öçàì âÿ ñàèð ÿéàí âÿ ÿøðàô âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá âÿ áèð äÿñòÿ ïèéàäà âÿ áèð äÿñòÿ àòëû êÿìàëè-øöêóù âÿ àðàì èëÿ ýÿëèðäèëÿð. Åëÿ êè Éóñèô Ñÿððàúûí äöêàíûíà áÿðàáÿð îëäóëàð, ùàìûñû äàéàíäû. Ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð èðÿëè äóðóá, Éóñèô Ñÿððàúà êöðíóø åòäèëÿð. Éóñèô Ñÿððàú àéàüà äóðóá òÿâàçþ åëÿäè, àììà ãàéÿò òÿÿúúöáäÿ. Ñîíðà Ìîëëàáàøû òÿêÿëëöìÿ ýÿëèá äåäè: – Ãÿçàíûí òÿãäèðèíäÿí, óñòà Éóñèô, áó ýöí ñÿí áèçèì ïàäèøàùûìûçñàí. Èðàíûí ñÿëòÿíÿò òÿõòè áó ùàëäà Øàù Àááàñûí âöúóäóíäàí õàëèäèð. Áèçëÿðè ñÿðÿôðàç âÿ õîøáÿõò åëÿéèí, äÿðáàðè-øàùèéÿ òÿøðèôôÿðìà îëóí êè, úöëóñè-ùöìàéóí âàãå îëñóí. Éóñèô Ñÿððàú êÿìàëè-òÿùÿééöðÿ äöøöá ùå÷ áèëìÿäè êè, áó íÿ âàãèÿäèð. Îíóí ãàáàüûíäà òàìàì ÿðêàíè-äþâëÿò äóðìóøäóëàð. Áó ñþçëÿðè îíà Ìîëëàáàøû äåéèðäè êè, Èðàíäà áèð ìÿòèí êèìñÿíÿ ùåñàá îëóíóðäó. Àììà êåéôéèééÿò áèð ìÿðòÿáÿäÿ ãÿðèá èäè êè, Éóñèô Ñÿððàú îíó äîüðó îëìàüûíà, áàâöúóäè êè, ýþçö èëÿ ýþðöðäö, ùÿðýèç åòèáàð åäÿ áèëìèðäè. Àãèáÿò ìÿãàìè-úÿâàáà ýÿëèá äåäè: – Ìÿíèì ìÿõäóìóì Ìîëëàáàøû, ìÿí úÿíàáûíûçû Èðàíäà ìÿòèí àäàìëàðäàí ùåñàá åäèðÿì, áèëìèðÿì êè, àéà äÿëè îëóáñóíóç, éà áÿíý àòûáñûíûç êè, áó ãÿáèë ñþçëÿðè ìÿíèì öçöìÿ äåéèðñèíèç. Ìÿí áèð ôÿãèð ñÿððàú áàáàéàì. Ìÿí ùàðà, òÿõòö-òàú ùàðà? Âàëëàù, ìÿí àíëàéà áèëìèðÿì êè, ñèçèí áó ùÿðÿêÿòèíèçè íÿéÿ ùÿìë åäÿì... Ìàò âÿ ùåéðàí ãàëìûøàì. Òÿâÿããåè-÷àêÿðàíÿ åäèðÿì êè, ìÿíÿ ñàòàøìàéàñûíûç! Ñÿðäàð Çàìàí õàí ñþçÿ øöðó åëÿäè: – Óñòà Éóñèô, ñÿí áó ñààòäà ãèáëåéè-àëÿìñÿí âÿ áèç úöìëÿìèç ñÿíèí ãóëóí âÿ ñÿýè-àñèòàíÿí âàðûã! Ñÿíÿ ÷àêÿðàíÿ áèçäÿí òÿâÿããÿ åòìÿê ìöíàñèá äåéèë, ñÿí õöñðîâàíÿ ôÿðìàéèø åòìÿéÿ øàéèñòÿñÿí! Áèç íÿ äÿëè îëìóøóã âÿ íÿ áÿíý àòìûøûã, úöìëÿìèç ÿãëè-ñÿëèì âÿ øöóðó__________ êàìèëäÿ âàðûã, àììà ùÿðçÿòè-áàðèíèí òÿãäèðèíÿ òÿáäèë éîõäóð. Áó ýöí êöëëè-Èðàí ìöëêöíäÿ ñÿíèí ñÿëòÿíÿòèí ìöñÿëëÿìäèð.

200

Ìîëëàáàøûíûí ãîâëóíà ýþðÿ, äÿðáàðè-øÿùèéÿ òÿøðèô-ôÿðìà îëóí êè, úöëóñó-ùóìàéóí âàãå îëñóí. Ñîíðà öçöí äþðä íÿôÿð ùàçûðäà îëàí ïèøõèäìÿòëÿðÿ òóòóá äåäè êè: – Õÿëÿòè-øàùàíÿíè ýÿòèðèí, ãèáëåéè-àëÿìè ýåéèíäèðèí! Ïèøõèäìÿòëÿð ÿëëÿðèíäÿ ìÿúìÿè èëÿ êè, è÷èíäÿ õÿëÿòè-øàùàíÿ ãîéóëìóøäó, äöêàíà àéàã áàñäûëàð, ìÿúìÿèíè éåðÿ ãîéóá øöðó åòäèëÿð Éóñèô Ñÿððàúûí êþùíÿ ïàëòàðûíû ñîéóíäóðìàüà âÿ õÿëÿòè-øàùàíÿíè îíà ýåéäèðìÿéÿ. Ìöõàëèôÿò áèð éàíà ÷àòìàçäû. Éóñèô Ñÿððàú ìÿãàìè-òÿñëèìäÿ äóðäó êè, öãÿëà þç õàùèøëÿðèíè ÿìÿëÿ ýÿòèðñèíëÿð. Åëÿ êè, ëèáàñ ýåéèíìÿê òàìàì îëäó, ìèðàõóð ìöðÿññÿ ðÿõòëè àòû ãàáàüà ÷ÿêäè. Éóñèô Ñÿððàúû ìèíäèðäèëÿð àòà, ÿñàñ ãÿðàðè-ñàáèã öçðÿ äÿðáàðè-øàùèéÿ ðÿâàíÿ îëäó. Ôÿððàøëàðûí êö÷ÿëÿðäÿ “Áåðÿâèä! Áåðÿâèä!” ñÿñè ùÿð äÿãèãÿ ÿðøÿ äàéàíäû. Òàìàì ÿùëè-Ãÿçâèí çöêóðÿí âÿ öíàñÿí, ñÿüèðÿí âÿ êÿáèðÿí ïÿíúÿðÿëÿðÿ âÿ äàìëàð öñòöíÿ ÷ûõûá íÿççàðÿéÿ ìÿøüóë îëäóëàð âÿ êåéôèééÿòäÿí ìöõáèð îëìàäûãëàðû ö÷öí úöìëÿñè ùåéðÿòäÿ ãàëäû. Äÿðáàðè-øàùèíèí ãàïûñíäà ôÿððàøëàð Éóñèô Ñÿððàúû àòäàí äöøöðäöëÿð. Ìîëëàáàøû âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàí ãîëóíäàí éàïûøûá êÿìàëè-òÿçèì èëÿ èìàðÿòèí îòàüûíà äàõèë åòäèëÿð âÿ ñÿëòÿíÿò òÿõòèíèí öñòöíäÿ îòóðòäóëàð. ßðêàíè-äþâëÿò, öëÿìà âÿ ñàäàò, ÿéàí âÿ ÿøðàô âÿ ÿðáàáè-ìÿíàñèá îòàüûí ãàáàüûíäà ñÿô ÷ÿêèá ÿë-ÿë öñòÿ äóðäóëàð. Ìîëëàáàøû äóà îõóéóá òàúè-ñÿëòÿíÿòè ãîéäó Éóñèô Ñÿððàúûí áàøûíà, øÿìøèð âÿ êÿìÿðè-ìöðÿññÿèíè áàüëàäû áåëèíÿ, úÿâàùèð áàçóáÿíäëÿðè àñäû ãîëëàðûíäàí, ìöêÿëëÿë òîïïóçó âåðäè ÿëèíÿ, ýåíÿ áèð äóà îõóéóá, öçöí õÿëãÿ òóòóá äåäè: – Ìöáàðÿêáàä åäèí! Ìöáàðÿêáàä ñÿäàñû õàëãäàí àñèìàíÿ áöëÿíä îëäó âÿ áàðýàùûí èìàðÿòëÿðèíäÿí ÿêñè òÿêðàð òàïäû. Êÿððÿíàéè-øàäèéàíÿ áàøëàíäû ÷àëûíìàüà. Áó ùàëäà ñÿðàéè-øàùèäÿí ýþéÿ áèð ôèøÿíý áóðàõäûëàð. Áó ÿëàìÿòÿ ýþðÿ, øÿùÿðäÿí õàðèú ãÿëÿ òîïëàðûíäàí éöç îí òèð øÿíëèê òîïó àòäûëàð. ßýÿð÷è Ñÿäè âÿ Ùàôèçäÿí ñîíðà Èðàíäà øåèð ãàéÿòäÿ òÿíÿççöëÿ äöøöá øöÿðàíûí ÿøàðû êöëëÿí áèìÿçìóí âÿ ìÿùç ïó÷ ëÿôôàçëûã îëìóøäó, àììà ýåíÿ ÿëùÿìäö-ëèëëàù î ùàëäà áèð íå÷ÿ íÿôÿð ñàùèáè-úþâùÿð øàèð ïåéäà îëäó êè, áÿäàùÿòÿí úöëóñè-ùöìàéóí ö÷öí ãÿñàèäè-ãÿððà èíøà åäèá, Éóñèô øàùûí òÿõòÿ ÷ûõìàüûíû òÿðèô âÿ þçöíö ùèêìÿòäÿ – Ñöëåéìàíà, ñÿõàâÿòäÿ – Ùàòÿìÿ, øöúàÿòäÿ – Ðöñòÿìÿ, ãöäðÿòäÿ – ãÿçà âÿ __________ ãÿäÿðÿ òÿøáåù åëÿéèá íÿçÿðäÿí êå÷èðäèëÿð âÿ òàðèõè-úöëóñóíó íöêòÿñÿíúàíè-Ãÿçâèí áåëÿ òàïäûëàð: 201

“Øàùè-õóáàí íÿáóä Éóñèôè-ìà, Ëåéê ó øàùè-ìöëêè-Èðàí øîä”.*

Åëÿ êè, áó ÿìàë òàìàì îëäó, Ìîëëàáàøû õàëãà åëàí åòäè êè: – Ìöðÿõõÿññèíèç! Ùàìû äÿðáàðè-øàùèäÿí ÷ûõäû, àíúàã Éóñèô øàù ãàëäû òÿõòèí öñòöíäÿ, ãàáàüûíäà õàúÿ Ìöáàðÿê, áàøãà áèð íå÷ÿ õàúÿ èëÿ âÿ ßçèì áÿé ïèøõèäìÿòáàøû âÿ áèð íå÷ÿ ïèøõèäìÿò âÿ îòàãäàí äèøðÿ ôÿððàøëàð. Éóñèô øàù òÿùÿééöð àëÿìèíäÿ ôèêðÿ ïè÷èäÿ îëäó. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿêÿ öçöí òóòóá ñîðóøäó: – Ñèç êèìñèíèç? Õàúÿ Ìöáàðÿê úàâàá âåðäè êè: – Áÿñ ñèçèí ÷àêÿðàíè-ìöõëèñèíèç; õàúÿýàíè-ùÿðÿìèê, ìÿí áóëàðûí áþéöéö âÿ áóëàð äà ìÿíèì çèðäÿñòëÿðèìäèðëÿð. Ñîíðà ïèøõèäìÿòëÿðÿ öçöí ÷åâèðèá ñîðóøäó êè: – Ñèç êèìñèíèç? ßçèì áÿé ïèøõèäìÿòáàøû úàâàá âåðäè êè: – Áèç ñèçèí êÿìèíÿ íþêÿðëÿðèíèç, ïèøõèäìÿòëÿðèê, ìÿí áóëàðûí ðÿèñèéÿì, áóëàð äà ìÿíÿ òàáåäèðëÿð. Éóñèô øàù ñîðóøäó êè: – Áÿñ î äèøãàðûäà ýþðöêÿíëÿð êèìäèð? ßçèì áÿé úàâàá âåðäè êè: – Îëàð äà ôèðãåéè-ôÿððàøäûð êè, ùÿìèøÿ õèäìÿò ö÷öí êÿìÿðáÿñòÿäèðëÿð. Éóñèô øàù áóéóðäó êè: – Ñèç äÿõè ÷þëÿ ÷ûõûí. Õàúÿ Ìöáàðÿê, ñÿíèí çèðäÿñòëÿðèí äÿ ÷þëÿ ÷ûõñûíëàð, ñÿí ãàë! Åëÿ êè, ùàìûñû ãàéèá îëäó, Éó÷èô øàù õàúÿ Ìöáàðÿêè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè êè: – Ñÿíèí áÿøÿðÿíäÿí ìÿí ýþðöðÿì êè, ñÿí ýÿðÿê éàõøû àäàì îëàñàí. Ñÿí àëëàù, ìÿíÿ ñþéëÿ ýþðöì êè, áó ãÿçèééÿéÿ ñÿáÿá íÿäèð? ×öíêè ñÿí ùÿìèøÿ Øàù Àááàñûí ÿíäÿðóíóíäà îëóáñàí, ìöìêöí äåéèë êè, áó ãÿçèééÿ ñÿíÿ ìÿëóì îëìàñûí. Õàúÿ Ìöáàðÿê âàãèÿí ÷îõ ñàô âÿ ñàäèã àäàì èäè. Ôèêèð åòäè êè, ãèáëåéè-àëÿìèí ñóàëûíäà ùÿãèãÿòè ýèçëÿòìÿê úàéèç äåéèë. ×öíêè ùÿìèøÿ øàù Àááàñ îòóðàí îòàüûí ãàïûñûíûí äàëûíäà äóðóðäó êè, ÷àüûðûëàí ñààò __________ *

Áèçèì Éóñèô ýþçÿëëÿðèí øàùû äåéèëäè, Àììà Èðàí ìöëêöíöí øàùû îëäó.

202

õèäìÿò ö÷öí ùàçûð îëñóí, îíà áèíàÿí, êå÷ÿí ýöíäÿ âàãå îëàí ýöçàðèøè âÿ ÿðêàíè-ìÿøâÿðÿòèí ýþôòýóñóíó òàìàì åøèòìèøäè, ÿùâàëàòäàí õÿáÿðäàð èäè. Ãÿçèééÿíè èáòèäàäàí èíòèùàéÿäÿê Éóñèô øàùà íÿãë åòäè. Éóñèô øàù ñîðóøäó êè: – Áÿñ Øàù Àááàñ ùàðàäàäûð? Õàúÿ Ìöáàðÿê úàâàá âåðäè êè: – Áèð ýÿäà ëèáàñû èëÿ ìöëÿááàñ îëóá íàïÿäèä îëäó. Ìÿëóì äåéèë êè, ùàðäàäûð. Éóñèô øàù àãèë àäàì èäè. Êÿâàêèáäÿí îíóí ùÿðýèç ãîðõóñó éîõ èäè. Àíúàã áó íþâ ãåéðè-ìöòÿàðÿô òÿðèã èëÿ òÿðÿããè åòìÿê îíóí öðÿéèíÿ áèð âÿùøÿò âÿ ãîðõó ñàëûðäû. Íÿùàéÿò, áèð áåëÿ úÿìàÿòèí âöúóäó èëÿ ñÿëòÿíÿòäÿí þçöíö êÿíàð òóòìàüà ÿñëà ÷àðÿ ýþðìÿäè. Íà÷àð öìóðè-ñÿëòÿíÿòèí èúðàñûíà èãäàì åòäè. Èáòèäà ôÿððàøáàøû ßñÿä áÿéè åùçàð åëÿäè: áóéóðäó êè: – Áó ñààòäà îí èêè ôÿððàø þçöíëÿ ýþòöðÿðñÿí, ýåäÿðñÿí Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿäè âÿ ñÿðäàð Çàìàí õàíû âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ ìöíÿúúèìáàøû Ñÿäðÿääèí âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíè òóòàðñàí, àïàðàðñàí ñàëàðñàí ßðêäÿ îëàí çèíäàíà, ãàéûäàðñàí ýÿëÿðñÿí, ÿíúàìè-ôÿðìàéèøè ìÿíÿ ÿðç åëÿðñÿí! ßñÿä áÿé áàø âóðóá ðÿâàíÿ îëäó. Ñîíðà Éóñèô øàù ïèøõèäìÿòáàøû ßçèì áÿéè åùçàð åäèá áóéóðäó êè: – Òàïøûð, ìÿíÿ øàì ùàçûð åòñèíëÿð êè, áó ýöí áèð çàä éåìÿìèøÿì. Ïèøõèäìÿòáàøû ÿðç åëÿäè êè: – Òàïøûðìûøàì, àøïàçëàð øàì ö÷öí ùàçûð åòìÿéÿ ìÿøüóëäóðëàð. Øàù áóéóðäó êè: – Áÿñ ñÿí âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê ýÿëèí îòàãëàðû âÿ ùÿðÿìõàíÿíè ìÿíÿ áèð-áèð ýþñòÿðèí âÿ ìÿëóì åäèí êè, ìÿíèì èñòèðàùÿò îòàüûì ùàíñûäûð. Ïèøõèäìÿòáàøû âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê äöøäöëÿð ãàáàüà, áèð-áèð ÿíäÿðóí îòàãëàðûíû ýþñòÿðìÿéÿ øöðó åòäèëÿð. ßââÿëèíúè îòàãäà ÿëâàí ôÿðøëÿð äþøÿíèá, ãÿðèáÿ ýöë âÿ ýèéàù èëÿ âÿ ãóø øÿêèëëÿðè èëÿ äèâàðôû âÿ ñÿãôè ìöíÿããÿø îëìóøäó. Èêèíúè îòàã äà ùàáåëÿ ôÿðøëÿ äþøÿíìèøäè âÿ äèâàðëàðûíäà Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí âÿôàò åäÿí ïàäøàùëàðûí âÿ íàìäàð øàùçàäÿëÿðèí òÿñâèðè ÷ÿêèëìèøäè. Ö÷öíúö îòàüûí äèâàðëàðûíäà Èðàíûí ñàèð ñèëñèëÿäÿí îëàí ïàäøàùëàðûíûí òèìñàëû íÿãø îëóíìóøäó. Äþðäöíúö îòàüûí äèâàðëàðûíäà Øàùíàìÿäÿ éàçûëàí Èðàíûí ãÿäèì ïÿùëÿâàíëàðûíûí âÿ Ìàçÿíäÿðàí äèâëÿðèíèí ñóðÿòè éàçûëìûøäû êè, áèð-áèðëÿðèëÿ úÿíý åäèðäèëÿð. Äèâëÿð áóéíóçëó âÿ __________ ãóéðóãëó ÷ÿêèëìèøäè. Áåøèíúè îòàüûí äèâàðëàðûíäà Øàù Èñìàéûë Ñÿôÿâè èëÿ ñàèðëÿðèí ìàáåéíèíäÿ âàãå îëàí úÿíýëÿðèí ñóðÿòè ðÿãÿì îëóíìóøäó.

203

Ùÿðÿìõàíÿ îòàãëàðûíûí úöìëÿñèíèí äèâàðëàðûíäà ãûç, îüëàí øÿêëè éàçûëìûøäû êè, îüëàíëàð ãûçëàðà ýöë äÿñòÿñè òÿàðöô åäèðäèëÿð âÿ ãûçëàð îüëàíëàðà ïèéàëÿ âåðèðäèëÿð âÿ ùÿð îòàãäà ðÿõòè-õàá ùàçûð èäè. Éóñèô øàù ùÿðÿìõàíÿ îòàãëàðûíûí áèðèñèíè þçöíöí èñòèðàùÿòè ö÷öí ìöãÿððÿð åäèá õàúÿ Ìöáàðÿêäÿí ñîðóøäó êè: – Ùÿðÿìëÿðèí çèéíÿò îòàüû ùàíñûäûð? Õàúÿ Ìöáàðÿê ÿðç åëÿäè êè: – Î áàøäàêû îòàãäûð. Àììà àüçû ãûôûëëûäûð. À÷àðû ñàíäûãäàð Àüà Ùÿñÿíäÿäèð. Øàùûí áóéðóüó èëÿ ïèøõèäìÿòáàøû ùàìàí ñààò ñàíäûãëàðû ùàçûð åòäè. Çèéíÿò îòàüûíûí ãàïûñíû à÷äûëàð, øàùà ýþñòÿðäèëÿð: áó áèð áþéöê îòàã èäè: è÷èíäÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ñàíäûãëàð äöçöëìöø. Ñàäûãëàðûí ãàïàüûíû ýþòöðäöëÿð, ãÿðèáÿ-ãÿðèáÿ çèéíÿò âÿ çèâÿðëÿðè øàùà ýþñòÿðäèëÿð; î úöìëÿäÿí ýèðàíáàùà êèøìèð, øàëëàðû, ëÿòèô öíàñ ëèáàñëàðû, ïàêèçÿ èïÿê ïàð÷àëàð, úÿâàùèðàòäàí ãàéðûëìûø ýöëëÿð âÿ ýóøâàðÿëÿð âÿ öçöêëÿð âÿ ìöìòàç ìèâàðèääÿí áîéóíáàüûëàð èäè. Éóñèô øàùûí ö÷ ãûçû âàð èäè: áþéöéö îí äþðä éàøûíäà, îðòàíúûñû îí èêè éàøûíäà, êè÷èéè ñÿêêèç éàøûíäà âÿ èêè îüëó âàð èäè: àëòû éàøûíäà âÿ äþðä éàøûíäà Ãûçëàðûíûí ùÿð áèðèíÿ áèð ýöë âÿ áèð ýöò ýóøâàðÿ âÿ áèð öçöê âÿ áèð áîéóíáàüû âÿ áèð äÿñò ëèáàñ âÿ áèð ðèçàéè øàë âÿ þâðÿòèíÿ áèð äÿñò ëèáàñ âÿ áèð ðèçàéè øàë àéûðäû, õàúÿ Ìöáàðÿêÿ òÿñëèì åòäè, áóéóðäó êè: – Áóíëàðû àïàðàðñàí Ãÿçâèíèí èêèíúè êö÷ÿñèíäÿ ìÿíèì ãÿäèìè åâèìäÿ þâðÿòèìÿ éåòèðÿðñÿí. Äåéÿðñÿí êè, ìÿíèì úÿùÿòèìäÿí ÿíäèøÿ åòìÿñèí, ñàáàù îüëàíëàðûìû ùöçóðà ýþíäÿðñèí. Õàúÿ Ìöáàðÿê øåéëÿðè èêè íÿôÿð ôÿððàøà ýþòöðäöá ýåòäè. Áó âàõò ýöí ãöðóá åòäè. Ïèøõèäìÿòáàøûíûí òÿêëèôè èëÿ øàù ãàéûòäû ÿââÿëèíúè îòàüà. Ãûçûë øàìäàíëàð éàíìûøäû. Ñöôðÿ äþøÿíìèøäè. Øàù ÿââÿë âöçó åäèá øàì âÿ õöôòÿí íàìàçûíû ÿäà åòäè, ñîíðà ñöôðÿ öñòöíäÿ îòóðäó. Ïèøõèäìÿòëÿð ðÿíýàðÿíý òÿàìëàð ùàçûð åòäèëÿð. Øàù éåäè, äîéäó, ñöôðÿ éûüûëäû. Àáòàáà-ëÿýÿí ýÿëäè, øàù ÿëèíè éóäó. Ãÿùâÿ ýÿòèðäèëÿð, è÷äè. Ãÿëéàí âåðäèëÿð, ÷ÿêäè. Áó ùàëäà ôÿððàøáàøû ßñÿä áÿé äàõèë îëóá ôÿðìàéèøè áèòèðäèéèíè ÿðç åòäè. Øàù áóéóðäó êè: – ×îõ éàõøû, ìöðÿõõÿññÿí! Ñîíðà õàúÿ Ìöáàðÿê ãàéûäûá øåéëÿðè éåòèðìÿéèíè ÿðç åëÿäè âÿ äåäè êè: – Øàùûí þâðÿòè âÿ ãûçëàðû ýþíäÿðèëÿí òþùôÿëÿðäÿí ãàéÿòäÿ âÿúä __________ åòäèëÿð. Íÿèíêè îíóí úÿùÿòèíäÿí ÿíäèøÿ åòìèðëÿð, áÿëêÿ áó ãÿçèéåéèãåéðè-ìöòÿðÿããèáÿäÿí ÷îõ ñåâèíèðëÿð âÿ øàäëûãäàí òóëëàíûá-äöøöðëÿð.

204

Øàù þâðÿò-óøàüû òÿðÿôèíäÿí õàòèðúÿì îëäó. Õàúÿ Ìöáàðÿêäÿí âÿ ïèøõèäìÿòáàøûäàí áèð ïàðà ÿùâàëàò ñîðóøäó. Ýåúÿäÿí äþðä ñààò êå÷äè. Àéàüà äóðóá õàáýàùûíà ýÿëäè; ðÿõòè-õàáûíû ñàëäûëàð. Ïèøõèäìÿòáàøûéà áóéóðäó êè: – Ãàðàâóë ìöâÿêêèëëÿðèíÿ òàïøûð: ãÿðàðè-ñàáèã öçðÿ ùÿð éåðäÿ ãàðàâóë ãîéñóíëàð. Ñîíðà ðÿõòè-õàáûíà ýèðèá éàòäû. Ïèøõèäìÿòáàøû âÿ õàúÿ Ìöáàðÿê ÷ûõäûëàð. Ùÿð áèðèñè þç ìÿãàìûíà ýåòäè. Ñàáàùû ýöí Éóñèô øàù ñàëàì îòàüûíà òÿøðèô ýÿòèðèá Ìîëëà Ðÿìÿçàíû âÿ Ãóðáàí áÿéè âÿ Ìèðçÿ Úÿëèëè âÿ Ìèðçÿ Çÿêèíè êè, îíóí äîñòëàðûíäàí èäèëÿð âÿ øàùûí îëàðà ùÿð õöñóñäà âöñóãó âàð èäè, åùçàð åëÿäè, ìÿíñÿáèìîëëàáàøûëûüû âåðäè Ìîëëà Ðÿìÿçàíà, ñÿðäàðëûüû ùÿâàëÿ åëÿäè Ãóðáàí áÿéÿ, õàíëûã ëÿãÿáèëÿ âÿçàðÿòè òàïøûðäû Ìèðçÿ Úÿëèëÿ, ìöñòþâôèëèéè Ìèðçÿ Çÿêèéÿ, ìöíÿúúèìáàøûëûã ìÿíñÿáèíè áèëìÿððÿ ìÿòðóê åòäè êè, äþâëÿòÿ âÿ ìèëëÿòÿ çÿðÿðäÿí áàøãà áèð ôàéäàñû éîõ èäè. Áóéóðäó òàìàì âèëàéÿò ùàêèìëÿðèíÿ åëàìíàìÿ âÿ ùþêìè-ìöÿêêÿä ýþíäÿðèëñèí êè, áó ýöíäÿí ñîíðà ùÿðýèç úöðÿò åòìÿñèíëÿð êè, áèäóíè-òÿúâèçè-øÿðè-øÿðèô áèð ìöñÿëìàíû ìþâðèäè-ìöàõèçÿéÿ ýÿòèðñèíëÿð âÿ áàúàðìàñûíëàð êè, ìÿùç ùÿâàéè-íÿôñëÿðè èëÿ áèð êÿñè úÿðèìÿ åäÿëÿð âÿ éà ãÿòëÿ ýÿòèðÿëÿð âÿ éà áóðóí-ãóëàüûí êÿñÿëÿð, ýþçöí ÷ûçàðäàëàð âÿ ùþêìäÿí ÿëàâÿ ùÿð âèëàéÿòÿ ìþòÿìèä áàõûúûëàð òÿéèí îëäó êè, ýåäèá âèëàéÿòëÿðèí ÿùâàëûíäàí âÿ õàëãûí ùÿâàèúèíäÿí õÿáÿðäàð îëóá, ýÿëèá ÿðç åòñèíëÿð. Éóñèô øàù áó áàõûúûëàðû ùöçóðà èñòÿèéá äåäè êè: – Ùàêèìè âèëàéÿòëÿðÿ ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí åëàì åäÿðñèíèç êè, Àëëàùäàí ãîðõñóíëàð íàùàã èø òóòìàñûíëàð, õàëãû òàëàéûá äàüûòìàñûíëàð, ðöøâÿò àëìàñûíëàð; éÿãèí áèëñèíëÿð êè, áó íþâ ùÿðÿêÿò àõûðäà îëàðûí þçëÿðèíèí áÿäáÿõòëèéèíÿ âÿ ùÿëàêÿòèíÿ áàèñ îëóð. Îëàð ìöêÿððÿð ìöøàùèäÿ åäèáëÿð êè, áó íþâ ðÿôòàð èëÿ äþâëÿò úÿì åäÿí êÿñëÿð àõûðäà áàø âåðèáëÿð âÿ éà êÿìàëè-áÿäáÿõòëèéÿ âÿ çèëëÿòÿ âÿ ìÿñêÿíÿòÿ äöøöáëÿð. Èðàíäà áó íþâ èëÿ úÿì îëóíàí äþâëÿòèí ùÿðýèç ùå÷ áèð õàíÿäàíäà äàâàìû îëìàéûáäûð. Ùàíû äàìãàíëû Úÿôÿð õàíûí êöðóðëàðû? Ùàíû Ñÿëèì õàí Ãàðàýþçëöíöí äþâëÿòè? Ùàíû øèðàçëû Ìèðçÿ Íàüûíûí ÿìëàêû? Ïàäèøàùàíè-Èðàí ùÿìèøÿ âÿãòà êè, áèð ñàùèáè-ìÿíñÿáè ìöëàùèçÿ åäèðëÿð êè, ïóë úÿì åäèá ñÿðâÿòÿ ÷àòûáäûð, ùàìàí ñààò áèð áÿùàíÿ __________ èëÿ îíó ìÿãàìè-ìöàõèçÿéÿ ýÿòèðèðëÿð, ùÿð íÿ âàðäûð ÿëèíäÿí àëûðëàð, þçöí ùÿëàê åäèðëÿð âÿ éà çèëëÿòÿ âÿ ìÿñêÿíÿòÿ ñàëûðëàð.

205

Áó ÿìðäÿ ùàêèìè-âèëàéÿòëÿð øÿáèùäèðëÿð çÿëèëÿðÿ êè, ãàí ñîðóá øèøäèêäÿ, ñàùèáè îëàðû ñûõàð, òàìàì ñîðäóãëàðû Ãàíû ãóñàðëàð. Êèìèñè áó úÿùÿòäÿí þëöð âÿ êèìèñè çÿèô âÿ ëàüÿð îëóð. Ôÿÿììà ÿýÿð ùàêèìëÿð íèêíÿôÿñ îëóá âÿ þç ùÿëàë ðèçãëÿðèíÿ ãàíå îëàëàð, ùÿìèøÿ þç äÿðÿúÿëÿðèíäÿ áàãè âÿ õàëã íÿçÿðèíäÿ ìöÿççÿç âÿ ñÿëàòèí íèééÿòèíäÿ ìöêÿððÿì îëàúàãëàð âÿ ýöíáÿýöí ðöòáÿëÿðè èçäèéàä áåùÿì åäÿúÿê. Áó ñþçëÿðè òÿëãèí åäÿíäÿí ñîíðà øàù áàõûúûëàðû áóðàõäû. Ñîíðà áóéóðäó õèðàú ìÿáëÿüè ìþòÿäèë ìèãäàðàäÿê òÿõôèô òàïñûí âÿ ÿìð åòäè êè, ùÿð éåðäÿ éîëëàð òÿìèð îëóíñóí âÿ ëàçûì ìÿãàìëàðäà âÿ ìÿíçèëëÿðäÿ, êþðïöëÿð âÿ êàðâàíñàðàëàð òèêèëñèí âÿ ùÿð âèëàéÿòäÿ øÿôàõàíÿëÿð ãàéðûëñûí âÿ ìÿäðÿñÿëÿð à÷ûëñûí âÿ ñóñóç éåðëÿðÿ ñó ÷ûõàðûëñûí, äóëëàðà âÿ éåòèìëÿðÿ âÿ øèëëÿðÿ âÿ êîðëàðà èàíÿò âÿ ùèìàéÿò ýþñòÿðèëñèí âÿ âèëàéÿòëÿðäÿ ùÿð áèñÿðöïà þçáàøûíà þçöíö öëÿìà ñèëêèíÿ äàõèë åòìÿñèí, áó õöñóñäà ìîëëàáàøûäàí èúàçÿò èñòÿñèíëÿð âÿ ñèíôè-öëÿìà ùÿð éåðäÿ õàëãûí åùòèéàúûíà êèôàéÿò åäÿí ìèãäàðäàí çèéàäÿ îëìàñûí âÿ êöëëè-öëÿìàéà ýöçÿðàí êèôàôûíúà õÿçèíåéè-àìèðÿäÿí âÿçèôÿ ãÿðÿðäàä åòäè êè, ñÿëòÿíÿòÿ ìþùòàú îëóá ÿðáàáè-ìÿíàñèáè õèäìÿòè-øàùèäÿ ÿùëè-çÿëÿìÿ õèòàá åòìÿñèíëÿð âÿ ÿìðè-ìöðàôèÿíè êè, ñÿëòÿíÿòèí öìäÿ ëÿâàçèìàòûíäàäûð, öëÿìàíûí ÿëèíäÿí àëûá ÿðáàáè-ìÿíàñèáèí ñöëÿùàñûíà âàýöçàð åëÿäè êè, ìèëëÿò ìöðàôèÿ úÿùÿòèíäÿí þçëÿðèíè öëÿìàéà ìþùòàú ýþðöá àíúàã îëàðû ìÿðúÿ áèëìÿñèíëÿð âÿ ñÿëòÿíÿòäÿí óçàã äöøìÿñèíëÿð âÿ áóéóðäó êè: âöúóùè-áÿðð ùÿð éåðäÿ ñöëÿùàäàí äþðä íÿôÿðÿ ìöíòÿãèë îëóá âèëàéàòûí ôöãÿðàñûíà äÿôòÿð öçö èëÿ ñÿðô îëóíñóí âÿ ùåñàáû äèâàíà ýþñòÿðèëñèí; òà êè, ôöãÿðàíûí áÿçè âöúóùè-áÿððäÿí áÿùðÿéàá îëóá, áÿçèñè ìÿùðóì ãàëìàñûí âÿ ÿìð åòäè êè, õöìñ âÿ èìàì ìàëû âåðèëìÿñèí òà þâëàäè-ðÿñóëÿëåéùöññÿëàì çèëëÿòè-ñóàëäàí àçàä îëóá ñàèð õàëã êèìè þç êÿñáëÿðè èëÿ âÿúùè-ìÿèøÿò òÿùñèë åòñèíëÿð. Áó õöñóñäà ìþòÿáÿð öëÿìà Éóñèô øàùà êöòóáè-ôèãùäÿí ôèòâàëàð ÷ûõàðäûá ýþñòÿðäèëÿð. Âÿ âèëàéÿòëÿðÿ åëàìíàìÿëÿð ýþíäÿðäè êè, áóíäàí ñîíðà áèð êèìñÿíÿ úöðÿò åòìÿñèí êè, øàùà âÿ öìÿíàéè-äþâëÿòÿ âÿ ÷àêÿðàíè-äÿðýàùà ïåøêÿø âåðñèí âÿ ïàéÿíäàç ñàëñûí âÿ ùå÷ êÿñ ïåøêÿø âàñèòÿñèëÿ ùþêóìÿò òàïìàüû òÿìÿííà åòìÿñèí, àíúàã þç èõëàñûíû âÿ ùöñíèõèäìÿòèíè áó ìÿòëÿáèí òÿùñèëèíÿ âÿñèëÿ áèëñèí âÿ ìàëèééàòè-äèâàí ùÿð âèëàéÿòäÿ ÿìèí øÿõñëÿðÿ òÿñëèì îëóíóá õÿçèíÿ èñìèëÿ ùÿð éåðäÿ äóðñóí âÿ ìÿñàðèôè-ñÿëòÿíÿò äÿôòÿðè öçèëÿ òÿéèí òàïûá ëàçûì îëàí þâãàòäà ùÿð __________ éåðèí õÿçèíÿñèíÿ ùÿâàëÿ îëóíñóí âÿ ðÿàéà áèëêöëëèééÿ ùÿâàëÿúàòèìÿñàðèôÿäÿí àñóäÿùàë ãàëñûíëàð. Âÿ äÿõè ìÿäàõèëè-ñÿëòÿíÿòèí èçäèéàäè 206

ö÷öí ãÿðàð ãîéäó êè, òàúèðëÿð âÿ áÿéçàäÿëÿð âÿ õàíçàäÿëÿð âÿ øàùçàäÿëÿð, ùÿòòà öëÿìà âÿ ñàäàò âÿ ñàèð ñèíôè õàëã ìÿäàõèëè-ÿìëàêäàí øÿùÿðëÿðäÿ îíäàí áèð, äåùàòäà èéèðìèäÿí áèð õÿçèíÿéÿ âåðñèíëÿð âÿ ãîøóí õàëãûíûí âÿ ÿùëè-õèäìÿòèí ìÿâàúèáè ÿñëà ëàâöñóë ãàëìàñûí êè, ñÿëòÿíÿòèí íÿãñèäèð; áÿëêÿ ùÿìèøÿ âèëàéÿò õÿçèíÿëÿðèíäÿí áèëàòÿõèð ìöúðà îëóíñóí. Âÿ áåé âÿ øÿðà îëóíàí ÿìëàêûí ãèéìÿòèíäÿí äÿõè õÿçèíÿíèí íÿôè ö÷öí òöìÿíÿ áåø øàùû âÿç îëóíñóí âÿ ãàèäåéè-áåéö-øÿðà òÿðê îëóíñóí êè, òÿíõàù ñàùèáëÿðè áó ãàéäàíûí âöúóäó èëÿ ðÿùí àëûá áîðú âåðìÿéÿ ìàèë îëìàäûãëàðû ö÷öí ÿðáàáè-ùÿâàèúè ìöçòÿð åäèðëÿð êè, ìöëê âÿ ìàëëàðûíû ÿäíà ãèéìÿòÿ áåéè-øÿðà åòñèíëÿð, áó öìèä èëÿ êè, âÿäÿ áàøûíäà ÿðáàáè-ùÿâàèú ìöëê âÿ ìàëëàðûíûí èñòèðäàäûíäàí àúèç îëàúàãëàð. ×öí Éóñèô øàù áèëèðäè êè, ìèðàõóð éàé ôÿñëè ïàäøàùëûã àòëàðû éàéëàüà àïàðûá áÿñëÿìÿê áÿùàíÿñè èëÿ ÿòðàô õàëãûíà ÷îõ ÿçèééÿò âÿ úÿôàëàð éåòèðèðäè âÿ îëàðû ÷àïûðäû, òàëàéûðäû âÿ ÿìèðè-òîïõàíÿ òîï÷óëàðûí úöìëÿñèíÿ õÿçèíÿäÿí ìÿâàúèá ýþòöðöá ùå÷ áèðèñèíÿ áèð ùÿááÿ âåðìèðäè âÿ õÿçèíÿäàð ïàäøàùëûã ïóëóí è÷èíÿ ÷îõ ãÿëá ïóë ãàòûá õàëãà äàüûäûðäû âÿ Ãÿçâèí áÿéëÿð-áÿéèñè õàëãäàí ùÿäñèç ðöøâÿò àëûðäû âÿ äàðóüÿ äþâëÿòëèëÿðÿ ôöãÿðàíûí ìöãàáèëèíäÿ öç ýþðöðäö, êÿòõóäàëàð Ãÿçâèíèí êö÷ÿëÿðèíè íàòÿìèç ñàõëàéûðäûëàð, úöìëÿñèíè ìÿçóë åäèá, éåðëÿðèíÿ þçöíÿ ìÿðóô îëàí øàéèñòÿ àäàìëàð òÿéèí áóéóðäó. Ìîëëàáàøû Àõóíä Ñÿìÿä ßðêèí çèíäàíûíäà çèíäàíáàíäàí åøèòäè êè, îíóí ìÿíñÿáèíè ùÿì÷åøìè Ìîëëà Ðÿìÿçàíà âåðèáëÿð, ãöññÿñèíäÿí ôèúÿòÿí ùÿëàê îëäó. Éóñèô øàù äÿõè ÿìð åòäè êè, Ãÿçâèíèí êö÷ÿëÿðè ýåíÿëñèí âÿ è÷èíäÿ ùÿð éåðäÿ çàùèð îëàí ãóéóëàð þðòöëñöí êè, ýÿëèá-ýåäÿíëÿð îëàðà äöøìÿêäÿí ìÿùôóç îëñóíëàð âÿ õàëãûí ÿðçèíÿ ãóëàã àñìàüà âÿ äàäûíà éåòèøìÿéÿ ãàéäà âÿ ãÿðàð ãîéäó âÿ áóéóðäó êè: Ãÿçâèíèí ôöãÿðàñûíà áàùàëûã úÿùÿòèëÿ ïàäøàùëûã àìáàðûíäàí áóüäà âåðèëñèí âÿ ñàùèáè-âöãóô àäàìëàðäàí âÿ ìàùèð êÿíêàíëàðäàí áèð ìÿúëèñè-ìÿøâÿðÿò áÿðïà îëóá Ãÿçâèíÿ ñó ÷ûõàðìàã ö÷öí ýþôòýó îëóíñóí âÿ òÿäáèð âÿ äÿñòóðöëÿìÿë òÿùðèð îëóíóá íÿçÿðÿ éåòèøñèí. Áó âàõòäà Ãîëëàíä òàèôÿñèíäÿí áèð ïàðàñû ôàðñ õÿëèúèíèí ãöðáöíäÿ áèð ìÿùÿëäÿ ñöêíà åòìèøäèëÿð. Áó ýöíëÿðäÿ îðàäàí áèð åë÷è ÿìÿëÿñè èëÿ Ãÿçâèíÿ âàðèä îëäó êè, Èðàí äþâëÿòè èëÿ ìàáåéíëÿðäÿ òèúàðÿò ö÷öí øöðóò áàüëàñûíëàð. Åë÷èíèí ÿìÿëÿñè èëÿ Éóñèô øàùûí ùöçóðóíà éåòèðäèëÿð. __________ Îíóí íÿâàçèøàòûíäàí âÿ ÿãë âÿ ôÿðàñÿòèíäÿí âÿ üàèäåéè-úàùàíäàðëûüûíäàí åë÷è âÿ ÿìÿëÿñè âÿúä åòäèëÿð. Áèëêöëëèééÿ ìÿðàìëàðûíà íàèë 207

îëóá òöùÿô âÿ ùÿäàéà èëÿ ìöðÿõõÿñ îëäóëàð âÿ êÿìàëè-ðèçàìÿíäëèêäÿ ìóàâèäÿò åëÿäèëÿð. Éóñèô øàùûí úöëóñóíäàí áèð ùÿôòÿ êå÷äè. Ùÿð ýöí îíóí ùÿñÿíàòûíäàí âÿ ÿäàëÿòèíäÿí íþâ-íþâ ÿëàìÿòëÿð õàëãà çàùèð îëóðäó. Èðàí ö÷öí ÿééàìè-ôèðóçëóã, ÿééàìèñÿàäÿò âÿ èãáàë öç âåðäè. Ëàêèí ÷èôàéäà, áÿíèíþâè-áÿøÿð ùå÷ âàõò éàõøû ýöíÿ äþçìÿç. Áèçèì áàáàìûç Àäÿìÿ âÿ àíàìûç Ùÿââàéà úÿííÿòäÿ íÿ ÿêñèê èäè êè, ýåíÿ Àëëàùûí ÿìðèíè ñûíäûðäûëàð âÿ úÿííÿòäÿí ãîâóëäóëàð? Èíñàí áåëÿäèð! ßùëè-Ãÿçâèí ùÿð ýöí ãÿëÿ ãàïûëàðûíäàí àäàì øàããàëàðûíû àñûëìûø ýþðìÿäèëÿð âÿ øàù ìåéäàíûíäà úÿëëàäëàðûí àäàì øàããàëàìàãëàðûíû âÿ äàðäàí àñìàãëàðûíû âÿ ýþç ÷ûõàðìàãëàðûíû ìöøàùèäÿ åòìÿäèëÿð. Áó êåéôèééÿò îëàðà õåéëè ãÿðèá ýþðöíäö. ßââÿë äåäèëÿð êè: “Ýþðöíöð áó òÿçÿ ïàäøàù ÷îõ ðÿùìëè âÿ ùåëìëè àäàìäûð!” Ñîíðà îíóí ðÿùìèíÿ âÿ ùåëìèíÿ áÿùñëÿð âàðèä åòäèëÿð. Áóíó ñöñòðÿéëèéÿ âÿ çÿèôöëìèçàúëûüà ùÿìë ãûëäûëàð. Áóíäàí ÿëàâÿ äÿõè Éóñèô øàùäà ùåçàð ýóíÿ þçýÿ åéáëÿð òàïäûëàð. Ìöõòÿñÿðè-êÿëàì áèð áåëÿ çèéàäÿ ðÿùìëè ïàäøàùûí òÿùòè-ÿìðèíäÿ çèíäÿýàíëûã åòìÿê íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ ìÿëàë-ÿôçà ýþðöíäö. Öìÿíàéè-ìÿçóë õàëãûí áó íþâ íèééÿòèíè èñòèíáàò åòäèëÿð âÿ îíó ãÿíèìÿò áèëìÿéÿ ôöðñÿòè ôþâò åòìÿäèëÿð. Ùÿð áèðèñèíèí áàøûíà øóðèø âÿ òóüéàí õÿéàëû äöøäö âÿ òåçëèêëÿ Ãÿçâèíäÿ øóðèøè-ÿçèì áÿðïà îëäó. Øóðèøèí ÿââÿëèìúè ñÿáÿáè ìÿçóë ìèðàõóð èäè êè, êö÷ÿäÿ êþùíÿ õÿçèíÿäàðà ðàñò ýÿëèá, îíà éîëäàø îëóá ñîðóøäó: – Ñÿí àëëàù, Ìèðçÿ Ùÿáèá, äå ýþðöì õàëã áèçèì òÿçÿ ïàäøàùûìûçûí ùàããûíäà íÿ äàíûøûð? Ìèðçÿ Ùÿáèá úàâàá âåðäè êè: – Õàëãûí òÿçÿ ïàäøàùäàí çÿùëÿñè ýåäèð. Îíó ñöñòðÿé âÿ áèêàðÿ áèëèðëÿð. Ìèðàõóð: – Âàëëàù, Ìèðçÿ Ùÿáèá, õàëã áèçäÿí ÿãèëëèäèð. Äîüðó äåéèðëÿð. Ñÿí àëëàù, áó íå÷ÿ ÿùìÿãëèê èäè êè, áèç åëÿäèê? Áèð ñÿððàúè-áèðöòáÿíè ýÿòèðèá þçöìöçÿ ïàäøàù ãàéûðäûã, áàøûìûçà áÿëà à÷äûã. Ãóëëóüóìóçóí âÿ èõëàñûìûçûí ÿâÿçèíäÿ ìÿíñÿáèìèçè äÿ ÿëèìèçäÿí àëäû. Èíäè âèëàéÿò è÷èíäÿ áèð èòúÿ àáðóìóç éîõäóð. Âàëëàù, áåëÿ ðöñâàéëûã îëìàç êè, áèç òóòäóã... Õÿçèíÿäàð: __________ – Ìÿýÿð áèç îíó ïàäøàù åëÿäèê! Øàù Àááàñ áåëÿ áóéóðäó; ÷àðÿìèç íÿ èäè?

208

Ìèðàõóð: – Õóá, Øàù Àááàñ î âàõò ïàäøàù èäè. Ùþêìö áèçÿ ðÿâàí èäè. Èíäè êè, Øàù Àááàñ éîõäóð àéà áèçÿ íÿ ìàíåäèð êè, áó ìÿëóí âÿ áèäèíè êè, äåéèðëÿð òÿíàñöõè ìÿçùÿáäèð, òÿõòäÿí àøàüû ñàëàã, òÿëÿô åäÿê, ñîíðà Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí áèð øàùçàäÿíè òÿõòÿ îòóðäàã êè, áàðè íÿúàáÿòèíÿ ýþðÿ òÿõòö-òàúà ñÿçàâàð îëñóí?! Õÿçèíÿäàð: – ×îõ éàõøû äàíûøûðñàí! Áó õöñóñäà áèëêöëëèééÿ ìÿí ñÿíèíëÿ ìöâàôèãÿì. Àììà áèç èêè àäàìûí ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿð? Ýåäÿê ÿìèðèòîïõàíÿíèí éàíûíà, îíóí ðÿéèíè äÿõè ùàñèë åäÿê. Àõû, î äà áèçèì êèìè ìÿçóëëàðäàíäûð. Ùÿð èêèñè ýåòäèëÿð ÿìèðè-òîïõàíÿíèí îòàüûíà. ßìèðè-òîïõàíÿ îëàðûí ýÿëìÿéèíäÿí ÷îõ õîøùàë îëäó. Ãàéÿò øþâã èëÿ ñþçëÿðèíÿ ãóëàã àñäû. Áèëêöëëèééÿ îëàð èëÿ øóðèø õöñóñóíäà ìöòòÿôèã îëóá äåäè êè: – Áó èø ñöâàðèëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè Áàüûð õàíûí ðèçàñû îëìàìûø ñöðÿò òàïìàç. ßìèðè-òîïõàíÿ: – Áàüûð õàí ìÿíèì èëÿ ÷îõ éåýàíÿ äîñòäóð. Ìÿí áîéíóìà ÷ÿêèðÿì êè, îíó áó ÿìðäÿ þçöìöçÿ éîëäàø åäÿì. Îíà äåéÿúÿéÿì êè, áó áèäèí Éóñèô øàùûí ÿééàìè-ñÿëòÿíèíäÿ ëàìÿùàëÿ áèçèì áàøûìûçà ýÿëÿí ãÿçèééÿ îíóí äà áàøûíà ýÿëÿúÿê. Âàõò èêÿí ÿëàúûíû åëÿìÿê ýÿðÿê. Éÿãèíèìäèð êè, áó ñþç Áàüûð õàíà ÿñÿð åäÿúÿê, ÷öíêè äöíÿí ñÿëàìè-àììäÿ øàù îíà ãÿçÿáíàê îëóá ñÿðçÿíèø åäèáäèð êè, ÷àõûð è÷èá, ìÿñò îëóá, íàìàç ãûëìàüà, ìÿñúèäÿ äàõèë îëóáäóð. ßýÿð Áàüûð õàí áó ÿìðÿ ðàçû îëñà, ïèéàäÿëÿðèí ñÿðêÿðäÿñè Ôÿðÿú õàí äÿõè ðàçû îëàúàã. ×öíêè Ôÿðÿú õàí Áàüûð õàíûí ÿìèñè îüëó âÿ äàìàäûäûð. Ùå÷ áèð ÿìðäÿ îíóí ðÿéèíÿ ìöõàëèôÿò åòìÿç. Àììà ñèç äóðóí, ýåäèí Ãÿçâèíèí êþùíÿ áÿéëÿðáÿéèñèíèí éàíûíà. Îíó äÿõè ðàçû åäèí, áîéíóíà ãîéóí êè, ìÿçóë äàðóüÿ âÿ êÿíäõóäàëàðëà áó õöñóñäà ýþôòýó åòìÿéè âÿ îíëàðûí ðÿéèíè ÿëÿ àëìàüû òÿÿùùöä åòñèí. Ìöôÿòòèíëÿð áèð-áèðëÿðèíäÿí àéðûëäûëàð. Ùÿð áèðèñè ýåòäè èø ýþðìÿéÿ. Ìÿòëÿá ÷îõ òåç ùàñèë îëäó. Ö÷-äþðä ýöíöí ìöääÿòèíäÿ ùàìû ìöíòÿõÿá îëóíàí êÿñëÿð ýþðöíäö âÿ ùàìûñû øóðèøÿ ìåéë âÿ àìàäÿëèê ýþñòÿðäèëÿð. Ìöôÿòòèíëÿð ãÿðàð ãîéäóëàð êè: – Øÿíáÿ ýöíö ñöáùäÿí ïàäøàùëûã ñàðàéûíû ÿùàòÿ åòñèíëÿð âÿ è÷ÿðè __________ äàõèë îëóá Éóñèô øàùû òÿõòäÿí éåðÿ ñàëûá ùÿëàê åëÿñèíëÿð. Ñîíðà þçëÿðèíÿ Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí áèð òÿçÿ ïàäøàù òèêñèíëÿð.

209

Ìöãÿððàð îëóíàí ýöíöí ñöáù ÷àüûíäà êè, ùÿëÿ ïàäøàùëûã ñàðàéûíûí ãàïûëàðû à÷ûëìàìûøäû, êöëëè ñöâàðè âÿ ïèéàäÿ òàìàì ìöñÿëëÿù îíóí ÿòðàôûíû áöðöäöëÿð... Éóñèô øàù êåéôèééÿòäÿí õÿáÿðäàð îëóá áóéóðäó êè: – Ñàðàéûí ãàïûëàðûíû à÷ìàñûíëàð. Áó ýöíÿ íàìöíàñèá ùÿðÿêàòû Éóñèô øàù ìîëëàáàøèéè-ñàáèã Àõóíä Ñÿìÿäèí, ñÿðäàð Çàìàí õàíûí âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíöí âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíûí âÿ ìöíÿúúèìáàøûíûí âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíèí òÿðÿôèíäÿí êè, ÿøõàñè-ñàùèá ãöäðÿò âÿ àøêàðà îíóí áÿäõàùëàðû èäèëÿð, ìÿíçóð åäèðäè. Îíà áèíàÿí úöëóñóíóí èáòèäàñûíäà åùòèéàò éîëóíäàí ëàçûì áèëèá îëàðû ùÿáñÿ ñàëäûðäû. Àììà ìÿùëÿêÿ þçýÿ òÿðÿôäÿí à÷ûëäû. Áó ùàëäà Éóñèô øàùûí äÿõè ùÿâàõàùëàðû õÿáÿðäàð îëóá ìöñÿëëÿù âÿ êÿñðÿò âÿ èçäèùàì èëÿ ñÿðàéè-øàùèéÿ àíÿí-ôÿàíÿí öç ãîéìàüà áàøëàäûëàð. Ìöôÿòòèíëÿð èëÿ ìöãàáèë äóðóá íÿñèùÿò âÿ ìþâèçÿéÿ øöðó åòäèëÿð êè, áó ùÿðÿêÿòè òÿðê åòñèíëÿð; ôàéäà-ïÿçèð îëìàäû; èø èñëàù âÿ ìöäàðàäàí êå÷äè; áàøëàäûëàð áèð-áèðëÿðè èëÿ àòûøìàüà âÿ úÿíý åòìÿéÿ. Ãèéàìÿò áÿðïà îëäó. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí áàø âÿ úàíäàí êå÷ìÿéÿ ìöçàéèãÿ åòìÿäèëÿð. Èø àòûøìàãäàí þòöá øÿìøèð âÿ õÿíúÿð èëÿ áèð-áèðëÿðèíÿ ùÿìëÿ åòìÿéÿ ÷àòäû. Ãàí ñó éåðèíÿ àõäû. Ö÷ ñààò éàðûì êÿìàëè-øèääÿòëÿ úÿíý òóë òàïäû. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿ àëòû ìèí íÿôÿðÿ ãÿðèá ùÿëàê âÿ çÿõìäàð îëäó. Àãèáÿò àñàðè-çÿô âÿ èíêèñàð Éóñèô øàùûí ùÿâàùàõëàðû òÿðÿôèíäÿí ìöøàùèäÿ îëóíäó; ÷öíêè ùÿãíàøèíàñ õàëã ïåéäÿðïåé øÿùÿðäÿí ÷ûõûá, ìöôÿòòèíëÿðèí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëóá êÿñðÿò âÿ ãöââÿëÿðèíÿ áàèñ îëäóëàð. Îíà áèíàÿí Éóñèô øàùûí ùÿâàõàùëàðû øèêÿñò òàïûá ùÿð êÿñ áèð íþâ èëÿ áàøûí ìÿðÿêÿäÿí ãûðàã ÷ÿêäè, úàíûí ãóðòàðäû. Ìöôÿòòèíëÿð ùöúóì åäèá ñàðàéè-øàùèíèí ãàïûëàðûí ñûíäûðäûëàð, è÷ÿðè äàõèë îëóá Éóñèô øàùû àõòàðäûëàð, òàïìàäûëàð. Éóñèô øàù èòêèí îëäó. Êèìè ñþéëÿäè êè, úÿíý çàìàíûíäà þç ùÿâàõàùëàðûíûí äÿñòÿñèíÿ ãîøóëóá þçöíöí ùöçóðèëÿ îëàðû úÿíýÿ äÿëèð åäèðäè, ÿñíàéè-úÿíýäÿ ìÿãòóë îëäó; êèìè äåäè êè, ýèçëÿíèá, àðàëûãäàí ÷ûõûá, ýþçäÿí Èòêèí äöøäö. Õöëàñÿ, ìÿãòóëëàðûí àðàñûíäà îíóí íÿøè ýþðöíìÿäè. Ôÿÿììà áèð áàøãà éåðäÿ äÿõè áó ýöíäÿí ñîíðà îíó íèøàí âåðÿí îëìàäû. Ìöôÿòòèíëÿð ñÿðàéè-øàùèíè ãàðÿò åòäèëÿð. Îðàäàí ÷ûõûá úöùóä âÿ åðìÿíè êö÷ÿëÿðèíÿ àøäûëàð: ùàìûñûíûí åâèíè äàüûäûá òàðàú åòäèëÿð, ÿíâà-ÿíâà áèÿíäàçÿëèê âÿ øÿðàðÿò ÿìÿëÿ ýÿòèðäèëÿð.

210

Ýöí áàòäû. Ùÿð êÿñ þç åâèíÿ âÿ ìÿíçèëèíÿ ãàéûòäû. Øóðèø âÿ ãîâãà ñàêèò îëäó. Ñàáàùû ýöí ðöÿñàéè-øóðèø òåçäÿí ßðêÿ ðÿâàíÿ îëäóëàð. Ñÿðäàð çàìàí õàíû âÿ âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíö âÿ ìöñòþâôè Ìèðçÿ Éÿùéàíû âÿ ìþâëàíà Úÿìàëÿääèíè âÿ ìöíÿúúèìáàøûíû ùÿáñäÿí ÷ûõàðäûá, ýöçàðèøè íÿãë åäèá ñîðóøäóëàð: – Èíäè Ñÿôÿâèééÿ íÿñëèíäÿí ùàíñû øàùçàäÿíè òÿõòö-òàúà ñÿçàâàð ýþðöðëÿð? Ìþâëàíà Úÿìàëÿääèí äåäè êè: – Ñèç àëëàù, äåéèí ýþðöì áó ýöí àéûí íå÷ÿñèäèð? Ìèðàõóð úàâàá âåðäè êè: – Áó ýöí íîâðóçäàí îí àëòû ýöí êå÷èáäèð. Ìþâëàíà áÿøàøÿò çàùèð åäèá äåäè êè: – Äÿõè ãÿì ÷ÿêìÿéèí, øóðèø äöíÿí âàãå îëóáäóð. Ìÿëóìäóð êè, àôÿò êå÷èáäèð âÿ Ñÿôÿâèééÿ øàùçàäÿëÿðèíèí ùå÷ áèðèñè ñÿëòÿíÿòÿ øàéèñòÿ äåéèë: òàìàì êÿìÿíäèø âÿ êîðäóðëàð. Áèð ïàðàñûíû Øàù Èñìàéûë ñàíè êîð åäèáäèð, áèð ïàðàñûí Øàù Àááàñ þçö:6 îëàð ìÿñðÿôäÿí ÷ûõûáäûð, áèð çàäà éàðàìàçëàð. Áèçèì ïàäøàùûìûç ýÿíÿ Øàù Àááàñäûð! Ìèðàõóð äåäè êè: – Áèç îíóí ïàäøàùëûüûíà ÷îõ øàäûã. Îíóí äþâðöíäÿ áèçèì ùàìûìûçà ÷îõ õîø êå÷èðäè. ×èôàéäà, íÿ åëèéÿê êè, î òÿõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêèá ýþçäÿí èòèáäèð. Èíäè áèëìèðèê êè, ùàðàäàäûð. Ìþâëàíà ýöëäö, äåäè êè: – Îíóí òàõòö-òàúäàí ÿë ÷ÿêìÿéèíèí ñÿáÿáè âàð èäè. Èíäè î ñÿáÿá ðÿô îëóáäóð. Áèç áèëèðèê êè, î, ùàðàäà ýèçëÿíèáäèð. Ýåäÿê ýÿòèðÿê, èìàðÿòèíÿ éåòèðÿê! Ùàìñû àéàüà äóðóá ýÿëäèëÿð Øàù Àááàñ ýèçëÿíÿí åâÿ. Îíó îðàäàí ÷ûõàðäûá éåòèðäèëÿð ñÿðàéè-øàùèéÿ, òÿõòö-òàúûíà ÿââÿëêè êèìè ìàëèê îëäó. Ùÿð èø ãÿðàðè ñàáèã öçðÿ ñöðÿò òàïäû, ýóéà êè, ùå÷ áèð ùàäèñÿ âàãå îëìàìûøäû. Áó êÿâàêèáèí ùÿìàãÿòèíÿ ìÿí òÿÿúúöá åäèðÿì êè, íåúÿ áèëìÿäèëÿð èðàíèëÿð îëàðû àëäàäûðëàð? Éóñèô Ñÿððàú ùÿðýèç Èðàíûí øàùû äåéèë èäè. Èðàíèëÿð îíó ùèéëÿ öçöíäÿí ïàäøàùè-ìÿñíó åëÿìèøäèëÿð. Áåëÿ ñàäÿëèê îëóðìó êè, êÿâàêèá þçëÿðèíè èðàíèëÿðÿ àëäàäûá áè÷àðÿ âÿ áèòÿãñèð Éóñèô Ñÿððàúû áÿäáÿõò åòäèëÿð? Øàù Àááàñû êÿíàð ãîéóá ãûðõ èë ñÿðàñÿð îíóí __________ ñÿôôàãëûüûíà âÿ úÿááàðëûüûíà áèåòèíà íàçèð îëäóëàð?

211

Øàù Àááàñ úÿááàðëûüûíûí ÿäíà ÿëàìÿòè áó èäè êè, áèð îüëóíó þëäöðäö, èêèíúèñèíèí äÿõè ýþçöíö ÷ûõàðòäû. Äÿõè îüëó éîõ èäè íÿâÿñè îíà âàðèñ îëäó. Àììà êÿâàêèáè âÿ ãûíàìàã [éåðè] éîõäóð. Øàù Àááàñûí õóäèøÿõñèíÿ íèñáÿòÿí êÿâàêèáèí áèð ÿäàâÿòè éîõ èäè. Îëàðà ëàçûì èäè êè, íîâðóçäàí îí áåø ýöí êå÷ìèø Èðàí ñÿëòÿíÿòèíèí òÿõòèíäÿí áèð øÿõñè àøàüû ñàëûá áÿäáÿõò åòñèíëÿð. Áó âàõò äà Èðàí ñÿëòÿíÿòèíèí òÿõòèíäÿ îòóðìóøäó Éóñèô Ñÿððàú. Îíà áèíàÿí êÿâàêèá îíó àøàüû ñàëûá áÿäáÿõò åòäèëÿð. Êÿâàêèáèí ùÿðýèñ õÿéàëûíäàí õöòóð åòìÿçäè êè, èðàíèëÿð îëàðû àëäàäàúàãëàð, ïàäøàùè-ùÿãèãèíèí ÿâÿçèíÿ ïàäøàùè-ìÿñíóó îëàðûí ñÿäÿìÿñèíèí àëòûíà ñàëàúàãëàð... Âàëëàù, ãÿðèáÿ ÿùìÿãäèðëÿð áó èíýèëèñ òàéôàñû êè, áåëÿ õÿòÿðëè ìèëëÿò èëÿ àç ãàëìûøäûð úÿíý áàøëàéàëàð.7

__________ 212

__________

__________

ÇßÌÀÍßÄßÍ ØÈÊÀÉßÒ Ôÿñàä èëÿ äîëó ýþéëÿð åäÿðêÿí òÿðñèíÿ äþâðàí, Òöêÿíìÿç ãÿìäÿí îëìóøäó êþíöë-äÿðäëè, öðÿê-íàëàí. Øÿðàáûì – ãàíëû ýþç éàøû, ýþçöí ïåéìàíÿñè – áàäÿì, Éåðèì áèð êöëõÿí îëìóøäó, ÿíèñèì àù èëÿ ÿôãàí. Êèìÿ ìÿí öíñ èëÿ áàõäûì, ìÿíè òÿñùèôè éàíäûðäû. Êèìÿ ãÿëáèìäÿ éåð âåðäèì, ìÿíè ãîâäó êÿíàðûíäàí. Êèìÿ ìÿí éàð äåäèì äÿðùàë ìÿíÿ î äþíäö íàð îëäó. Âÿôà óìäóìñà ùÿð êÿñäÿí úÿôà åòäè ìÿíÿ ùÿð àí. Ùÿð ùàíñû ãàïûíû äþéäöì, ìÿíè ðÿää åòäèëÿð äÿðùàë, Ùàðàíû ìÿíçèë åòäèìñÿ, î ìÿíçèë îëäó áèð çèíäàí. Öìèäëÿ áàõäûüûì äîñòëàð ìÿíÿ õîð áàõäûëàð, ÿôñóñ!.. Òÿñÿëëè àõòàðàí ãÿëáèì áóíà ùå÷ òàïìàäû èìêàí. Êèìÿ ìÿí äîñò äåäèì, ýþðäöì äþíöá þç äöøìÿíèì îëäó. Êèìÿ ìÿí ðàì îëäóìñà, äþíöá ìàð îëäó áèèìàí. Ùÿéàòäàí áóíúà áåçäèì êè, ýÿëèá òÿíýÿ äåäèì: “àé êàø, Áó äþðä öíñöð ÿçÿë ýöíäÿí îëàéäû õàê èëÿ éåêñàí”. Êè áèðäÿí äàõèëè áèð ñÿñ äåäè: “ñÿùâ åòìÿ, àé àãèë, Ñàãûí ñÿí, ãàôèë îëìà, ãà÷, óçàø áó ãÿì éóâàñûíäàí. Ìÿýÿð áèëìèðìèñÿí ùÿð êèì ýåäÿðñÿ Òèôëèñÿ øÿêñèç Îëàð ùÿð áèð ôöëóñó çÿð, ïàëàçû ÿòëÿñè-ÿëâàí. Õöñóñèëÿ âÿôàäàðëûã, òÿâàçþ, åùòèðàì, ùÿì äÿ Éàìàí ýöíäÿ äàäà ÷àòìàã îðàíûí øÿíèíÿ øàéàí. Éàøàð îðäà áèëèêëè áèð ôÿçèëÿò ñàùèáè àëèì, Êè, àëÿì è÷ðÿ éîõäóð ùå÷ îíóí ìèñëèíäÿ áèð èíñàí1 Ùàìû îíäàí ãàëàð ðàçû, ùàìû äèäàðûíà ìàéèë, Àëàð ùÿð êÿñ êþìÿê îíäàí, ôÿãèðëÿð äÿðäèíÿ äÿðìàí, Ãÿäÿð ÿìðèíäÿ áèð ãóëäóð, ôÿëÿêëÿð ùþêìöíÿ òàáå. Ãÿçà ùÿãäÿí ýÿòèðìèøäèð îíà ãàçèëèéÿ ôÿðìàí. Î ùÿð áèð ñèððÿ àðèôäèð, ñþçöí éàãóòèíÿ ñÿððàô. Áèëèêëÿðëÿ äîëàí ãÿëáè úàùàí íóð ñà÷ûð õÿíäàí. Ýþðöøäÿ Ðóìèäÿí2 àðòûã, ìÿãàìû Øÿìñäÿí3 éöêñÿê, Áèëèêäÿ, ôÿííè-ùèêìÿòäÿ áþéöêäöð Èáí Ñèíàäàí.4 Îíóíëà Òèôëèñèí õàëãû ýþçÿëëèêäÿ îëóá ìÿøùóð, __________ Íåúÿ ýöëøÿíäÿ ýöë ãÿäðè îëàð áöëáöëëÿ úàâèäàí. Äåéÿíäÿ èíúÿ ñþçëÿð, éà ôÿñàùÿò ýþñòÿðÿí äÿìäÿ, 215

Ãîéàð Ñÿùáàíû5 õèúëÿòäÿ, åäÿð Õàãàíèíè6 ùåéðàí. Áöòöí ãàçèëÿð îíäàí áèë, àëàðëàð òÿôñèðèí äÿðñèí, Îíà Ãàçèééè-Áåéçàâè7 îëàð øàýèðä-ÿëèô, áåéõàí”. Ñÿáóùèíèí äèëè àúèç îíó âÿñô åòìÿê èñòÿðêÿí, Ýÿðÿêäèð öçáÿöç äóðìàã, ñîðà éàçìàã îíà äàñòàí, Ìÿíÿ ùàòèô äåäè: “ðóùóì, éàðàøìàç êè, áó èäðàêëà, Î úöð äèëäàðÿ ÷àòìàã÷ûí ñÿíÿ ìàíå îëà ùèúðàí. Áèëèê äöíéàñûíà ùàêèì, âÿôàäà ìèñëè éîõäóð ùå÷, Îíóí èäðàêû ÷îõ éöêñÿê, îíóí òÿðèôè áèïàéàí”.

À.Ñ.ÏÓØÊÈÍÈÍ ÞËÖÌÖÍß ØßÐà ÏÎÅÌÀÑÛ

__________

Ýåúÿ åòäèì óéãóìó êÿíàð, Ñîðäóì: “Åé ñèð ÷åøìÿñè-öðÿéèì, íÿ âàð? Íÿäÿí þòìÿç áàü÷àíûí øåéäà áöëáöëö, Íÿäÿí ãûëìàç íèòãèíèí òóòèñè ýþôòàð? Øåèð éîëóí, ñþç éîëóí éîõñà êÿñèëìèø. Ùàíû õÿéàë ãàñèäèí, î éöíýöë ÷àïàð? Éàç ýÿëìèø; ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ÿìÿí ãûçëàðû, Áÿçÿíèá, úàìàëûíû åòìèø àøèêàð. ×åâðèëìèø ÷àéûð, ÷ÿìÿí áÿíþôøÿëèéÿ Áàüäà îäëó ãþí÷ÿëÿð à÷ìûø áóäàãëàð. ×þë ýÿëèíè áÿçÿíìèø; äàüëàð îíóí÷öí ßòÿê-ÿòÿê ÷è÷ÿêäÿí úÿâàùèð ñà÷àð. Áàøûíû òàú ãîéóá äà øöêóôÿëÿðäÿí, Îòóðìóø àüàúëàðûí øàùû ïöðâöãàð. Ñöñÿí, çàíáàã è÷èðëÿð æàëÿ øÿðàáäàí. Ëàëÿ ãÿäÿùëÿðèíäÿ òÿêðàð...òÿêðàð... Ýþé ÷ÿìÿíè éàñÿìÿí þéëÿ äîíàòìûø, Íÿðýèçèí ñöçýöí ýþçö áàõñà ãàìàøàð. Äèìäèéèíäÿ òþùôÿñè-ýöë éàðïàüûíäàí – Õîø ýÿëäèí, äåéÿ áöëáöë þòÿð áÿõòèéàð. Áÿñòÿêÿìÿð áóëóäëàð ñóëàð ýöëøÿíè. ßòèðëè äàí éåëëÿðè îëìóø áèð ÿòòàð. Éóìøàã ñÿñëÿðëÿ ãóøëàð äåéèð ñÿáçÿéÿ; 216

__________

– Ýþòöð òîðïàã ïÿðäÿíè öçöíäÿí, åé éàð! Ùÿïñèíèí ÿëè äîëó, ùÿïñè ñåâäàëû, Áó áàçàðäà íÿ äöðëö ìÿòà äåñÿí âàð. Êèìè ýþçÿëëèéèëÿ úèëâÿ ýþñòÿðèá, Êèìè ôÿüàíëà åéëÿð åøãèíè èçùàð. Êå÷èðìÿêäÿ âàõòûíû øÿíëèêëÿ ùÿïñè, Ùÿïñè ãÿìäÿí, ãöññÿäÿí åéëÿìèø ôÿðàð. Áó øàäëûãäàí, åé êþíöë, íÿñèáñèç ãàëûá, Ñÿíñÿí àíúàã îëìàéàí óéãóäàí áèäàð. Öðÿéèíäÿ ùÿâÿñ éîõ, áàøûíäà ñåâäà, Äîëàøûðñàí øþùðÿòäÿí, õÿéàëäàí êÿíàð. Ñþéëÿ, ñÿí ùàìàí êþíöë äåéèëìèñÿí êè, Äöð ñþçëÿð÷èí ôèêèðëÿð áÿùðèíÿ úóìàð. Ìÿíà ýþçÿëëÿðèíäÿí þòðö éàïàðäûí, Èíúè äöçöìëÿðèíäÿí çèíÿòè-ðöñõàð? Áÿñ ìÿëàìÿò íÿäèð, áó ìÿëàë íÿäèð, Íÿäèð âàðëûüà ãàðøû áóíúà èüáèðàð?.. Êþíëöì äåäè: “Åé ìÿíèì òÿêëèê éîëäàøûì, Âàð, ýåò, áèð äÿ òîõóíìà ùèññèìÿ çèíùàð!.. ×ÿìÿí ãûçëàðû êèìè, ìÿí áèëìÿìèøäèì Éàç éåëèíèí äàëûíúà ïàéûç éåëè âàð. Ñþç àòûíû ãîâóá äà, ãûëûíú äèëèìëÿ Àäûíäàí ùÿð òÿðÿôäÿ ÷ÿêÿúÿéÿì úàð. Áèçèì àõûðûìûç äà áÿëëèäèð áó ýöí Áó âÿôàñûç äþâðàíà éîõäóð åòèáàð. Àüûëñûçäûð î ãóø êè, òîðäàí ÷ûõàðêÿí, Äàíÿé÷èí îëóð éåíÿ òîðà ýèðèôòàð. Áó íÿ øàíäûð êè, áèëìÿì ýöúëö ñÿäàñû Ñÿìà áîøëóãëàðûíäà øèääÿòëÿ ýóðëàð. Áàøãà õÿéàë åòìÿ êè, áÿëëèäèð, ôÿëÿê ßùëèéëÿ äàèì åéëÿð òÿðñèíÿ ðÿôòàð. Åé äöíéàäàí õÿáÿðñèç, åøèòìÿäèíìè Ñþç îðäóñó áàø÷ûñû Ïóøêèíäÿí ÿõáàð? Î Ïóøêèí êè, íöêòÿéÿ áàøëàéàí çàìàí Ùÿð áóúàãäàí ãîïàðäû úîøüóí àëãûøëàð? Î Ïóøêèí êè, êàüûç äà ãàðàëàíûðäû, 217

__________

Ãÿëÿìè åòñèí äåéÿ, öñòöíäÿí ýöçàð? Õÿéàëû, òàâóñ êèáè, áÿðëè-áÿçÿêëè, Ñþçäÿí ãÿðèá íàõûøàëð åéëÿðäè èçùàð? Ùÿçì åâèíè ñöñëÿéÿí Ëîìîíîâäó.1 Îðäà Ïóøêèí õÿéàëû îëäó áÿðãÿðàð. Äåðæàâèí2 òóòìóøäóñà ñþçöí ìöëêöíö, Éåðèíäÿ Ïóøêèí îëäó íÿçìèëÿ ìóõòàð. Úàìÿ áèëèê ìåéèíè òþêäö Êàïàìçèí3 Ïóøêèíÿ ãèñìÿò îëäó î úàìè-ýöëíàð. ×àð êèáè, ×èíäÿí òóòóá Òàòàðà ãÿäÿð Äîëàøûðäû øþùðÿòè äèéàðáÿäèéàð. Øèìàëûí ýþéëÿðèíäÿ – Øÿðã ùèëàëû òÿê – Áàðìàüû áèð èøàðÿ åéëÿðäè èõòàð. Áó äèëäÿ, áó çÿêàäà áèð îüóë ùÿëÿ Ýþðìÿìèø “éåääè” àòà, “äþðä” àíà çèíùàð. Òÿÿúúöáëÿ äèíëÿ êè, áþéëÿ âàëèäåéí Ñÿðò äàâðàíûá, åòìÿäè áó ñÿðòëèêäÿí àð. Îíó ÿúÿë îõóíà íèøàí ãîéóá äà, Âàðëûüûíû åéëÿäè þëöì òàðèìàð. Çöëì, ãàðà áóëóäëàðäàí äîëó éàüäûðûá, Òþêäö þìöð áàðûíû åòäè õàêèñàð. Ñþíäöðäö ÿúÿë éåëè ÷ûðàã ðóùóíó. Ñóñãóí ýåúÿëÿð êèìè, úèñìè îëäó òàð. Åë áàüûíäà, ÿëèíäÿ ñèòÿì êöëöíýö Úàâàí áåëèíè ãûðäû çàëèì ðóçèýàð. Èíúèëè ìÿíàëàðûí ìÿõçÿíè áèð áàø Îëìóø èëàí ìÿñêÿíè, áèð õàðàáàçàð. Úèñìèíèí éóâàñûíäàí ó÷äó úàí ãóøó, Áþéöê, êè÷èê ãÿìèíäÿí ÷ÿêäè àùó-çàð. Áöëáöë, òÿáèíÿ ùÿìäÿì – ãþí÷ÿ êþíëöíäÿí Õÿáÿð âåðìÿç òîðïàãäàí áàø ÷ûõàðñà õàð. Ðóñ òîðïàüû éàñ òóòóá, ôÿüàí ãûëûð êè.

– Åé ãàòèëëÿð ÿëèëÿ þëÿí íàìèäàð. Ãóðòóëìàäûí çàìàíûí ãàíëû øÿðèíäÿí, Òèëñèìèí äÿ îëìàäû ñÿÿí ùÿâàäàð. Ñÿí êè, ÷ûõäûí äîñòëàðûí ÿëèíäÿí, áóðàã, Öñòöíäÿ ùàãã ðÿùìÿòè îëñóí ñàéÿäàð.

218

Òîðïàüûíà ñà÷ìàüà èêè ýöë ÿòðè, Ãîïàð Áàõ÷àñàðàéäàí áèð èíúÿ ðöçýàð, Òóòóëóá áó õÿáÿðäÿí àü ñà÷ëû Ãàôãàç Ñÿáóùèíèí øåðèëÿ éàñûíû ñàõëàð.

ÒßÚÍÈÑ ßñèðèéÿì áèð äèëáÿðèí êè, ÿýÿð Õÿíúÿðëÿ øàí-øàí î éàðà ìÿíè,1 Âèñàëûíäàí áóëëàì ùÿéàòè-òàçÿ Éÿãèí áèë, þëäöðìÿç î éàðà ìÿíè.2 ßìÿí ìÿìÿí íåéëÿð úÿííÿòèí íàðûí? Äöçÿõÿ áÿíçÿòìÿì ôèðãÿòèí íàðûí,3 Ðèøòåéè-úàí îëìóø òåëèíäÿí íàðûí4 Äèëÿð åëäÿí: éåòèð î éàðà ìÿíè.5 Äÿðäÿ êèìèí âàðäûð ìÿí òÿê äàâàìû.6 Åøãèí ìÿðèçèéÿì, ñÿí âåð äÿâàìû.7 Ùÿð àøèãèí úàíäûð åøãèíäÿ âàìû,8 Ýþñòÿðìÿñèí ìàëû î éàðà ìÿíè.9 Ðÿãèáëÿðäÿí ýÿëëÿì ñÿíÿ äèâàíÿ,10 Ýþñòÿðìÿ ðöõñàðûí ñÿí áó äèâàíÿ.11 Éîëóíäà áèë ùÿð àãèëö äèâàíÿ.12 Ñàëñà ÷ÿòèí äàüû î éàðà ìÿíè.13 Úèéÿðäÿíäèð ýþçöìäÿí òþêäöéöì ùÿð äÿì,14 Àòÿøè-ñóçàíäûð ÷ÿêäèéèì ùÿð äÿì,15 Úàí ãóøóíó àâàç åäÿíäÿ ùÿð äÿì,16 Îõóð çöëôöíäÿéÿì, î éàðà ìÿíè.17 ÒßÚÍÈÑÈ-ÄÈÝßÐ

__________

×ûõûá ýöë ôÿñëèíäÿ ñåéðÿ íèýàðûì, Ñÿíàëàð åéëÿðÿì áàùàðö éàéÿ.1 Äîéóíúà ýþð ãÿääèí, ýþçöì, áó ãÿìëÿ Þìð ÷àòìàç áèð äÿõè èëÿ âÿ àéÿ.2 219

Äåäèì: äèëáÿð, ìÿíäÿí ýÿçìÿ äÿõè äóð,3 Éîëóíäà ïàéÿíäàç áàø èëÿ úàí äóð.4 Äåäè: ÷öí îõøàòäûí, ìÿíäÿí óçàã äóð,5 Ãÿìçÿìè ïåéêàíÿ, ãàøûìû éàéÿ.6 Ñþéëÿ, ñÿáà, éàðÿ, ÿñèá î éàíà,7 Îëóðìó áèð ÿùâàëûìà î éàíà,8 Ñÿùÿð êè, õàáûíäàí ñÿðõîø îéàíà,10 Áÿíþôøÿ òÿê öçäÿ òåëèíè éàéÿ.11 ßúÿë ñàãèñèíäÿí àëëàì ïåéìàíÿ.12 Âÿôà ýÿð åòìÿñÿí ÿùäö ïåéìàíÿ,13 Ìÿñòóðÿ òÿëÿòèí úàùàí ïåéìàíÿ,14 Íÿ íèñáÿòè îíóí õóðøèäÿ, éàéÿ.15 Ñÿê ðÿãèáèí, éà ðÿá, áàøûíà ãàðÿ.16 Áàõìàñûí áèð äÿ î ñèíÿñè ãàðÿ.17 Ìÿíÿ êè, ðÿùì åòìÿç î áàüðû ãàðÿ,18 Îõóñàí éöç îíà ùÿäèñö àéÿ.19

ÌßÄÙÈÉÉß Êàïèòàí Èãðàíîâè÷ ùàããûíäà

Øàùè-øàùàí èìïåðàòîð, õîñðîâè-êåéâàí ñÿðèð, Ïàäèøàùàíè-úàùàí îëìóø îíóí÷óí äÿñòýèð. ßäëèëÿ òóòìóø úàùàíû ïÿðòþâè-õóðøèä òÿê, Ùÿð êÿìèíÿ ÷àêÿðè ÿôëàêÿ ãîéìóøäóð ñÿðèð. Ãóááåéè-õÿðýàùû äîããóç ÷ÿðõè-ìèíàäÿí êå÷èá, Äàäè-ìÿçëóìó ñöòóí ãàëìûø ÿäàëÿòè úÿðèð. Õîñðîâè-ñÿééàðÿ áàø à÷ìûø öôöãäÿí ùÿð ñÿùÿð. Àñèòàíè-ÿðø ñèìàñûíäà ãóëëàð òÿê ùÿãèð. ×àäèðè-íèëè ÷ÿêèá áàøûíà ÷ÿðõè-ëàúèâÿðä, Òöððåéè-øÿáðÿíýÿ âóðìóø øàíÿ áó áÿäðè-ìóíèð. __________ Áèð êÿíèçè-ìÿòáÿõè ãûëìûø þçöí èõëàñ èëÿ. Åéëÿéèá úèñìè-ëÿòèôèí áàðûýàùûíäà ùÿñèð.

220

Éåääè ýþéëÿð úÿáùÿñèí ìèíà ãûëûá ÿíúöì áåëÿ. Áîéíóíà çÿíúèð ñàëìûø êÿùêÿøàíäàí ÷ÿðõè-ïèð. Áóãåéè-ùÿð õàêÿ òÿéèí åéëÿìèø áèð ñÿðôÿðàç. Ùÿð áèðè Èñêÿíäÿðè-ñàíè úàùàíäà áèíÿçèð. Ñÿðùÿäè-Èðàíà ãîéìóø êàïèòàí Èãðàíîâè÷. ×åøìè-ýÿðäóí ýþðìÿìèø äåâðàíäà áèð áåéëÿ ÿìèð. Ðÿøêè-ôèðäîâñè-áÿðèí ãûëìûø Ìóüàíû ñÿðáÿñÿð, Øàùñåâÿí éåêñÿð îëóáäóð õàêè-ïàéûíäà ÿñèð. Åòìÿéèá äöíéà ãóëàüûíà êÿëàìû òÿê êÿëàì, Ýþðìÿéèá ÷åøìè-ôÿëÿê áèð áåéëÿ ùöøéàðö áÿñèð. Ùÿð êèìèí ãÿëáèíäÿ áèð ñèððè-íèùàí îëìóø îëà. Èñèéè-Ìÿðéÿì êèìè ÿñðàðÿ îëìóøäóð õÿáèð. Äöøìÿíè-áÿäõó ÿéÿð êÿíäóñóíà ãàðøû äóðà, Ðóáÿù-àñà òèòðÿð ÿçàñû ýþðöá ýóéà êè, øèð. ßíúöì-ÿôëàêû ìöùèò åòìèø úöíóäè-ðóñ òÿê. Éåð öçöí òÿõñèð ãûëìûø ÿäë èëÿ Ïåòðè-Êÿð, Íàâÿêè-äèëäóçó øèðè-÷ÿðõäÿí ïÿððàí êå÷èá, Åéëÿ êèì àñàí êå÷ÿð êÿðáàñäàí ãÿððàí òèð. Ìåùðè õàâÿð áÿäðè-ÿíâÿð ÷ÿðõè-ÿòëÿñ, ñöáùö-øàì. Õàíè-ìÿòáÿõõàíÿñèúöí äÿùð åäèá èêè, ôÿòèð. Çàêîíè-Èñàíû åùéà åéëÿìèøäèð íåúÿ êèì, Åéëÿéèáäèð çèíäÿ ÿíâàòû Ìÿñèùóëëàùè-ïèð. Òþâñÿíè-òÿáèì ýåíÿ “Èãðàíîâè÷èí ìÿäùèíè, Õèíýè-ýÿðäóí òÿê ñÿðèóññåéð äÿð-âÿãòè-ìÿñèð. Õèäìÿòèíäÿ áàø à÷ûáäûð áèð ìöòÿðúèì ñöáùö øàì, Åéëÿ êèì ýöí ãàðøûñûíäà áàø à÷ûá áÿäðè-ìóíèð. Àäûíà Ìèðçÿ Èáàäóëëàù äåéÿð ÿùëè-úàùàí Ãàìÿòè õîø õÿòòè äèëêåø, éîõ îíóí÷öí áèð íÿçèð. Ìàäÿðè-ýÿðäóí îíóí òÿê äîüìàéûáäûð áèð úàâàí. Ñÿôùåéè-äþâðàíäà éàä åòìÿç îíóí òÿê äÿùð ïèð, Õÿòòè êàüûç öñòÿ ìöøêè-×èí òÿêäèð äèëôèðèá, Äóäåéè-êèëêè-ëÿòèôè ýóèéà âàðäûð ÿáèð. Ìèð Ôÿòòàù Ìèð Íèçàì îüëó ñÿíÿ ìÿääàùäûð, Áèð êÿðÿì ãûë, ãîéìà ãàëñûí äÿùð àðà õàðö ùÿãèð. Çÿùìÿòè ìÿùçè-ðèçàéè-ùÿãã ö÷öíäöð, øàù ö÷öí, __________ Åéëÿìÿç áèð éîë òÿìÿííà ùè÷ êÿñäÿí áó ÿìèð.

221

Ùÿì ìöòÿðúèì, ùÿì þçö âÿãô åéëÿéèá úàíûí øÿùÿ, Ýåúÿ-ýöíäöç éàòìàéûá ùå÷ áèðèñè áèð ëÿùçÿ ñèð. ×îõ êÿñÿ úèáè-ìöáàðÿêäÿí âåðèð àëòóíö çÿð, ×îõëàðûí ôÿðéàäûíà éåòìèø áó ãàïäàí, åé áÿñèð!

ÌÈÐÇß ÔßÒßËÈÍÈÍ ØÀÍËÛ ÂßËÈßÙÄ ßËÀÙßÇÐßÒÈÍ ÒßÐÈÔÈÍß ÉÀÇÄÛÜÛ ÃßÑÈÄß Åé Ýöðúöñòàí òîðïàüû, ôÿõð åò êè, øàùëàð øàùûíûí îüëó, Äÿíèç âÿ ãóðó öçÿðèíäÿ ñöðÿòëÿ âÿ àñàí ñÿéàùÿò åòìèøäèð. Öçÿðèíÿ ãÿäÿì ãîéóá ñÿíÿ éåíèäÿí ùÿéàò âåðäè, Ùèíäèñòàí þëêÿñè áó ýöí ñÿíèí øþùðÿòèíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêèð. Î, èíäè øèìàëäàí ïàðëàéûá çöùóð åòäèñÿ äÿ, Ñÿí, îíà äöíéàíû áÿñëÿéÿí ïàðëàã ýöíÿø äå! Øàäëûüà ùàçûðëàø, ùÿð úöð ãÿìäÿí àçàä îë Êè, áó ïàäøàù íÿ Àááàñäûð, íÿ äÿ Òåéìóð Êóðàêàíäûð. Ìèñèëñèç ùÿçðÿòèí èëòèôàòûíäàí õîøáÿõò îëàí Àòàñûíûí âÿëèÿùäè, ïàäøàùëàð òàõòûíûí áÿçÿéèäèð. Îíóí èêè àäàøëàðûíäàí áöòöí äöíéàíû òÿñëèì åäÿí áèðèíúèñè Äöíéàäà éóíàí õàëãûíûí ÷ûðàüûíû èøûãëàíäûðäû. Îíóí ïàðëàìàñûíûí úÿëàëûíû àðòûðäû, îíà èççÿò éîëó ýþñòÿðäè, Íÿ ãÿäÿð ÿãèëëè áèð ùàêèì, íåúÿ áèð áàø÷ûëàð áàø÷ûñû. Îíóí áàøãà àäàøû îëàí ìöáàðÿê ãÿäÿìëè, éàõøû ÿìÿëëè õàãàí, Éåâðîïà ïàäøàùëàðûíû Íàïîëåîíäàí ãóðòàðäû. Þç ìÿìëÿêÿòèíÿ ÿìíèééÿò, þç èøèíÿ áÿçÿê âåðäè. Îíóí àäû ßíóøèðÿâàíûí àäû êèìè äöíéà äóðäóãúà éàøàäû. Îíà äà î áèðèñè êèìè äöíéàíûí àäëû-ñàíëûñû îëìàã ëàéèãäèð, ×öíêè, Íèêîëàéûí Ôèëåãîñà ãÿäÿð ñîíñóç ôÿðã âàð, Áó äà îíóí êèìè øàùëàðà ìèííÿò ãîéìàüà ëàéèãäèð. ×öíêè, áó îíóí ñàðàéûíäàí îíóí òàõòûíà âàðèñäèð. Îíóí úÿëàëû ö÷öí áó êèôàéÿòäèð êè, òàëåèíèí ùóìàéû Ïàðëàã àéûí âÿ ýöíÿøèí öçÿðèíäÿ ùÿìèøÿëèê äþâð åäèð. Åé Ýöðúöñòàí òîðïàüû, èíäè ñÿíè áó ìöáàðÿê öçëö, Äöíéàíûí àëëàùûíûí ÿìðè èëÿ áó ýöð øÿðÿôëÿíäèðìèøäèð. __________ Áó àëëàù êþëýÿñèíèí êþëýÿñè àëòûíäà ìöòëÿã ãöäðÿò ñàùèáèíèí ëöòôö èëÿ 222

×îõëó àñàéèø âÿ øþùðÿòëÿð ýþðÿúÿêñÿí. Îíóí äþâðöíäÿ þçöí ö÷öí áîëëóã èëëÿðè ýþðÿúÿêñÿí. Îíóí çàìàíûíäà èëëÿð óçóíó õîøáàõò îëàúàãñàí. Ñÿíèí êþíöë à÷àí ôÿçàí Èðÿì áàüû îëàúàãäûð. Ðóì âÿ Èðàí þëêÿëÿðè ùÿìèøÿ ñÿíèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêÿúÿêëÿð, Ýÿëÿúÿê ùàããûíäàêû áó ôàëûí ùÿãèãèëèéèíè þç ýþçöìëÿ ýþðöðÿì. Áóíëàð äþâëÿòèí ðöêíö îëàí Âîðîíñîâóí áàðÿñèíäÿ ñöáóò åäèëìèøäèð. Îíóí ôåéç âÿ åùñàí áóëóäóíäàí ñó è÷äèéè çàìàíäà, Ñÿõàâÿò ÷èñêèíè èëÿ ïàðëàäûüûí êèìè ïàðëàéàúàãñàí. Ñÿíèí úàâàíëàðûí ìöáàðÿê ýöíöíö õàòûðëàðêÿí, Òÿøÿêêöðëÿ þç úàí íÿãäëÿðèíè õèäìÿòèíäÿ ñÿðô åäÿðëÿð. Øîòà Ðóñòàâåëè âÿ Áèñðéàí õàëãûíûí îüóëëàðû, Îíà ýöðúö øåèðëÿðèíäÿ òÿðèô îõóéàðëàð, Îíóí äþâëÿòèíèí ùÿìèøÿ ãàëìàñûíûí àðçóñó èëÿ Íÿñèìè êèìè þç ñþçëÿðèíäÿí îíóí ñàðàéûíà òþùôÿëÿð éåòèðÿðëÿð.

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ Ãàñûì áÿé, åøèòäèì éàõûí îëóáñàí Õàí ãûçûíà, àõûð íÿäèð áó ðÿôòàð? Åäèáñÿí õóáëàðû éöç éîë èìòàùàí, Åéëÿðñÿí îíëàðà éåíÿ åòèáàð? Éåéèá îòàüûíäà øàìö íÿùàðûí, Êÿñäèðèáñÿí éàñäûüûíûí êÿíàðûí, Åøèäèðñÿí øèðèí-øèðèí ýþôòàðûí, Êèøè, ñÿíèí, âàëëàù, ÿúÿá èøèí âàð! Äåäèéèí ãàôèéÿ îíà õîø ýÿëèá, Ãà÷àí áÿõòèí èíäè ñÿíÿ òóø ýÿëèá, Ñþâäàëû áàøûíà òÿçÿ ùóø ýÿëèá, Òÿÿúúöá åéëÿðÿì áöñéàð, áöñéàð! __________

Ñÿíè ïÿðèâÿøëÿð ñàëûá áó ùàëÿ, Äþíäÿðèáëÿð ÿëèô ãÿääèíè äàëÿ; 223

×ÿêÿðäèí îíëàðäàí ùÿìèøÿ íàëÿ, Íÿäèð éåíÿ äèëäÿ ÿçáÿð îëóá éàðëû?! Õàí ãûçû ìÿùâÿøäèð, áèð åë, àëÿì, Ìÿùâÿøëÿð àòÿøäèð, áèçèê ÿãëè êÿì; Éöç èë õèäìÿò åäÿ îäà áèð àäÿì, Éåíÿ äöøÿí äÿìäÿ îíà, áèë, éàíàð. Õóäàäàí èñðÿòÿì âåðñèí ìöðàäûí, Éàìàíëûüà ùÿðýèç ÷ÿêìÿðÿì àäûí. Éîëóíäà çÿùìÿòèí, ðÿíúè-çèéàäûí, Ìÿí ÷ÿêäèì, î åòäè ìÿíè øÿðìñàð. Þçýÿ úÿôàëàðûì äóðñóí êÿíàðÿ, Íÿ ëàçûì ùÿð áèðèí ñàëìàã øöìàðÿ, Õåéð èøèíÿ îíóí ìÿí î äèéàðÿ, Øàäö õöððÿì ýåòäèì, ãàéûòäûì áÿñ õàð. Î ãàôèéÿí ìÿíÿ ÷îõ åòäè ÿñÿð, Ãàëìàäû êþíëöìäÿ îíäàí áèð êÿäÿð. Íþâúàâàíäûð, òÿêäèð, èéçÿäè-äàâÿð, Åéëÿñèí þìðöíäÿí îíó êàìýàð. Ðÿâàäûðìû ÷ÿêÿ áèÿñóðäö áèõàá... Áÿñòÿðè-ìþùíÿòäÿ áó ãÿäÿð ÿçàá?! Äóàéè-õåéðèíÿ åéëèéèí øèòàá, Ñèç äÿ ìÿíèì êèìè ùÿð ëåéëö íàùàð. Áåëÿ ïÿðèðóéóí, ùå÷ ñÿíè òàðû, Ðÿâàäûðìû ãÿìäÿí ñîëà öçàðû? Ùÿì õÿëÿôäÿí õàë îëà êÿíàðû? Îëñóí îíà ìþâëàì éàâÿðö ãÿìõàð?

__________

Ìÿíèì äÿ âàð ýÿð÷è áèð àç ýöíàùûì, Ñÿí ýåò ùöçóðóíà îë öçðõàùûì, Ñþéëÿ êè, åé øàùûì, åé ãèáëÿýàùûì, Èíúèìÿ, ýÿð åòäèì øèêàéÿò èçùàð!

224

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ Åé Ãàñûì áÿé, ÿúÿá äþâðàíÿ ÷àòäûã, Ìÿðäÿ èíäè îëìàç áàøö úàí ýÿðÿê! Ãî÷ èýèäëÿð äþéöø ýöíö ìåéäàíäà, Äöøìÿíèíÿ ãàíëàð àüëàäàí ýÿðÿê! Éàïàëàã îñìàíëû,1 áÿðè áàõ, êèøè, Èñòÿéèð éåðèñèí øàùáàç éåðèøè! Ñûíàð ïÿðö áàëû, ïîçóëàð èøè, Ãóëëóüóìóç ðóñÿ íöìàéàí ýÿðÿê. Îñìàíëûéà éîëäàø îëóáäóð ôèðÿíý,2 Áèð äÿ þçöí ñàíàí äÿðéàäà íÿùÿíý.3 “Åäÿ áèëëèê, – äåðëÿð, – óðóñ èëÿ úÿíý” Áåëÿ èøÿ óðóñ øàäèìàí ýÿðÿê! Êè÷èê Íàïîëéîí4 äà ýþðÿúÿê, áèëóí, Î ýöíö êè, ýþðäö áþéöê Íàïîëéîí!5 Èíýèëèñÿ ÿýÿð áèç âåðìÿñÿê óí, Îíóí ÿùâàëûíà àüëàéàí ýÿðÿê! Ñþç ìöõòÿñÿð, äöíÿí éåòèøäè õÿáÿð; Èìïåðàòîð éÿíè åäèá ìöãÿððÿð, Äóíàé ÷àéûí êå÷èá áèð áþëöê ÿñýÿð, Þòÿ-àøà êóùè-Áàëàêàí ýÿðÿê! Áóíäà øöáùÿ åäÿí ýÿðÿê îëà ýèú, Àøìàäûìû ÿãäÿì î äàüû Äèáè÷?6 Àëìàäûìû ßðçðóìó Ïàñêåâè÷?7 Ôÿòùè-ðóñÿ àðòûã íÿ áöðùàí ýÿðÿê?

__________

Èíäè Ãàðàáàüûí èýèäëÿðèíÿ, Êèìäèð øöúàÿòäÿ îëà ãÿðèíÿ? Éåòèøÿúÿê ùÿð áèðè äöøìÿí ñÿðèíÿ, Äå êè, áàéäàã éûõûá, òîï àëàí ýÿðÿê.

225

Êþùëÿí àò öñòöíäÿ, ãûëûíú áåëèíäÿ, Ìåéäàíà öç ãîéóá òöôÿíý ÿëèíäÿ, Ýàù ñàüûíà õÿñìèí, ýàùè ñîëóíäà, ×ûõàðäà íàëåéè-ÿëàìàí ýÿðÿê! Äîüìàìûø Ãàôãàçäà àíàëàð ãîðõàð Áèçÿ äþéöø ýÿðÿê, íÿ áè÷èí-áàøàã? Éåíÿ Ïåòåðáóðãà ñèçëÿðäÿí áàéäàã, Áó èë äÿ èñòÿðèê àïàðàí ýÿðÿê!

ÒßÐÈÔÍÀÌß

__________

Åé Êåéãóáàä òàõòûíäà ÿéëÿøÿí! Øàùëûüûí îíäà ùÿìèøÿëèê îëñóí. Ìÿíèì áó ÿìÿéèìÿ òÿðÿô íÿçÿð ñàë, Êè, áó ìÿíèì ñÿðìàéÿ âÿ õÿçèíÿìäèð. Çÿìàíÿ øàùûíûí àñòàíàñûíà ëàéèã ßýÿð÷è òþùôÿì ÷îõ êè÷èêäèð, Îíäàí áàøãà òþùôÿì éîõäóð. Àíúàã ñÿäàãÿòäÿ ùå÷ êÿñäÿí ÿñêèê äåéèëÿì. Äöíéàíûí, ùàäèñÿëÿðè îëàí áó íàìÿäÿ, Áèð øàùû ñÿäàãÿòëÿ ùÿìèøÿëèê áÿéÿíäèì, Êè, Èðàí îíäàí áÿçÿê òàïäû, Áöòöí èøëÿð èíòèçàì âÿ òÿðòèá òàïäû. Åëÿ êè, ôÿðìàíâåðèúèëèê òàõòûíà ÿéëÿøäè, Þç ãÿùðåäèúè ãöââÿñè èëÿ ìÿìëÿêÿòäÿ ôèòíÿ ãàïûñûíû áàüëàäû. Çèðÿêëèêëÿ ýÿëÿúÿéèí ôèêðèíè åòäè. ßäàëÿò âÿ ñÿõàâÿòëÿ þç àäûíû äèðèëòäè. Òàõòà ÿéëÿøäèéè âàõòäàí, ðóñ ïàäøàùû èëÿ Äîñòëóã ðÿñìëÿðèíè ñàõëàìûøäûð. Åé øàù, áèë êè, ìÿíèì áó êèòàáûì Ñÿíèí ýþçÿë èøëÿðèíè äöíéàéà íèøàí âåðÿð. Áàõûøëàðûíû Èðàíûí ÿòðàôûíà òèêÿðÿê, Î þëêÿíèí õÿáÿðëÿðèíè éûüàðàã, Óúà ñÿñ èëÿ äöíéàéà îõóéàð.

226

Íàñèðÿääèí ÷îõ ùþðìÿòëè øàùäûð. Õîøáÿõò âÿ ìÿëÿê ñèôÿòëè ïàäøàùäûð. Õàñèééÿòè èëÿ òàú âÿ òàõòû éöêñÿëäÿí Òÿäáèðè èëÿ ùÿð èøÿ êè, áàøëàéûð, Àéäûí èðàäÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Åé ïàäøàù, ñÿíèí ìÿìëÿêÿòèíèí õÿáÿðëÿðè, Ñÿíèí èøëÿðèíè àøêàð åäèð. Ùÿìèøÿ ñÿíè òÿðèô åäÿí êèòàáûì Áó éàõøû èøäÿ îíäàí éàðäûì àëäû. Øàùà ëàéèã ñàéñûç èíúèëÿðè. Áèð öçöúö êèìè î äÿíèçäÿí ÷ûõàðûð, Ùÿð âàõò îíëàðû àäàìëàðà áàüûøëàéûð. Ãàôãàç óúãàðûíäàí ïîëéàê éóðäóíà ãÿäÿð, Äöíéàíû áàøäàí-áàøà ñÿíèí äþâðöíäÿ, Ñÿíèí àäûíûí øþùðÿòè èëÿ äîëäóðóð. Áöòöí áÿøÿð òàéôàëàðû áèëñèíëÿð êè, Åé ÿäàëÿòëè, ñÿíèí áó ýþçÿë äþâðöíäÿ, Èðàí ñÿíèí ñàéÿíäÿ íÿ ãÿäÿð ðàùàòäûð, Åé òàú ñàùèáè, áó ìÿñíÿâè èëÿ ñÿíÿ òÿðèô éàçäûì. ßýÿð êè, åòèáàðúà Îíóí ãèéìÿòè ùàããûíäà ëîâüàëàíìàüà äÿéìÿç. Àíúàã îíó ñÿìèìè ñÿäàãÿòèìèí ÿëàìÿòè ùåñàá åò! Ðóñëàðäàí áèð êè÷èê øàèðÿì, Ùÿçðÿòèíèçÿ ñÿäàãÿò áÿñëÿéèðÿì. Öìèäèì âàðäûð êè, áó íå÷ÿ áåéò Êè, ãàðàíëûã õàòèðèìäÿ íÿãø áàüëàäû. Øàùûí ìÿðùÿìÿò ýöíÿøèíèí èøûüûíäàí Àé ýöíÿøäÿí èøûãëàíäûüû êèìè, èøûãëàíàúàãäûð. Ñÿõàâÿòèíëÿ ìÿíè äÿ áàøû óúà åò! Øàäëûã ãàïûñûíû öçöìÿ à÷! Ôèêðè àéäûí áèëèúèëÿð íÿ ýþçÿë äåìèøäèð: “Øàùëàðûí êþëýÿñè êþíöëäÿí ãÿìè àïàðàð!”

__________ 227

ÌÖÕßÌÌßÑ Çèâÿð íÿ ñÿçàäûð ñÿíÿ åé äèëáÿðè-çèáà! Áèíÿãñ éàðàòìûø ñÿíè îë õàëãè-éåêòà! Äåø áàüðûíû äöðäàíÿëÿðèí, áîéíóíà àñìà! Åò âÿñìÿéÿ ñÿí ãàøö ãàáàã, åé ãÿäè ìèíà! Éóì ýþçöíö ùÿì ñöðìÿäÿí, åé ýþçëÿðè øÿùëà! Êèðøàí, ñÿíÿìà, àéèíåéè-ðóéóí åäÿð òàð Ãîé ùÿñðÿòè-âÿúùèíäÿ ÿðèñèí îíó çèíùàð. Ýÿð ãàçÿ äÿõè ìåéëè-ðöõóí åéëÿñÿ èçùàð, Òþê ãàíûíû þç äÿñòèí èëÿ, åé áöòè-ÿééàð! Àõûð íÿ÷èäèð âÿñëèíè î åäÿ òÿìÿííà?! Ùöñíöí ñþçö ùÿð ôèðãÿéÿäèð òöðôÿ ôÿñàíÿ, Ñàëìûø áó çàìàí ìåùðè-ðöõóí øþëÿ úÿùàíÿ. Äþíäÿðäè ñÿíèí ðÿøêè-ëÿáèí áàäÿíè ãàíÿ, Äöøñöí òîðà, éà ðÿá, ýèðÿ ýÿð çöëôöíÿ øàíÿ, Îíóí íÿ ðÿâàäûð äöøÿ áàøûíà áó ñþâäà?! ßíýöøòÿðèíèí ýþçöíÿ áàðìàã îëà ùÿð äÿì, Ýÿð ìåéë ãûëà êèì îëà äÿñòèíäÿ ìöêÿððÿì, ßëáÿòòÿ åäÿðñÿí êÿìÿðèí ãàìÿòèíè õÿì, Áóíäàí ñîðà òà åäÿ ìèéàíûí ùÿâÿñèí êÿì, Ëöòôö íÿçÿðèí êÿñìÿ âÿôàäàðäàí ÿììà! Òèôëèñ ìöñÿõõÿð ñÿíÿ, åé äöõòÿðè-òÿðñà! Àøèãëÿðèíÿ ìÿáÿä îëóá äåéðö êÿëèñà! Ìÿíäÿí ñÿíÿ âÿñô èñòÿäè øûõëû ßëè Àüà, Äåäèì: ñÿíè âÿñô åòìÿéÿ ìàíÿíäè-Ìÿñèùà Ðóùöëãöäöñ èìäàäû ýÿðÿê íèòãè-Ìÿñèùà.

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ

__________

Ñÿëàì îëñóí ìÿíäÿí ñÿðêàð õàíà, Ìîëëàëàðäàí áèð àç åäèì øèêàéÿò. Ìöíêèðäèðëÿð ÿùàäèñÿ, ãóðàíà, ×èôàèäÿ ýåúäèð ùÿëÿ ãèéàìÿò!

228

Éåòìèøÿì áóëàðäàí ãÿëÿä1 úàíà, Ùå÷ áèðèñè éîõäóð ýÿëÿ èìàíà. Ýþðìÿìèøÿì áåëÿ ÿñðö çàìàíà, Áóëàð ñàðû íàùÿãã åòäèê ñèéàùÿò! Èñòÿìÿíèê äåðëÿð õÿòòè-úÿäèäè,2 ßáÿñ éåðÿ äþéìÿ ñîéóã ùÿäèäè, Öøòöðè-áèíîõòà ùÿðýèç áöäèäè? Áèçëÿðäÿ íþãòÿñèç îëìàç êèòàáÿò! Ãÿçÿá åòñèí òàíðû áåëÿ ìèëëÿòÿ! Ðÿâà äåéèë áóëàð ýèðÿ úÿííÿòÿ, Íÿ âàúèáÿ ãàèë, íÿ äÿ ñöííÿòÿ, Ýþðìÿñèíëÿð ïåéüÿìáÿðäÿí øÿôàÿò!.. Áèðè ñþéëÿð: “Íÿäèð áó íóíè-ñÿüèð? Ëàçûì äåéèë áèçÿ íÿ çÿáÿð, íÿ çèð! Éàçàúàüûã åëÿ áåýèðè Áÿêèð! Ñÿí ùà ÷ûüûð-áàüûð åëÿ ìÿëàìÿò!” Áèð íå÷ÿñè öçäÿ ìöñÿääèã îëóð, Ãàèá îëóð ìÿíäÿí, ìöíàôèã îëóð. Ìèðçÿ ßëè àíúàã êè, ñàäèã îëóð, Éåðäÿ ãàëàí úöìëÿ òàïûð çÿëàëÿò! Áèëìèðÿì êè, íÿäèð áó èøÿ ÷àðÿ! Ýÿëèììè ìÿí Ãàðàáàüà äöáàðÿ? Îëìàñà ýÿð õàíäàí úöçè èøàðÿ, ßëèôáåé ñàðûäàí îëìàíàì ðàùÿò!

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ

__________

Ùàúû ãóëó ñÿíäÿí, åé òàúè-ñÿðèì, Çèéàäÿ-çèéàäÿ õöððÿì îëóáäóð! Ñþç âåðèáäèð ñèçÿ Ãðóçåíøòåðí,1 Ïî÷îòíèêëèê èøè ìþùêÿì îëóáäóð.

229

Äöíÿí ýöçàð åòìèø èäè áó éàíà, ×îõ ñþùáÿò åéëÿäè Ñöëåéìàí õàíà, Ýóéà áó ìöæäÿäÿí îëóá äèâàíà, Ïàïàã âÿ ñàããàëû ïöôíÿì îëóáäóð. Ùÿìèøÿ ñèçëÿðäÿí åéëÿðäè ãåéáÿò, Äåéÿðäè, âåðìÿçñèç ãÿäðèíÿ ãèéìÿò. Ùàíû îíäà èíäè ÿââÿëêè ùàëÿò? Áèð ÿúàèá ìÿääàù àäÿì îëóáäóð! Áóíäàí ÿãäÿì îí ïóò ãÿäðè ùÿëâèéàò, Ìèð Ïÿíúÿéÿ ñèçäÿí îëóáäóð ñþâãàò. Äþøöéÿíäÿ Ùàúû ãóòóéà ãàò-ãàò, Íèñôèíäÿí àðòûúàã, áèë, êÿì îëóáäóð! Äåäè: “Ýÿð÷è åòäèì îíäà áó èøè, Èíäè äÿéèøìèøÿì áåëÿ ðÿâèøè. Ìÿí îëìóøàì õàíà èõëàñëû êèøè, Êþùíÿ íèééÿòëÿðèì áÿðùÿì îëóáäóð”. Ïÿíàù õàí íÿñëèíäÿí äÿõè áèð àäÿì, Òþâáÿ åòäè, àëäàòìàéàì äÿìàäÿì. Ùàúèéè-ìþùòÿðÿì, åé ãèáëÿýàùÿì, Ýóéà Èáðàùèìè-ßäùÿì îëóáäóð! Áóíäàí áåëÿ îëñóí ñèçÿ áÿøàðÿò, Ùàúû îëóá èíäè ÿùëè-êÿðàìÿò. Ýÿðÿê îëà îíà ùÿð éåðäÿ ùþðìÿò, Úÿíàáè-äþâëÿòäÿí ÿêðÿì îëóáäóð! Ãðóçåíøòåðíÿ ñèçäÿí áèð íàìÿ, Ýÿðÿêäèð éàçûëà, éåòÿ ÿíúàìÿ. Éÿãèíäèð éåòèðèð èøèí èòìàìÿ, Çÿõìèíÿ âÿäÿñè ìÿðùÿì îëóáäóð! __________ 230

ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ ÌßÊÒÓÁ Ñÿáÿá íÿäèð êèì, éàçäûüûì êàüûçà, Ùå÷ úàâàá éåòèøìÿç áèçèì äèéàðà? Ëöòôè-õàí êÿì îëóá éÿãèí êè, ìÿíäÿí, ßéëÿøèá êþíëöìÿ áèð áåëÿ ãàðà. Îòóðóá åéëÿðÿì ôèêèð ùÿð çàìàí: Íÿ ö÷öí áèð êàüûç éàçìàç ìÿíÿ õàí? Éÿãèí êè, áèçëÿðäÿí îëìóø áÿäýöìàí, Êÿñèëäè éîë, áåëÿ áàüëàíäû àðà. Ëàçûì îëìóø ìÿíÿ êèì, éàçûì ÿùâàë, Íÿ ýóíÿ êå÷èíèð êåéôèééÿòè-ùàë. ßââÿë êè, ãàð òóòóá äàüû ñàëáÿñàë Òàãÿòäÿí äöøöáäöð ùÿì ìàëö ãàðà. Áàøûìûçà ýÿëäè äàüäà ýþð íÿ èø: Ýåúÿ-ýöíäöç éàüûð ïåéäÿðïåé éàüûø. Áèëìÿê îëìàç éàçäûð, éà ïàéûç, éà ãûø, Íàùàã ãàëäûã áó èë ùÿñðÿò áàùàðà. Àíëàéûáñûíûç êè, áó õàëãûí ïèñ èøè, Ãîéìàéàúàã ýÿëñèí ÷ÿéèðòêÿ ãóøè, Þéðÿòäèíèç ìîëëà îõóñóí äàøû, Òóôàí ñàëñûí øÿùðÿ, ÷þëÿ, äàüëàðà. Èêèíúè òÿãÿððöð îëóíàí õèäìÿò, Èíøàëëàù äöçÿëèð, ýÿð îëñà ôöðñÿò. Ãàëàéà ýÿëÿíäÿ åéëÿðèê ñþùáÿò, Åòäèéèì ÿìÿëëÿð îëóð àøêàðà...

__________

Ñûíäûðäûí áàëûí âÿ ïÿðèí Úÿìàëûí, ×ûõàðòäûí ÿëèíäÿí éåðèí Úÿìàëûí. Áèð èøÿ ñàëûáñàí ñÿðèí Úÿìàëûí, ßëèíèçäÿí ìÿýÿð þëÿ, ãóðòàðà!..

231

Áó éåðäÿí þòÿðè, áèð ïàðà ÿùâàë, Õèäìÿòèíÿ éàçûá åòìèøÿì èðñàë, Úàâàáûíû òåç éàçäûðûá éîëà ñàë, Áó èø äÿ äöçÿëñèí âàð èêÿí ÷àðà.

×ÅØÌß ÊÈÒÀÁßÑÈ Áèð ÿúÿá ÷åøìÿ ßëàèääèí ðÿâàí åòìèø èäè, Ìÿñúèäè-Áàòóì úèâàðèíäÿ íÿçèðè-ñÿëñÿáèë. Éàíäû öñòöíäÿ îíóí ïÿù-ïÿù ÿúàéèá ñàéÿáàí, Ùöñíè-ÿõëàãèëÿ ìÿìäóùó êÿðÿìäÿ áèÿäèë Éÿíè Çöííóðåéí ùÿì íàìû îëóð Øþâãè ëÿãÿá, Øèìäè Ëàçèñòàíàäûð ãàèììÿãàìè-áèáÿäèë, Ñÿëñÿáèë Îñìàíè, Øþâãèéÿ èíàéÿò åéëÿéÿ, Úÿííÿòöë-ìÿâàäÿ ôÿðäà ùÿçðÿòè-ðÿááè-úÿëèë. Èñòÿñÿí îë ñàéÿáàí òàðèõè ìÿëóìóí îëà, Ìèñðÿè-ðàáèäÿêè ö÷ êÿëìÿäÿí àë åé àãèë! Éàçäû áó òàðèõè òöðôÿ øåðèíè Ôÿòùè-ßëè Ìöíòÿçèðêÿí âàïîðà Áàòóìäàäûð àéÿíäÿ éèë.

ÑßÈÄß ÕÈÒÀÁ Ñÿèäà, íóðè-÷åøìèì, áèð íÿñèùÿò äàõû ìÿíäÿí àë! Öëóìÿ ñÿðôè-ñÿé åò, áóëùÿâÿñëèê éîëóíà âàðìà! Îõó òöðêö ÿðÿá, ôöðñö ôèðÿíý äèëëÿðèíè þéðÿí, Òÿëÿá åò ùöñíè-èíøàíû âÿ ùöñíè-õÿòòè àõòàðìà! Ìöãÿôôàâö ìöñÿúúÿ éàçìàüû áèëìÿððÿ òÿðê åéëÿ, Êÿëàìûí âàçåù îëñóí, ìÿòëÿáè òÿêðàð èëÿ éàçìà! Òÿêÿëëöìäÿ âÿ âÿç èëÿ ñþëÿðñÿí ìÿòëÿáè ñàäÿ, Øó âÿçè ùèíè-òÿùðèðèíäÿ äàõû éàääàí àïàðìà!

__________ 232

ÔÓÀÄ ÏÀØÀÍÛÍ ÌßÄÙÈÍÄß Ùÿð òÿðÿôäÿí ÿùëè-èñëàìÿ áó ýöí òÿáøèðäèð. Êèì Ñóëåéìàí øàùÿ Àñÿôâÿø âÿçèðö ìèðäèð. Øöêð ëèëëàù àëè-Îñìàí äþâëÿòèíäÿ áó çàìàí, Çèíÿò ÿôçàéè-ñÿäàðÿò ñÿäðè-ïóð-òÿäáèðäèð. Øþùðÿòèí òóòìóø úàùàíû, ÿãëäÿ, ùÿì åëìäÿ, Çèêð õåéðèí, Àñÿôà, ìÿçêóðè-áöðíà, ïèðäèð. ×öíêè áèëìèø õîñðîâè-çèìÿðùÿìÿò áó ÿñðäÿ, Ìÿìëÿêÿò ùèôçèíäÿ ðÿéèí áåùòÿð ÿç-øÿìøèðäèð, Èíòèõàá åòìèø ñÿíè áó ðöòáåéè-öçìàéÿ îë, Ìöñëèìèíÿ áó ñÿàäÿò ùÿããäÿí òÿãäèðäèð. Ìÿí äÿõè öììèäâàðàì áó ñÿàäÿòäÿí îëàì, Áÿùðÿéàá, ÿììà ìóðàäûì õàðèú ÿç-òÿãðèðäèð. Ãåéðÿòè-Èñëàìäàí ìÿìëó êþíöë áèðëÿ áó äÿì, Öç ÷åâèðäèì äÿðýÿùöçÿ, çóääóð éà äèðäèð. Ñèç áèëèðñèíèç äÿôòÿð è÷ðÿ ÿðçèìè øÿðù åòìèøÿì. Ñÿäðè-äþâðàí ÿìðè þâñàôûíäà çó òÿñèðäèð. Ãûë ùèìàéÿò ñÿí äÿõè Ôÿòùè-ßëèéÿ íåúÿ êèì, Ôàòèùè-Õåéáÿð ñÿíÿ ùàìèééö äÿñòýèðäèð.

ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ ÙÀÃÃÛÍÄÀ ÌßÍÇÓÌß Áó äàèìè îëìàéàí äöíéàäà ìÿíèì þìðöì, Ùÿñðÿò âÿ ãöññÿ èëÿ áàøà ÷àòäû. Âÿòÿí ñåâýèñè öçöíäÿí, ×îõ òÿäáèðëÿðÿ ÿë àòäûì. Àíúàã ñÿéèì áèð íÿòèúÿ âåðìÿäè, Áó ÿñðäÿ áèð êþíöë ñàùèáè ýþðìÿäèì. Òöðêëÿðèí âÿ Èðàí òîðïàüûíû áþéöêëÿðè Ùàìûñû ×èí õàëãû êèìè éàòìûøäûëàð. Úàâàíëûüûì ýåòäè, ãöââÿì ïó÷ îëäó, Çþâãëö âÿ åùòèðàñëû áèð úàâàí ýþðìÿäèì. Äÿíèç éîëó èëÿ Ðóìà ñÿôÿð åòäèì, __________ Éåíè ÿëèôáàíû î þëêÿäÿ Áöòöí äþâëÿò áàø÷ûëàðûíà ýþñòÿðäèì.1 233

Õÿéàëûì ÷èé äåéèëäè, ÷îõ ïèøêèí èäè. Áèðÿð-áèðÿð ìÿíÿ “Éöç ñàü îë!”äåäèëÿð. Äöíéà ýþçöìäÿ áåùèøò áàüûíà äþíäö, Ìÿíÿ áþéöê úÿëàë äöçÿëòäèëÿð, Øàùà ëàéèã ïåøêÿøëÿðëÿ ÿçèçëÿäèëÿð. Äöíéà ìóðàäûìúà èäè, ôÿëÿê ìåùðèáàíäû. Î äÿãèãÿäÿ ñÿàäÿò ìÿíèìëÿ ùÿìíÿôÿñäè. Áèðäÿí áèð ñàðû öçëö êèøèúèê Ìÿíèì àðçó ïèéàëàìà çÿùÿð äàìûçäûðäû. Îíóí âÿçèðëÿðèí éàíûíà éîëó âàðäû, Ìÿíè äèíèí âÿ äþâëÿòèí äöøìÿíè êèìè ãÿëÿìÿ âåðäè.2 Î íàòÿìèç êèøè, áó èòòèùàì èëÿ, Ìÿíè ùÿð êÿñèí éàíûíäà õàòûðëàéûðäû. Î, òöðêëÿðè äÿùøÿòÿ ñàëäû, Äþâëÿò øóðàñû áàø÷ûëàðûíû ãîðõóòäó. “Îíèëëèê çÿùìÿòèì îíóí ñàéÿñèíäÿ ùå÷ îëäó, Éåðäÿí ñûçûëòûìû ýþé åøèòäè. Ïàê Àëëàù ìÿíèì êþìÿéèìÿ ÷àòñûí, Ãèéàìÿòäÿ îíäàí ìÿíèì ãèñàñûìû àëñûí”. Åøèòäèì êè, îíóí àòàñû óøàãëûãäà, Ãÿçâèíäÿ öçö òöêñöçëÿðäÿí áèðè èìèø. Î àé öçëö áèð ÷îõ èëëÿð óçóíó, Ùàìàìëàðäà êèñÿ ÷ÿêÿí îëóáìóø, Àçàäÿ øàùÿíøàùûí äþâðöíäÿ3 Ùåéèô êè, áèð... âÿçèð îëìóøäóð, Åé Èðàí úÿìàÿòè, ëàéèã äåéèë êè, Ìÿôóëóí áèðèñè áåëÿ ôÿàë îëñóí! ×àðÿñèç Ðóì òîðïàüûíäàí ãàéûòäûì, Îðäà ãàëìàã ìÿíèì ö÷öí óüóðñóç èäè, Áó íÿòèúÿñèç ýåäèá ýÿëìÿê ùàããûíäà, Îðàäàí Òåùðàíà õÿáÿð ýþíäÿðäèì. Åëìëÿð âÿçèðèíèí àäûíà éîëäàí, Öðÿêñåâÿí áèð ìÿêòóá éàçäûì, Éåíè ÿëèôáàíû îíà íèøàí âåðäèì, Îíóí ö÷öí áåùèøòÿ éåíè ãàïû à÷äûì. __________Áèëìèðÿì îíóí ùèììÿòèìè àë÷àã èäè, Éà î, ýåúÿ-ýöíäöç ñÿðõîø èäè, 234

Áó âÿçèð ìÿíÿ úàâàá âåðìÿäè, Ìÿãñÿäèì ö÷öí ÿë òóòìàäû. Áàøãà áèð âÿçèð äÿ äîäàãëàðûíû òÿðïÿòìèøäè. Áó ìÿñÿëÿ ùàããûíäà þç ôèêðèíè äåìèøäè Êè, áèç Èðàí õàëãû êè÷èêäÿí áþéöéÿ ãÿäÿð, Àòÿøïÿðÿñòäÿí, õðèñòèàíäàí, ôàðñäàí òöðêÿ ãÿäÿð, Ùàìûìûç çèðÿê âÿ ìÿðèôÿò ñàùèáëÿðèéèê. Çÿêà öçöíäÿí ùÿìèøÿ ôèêèðäÿéèê. Éàçûíûí ÷ÿòèíëèéèíäÿí ãîðõóìóç éîõäóð, ×àëà-÷óõóðäàí ÷ûõìàã ö÷öí, êîðëàðà éîë ýþñòÿðÿí ëàçûìäûð. Ùå÷ êÿñäÿí éåíè éàçû ãÿáóë åòìÿðèê. Áèçèì þç éàçûìûç âÿ þç ôèêðèìèç êèôàéÿòäèð. Ñîíðà áó ôèêðè èëÿ ýöâÿíìèøäè, ßëèíèí è÷è èëÿ ñàããàëûíû òóìàðëàìûøäû. Î ìÿúëèñäÿ ñûðà èëÿ îòóðàíëàðûí ùàìûñû Îíà äåìèøäè: “Ñàü îë, åé ôèêèð äåéÿí! Äîüðó ñþçöíÿ ìèí àôÿðèí îëñóí, Ùèêìÿòäÿ ñÿíÿ ùå÷ êÿñ áÿðàáÿð îëà áèëìÿç, Ãÿëáèí èøûãëûäûð, ñþçöí ñàüëàìäûð, Îíó ðÿää åòìÿê ö÷öí ßðÿñòó áåëÿ úàâàá òàïìàç”. Òÿÿññöô êè, ýþçÿë õàñèééÿòëè øàùÿíøàùûí Âÿçèðëÿðèí àõìàãëûüûíäàí õÿáÿðè éîõäóð, Ùåéèô êè, ôÿðàñÿòëè âÿ ùóøëó øàùÿíøàù Ùåéâÿðÿëÿðèí èøèíäÿí ñàêèò îòóðóð. Ùåéèô êè, ÿäàëÿòëè ùþêì âåðÿí Áó ÿëèôáàíû áàøäàí-áàøà ýþðìÿäè, Ùåéèô êè, îíóí ïàðëàã äþâðöíäÿ Àáûðëû áèð âÿçèð ýþðìÿäèê. Ùàìûñû òþìÿêàð, ùöíÿðñèç, àüûëñûçäûðëàð, Êèì îíëàðûí àäûíû éàõøûëûãëà ÷ÿêÿð? Ùÿð÷ÿíä îíóí äþâðöíöí áàøëàíüûúûíäà Øÿðãäÿ Èëäûðûì êèìè áèð âÿçèð ïàðëàäû,4 Àíúàã î, ðóñëàð þëêÿñèíäÿ âÿçèðëèê åäÿí Áîðèñ5 êèìè áèð âÿçèð èäè. __________Áöòöí èøëÿðè øàùûí ãàðûøàúàüû îëìàäàí ýþðäöéö ö÷öí, Þìðö Áîðèñ êèìè çàé îëäó.

235

Áó ðÿìçè áó ïàäøàù àíëàðñà Îíóí þìðö ýöíÿø âÿ àé êèìè îëñóí. Êè, äþâëÿò ìèëëÿòèí ïÿðÿñòàðû îëìàëûäûð. Ìèëëÿò äþâëÿòèí ïÿðÿñòàðû îëìàìàëûäûð. Åé Êåéãóáàäûí6 òàõòûíäà ÿéëÿøÿí, Îíóí öçÿðèíäÿ øàùëûüûí äàèìè îëñóí! Åøèòäèíìè êè, ðóñ þëêÿñèíäÿ, Ùèììÿòëÿ, ãåéðÿòëÿ, íàìóñëà Àëåêñàíäð7 ðóñ ìèëëÿòèíÿ íÿ éàõøûëûã åòäè Àä ÷ûõàðìàãäà äöíéàäà êèøè îëäó. Åøèòäèíìè, êè, Ïàëìåðòñîí8 Áðèòàíèéàëûëàð ö÷öí íÿëÿð åòäè? Ñÿí Âèëùåëìè,9 Î àüûëëû, åëì ñàùèáè êðàëû åøèòäèíìè? Çÿùìÿò âÿ ÷àëûøìàãäàí áèð àí áåëÿ ðàùàòëàíìûð, Îíà ýþðÿ äÿ äþâðöíäÿ ìöëêö áåùèøò êèìèäèð. Ñÿí Áèñìàðêû10 åøèòäèíìè Êè, áàøûíû ýþéëÿðÿ éöêñÿëòäè. Îíóí ôèêðèíäÿí íÿ úöð òÿäáèðëÿð áàø âåðäè? Âÿòÿíè óüðóíäà ìöùàðèáÿ åòäè. Åøèòäèíìè êè, èíèøèë, Ùàðèáàëäè11 Þç àé öçëö àðâàäû èëÿ Íÿ êèìè úÿñàðÿòëè ìöùàðèáÿëÿð åòäè, Âÿòÿíèíè éàäëàðäàí òÿìèçëÿäè. Ùÿð éåðäÿ êè, î äþéöøëÿ ìÿøüóë èäè. Àðâàäû àðõàñûíäà îíà êþìÿê èäè. Ñÿí Ëèíêîëíó,12 Úàíûíû ìèëëÿòÿ íåúÿ ãóðáàí åòäèéèíè åøèòäèíìè? Òéåðè13 åøèäèáñÿíìè êè, èíäè Îíóí þìðöíäÿí ñÿêñÿí èë êå÷èð. Âÿòÿíè ö÷öí ùÿìèøÿ êÿäÿðëèäèð, Î, ïóë âÿ ðàùàòëûã ãàéüûñûíäà äåéèëäèð. Åé ïàäøàù, âÿçèðëÿðèí íÿ åòìèøëÿð? Îíëàðûí èøèíÿ þçöí øàùèä îë! Âÿçèðëÿðèí íþãñàíñûç áèð èø ýþðìÿìèøëÿð, __________Îíëàð ýàù ãàðûíëàðûíûí äÿðäèíäÿäèðëÿð, ýàù êèñÿëÿðèíèí.

236

Åëÿ èñÿ îíëàð áèð àðïàéà äÿéìÿçëÿð. Åé øàùëàð øàùû, îíëàðû ãàïûíäàí ãîâ! Åëìëè, äöøÿíúÿëè âÿçèðëÿð àõòàð, Íÿúàáÿòè áóðàõ, áàúàðûã àõòàð Êè, ìÿìëÿêÿòÿ éåíÿ áÿçÿêëÿ Èñòÿäèéèí ãÿäÿð áÿçÿíñèí. Éåíè ÿëèôáàíû èøÿ ñàëñûíëàð. Õîøáàõòëûã àüàúûíû ìåéâÿëÿíäèðñèíëÿð.

(ßÇÈÇ ÄÎÑÒÓÌ ÐÓÙÓËÃÖÄÑß ÕÈÒÀÁ) ×îõ øèêàéÿò åòäèì, ñþç óçàíäû, Âàç êå÷äèì, áèð äàùà ñÿíè ýþðìÿéÿúÿéÿì. Áó èøè, áó çÿùìÿòè âÿ ÿçèééÿòè áàøà ÷àòäûðìàüû Ýÿëÿúÿê íÿñëÿ òàïøûðäûì.

ÙßÚÂÈ-ßÁÄÖÐÐßÑÓË ÕÀÍ Äöíÿí Èðàíûí ïàéòàõòûíäàí Àðàã äöøêöíö, ïÿðèøàí áèð ãîúà ýÿëäè; Íÿúàáÿòäÿ ÿëëàô íÿâÿñè îëóá, Ùÿáÿííÿãÿ êèìè àõìàüûí áèðè èäè. Äåäè: “Ôèðÿíýèñòàíà äþâëÿò ìÿìóðóéàì.” Àëëàùà àíä îëñóí, áó õÿáÿðäÿí éàíûá òþêöëäöì! ßëèàüà,1 ìÿíÿ áèð è÷èì ñó âåð Êè, éàíüûì äÿô îëñóí! Àé öçëö ýöðúö ãûçûíû Î àõìàã þïìÿê èñòÿäè, Î ñààò àðàãäàí îíó ãóñìàã òóòäó. Ýöúö ÷àòäûãúà àüçûíäàí Î ãûçûí öñòöíÿ... Òÿñàäöôÿí éàüëû ìÿðÿê éåìèøäè. Ãûç òåç àéàüà ãàëõàðàã äåäè: __________ “Ñÿíÿ éöç äÿôÿ Àëëàùûí ëÿíÿòè ýÿëñèí.” Òèôëèñäÿí î àéàãéàëûí, 237

Ìöõòÿñÿðúÿ äåéèì êè, ÷ûëïàã ýåòäè. Äåäè: “Ìÿí ñîéóãäàí ãîðõìóðàì! Ìÿí íÿ áöðöíúÿê àëàúàüàì, íÿ äÿ õÿç äÿðèñè.” Åé ßëèàüà, íÿ ñÿâàá îëàð êè, Îíà áèð àðõàëûã ýþíäÿðÿñÿí! Ãàôèéÿ äàð ýÿëäè, éîõñà ìÿí Îíó ÷îõ ëàéèãèíúÿ ÷óëëàðäûì.

ÌÎËËÀ ßËÈ Ìîëëà ßëè, ñÿíÿ îëñóí ìöáàðÿê. Øàèðëèéèí “ãóë óùèéÿ òÿáàðÿê”* “Éà ÿééöùÿë ìöçÿììèëö ìöäñèð”** Ãÿíèì îëñóí ñÿíÿ áÿíäåéè-êàôèð. Ñÿíñÿí áó ýöí êÿôôàðÿòöë êàôèðóí, Óíóäóáñàí “âÿ èëÿéùè òöðúÿóí*** Èøïèéîíëóã áèíàñûíû ãîéóáñàí, Øåéòàíè-ìÿðèäÿ ÿúÿá óéóáñàí. Ìÿíäÿí õóäàâÿíäÿ ãåéáÿò åäèðñÿí, Þçöí ýóéà ñàáàù Ùÿúúÿ ýåäèðñÿí. Ïàøà ãÿòëèí, áàëàì, øÿùðè-Íÿúÿôäÿ, Ìÿíìè äàíäûì, éîõñà ñÿí, êå÷ÿí ùÿôòÿ? Øàìàõûäà íåôòèí êöïäÿí äàøìàüûí Ñåéèä Ùöñåéí àéàüûíäàí áàøìàüûí ×ûõàðäûáàí àéàã éàëûí áèð äÿñòÿ Ìöðèä èëÿ ýåäèá ùàìàí êöï öñòÿ, Þç ñàðûüûí íåôòÿ áóëàøäûðìàüûí, Ìÿíìè äàíäûì, éîõñà ñÿí, åé ñöõÿí÷èí? Ñÿí äåéèëäèí ìÿýÿð êàðâàíñàðàäà ×èðàüáàíÿ ìàíå îëóá îðàäà Õàëãà äåéÿí: áèúà ñÿðô åòìÿéèí ïóë, Áó èøëÿðäÿí îëìàç õåéèðëè áèð éîë? __________ * ** ***

Áèç âÿùé åëÿäèê, äåéèëÿí ìöáàðÿê îëñóí. Åé þðòöëìöø âÿ ñóñàí. Àõûðäà îíà ãàéûäàúàãñûíûç.

238

Íå÷öí îëìàç, áàëàì, ýåòäèí ìåðàúà Ïåéüÿìáÿð åéëÿäè ôÿðç ùöúúàúà. Îíóí ÿðøäÿí äàð äóðóð éîëó, ×èðàüáàíäàí íå÷öí îëìóð áèð ïóëó? Ñÿíèí ôèêðèí áóäóð êè, õÿëãè-òàðû, Éîë òàïñûíëàð àíúàã öç ùÿúúÿ ñàðû. Õåéð èëÿ íÿùñè ãîé ìÿãàìÿ, áàëàì, Ñÿí ýåò, áèð äÿ Àüà Ðÿñóë, âÿññàëàì! *** Éåíÿ èíñö úèí àðàñûíäà áó íÿ ãàðûøûãëûãäûð?! Ñàíêè, ìÿðñèéÿõàíûí éåìèíäÿí áèð-èêè áàòìàí ÿñêèêäèð. Îíóí ïóë ö÷öí åòäèéè ôÿðéàä, áèçèì äöíéàäà, Ñóð ÷àëûíìàäàí ýþéöí ÿí éöêñÿê ãàòûíà ÷àòìûøäûð. Åéâàé, ïóë èñòÿèéð. Îíà ýþðÿ äÿ èíäè Äöíéàíûí ùÿð éåðèíäÿ øóëóãëóãäóð. Îíóí òÿìÿêàðëûüûíäàí òÿê áèç ôÿüàí åòìèðèê. Áöòöí ìÿëÿêëÿðèí áàøû ãÿì äèçèíäÿäèð. Áèð òÿðÿôäÿí ãûòëûã âÿ àúëûã, Áèð òÿðÿôäÿí ìîëëà ùÿéÿúàí ñàëìûøäûð, – èø ùÿð éåðäÿ ïîçüóíäóð. Ùÿð þëêÿäÿ, õöñóñÿí, áÿëà èëÿ äîëó Èðàíäà, Áó äèëÿí÷è àäÿòëè òàéôàíûí ÿëèíäÿí éàñäûð. Î äöíéàäà áèð äÿôÿ ãèéàìÿò îëàð. Áó òàéôàíûí öçöíäÿí áèçÿ ùÿð ìÿùÿððÿì àéû ãèéàìÿòäèð

__________

*** Îíëàðûí òÿãëèäè, åëìè áÿðáàä åòäè. Àõ, áó òÿãëèäÿ èêè éöç ëÿíÿò îëñóí! Úÿùàëÿòè èúòèùàä áèçèì ãàïûìçà ýÿòèðäè, Åé àüûëëû, èúòèùàääàí ãà÷! Äöíéàíûí áöòöí áó ãîðõóñó âÿ ãîâüàñû, Áöòöí èðàíëûëàðûí èõòèëàôëàðû, Ùÿì òÿãëèääÿíäèð, ùÿì èúòèùàääàí. Ñèíÿìèçè ÷àê åäèá, ùÿð èêèñèíäÿí äàä ÷ÿêèðèê. Òÿãëèä åòìÿê áèçÿ åéá îëñóí, Õöñóñè èëÿ åøøÿê òÿáèÿòëè (ùóä)óí òÿãëèäè.

239

*** Ìÿí àä âÿ øþùðÿò àõòàðàðàã Áåùèøòèí ùóðèñèíäÿí âàç êå÷äèì. Íÿ ö÷öí ùÿð ýöí “âÿçÿââèúíè”* îõóéóðñàí? ×ÿòèí êè, ùóðèäÿí êàì àëàñàí. Ìÿí êþíëöìö ÷ÿðÿí-ïÿðÿíÿ áàüëàìàäûì; Íàìàç âÿ îðóúóí ÿçèééÿòèíäÿí çÿùëÿì ýåäèð. Ìÿðèôÿò àëÿìèíÿ ãÿäÿì ãîé! Áó ñÿíèí ö÷öí ùóðèéÿ ÷àòìàãäàí éàõøûäûð. Î, àüûëëûëàðûí ðóùóíóí ëÿççÿòèäèð. Áó, úàùèëëÿðèí íÿôñèíèí ëÿççÿòèäèð. ØÀÙÌÀÒ ÎÉÓÍÓ ÙÀÃÃÛÍÄÀ Áèðè øàù, áèðè âÿçèð âÿ èêèñè ôèëäèð, Èêè àò âÿ èêè ãàëà øàùà êÿôèëäèð. Èðÿëèäÿ ýåäÿí ïèéàäà èêèíúè ñÿôäÿäèð, Àëòû âÿ èêè (éÿíè ñÿêêèç õàíÿ) ÿäÿäèí ùÿð áèðè øàùà äÿëèëäèð. Àëòìûø äþðä õàíÿëèê øàùìàò îéóíó ìÿúëèñè, Úöìëÿñè àü âÿ ãàðà ðÿíýäÿäèð. Øàù áèð õàíÿäÿí àðòûã ñû÷ðàéà áèëìÿç, Èðÿëèéÿ âÿ ýåðèéÿ ãèëö ãàëñûç ùÿðÿêÿò åäÿð. Âÿçèðèí ùÿðÿêÿòè ùÿì äöç âÿ ùÿì äÿ ÷ÿï îëóð. Îíóí ìåéäàíû ýåíèø âÿ óçóíäóð. Ôèëëÿðèí ùÿðÿêÿòè äàèìà ÷ÿï îëàð. Ãàëàëàð èñÿ îíëàðûí ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åäÿðëÿð. Àò èêè õàíÿäÿí àðòûã èðÿëèëÿéÿ áèëìÿç, Ùÿìèøÿ äöç ýåäèá éàí òÿðÿôÿ äþíÿð – îíóí ùÿðÿêÿòè áåëÿäèð. Ìöõàëèôè ãàðøûñûíäà ýþðöíúÿ Áóíëàðûí ùÿð áèðè îíà ÿçðàéûë îëàð. Ïèéàäà òÿê àääûìëà äöç ùÿðÿêÿò åäÿð, Þç ùÿðèôè èëÿ éàíàøû îëäóãäà ìöòëÿã âóðóëàð. ßýÿð äöøìÿíèí ñàùÿñèíè êå÷ÿðñÿ Úÿëàëëû âÿçèð îëàð. __________ *

Ìÿíè åâëÿíäèð.

240

ßýÿð øàù êþìÿêñèç âÿ òÿê ãàëàðñà Äöøìÿí îíà ùöúóìà êå÷ÿð. Î àðòûã ÿñèðäèð, ñÿí øàùû ìàò ñàé, ×öíêè îíóí þëöì ýöíöäöð! ÂÀÍÄÀ Ìöñÿëìàíëàð! Îðäà-áóðäà àç äàíûøûí éàëàíû, Ýÿëèí ùÿããè óíóòìàéûí, èíñàô åéëÿéèí áèð àç! Äåéèðñèíèç – ÷îõäàí êå÷ìèø õàðèãÿëÿð çàìàíû Ïåéüÿìáÿðëÿí ñîíðà áèð äÿ ìþúöçÿëÿð éàðàíìàç – Áó ñþçëÿðÿ êèì àíàíàð, áèð ÿôñàíÿäèð áóíëàð, Þç ôèêðèìè èñáàò ö÷öí ìÿíèì äÿëèëëÿëÿðèì âàð: Éåòìèø àëòûíúû èëëÿðäÿ Ïîëøàäàí ýÿëÿí êèìè Òèôëèñÿ áèð ýöíÿø äîüäó, áó ìþúöçÿ äåéèëìè? Úàâàá âåðñèí áóðäàí àõàí, äöíéà ýþðìöø äÿëè Êöð, Áóýöíÿ òÿê êèì Òèôëèñäÿ èêè ýöíÿø ýþðìöøäöð? Àäû Âàíäà, þçö ìÿëÿê, éàíàãëàðû íàð êèìè, Îíàëòûíúû áàùàðûíäà éåòèøäè áàùàð êèìè. Ãûçûí ìåùðèáàí àòàñû áèð ìþòÿáÿð êèøèäèð, Îíóí ÿçèç õàòèðèíè ùàìû ñåâèð, èñòÿéèð. Ýþéöí îäëó ýöíÿøèíÿ ÷îõ áàõàíëàð êîð îëóð Ëàêèí, áó éåð ýöíÿøèíäÿí çÿèô ýþçëÿð íóð àëûð. Âàõò îëóð êè, ýöíöí öçö áóëóäëàðëà þðòöëöð, Àíúàã, ìÿíèì ýöíÿøèìèí öçö à÷ûãäûð, ýöëöð. Êîïåðíèê äÿ ñþéëÿìèøäè ýöíÿø äàèì ñàáèòäèð, Ëàêèí, Âàíäà äþâð åéëÿéèð, êþíöëëÿðÿ úàí âåðèð. Ùàíñû úÿííÿò ìÿëÿéèíäÿ áåëÿ êàìàë, úàìàë âàð, Ùàíñû úÿííÿò ùóðèñèíäÿ áó ýþçÿëëèê òàïûëàð? Ìÿëÿêëÿðÿ òàé åòìÿðÿì áó ôöñóíêàð äèëáÿðè, Ëèñòè ÷àëà áèëÿðìè ùå÷ áåùèøòèí ùóðèëÿðè? Ìÿëÿêëÿð ùå÷ áèëèðëÿðìè àéðû-àéðû äèëëÿðè? Ýþðöí íåúÿ äèë áèëèð áó éåð öçöíöí öëêÿðè. __________ Ùå÷ ìÿëÿêëÿð îõóìóøìó ìöõòÿëèô êèòàáëàðû? Ýþðöí íåúÿ îõóìóøäóð Ïîëøàíûí ôöñóíêàðû.

241

Êþëÿëèéè ëÿüâ åòäèëÿð âóðóøàðàã ýöðúöëÿð. Áó ãûëûíúëàð, áó ãûðüûíëàð, ùåéô âåðìÿäè ñÿìÿð – Âàíäà Êöðöí êÿíàðûíäà ìàðàë êèìè ýÿçÿðêÿí Áèð áàõûøëà ýöðúöëÿðè ÿñèð åòäè éåíèäÿí. Ñÿáóùè êè, ÿéèëìÿçäè øàùëàðûí ãàáàüûíäà. Ýþçÿëëèéÿ ÿñèð îëäó áó èõòèéàð ÷àüûíäà... Âàíäàéà úàí ñàüëûüûäûð øàèðèí òÿìÿííàñû Ãîé îíóíëà ôÿõð åëÿñèí õîøáÿõò àòà-àíàñû. ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÑÅÉÉÈÄ ßËßÌ ÑßËÉÀÍÈ Ñÿëéàíäà âàð èäè áèð Ñåééèä ßëÿì, ßëÿìäÿí îëìóøäó ìÿðäè-ìþùòÿðÿì. Éÿíè ìÿùÿððÿìäÿ ÿëÿì ýÿçäèðèá, Ùÿð àäàìûí öñòÿ îíó ñöçäöðöá, Äåéèðäè: “Âàð íÿçðèí ñÿíèí, åé àäÿì! Ñÿíÿ ñàðû ýÿëìÿç áèñÿáÿá ÿëÿì”. Êèìäèð êè, îëìàñûí þìðöíäÿ íÿçðè? Ùå÷ êèìèí îëìàçäû îíà áèð öçðè; ×ûõàðäûá úèáèíäÿí áèð ìàíàò ùÿð êÿñ, Äåéèðäè Ñåééèäÿ “Àë, ýåò, ñÿñèí êÿñ!” Õàëãà, íÿçèð âåðìÿê ýóéà áàú èäè, Ëàêèí Ñåééèä ýåíÿ åëÿ àú èäè. Éàëàí èëÿ ãÿíè îëìàç áèð êèìñÿ, Òàòàð îëà, ôèðÿíý îëà, éà íåìñÿ. Áîðú åäÿðäè Ñåééèä ùÿð èë ñÿðàñÿð, Áîðúóíà îëóðäó àõûðäà ìöíêÿð. Áèð ÿòòàðà ìÿãðóç èäè îí òöìÿí, Âÿäÿ áàøû èíêàð åéëÿäè áèðäÿí. ßòòàð îíó ÷ÿêäè ãàçû éàíûíà, Íåéëÿñèí, ñàëìûøäû àòÿø úàíûíà. Äåäè: “Ãàçè, èíñàô åëÿ, äàä åëÿ, Ïåéüÿìáÿðè, èìàìëàðû éàä åëÿ! Áó Ñåééèäÿ ìÿí éàõøûëûã åéëÿäèì, Áèëäèì êè, äîüðóäóð “ëèìÿí ÿùñÿíòöì”,* __________ *

Ýþçÿëëÿðäÿíäèð.

242

Îí òöìÿí ïóëóìó åéëÿéèð èíêàð, Öçöíäÿ íÿ øÿðìè, íÿ ùÿéàñû âàð”. Ãàçè äåäè: “Ñåééèä, íÿäèð úàâàáûí? Áåëÿ äåéöð êèøè: ãûôûëëû áàáûí!” Ñåééèä äåäè: “Åé ãàçèéè-ìþòÿìÿí, Ùå÷ ýþðöáñÿí ìÿíè òÿðàôåäÿ ñÿí?” Àäèë èìèø ãàçè, õåéëè áàìÿçÿ, Èñòÿäè Ñåééèäèí áèð áóðíóí ÿçÿ. Äåäè: “×îõ ýþðìöøÿì, ñóàë íÿ ùàúÿò? Úàâàá èñòÿð ñÿíäÿí êèøè áó ñàÿò”. Ñåééèä äåäè: “Ùà÷àí? Áó íåúÿ ñþçäöð?” Ãàçè äåäè: “Ýåúÿ äåéèë, ýöíäöçäöð!” Ìåùðèíè ñÿí áîøàäûüûí õàíûìà, Âåðìèðäèí, ýÿëìÿäèíìè éàíûìà, Òÿðàôå åòìÿéÿ, àüàéè-ÿêðÿì? Ñþç ìöõòÿñÿð: “Îëìàäûíìû ñÿí ìöëçÿì?” Ñåééèä äåäè: “Éàõøû êÿñäèí ñþçöìö, Áóíäàí áàøãà ùå÷ ýþðöáñÿí öçöìö?” Ãàçè äåäè: “×îõ ýþðìöøÿì, àé àüà! Íèéÿ óíóäóáñàí, äåéèëñÿí ÷àüà! Áèð äÿ Ìèðçÿ Ðÿùèì ñÿíè, åé ìÿõäóì, Ýÿòèðìèøäè øÿðÿ, öçöíö ýþðäöì, Áàü íÿãëèíäÿ; óçóí îëìàñûí êÿëàì, Áàü éåòèøäè îíà ñÿí îëäóí íàêàì”. Ñåééèä äåäè: “Éàõøû, äÿõè áàøãà éîë, Ùå÷ ýþðöáñÿí?” Ãàçè äåäè: “Ñàêèò îë! Áèð äÿ ãàìûø äàâàñûíäà êå÷ÿí èë, Ýÿìè÷èëÿð èëÿ åäèá ãàëö-ãèë, Ýÿëìèø èäèí øÿðÿ, óòàíìàç êèøè! Ìîëà ßêáÿð äÿõè áèëèð áó èøè”. Ñåééèä äåäè: “Äÿõè áÿñäèð, åé ãàçè! ×îõ ýÿëìèøÿì øÿðÿ çÿìàíè-ìàçè, Äåìèøÿììè àéà ùÿðýèç áèð éàëàí Ìÿí þìðöìäÿ? Èíäè áó ìÿí, áó Ãóðàí!” Ãàçè äåäè: “Ñåééèä, åòìÿ ùÿðàðÿò! ×ÿêÿðñÿí ñþçöíäÿí þçöí õÿúàëÿò. Íÿ ëàçûìäûð áó èääèàéÿ ãÿñÿì? Éàëàíûíà ñÿíèí øàùèääèð ÿëÿì.

243

__________

Éàëàí äåéÿí àäÿì äåéÿð àùÿñòÿ, Éà þðòöëö, éà äà ýèçëèí, éà ïÿñòÿ. ßëÿì èëÿ ñÿí äåéèðñÿí éàëàíû, Áåëÿ éàëàí äåìÿç êöðäè-êîëàíû! Äåéÿðñÿí àøèêàð õàëãà, åé çàëèì, Áèëèí ÿëÿì îëóð ùÿð ãåéáÿ àëèì. Éàëàí äåéèë ìÿýÿð, áó ñþç íàèíñàô? Áÿñäèð äÿõè âóðìà ñÿäàãÿòäÿí ëàô!” Ñåééèä ãÿìýèí áàøûí àøàüû ñàëäû, Àúèç îëóá ëàï ãóðóéóá ìàò ãàëäû. Ðÿùì åéëÿäè ãàçè îíóí ùàëûíà, Ìöääÿèéÿ äåäè: “Õöìñ ìàëûíà, Ùåñàá åëÿ òÿëÿáèíè åéñàíäûð, Áàüûøëà Ñåééèäÿ, ÷îõ íàòÿâàíäûð”. ßòòàð ãÿáóë åòäè ãàçèíèí ñþçöí, Ùàìàí ñààò éóìäó ïóëóíäàí ýþçöí. Ñåééèä ßëÿì îëäó ÷îõ øàäö-õöððÿì, Õöñóñÿí êè, òåç éåòèøäè ìöùÿððÿì. Éîõ èäè îíà ùå÷ áàøãà áèð ïåøÿ, Äöøäö éàëàí÷ûëûã òÿçÿäÿí èøÿ. Ñåééèä îëàí àäÿì éàëàí÷û îëóð, Éàëàí÷û éîõ, áÿëêÿ äèëÿí÷è îëóð. ×öíêè, áèïåøÿäèð úÿìèè ñàäàò, Åäÿðëÿð èääèà êÿøôè-êÿðàìàò. Áèðè äåéÿð: “Ìÿí ñàùèáè-íÿôÿñÿì, Äóàñû ìöñòÿúàá îëàí áèð êÿñÿì” Áèðè äåéÿð: “Îúàüûìà ùÿð íà÷àã, Ýÿëñÿ, òàïàð ñÿôà, îëóð ñàïïàñàã”. Éàëàí èëÿ äàèì êå÷ÿð ýöíëÿðè, Çèëëÿòäÿäèð îíëàð ùèúðÿòäÿí áÿðè. ×ÿíýèç äåäè: “ßãäÿì áåø-àëòû éöç èë, Ìÿùÿììÿä åëÿéèá þâëàäûí çÿëèë”. Ñåééèä îëìà, úàíûì, îëìà ìöôòÿõîð! Õàëãûí ýþçöíäÿ îë øèðèí, îëìà øîð! Òàï áèð ìöðøèä, ñàëìà íÿçÿð êþâíåéíÿ, Òÿðÿããè åéëÿ, ÷àò ãàáè-ãþâñåéíÿ! Ñÿí óíãàñÿí, úèñìèí ãÿôÿñäèð, 244

Ãÿôÿñ è÷ðÿ àðòûã ãàëìàüûí áÿñäèð. Ñÿí þçöíö áèëìÿ áèð úöðìè-ÿñãÿð, Ýèçëÿíãèáäèð ñÿíäÿ Àëÿìè-ÿêáÿð. Àíëà, íÿäèð “ôÿíà”, áàõ áèð áàëàéÿ, Ñåéð åò öðóú åéëÿ ÿðøè-ÿëàéÿ. Ýþðÿúÿêñÿí îíäà ôèðàâàí äÿðéà, Áèëÿúÿêñÿí êèìäèð Ôèðîíö Ìóñà. Áèð ãÿòðÿäèð î äÿðéàäàí ùÿð áèðè, Ùàâàéà úÿçá îëìóø, áîø ãàëìûø éåðè. Ñåéð åéëÿéèá áóëóä è÷ðÿ áèð çàìàí, Þâä åäÿúÿê ýåíÿ î äÿðéàéà, ãàí! Úöìëÿ Ôèðîí, Ìóñà, ßëè éà Þìÿð, Áèð ãÿòðÿäèð î äÿðéàäàí ìöõòÿñÿð. Ìöøÿõõÿñäèð Þìÿð ãÿòðÿ ùàëûíäà Ìöÿééÿíäèð ßëè þç ìÿãàëûíäà. Òÿÿééöíöí ðÿôèí åéëÿñÿí èñáàò, Ùÿð èêèñè îíäà îëàúàã áèð çàò. *** Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð, Îëñàéäû ìÿíèì, ìÿí îíó ìåéõàíÿ åäÿðäèì. Ìèíáÿð éåðèíÿ áèð íå÷ÿ ïåéìàíÿ äöçÿðäèì, Ìåùðàá è÷èíè ìöòðöáÿ êàøàíÿ åäÿðäèì. Âàèç éåðèíÿ òàð íÿâàçÿäÿ ãîéàðäûì, Òàÿò éåðèíÿ úèëâÿéè-ìÿñòàíÿ åäÿðäèì, Ðÿãñ åéëÿðäèì ìÿñúèä àðà ñÿúäÿ éåðèíÿ, Åøã àòÿøèíÿ þçöìö ïÿðâàíÿ åäÿðäèì. Ùÿð øàìö ñÿùÿð áàäÿéè-ýöëýöí è÷ÿðäèì, Íÿðäè ÿâÿçè-ñÿáùÿéè-ñÿääàíÿ åäÿðäèì. Éöç íÿüìÿ èëÿ üöëüöëÿ ÿôëàêÿ, ñàëàðäûì, Ìèí òÿíÿ î äÿì ãàðåè-Ãóðàíÿ åäÿðäèì. __________ Éöç ñÿí êèìè úàùèëëÿðè çàùèä áåëÿ éåðäÿ, Áèð ñàüÿðè-ñÿùáà èëÿ ôÿðçàíÿ åäÿðäèì.

245

ÈÇÀÙËÀÐ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí éåíè ö÷úèëäëèê “ßñÿðëÿðè”íèí áèðèíúè úèëäèíÿ ÿäèáèí áÿäèè ÿñÿðëÿðè – àëòû êîìåäèéàñû, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ øåèðëÿðè äàõèë îëóíìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû èëê äÿôÿ ðóñ äèëèíäÿ ÷àï åäèëìèøäèð. Îíëàð 1851-1856-úû èëëÿðäÿ ìöÿëëèôèí þç òÿðúöìÿñèíäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòè ñÿùèôÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð. 1853-úö èëäÿ èñÿ îíóí áåø êîìåäèéàñû ðóñ äèëèíäÿ, Òèôëèñäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí ìÿòáÿÿñèíäÿ “Êîìåäèè Ìèðçû Ôåòü-Àëè Àõóíäîâà” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà áèð òîïëó ùàëûíäà íÿøð åäèëìèøäèð. Ùÿìèí ïéåñëÿð 1855-úè èëäÿ éàçûëìûø “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè” êîìåäèéàñû, 1857-úè èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ “Ôåùðèñòèêèòàá” àäëû ýèðèø ìÿãàëÿñè èëÿ áèðëèêäÿ áèëàâàñèòÿ ìöÿëëèôèí þç òÿøÿááöñö âÿ ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà, 1859-úó èëäÿ Òèôëèñäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíèí ìÿòáÿÿñèíäÿ, “Òÿìñèëàòû-êàïèòàí Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ” áàøëûüû àëòûíäà, Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóøäóð. ßäèáèí ñàüëûüûíäà øåèðëÿðèíäÿí éàëíûç èêèñè íÿøð öçö ýþðìöøäöð. Îíóí äàùè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèíèí õàòèðÿñèíÿ ùÿðñ îëóíìóø “À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû” íûí ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè, 1837-úè èëäÿ “Ìîñêîâñêèé íàáëþäàòåëü” æóðíàëûíûí ÕÛ êèòàáûíäà, 1853-1854-úö èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíÿ ùÿñð îëóíìóø “Çàêèðÿ ìÿêòóá” øåðè èñÿ 1854-úö èëäÿ, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 29-úó íþìðÿñèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð. Áóíäàí ÿëàâÿ, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí òÿíãèä÷èñè âÿ ÿäÿáèééàòøöíàñû Ô.Êþ÷ÿðëè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ, íÿøð åòäèðäèéè “Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ” òÿíãèäè-áèîãðàôèê î÷åðêèíäÿ, îíóí Ã.Çàêèðÿ éàçäûüû áèð íå÷ÿ ìÿíçóì ìÿêòóáóíó âÿ ôàðñúà ãÿëÿìÿ àëäûüû “Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà ìÿíçóìÿ” øåðèíè âåðìèøäèð. Ñîâåò ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðû èëê äÿôÿ 1926-úû èëäÿ, ùÿð áèðè àéðûúà áèð êèòàá÷à ùàëûíäà ÷àï îëóíìóøäóð. Áþéöê ðåàëèñò éàçû÷û âÿ ìöòÿôÿêêèðèí àíàäàí îëìàñûíûí 125 èëëèê éóáèëåéè ìöíàñèáÿòèëÿ, 1938-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàí àëèìëÿðèíèí áèð ãðóïó îíóí ÿñÿðëÿðè êöëëèéàòûíû ö÷ úèëääÿ íÿøð åòäèðìèøäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿñÿðëÿðèíèí ö÷úèëäëèê êöëëèééàòû òÿêìèëëÿøäèðèëìèø øÿêèëäÿ èêèíúè äÿôÿ 1949-1955-úè èëëÿðäÿ (1949-úó èëäÿ áèðèíúè úèëä, 1951-úè èëäÿ èêèíúè úèëä, 1955-úè èëäÿ ö÷öíúö úèëä), ö÷öíúö äÿôÿ èñÿ, 1958-1962-úè èëëÿðäÿ (áèðèíúè úèëä 1958, èêèíúè úèëä 1961, ö÷öíúö úèëä 1962-úè èëäÿ) òÿêðàð íÿøð îëóíìóøäóð. Ùÿð ö÷ íÿøðèí áèðèíúè úèëäèíÿ ÿäèáèí êîìåäèéàëàðû, “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè âÿ øåèðëÿðè ñàëûíìûøäûð (Òÿðòèá÷èëÿð – Ô.Ãàñûìçàäÿ âÿ Ù.Àðàñëû). __________ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àíàäàí îëìàñûíûí 175 èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ, íÿøð îëóíàí ÷îõúèëäëèê ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäè îíóí ö÷úèëäëèê ÿñÿðÿëÿðèíèí ñîí 246

íÿøðè (áèðèíúè úèëä, 1958) ÿñàñûíäà ùàçûðëàíìûøäûð. Ëàêèí òÿðòèá÷è éàçû÷ûíûí êîìåäèéàëàðûíûí âÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ìÿòíèíè “Òÿìñèëàò”ëà äèããÿòëÿ òóòóøäóðìóø, àøêàð åòäèéè ñÿùâëÿðè, òÿùðèôëÿðè òÿñùèù åòìèø âÿ ÿñÿðëÿðÿ ýåíèø øÿðù éàçìûøäûð. “ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÎËËÀ ÈÁÐÀÙÈÌÕßËÈË ÊÈÌÉÀÝßД (ñÿù.31-44) Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí èëê ïéåñè “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûäûð. Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí òàðèõè äÿ ìÿùç áó êîìåäèéà èëÿ áàøëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ âÿ “Òÿìñèëàò”äà áó ïéåñèí, åëÿúÿ äÿ “Ùåêàéÿòèìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð” êîìåäèéàñûíûí éàçûëìà òàðèõè ùèúðè 1267-úè èë ýþñòÿðèëìèøäèð. Áó èë ìèëàäè òàðèõëÿ 1850-1851-úè èëëÿðÿ óéüóí ýÿëèð. Áóíà ýþðÿ Àõóíäçàäÿ àðàøäûðûúûëàðûíûí áèð ãèñìè, ùÿìèí êîìåäèéàëàðûí éàðàíìà òàðèõèíè 1850-úè èë, áàøãà ãðóïó èñÿ, 1851-úè èë ùåñàá åòìèøëÿð. Ëàêèí ÿëèìèçäÿ îëàí áÿçè ôàêòëàð ùÿð èêè êîìåäèéàíûí éàçûëìà òàðèõèíè äöðöñò ìöÿééÿíëÿøäèðìÿéÿ âÿ ôèêèð èõòèëàôûíà ñîí ãîéìàüà èìêàí âåðèð. Ìÿëóìäóð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èëê äÿôÿ “Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð” êîìåäèéàñûíûí ðóñúà òÿðúöìÿñèíè, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1851-úè èë, 23, 27 ôåâðàë âÿ 2 ìàðò òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú åòäèðèá. Êîìåäèéàíûí 1851-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ÷àï îëóíìàñû àéäûí ýþñòÿðèð êè, ìöÿëëèô îíó, øÿêñèç, 1850-úè èëäÿ éàçìûø, ùÿìèí èëèí ñîíóíäà, éàõóä 1851-úè èëèí éàíâàðûíäà ðóñúàéà ÷åâèðèá, “Êàâêàç” ãÿçåòèíÿ òÿãäèì åäèáäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ùÿì 1853-úö èëäÿ ðóñúà íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíèí, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”ûí “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð”ëÿ áàøëàíìàñû èñÿ, áåëÿ áèð ãÿòè ãÿíàÿòÿ ýÿëìÿéÿ èìêàí âåðèð êè, î, “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñûíäàí ÿââÿë, ìÿùç 1850-úè èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñû èëê äÿôÿ ìöÿëëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ ðóñ äèëèíäÿ, 1851-úè èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 12,15 èéóí òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ (¹44, 45) äÿðú îëóíìóøäóð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð” êîìåäèéàñûíûí ñöæåòèíèí ÕÛÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ, þç äîüìà âÿòÿíè Øÿêè (Íóõà – Í.Ì.) øÿùÿðèíäÿ ùÿãèãÿòÿí áàø âåðìèø ðåàë áèð ùàäèñÿäÿí ýþòöðìöøäöð. ßñÿðèí __________ áàø ãÿùðÿìàíû Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð äÿ ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà Øÿêèäÿ éàøàìûø, ðåàë áèð øÿõñèééÿòäèð. Áó áàðÿäÿ èëê ìÿëóìàò ìààðèô÷è 247

äðàìàòóðã Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâèí (1863-1943) ÿäèá ùàããûíäà õàòèðÿëÿðèíäÿ âåðèëìèøäèð. ×àð ùþêóìÿòè Çàãàôãàçèéàíûí Ðóñèéàéà èëùàãûíû áàøà ÷àòäûðäûãäàí âÿ Èðàí, ùÿì÷èíèí Òöðêèéÿ èëÿ àïàðûëàí ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí ñîíðà, éåíè èñòèëà åòäèéè òîðïàãëàðäàí, áèð õàììàë ìÿíáÿè êèìè èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí, ìöÿééÿí ùàçûðëûã èøëÿðè ýþðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áó ìÿãñÿäëÿ, î, áèð ãðóï ìöòÿõÿññèñè – ìöùÿíäèñ, èãòèñàä÷û, åòíîãðàô âÿ æóðíàëèñòëÿðè áóðàéà åçàìèééÿòÿ éîëëàìûøäû. ×àð ìÿìóðëàðûíû ÿí ÷îõ Çàãàôãàçèéàíûí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðû ìàðàãëàíäûðûðäû. Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâèí âåðäèéè ìÿëóìàòà ýþðÿ, áó çàìàí “Íóõà” ãÿçàñûíäà Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë àäëû áèð àôåðèñò çÿðýÿð, êèìéà õöëéàñûíà ãàïûëàðàã éàëíûç àâàì õàëãû äåéèë, ÷àð ùþêóìÿòèíèí éåðëè èø÷èëÿðèíè äÿ àëäàòìàüà ìöâÿôôÿã îëìóøäó. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë áèð ãÿäÿð ýöìöøö ãóìëó òîðïàüà ãàòûá, ñÿðäàð äÿôòÿðõàíàñûíà ýÿòèðèð. Áèð ÿðèçÿ èëÿ ñÿðäàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, Õà÷ìàç äàüëàðûíäà ýöìöø ìÿäÿíè òàïäûüûíû áèëäèðèá, ùÿìèí ìÿäÿíè èøëÿòìÿéÿ èúàçÿ èñòÿéèð âÿ ùþêöìÿòäÿí ìàääè éàðäûì òÿëÿá åäèð. Ñÿðäàð, Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ýÿòèðäéè ãàðûøûã òîðïàüû ìöàéèíÿ ö÷öí Ïåòåðáóðãà ýþíäÿðèð. Ìöàéèíÿ íÿòèúÿñèíäÿ òîðïàüûí è÷ÿðèñèíäÿ ÿëëè ôàèç ýöìöø îëäóüó àéäûíëàøäûüûíäàí, ùàìàí ìÿäÿíè èøëÿòìÿê ö÷öí ùþêóìÿò Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëÿ èúàçÿ âÿ äþðä ìèí ìàíàò äà ïàðà âåðèð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë èúàçÿ àëäûãäàí ñîíðà ýåäèá, áèð ìöääÿò Õà÷ìàç äàüëàðûíäà ÷àäûð ãóðóá îòóðóð. Ùÿð òÿðÿôäÿí ïóëëó òàúèðëÿð áóíóí éàíûíà ýÿëèðëÿð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë èñÿ éàíûíà ñà÷ëû-íà÷àãëû áèð äÿðâèø àëûá, èêñèð èëÿ òîðïàüû ýöìöøÿ äþíäÿðìÿê ùàããûíäà ìþâùóìàòëàð éàéûá, õàëãûí áàøûíû ãàðûøäûðûðäû. Áåëÿëèêëÿ, àç áèð çàìàí è÷ÿðèñèíäÿ, Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë ÷îõ ïàðà éûüäû. (Ðÿøèä áÿé ßôÿíäèéåâ. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè ùàããûíäà áèëäèêëÿðèì âÿ åøèòäèêëÿðèì. – “Èíãèëàá âÿ ìÿäÿíèééÿò” æóðíàëû, 1928, ¹3). Ýþðêÿìëè ÿäèá âÿ äðàìàòóðã ß.Ùàãâåðäèéåâ äÿ “Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ, áó ôàêòûí äöðöñò îëìàñûíû òÿñäèã åòìèøäè: “Ìÿí äåìÿëèéÿì êè, Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíäàêû òèïëÿð óéäóðóëìàìûøäûð, áèëàâàñèòÿ ùÿéàòäàí ýþòöðöëìöøäöð. Êîìåäèéàëàðäà âåðèëÿí øÿõñëÿð ùÿãèãÿòÿí ùÿéàòäà éàøàìûøëàð. Ùàúû Ãàðàíûí íÿâÿëÿðè èíäè äÿ Àüäàì ãÿçàñûíûí Àüúàáÿäè êÿíäèíäÿ éàøàéûðëàð. Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿðèí íÿâÿñè èëÿ ìÿí Òèôëèñäÿ òàíûø îëìóøàì. Î, îðàäà ùÿâÿñêàð àðòèñò èäè” (Áàõ: Àçÿðáàéñàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí ÿõáàðû”, 1928-úè èë, ÛÛÛ úèëä, ñÿù. 12). Ñîí çàìàíëàðäà ÿëäÿ åäèëìèø ìàòåðèàëëàð Ð.ßôÿíäèéåâèí âÿ ß.Ùàãâåðäèéåâèí ìöëàùèçÿëÿðèíèí äöçýöí îëäóüóíó àéäûí ñöáóò åäèð. Ýöðúöñòàí Äþâëÿò àðõèâèíäÿ ñàõëàíûëàí áèð ñÿíÿääÿ Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë __________ ùàããûíäà ìöôÿññÿë ìÿëóìàò ìþâúóääóð. Áó ñÿíÿääÿí àéäûí îëóð êè, õà÷ìàçëû Èáðàùèìõÿëèë 1831-úè èëäÿ Òèôëèñÿ ýÿëèá, Õà÷ìàç äàüëàðûíäà ýöìöø 248

ìÿäÿíè òàïìàñû ùàããûíäà Ãàôãàçûí áàø ùàêèìèíèí äÿôòÿðõàíàñûíà éàçûëû ìÿëóìàò âÿ òÿðêèáèíäÿ ýöìöø îëàí áèð ãÿäÿð òîðïàã òÿãäèì åäèð. “Ùÿìèí òîðïàã Èáðàùèìõÿëèëèí èøòèðàêû èëÿ òÿäãèã îëóíóð. Êèìéÿâè àíàëèç ýþñòÿðèð êè, áó òîðïàãäà ÷îõ àç ìèãäàðäà ýöìöø âàðäûð âÿ ìÿäÿí èñòèñìàð ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèëäèð” (ÃÈÀ Ãðóçèíñêîé Ðåñïóáëèêè, ôîíä 2, Ì.I, ä. 2633, 1831-1832).

1850-úè èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åäèëìèø áèð ìÿãàëÿäÿ äÿ Ìîëëà Èáðàùèìõÿëèëèí ðåàë áèð øÿõñèééÿò îëìàñû ôàêòûíà ðàñò ýÿëèðèê. Ãàôãàçäà ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûí þéðÿíèëìÿñè ñàùÿñèíäÿ àïàðûëàí êÿøôèééàò èøëÿðèíèí íÿòèúÿëÿðèíÿ ùÿñð îëóíìóø áó ìÿãàëÿäÿ áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðèëèð êè, Ãàôãàçûí ôàéäàëû ãàçûíòûëàðûíûí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ, ðóñ ìöòÿõÿññèñëÿðè ãûçüûí êÿøôèééàò èøëÿðè àïàðäûãëàðû çàìàí, éåðëè ÿùàëè è÷ÿðèñèíäÿí áèð íå÷ÿ øÿõñ (ìÿãàëÿäÿ ùÿìèí àäàìëàðûí àäû ÷ÿêèëèð – òÿðòèá÷è) Ãàôãàçûí áàø ùàêèìèíèí äÿôòÿðõàíàñûíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, ìèñ âÿ ýöìöø ìÿäÿíëÿðè òàïäûãëàðûíû áèëäèðìèøäèëÿð. Ùÿìèí àäàìëàðäàí áèðè äÿ Èáðàùèìõÿëèë àäëû áèð íÿôÿð îëìóøäóð. Ãÿçåòäÿ îíóí áàðÿñèíäÿ áó ñÿòèðëÿð éàçûëìûøäûð: “Ýÿëäÿê âÿ Äàøàçûëû êÿíäëÿðè êå÷ìèø Øàìàõû ÿéàëÿòèíäÿ, èíäèêè Øÿêè ãÿçàñûíäàäûð (Ùÿìèí êÿíäëÿð èíäè Îüóç ðàéîíóíà äàõèëäèð-òÿðòèá÷è). Áó ãÿçàíûí Àðìéàíèò êÿíäèíèí ñàêèíè Èáðàùèìõÿëèë Àáäóëëà Ðÿùèì îüëó 1831-úè èëäÿ Ýöðúöñòàíûí àëè áàø êîìàíäàíëûüûíà õÿáÿð âåðèð êè, î, àäëàðû ÷ÿêèëÿí êÿíäëÿðèí éàõûíëûüûíäàêû äàüëàðäà ýöìöø ìÿäÿíè òàïìûøäûð. Áó áàðÿäÿ äàü åêñïåäèñèéàñûíà ìÿëóìàò âåðèëìèø, ëàêèí èøäÿí ýþðöíöð êè, ùÿìèí ìÿäÿíèí òÿäãèãè ñàùÿñèíäÿ åêñïåäèñèéà î çàìàí ùå÷ áèð òÿäáèð ýþðìÿìèøäèð; ìÿäÿíèí ñîíðàëàð äà áèð êÿñ òÿðÿôèíäÿí òÿòãèã îëóíìàñû áàðÿäÿ, áóðàäà ùå÷ áèð ìÿëóìàò éîõäóð (Áó áàðÿäÿ áàõ: “Êàâêàç”, 1850, ¹39, 41, 42, 43). Òÿáèèäèð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó ðåàë ùàäèñÿíè îëäóüó êèìè, ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê åòìÿäÿí ÿñÿðèíÿ êþ÷öðìÿìèøäèð. Î, áó ùàäèñÿ öçÿðèíäÿ éàðàäûúû èø àïàðìûø, ùÿéàò ùÿãèãÿòèíè áþéöê óñòàëûãëà áÿäèè ñÿíÿò ùÿãèãÿòèíÿ ÷åâèðìÿéÿ íàèë îëìóø âÿ îíóí ÿñàñûíäà Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíûí ýåíèø ðåàë ìÿíçÿðÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí, äÿðèí èúòèìàè ìÿçìóíà ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð êîìåäèéà éàðàòìûøäûð.

1 Êÿëäÿê – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.

2 Ñàìóõ – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.

3 Áó èë, ìèëàäè òàðèõëÿ 1832-úè èëÿ äöøöð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øÿõñÿí þçö 1853-úö èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ âåðäèéè ãåéääÿ, áó òàðèõè ìàé 1832-úè èë ýþñòÿðìèøäèð.

4 Õà÷ìàç – Îüóç ðàéîíóíóí êÿíäëÿðèíäÿí áèðèäèð.

5 Ìöñÿëìàíëàðûí ìöãÿääÿñ êèòàáû Ãóðàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

6 __________ Ãàðóí – Áÿíí-Èñðàèëäÿ âàð-äþâëÿòè èëÿ ìÿøùóð îëìóø áèð øÿõñ. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà î, áþéöê äþâëÿò, ñÿðâÿò ñàùèáè, ñèìâîëó êèìè èøëÿíìèøäèð.

249

7

Øåéõ Ñÿäè (1184-1291) – êëàññèê ôàðñ ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñèäèð.

8 “Òÿìñèëàò”äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö Ñÿäèíèí øåðèíè àøàüûäàêû êèìè òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Áàùàð ýöíöäöð, ãàëõ, òàìàøàéà ýåäÿê. Äöíéàéà åòèáàð éîõäóð: êèì áèëèð, áèð äÿ áàùàð ýÿëÿúÿêìè? Ãàëõ, áàùàð êöëÿéèíèí ùÿðÿêÿòèíè, ãóøóí Ìþâçóí íÿüìÿñèíè, ëàëÿçàðûí õîø ãîõóñóíó ãÿíèìÿò áèë. Éàøûë àüàúëàðûí éàðïàãëàðû àüûëëû øÿõñèí íÿçÿðèíäÿ Àëëàùûí âàðëûüûíà áèðÿð äÿôòÿð ñÿùèôÿñèäèð.

9

Þâðàä – ÿçáÿðäÿí äóàíû, Ãóðàí àéÿëÿðèíè òÿêðàð-òÿêðàð îõóìàã. “×óëëó ùÿêèì” ðåàë áèð øÿõñèééÿò îëóá. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè “Òÿìñèëàò”û ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿí úÿíóáè àçÿðáàéúàíëû Ìèðçÿ Ìÿììÿä Úÿôÿðÿ 1871-úè èë ìàðòûí 25-äÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà îíóí ùàããûíäà àøàüûäàêû ìÿëóìàòû âåðìèøäèð: “ùÿêèì ÷óëëó”... “áèéàáàíè” (÷þëëö) äåìÿê äåéèëäèð. ×óë òöðê äèëèíäÿ àòûí áåëèíÿ ñàëûíàíà äåéèðëÿð. Ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ, 90 èë áóíäàí ÿââÿë äÿðâèøòÿáèÿòëè ùÿêèì ñÿéàùÿò ìÿãñÿäèëÿ Èðàíäàí Íóõàéà (èíäèêè Øÿêèéÿ) ýÿëìèø âÿ áèð ìöääÿò áó øÿùÿðäÿ ãàëìûøäû. Îíóí òÿáàáÿòäÿ âÿ áèð ñûðà ãÿðèáÿ åëìëÿðäÿ, ýóéà, òàì ìÿùàðÿòè âàðìûø. Îíóí àäû áó øÿùÿðäÿ âÿ îíóí ÿòðàôûíäà ìÿøùóðäóð. Ùÿìèøÿ ÷óëà áöðöíäöéöíÿ ýþðÿ “×óëëó ùÿêèì” àäû èëÿ øþùðÿò òàïìûøäûð. Éÿíè ÷óë âÿ éà êÿïÿíÿê ýåéèíÿí ùÿêèì. Íóõà úàìààòû ùÿëÿ áó ýöíÿ ãÿäÿð ùÿìèí ùÿêèìè êèìéà ñèðëÿðèíè áèëÿí áèð àäàì êèìè çÿíí åäèðëÿð” (Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, Áàêû, 1962, ÛÛÛ úèëä, ñ. 245).

10

“ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÌÖÑÉÞ ÆÎÐÄÀÍ ÙßÊÈÌÈ-ÍßÁÀÒÀÒ Âß ÄßÐÂÈØ ÌßÑÒßËÈ ØÀÙ ÚÀÄÓÊÖÍÈ-ÌßØÙÓД (ñÿù.45-68) “Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí, ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù, úàäóêóíè-ìÿøùóð” êîìåäèéàñûíûí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ âÿ “Òÿìñèëàò”äà îíóí éàçûëìà òàðèõè ùèúðè 1267-úè èë ýþñòÿðèëìèøäèð. Ãåéä åòäèéèìèç êèìè, áó èë ìèëàäè òàðèõèëÿ 1850-1851-úè èëëÿðÿ ìöâàôèã ýÿëèð. Ëàêèí êîìåäèéàíûí ðóñúà òÿðúöìÿñèíèí “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1851-úè èë, 23, 27 ôåâðàë âÿ 2 ìàðò òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìàñûíà ÿñàñÿí äåìÿê îëàð êè, î, 1850-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. “Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù” êîìåäèéàñû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ñÿùíÿäÿ îéíàíûëìûø èëê äðàì ÿñÿðèäèð. Î, __________ 1852-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Ïåòåðáóðãäà åâ òåàòðëàðûíäàí áèðèíäÿ ùÿâÿñêàð 250

àðòèñòëÿð òÿðÿôèíäÿí òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Òàìàøà ÷îõ óüóðëà êå÷ìèøäèð. Êîìåäèéàíûí òàìàøàéà ùàçûðëàíìàñû âÿ ìöâÿôôÿããèééÿòëÿ êå÷ìÿñè áàðÿäÿ “Áèáëèîòåêà äëÿ ÷òåíèÿ” æóðíàëûíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ïéåñëÿðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ìÿãàëÿëÿðäÿ äöðöñò ìÿëóìàò ìþâúóääóð (Áàõ: “Áèáëèîòåêà äëÿ ÷òåíèÿ”, 1851, úèëä ¹10, áþëìÿ ÂÛ, íîéàáð, ñÿù.15-21; Éåíÿ îðàäà, 1852, úèëä 112, áþëìÿ ÂÛ, àïðåë, ñÿù. 214-239).

1 Ìöñéþ Æîðäàí ðåàë òàðèõè øÿõñèééÿòäèð. Àëåêñèñ Æîðäàí (1814-1879) ùÿãèãÿòÿí ýþðêÿìëè ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè îëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ðåàë ïðîòîòèï ÿñàñûíäà Ãÿðáè Àâðîïà àëèìëÿðèíèí áÿäèè îáðàçûíû éàðàòìûøäûð.

2 Ìèí èêè éöç àëòìûø ö÷öíúö èë ìèëàäè òàðèõëÿ 1847-1848-úè èëëÿðÿ äöøöð. 1853-úö èëäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö áó òàðèõè 1848-úè èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Áó ùÿãèãÿòÿ äàùà óéüóíäóð, ÷öíêè ÿñÿðäÿ Ìÿñòÿëè øàùûí ýóéà Ïàðèñè äàüûòìàñû ÿùâàëàòû 1848-úè èë, ôåâðàë èíãèëàáû ýöíëÿðèíäÿ áàø âåðèð.

3 Êàðë Ëèííåé (1707-1778) – ìÿøùóð Èñâå÷ òÿáèÿòøöíàñû âÿ íàòóðàëèñòèäèð.

4 Æîçåô Ïèòòîí äå Òóðíåôîð (1656-1708) – ýþðêÿìëè ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìè âÿ ñÿééàùûäûð. Î, Ïàðèñ Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí öçâö îëìóøäóð.

5 Áåðòðàì Äæîí – ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿ éàøàìûø ýþðêÿìëè Àìåðèêà íÿáàòàò àëèìëÿðèíäÿí áèðèäèð.

6 Ýåîðã Ãëëèôîðä – Èíýèëòÿðÿíèí Ùîëëàíäèéàäà ñÿôèðè îëìóøäóð. Î.Ëèííåéè þç ùèìàéÿñè àëòûíà àëìûøäû.

7 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà Àëåêñèñ Æîðäàíûí íÿáàòàò åëìè ñàùÿñèíäÿ ôÿàëèééÿòèíèí äöðöñò, îáéåêòèâ ãèéìÿòèíè âåðìèøäèð. Ùÿãèãÿòÿí, êå÷ÿí ÿñðèí îðòàëàðûíäà À.Æîðäàí ÿñÿðëÿðèíäÿ àäëàðûíû ÷ÿêäèéè áó òÿáèÿòøöíàñ àëèìëÿðëÿ ìöáàùèñÿ àïàðìûø âÿ áèòêèëÿðèí íþâö ùàããûíäà éåíè íÿçÿðèééÿ èðÿëè ñöðìöøäöð. Îíóí áó íÿçÿðèééÿñè Ôðàíñàäà äåéèë, áöòöí Àâðîïà þëêÿëÿðèíäÿ áèð ìöääÿò ýåíèø éàéûëìûøäû. “Æîðäàíèçì” àäû àëòûíäà ìÿøùóð îëàí áó íÿçÿðèééÿ, ñîíðàëàð ìàòåðèàëèñò òÿáèÿòøöíàñëàð òÿðÿôèíäÿí èäåàëèñò áèð áàõûø êèìè, úèääè òÿíãèä îëóíóáäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ òÿðÿôèíäÿí ôðàíñûç íÿáàòàò àëèìèíèí åëìè ôÿàëèééÿòèíèí äÿãèã ãèéìÿòëÿíäèðèëìÿñè ýþñòÿðèð êè, î, áó èëëÿðäÿ áþéöê ñÿéëÿ òÿáèÿòøöíàñëûã åëìëÿðèíè þéðÿíèðìèø.

8 Ìÿððèõ – Ìàðñ ïëàíåòè. Ãûðìûçû ãàí ðÿíýèíäÿ ýþðöíÿí Ìÿððèõ (Ìàðñ)ãÿäèì ìèôîëîýèéàäà “ìöùàðèáÿ èëàùÿñè” ìÿíàñûíäà èøëÿäèëìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø ïéåñëÿðè ìÿúìóÿñèíäÿ (1853) Ìÿððèõ óëäóçó ñþçöíÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèá: “Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ áó óëäóç __________ ÿëèíäÿ ñèéèðìÿ ãûëûíú òóòìóø àäàì øÿêëèíäÿ òÿñÿââöð îëóíóð. Úàäóýÿðëÿð îíäàí þç áÿä ÿìÿëëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èñòèôàäÿ åäèðëÿð”.

251

9

Òÿðúöìÿñè: “Íÿ åòìÿê èñòÿéèðñèíèç?” Òÿðúöìÿñè: “Ïàðèæ øÿùÿðèíèí ùåéêÿëèíè ãóðìàã èñòÿéèðÿì êè, äèâëÿðÿ âÿ èôðèòÿëÿðÿ ùþêì åäèì, áó ãàäûíûí ýþçö ãàáàüûíäà áó ùåéêÿëè àëò-öñò åäèíúÿ Ïàðèæ øÿùÿðèíè äÿ ýþç ãûðïûíúà àëò-öñò åòñèíëÿð”.

11 Òÿðúöìÿñè: “Íÿ ñÿáÿáÿ?”

12 Òÿðúöìÿñè: “Éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû ñÿáÿáèíÿ êè, èíäè áó õàíûìäàí áó èøäÿí þòðö àëàúàüàì”.

13 Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû, áó õàíûìûí Ôðàíñà ïàéòàõòû âÿ õàëãû èëÿ íÿ äöøìÿí÷èëèéè âàð?”.

14 Òÿðúöìÿñè: “Áó ùåêàéÿò ÷îõ óçóíäóð, èíäè äàíûøìàã éåðè äåéèë, òàõòà-ïàðàëàðû õóðúóíäàí ÷ûõàðò!”

15 Òÿðúöìÿñè: “Áó ñààò, àììà àüëûìà ñûüìûð êè, áó ÷ÿòèí èø äöçÿëÿ, áèëìèðÿì, çàðàôàò åäèðñÿí éà éîõ. Ýþç ãûðïûíúà Ïàðèæ õàðàá îëà, íÿ äåìÿêäèð?”

16 Òÿðúöìÿñè: “À êèøè, íåúÿ éÿíè, íÿ?! ßëàí áó áþéöê õàíûì áó èø ö÷öí ìÿíÿ éöç äÿíÿ òÿçÿ áàúàãëû âåðÿúÿêäèð âÿ îí ýöí äÿ úàäóíóí ÿñÿð åòìÿñè ö÷öí âàõò âàð. Áèð àäàì äà áó ñèððè áèëìèð âÿ áèëìÿéÿúÿê äÿ. Áàúàãëûëàðû àëàíäàí ñîíðà ÿë-àéàã à÷ìûøàì – îí ýöíÿ ãÿäÿð þçöìö Àðàçûí î òàéûíà ñàëà áèëÿðÿììè? Ìÿíè îðàäà êèì òàïàúàãäûð? Ìÿíäÿí ñîíðà ùÿð íÿ îëóðñàîëñóí. Îí ýöíÿ Ïàðèæ õàðàá îëñà, äàíûøûãñûç áàúàãëûëàð ùÿçìè-ðàáåäÿí êå÷ÿúÿêäèð. Ñÿí íÿ áèëèðñÿí, áÿëêÿ î âàõòàäÿê áÿçè ñÿáÿáëÿðäÿí Ïàðèæ õàðàá îëà. Ìÿýÿð áåëÿ ãÿðèáÿ èøëÿð äöíéàäà àç òþðÿìèøäèð?”.

17 Òÿðúöìÿñè: “Áó àõûðûíúû ôÿãÿðÿíè ãÿòèééÿí àüëûì ãÿáóë åòìèð, õàì õÿéàëäûð”.

18 Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû êå÷ìèø ôÿãÿðÿíè àüëûí ãÿáóë åäèðäèìè? Î äà õàì õÿéàë äåéèëäèìè?”.

19 Òÿðúöìÿñè: “Áÿëè, îíäà íÿ øöáùÿ âàð!”

20 Òÿðúöìÿñè: “Éàõøû ùèññÿëÿðèìè ôàéäàñûç ñóàëëàðëà ãàðûøäûðìà! Àòëàðûí éàíûíà ýåò, ýþçëÿ! Ìÿí äÿ áèð ñààò ñîíðà èøèìè ãóðòàðûá ýÿëÿðÿì, ìèíèá ãàéûäàðûã”.

21 Òÿðúöìÿñè: “Áó ãàäûí òàéôàñû íÿ éàçûã âÿ ñàäÿëþâùäöðëÿð, äöøöíöá äàøûíìàäàí èíàíûðëàð êè, ìÿí Ãàðàáàüäà îòóðóá Ïàðèæè áèð àíäà àëò-öñò åäÿúÿéÿì âÿ éà ìÿíèì Ìÿððèõèì Àðàçûí î áèðè òÿðÿôèíäÿ Ìöñéþ Æîðäàíûí áîéíóíó âóðà áèëÿð”.

22 Ùàúû Ìèðçÿ Àüàñû – ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ, Ìÿùÿììÿä øàùûí ùàêèìèééÿòè äþâðöíäÿ (1834-1848) Èðàíäà ñÿäðÿçÿì, áàø íàçèð îëìóøäóð. Î, Èðàí òàðèõèíäÿ ìöðòÿúå ðîë îéíàéàí ìöñòÿáèä, ìÿùäóä äöøöíúÿëè, àúýþç, ôàíàòèê áèð äþâëÿò íöìàéÿíäÿñè êèìè òàíûíìûøäûð. Ìÿùÿììÿä øàù âÿôàò åäÿí __________ (1848) êèìè âÿçèôÿäÿí êÿíàð åäèëìèø âÿ Àááàñàáàä øÿùÿðèíÿ ãà÷ìûøäûð.

10

252

23

Òÿðúöìÿñè: “Áèç áó ßëè øàùûí ãóëëàðûéûã, Áöòöí ñèððëÿðèíÿ áÿëÿäèê. Íÿ ìààø, íÿ úèðÿ, íÿ éåì èñòÿéèðèê, Àëëàùà éàõûí îëìàã ö÷öí íþêÿðèê”.

24

ÕÛÕ ÿñðèí 30-40-úû èëëÿðèíäÿ Èðàíëà Ùåðàò õàíëûüû, åëÿúÿ äÿ Ùåðàò øÿùÿðè öñòöíäÿ Èðàíëà ßôãàíûñòàí âÿ Èðàíëà Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà êîíôëèêò áàø âåðìèø, ìöùàðèáÿ ýåòìèø âÿ Èíýèëòÿðÿíèí ìöäàõèëÿñè ñàéÿñèíäÿ áó ìöùàðèáÿëÿð Èðàí ö÷öí óüóðñóç îëìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ äÿðâèøèí äèëè èëÿ áóíà èøàðÿ åòìèøäèð. Éåðè ýÿëìèøêÿí ãåéä åäèðèê êè, ÿäèá “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ñîíóíäà äà áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìóøäóð (Áó áàðÿäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòè ùàããûíäà øÿðùëÿðäÿ áÿùñ îëóíàúàãäûð – òÿðòèá÷è).

25 Ðöñòÿì – Èðàíûí ãÿäèì òàðèõè-ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíû. Êëàññèê Èðàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Ôèðäîâñè þç ìÿøùóð “Øàùíàìÿ” ïîåìàñûíäà îíóí ãÿùðÿìàíëûüûíû òÿðÿííöì åòìèøäèð.

26 Øèùàáè-ñàãèá – àõàí óëäóç, ìåòåîðèò. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí þçö êîìåäèéàñûíû ðóñ äèëèíäÿ äÿðú åòäèðÿðêÿí áó ñþçÿ áåëÿ áèð øÿðù âåðìèøäèð. “Ìöñÿëìàí õàëãëàðû ó÷àí óëäóçëàðû “Øèùàáè-ñàãèá” àäëàíäûðûðëàð. Îíëàðûí ÿãèäÿñèíÿ ýþðÿ, î, éåðÿ äöøÿí çàìàí Àëëàù èðàäÿñèíÿ ãàðøû ÷ûõàí øåéòàí âÿ úèíëÿðè ìÿùâ åäèð” (Áàõ: “Êàâêàç” ãÿçåòè, 1851, ¹17).

27 ßãðÿá áöðúö – êå÷ìèø àñòðîíîìèéà åëìèíÿ ýþðÿ, ýöíÿø äàèðÿñè îí èêè ùèññÿéÿ, áöðúÿ – óëäóçëàð òîïëóñóíà áþëöíöð. ßãðÿá áöðúö áóíëàðäàí ñÿêêèçèíúèñèäèð. Øÿðã àñòðîëîãëàðûíûí ôèêðèíÿ ýþðÿ, áó áöðú ùàíñû éåðÿ éàõûí îëàðñà, ìöòëÿã îðàäà ôÿëàêÿò áàø âåðÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðâèøèí áó ñþçëÿðè èëÿ Ôðàíñàäà òåç-òåç èíãèëàá áàø âåðìÿñèíÿ èøàðÿ åòìèøäèð.

28 Áó ïàð÷à äÿðâèøëÿð âÿ úàäóýÿðëÿð òÿðÿôèíäÿí îõóíóð, ìÿíàñûíû òÿéèí åòìÿê ìöìêöí îëìàäû.

29 Òöëéåðè – Ôðàíñà êðàëûíûí ñàðàéû, áóðàäà äþâëÿò ìÿíàñûíäà èøëÿíìèøäèð.

30 Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè! Èëàùè, èëàùè!”.

31 Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè!” “Åé Òöëéåðèí õàòèðÿñè!”

32 Òÿðúöìÿñè: “Áó ôàúèÿäèð, èëàùè, èëàùè!”

33 Ëóè Ôèëèïï (1779-1850) – Ôðàíñà êðàëû, 1848-úè èë èíãèëàáû çàìàíû ùàêèìèééÿòäÿí ñàëûíìûøäûð.

34 Òÿðúöìÿñè: “Èëàùè, èëàùè!”

35 Òÿðúöìÿñè: “Åé Ïàðèæèí õàòèðÿñè!” “Òöëéåðè! Èëàùè áó ôàúèÿäèð!”

36 Òÿðúöìÿñè: “Òöëéåðè! Èëàùè, èëàùè!”

37 __________ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Õàíïÿðèíèí äèëè èëÿ Ôðàíñà èíãèëàáûíûí áàøãà þëêÿëÿðÿ òÿñèðè ìÿñÿëÿñèíÿ èøàðÿ åòìèøäèð.

253

“ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ” (ñÿù.69-97) “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äþðäöíúö äðàì ÿñÿðè ùåñàá åäèëèá, îíóí ñîâåò äþâðöíäÿ íÿøð îëóíìóø ö÷úèëäëèê ÿñÿðëÿðèíèí áèðèíúè úèëäèíÿ, åëÿúÿ äÿ ùÿì Àçÿðáàéúàí, ùÿì äÿ ðóñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø “Ñå÷èëìèø áÿäèè ÿñÿðëÿðè”íÿ “Âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”äàí ñîíðà ñàëûíìûøäûð. Ëàêèí ìöÿëëèô þçö êîìåäèéàëàðûíûí, ùÿì 1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíäÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”äà îíó “Ìöñéþ Æîðäàí âÿ äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù”äàí ñîíðà âÿ “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí”äàí ÿââÿë âåðìèøäèð. Ñîí èëëÿðèí àðàøäûðìàëàðû íÿòèúÿñèíäÿ áó äîëàøûãëûüû äîüóðàí ñÿáÿá äÿãèã àéäûíëàøäûðûëìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Òÿìñèëàò”äà “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí éàçûëìà òàðèõèíè, ùèúðè 1268-úè èë ýþñòÿðìèøäèð. Ïéåñèí Àçÿðáàéúàí ÅÀ Ðåñïóáëèêà ßëéàçìàëàð Ôîíäóíäà îëàí ÿëéàçìàëàðûíäà èñÿ áó òàðèõ äàùà äà äöðöñòëÿøäèðèëìèø, îíóí ùèúðè 1268, ìèëàäè òàðèõëÿ èñÿ, 1852-úè èëèí 17 éàíâàðûíäà òàìàìëàíäûüû ýþñòÿðèëìèøäèð. Òÿðòèá÷èëÿð äÿ áó òàðèõè ÿñàñ ýþòöðöá, îíó ùÿð ö÷ íÿøðèí áèðèíúè úèëäèíäÿ, 1851-úè èëäÿ éàçûëìûø “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäàí ñîíðà âåðìèøëÿð. Ëàêèí “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí ðóñ äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè ùÿëÿ 1851-úè èëäÿ, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 3 îêòéàðáð, 2, 9, 27 âÿ 30 íîéàáð (¹83, 84, 86, 90, 91) íþìðÿëÿðèíäÿ äÿðú îëóíóá. Áó àøêàð ýþñòÿðèð êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàíû 1851-úè èëèí áèðèíúè éàðûñíäà éàçìûø âÿ îíó ðóñ äèëèíÿ ÷åâèðÿðÿê, “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. Ìÿùç áóíà ýþðÿ äÿ î, áó ïéåñèíè ùÿì äðàì ÿñÿðëÿðèíèí ðóñúà íÿøðèíÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”à “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñûíäàí ÿââÿë äàõèë åòìèøäèð. Áó íÿçÿðÿ àëûíàðàã éåíè íÿøðäÿ äÿ “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ö÷öíúö äðàì ÿñÿðè êèìè âåðèëìèøäèð. Òÿðòèá÷è åéíè çàìàíäà “Õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû èëÿ áàüëû îëàí èêèíúè áèð ìöùöì ìÿñÿëÿíè äÿ îõóúóëàðà ÷àòäûðìàüû âàúèá ñàéìûøäûð. “Õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóø íöñõÿñèíè, îíóí ùÿì 1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíÿ, ùÿì äÿ “Òÿìñèëàò”à ñàëûíìûø íöñõÿëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ àøêàð åäèëìèøäèð êè, îíëàð àðàñûíäà ÷îõ úèääè ôÿðãëÿð âàðäûð. ßñëèíäÿ “Êàâêàç”äà ÷àï îëóíàí íöñõÿ ÿñÿðèí èëê, áèðèíúè âàðèàíòûäûð. Îíóí íÿ ðóñ äèëèíäÿ, íÿ äÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÿëéàçìàñû ùÿëÿëèê òàïûëìàìûøäûð. Êèòàá íÿøðëÿðèíÿ ñàëûíìûø íöñõÿëÿð èñÿ, êîìåäèéàíûí __________ èêèíúè âàðèàíòûäûð. Ùÿìèí âàðèàíòûí ðóñúà íÿøðèíèí (1853) ÿââÿëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèëìèøäèð êè, êîìåäèéà ñÿùíÿ ö÷öí ãðàô Â.À.Ñîëëî254

ãóá òÿðÿôèíäÿí èøëÿíèëìèøäèð. Ðóñ ëèáåðàë ÿäèáëÿðèíäÿí îëàí Ñîëëîãóá áó èëëÿðäÿ Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíûí äèðåêòîðó âÿçèôÿñèíè èôà åäèðäè. “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñûíûí ùÿð èêè âàðèàíòûíûí áèðèíúè âÿ èêèíúè ïÿðäÿëÿðè ÿñàñÿí áèð-áèðèíÿ òàì óéüóí ýÿëèð. Ãàëàí ö÷ ïÿðäÿ àðàñûíäà èñÿ êÿñêèí ôÿðãëÿð ìþâúóääóð. Áó ôÿðãëÿðèí Àõóíäçàäÿíèí äðàì éàðàäûúûëüûíû þéðÿíìÿê ö÷öí, áþéöê ÿùÿìèééÿò êÿñá åòäèéèíè íÿçÿðÿ àëàðàã êîìåäèéàíûí èëê âàðèàíòûíûí 3-úö, 4-úö âÿ 5-úè ïÿðäÿëÿðèíèí òÿðúöìÿñè éåíè íÿøðäÿ òàì âåðèëèð. Òÿðúöìÿúè Íàäèð Ìÿììÿäîâäóð.

“ÕÛÐÑÈ-ÃÓËÄÓÐÁÀÑÀÍ” Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí òÿìñèëè ÛÛÛ Ìÿúëèñ èêè ýöí ñîíðà, éåíÿ Íàìàçûí åâèíäÿ áàø âåðèð. Ýåúÿíèí éàðûñûäûð. Ñöäëö ïëîâ îúàüûí öñòöíäÿäèð. Çàëõà ÿðè èëÿ îòóðóáäóð.

Ç à ë õ à . Íàìàç, Òàðâåðäèíè ãûçûøäûðûá ãóëäóðëóüà éîëà ñàëäûã. Ãîðõóðàì êè, îíó þëäöðÿëÿð, áèç äÿ áÿëàéÿ äöøÿê. Í à ì à ç . Àé çàëûì ãûçû! Íèéÿ ÿââÿëúÿäÿí öðÿéèíÿ ãîðõó äöøìÿäè? Èíäè èø-èøäÿí êå÷èá, ãîðõìàüà áàøëàìûñàí? Ç à ë õ à . Èíÿéÿ òàìàùëàíäûì, àüëûìà ýÿëÿíè ñþéëÿäèì, úàâàí îüëàíû àëäàäûá ãóëäóðëóüà éîëëàäûì. Èíäè åëÿ áèë éóõóäàí àéûëìûøàì. Í à ì à ç . Ùÿðçÿ-ùÿðçÿ äàíûøìà! Äóð ýåò, Áàéðàìû áóðà ÷àüûð, ÿýÿð áó ýåúÿ Òàðâåäè ãàéûòìàñà, ýþðÿê íÿ åäèðèê (Çàëõà ýåäèð. Íàìàç éàëãûç þç-þçöíÿ äåéèð). ßúÿá èøÿ äöøäöê! Óøàãëàð òÿúðöáÿñèçäèðëÿð, îëà áèëñèí êè, òóòóëñóíëàð âÿ äåñèíëÿð êè, îíëàðû ãóëäóðëóüà ìÿí ñþâã åòìèøÿì. Îíäà êöðä àòû áèð éàíà ãàëñûí, þç ìàë-ãàðàì äà ÿëèìäÿí ÷ûõàð. Àòàëàð äîüðó äåéèáëÿð: ÷îõ èñòÿéÿí àçäàí äà îëóð. Áàéðàì âÿ Çàëõà äàõèë îëóðëàð.

Á à é ð à ì . Íàìàç, êèì àçäàí äà îëàð? Í à ì à ç . Ìÿí. Á à é ð à ì . Íèéÿ àõû? Í à ì à ç . Áàõ áåëÿ. Êöðä àòûíäàí þòÿðè Òàðâåðäèíè, Âÿëèíè âÿ Îðóúó __________ ãûçûøäûðûá ãóëäóðëóüà éîëëàäûì. ßýÿð ÿëÿ êå÷ñÿëÿð, øÿêñèç, ìÿíè äÿ èøÿ ñàëàúàãëàð, ìÿíè òóòàúàãëàð, ìàë-ãàðàì äà ÿëèìäÿí ÷ûõàúàã.

255

Á à é ð à ì . Áîø øåéäÿí þòÿðè ôèêèð åëÿìÿ. Ñÿíèí öçöíÿ øàùèä äóðñàëàð äà, ùÿð øåéè áîéíóíäàí àòàðñàí. Ñöáóò, äÿëèë îëìàäàí ñÿíè íåúÿ ùÿáñ åäÿ áèëÿðëÿð? Ãîðõìà! Í à ì à ç . Ùÿ, äöç äåéèðñÿí. Á à é ð à ì . Áèð äÿ, ùàðàäàí áèëèðñÿí, áÿëêÿ äÿ ìàë-äþâëÿòëÿ ãàéûòäûëàð. Í à ì à ç . Àüëûì êÿñìèð, ö÷öíöí äÿ ÿëèíäÿí áèð øåé ýÿëìÿç; ÿýÿð òóòóëìàñàëàð, ÿëèáîø ãàéûäàúàãëàð. Á à é ð à ì . Ôÿðãè éîõäóð, ùÿð èêè ùàëäà áèç ìÿãñÿäèìèçÿ ÷àòàúàéûã! Áèðäÿí èò ùöðöøìÿñèíèí, àò êèøíÿìÿñèíèí ñÿñè åøèäèëèð.

Í à ì à ç . Çàëõà, ÷ûõ áàõ ýþð, ýÿëÿíëÿð óøàãëàðäûðìû? Ç à ë õ à (Åâäÿí ÷ûõûð âÿ òåç ãàéûäûð). Íàìàç! Ýÿëèðëÿð, ýÿëèðëÿð. Í à ì à ç . Áàéðàì, òåç éöêöí äàëûíäà ýèçëÿí. Áàéðàì éöêöí äàëûíäà ýèçëÿíèð, Âÿëè âÿ Îðóú äàõèë îëóðëàð. Îíëàð éàðàíëàíìûø Òàðâåðäèíè äÿ þçëÿðè èëÿ ýÿòèðèðëÿð.

Í à ì à ç . Áó íÿ äåìÿêäèð? Éîõñà Òàðâåðäè éàðàëàíûáäûð?  ÿ ë è . Þçöí ýþðöðñÿí äÿ. Í à ì à ç . Çàëõà, òåç ýåò, Ìîëëà Øàáàíû áóðà ÷àüûð. Î, éàðà ñàüàëòìàüû áàúàðûð. Ãîé ýÿëèá Òàðâåðäèíèí éàðàñûíà áàõñûí. ßìèì îüëó Íÿúÿôè äÿ áóðà ÷àüûð. (Çàëõà ýåäèð). Í à ì à ç . Âÿëè, Îðóú, äàíûøûí ýþðÿê áàøûíûçà íÿ èø ýÿëèá?  ÿ ë è . Ãîé, Òàðâåðäè þçö äàíûøñûí. Í à ì à ç . Òàðâåðäè, äàíûø ýþðöì, ñÿíè êèì éàðàëàéûá? Áàøûíà íÿ èø ýÿëèá? Ò à ð â å ð ä è . Éîðóëìóøàì, ãîé áèð áàëàúà íÿôÿñèìè àëûì. Í à ì à ç . Ýöëëÿ èëÿ éàðàëàíìûøñàí, éà ãûëûíúëà. Ò à ð â å ð ä è . Íÿ ýöëëÿ èëÿ, íÿ äÿ ãûëûíúëà! Í à ì à ç . Áÿñ íÿ èëÿ? Ò à ð â å ð ä è . ßùâàëàò ëàï ãÿðèáÿäèð. Àëëàù ýþñòÿðìÿñèí êè, áèð Àëëàù áÿíäÿñèíèí áàøûíà áåëÿ áèð èø ýÿëñèí! ßýÿð äàíûøñàì, òÿÿúúöáäÿí ìàò ãàëàúàãñûíûç! Í à ì à ç . Àëëàùû ñåâèðñÿí, òåç äàíûø ýþðÿê áàøûíà íÿ èø ýÿëèá? Ìîëëà Øàáàí, Íàìàç âÿ Çàëõà äàõèë îëóðëàð.

Ì î ë ë à Ø à á à í . Ñàëàì-ÿëåéêöì. Íÿ âàð Íàìàç, Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá? Í à ì à ç . Ñèçäÿí íÿ ö÷öí ýèçëÿéÿê. Úàâàíëûãäà àäàìû øåéòàí òåç éîë__________ äàí ÷ûõàðäûð. Òàðâåðäè, Âÿëè âÿ Îðóú ìÿíäÿí õÿáÿðñèç – ÿëáÿòòÿ, ÿýÿð ìÿí áèëñÿéäèì, ùå÷ âÿúùëÿ îíëàðû ãîéìàçäûì – áó ùÿôòÿ ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö 256

àðàíà ãóëäóðëóüà ýåòìèøäèëÿð, èíäè, Àëëàùà øöêöð, ìàëñûç-ïóëñóç ãàéûäûáëàð, àíúàã äåéÿñÿí Òàðâåðäè íÿ èëÿñÿ éàðàëàíûá, áàøûíà ÷îõ ãÿðèáÿ áèð ÿùâàëàò ýÿëèá, ùÿëÿ ìÿíÿ äàíûøìàéûáäûð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Àé Òàðâåðäè, ñÿí èìàì ãÿáðèíè çèéàðÿò åòìèø áèð Ìÿøÿäè îüëóñàí, ùå÷ ñÿíÿ áåëÿ èøëÿð òóòìàã éàðàøàðìû? Éàõøû, äàíûø ýþðÿê, áàøûíà íÿ èø ýÿëèá, ñîíðà ñÿíèí áàøûíà ìÿí àüûë ãîéàðàì. Ò à ð â å ð ä è . ×àùàðøÿíáÿ ýöíö áèç Òàâóç äÿðÿñèíäÿ ïîøò éîëóíóí öñòöíÿ ýåòìèøäèê, êîëëóãäà ãàðàíëûã äöøÿíÿ ãÿäÿð ýþçëÿäèê. Ïîøò éîëóíà ÷ûõàíäà éåíèúÿ êå÷ìèø àðàáà òÿêÿðèíèí èçèíÿ ðàñò ýÿëäèê. Áèðäÿí Òèôëèñ òÿðÿôäÿí ýÿëÿí àðàáàíûí ñÿñè åøèäèëäè, î ñààò ÷àõìàüû ùàçûðëàäûã, àðàáà áèçÿ éàõûíëàøàíäà òöôÿíýëÿðèìèçèí òÿòèéèíè ÷ÿêäèê âÿ àðàáàíûí öñòöíäÿí ýöëëÿ àòäûã. ×îõ ãÿðèáÿäèð, àòûí áèðèíÿ ýöëëÿ äÿéäè, àðàáà äàéàíäû, áèð àäàì îíäàí äöøöá ãà÷äû, àðàáà÷û äà êîëëóãäà ýþçäÿí èòäè. Îðóú àòëàðû òóòäó, ìÿí Âÿëè èëÿ òåç ÿëäÿ ãûëûíú àðàáàéà ùöúóì ÷ÿêäèê, îíóí öñòöíÿ ÷ûõäûã, ãàðàíëûãäà ýþçöìöçÿ èðè áèð ñàíäûã ñàòàøäû. Áèç îíó éåðÿ ñàëäûã. Ìÿí Âÿëèéÿ äåäèì êè, ñÿí àðàáàäàêû øåéëÿðè éûü, þçöì äÿ ãûëûíúëà ñàíäûüûí ãàïàüûíû ñûíäûðìàüà áàøëàäûì. Áèð íå÷ÿ çÿðáÿäÿí ñîíðà ñàíäûüûí ãàïàüû áèð òÿðÿôÿ äöøäö, î äÿãèãÿ-àé àëëàù, èíäè äÿ éàäûìà äöøÿíäÿ òöêëÿðèì áèç-áèç îëóð!

– Î äÿãèãÿ áþéöê áèð àéû ìÿíèì éàõàìäàí éàïûøäû, òóòäó âÿ éåðÿ éûõäû. Ñîíðà áèëìèðÿì, áàøûìà íÿ èø ýÿëäè, ãîé äàëûíû Âÿëè äàíûøñûí. Ç à ë õ à , Í à ì à ç , Í ÿ ú ÿ ô (áèð àüûçäàí). Áþéöê Àëëàù, ãàäèð Àëëàù! Áó íÿ ñèððäèð? Âÿëè, äàíûø ýþðÿê.  ÿ ë è . Àõûðû áåëÿ îëäó. Òàðâåðäè ñàíäûüûí ãàïàüûíû ñûíäûðàíäà, ìÿí òÿçÿäÿí àðàáàéà ÷ûõäûì, éåíÿ áèð ñàíäûüà òîõóíäóì. ßëèìè àòäûì êè, ñàíäûüû éåðÿ òóëëàéûì, ÿëèì áèðäÿí åëÿ áèë äÿìèð ìÿíýÿíÿéÿ êå÷äè; àé àìàí, áàðìàãëàðûìû íÿ èñÿ åëÿ áÿðê äèøëÿäè êè, àüðûäàí àç ãàëäû öðÿéèì ýåòñèí! Àðàáàäà åëÿ áèð ùàé-êöé ãàëõäû êè, àç ãàëäû ãîðõóäàí äÿëè îëàì. Ñîíðà áèð òÿùÿð ÿëèìè õèëàñ åäèá, àðàáàäàí äöøäöì âÿ äàëûìà áàõìàäàí, ãà÷ìàüà áàøëàäûì. Áèð àç ãà÷äûãäàí ñîíðà áèð òÿùÿð þçöìö ÿëÿ àëäûì âÿ ãóëàã àñìàüà áàøëàäûì, ýþðÿê Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá: íÿ ñÿñ âàð, íÿ ñÿìèð. Þçöìö òîõäàäûá, îíóí éàíûíà ãàéûòäûì. Íÿ ýþðñÿì éàõøûäûð? Î, þëö êèìè òèð-òàï éåðÿ ñÿðèëìèøäèð, íÿôÿñè ýÿëìèð. Ôèò ÷àëûá Îðóúó ÷àüûðäûì, Òàðâåðäèíè éåðäÿí ãàëäûðûá, àòûí öñòöíÿ îòóðòäóì, ñîíðà äÿðÿ èëÿ ýåðè ãàéûòäûì. Àðòûã ìÿíè íÿ àðàáà, íÿ äÿ ìàë-äþâëÿò ìàðàãëàíäûðûðäû. Ñÿùÿðÿ éàõûí éàðàëû Òàðâåðäè ãàí-òÿð è÷èíäÿ àéûëäû. Ýöíäöç êþùíÿ ãàëàíûí öñòöíäÿ áèð àç éîðüóíëóüóìóçó àëäûã, àõøàì àòëàíûá áöòöí ýåúÿíè éîë ýÿëäèê, íÿùàéÿò áóðà ýÿëèá __________ ÷ûõäûã. Áèçèì áàøûìûçà ýÿëÿí ÿùâàëàò áóäóð. Í à ì à ç . Íÿúÿô, áó ÿùâàëàòäàí íÿ áàøà äöøäöí?

257

Í ÿ ú ÿ ô . Ãîé ìîëëà äåñèí ýþðÿê áó íÿ ñèððäèð? Ìÿí áèð øåé áàøà äöøÿ áèëìÿäèì. Íÿ ö÷öí àéû àðàáàäà ñàíäûüûí è÷èíäÿ îëñóí. Þçö äÿ áèð àéû éîõ. Éÿãèí êè, ùÿð ñàíäûãäà áèð àéû âàðìûø. Éîõ, áóíó äà äåìÿê ÷ÿòèíäèð: ÿýÿð éîë÷ó òàúèð èìèøñÿ, îíäà áÿñ îíóí ìàëû éàëãûç àéûëàðäàí èáàðÿò èìèø? Áó ùàðäà ýþðöíöáäöð? Ãîé ìîëëà äåñèí, ýþðÿê áó íÿ ñèððäèð? Ì î ë ë à Ø à á à í (òÿêÿááöðëÿ). Àé ñÿôåùëÿð, íÿ âàõòà ãÿäÿð íàäàí îëóá ãàëàúàãñûíûç? Íÿ âàõòà ãÿäÿð áåëÿ ÿùâàëàòëàð ñèçÿ áèð ñèðð îëàðàã ãàëàúàãäûð. Áóíó àüûëëû áèð óøàã äà áàøà äöøÿ áèëÿð. Ìÿýÿð, ñèç áó äèéàðûí êå÷ìèø ñàêèíëÿðè îëà-îëà áèëìèðñèíç êè, ßëè Ñóëòàíûí âàõòûíäàí, Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèíëÿð éóðä-éóâà ñàëìûøëàð. ßýÿð ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö áèð ìöñÿëìàíûí àéàüû îðà äöøñÿ – áó ýöí îíëàðûí éûüûíàüû îëóð – îíäà îíëàð àäàìëà çàðàôàòëàøìàüû äàùà ÷îõ ñåâèð âÿ áàøûíà áèð ãÿçèééÿ à÷ìàäàí áóðàõìûðëàð. Òàðâåðäè âÿ îíóí éîëäàøëàðûíûí áàøûíà äà áåëÿ áèð èø ýÿëèáäèð; îíëàð ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö Òàâóç äÿðÿñèíÿ ýåòìèø, àðàáà, ìåéìóí øÿêëèíÿ äöøìöø øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëìèøëÿð. Øÿéàòèíëÿð äÿ îíëàðûí áàøûíà áó îéóíó à÷ìûøëàð. Èíäè ýÿðÿê Òàðâåðäèéÿ äóà éàçàì, éîõñà îíóí áàøûíà ùàâà ýÿëÿ áèëÿð. Í à ì à ç . À ìîëëà, øÿéàòèíëÿð áèð äÿãèãÿíèí è÷èíäÿ î ãÿäÿð àéûíû ùàðàäàí òàïäûëàð êè, áèçèì óøàãëàðà ýþðöêöáëÿð? Ì î ë ë à Ø à á à í . Ùà, ùà, ùà! Áàõ, áèñàâàä îëìàã áåëÿ øåéäèð... Íÿ ÿúÿá áó âàõòà ãÿäÿð áèð äÿôÿ äÿ îëñà åøèòìÿìèøñèíèç êè, øÿéàòèíëÿð ìÿëÿêëÿð êèìè ùÿð øÿêëÿ: àäàì, ìåéìóí, òöëêö, ùÿòòà äîíóç âÿ èò øÿêëèíÿ äöøÿ áèëÿðëÿð, àíúàã ìÿëÿêëÿð äîíóç âÿ èòÿ ÷åâðèëÿ áèëìÿçëÿð. Í à ì à ç . Øÿêñèç-øöáùÿñèç, áåëÿäèð, àíúàã ìÿí ãîðõóðàì êè, äèâàíáÿéè áó ÿùâàëàòû åøèòñèí, óøàãëàðûí àéû øÿêëèíÿ äöøìöø øÿéàòèíëÿðÿ ðàñò ýÿëìÿñèíÿ èíàíìàñûí âÿ áîø éåðäÿí ýÿëèá ñîðüó-ñóàë àïàðñûí, Òàðâåðäè áàðÿäÿ èø à÷ñûí. Ì î ë ë à Ø à á à í . Íÿ äàíûøûðñàí? Ìÿýÿð øÿéàòèíëÿð ýåäèá øèêàéÿò åäÿúÿêëÿð êè, Òàðâåðäè îíëàðà ùöúóì ÷ÿêèá? Í à ì à ç . Øÿéàòèíëÿð éîõ, àíúàã îëà áèëñèí êè, áèð àäàì Òàðâåðäèíèí áàøûíà ýÿëÿí ãÿçàíû îíà äàíûøñûí, î äà áó áîø äàíûøûãäàí áèð èø ÷ûõàðòñûí. Ìÿýÿð ñèç áèëìèðñèíèç êè, äèâàíáÿéèëÿð áèçè ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðóéóðëàð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãîé ýÿëñèí, ìÿí ÿùâàëàòû íåúÿ âàðñà äàíûøàðàì. Î äà ñàêèò îëóá ãàéûäàð. Áèð äÿ çÿíí åòìèðÿì êè, î, áó ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿðäàð îëñóí. Áÿëè, éîëäà ñèçÿ áèð àäàì ðàñò ýÿëäèìè?  ÿ ë è . Ãàéûäàí áàø áèç ö÷ ÿìèðëèéÿ ðàñò ýÿëäèê. Îíëàð ñóàë åòäèëÿð êè, ùàðäàí ýÿëèðèê âÿ íÿ ö÷öí Òàðâåðäè ãàí-òÿð è÷èíäÿäèð? Îðóú äåäè êè, ñèçèí íÿéèíèçÿ ýÿðÿê. ßýÿð ñîðóøñàëàð êè, äÿâÿ ýþðäöíöç, äåéèí êè, ãûüûíû äà ýþðìÿäèê. __________ Ì î ë ë à Ø à á à í . Ýÿðÿê áó úöð úàâàá âåðìÿéÿéäèíèç. Éàõøû, çèéàí éîõäóð, ãîé äèâàíáÿéè åøèäèá ýÿëñèí, ìÿí ùÿãèãÿòè äàíûøûá îíó ñàêèò åäÿðÿì.

258

Í à ì à ç . Äèâàíáÿéè ñèçèí ñþùáÿòèíèçÿ, äîüðó ñþçöíöçÿ èíàíàúàãìû? Ì î ë ë à Ø à á à í . Àëëàùûí êþìÿéè èëÿ ìÿí îíó èíàíäûðàðàì, ÿýÿð î, î ãÿäÿð ñàäÿëþâù äåéèë, áåëÿ øåéëÿðäÿí áàø ÷ûõàðäûð. Í à ì à ç . Î, àüûëñûç àäàì äåéèë, àíúàã äåéèðëÿð êè, áèð àç êàðäûð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Êàðëûã ùÿãèãÿòè áàøà äöøìÿéÿ ìàíå îëìàç. Áèðäÿí Ëà÷ûí Êîõà äàõèë îëóð.

Ê î õ à . Ñàëàì-ìÿëåéê, àüàëàð! Äèâàíáÿéè äèëìàíúëà âÿ êàçàêëàðëà áó ñààò îáàéà ýÿëäèëÿð. Áöòöí êèøèëÿðè éàíûíà ÷àüûðûð. Ìÿí äåäèì êè, êÿíääÿ úàâàíëàðäàí áàøãà ö÷-äþðä êèøè âàð, ãàëàíëàðû àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåòìèøëÿð. Î, ÿìð åòäè êè, êÿíääÿ îëàí áöòöí êèøèëÿð îíóí éàíûíà ýÿëñèíëÿð. Ýÿëèí îðà, ìÿí Ìÿøÿäè Ãóðáàíà äà äåìèøÿì. Òàðâåðäèéÿ íÿ îëóá, íàõîøëàìàéûá êè? Ì î ë ë à Ø à á à í . Éîõ, íàõîø äåéèë, àíúàã øÿéàòèíëÿð Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ îíóí áàøûíà îéóí à÷ìûøëàð. Ê î õ à . Éàõøû, ýåäèí. Ì î ë ë à Ø à á à í . Àé, àé! Ìÿí âàõòûíäà Òàðâåðäèéÿ äóà éàçà áèëìÿäèì, îíóí áàøûíà áÿëà ýÿëÿúÿê. Âÿëè, Îðóú, ùÿëÿëèê àïàðûí îíó àíàñûíûí éàíûíà, ãîé éàòñûí. Êîõà, ýåäÿê. Òàðâåðäèíèí ãîëóíà ýèðèá àíàñûíûí éàíûíà àïàðûðëûð. Ñîíðà Ìîëëà Øàáàí, Íÿúÿô âÿ Êîõà ÷ûõûðëàð. Áóíäàí ñîíðà Áàéðàì éöêöí äàëûíäàí ÷ûõûð. Îíóí ðÿíýè àüàðìûøäûð, ýþçëÿðè ïàðûëäàéûð.

Á à é ð à ì . Íàìàç! Áó íÿ ãÿðèáÿ ñèððäèð? Í à ì à ç . Áèð øåé áàøà äöøìÿäèì. Èíäè äàíûøìàã âàõòû äåéèë, ìÿí äÿ ýåäèðÿì (ýåäèð). Á à é ð à ì . Øåéòàíëàð äà ìÿíèì ìÿùÿááÿòèìÿ êþìÿê åäèðëÿð. ÛÂ Ìÿúëèñ éöçáàøû Ëà÷ûí êîõàíûí åâèíäÿ âàãå îëóð. Äèâàíáÿéè Ðåäêèé êöðñöäÿ ÿéëÿøìèøäèð; îíóí éàíûíäà äèëìàíú Êàìàëîâ, êöíúäÿ êàçàê Ìàòâåé äàéàíìûøëàð. Êÿíäëèëÿð äàõèë îëóá áàø ÿéèðëÿð.

Ä è â à í á ÿ é è (Êîõàéà). Êîõà, ñÿí ðóñ äèëèíè áèëèðñÿí. Äå ýþðöì áó àäàìëàð êèìäèð? Ê î õ à (ÿëè èëÿ áèð-áèð ýþñòÿðÿðÿê óúàäàí). Áó Ìîëëà Øàáàíäûð, îáàíûí __________Áó Íàìàçäûð, áó Íÿúÿôäèð, áó äà Ìÿøÿäè Ãóðáàíäûð êè, áèð ðóùàíèñèäèð. äþâëÿòëè, ùþðìÿòëè êèøèäèð.

259

Ä è â à í á ÿ é è . ×îç ëàçûìäûð ìÿíÿ îíóí äþâëÿòè! Ñèç ÿââÿëêè äèâàíáÿéèëÿðÿ þç àäàìëàðûíûçû áó úöð òÿãäèì åòìÿéÿ þéðÿíìèøñèíèç. Ìÿí îíëàðäàí äåéèëÿì. Áó àäÿòè ìÿí ñèçÿ òÿðýèäÿðÿì... Ùàíñû øåéòàí áóíó ñèçÿ þéðÿòìèøäèð. Ê î õ à . Âàëëàù, ìÿí êàñûá àäàìàì, ùå÷ áèð øåéòàí-çàä òàíûìûðàì. Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð áèð àç þç àäàìëàðûíûçû áó úöð òÿãäèì åòñÿí, ìÿí ñÿíè øåéòàíûí éàíûíà ýþíäÿððÿì. Ê î õ à . ßìð ñèçèíäèð. Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Áóíëàðû òÿðòèá èëÿ ùÿð êÿñèí ìÿðòÿáÿñèíÿ ýþðÿ úÿðýÿéÿ äöç. Ùàíñûíûí ìÿðòÿáÿñè àðòûãäûð? Ä è ë ì à í ú . Àüà ýÿðÿê áóëàð ùàìûñû åëÿ áèð ìÿðòÿáÿäÿäèðëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ùàíñû àüûëëû ùåñàá îëóíóð? Ä è ë ì à í ú . Áåëÿ áèëèðÿì êè, ùàìûñû åëÿ áèð àüûëäà îëìóø îëàëàð. Ä è â à í á ÿ é è . Ïÿðâÿðäèýàðà! Àõûð áèðèñè, ÿëáÿòòÿ, î áèðèëÿðèíÿ ýþðÿ ñþç ãàíàí, äàíûøàí îëàúàãäûð êè, îíà ìöòÿâÿúúåù îëóá ñþç ñîðóøàì. Ùàìûñû èëÿ êè, áèðäÿí äàíûøìàã îëìàç! Ä è ë ì à í ú . Î ñóðÿòäÿ ýÿðÿê Ìîëëà î áèðèëÿðèíäÿí ñþç ãàíàí, äàíûøàí îëñóí; ÷öíêè ðóñèúÿ äÿ áèð àç áèëèð. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, ìîëëàíû áàøäà ãîé. (Äèëìàíú ÿìðè éåðèíÿ éåòèðèð) Ìîëëà, ñþçöí àõûðûíàäÿê ìÿíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñ, ñîíðà úàâàá âåð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Áàø öñòÿ! Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿìëÿêÿòè-õàðèúÿ ÿùëèíäÿí úÿíàá Ôîê ùàôèçè-úàíÿâàðàí ìöõòÿëèô øÿùÿðëÿðè ñÿéàùÿò åäèðìèø. Î, êå÷ÿí ìàðò àéûíûí 16-äà Òèôëèñÿ ýÿëèð, ö÷ àé áóðàäà éàøàäûãäàí ñîíðà ö÷ àëìàí àðàáàñû òóòóð, þç ùåéâàíëàðûíû áó àðàáàëàðà äîëäóðóð âÿ Éåëèçàâåòîïîë éîëó èëÿ Øàìàõûéà éîëëàíûð. Ýåúÿ èêÿí Òàâóñ èëÿ Ùÿñÿíñó ñòàíñèéàëàðû àðàñûíäàêû äÿðÿäÿ àðàáàëàðäàí áèðè áåø âåðñò ýåðè ãàëûð. Áó çàìàí ö÷ ãóëäóð àðàáàéà àòÿø à÷ûðëàð. Ãóëäóðëàðûí àòäûãëàðû òöôÿíýëÿðèí ýöëëÿñèíäÿí àðàáà àòûíûí áèðè þëöá, àðàáà÷û Ôðàíñ àüûð ñóðÿòäÿ àéàüûíäàí éàðàëàíûá, îòóç èë ñàùèáèíÿ õèäìÿò åäÿí áèð ãîúà ìåéìóí ùÿëàê îëóá. Àðàáà äàéàíûð, àðàáà÷û èñÿ êîëëóüà ãà÷ûð. Àðàáà÷ûíûí ñþéëÿäèéèíÿ ýþðÿ, ãóëäóðëàð ÿëäÿ ãûëûíú ôóðãîíóí öñòöíÿ úóìóáëàð. Îíëàðûí ÿëèíÿ ÿââÿëúÿ è÷èíäÿ Éåíýè Äöíéà àéûñû îëàí ñàíäûã äöøöá; ãóëäóðëàð ñàíäûüû éåðÿ àòûð, ãûëûíúëà îíóí ãàïàüûíû ñûíäûðûðëàð. Ùèðñëÿíìèø àéû ãÿôèëäÿí ãóëäóðëàðûí áèðèíèí öñòöíÿ àòûëûð. Áèëìèðÿì, áó èø íåúÿ ãóðòàðûá. Ëàêèí ãóëäóðëàð ãà÷ûáëàð. Äàøûí öñòöíäÿ ãàí èçè ãàëûáäûð. Àéû êîëëóüà òÿðÿô éîëëàíûáäûð. Ôîê ùàäèñÿäÿí õÿáÿð òóòóð âÿ ñòàíñèéàäà ãàëàðàã î ýåúÿ áó __________ ìÿñÿëÿíè ìÿíÿ õÿáÿð âåðèð. Ìÿí î ñààò àäàìëàðû ìöõòÿëèô éåðëÿðÿ ýþíäÿðìèø, àéûíû òàïäûðìûøàì. Èíäè ñÿðèù õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ, ìÿëóì îëóð êè, áó èø 260

èòòèôàã äöøÿí ýöíäÿ ö÷ àòëûíû, éàðàãëû-ÿñáàáëû ßëè-Ìÿðäàíëû îáàñûíäàí àøàüû ýåäÿíäÿ ýþðöáëÿð. Áèøÿê, îíëàð ñèçèí óøàãëàðäàíäûð. Ýÿðÿê ãóëäóðëàðû áó ñààòäà ìÿíÿ âåðÿñèíèç. Éîõñà, ñèçèí ùàìûíûçû áÿäáÿõò åëÿðÿì. Ì î ë ë à Ø à á à í (áÿðêäÿí). Àüà, ñÿí áèð àüûëëû àäàìñàí êè, áó éåêÿ ìàùàëû ñÿíÿ òàïøûðûáëàð. Ä è â à í á ÿ é è (îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê). Ìÿíèì àüëûìëà ñÿíèí íÿ èøèí âàð? Ñóàëà úàâàá âåð! Ì î ë ë à Ø à á à í . Äöøìÿíëÿð ñÿíèí ãóëëóüóíà õèëàô ÿðç åäèáëÿð. Ñÿí ýÿðÿê ùå÷ âàõò áåëÿ ãóðó íàüûëëàðà èíàíìàéàñàí! Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ ãóðó íàüûë? Ìÿíèì ìàùàëûìûí îðòàñûíäà àøêàðà ãóëäóðëóã ãóðó íàüûëäûð? Ìîëëà Øàáàí. Àüà, ùÿãèãÿòè ìÿíäÿí ñîðóø, äîüðóëóã èëÿ ÿðç åäèì. Ä è â à í á ÿ é è . Äå, ìÿí äÿ åëÿ îíó èñòÿéèðÿì. Ì î ë ë à Ø à á à í . Áèçèì îáàíûí óøàãëàðûíäàí áèð íå÷ÿñè ÷àùàðøÿíáÿ ýöíö àðàíà òàõûë ñóëàìàüà ýåòìèøäèëÿð. Òàâóñ äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèí éûüûíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Øÿéàòèíëÿð àðàáàäà ýåäèðìèøëÿð; Áóëàð àõìàãëûã åäèá, àðàáà ñàðû òöôÿíý àòûáëàð êè, úèíëÿð ãîðõóá ãà÷ñûíëàð. Ýÿðÿê èäè áèñìèëëàù äåéÿéäèëÿð; úèíëÿðèí àúûüû òóòóá, ÷öí ùÿð øÿêëÿ äþíÿ áèëèðëÿð, àéû øÿêëèíÿ äþíöá, áóëàðûí öñòöíÿ òþêöëöá äèøëÿéèáëÿð. Èíäè áèçèì äöøìÿíëÿðèìèç áóíó áèð íàüûë ãàéûðûá, úèíëÿðèí áþéöýöíÿ Ïîã àäûíû ãîéóá ñÿíè áàøäàí ÷ûõàðäûðëàð. Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëà). À êèøè ñÿí íÿ ãîçãóðóðñàí? Ìîëëà Øàáàí (öçöíö äèëìàíúà òóòóá). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð? Ä è ë ì à í ú . Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, ñèçäÿ ãîç-ôûíäûã ÷îõ îëóðìó? Ì î ë ë à Ø à á à í (Íàìàçà). Àíëàìûðàì, àüà íÿ áóéóðóð? Í à ì à ç . Éÿãèí äèâàíáÿéè ãîç-ôûíäûüû ÷îõ ñåâèð. Í ÿ ú ÿ ô . À, à! Áó èøàðÿäèð... Íåúÿ éÿíè áàøà äöøìöðñöíöç; ìÿýÿð áóíñóç èø êå÷ÿð? Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Ìîëëà, äå êè, áèç äèâàíáÿéèéÿ ãóëëóã åòìÿéÿ ùàçûðûã. Ì î ë ë à Ø à á à í . À áàøûíà äþíöì, äèâàíáÿéèéÿ ÿðç åëÿ êè, åëÿ áó äÿðÿíèí àäûíà Ôûíäûãëû äÿðÿñè äåéèðëÿð. Ãîçóí, ôûíäûüûí ìÿäÿíèäèð. Àëëàù ãîéñà, ãîç ÷ûðïûëàíäà, ôûíäûã äÿðèëÿíäÿ ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíà ýÿòèððèê. Äèâàíáÿéèíèí ëàéèãèíúÿ éîëóí ýþðìÿê áèçèì áàøûìûç öñòÿ. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéÿ ðóñèúÿ). Àüà, ìîëëà ÿðç åäèð êè, ãîç, ôûíäûã âàõòû ÷óâàë-÷óâàë ãóëëóüóíóçà ýÿòèðÿúÿêëÿð âÿ ëàéèãèíúÿ éîëóíóçà áàõàúàãëàð. Ä è â à í á ÿ é è (àúûãëà Ìîëëà Øàáàíà). Êèøè, íÿ ïÿðïó÷àò äàíûøûðñàí?! __________ Ãîç, ôûíäûüû ìÿí íÿ åëÿéÿúÿéÿì? Ìÿíèì éîëóìóí áàõûëìàñûíà åùòèéàúûì éîõäóð, ãóëäóðëàðû âåðèí!

261

Ì î ë ë à Ø à á à í . Íåúÿ ãóëäóð? Ä è â à í á ÿ é è . Íåúÿ, íåúÿ ãóëäóð? Áèð ñààòäûð ñÿíèíëÿ äàíûøûðàì, ýåíÿ ñîðóøóðñàí íåúÿ ãóëäóð? Ì î ë ë à Ø à á à í . Àõû ìÿí äÿ ÿðç åëÿäèì êè, óøàãëàð ùå÷ êèìèí öñòöíÿ òþêöëìÿéèáëÿð, àíúàã øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëèáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿí ìÿùç úÿôÿíýèéàò äàíûøûðñàí! Ì î ë ë à Ø à á à í . Àüà, ñèç äöíéà ýþðöáñöíöç, ùå÷ àéûíûí, ìåéìóíóí, ãóðäóí, ÷àããàëûí àðàáàéà ìèíèá øÿùÿðäÿí-øÿùÿðÿ ñÿéàùÿò åòäèéèíè åøèäèáñèíèçìè? Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿýÿð ìÿí äåäèì êè, àéûëàð, ìåéìóíëàð àðàáàéà ìèíìèøäèëÿð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Áÿñ íÿ äåäèíèç? Ä è â à í á ÿ é è . Ìÿí äåäèì êè, îíëàðûí ùàôèçè ñÿéàùÿò åäèðäè. Ì î ë ë à Ø à á à í . Ôàéòîíäà? Ä è â à í á ÿ é è . Éîõ, àðàáàäà. Ì î ë ë à Ø à á à í . Éàëãûç? Ä è â à í á ÿ é è . Õåéð, þç úàíÿâÿðëÿðèëÿ. Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿýÿð î úàíÿâÿðëÿð ïàäøàùûäûð? Ä è â à í á ÿ é è . Ñÿíÿ ëàçûì äåéèë, ùÿð ñóàëû åëÿìÿê, àüëûíà çîð âåðìÿê! Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿí àüëûìà çîð âåðìèðÿì, àììà àéû âÿ ìåéìóí àðàáàéà ìèíèá ñÿéàùÿòÿ ÷ûõìàç! Øÿéàòèí èìèøëÿð, áó øÿêèëäÿ ýþðöêöáëÿð. Ñèç àüûëëû áèð àäàìñûíûç, ýÿðÿê áèçèì óøàãëàðûí òÿãñèðñèç îëìàëàðûíà øöáùÿ åëÿìÿéÿñèíèç. Îëàð øÿéàòèí éûüíàüûíà äöøöáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . Õóá, î øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû ìÿíÿ ýþñòÿðèí. Ì î ë ë à Ø à á à í . Îëàð ñèçèí íÿéèíèçÿ ýÿðÿêäèð? Ä è â à í á ÿ é è . Îëàð ìÿíÿ ëàçûìäûð! Ì î ë ë à Ø à á à í . Äöøìÿíëÿðèí ñþçö èëÿ áèçè áþùòàíà ñàëìà! Ä è â à í á ÿ é è . Ùàíñû äöøìÿíëÿðèí? Ì î ë ë à Ø à á à í . Äþðä ÷þâðÿìèçäÿêè ÿìèðëèëÿð áèçèì äöøìÿíëÿðèìèçäèð. Ä è â à í á ÿ é è (òÿðúöìÿ÷èéÿ). Êàìàëîâ, ñÿí Àëëàù, áóíà áàøà ñàë êè, àøàüû äöøÿí àòëûëàðûí õÿáÿðèíè ìÿíÿ ÿìèðëèëÿð âåðìÿéèáëÿð, ìàëàüàíëàð ñþéëÿéèáëÿð. Ä è ë ì à í ú (àçÿðáàéúàíúà). Ìîëëà! Ñèç íàùàã éåðÿ ÿìèðëèëÿðäÿí øöáùÿëÿíèðñèíèç. Ãóëäóðëàð ùàãäà õÿáÿðè ìàëàüàíëàð ñþéëÿéèáëÿð. Ãóëäóðëàðû âåðèí, éîõñà äèâàíáÿéè, âàëëàù, ñèçèí ùàìûíûçû áÿäáÿõò åäÿúÿêäèð. __________ Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìàëàüàíëàð áèçÿ ãîíøó îëàíäàí ðàùàòëûã áèçè òÿðê åäèáäèð. Îëàð áèçÿ ùàìûäàí ÷îõ äöøìÿíäèðëÿð. Ùÿìèøÿ áèçèì èëÿ îëàðûí 262

àðàñûíäà éåð öñòÿ, òîðïàã öñòÿ úÿíýö-úÿäÿë îëàúàã. Èíäè ìÿëóì îëóð êè, áåëÿ óñòàëûã èëÿ ñþç ãàéûðìàã, øåéòàíëûã åëÿìÿê îëàðûí èøè èìèø. Ìöñÿëìàí áàøûíäà áåëÿ øåéòàí ôèêðè îëìàç. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ ðóñèúÿ). Ìîëëà ÿðç åäèð êè, ìàëàüàíëàð îíëàðûí ãàòû äöøìÿíëÿðèäèð âÿ îíëàð àðàñûíäà ùÿìèøÿ úÿíýö-úÿäÿë îëàúàã. Ä è â à í á ÿ é è . Úÿùÿííÿìÿ, ãîé âóðóøñóíëàð! Ùÿëÿ èíäè ãóëäóðëàðû âåðñèíëÿð! Êàìàëîâ, äåéÿñÿí, äîüðóäàí áóëàð ìÿí äåäèéèì ñþçëÿðÿ èíàíìûðëàð, áîø íàüûë ùåñàá åäèðëÿð? Ä è ë ì à í ú . Âàëëàù, àüà, áèð òöê ãÿäÿð äÿ èíàíìûðëàð. Ä è â à í á ÿ é è (öçöí êàçàêà òóòóá). Ìàòâåé, ýåò, èêè êàçàêà äå êè, î àéûíû ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ áóðà ýÿòèðñèíëÿð. (Êàçàê ýåäèð). Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ, äå êè, ìÿí èíäè èñáàò åäÿðÿì êè, íàüûë ñþéëÿìèðÿì. Ä è ë ì à í ú (àçÿðáàéúàíúà). Äèâàíáÿéè áó ñààò èñáàò åäÿúÿêäèð êè, î, ùÿãèãÿòè ñþéëÿéèð, íàüûë äåìèð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãîé ÿáÿñ éåðÿ çÿùìÿò ÷ÿêìÿñèí, éîõ çàäûí íÿéèí èñáàò åäÿúÿêäèð. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Ìîëëà éåíÿ èíàíìûð. (Áó ùàëäà êàçàêëàð áþéöê áèð àéûíû åâÿ ýÿòèðèðëÿð) Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Äå êè, áóäóð äÿëèë êè, ìÿí áîø ñþéëÿìèðäèì. Ä è ë ì à í ú (àéûéà èøàðÿ åäèá, òàòàðúà). Äèâàíáÿéè áóéóðóð êè, áóäóð øàùèä êè, ìÿí áîø íàüûë ñþéëÿìèðäèì. Ì î ë ë à Ø à á à í . Õóá, áó øàùèä ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê. Ä è ë ì à í ú (äèâàíáÿéèéÿ). Àüà, ÿðç åäèð êè, àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åëÿñèí ýþðÿê. Ä è â à í á ÿ é è (òöíäëÿøèá). Ìÿýÿð àéû ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëèð? Ôó, Êàìàëîâ, ñÿí àõìàã äà áóíó ìÿíÿ äåéèðñÿí! Ìÿýÿð þçöí úàâàá âåðÿ áèëìèðñÿí? Ìàòâåé, ñÿí òöðêè äèëèíè áèëèðñÿíìè? Ê à ç à ê (ãàèì ñþâò èëÿ). Ùÿðýèç, áèëìèðÿì, àüà! Ä è â à í á ÿ é è . Êàçàêëàðäàí áèëÿí âàðìû? Ê à ç à ê . Ùÿðýèç, áèëÿí éîõäóð. Éåääè éöç ÿëëè èêèìúè íîìåðèí ôþâúöíäÿí êàçàê Ñîòíèêîâ òöðêèúÿ þéðÿíìÿê èñòèð. Ä è â à í á ÿ é è . À úàíûì, àéû íåúÿ ÿäàéè-øÿùàäÿò åäÿ áèëÿð? Ì î ë ë à Ø à á à í . Áèç êè, äåìèðèê, àüà! Ñèç þçöíöç àéûíû áèçèì èëÿ öçëÿøäèðìÿéÿ ýÿòèðäèíèç. Øÿìñÿääèíèí ìåøÿëÿðèíäÿ àéû ÷îõ; ùÿð êÿñ áèðèíè òóòà áèëÿð. Áóíäàí ëàçûì ýÿëìÿç êè, àéûëàð àðàáàéà ìèíèá þëêÿëÿðè ýÿçñèíëÿð. __________ Ä è â à í á ÿ é è . À÷ûã äå, èíäè ãóëäóðëàðû íèøàí âåðìÿéÿúÿêñèíèç? Ì î ë ë à Ø à á à í . Ãóëäóð âàð êè íèøàí âåðÿê?

263

Ä è â à í á ÿ é è . Ãóëäóðëàðûí èçè à÷ûëûáäûð, ìÿí îëàðû òóòìàüà ÷àðÿ òàïàðàì. Àììà ñèçèí ö÷öí ÷îõ éàìàí êå÷ÿúÿê. Ì î ë ë à Ø à á à í . ßëùþêìö ëèëëàù, òÿãäèðäè-ãÿçàäàí ãà÷ìàã îëìàç! Ä è â à í á ÿ é è . Äè, ýåäèí. Àðòûã ìÿí ñèçèíëÿ ñþùáÿò åòìÿê èãòèäàðûíäà äåéèëÿì. Ìîëëà Øàáàí, îíóí àðäûíúà Íàìàç áàø ÿéèðëÿð. Ñîíðà Íÿúÿô äÿ áàø ÿéìÿê èñòÿéèð âÿ áó çàìàí òÿñàäöôÿí Ìÿøÿäè Ãóðáàíû èòÿëéèð. Î, ýåðè ÷ÿêèëÿí çàìàí éåðäÿ óçàíìûø àéûéà òîõóíóð âÿ éåðÿ éûõûëûð. Àéû àíãûðìàüà áàøëàéûð. Ìÿøÿäè Ãóðáàí úÿëä ãàëõûð âÿ äèâàíáÿéèéÿ áàø ÿéÿðÿê åâäÿí ÷ûõûð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ãÿðèáÿ õàëãäûð! Îëàðëà íåúÿ ðÿôòàð åòìÿê ëàçûìäûð êè, ñÿíÿ ñîíðà ñàü îë äåñèíëÿð. (Êÿíäëèëÿð ýåäèð, éàëíûç êîõà ãàëûð). Ä è â à í á ÿ é è (êîõàéà). Åé Êîõà, ñÿí ãóëäóðëàðû òàíûéûðñàíìû? Ê î õ à . Áèçäÿ ãóëäóð éîõäóð. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ, î øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëÿí óøàãëàðû òàíûéûðñàíìû? Ê î õ à . Îëàðäàí áèðèíè òàíûéûðàì. Ä è â à í á ÿ é è . Êèìäèð î? Ê î õ à . Áó éûõûëàí êèøèíèí îüëóäóð. Àäû Òàðâåðäèäèð. Ä è â à í á ÿ é è . Èíäè îíó òóòìàã îëàðìû? Ê î õ à . Ùàðäàí òàïàúàãñûíûç? Áèçèì óøàãëàð òàìàì ãà÷ûá ìåøÿäÿ ýèçëÿíèáëÿð. Ä è â à í á ÿ é è . ßýÿð òÿãñèðëè äåéèëëÿð, íèéÿ ãà÷ûá ýèçëÿíèáëÿð? Ê î õ à . Áó äöçäöð, àíúàã àðâàäëàð òàìàì àëà÷ûüûí äàëûñûíäàí ãóëàã àñûðäûëàð. ßëáÿòòÿ, îíëàð õÿáÿð âåðèáëÿð êè, äèâàíáÿéè øÿéàòèí éûüíàüûíà ðàñò ýÿëÿíëÿðè òóòìàã èñòèð. Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, ñÿí äÿ ýåò. (Êîõà ýåäèð). Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ! Áèç èíäè åâÿ ãàéûòìàëû îëàúàüûã. Àõøàì ÷îõëó êàçàê ýþòöðöá, ãÿôëäÿí áóðà ýÿëÿðèê âÿ éûõûëàí êÿíäëèíèí åâèíè ìöùàñèðÿéÿ àëûá ãóëäóðó òóòàðûã. Éÿãèí êè, î ýåúÿ åâäÿ éàòàúàãäûð. Ä è ë ì à í ú . Äöç áóéóðóðñóíóç, àüà! Ä è â à í á ÿ é è . Îíóí åâèíèí ùàðàäà îëäóüóíó þéðÿí. Ä è ë ì à í ú . Ìÿí îíóí åâèíè òàíûéûðàì, êÿíäèí ëàï àõûðûíäàäûð. Ä è â à í á ÿ é è . Áó êàüûçû (úèáèíäÿí ÷ûõàðäûð) éàñàâóë Ìóñàéà âåð êè, òåç Çÿéÿìÿ ýåäèá ãÿçà ùÿêèìè Òðåçâèíÿ ÷àòäûðñûí. Áó øÿðòëÿ êè, î, ùÿêèìëÿ áèðëèêäÿ áó îáàéà ãàéûòñûí. Ä è ë ì à í ú . Áèð ñààòà ýþíäÿððÿì, éàñàâóë Ìóñà éàðûì ñààòëûã áèð èø äàëûíúà ýåòìèøäèð. __________ Ä è â à í á ÿ é è . Éàõøû, èíäè ýåäÿê. Ìàòâåé, êàçàêëàðà äå êè, àòëàðû ýÿòèðñèíëÿð.

264

 Ìÿúëèñ âàãå îëóð Ìÿøÿäè Ãóðáàíûí åâèíäÿ. Ýåúÿíèí éàðûñûäûð. Ìÿøÿäè Ãóðáàí, îíóí àðâàäû Ñÿíÿì, ãàðäàøû Ùÿìçÿ âÿ îüëó Òàðâåðäè éîðüàí-äþøÿêäÿ éàòûðëàð. Áèðäÿí Òàðâåðäè âÿùøè áèð ñÿñëÿ ãûøãûðàðàã éåðèíäÿí ãàëõûð.

Ò à ð â å ð ä è . Àéû! Øåéòàí! ßúèííÿ! Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í (éóõóäàí àéûëàðàã). Àðâàä, èøûüû éàíäûð. (Òàðâåðäèíè òóòàðàã) Òàðâåðäè! Îüëóì, ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Òàðâåðäè úàâàá âåðìèð âÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð. Ñÿíÿì èøûüû éàíäûðûð. Îíëàð Òàðâåðäèíèí öçöíäÿ äÿùøÿòëè áèð äÿéèøèêëèê ýþðöðëÿð: îíóí ýþçëÿðè ãàíëà äîëìóøäóð. Î, ùå÷ êèìè òàíûìûð; Ìÿøÿäè Ãóðáàí âÿ Ñÿíÿì îíó áó ùàëäà ýþðöá äÿùøÿòÿ ýÿëèðëÿð.

Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í (ãàðäàøûíà). Ùÿìçÿ! Òåç, Ìîëëà Øàáàíûí äàëûíúà ýåò. Ñ ÿ í ÿ ì (öçöíö úûðìàãëàéàðàã). Îüëóì! Ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Îüëóì! Ñÿíÿ íÿ îëóáäóð? Âàé!!! Áàøûìà êöë îëñóí, îüëóìó úèí âóðóáäóð. Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í . Îüëóì, Àëëàùà äóà åò. Ò à ð â å ð ä è (ýöúëÿ ãà÷ìàã èñÿòéèð). Àéû! Øåéòàí! Àéû! Øåéòàí! Ì ÿ ø ÿ ä è à ó ð á à í (àüëàéà-àüëàéà îíó ñàõëàéûð). Âàé, îüëóì! Ìÿíèì åâèì âèðàí îëäó, îúàüûì ñþíäö... Âàé, âàé! Ñÿñÿ Ñîíà âÿ îíóí ãûçû Ïÿðçàä ýÿëèðëÿð. Îíëàð äà áó äÿùøÿòëè ñÿùíÿíè ýþðÿðÿê àüëàìàüà áàøëàéûðëàð.

Ñ ÿ í ÿ ì . Ñîíà! Îüëóì ÿëèìäÿí ýåòäè. Áàøûìà êöë îëñóí. Òàâóç äÿðÿñèíè ýþðöì âèðàí îëñóí! Ìîëëà Øàáàí, Êîõà, Íàìàç âÿ îíóí àðâàäû Çàëõà åâÿ äàõèë îëóðëàð.

Ì î ë ë à Ø à á à í . Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøàðàã äóà îõóéóá, ö÷ äÿôÿ îíóí öçöíÿ öôöðöð âÿ îíó Òàðâåðäè äåéÿ ÷àüûðûð. Òàðâåðäè úàâàá âåðìèð. Î, ùå÷ êèìÿ ìÿùÿë ãîéìóð âÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð. Àòàñû îíó ñàõëàéûð. Ì î ë ë à Ø à á à í . Äèâàíáÿéèíèí ýþðöì åâè éûõûëñûí. Ýÿëèá áîø èøäÿí þòðö ñîðüó-ñóàëà áàøëàäû âÿ ãîéìàäû êè, âàõòûíäà Òàðâåðäèéÿ äóà éàçàì. Ìÿí äåäèéèì êèìè, èíäè î, äÿëè îëóá. Ñ ÿ í ÿ ì . Âàé, Òàðâåðäè, îüëóì! Âàé, âàé! Þçöìö þëäöðÿúÿéÿì, äÿëè îëóá äàüëàðà äöøÿúÿéÿì. Àìàí! Àìàí!!! (Ùàìû, î úöìëÿäÿí Ïÿðçàä àüëàéûð). Ç à ë õ à (ñàêèò ñÿñëÿ ÿðèíÿ). Î, íèéÿ àüëàéûð? Í à ì à ç (î äà ñàêèò ñÿñëÿ). Êÿñ ñÿñèíè! __________ Ãÿôèëäÿí èòëÿð ùöðöøöð, åâèí äàëûíäàí ñÿñ ãàëõûð. Äèâàíáÿéè êàçàêëàðà áÿðêäÿí ÿìð âåðèð.

265

Ä è â à í á ÿ é è . Àëòû êàçàê ÿëäÿ ãûëûíú åâè äþâðÿéÿ àëñûí. Ùÿð êèì åâÿ ýèðìÿéÿ úÿùä åòñÿ âÿ éà åâäÿí ÷ûõìàã èñòÿñÿ, îíó ùÿáñ åäèí. Àëòû êàçàê äà ìÿíèìëÿ åâÿ äàõèë îëñóí! Êàìàëîâ, äàëûìúà ýÿë. Îíëàð ÿëäÿ ãûëûíú åâÿ äàõèë îëóðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è . Éåðèíèçäÿí òÿðïÿíìÿéèí. Ùå÷ êèì îíà ôèêèð âåðìèð. Ùàìû àüëàéûð âÿ àùó-çàð åäèð. Ãàäûíëàð þçëÿðèíè äþéöðëÿð. Òàðâåðäè éåíÿ ãà÷ìàã èñòÿéèð âÿ ÿââÿëêè êèìè àéû, øåéòàí, ÿúèííÿ äåéÿ ãûøãûðûð. Äèâàíáÿéè òÿÿúúöáäÿí ìàò ãàëûð. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà î, Ìîëëà Øàáàíû ñÿñëÿéèð. Ìîëëà Øàáàí éàõûíëàøûá áàø ÿéèð.

Ä è â à í á ÿ é è . Áó íÿ äåìÿêäèð? Íÿ îëóáäóð? Ì î ë ë à Ø à á à í . Áó úàâàí Òàâóç äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèíëÿðÿ ðàñò ýÿëèá, ãîðõóäàí äÿëè îëóáäóð. Ä è â à í á ÿ é è . Àðòûã áÿñäèð, àé ìÿëóí, íàüûë äàíûøäûí! Øåéòàí íÿäèð..., ðóùëàð íÿäèð. Íèéÿ àõû î, äÿëè îëñóí?! Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿíÿ èíàíìûðñûíûçñà, îíäà þçöíöç áàõûí. Äèâàíáÿéè Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøûð âÿ îíóí ãÿðèáÿ áàõûøûíû ýþðöá òÿÿúúöáëÿíèð.

Ê à ç à ê (áàéûðäàí). Àüà, ãÿçà ùÿêèìèíè è÷ÿðè áóðàõûììû? Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, îíó òåç áóðà ÷àüûð. (Êàìàëîâ ÷ûõûð âÿ ùÿêèìëÿ áèðëèêäÿ ýåðè ãàéûäûð). Ù ÿ ê è ì . Èâàí Èâàíîâè÷ÿ ñàëàìëàð îëñóí! Ìÿí ñèçèí êàüûçûíûçû àëàí êèìè òÿëÿñèê áóðàéà ýÿëäèì. Áó åâèí éàíûíäà êàçàêëàðà ðàñò ýÿëäèì. Îíëàð äåäèëÿð êè, ñèç áóðàäàñûíûç. Ëàêèí èúàçÿíèç îëìàäàí ìÿíè ùå÷ âÿúëÿ îòàüà áóðàõìàäûëàð. Áó íÿ äåìÿêäèð? Ä è â à í á ÿ é è . Úÿíàá äîêòîð, ñèçèí ýÿëèøèíèç ëàï éåðèíÿ äöøöáäöð. Ñèç àëëàù, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, áó úàâàíà áàõûí, ýþðÿê îíà íÿ îëóáäóð? Ùÿêèì Òàðâåðäèéÿ éàõûíëàøûá äèããÿòëÿ îíà áàõûð, ñîíðà îíóí íÿáçèíè éîõëàéûá äèâàíáÿéèéÿ äåéèð.

Ù ÿ ê è ì . Îíóí áÿðê ãûçäûðìàñû âàðäûð, áàõûøû äà éàõøû äåéèë. Äåéÿñÿí, ãîðõóäàí îíóí áåéíè ñàðñûëìûøäûð... Áóíëàðäàí ñîðóøóí, ýþðÿê î, íÿäÿí ãîðõóáäóð? Ä è â à í á ÿ é è . Ñîðüó-ñóàëà íÿ åùòèéàú âàð. Áó ôèëîñîô (ìîëëàíû ýþñòÿðèð) îíó èíàíäûðûáäûð êè, î, Òàâóç äÿðÿñèíäÿ øÿéàòèí éûüíàüû èëÿ ðàñòëàøûáäûð. Î äà áåëÿ ýöìàí åäèáäèð êè, ÿúèííÿëÿðÿ ðàñò ýÿëèáäèð. Èíäè ãîðõóäàí äÿëè îëóá. __________ Ù ÿ ê è ì . Äåìÿê, î, ùÿãèãÿòÿí äÿëè îëóá.

266

Ä è â à í á ÿ é è . Ñèç áóíà ãÿòè ÿìèíñèíèçìè? Ù ÿ ê è ì . Áÿëè. Ä è â à í á ÿ é è . Îíäà áó ùàãäà ýÿðÿê ìÿíÿ àðàéûø âåðÿñèíèç. Ù ÿ ê è ì . Áàø öñòÿ. Ä è â à í á ÿ é è (äèëìàíúà). Êàìàëîâ! Áó äÿëè ìÿíèì íÿéèìÿ ýÿðÿêäèð. Éàõøû îëàð êè, áó èøëÿð ùàããûíäà íà÷àëíèêÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò ýþíäÿðèì âÿ îíóí éîëäàøëàðûíû òóòìàã ö÷öí òÿäáèð ýþðöì. Ä è ë ì à í ú . Äöç áóéóðóðñóíóç, àüà! Ä è â à í á ÿ é è (ìîëëàéà). Ìÿí èíäè áó úàâàíû ùÿáñ åòìèðÿì, àíúàã íà÷àëíèêÿ éàçàúàüàì êè, îíóí äÿëè îëìàñûíà áàèñ ñÿíñÿí. Ì î ë ë à Ø à á à í . Ìÿí äÿ ñÿíäÿí øèêàéÿò éàçàúàüàì êè, áîø éåðÿ ýÿëèá áóðäà ñîðüó-ñóàë àïàðäûíûç âÿ ìÿíÿ âàõòûíäà îíà äóà éàçìàüà ìàíå îëäóíóç. Îíà ýþðÿ î, äÿëè îëóáäóð. Ä è â à í á ÿ é è . Ãÿðèáÿäèð! Îíó þç ÿãèäÿñèíäÿí äþíäÿðìÿê ìöìêöí äåéèë... Ùÿêèì, ýåäÿê... Áó çàìàí Òàðâåðäè ãÿôèëäÿí àòàñûíûí ÿëèíäÿí ÷ûõûð âÿ ãàïûéà òÿðÿô ãà÷ûð. Äèâàíáÿéè ãåéðè-èõòèéàðè îëàðàã äàéàíûð. Íàìàçäàí áàøãà áöòöí êèøèëÿð Òàðâåðäèíè òóòìàã ö÷öí îíóí äàëûíúà ãà÷ûðëàð. Áó çàìàí Çàëõà þç ÿðèíÿ äåéèð.

Ç à ë õ à . Íàìàç, Áàéðàì þç èñòÿêëèñèíÿ ÷àòàúàãäûð. Í à ì à ç . Ñÿíÿ äÿ èíÿê ãèñìÿò îëàúàã. (Ãàïû äàëûíäàí ñÿñ) Ñÿí äÿ, Íàìàç, êöðä àòûíû àëàúàãñàí. Áèðäÿí ÷þëäÿí ñÿñ ýÿëèð âÿ êàçàêëàð Áàéðàìû äàðòà-äàðòà è÷ÿðè ýÿòèðèðëÿð.

Ê à ç à ê ë à ð . Àüà, áó àäàì ÷þëäÿí ãóëàã àñûðäû, áèç äÿ òóòóá îíó è÷ÿðè ýÿòèðäèê. Ä è â à í á ÿ é è . Êàìàëîâ, ñîðóø ýþðÿê, î, íÿ èñòÿéèð. Ä è ë ì à í ú . Åé, äå ýþðöì, íèéÿ ãóëàã àñûðäûí? Á à é ð à ì (þçöíö èòèðìèø). Ìÿí?.. Ìÿí áóðà ýÿëìèøäèì... Ìÿí îíà ýþðÿ ýÿëìèøäèì êè... Ìÿí Íàìàçû âÿ îíóí àðâàäû Çàëõàíû ÷àüûðìàã èñòÿéèðäèì. Ä è ë ì à í ú (Íàìàçû âÿ Çàëõàíû ýþñòÿðÿðÿê). Î, áó êèøèíè âÿ îíóí àðâàäûíû ÷àüûðìàã èñòÿéèðäè. Ä è â à í á ÿ é è . Íÿ ö÷öí? Ä è ë ì à í ú . Íÿ èøäÿí þòðö îíëàð ñÿíÿ ëàçûì èäè? Á à é ð à ì . Íÿ èøäÿí þòðö... (úàâàá òàïìûð). __________ Ä è â à í á ÿ é è . Íÿ èñÿ, ÷îõ øöáùÿëèäèð. Êîõà! (Êîõà éàõûíëàøûð). Î àäàì êèìäèð?

267

Ê î õ à . Áèçèì êÿíäëèäèð. Ä è â à í á ÿ é è . Î, íåúÿ àäàìäûð? Îüóðëóãëà ìÿøüóë îëóðìó? (Êîõà ñóñóð). Äöçöíö äå, éîõñà ñÿíè ãóëëóãäàí ãîâàðàì. Ê î õ à . Áèð ãÿäÿð ÿëè òÿìèç äåéèë. Ä è â à í á ÿ é è . Äåìÿëè, ìÿøùóð îüðó âÿ ãóëäóðäóð... Îíóí àäû íÿäèð? Ê î õ à . Áàéðàì. Ä è â à í á ÿ é è . À! Áó àä ìÿíÿ ÷îõ òàíûø ýÿëèð. Îíóí ùàããûíäà ìÿíÿ øèêàéÿò éàçìûøëàð... Îíóí êöðä àòû âàðìû? Ê î õ à . Âàð. Ä è â à í á ÿ é è . Êÿùÿð àò, àëíûíäà äà àü õàëû. Ê î õ à . Áÿëè. Ä è â à í á ÿ é è (áÿðêäÿí). Î þçöäöð! (Êàçàêëàðà öç òóòàðàã) Óøàãëàð, îíóí ãîëëàðûíû áÿðê-áÿðê áàüëàéûí (êàçàêëàð äÿðùàë îíóí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðèðëÿð). Êàìàëîâ, åëàí åò êè, áó éàðàìàç Àõàëñèê ãÿçàñûíäà áèð êÿíäè éàíäûðûá, îðäà ÷àõíàøìà ñàëìûø âÿ ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá áèð áÿéèí àòûíû îüóðëàìûøäûð. Áèð ùÿôòÿäèð êè, ìÿí îíó òóòìàã ö÷öí ÿìð àëìûøàì. Áàøãàëàðûíà èáðÿò ö÷öí áåø ýöíäÿí ñîíðà î, ìöòëÿã äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãäûð. Ä è ë ì à í ú . Åé, ãóëàã àñûí! Áó àäàì áþéöê íàäöðöñòäöð. Î, Àõàëñèêäÿ áèð êÿíäè éàíäûðûá áèð áÿéèí êöðä àòûíû îüóðëàéûáäûð. Áåø ýöíäÿí ñîíðà î, ñèçèí ýþçöíöç ãàáàüûíäà äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãäûð. Áó äÿùøÿòëè õÿáÿðäÿí ñîíðà Çàëõà ñÿññèç-ñÿìèðñèç îòàãäàí ÷ûõûð. Ïÿðçàä ãÿøø åäèð, àäàìëàð îíà éàõûíëàøûðëàð. Îíóí àíàñû Ñîíà éåðäÿ îòóðóð âÿ àüëàéàðàã þçöíö äþéìÿéÿ áàøëàéûð. Òàðâåðäèíè ñàõëàéàí Ìÿøÿäè Ãóðáàíäàí ñàâàéû áöòöí êèøèëÿð Ïÿðçàäà éàõûíëàøûð, îíóí éàíûíäà ÿëëÿøèð âÿ öçöíÿ ñó ñÿïèðëÿð. Ìîëëà Øàáàí äóà îõóéóð.

Ä è â à í á ÿ é è . Ìîëëà Øàáàí, îíà íÿ îëìóøäóð? Ì î ë ë à Ø à á à í . Áó ãûçûí öðÿéè ýåäèáäèð. Ä è â à í á ÿ é è . Íèéÿ? Ì î ë ë à Ø à á à í . Äèâàíÿ îëìóø àäàõëûñûíà öðÿéè áÿðê éàíäûüû ö÷öí. Ä è â à í á ÿ é è . Äîüðóäàíìû, áóíà ýþðÿ? Ì î ë ë à Ø à á à í . ßëáÿòòÿ, áóíà ýþðÿ. Ìÿí øÿõñÿí îíëàðû àäàõëàìûøàì. Ãûç äÿëèúÿñèíÿ îíó ñåâèð. Ä è â à í á ÿ é è . Áÿñ íèéÿ îíóí öðÿéè èíäè ýåòäè! Áó âàõòà ãÿäÿð êè, ùÿð áèð òÿüéèð ùèññ åäèëìèðäè? Ëàêèí áóðàäà íÿ äåñÿí îëà áèëÿð! Ùÿêèì, áó ýþçÿë ãûçà êþìÿê åòìÿê èñòÿìÿçñèíèçìè? Ù ÿ ê è ì . Áóíëàð áèçÿ èíàíìûðëàð. Áóíëàðûí èøèíÿ ãàðûøìàüà äÿéìÿç. Ä è â à í á ÿ é è . Îíäà ýåäÿê. Éîõñà áèç äÿ áó ãÿðèáÿ ÿùâàëàòëàðäàí äÿëè __________ îëà áèëÿðèê.

268

Áèðäÿí áàøäàí-àéàüà ãÿäÿð ñèëàùëàíìûø äþðä àäàì îòàüà äàõèë îëóð. Áóíëàð Áàéðàìûí ãàðäàøëàðûäûð. Îíëàð úÿñàðÿò âÿ ùÿäÿ èëÿ äèâàíáÿéèäÿí òÿëÿá åäèðëÿð êè, Áàéðàìû àçàä åòñèí. Äèâàíáÿéè ÿëèíäÿ òàïàí÷à îíëàðà éàõûíëàøûð âÿ êàçàêëàðà ÿìð åäèð. Ä è â à í á ÿ é è . Óøàãëàð! Èðÿëè! Âóðóí éàðàìàçëàðû! Êàçàêëàð Áàéðàìûí ãàðäàøëàðûíûí öçÿðèíÿ ùöúóì ÷ÿêèðëÿð. Îíëàð ùàé-êöéëÿ ãà÷ûðëàð.

Ä è â à í á ÿ é è (Áàéðàìûí éàíûíäà äàéàíìûø êàçàêëàðà). Óøàãëàð, îíó âÿ Íàìàçû þçöíöçëÿ ýþòöðöí. Êîõà, ñàáàù Íàìàçûí àðâàäû Çàëõàíû äà ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð. Éÿãèí êè, î, áóðàäàí ñàêèòúÿ ÷ûõûá Áàéðàìûí ãàðäàøëàðûíà õÿáÿð âåðìèøäèð. Ñàáàù ìÿí îíëàðëà ùåñàáëàøàðàì! Ùÿêèì, ýåäÿê! Òàìàì îëäó. “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí” êîìåäèéàñû (èêèíúè âàðèàíò) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìóø èëê êîìåäèéàñûäûð. Î, 1852-1853-úö èëèí òåàòð ìþâñöìöíäÿ îéíàíûëìûøäûð. “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóø òåàòð ðåñåíçèéàëàðûíäà ãåéä åäèëìèøäèð êè, òàìàøà áþéöê óüóðëà êå÷ìèøäèð.

1 Òàò – ôàðñ äèëè ãðóïóíà ìÿíñóá îëàí õàëãëàðäàíäûð. Òàòëàð ÿñàñ åòèáàðû èëÿ òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòêàðëûãëà ìÿøüóë îëóðäóëàð. Áóðàäà òàò ÿñë ìÿíàñûíäà äåéèë, ìÿúàçè ìÿíàäà, òÿùãèð êèìè èøëÿäèëèð.

2 Òÿúèê ñþçö äÿ áóðàäà, òàéôà, õàëã ìÿíàñûíäà äåéèë, ãîðõàã, ÿúèç, áàúàðûãñûç àäàì ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð.

3 Êó÷åð – àðàáà÷û, àðàáà ñöðÿí. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ êîìåäèéàëàðûíäà èøëÿíèëìèø èëê ðóñ ñþçëÿðèíäÿíäèð.

4 Êå÷ÿí ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ, àéðû-àéðû ëÿçýè äÿñòÿëÿðè òåç-òåç Àçÿðáàéúàíûí ðàéîíëàðûíà ùöúóì åäèá, øÿùÿðëÿðè, êÿíäëÿðè òàëàéûðäûëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äèâàíáÿéèíèí äèëè èëÿ áóíà èøàðÿ åòìèøäèð.

5 Ùàôèçè-úàíÿâàðàí – ùåéâàíëàðû ìöùàôèçÿ åäÿí. “ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÂßÇÈÐÈ-ÕÀÍÈ-ËßÍÊßÐÀÍ” (ñÿù.98-120) Êîìåäèéà ùèúðè 1267-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Áó ìèëàäè òàðèõèëÿ 1850-1851-úè èëëÿðÿ äöøöð. Ëàêèí ìöÿëëèôèí îíó “Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóð__________ áàñàí”äàí ñîíðà ðóñúà íÿøð åäèëìèø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíÿ (1853) âÿ “Òÿìñèëàò”à ñàëìàñû ýþñòÿðèð êè, ÿñÿð 1851-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð.

269

Êîìåäèéàíûí èëê àäû “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ñÿðàá”äûð. Áó ñÿðëþâùÿ àëòûíäà î, 1853-úö èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ (¹7, 9), ùÿìèí èëäÿ ðóñúà ÷ûõìûø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ âÿ “Òÿìñèëàò”äà äÿðú îëóíìóøäóð. Êîìåäèéàíûí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíäÿ äÿ áó áàøëûã èøëÿíìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí 1874-úö èëäÿ ôàðñ äèëèíäÿ íÿøð îëóíìóø êîìåäèéàëàð ìÿúìóÿñèíäÿ èñÿ, ÿñÿð èëê äÿôÿ “Ùåêàéÿòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” àäû èëÿ ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Áóíà ÿñàñëàíàðàã áèð ñûðà Ãÿðáè Àâðîïà øÿðãøöíàñëàðû áåëÿ ùåñàá åòìèøäèëÿð êè, ÿñÿðèí àäûíû Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí êîìåäèéàëàðûíû ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åäÿí, úÿíóáè àçÿðáàéúàíëû Ìèðçÿ Ìÿììÿäúÿôÿð Ãàðàúàäàüû äÿéèøäèðìèøäèð. Áó ìöëàùèçÿ óçóí çàìàí Àçÿðáàéúàí àõóíäîâøöíàñëûüûíäà äà ùþêì ñöðìöøäöð. Ëàêèí ñîí èëëÿðäÿ àéäûíëàøìûøäûð êè, Ìèðçÿ Ìÿììÿäúÿôÿð Ãàðàúàäàüû áèëàâàñèòÿ ìöÿëëèôèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ Ñÿðàá ñþçöíö Ëÿíêÿðàíëà äÿéèøäèðìèøäèð. Áóíà ñÿáÿá î îëìóøäóð êè, êîìåäèéàäà ÿùâàëàò äÿíèç ñàùèëè øÿùÿðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ âàãå îëóð âÿ òàìàìëàíûð, Ñÿðàá èñÿ äÿíèçäÿí óçàã áèð ãÿñÿáÿäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö ñîíðàëàð áó óéüóíñóçëóüó ùèññ åäÿðÿê ÿñÿðèíèí àäûíû äÿéèøäèðìÿéè âàúèá ñàéìûøäûð. Áó ùàãäà ìÿëóìàòà îíóí Èðàíëû äîñòó, ìààðèô÷è çèéàëû Ìèðçÿ Éóñèô õàíà ýþíäÿðäèéè, 1870-úè èë, 17 äåêàáð òàðèõëè, ìÿêòóáóíäà òÿñàäöô åäèðèê. Áó ìÿêòóáäà ÿäèá þç äîñòóíà äþíÿ-äþíÿ òàïøûðûðäû. “ßçèç ìöòÿðúèìÿ äåéèíèç êè, “Ñÿðàá õàíûíûûí ùåêàéÿòè”íè ùÿð éåðäÿ “Ëÿíêÿðàí õàíûíûí ùåêàéÿòè” èëÿ ÿâÿç åòñèí... Ñÿðàá ñÿùâäèð Ëÿíêÿðàí éàçûëìàëûäûð. ×öíêè Ñÿðàá éàíûíäà äÿíèç éîõäóð” (Áàõ: Àõóíäçàäÿ Ì.Ô. ßñÿðëÿðè. – Áàêû, 1962, ÛÛÛ ú., ñ.220). Ìèðçÿ Éóñèô õàí äà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí õàùèøèíè òÿðúöìÿ÷èéÿ ÷àòäûðìûø âÿ î äà ìöÿëëèôèí àðçóñóíó éåðèíÿ éåòèðÿðÿê êîìåäèéàíûí àäûíû äÿéèøäèðìèøäèð. Áóíäàí ñîíðà êîìåäèéà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áöòöí íÿøð îëóíìóø êèòàáëàðûíäà “Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” àäû àëòûíäà äÿðú îëóíìóøäóð. “Ùåêàéÿòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí” êîìåäèéàñû äà 1852-1853-úö èëëÿðèí òåàòð ìþâñöìöíäÿ Òèôëèñ ðóñ òåàòðûíäà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Î, Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ äÿ îéíàíûëìûø èëê äðàì ÿñÿðèäèð. Êîìåäèéà Ùÿñÿí áÿé Çÿðäàáèíèí ðÿùáÿðëèéè âÿ Íÿúÿô áÿé Âÿçèðîâóí ôÿàë èøòèðàêû èëÿ, 1873-úö èëèí 10 (22) ìàðòûíäà (“Êàâêàç “ãÿçåòè,1873, 25 ìàðò), áþéöê òÿíòÿíÿ èëÿ òàìàøàéà ãîéóëìóøäóð. Àçÿðáàéúàí òåàòðûíûí òàðèõè äÿ ìÿùç áó òàìàøà èëÿ áàøëàéûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ âåðèëìèø ìöõáèð ìÿêòóáóíäàí áó áàðÿäÿ õÿáÿð òóòìóø âÿ Ù.Çÿðäàáèéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà þç ñåâèíúèíè áåëÿ èôàäÿ åòìèøäèð: “Ìÿí ãîúàëìûøàì âÿ __________ éàõûí âàõòëàðäà þëöìöìö ýþçëÿéèðäèì. Ëàêèí áó õÿáÿð ìÿíèì þìðöìö îí èë àðòûðäû”.

270

1

Êîìåäèéàäà ùàäèñÿëÿð 1800-1801-úè èëëÿðäÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿìèøäÿí ÿââÿë, þëêÿäÿ êè÷èê ôåîäàë äþâëÿòëÿðè – õàíëûãëàð ìþâúóä îëäóüó èëëÿðäÿ úÿðÿéàí åäèð.

2 Ðÿøò – Èðàíûí øèìàëûíäà, Õÿçÿð äÿíèçè éàõûíëûüûíäà éåðëÿøÿí èðè øÿùÿðëÿðäÿí áèðèäèð.

3 Øåèð ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè Ìîëëà Ïÿíàù Âàãèôèíäèð (1717-1797).

4 “ßññèíÿ áèññèííè, âÿë åéíÿ áèë-åéíè, âÿëúöðóùÿ ãèñàñ” èñëàì äèíèíèí úÿçà ãàíóíëàðûíäàí áèðèäèð. Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ òÿðúöìÿñè: “Äèø ÿâÿçíÿ äèø, ýþç ÿâÿçèíÿ ýþç, éàðà ÿâÿçèíÿ éàðà”.

5 Õöëàôàéè-ÿçèìöøøÿí – éöêñÿê, áþéöê ðöòáÿëè õÿëèôÿëÿð. Ìÿùÿììÿääÿí ñîíðà ÿðÿá õÿëèôÿëÿðè îëàí ßáóáÿêð, Þìÿð, Îñìàí âÿ ßëè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

6 Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè – Èðàíäà ÛÕ-Õ ÿñðëÿðäÿ ùþêìðàíëûã åòìèø Ãÿçíÿâèëÿð ñöëàëÿñèíèí ùþêìäàðû.

7 Úÿçàèð÷è – ïèéàäà îðäó ÿñýÿðè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þçö êîìåäèéàëàðûíûí 1853-úö èë ðóñúà íÿøðèíäÿ áó ñþçÿ áåëÿ øÿðù âåðìèøäèð: “Õàíëàðûí ïèéàäà îðäóñó áåëÿ àäëàíûðäû”. “ÑßÐÝÖÇßØÒÈ-ÌßÐÄÈ-ÕßÑÈÑ” (ÙÀÚÛ ÃÀÐÀ) (ñÿù.121-157) “Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ” Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí äðàì éàðàäûúûëûüûíûí øàù ÿñÿðè, Àçÿðáàéúàí äðàìàòóðýèéàñûíûí ýþçÿë íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ìöàñèðëÿðèíèí éàçìàëàðûíà ýþðÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó êîìåäèéàíû þçöíöí ÿí éàõøû äðàì ÿñÿðè ñàéìûøäûð. Êîìåäèéà ÿäÿáèééàòûìûçäà îíóí áàø êîìèê ãÿùðÿìàíû Ùàúû Ãàðàíûí àäû èëÿ ìÿøùóðäóð. “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñû ùèúðè 1269-úó èëäÿ, ìèëàäè òàðèõëÿ 1852-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Î, èëê äÿôÿ ìöÿëëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ 1853-úö èëäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 15, 18, 25, 29, àïðåë âÿ 2 ìàé òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ (¹28, 29, 30, 31, 32) äÿðú îëóíìóøäóð. “Ùàúû Ãàðà” Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí ñÿùíÿñèíäÿ òàìàøàéà ãîéóëìóø èêèíúè äðàì ÿñÿðèäèð. Áó êîìåäèéàäà áèëàâàñèòÿ Ù.Çÿðäàáèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà âÿ Í.Âÿçèðîâóí ôÿàë èøòèðàêû èëÿ, 1873-úö èëèí àïðåë àéûíûí 17-äÿ (ñîí âàõòëàðà ãÿäÿð áó òàðèõ ñÿùâ îëàðàã èéóí àéû ùåñàá åäèëèðäè – òÿðòèá÷è) ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ îéíàíûëìûø âÿ òàìàøà÷ûëàðûí ðÿüáÿòèíè ãàçàíìûøäûð (“Êàâêàç” ãÿçåòè, 1873, 25 àïðåë, ¹13). “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí ìþâçóñó ðåàë ùÿéàò ùàäèñÿëÿðèíäÿí àëûíìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1852-úè èëäÿ Èðàíäàí ãà÷àã ìàë êå÷èðÿí êîíòðà__________ áàíäà÷ûëàðà ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðìàã ö÷öí, ñÿðùÿä ðàéîíëàðûíà ýþíäÿðèëìèø 271

ïîäïîëêîâíèê Ìåéåðèí òÿðúöìÿ÷èñè îëìóø âÿ áó çàìàí ãà÷àã ìàë êå÷èðÿí äÿñòÿëÿðèí ñÿðýöçÿøòëÿðèíè áèëàâàñèòÿ ìöøàùèäÿ åòìèøäè. ×îõ ýöìàí êè, î þç áåøèíúè êîìåäèéàñûíûí ñöæåòèíèí ÿñàñûíà, áèëàâàñèòÿ øàùèäè îëäóüó ùàäèñÿëÿðäÿí áèðèíè ãîéìóøäóð.

1 “Íÿ ãûçûëáàø äþéöøö âàð, íÿ îñìàíëû äþéöøö âàð” – ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè ÷ÿðÿéèíäÿ Çàãàôãàçèéàíûí Ðóñèéàéà áèðëÿøäèðèëìÿñè äþâðöíäÿ, Ðóñèéà èëÿ Èðàí âÿ Ðóñèéà èëÿ Òöðêèéÿ àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Ìÿëóìäóð êè, áó ìöùàðèáÿëÿðäÿ êþíöëëö Àçÿðáàéúàí ñöâàðè àëàéëàðû äà ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð.

2 Áó èëëÿðäÿ Øåéõ Øàìèëèí áàø÷ûëûüû àëòûíäà Äàüûñòàí õàëãëàðû èëÿ Ðóñèéà àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿð íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

3 Äàùè Èðàí øàèðè Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” åïîïåéàñûíûí ÿôñàíÿâè ãÿùðÿìàíû Ðöñòÿì íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

4 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ùåéäÿð áÿéèí áó ñþçëÿðèëÿ äþâðöíöí ìöùöì áèð èãòèñàäè-ñèéàñè ùàäèñÿñèíè ÿêñ åòäèðìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí îðòàëàðûíäà Ðóñèéàíûí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿ ìàíóôàêòóðà ñÿíàéåñè ýåíèø èíêèøàô òàïìûøäû. Ëàêèí ðóñ òîõóúóëóã ñÿíàéåñèíèí ìàëëàðû, êåéôèééÿò áàõûìûíäàí èíêèøàô åòìèø Ãÿðáè Àâðîïà þëêÿëÿðèíèí ìàëëàðûíäàí àøàüû ñÿâèééÿäÿ èñòåùñàë îëóíóð, õàðèúè ðÿãàáÿò òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðìèð, íÿèíêè Ðóñèéàíûí äàõèëè áàçàðëàðûíäà, ùÿòòà éåíè òóòóëìóø óúãàð ðàéîíëàðäà áåëÿ ÷ÿòèíëèêëÿ ñàòûëûðäû. Áåëÿ áèð èãòèñàäè ÷ÿòèíëèéÿ äöøÿí ÷àð ùþêóìÿòè þç ìèëëè áóðæóàçèéàñûíûí ìÿíàôåèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê, õàðèúäÿí ìàíóôàêòóðà ìàëëàðûíû ýÿòèðìÿéè îëäóãúà ìÿùäóäëàøäûðìûøäû. Áó òÿäáèð éåðëè òàúèðëÿðÿ áþéöê çèéàí âóðìóø, îíëàðûí àðàñûíäà úèääè íàðàçûëûã äîüóðìóøäó. Áó ÷ÿòèíëèêäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí, éåðëè òàúèðëÿð ãàíóíñóç ùÿðÿêÿòëÿðÿ ÿë àòûð, ãà÷àã, êîíòðàáàíä÷û äÿñòÿëÿðëÿ ÿëàãÿ ñàõëàéûá, Èðàíäàí Ôðàíñûç ìàíóôàêòóðà ìàëëàðû ýÿòèðäèð âÿ ýèçëè ñóðÿòäÿ ñàòûðäûëàð. ×àð ùþêóìÿòè äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Èðàíäàí ýèçëè õàðèúè ìàë êå÷èðÿí ãà÷àã, êîíòðàáàíä÷û äÿñòÿëÿðÿ ãàðøû úèääè ìöáàðèçÿ àïàðûðäû. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç êîìåäèéàñûíäà áÿéëÿðèí âÿ Ùàúû Ãàðàíûí äèëè èëÿ áèð íå÷ÿ éåðäÿ áó ìÿñÿëÿéÿ òîõóíìóøäóð.

5 Øóøà øÿùÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

6 Ìöñÿëìàíëàðûí ìöãÿääÿñ øÿùÿðè Ìÿêêÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

7 Èðàí íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

8 Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíàí ÿëéàçìàëàðûíäàí ìÿëóì îëóð êè, î, “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí áåøèíúè ïÿðäÿñèíèí ðåìàðêàñûíû ýåíèøëÿíäèðìèø âÿ îíó ÿñÿðèíÿ ÿëàâÿ åòìÿê íèééÿòèíäÿ îëìóøäóð. Ðóñ äèëèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí þç __________ õÿòòè èëÿ éàçûëàí âÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ öçö ÷ûõàðûëàí ÿëéàçìàëàðûíäà “Ùàúû Ãàðà” êîìåäèéàñûíûí áåøèíúè ìÿúëèñè áåëÿ áàøëàíûð: 272

Áåøèíúè ìÿúëèñ Áó ìÿúëèñ òàòàð (Àçÿðáàéúàí – ðåä.) òîéó èëÿ áàøëàéûð. Ùåéäÿð áÿé òîé ïàëòàðûíäà õàë÷à öçÿðèíäÿ îòóðìóøäóð. Îíóí éàíûíäà ñàüäèøè âÿ ñîëäèøè, ÿòðàôûíäà èñÿ ãîùóìëàð âÿ äîñòëàð ÿéëÿøìèøëÿð. Àøûã ñàç âÿ éà çóðíà ÷àëûð. Î áèðè çöé òóòóð, ö÷öíúöñö îõóéóð. Áèð äÿãèãÿäÿí ñîíðà ñÿùíÿ àðõàñûíäà çóðíà ñÿñè âÿ “àé øàáàø, àé øàáàø” – äåéÿ ÷ûüûðòûëàð åøèäèëèð. Áó, ýÿëèíèí éàõûíëàøìàñûíà èøàðÿäèð. Íÿùàéÿò, ÿòðàôûíû ÷îõëó úàâàí îüëàí âÿ ãûç áöðöìöø ýÿëèí ýþðöíöð. Îíóí äà ñàü âÿ ñîëóíäà éåíýÿëÿð âàðäûð. Àäàìëàð Ùåéäÿð Áÿéè äóðüóçóðëàð. Î, ýÿëèíèí ãàðøûñûíäà ö÷ äÿôÿ áàø ÿéèð. Àðàñûêÿñèëìÿç çóðíà ñÿñè àëòûíäà ùàìû ñÿùíÿíè äþâð åäèð. Ðÿãñ áàøëàíûð. Îüëàíëàð âÿ ãûçëàð ðÿãñ åäèðëÿð. Ñîíðà ýÿëèíè îíóí ö÷öí àéðûëìûø îòàüà àïàðûðëàð. Ðÿãñ ãóðòàðûð. Ãîíàãäàð òîé ìÿúëèñèíè òÿðê åäèðëÿð. Ùåéäÿð áÿé ýÿëèí îòàüûíà êå÷èð.

“ÌÖÐÀÔÈß ÂßÊÈËËßÐÈÍÈÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ” (ñÿù.158-186) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Òÿìñèëàò”äà “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè” êîìåäèéàñûíûí éàçûëìà èëèíè ùèúðè òàðèõëÿ 1272-úè èë, ìèëàäè òàðèõëÿ 1855-úè èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. ßñÿð èëê äÿôÿ ìöÿëëèôèí òÿðúöìÿñèíäÿ 1856-úû èëäÿ, “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 23, 24, 25 íîéàáð âÿ 6 äåêàáð òàðèõëè íþìðÿëÿðèíäÿ (¹93, 94, 95, 96) “Âîñòî÷íûå àäâîêàòû” áàøëûüû àëòûíäà äÿðú îëóíìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ÿââÿëêè êîìåäèéàëàðûíäàí ôÿðãëè îëàðàã “Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðè”íäÿ ùàäèñÿëÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà, Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿ úÿðÿéàí åäèð. Öìóìèééÿòëÿ, áó êîìåäèéàäàí åòèáàðÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿêñÿð ÿñÿðëÿðèíèí ìþâçóñóíó Èðàí ùÿéàòûíäàí àëìûøäûð. Áóíóí ÿñàñ ñÿáÿáè ìöÿëëèôèí þç éàõàñûíû ÷àð ñåíçîðóíóí òÿãèáëÿðèíäÿí ãóðòàðìàã ìÿãñÿäè îëìóøäóð. Ãàôãàç úàíèøèíëèéèíäÿ ìÿñóë âÿçèôÿäÿ ÷àëûøàí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ, ìÿùêÿìÿëÿðèí âÿ ìÿùêÿìÿ ìÿìóðëàðûíûí åéèáëÿðèíè à÷ûã âÿ êÿñêèí òÿíãèä åäÿ áèëìÿçäè. Îäóð êè, ñîíóíúó äðàì ÿñÿðèíäÿ î, ùàäèñÿëÿðè Òÿáðèçÿ êå÷èðìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó. Ëàêèí ÿñÿðäÿ ìöÿëëèô äîëàéû éîëëà éåðëè ìÿùêÿìÿëÿðèí ãàíóíñóçëóüóíó, þçáàøûíàëûüûíû âÿ ðöøâÿòõîðëóüóíó äà êÿñêèí ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòóðäó.

1 Ìöòÿ – ìöâÿããÿòè êÿáèí. Øÿðèÿò ãàíóíëàðûíà ýþðÿ, âÿðÿñÿëèê ùöãóãëàðûíà éàëíûç êèøèíèí ãàíóíè, êÿáèí êÿñèëìèø àðâàäû ìàëèê îëóð. Ñèãÿ, ìöòÿ éîëó __________ èëÿ àëûíìûø àðâàäëàð èñÿ âÿðÿñÿëèê ùöãóãëàðûíäàí ìÿùðóì åäèëèðëÿð.

2 Ùèáÿíàìÿ – âÿêàëÿòíàìÿ.

273

3

ßùëè-çÿëÿìÿ – ìöñÿëìàí øèÿ ðóùàíèëÿðè äþâëÿò ìÿìóðëàðûíû ÿùëèçÿëÿìÿ àäëàíäûðûð, îíëàðà ìÿíôè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéèðäèëÿð. Îíëàðà ýþðÿ, äþâëÿò øèÿ ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí ùÿãèãè âàðèñëÿðè ñàéûëàí ðóùàíèëÿðÿ ìÿíñóá îëìàëûäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ Çöáåéäÿíèí äèëè èëÿ Èðàí äþâëÿò ìÿìóðëàðûíûí çöëì, èñòèáäàä ÿùëè êèìè òÿíãèä åäèðäè.

4 Àòàìûí òèéóë êÿíäëÿðèíè – âàõòèëÿ øàù òÿðÿôèíäÿí àòàìà âåðèëìèø êÿíäëÿð.

5 ßôëàòóíè-ÿñð – ÿñðèí ßôëàòóíó. ßôëàòóí – Ïëàòîí åðàìûçäàí ÿââÿë, ö÷öíúö ÿñðäÿ éàøàìûø ãÿäèì éóíàí ôèëîñîôóäóð. Îíóí ïîåòèêà, åòèêà, ñèéàñÿò, òàðèõ âÿ ñàèð åëìëÿðÿ àèä ÿñÿðëÿðè âàðäûð.

6 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç ìÿíôè ãÿùðÿìàíûíûí äèëèíäÿ èøëÿòäèéè “ôèðãåéèñóàë” ñþçëÿðè èëÿ Èðàí ÿñýÿðëÿðèíèí êàñûá âÿçèééÿòäÿ éàøàìàëàðûíà, äèëÿí÷è êèìè ÿë à÷ûá éåðëè ÿùàëèäÿí êþìÿê èñòÿìÿëÿðèíÿ âÿ îíëàðûí ÿùàëèíèí äèëÿí÷è äÿñòÿñèíÿ ìÿíñóá îëìàëàðûíà èøàðÿ åòìèøäèð. ßñÿðèíèí ðóñúà òÿðúöìÿñèíäÿ î, “ôèðãåéè-ñóàë” ñþçöíö äèëÿí÷èëÿð (íèùèå) êèìè òÿðúöìÿ åäèáäèð.

7 “ßðáàáöääöâÿëè ìöëùÿìöíÿ” – ãåéðè àäè, èëàùè, Àëëàù òÿðÿôèíäÿí òÿêòÿê àäàìëàðà áÿõø åäèëÿí èñòåäàäà, èëùàìà ìàëèê îëàí àëè äþâëÿò ùàêèìè, ìÿìóðó. Àüà Áÿøèð áó ñþçëÿðëÿ ìÿùêÿìÿ ùàêèìè ãàðøûñûíäà éàëòàãëàíûð, îíó ÿëÿ àëìàüà ÷àëûøûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó äèàëîãó äàõèëè áèð êèíàéÿ èëÿ Àüà Áÿøèðèí äèëèíäÿ èøëÿòìèø âÿ áóíóíëà ìÿùêÿìÿ ñÿäðèíèí ñÿôåù, áàøûáîø, ñàäÿëþâù áèð ùàêèì îëäóüóíà áèð èøàðÿ åòìèøäè.

8 Ëåéëàú – Éàõûí Øÿðãäÿ ÿôñàíÿâè øàùìàò, íÿðä îéóí÷óñó, ìàùèð ãóìàðáàç ñèìâîëó. “ÀËÄÀÍÌÛØ ÊßÂÀÊÈÁ” ÏÎÂÅÑÒÈ (ñÿù.189-212) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíè 1857-úè èëäÿ éàçìûøäûð. ßñÿð èëê äÿôÿ “Òÿìñèëàò”äà äÿðú îëóíìóøäóð. ßäèá “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ ÷àï åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ, îíó 1857-úè èëèí èéóí àéûíäà ðóñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèø (áó áàðÿäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí ðóñúà òÿðúöìÿñèíèí ÿëéàçìàñûíäà ìöÿëëèôèí õöñóñè ãåéäè âàðäûð), ëàêèí ìÿãñÿäèíÿ éàëíûç 1864-úö èëäÿ íàèë îëìóøäóð (“Êàâêàç” ãÿçåòè, 1864-úö èë, ¹25, 27, 30 âÿ 31). “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ìþâçóñó, ÿñàñ ñöæåòè Øàù Àááàñûí êàòèáè âÿ òàðèõ÷èñè Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí “Òàðèõå-Àëÿì-àðàéå-Àááàñè” ÿñÿðèíäÿí __________ ýþòöðöëìöøäöð. ßäèá þçö ÿñÿðèíèí áèð éåðèíäÿ áó ùàãäà àéäûí ìÿëóìàò âåðìèøäèð: “Îëóð êè, õàíÿíäÿëÿð áó ýöçàðèøèí âöãóóíäà øöáùÿ åäèá ýèçáÿ 274

ùÿìë åäÿëÿð, áó ñóðÿòäÿ ìÿí îëàðäàí òÿâÿããå åäèðÿì êè, “Òàðèõè-Àëÿìàðà”äà Øàù Àááàñûí úóëóñóíó éåääèíúè èëèíäÿ ñàäèð îëàí âÿãàèÿéÿ ìöëàùèçÿ åòñèíëÿð”. Èñêÿíäÿð áÿé Ìöíøèíèí òàðèõè ÿñÿðèíäÿ “Àëäàíìûø êÿâàêèá”èí ÿñàñ ñöæåò õÿòòèíè õàòûðëàäàí áó ñÿòèðëÿð éàçûëìûøäûð: “...Ùÿìèí èë (1595-úè èë íÿçÿðäÿ òóòóëóð – Í.Ì.) ìöíÿúúèìëÿð õÿáÿð âåðäèëÿð êè, àøàüû âÿ éóõàðû óëäóçëàðûí ùÿðÿêÿòè âÿ áèð-áèðè èëÿ éàõûíëàøìàñû ýöíÿøÿ ìÿíñóá îëàí àëè ðöòáÿëè áèð øÿõñèí (øàù íÿçÿðäÿ òóòóëóð – Í.Ì.) ìÿùâè âÿ åäàìû èëÿ íÿòèúÿëÿíÿúÿêäèð. Ùÿì äÿ åùòèìàë åäèðäèëÿð êè, áó ùàäèñÿ Èðàíäà áàø âåðÿ áèëÿð. Ìöíÿúúèìëÿðèí ýÿëäèéè íÿòèúÿéÿ ýþðÿ, ïàäøàùûí òàëå óëäóçó çÿâàëÿ óüðàìàã ÿðÿôÿñèíäÿ èäè. Áó éöêñÿê åëìäÿ çàìàíûí ãàáàãúûëû îëóá, íöúóì åëìè ùþêìëÿðèíÿ ÿñàñÿí, íÿòèúÿ ÷ûõàðìàãäà þç ìöàñèðëÿðèíäÿí èðÿëè ýåäÿí Ìþâëàíà Úÿëàëÿääèí Ìÿùÿììÿä Ìöíÿúúèì Éÿçäè î óüóðñóçëóüó áó òÿäáèðëÿ àðàäàí ãàëäûðìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè êè, ÿëàùÿçðÿò áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿí èêè óëäóçóí éàõûíëàøìàñû òÿñèðèíèí ÿí ýöúëö îëäóüó ö÷ ýöíöí ÿðçèíäÿ þçöíö ïàäèøàëûãäàí êÿíàð åäèá, ãÿòëè âàúèá îëàí úàíèëÿðäÿí áèðèíè ïàäøàùëûüà òÿéèí åòñèí. Áåëÿ êè, ùÿìèí ö÷ ýöíöí ÿðçèíäÿ ãîøóí âÿ ðÿèééÿò îíóí ÿìðëÿðèíÿ òàáå îëóá, ïàäèøàùûí ùþêìö êèìè ñþçñöç èúðà åòñèíëÿð âÿ ö÷ ýöíäÿí ñîíðà î úàíè, óëäóçëàðûí éàõûíëàøìàñûíûí áþéöê äàðüàñûíà âÿ çàìàí ùàäèñÿëÿðè úÿëëàäûíà òàïøûðûëñûí êè, ãÿòëÿ éåòèðñèí. Ùàìû áó òÿäáèðè áÿéÿíäè âÿ ãóðÿ (ïóøê) äèíñèçëèêäÿ þç éîëäàøëàðûíäàí äàùà èòè ýåäÿí óñòà Òÿðêÿøäóç Éóñèôèí àäûíà äöøäö. Áóíà ýþðÿ äÿ, ãåéä îëóíàí äèíñèçëÿð äÿñòÿñèíÿ ìÿíñóá îëàí ùÿìèí Éóñèôè, îðäó ãÿðàðýàùûíà ýÿòèðäèëÿð. ßëàùÿçðÿò þçöíö øàùëûãäàí ÷ûõàðûá, ïàäøàùëûã àäûíû î ÿúÿëè ÷àòìûøà ÿòà åòäèëÿð âÿ øàùëûã òàúûíû îíóí áàøûíà ãîéóá, ýþçÿë ïàëòàð ýåéèíäèðäèëÿð. Êþ÷ ýöíö îíó éÿùÿð âÿ úèëîâó ãèéìÿòëè úÿâàùèðàòëà áÿçÿäèëìèø Áÿðäÿ ãàòûðûíà ìèíäèðèá, ïàäøàùëûã áàéðàãëàðûíû îíóí öñòöíÿ ãàëäûðäûëàð. Áöòöí ÿìèðëÿð, ÿéàíëàð, õèäìÿò÷èëÿð ãîøóí èëÿ îíóí ÿòðàôûíäà õèäìÿòÿ ùàçûð âÿçèééÿòäÿ äóðàðàã, àïàðûá ìÿíçèëÿ ÷àòäûðûð âÿ øàù äèâàíõàíàñûíà ýÿòèðèá éåìÿê-è÷ìÿê ùàçûðëàéûðäûëàð. Ýåúÿ èñÿ ãàëèá ãîøóí âÿ éöêñÿê ðöòáÿëè ãîð÷óëàð (õöñóñè ãâàðäèéà ùèññÿñè – Í.Ì.) êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð... Õöëàñÿ, ö÷ ýöíäÿí ñîíðà îíóí ùÿéàòûíûí áèðîâóç ïàëòàðû ñîéóíäó âÿ òàõòû òàáóòà ÷åâðèëäè. Ãåéä îëóíàí ùàäèñÿäÿí ñîíðà ÿëàùÿçðÿò éåíèäÿí ñÿëòÿíÿò òàõòûíà ÿéëÿøäèëÿð...*

__________ * Áàõ: Ùÿñÿíîâ À.Ã., Îíóëëàè Ñ.Ì. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ÿñÿðèíäÿêè ñóðÿòëÿðèí ïðîòîòèïëÿðè ùàããûíäà. Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí åëìè ÿñÿðëÿðè. Äèë âÿ ÿäÿáèééàò, ñåð., 1968, ¹6, ñ.70

275

Ëàêèí ÿäèá òàðèõè ÿñÿðäÿ òÿñâèð îëóíàí áó ùàäèñÿíè êîðòÿáèè, îëäóüó êèìè, ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê àïàðìàäàí ÿñÿðèíäÿ ãÿëÿìÿ àëìàìûøäûð. Î, òàðèõè ùàäèñÿíè éàðàäûúûëûã ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðìèø, ýåíèøëÿíäèðìèø, éåíè ùàäèñÿëÿðëÿ, åïèçîäëàðëà çÿíýèíëÿøäèðìèø, îíà éåíè áèð ìÿíà âåðìèø, òàì éåíè áèð èñòèãàìÿòäÿ èíêèøàô åòäèðìèøäèð. Ìöÿëëèôèí ÿñàñ óñòàëûüû îíäà îëìóøäóð êè, î, áó ãåéðè-àäè, íàüûëâàðû ùàäèñÿíèí ÿñàñûíäà äÿðèí èúòèìàè-ñèéàñè ìÿçìóíà âÿ éöêñÿê áÿäèè ìÿçèééÿòëÿðÿ ìàëèê îëàí ñàòèðèê áèð ïîâåñò éàðàòìûøäûð.

1

Èðàíäà 1502-1722-úè èëëÿð àðàñûíäà ùþêìðàíëûã åäÿí Ñÿôÿâèééÿ ñöëàëÿñèíèí ÿñàñû, ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè âÿ øàèð Øàù Èñìàéûë Õÿòàè (1486-1524) òÿðÿôèíäÿí ãîéóëìóøäóð.

2 Ìÿùÿììÿä øàù Ñÿôÿâè (?-1587), 1578-1587-úè èëëÿðäÿ Èðàíäà ùþêìðàíëûã åòìèøäèð. Îíóí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Èðàí àüûð èãòèñàäè-ñèéàñè áþùðàíà óüðàìûøäû. 1587-úè èëäÿ î, øàùëûãäàí ÿë ÷ÿêèá, ùàêèìèééÿòè Øàù Àááàñà òÿùâèë âåðìèøäè.

3 Û Øàù Àááàñ (1557-1629), 1587-1629-úó èëëÿðäÿ Èðàí ùþêìäàðû îëóá.

4 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà ñÿùâ åäèð. Øàù Àááàñ ùàêèìèééÿò áàøûíãà (1587) 30 éàøûíäà ýÿëìèøäèð. Äåìÿê, ïîâåñòäÿ òÿñâèð îëóíàí ÿùâàëàò áàø âåðÿíäÿ îíóí 36-37 éàøû îëóá.

5 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áàø âÿçèð Ìèðçÿ Ìþùñöíöí äèëè èëÿ, Øàù Àááàñûí àòàñû Ìÿùÿììÿä øàùûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ, Èðàíûí àüûð èãòèñàäè-ñèéàñè èôëàñà óüðàìàñûíà èøàðÿ åòìèøäèð.

6 Øàù Àááàñ ùÿãèãÿòÿí îüëó Ñÿôè Ìèðçÿíè îíà ãÿñä åòìÿêäÿ øöáùÿëÿíèá þëäöðìöø âÿ èêè îüëóíóí èñÿ ýþçöíö ÷ûõàðòìûøäû.

7 ÕÛÕ ÿñðèí 40-50-úè èëëÿðèíäÿ, Èðàíëà Èíýèëòÿðÿ àðàñûíäà Ùåðàò öñòöíäÿ äÿôÿëÿðëÿ èõòèëàô öç âåðìèø, 1856-úû èëäÿ èñÿ ìöùàðèáÿ áàøëàíìûøäû. Èíýèëèñ ãîøóíëàðû Èðàíûí Õàðã âÿ Áóøàð àäàëàðûíû òóòìóø âÿ þëêÿíèí äàõèëèíÿ äîüðó èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàìûøäû. Èðàí èñòèëà îëóíìàã òÿùëöêÿñè àëòûíà äöøìöøäö. Ëàêèí, áèð òÿðÿôäÿí, Ùèíäèñòàíäà Èíýèëòÿðÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíÿ ãàðøû àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí ãöââÿòëÿíìÿñè âÿ èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, Ôðàíñà âÿ Ðóñèéàíûí áó èõòèëàôà ãàðûøìàñû ñàéÿñèíäÿ, Èíýèëòÿðÿ Èðàíëà 1857-úè èëäÿ, ìàðò àéûíûí 4-äÿ ñöëù ìöãàâèëÿñè áàüëàìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Áåëÿëèêëÿ, Èðàí áèð ñûðà ýöçÿøòëÿðÿ ýåòñÿ âÿ Ùåðàòäàí ÿë ÷ÿêñÿ äÿ, òàì èñòèëà åäèëìÿê òÿùëöêÿñèíäÿí õèëàñ îëìóøäó. “Àëäàíìûø êÿâàêèá” ïîâåñòèíèí ñîí úöìëÿñèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áóíà èøàðÿ åòìèøäè. __________ 276

ÇßÌÀÍßÄßÍ ØÈÊÀÉßÒ (ñÿù.215-216 ) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê øåðèäèð. ßñÿð ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Î, óçóí ìöääÿò ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ìÿëóì îëìàìûøäûð. Øåðè èëê äÿôÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øÿõñè àðõèâèíäÿí àøêàð åäÿí âÿ ôàðñ äèëèíäÿí Àçÿðáàéúàí äèëèíÿ ÷åâèðèá íÿøð åòäèðÿí ÿäÿáèééàòøöíàñ Ìÿììÿäàüà Ñóëòàíîâ îëìóøäóð (Áàõ: Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ìÿðóçÿëÿðè, Áàêû, 1954, úèëä Õ). Øåðèí ÿëéàçìàñûíäà îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ùå÷ áèð ãåéä éîõäóð. Ëàêèí Ìÿììÿäàüà Ñóëòàíîâ ÿñÿðèí ìÿçìóíóíà ÿñàñëàíàðàã áåëÿ áèð ôèêèð èðÿëè ñöðìöøäöð êè, î, Àõóíäçàäÿíèí Øÿêèäÿí Òèôëèñÿ ýÿëìÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ, òÿõìèíÿí 1832-1833-úö èëëÿðäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Áó ìöëàùèçÿ ñîíðàëàð Àõóíäçàäÿ èðñèíèí àðàøäûðûúûëàðû òÿðÿôèíäÿí éåêäèëëèêëÿ ãÿáóë îëóíìóøäóð.

1

ßäÿáèééàòøöíàñëàðûìûç áåëÿ áèð ìöëàùèçÿ ñþéëÿéèðëÿð êè, Àõóíäçàäÿíèí þç ÿñÿðèíäÿ òÿðèô åòäèéè çèéàëû, áó èëëÿð Òèôëèñäÿ ðÿñìè äþâëÿò èäàðÿñèíäÿ õèäìÿò åäÿí, ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí øàèðè âÿ àëèìè Àááàñãóëó àüà Áàêûõàíîâäóð (1794-1847).

2 Ðóìè Úÿëàëÿääèí (1207-1263) – Êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòû âÿ ôÿëñÿôÿñèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿíäèð.

3 Øÿìñ Òÿáðèçè – Øÿìñÿääèí Ìÿùÿììÿä èáí-ßëè èáí-Ìÿëèê – ÕÛÛÛ ÿñðäÿ éàøàìûø, Øÿðã ôÿëñÿôè ôèêðèíèí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Î, Ú. Ðóìèíèí ìöðøèäè îëìóø âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ñóôè ýþðöøëÿðè òÿáëèü åòìèøäèð.

4 Èáí-Ñèíà-ßáó-ßëè-Ñèíà (980-1083) – ìÿøùóð Øÿðã àëèìè âÿ øàèðè. Èáí-Ñèíà ðèéàçèééàò, ýåîìåòðèéà, àñòðàíîìèéà, ìÿíòèã, òèáá, ôÿëñÿôÿ åëìëÿðè ñàùÿñèíäÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûø, íÿèíêè Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ, ùÿòòà áöòöí äöíéàäà ýåíèø øþùðÿò òàïìûøäûð.

5 Ñþùáàíè-Âàèë – Àááàñèëÿð ñöëàëÿñèíäÿí îëàí Ùàðóíÿððÿøèäèí äþâðöíäÿ éàøàìûø ìÿøùóð ÿðÿá àëèìèäèð. Î, íÿñð ñàùÿñèíäÿ øþùðÿò ãàçàíìûøäûð. Êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè øåèð ñàùÿñèíäÿ þçëÿðèíè èñëàì äèíè âÿ äþâëÿòèíèí áàíèñè Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí äþâðöíäÿ ýåíèø øþùðÿò òàïìûø øàèð Ùÿñÿí èáí Ñàáèòÿ, íÿñð ñàùÿñèíäÿ èñÿ ÑþùáàíèÂàèëÿ áÿíçÿòìèøëÿð.

6 Õàãàíè Øèðâàíè (1126-1191) – Àçÿðáàéúàí âÿ öìóìÿí êëàññèê Øÿðã ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè. __________ 7 Ãàçèéè-Áåéçÿâè – ÕÛÕ ÿñðäÿ éàøàìûø, ýþðêÿìëè Øÿðã àëèìè âÿ òàðèõ÷èñè.

277

À.Ñ.ÏÓØÊÈÍÈÍ ÞËÖÌÖÍß ØßÐà ÏÎÅÌÀÑÛ (ñÿù.216-219) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø, èêèíúè ïîåòèê ÿñÿðèäèð. Ïîåìà äàùè ðóñ øàèðè À.Ñ.Ïóøêèíèí (1799-1837) þëöìö ìöíàñèáÿòèëÿ, áàùàðûí èëê äþâðöíäÿ, òÿõìèíÿí ôåâðàëûí ñîíó âÿ ìàðòûí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðèíèí ÿíÿíÿëÿðè öñëóáóíäà éàçûëìûø áó ïîåìàíû, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿðùàë þçö íÿñðëÿ ðóñ äèëèíÿ ñÿòðè òÿðúöìÿ åòìèø âÿ áó òÿðúöìÿíè ùÿìèí èëëÿðäÿ îíóíëà åéíè èäàðÿäÿ õèäìÿò åäÿí äîñòó, ðóñ øàèðè È.Ñ.Êëåìåíòéåâÿ òÿãäèì åòìèøäè. Êëåìåíòéåâ ïîåìàíû îõóéóá âÿúäÿ ýÿëìèø âÿ îíóí ñÿòðè òÿðúöìÿñè öçÿðèíäÿ, ÷îõ ýöìàí êè, ìöÿééÿí òÿñùèù èøëÿðè àïàðûá, ÷àï îëóíìàã ö÷öí êè÷èê ìÿêòóáëà “Ìîñêîâñêèé íàáëþäàòåëü” æóðíàëûíà ýþíäÿðìèøäè. “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû” òåçëèêëÿ æóðíàëûí 1837-úè èë ÕÛ íþìðÿñèíäÿ (ìàðò) ÷àï îëóíìóøäóð. Ðåäàêñèéà ïîåìàéà ÿëàâÿ åòäèéè êè÷èê ýèðèø ìÿãàëÿñèíäÿ Àõóíäçàäÿíèí ïîåìàñûíà éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèøäèð: “Úÿíàá Êëåìåíòéåâèí ùèññëÿðèíÿ øÿðèê ÷ûõàðàã âÿ Èðàí øàèðèíèí (È.Ñ.Êëåìåíòéåâèí àðäûíúà æóðíàë Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíè ñÿùâÿí Èðàí øàèðè àäëàíäûðìûøäû – òÿðòèá÷è) ÿëè èëÿ Ïóøêèíèí ãÿáðè öñòöíÿ áÿõø åäèëìèø ýþçÿë ýöëö áèçÿ ýþíäÿðìÿñèíÿ ýþðÿ öðÿêäÿí òÿáðèê åäÿðÿê, ñÿìèìè ãÿëáäÿí ýþçÿë èñòåäàä ñàùèáèíÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð àðçóëàéûðûã. ßñÿðäÿí áèç àéäûí ýþðöðöê êè, î, ðóñ òÿùñèëèíÿ ãûçüûí ðÿüáÿò ùèññè áÿñëÿéèð”. Ùÿìèí èëèí ìàé àéûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí éàõûí äîñòó, Ãàôãàçäà ñöðýöíäÿ îëàí äåêàáðèñò éàçû÷û À.À.Áåñòóæåâ-Ìàðëèíñêè “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”íûí ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ òàíûø îëìóø âÿ îíóí öçÿðèíäÿ áèð ñûðà òÿñùèù èøëÿðè àïàðìûøäûð. Ïîåìàíûí ñÿòðè òÿðúöìÿñèíèí åéíè âàðèàíòûíû, óçóí èëëÿð Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéëÿ éàõûíäàí ÿìÿêäàøëûã âÿ äîñòëóã åòìèø ýþðêÿìëè øÿðãøöíàñ àëèì Àäîëô Áåðæå 1874-úö èëäÿ äÿðú îëóíìàã ö÷öí “Ðóññêàÿ ñòàðèíà” æóðíàëûíà ýþíäÿðìèøäè. Òÿðúöìÿ ùÿìèí èëäÿ æóðíàëûí 9-úó íþìðÿñèíäÿ (ñåíòéàáð) äÿðú åäèëìèøäèð. “Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû”íûí ôàðñúà îðèæèíàëû èíãèëàáà ãÿäÿð ÿäÿáè èúòèìàèééÿòÿ ìÿëóì îëìàìûøäûð. Îíóí ÿëéàçìàñûíû 1936-úû èëäÿ ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ ßçèç Øÿðèô ìåéäàíà ÷ûõàðìûø âÿ áó ùàãäà “ßäÿáèééàò” ãÿçåòèíäÿ (1936, ¹33) ìÿëóìàò âåðìèøäèð. ßñÿð èñòåäàäëû øàèðëÿðìèçäÿí ÿââÿë, Ì.Ìöøôèã, ñîíðà èñÿ Áþéöêàüà Ãàñûìçàäÿ, Úÿôÿð Õÿíäàí âÿ Ì.Ñîëòàí òÿðÿôèíäÿí àíà äèëèìèçÿ òÿðúöìÿ åäèëìèøäèð. Áóðàäà Ì.Ìöøôèãèí òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

1 Ëîìîíîñîâ Ì.É. (1711-1765) – ìÿøùóð ðóñ øàèðè âÿ àëèìè.

2 Äåðæàâèí Ã.Ð. (1743-1816) – ðóñ ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè.

278

3

Êàðàìçèí Í.Ì. (1766 – 1826) – ýþðêÿìëè ðóñ éàçû÷ûñû âÿ òàðèõ÷èñè, ðóñ ÿäÿáèééàòûíäà ñåíòèìåíòàëèçìèí áàíèëÿðèíäÿí áèðè. ÒßÚÍÈÑ (“ßñèðèéÿì áèð äèëáÿðèí êè, ÿýÿð”) (ñÿù.219) Òÿúíèñ ùèúðè 1257-úè, ìèëàäè òàðèõëÿ 1841-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Áó øåèð Àõóíäçàäÿíèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòìûø èëê áÿäèè ÿñÿðëÿðèíäÿíäèð. Àõóíäçàäÿ þçö øåèðäÿêè úèíàñëàðà ôàðñ äèëèíäÿ øÿðùëÿð âåðìèøäèð. Áóðàäà øÿðùëÿðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

1 10 Éàðàëàð. Øèêàéÿò.

2 11 Î éàðà. Î äèâëÿðÿ.

3 12 Îä, àòÿø. Äÿëè.

4 13 Íàçèê. Î éàð ìÿíè äàüà ñàëñà.

5 14 Äàâàì ýÿòèðìÿê. Ãàí.

6 15 Î éàðà (ñåâýèëèéÿ). Íÿôÿñ.

7 16 Äÿðìàí, äàâà. Àí.

8 17 Áîðúó. Çöëôöíö éîë, àõòàð ìÿíè.

9 Ñöðö. ÒßÚÍÈÑÈ-ÄÈÝßÐ (“×ûõûá ýöë ôÿñëèíäÿ ñåéðÿ íèýàðûì”) (ñÿù.219-220) Òÿúíèñèí ÿëéàçìàñûíûí ñîíóíäà îíóí éàçûëìà òàðèõèíè, Àõóíäçàäÿ ùèúðè 1257-úö èë ýþñòÿðìèøäèð êè, ìèëàäè òàðèõëÿ 1841-úè èëÿ äöøöð. Áó òÿúíèñäÿ äÿ èøëÿäèëÿí úèíàñëàðà ìöÿëëèô þçö ôàðñ äèëèíäÿ øÿðùëÿð éàçìûøäûð êè, îíëàðûí àçÿðáàéúàíúà òÿðúöìÿñè áåëÿäèð: 1 10 Éàé ôÿñëè. Îéàíà (îéàíìàã).

2 11 Èë âÿ àé. Äàüûäà, éàéà.

3 12 Óçàã. Ïèéàëÿ.

4 13 Úàíäûð. ßùä.

5 14 Ýåò, óçàã äàéàí. Äöíéàíû ýÿçÿí äåéèëäèð.

6 15 Éàéà (êàìàíà). Ýöíÿøÿ âÿ éà àéà.

7 16 Î òÿðÿôÿ. Áàøûíà ãàðàìàã.

8 17 Éàíà (éàíìàã). Ãàð êèìè àü ñèíÿ.

9 18 Áó êÿëìÿ ÿââÿë “ñöáùäÿí” Öðÿéè ãàðà. __________ 19 Ùÿäèñ âÿ àéÿ. éàçûëûá, ñîíðà äöçÿëäèëìèøäèð.

279

ÌßÄÙÈÉÉß (ñÿù.220-222) Ìÿäùèééÿäÿí àéäûí ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 50-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, Ìèð Ôÿòòàù Ìèð Êàçûì îüëóíóí õàùèøè èëÿ éàçìûøäûð. Øåèð Èðàí ñÿðùÿääèíäÿ êîíòðàáàíä÷ûëàðà, ãà÷àãëàðà âÿ ñÿðùÿäè ãàíóíñóç êå÷ÿí áàøãà öíñöðëÿðÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðàí, ðóñ ñÿðùÿäè ãîøóíëàðûíûí ðÿèñè êàïèòàí Èãðàíîâè÷ÿ ùÿñð îëóíìóøäóð. Øåðÿ ÿñàñÿí áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, Ìèð Ôÿòòàù Ìèð Êàçûì îüëó êàïèòàí Èãðàíîâè÷èí éàíûíäà éà òÿðúöìÿ÷è, éà äà êþìÿê÷è ñèôÿòè èëÿ ãóëëóã åòìèøäèð. Ìÿäùèééÿíèí ÿëéàçìàñû Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øÿõñè àðõèâèíäÿäèð.

ÃßÑÈÄß (ñÿù.222-223) XIX ÿñðèí 50-úè èëëÿðèíèí ÿââÿëèíäÿ Ðóñèéà ÷àðëûüûíûí âÿëèÿùäè, ÷àð Û Íèêîëàéûí îüëó ÛÛ Àëåêñàíäð Ãàôãàçà ýÿëìèøäèð. ×îõ ýöìàí êè, Ãàôãàçûí úàíèøèíè êíéàç Ìèõàèë Ñåìéîíîâè÷ Âîðîíñîâóí õöñóñè òàïøûðûüû èëÿ, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ âÿëèÿùäèí Ãàôãàçà ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ôàðñ äèëèíäÿ áó ãÿñèäÿíè éàçìûøäûð. Ãÿñèäÿíèí ÿëéàçìàñû Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíóð. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ (“Ãàñûì áÿé, åøèòäèì éàõûí îëóáñàí”) (ñÿù.223-224) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó øåðè òÿðòèá åòäèéè Ã.Çàêèðèí “Äèâàí”ûíûí (Áó “Äèâàí” Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè àðõèâèíäÿ ùèôç îëóíóð) 319-320-úè ñÿùèôÿëÿðèíÿ êþ÷öðìöøäöð. Øåðèí ÿââÿëèíäÿ, îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ìöÿëëèô áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð. “Èáòèäàè ìöùÿððÿìöëùÿðàìäà ñÿíÿéè 1271 (ìèëàäè 1854) Ìèðçÿ Ôÿòÿëè òÿðÿôèíäÿí, Ãàñûì áÿéÿ, Ìåùäèãóëó õàí Ãàðàáàüëûíûí ãûçû Õóðøóä Áàíó Áÿéèì ùàããûíäà éàçûëàí ãàôèéÿäèð”.

__________ 280

ÇÀÊÈÐß ÌßÊÒÓÁ (“Åé Ãàñûì áÿé, ÿúÿá äþâðàíà ÷àòäûã”) (ñÿù.225-226) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1853-54-úö èëëÿð, ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ Ã.Çàêèðÿ ìÿíçóì ìÿêòóá éàçàðàã, îíó ðóñúà ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí 1854-úö èë, 29-úö íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèðìèøäèð. Îíó äà õàòûðëàäûðûã êè, Ã.Çàêèð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí öíâàíûíà áó ìþâçóäà ìÿíçóì ìÿêòóá éàçûá ýþíäÿðìèøäèð. Ùÿìèí øåèð äÿ ñÿòðè òÿðúöìÿñè èëÿ áèðëèêäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóøäóð.

1 Òöðêèéÿ äþâëÿòè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

2 Ôðàíñà íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

3 Èíýèëòÿðÿ íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

4 Êè÷èê Íàïîëåîí – Íàïîëåîí ÛÛÛ (Ëóè Íàïîëåîí Áîíàïàðò 1808-1873) íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Î, Íàïîëåîí Áîíàïàðòûí ãàðäàøû îüëóäóð. 1852-1870-úè èëëÿð àðàñûíäà Ôðàíñàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. Ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ ÿìèñèíèí ñèéàñè õÿòòèíè äàâàì åòäèðìèøäèð. Î, ôðàíñûç èðè áóðæóàçèéàñûíûí âÿ êàòîëèê êèëñÿñèíèí ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åäÿðÿê, 1848-úè èë èíãèëàáûíäàí ñîíðà ðåñïóáëèêà òÿðÿôäàðëàðûíà äèâàí òóòìóø, ôÿùëÿ ùÿðÿêàòûíà ãàðøû ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Ëóè Íàïîëåîí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ àðàìñûç èñòèëà÷û ìöùàðèáÿëÿð åòìèøäèð. 1870-úè èë ôðàíñûç èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ òàõòäàí ñàëûíàí Ëóè Íàïîëåîí Èíýèëòÿðÿéÿ ìöùàúèðÿò åòìèøäèð.

5 Áþéöê Íàïîëåîí – Û Íàïîëåîí Áîíàïàðò (1769-1820) 1789-1794-úö èë Áþéöê Ôðàíñà áóðæóà èíãèëàáû ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûãäàí ñîíðà ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðìèø âÿ Ôðàíñàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áèð ñûðà Àâðîïà þëêÿëÿðèíè èñòèëà åäÿí Û Íàïîëåîí, 1812-úè èëäÿ Ðóñèéàéà ùöúóì åòìèø âÿ Ìîñêâàíû àëìàüà íàèë îëñà äà, ñîíðà àüûð ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàìûø, 1814-úö èëäÿ èñÿ ùàêèìèééÿòäÿí ñàëûíìûøäûð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ øåðèíäÿ Íàïîëåîíóí Ðóñèéàäàêû ìÿüëóáèééÿòèíÿ èøàðÿ åäèð.

6 Äèáè÷ Çàáàëêàíñêè, Èâàí Èâàíîâè÷ (1785-1831) – ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ Ðóñèéàíûí òàíûíìûø ýåíåðàëëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 1828-1829-úó èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ èéèðìè ìèíëèê ãîøóíëà Áàëêàí þëêÿëÿðèíè êå÷èá, Àäðèàíîïîë øÿùÿðèíè òóòìóøäó.

7 Ïàñêåâè÷, Èâàí Ôéîäîðîâè÷ (1782-1856) – ÕÛÕ ÿñðèí 20-úè èëëÿðèíäÿ ðóñ îðäóñóíóí ýåíåðàë-ôåëäìàðøàëû îëìóøäóð. Î, 1806-1812-úè èëëÿð ðóñòöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ èøòèðàê åòìèø, 1826-úû èëäÿ Ãàôãàçûí Áàø èäàðÿñèíèí ðÿèñè òÿéèí îëóíìóø âÿ 1826-1828-úè èëëÿð Ðóñ-Èðàí ìöùàðèáÿëÿðèíäÿ Ãàôãàç ðóñ îðäóñóíóí Ãàôãàçäàêû ßëàùèääÿ êîðïóñóíóí ðÿèñè îëìóøäóð. __________ èëëÿð ðóñ-òöðê ìöùàðèáÿñèíäÿ îíóí áàø÷ûëûüû èëÿ ðóñ îðäóñó 1828-1829-úó Êàðñ, Àõàëêÿëÿê, Àõàëñûê âÿ ßðçóðóì øÿùÿðëÿðèíè ôÿòù åòìèøäèð.

281

ÒßÐÈÔÍÀÌß (ñÿù.226-227) Øåðèí Àçÿðáàéúàí Åëìëÿð Àêàäåìèéàñûíûí ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ áèð íå÷ÿ ÿëéàçìà íöñõÿñè âàðäûð. Áó íöñõÿëÿðèí áèðèíäÿ, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè øåðèí ñÿðëþâùÿñèíäÿ, áåëÿ áèð ãåéä âåðèáäèð: “1271-úè èëäÿ Âåðäåðåâñêè àäëû áèð äîñòóìóí òÿðÿôèíäÿí ÿëàùÿçðÿò Èðàí øàùÿíøàùûíà”. Øåðèí áàøãà áèð ÿëéàçìà íöñõÿñèíèí ÿââÿëèíäÿ èñÿ î, øåðèí éàçûëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ áåëÿ áèð ìöôÿññÿë øÿðù éàçìûøäûð: “Âåðäåðåâñêè áèð íÿôÿð ðóñ øàèðè êè, Òèôëèñäÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíèí êàòèáè âÿ ìÿíèìëÿ äîñò èäè.

1271-úè èëäÿ Èðàí ìÿìëÿêÿòèíèí òÿðèôëÿðè ùàããûíäà éàçûëìûø ãÿçåòëÿðäÿêè ìàòåðèàëëàðäàí áèð êèòàá÷à òÿðòèá åäèá, ùÿäèééÿ îëàðàã Èðàí øàùÿíøàùûíà ýþíäÿðäè. Ìÿíäÿí õàùèø åòäè êè, îíóí ùàìàí êèòàá÷à ìöíàñèáÿòèëÿ, î ÿëàùÿçðÿòèí òÿðèôèíäÿ äåäèéè ìèñðàëàðû ôàðñ äèëèíäÿ øåðÿ ÷ÿêÿì, áóíà ýþðÿ îíóí õàùèøèíè ãÿáóë åäèá, áó áåéòëÿðè éàçäûì âÿ êèòàá÷àíûí è÷èíäÿ Òåùðàíà ýþíäÿðäèì.” Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó ãåéäëÿðèíäÿí àéäûí ýþðöíöð êè, áó øåðè êå÷ÿí ÿñðèí ÿëëèíúè èëëÿðèíäÿ Òèôëèñäÿ éàøàéàí âÿ “Êàâêàç” ãÿçåòèíäÿ ÿìÿêäàøëûã åäÿí ðóñ øàèðè Âåðäåðåâñêè ùèúðè 1271-úè (ìèëàäè 1855-úè) èëäÿ, ðóñ äèëèíäÿ éàçìûø, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ èñÿ, îíó ôàðñ äèëèíÿ òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Øåðèí áèð éåðèíäÿ äÿ áó áàðÿäÿ àéäûí èøàðÿ ìþâúóääóð: Åé òàú ñàùèáè, áó ìÿñíÿâè èëÿ ñÿíÿ òÿðèô éàçäûì. Îíóí ãèéìÿòè ùàããûíäà ëîâüàëàíìàüà äÿéìÿç. Àíúàã îíó ñÿìèìè ñÿäàãÿòèìèí ÿëàìÿòè ùåñàá åò! Ðóñëàðäàí áèð êè÷èê øàèðÿì, Ùÿñðÿòèíèçÿ ñÿäàãÿò áÿñëÿéèðÿì.

Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèá.

ÌÖÕßÌÌßÑ (“Çèâÿð íÿ ñÿçàäûð ñÿíÿ, åé äèëáÿðè-çèáà”) (ñÿù.228) Ìöõÿììÿñ 1857-úè èëäÿ ãîøóëìóøäóð. Î, Àüà Ìÿñèù Øèðâàíèíèí

__________ Åé øþâãè-ðóõèí ýöí êèìè ÿøéàéÿ ìöúÿëëà, Öøøàãÿ òÿìàøàéè-úÿìàëûí ôÿðÿùÿôçà – 282

Áåéòè èëÿ áàøëàíàí ìöõÿììÿñèíÿ íÿçèðÿäèð. Áóðàäà éåðè ýÿëìèøêÿí õàòûðëàäàã êè, Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Àüà Ìÿñèù Øèðâàíèíè Âàãèô, Çàêèð êèìè éöêñÿê èñòåäàäëû Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíäÿí áèðè ñàéìûøäûð (Áàõ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ. ßñÿðëÿðè, ÛÛ úèëä. – Áàêû, 1961, ñ.203). ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ (“Ñÿëàì îëñóí ìÿíäÿí ñÿðêàð õàíà”) (ñÿù.228-229) Áó ìÿíçóì ìÿêòóáó Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1859-úó èëäÿ Øóøàäà îëàðêÿí, Ãàðàáàüûí àäëû-ñàíëû ÿéàíëàðûíäàí âÿ äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí Úÿôÿðãóëó õàíà éàçìûøäûð. Î, Ãàðàáàü õàíëûüûíûí ÿñàñûíû ãîéìóø Ïÿíàù õàíûí íÿâÿñè, Èáðàùèì õàíûí ãàðäàøû îüëóäóð. Áþéöê ìàëèêàíÿñè, äþâëÿòè, êÿíäëÿðè îëàí Úÿôÿðãóëó õàí Ãàðàáàüäà ÷àð õèäìÿòèíäÿ îëìóø âÿ îíà ýåíåðàë ðöòáÿñè âåðèëìèøäèð. Ã.Çàêèð âÿ Á. Øàêèð áèð ñûðà øåèðëÿðèíäÿ îíó þçáàøûíàëûüû, ãàíóíñóç, ÿäàëÿòñèç ùÿðÿêÿòëÿðÿ éîë âåðìÿñè öñòöíäÿ êÿñêèí ñàòèðà àòÿøèíÿ òóòìóøäóëàð. Úÿôÿðãóëó õàí “Íÿâà”, “Àðèô” òÿõÿëëöñëÿðè èëÿ øåèð éàçìûøäûð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè õàëã øåðè öñëóáóíäà éàçäûüû áó ìÿíçóì ìÿêòóáóíó ùàçûðäà Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí êîìåäèéàëàðû òîïëóñóíóí ÿëéàçìà íöñõÿëÿðèíèí áèðèíèí ñîíóíà ÿëàâÿ åòìèøäèð. Áóðàäà î, øåðèí ÿââÿëèíäÿ ôàðñ äèëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð: “1859-úó èëèí éàíâàðûí ÿââÿëèíäÿ Øóøà ãàëàñûíäà Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ñÿðêàð Úÿôÿðãóëó õàíà éàçäûüû øåèð”. Øåðèí ñîíóíäà èñÿ Úÿôÿðãóëó õàíûí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿéÿ éàçäûüû ìÿíçóì ìÿêòóáó âåðèëìèøäèð.

1 Øóøà øÿùÿðè íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

2 Éåíè ÿëèôáà íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Øåèðäÿí áåëÿ ìÿëóì êè, Àõóíäçàäÿ áèð ãðóï Øóøà ðóùàíèëÿðèíè òÿðòèá åòäèéè éåíè ÿëèôáà èëÿ òàíûø åäèá, îíëàðäàí þç òÿøÿááöñöíö ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí êþìÿê èñòÿìèøäèð. Ëàêèí ôàíàòèê Øóøà ðóùàíèëÿðè îíóí èñëàùàòûíû êÿñêèí òÿíãèäëÿ ãàðøûëàìûøäûëàð. ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ (“Ùàúû Ãóëó ñÿíäÿí, åé òàúè-ñÿðèì”) (ñÿù.229-230) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øÿõñè êèòàáõàíàñûíäà îëàí “Çàêèð” äèâàíûíûí 287-289-úó ñÿùèôÿëÿðèíäÿêè àâòîãðàôûíäà Úÿôÿðãóëó õàíà ýþíäÿðèëìèø áó __________ ìÿíçóì ìÿêòóáóí éàçûëìà òàðèõèíè 1860-úû èë êèìè ýþñòÿðìèøäèð. Øåèð èëê 283

äÿôÿ Àõóíäçàäÿíèí éàõûí äîñòó îëàí ýþðêÿìëè ðóñ øÿðãøöíàñû Àäîëô Áåðæåíèí 1868-úè èëäÿ Àëìàíèéàíûí Ëåéïñèã øÿùÿðèíäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí øåèðëÿðè ìÿúìóÿñè”íäÿ äÿðú îëóíìóøäóð.

1 Ãðóçåíøòåðí À.Ô. – Øåðèí éàçûëäûüû èëëÿðäÿ Ãàôãàç úàíèøèíëèéè áàø èäàðÿñèíèí ðÿèñè îëìóøäóð. ÚßÔßÐÃÓËÓ ÕÀÍÀ ÌßÊÒÓÁ (“Ñÿáÿá íÿäèð êèì, éàçäûüûì êàüûçà”) (ñÿù.231-232) Øåðèí ÿëéàçìàñûíäà îíóí íÿ âàõò éàçûëìàñû áàðÿäÿ ãåéä âåðèëìÿìèøäèð. ×îõ ýöìàí êè, Úÿôÿðãóëó õàíà ýþíäÿðèëìèø áó ìÿêòóá äà 50-úè èëëÿðèí ñîíó âÿ 60-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ éàçûëìûøäûð. ×ÅØÌß ÊÈÒÀÁßÑÈ (ñÿù.232) Áó øåðèí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí àðõèâèíäÿ áèð íå÷ÿ ÿëéàçìà íöñõÿëÿðè âàðäûð. Áó íöñõÿëÿðäÿí áèðèíèí ÿââÿëèíäÿ ìöÿëëèô áó ñþçëÿðè éàçìûøäûð: “1280-úè èë ìÿùÿððÿìäÿ, ðóñ âàïîðóíäà Áàòóì ãàèììÿãàìû Îñìàí Øþâãè ßôÿíäèéÿ”. Áó ãåéääÿí äöðöñò ìÿëóì îëóð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè 1863-úö èëäÿ òÿðòèá åòäèéè, éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè Òöðêèéÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðìÿéÿ ýåäÿðêÿí, Áàòóìèíèí ãàèììÿãàìû (ïîëêîâíèê, øÿùÿðèí ðÿèñè) Øþâãè ßôÿíäèíèí åâèíäÿ ãîíàã ãàëìûø âÿ áó øåðèíè îíà èòùàôÿí éàçìûøäûð. ÑßÈÄß ÕÈÒÀÁ (ñÿù.232) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áó øåðèíè äÿ 1863-úö èëäÿ Áàòóìèäÿ îëàðêÿí éàçìûøäûð. Øåèð Áàòóìè øÿùÿðèíèí ðÿèñè Îñìàí Øþâãè ßôÿíäèíèí îüëó Ìöòè áÿéÿ íÿñèùÿòäÿí èáàðÿòäèð. Ñîíðàëàð ìöÿëëèô Ìöòè áÿé ñþçöíö Ñÿèäëÿ ÿâÿç åòìèø âÿ îíà ñîíóíúó áåéòè àðòûðìûøäûð. ÔÓÀÄ ÏÀØÀÍÛÍ ÌßÄÙÈÍÄß (ñÿù.233) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè ìöçàêèðÿ åòäèðìÿê ìÿãñÿäèëÿ, 1863-úö èëäÿ Èñòàìáóëäà îëàðêÿí, áó øåðè éàçìûøäûð. Î, øåðèíè áó èëëÿðäÿ Òöðêèéÿíèí __________áàø íàçèðè îëàí Ôóàä ïàøàéà èòùàô åòìèø âÿ îíó òÿðèô åäÿðÿê, ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí êþìÿê èñòÿìèøäèð.

284

ÉÅÍÈ ßËÈÔÁÀ ÙÀÃÃÛÍÄÀ (ñÿù.233-237) Øåèð ôàðñ äèëèíäÿ, êëàññèê Øÿðã øåðè öñëóáóíäà éàçûëìûøäûð. Îíóí ÿââÿëèíäÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè þçö áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð: “Ìÿíçóìåèñò êè, Êîëåíåë Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ ìîòåðúåìå-úàíåøèíå-Ãàôãàç äÿ âÿñôå-ùàëå-õîä ãîôòåÿñò äÿð ñÿíàéå – 1284” (Òÿðúöìÿñè: “Ãàôãàç úàíèøèíèí ìöòÿðúèìè Êîëîíåë Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí 1284-úö èëäÿ þç âÿñôè-ùàëûíà äàèð äåäèéè ìÿíçóìÿäèð”). Áó ìèëàäè òàðèõèëÿ 1867-úè èëÿ äöøöð. Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèíèí áèð éåðèíäÿ éàçûð êè, î, îí èëäèð éåíè ÿëèôáà óüðóíäà ôÿàë ìöáàðèçÿ àïàðûð. Ìÿëóìäóð êè, ÿëèôáà èñëàùàòû öçðÿ ôÿàëèééÿòÿ Àõóíäçàäÿ 1857-úè èëäÿ áàøëàìûøäûð. Áó, áèð äàùà ýþñòÿðèð êè, øåèð 1867-úè èëäÿ éàçûëìûøäûð. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð. Èðàí øàùû Íàñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø áó ìÿíçóì ìÿêòóáóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ÿëèôáà èñëàùàòû èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã àïàðäûüû ìöáàðèçÿñèíè âÿ ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðèíè òÿñâèð åòìèøäèð. Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ Ôèðèäóíáÿé Êþ÷ÿðëè, îíóí áó øåðèíäÿí áÿùñ åäÿðêÿí ýþñòÿðìèøäèð êè, “Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áó ìÿíçóì øèâÿíö íàëÿñè, Ôèðäîâñè ÿëåéùèððÿùìÿíèí Ñóëòàí Ìàùìóä Ãÿçíÿâè ùàããûíäà éàçäûüû ùÿúâÿ áÿíçÿéèð. Ùÿð èêè êÿëàìûí ìÿíáÿè áèäàäëûã âÿ ÿäàëÿòñèçëèêäÿí íÿøÿò åäÿí íàëÿëÿðäèð. Àõóíäçàäÿ óñòàäè-êàìèë ìÿãàìûíäà îëàí Ôèðäîâñèéè-øèðèíêÿëàìà ïåéðÿâèëèê åòìÿêäÿ, àðòûã äÿðÿúÿäÿ ìÿùàðÿò áöðóç åòìèøäèð. Èðàíçÿìèí âÿçèðëÿðèíÿ åëÿ áèð ãàðà ëÿêÿ âÿ ùÿúâ ñèêêÿñè âóðóáäóð êè, ãèéàìÿòÿäÿê áàãè ãàëàúàãäûð, éóìàã âÿ ãàçûìàã èëÿ ýåòìÿéÿúÿêäèð.” (Áàõ: Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû.

– Áàêû, 1978, Û ú., ñ.433-434).

1 1863-úö èëäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Òöðêèéÿéÿ ýåäèá, éåíè ÿëèéáà ëàéèùÿñèíè Èñòàìáóëäà, Úÿìèééÿòè-Åëìèéåéè-Îñìàíèééÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðèð. Àêàäåìèéà, åëÿúÿ äÿ Òöðêèéÿíèí áÿçè àëè äþâëÿò íöìàéÿíäÿëÿðè Àõóíäçàäÿíèí ÿëèôáà èñëàùàòûíû ñþçäÿ áÿéÿíèð âÿ îíó Òöðêèéÿíèí éöêñÿê îðäåíè èëÿ òÿëòèô åäèðëÿð. Ëàêèí ÿëèôáàíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð ÿìÿëè èø ýþðöëìöð âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Òöðêèéäÿí ÷îõ ïåøìàí ãàéûäûð. Øåèðäÿ áóíà èøàðÿ îëóíóð.

2 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ éåíè ÿëèôáà ëàéèùÿñèíè Òöðêèéÿäÿ ìöçàêèðÿ åòäèðäèéè âàõòäà ùàìûäàí ÷îõ îíà Èðàíûí Òöðêèéÿäÿêè ñÿôèðè Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí ìàíå îëóð. Ìèðçÿ Ùöñåéí õàí ÿââÿëëÿð Èðàíûí Òèôëèñäÿ êîíñóëó âÿçèôÿñèíäÿ ÷àëûøìûø âÿ Ìèðçÿ Ôÿòÿëè èëÿ éàõûíäàí äîñòëóã åòìèøäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí ìÿêòóáëàðûíäàí þéðÿíèðèê êè, Èñòàìáóëäà îëàðêÿí î, ÿëëè ýöí Ùöñåéí __________ õàíûí ãîíàüû îëìóø, ëàêèí Èðàí ñÿôèðèíèí áÿä ÿìÿëëÿðèíÿ ýþðÿ îíóí åâèíè 285

òÿðê åòìèø âÿ îíóíëà ÿëàãÿíè êÿñìèøäè. “Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà” øåðèíèí éàçûëäûüû èëäÿ èñÿ, Ùöñåéí õàí Èðàíäà íàçèð âÿçèôÿñèíè èôà åäèðäè. Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèíäÿ Ùöñåéí õàíûí áÿäõàùëûüûíû õàòûðëàéûð âÿ îíó èãòèñàäè-ìÿäÿíè òÿðÿããè èäåéàëàðûíäàí áèõÿáÿð îëàí áèð äþâëÿò íöìàéÿíäÿñè êèìè êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòóðäó.

3 Áóðàäà Èðàíûí ùþêìäàðû Íàñèðÿääèí øàù íÿçÿðäÿ òóòóëóð. Î, Èðàíûí ìöðòÿúå, ôàíàòèê øàùëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. Íàñèðÿääèí øàùûí ùàêèìèééÿòè èëëÿðèíäÿ Èðàí äþâëÿòèíèí èäàðÿñè, Èðàí õàëãûíûí òàëåéè íàäàí, õóäáèí, ùÿð úöð òÿðÿããè ìåéëëÿðèíÿ ãàòû äöøìÿí ìóíàñèáÿòè áÿñëÿéÿí ôàíàòèê øÿõñëÿðÿ òàïøûðûëìûø, Èðàíûí ìöòÿðÿããè çèéàëûëàðû, äþâëÿò õàäèìëÿðè, ìààðèô÷è-äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí íöìàéÿíäÿëÿðè àìàíñûç òÿãèá îëóíìóøäóð.

60-úû èëëÿðäÿ ìààðèô÷è ùàêèì èäåéàëàðûíà äÿðèí èíàì áÿñëÿéÿí Àõóíäçàäÿ, øåðèíäÿ Íàñèðÿääèí øàùà ìöðàúèÿò åäÿðÿê, îíó àõìàã âÿçèðëÿðè, ùàêèìëÿðè ãîâóá, îíëàðûí éåðèíè Èðàí äþâëÿòè âÿ õàëãûíûí òÿðÿããèñè ùàããûíäà äöøöíÿí àüûëëû, áàúàðûãëû, íàìóñëó àäàìëàðà òàïøûðìàüà âÿ Èðàíû äÿðèí èãòèñàäèñèéàñè áþùðàíäàí õèëàñ åòìÿê ö÷öí, ýåíèø èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ ÷àüûðûðäû.

4 Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ áóðàäà ìöòÿðÿããè Èðàí äþâëÿò õàäèìè, 1848-1852-úè èëëÿðäÿ Èðàíûí áàø âÿçèðè îëàí Ìèðçÿ Òàüû õàí ßìèð Íèçàìû (1805-1852) õàòûðëàéûðäû. Î, Èðàí äþâëÿòèíè äÿðèí áþùðàíäàí õèëàñ åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ þëêÿíèí èãòèñàäè-ñèéàñè âÿ ìÿäÿíè ùÿéàòûíäà áèð ñûðà èñëàùàòëàð êå÷èðìÿéÿ áàøëàìûøäû. Ëàêèí, áèð òÿðÿôäÿí, Èðàíûí ìöðòÿúå ùàêèì äèíè-ôåîäàë ãöââÿëÿðèíèí, èêèíúè òÿðÿôäÿí èñÿ, õàðèúè þëêÿëÿðèí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ, Ìèðçÿ Òàüû õàí áàø íàçèð âÿçèôÿñèíäÿí óçàãëàøäûðûëûð, ñöðýöí åäèëèð âÿ íÿùàéÿò, þëäöðöëöð.

5 Áîðèñ Ôéîäîðîâè÷ Ãîäóíîâ (1551-1605) Ðóñèéàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿíäèð. Î, áàúûñûíûí ÿðè ÷àð Ôéîäîð Èâàíîâè÷ äþâðöíäÿ îí èëäÿí àðòûã, ôàêòèêè îëàðàã Ðóñèéà ùþêóìÿòèíèí áàø÷ûñû îëìóøäóð. Áîðèñ Ãîäóíîâ ÷àðà òàáå îëìàã èñòÿìÿéÿí ôåîäàë êíéàçëàðûíà ãàðøû ñÿðò, àüûð ìöáàðèçÿ àïàðàðàã, Ðóñèéàäà ãöââÿòëè ìÿðêÿçëÿøìèø áèð äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ áþéöê èø ýþðìöøäöð. 1598-úè èëäÿí Ðóñèéàíûí ÷àðû îëìóøäóð. Àõóíäçàäÿ ÿñÿðèíäÿ Áîðèñ Ãîäóíîâóí Ðóñèéàäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿ àïàðäûüû ìöáàðèçÿéÿ âÿ ÷ÿêäèéè ÿçàá-ÿçèééÿòëÿðÿ èøàðÿ åäèð, îíóí òàëåéè èëÿ Ìèðçÿ Òàüûíûí òàëåéè àðàñûíäà áèð éàõûíëûã ýþðöðäö.

6 Êåéãóáàä – Èðàíûí ÿôñàíÿâè øàùëàðûíäàíäûð.

7 ÛÛ Àëåêñàíäð 1855-1881-úè èëëÿðäÿ Ðóñèéàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. Ðóñèéàíûí Êðûì ìöùàðèáÿñèíäÿ áèðëÿøìèø òöðê, èíýèëèñ âÿ ôðàíñûç ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûüû áèð äþâðäÿ, ùàêèìèééÿòÿ ýÿëìèøäè. Áó __________ ÷àð ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíèí ÷öðöêëöéöíö, çÿèôëèéèíè à÷ûã ìÿüëóáèééÿò íöìàéèø åòäèðèð, þëêÿäÿ áþéöê íàðàçûëûã ùèññè äîüóðóð. Ìöùàðèáÿ íÿòèúÿ286

ñèíäÿ, õöñóñÿí êÿíäëèëÿðèí âÿçèééÿòè ÷îõ àüûðëàøûð, èìïåðèéàíûí ùÿð áèð éåðèíäÿ ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ, òÿùêèì÷èëèéÿ ãàðøû êÿíäëè öñéàíëàðû áàø ãàëäûðûð. Ðóñèéàäà èíãèëàáè ñèòóàñèéà éàðàíûð. ×àð ÛÛ Àëåêñàíäð þç äöíéàýþðöøö áàõûìûíäàí ìöòëÿãèééÿò ãóðóëóøóíóí ãûçüûí òÿðÿôäàðû îëñà äà î, êÿíäëè öñéàíëàðûíûí ãàðøûñûíû àëìàã ìÿãñÿäèëÿ 1861-úè èëèí 19 ôåâðàëûíäà, þëêÿäÿ èñëàùàò êå÷èðèð âÿ òÿùêèì÷èëèê ùöãóãëàðûíû ëÿüâ åòäèðèð. Áó èñëàùàò íÿòèúÿñèíäÿ ìöëêÿäàðëàð òÿùêèì÷è êÿíäëèëÿðèí òîðïàãëàðûíûí áþéöê ùèññÿñèíè ÿëÿ êå÷èðèá, îíëàðûí âÿçèééÿòèíè äàùà äà àüûðëàøäûðìûøäûëàð. Êÿíäëè èñëàùàòû Ðóñèéàäà êàïèòàëèçìèí èíêèøàôûíà úèääè òÿêàí âåðäè. Ðóñ ëèáåðàë òàðèõ÷èëÿðè âÿ ïóáëèñèñòëÿðè ÛÛ Àëåêñàíäðûí èñëàùàòëàðûíû ùÿääèíäÿí àðòûã òÿðèôëÿìèø, øèøèòðìèøäèëÿð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ áó òàðèõ÷è âÿ ïóáëèñèñòëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà þç øåðèíäÿ ÛÛ Àëåêñàíäðûí èñëàùàòëàðûíû òÿãäèð åäèðäè.

8 Ïàëìåðòñîí Ùåíðè Úîí Òåìïë (1784-1865) – Èíýèëòÿðÿíèí äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿíäèð. 1807-úè èëäÿí öìóìè ïàëàòàíûí öçâö ñå÷èëìèøäèð. Ïàëìåðòñîí óçóí ìöääÿò ÿðçèíäÿ Èíýèëòÿðÿäÿ õàðèúè èøëÿð íàçèðè, äàõèëè èøëÿð íàçèðè âÿ áàø íàçèðè (1855-1858 âÿ 1859-1865-úè èëëÿðäÿ) îëìóøäóð. Èíýèëèñ áóðæóà ñèíôèíèí ìÿíàôåéèíèí ãûçüûí ìöäàôèÿ÷èñè îëàí Ïàëìåðòñîí, Èíýèëòÿðÿäÿ áóðæóà öñóëè-èäàðÿñèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè, ãàòû ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê ñèéàñÿòèíèí ýåíèø âöñÿò òàïìàñû âÿ èíýèëèñ êàïèòàëûíûí õàðèúè þëêÿëÿðÿ íöôóçóíóí ãöââÿòëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ ìöùöì ðîë îéíàìûøäûð. ×îõ ùèéëÿýÿð äþâëÿò õàäèìè îëàí Ïàëìåðòñîí, èíýèëèñ áóðæóàçèéàñûíûí òÿúàâöçêàðëûã ñèéàñÿòèíè ëèáåðàë ñþçëÿðëÿ ïÿðäÿëÿéèðäè. Ê.Ìàðêñ Ïàëìåðòñîíóí èúòèìàè-ñèéàñè ôÿàëèééÿòèíèí ÿñë ìàùèééÿòèíè à÷ûá ýþñòÿðìèø, îíóí ùèéëÿýÿðëèéèéíè, èêèöçëöëöéöíö êÿñêèí òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòìóøäóð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ïàëìåðòñîíóí èíýèëèñ áóðæóà äþâëÿòèíèí ìþùêÿìëÿíìÿñè ñàùÿñèíäÿ ðîëóíäàí áÿùñ åäÿðêÿí, àëóäÿ÷èëèéÿ éîë âåðìèø, îíóí ñèéàñÿòèíèí ùÿãèãè ìàùèééÿòèíè äöçýöí òÿéèí åäÿ áèëìÿìèøäè.

9 Û Âèëùåëì (1797-1888) – 1861-1888-úè èëëÿðäÿ Ïðóññèéàíûí êðàëû âÿ 1871-1888-úè èëëÿðäÿ èñÿ Àëìàíèéàíûí èìïåðàòîðó îëìóøäóð. Àëìàí áóðæóà òàðèõè ÿäÿáèééàòû, îíóí Àëìàíèéàäà ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿêè ðîëóíó îëäóãúà øèøèðòìèø âÿ îíó “Áþéöê Âèëùåëì” àäëàíäûðìûøëàð. Ôàêòèêè îëàðàã èñÿ Û Âèëùåëìèí äþâðöíäÿ Ïðóññèéàíû, ñîíðà èñÿ Àëìàí èìïåðèéàñûíû Áèñìàðê èäàðÿ åäèðäè. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ øåðèíäÿ Û Âèëùåëìèí, åëÿúÿ äÿ Áèñìàðêûí Àëìàíèéàäà âàùèä ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿêè ôÿàëèééÿòèíè òÿãäèð åäèðäè.

10 __________ Áèñìàðê, Îòòî ôîí Øéîíùàóçåí (1815-1898) – Ïðóññèéà âÿ Àëìàíèéàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿí, éóíêåð-áóðæóàçèéà àëìàí èìïåðè287

éàñûíûí áàíèëÿðèíäÿí áèðèäèð. Ô.Åíýåëñ îíó “Áþéöê ïðàêòèêè àüëà âÿ ãåéðèàäè ÷åâèê õàðàêòåðÿ ìàëèê îëàí” áèð äþâëÿò õàäèìè êèìè ñÿúèééÿëÿíäèðìèøäèð. 60-úû èëëÿðäÿ Àëìàíèéàíûí ÿââÿë íàçèð-ïðåçèäåíòè âÿ ñîíðà õàðèúè èøëÿð íàçèðè îëàí Áèñìàðê, Àëìàíèéàäà ãöââÿòëè îðäó òÿøêèë åòìèø âÿ ÿñàñÿí ìöõòÿèëèô ùèéëÿýÿð, ÷åâèê äèïëîìàòèê òÿäáèðëÿðëÿ âàùèä, ìÿðêÿçëÿøìèø àëìàí äþâëÿòè éàðàäûëìàñû ñàùÿñèíäÿ áþéöê èø ýþðìöøäöð. Â.È.Ëåíèí Áèñìàðêûí ôÿàëèééÿòèíÿ ãèéìÿò âåðÿðêÿí ýþñòÿðìèøäè êè, “Àëìàíèéàíûí áèðëÿøäèðèëìÿñè çÿðóðè èäè... Àëìàíèéàíû èíãèëàáè éîëëà áèðëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìàäûãäà, Áèñìàðê áóíó ÿêñèíãèëàáè éîëëà éóíêåð öñóëó èëÿ åòäè”. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ øåðèíäÿ, éóõàðûäà äåäèéèìèç êèìè, ìÿùç Áèñìàðêûí, åëÿúÿ äÿ Àëìàí èìïåðàòîðó Û Âèëùåëìèí Àëìàíèéàäà ãöââÿòëè âàùèä áèð äþâëÿò éàðàòìàã ñàùÿñèíäÿêè ðîëóíó òÿãäèð åäèðäè.

11 Úöçåïïå Ùàðèáàëäè (1802-1882) – Èòàëèéàíûí õàëã ãÿùðÿìàíû. Èòàëèéà èíãèëàáè-äåìîêðàòèê âÿ ìèëëè-àçàäëûã ùÿðÿêàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëìóøäóð. Ùàðèáàëäè óçóí èëëÿð ÿðçèíäÿ Èòàëèéàíûí õàðèúè èñòèëà âÿ çöëìäÿí àçàä îëìàñû, ïàð÷àëàíìûø äèíè-ôåîäàë Èòàëèéà äþâëÿòëÿðèíèí âàùèä áèð äþâëÿò ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðèëìÿñè óüðóíäà ìöáàðèçÿ àïàðìûøäûð. Î, ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñè âÿ äèíè êàòîëèê èðòèúà ÿëåéùèíÿ ÷ûõìûø, çÿùìÿòêåø õàëã êöòëÿëÿðèíèí ìÿíàôåéèíè ìöäàôèÿ åòìèøäèð.Ùÿðáè ñÿôÿðëÿð âÿ äþéöøëÿð çàìàíû Ùàðèáàëäèíèí àðâàäû ùÿìèøÿ ÿðè èëÿ îëìóø, áèëàâàñèòÿ äþéöøëÿðäÿ èøòèðàê åòìèøäè. Àõóíäçàäÿ äÿ ÿñÿðèíäÿ Ùàðèáàëäèíèí Èòàëèéàíû éàäåëëè èñòèëà âÿ çöëìäÿí õèëàñ åòìÿê âÿ þëêÿäÿ ãöââÿòëè ìÿðêÿçëÿøäèðèëìèø äþâëÿò éàðàòìàã óüðóíäà àïàðäûüû ìöáàðèçÿñèíè òÿðÿííöì åäèðäè.

12 Àâðààì Ëèíêîëí (1809-1865) – Àìåðèêàíûí ýþðêÿìëè äþâëÿò õàäèìè, 1861-1865-úè èëëÿðäÿ ÀÁØ-ûí ïðåçèäåíòè îëìóøäóð. Î, 1854-úö èëäÿ Àìåðèêàäà ðåñïóáëèêà÷ûëàð ïàðòèéàñûíûí éàðàäûëìàñûíäà ôÿàë ðîë îéíàìûø, îíóí ëèäåðëÿðèíäÿí áèðè îëìóø âÿ áó ïàðòèéàíûí íöìàéÿíäÿñè êèìè 1860-úû èëäÿ Àìåðèêàíûí ïðåçèäåíòè ñå÷èëìèøäèð. À.Ëèíêîëí Àìåðèêàäà ãóëäàðëûüà ãàðøû ÷ûõìûø, çÿíúèëÿðèí àçàä åäèëìÿñèíèí òÿðÿôäàðû îëìóø, Àìåðèêà áóðæóàçèéàñû âÿ ôåðìåðëÿðèíèí ìÿíàôåéèíè ãûçüûí ìöäàôèÿ åòìèøäèð. Ïðåçèäåíò ñå÷èëÿí êèìè Àìåðèêàíûí ãàòû ãóëäàðëûã ñèñòåìè ùþêì ñöðÿí úÿíóá øòàòëàðûíäà öñéàí áàø âåðìèø, þëêÿíèí øèìàë ÿéàëÿòëÿðè èëÿ úÿíóá ÿéàëÿòëÿðè àðàñûíäà âÿòÿíäàø ìöùàðèáÿñè áàøëàíìûøäû. Áèð íå÷ÿ èë äàâàì åäÿí áó ìöùàðèáÿäÿ áóðæóà øèìàë ÿéàëÿòëÿðè ãÿòè ãÿëÿáÿ ÷àëûð âÿ Àìåðèêàäà ãóëäàðëûã ñèñòåìè ëÿüâ åäèëèð. 1865-úè èëèí 9 àïðåëèíäÿ Ëèíêîëí úÿíóá ïëàíòàòîðëàðûíûí âÿ Íéó-Éîðê áàíêèðëÿðèíèí __________ àýåíòè òÿðÿôèíäÿí àüûð éàðàëàíûð. Ïðåçèäåíòèí âÿôàòû Àìåðèêà õàëãû òÿðÿôèíäÿí áþéöê èòêè êèìè ãàðøûëàíûð. Ëèíêîëí Àìåðèêàíûí òàðèõèíäÿ ìöòÿðÿããè 288

ðîë îéíàìûø äþâëÿò õàäèìëÿðèíäÿíäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ äÿ Ëèíêîëíóí Àìåðèêà òàðèõèíäÿ ðîëóíó éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðèð. Íàñèðÿääèí øàùû îíäàí èáðÿò àëìàüà ÷àüûðûð.

13 Àäîëô Òéåð (1797-1877) – Ôðàíñàíûí äþâëÿò õàäèìè âÿ òàðèõ÷èñèäèð. Íàïîëåîíóí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðà î, Ôðàíñàäà áÿðïà åäèëìèø ôåîäàëìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ ãàðøû ìöõàëèôÿòäÿ îëàí áóðæóà ïàðòèéàñûíà ãîøóëìóø, áó ïàðòèéàíûí ãûçüûí òÿáëèüàò÷ûñû âÿ èäåîëîãëàðûíäàí áèðè îëìóøäóð. 1830-úó èëèí èéóë àéûíäà Ôðàíñàäà áóðæóà èíãèëàáû ãÿëÿáÿ ÷àëäûãäàí âÿ þëêÿäÿ áóðæóà ìîíàðõèéàñû ãóðóëäóãäàí ñîíðà ìöõòÿëèô íàçèð âÿçèôÿëÿðèíäÿ ÷àëûøàí Òéåð, ðåñïóáëèêà÷ûëàðà ãàðøû ÷ûõìûø âÿ 1834-úö èëäÿ Ïàðèñäÿ âÿ Ëèîíäà áàø ãàëäûðìûø ðåñïóáëèêà öñéàíëàðûíûí éàòûðûëìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. 60-úû èëëÿðäÿ Òéåð Èêèíúè èìïåðèéà âÿ èìïåðàòîð Ëóè Íàïîëåîíà ãàðøû ÷ûõìûø âÿ ìþòÿäèë ëèáåðàë áóðæóà ïàðòèéàñûíà ãîøóëìóøäóð. Èêèíúè èìïåðèéà éûõûëäûãäàí ñîíðà èñÿ, î, èðòèúà÷û áóðæóà ïàðòèéàñûíûí áàø÷ûñû îëìóø âÿ 1871-úè èë Ïàðèñ Êîììóíàñûíûí éûõûëìàñûíäà, êîììóíàðëàðà äèâàí òóòóëìàñûíäà âÿ þëêÿäÿ èðòèúà÷û áóðæóà ùàêèìèééÿòèíèí áÿðïà îëóíìàñûíäà ôÿàë èøòèðàê åòìèøäèð. Ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíÿ êÿñêèí òÿíãèäè ìöíàñèáÿò áÿñëÿéÿí Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç øåðèíäÿ Òéåðèí Ôðàíñàäà ôåîäàë-ìöòëÿãèééÿò öñóëè-èäàðÿñèíèí äåâðèëìÿñè âÿ áóðæóà ùàêèìèééÿòèíèí ãóðóëìàñû ñàùÿñèíäÿêè ÷îõèëëèê ãûçüûí ôÿàëèééÿòèíè òÿãäèð åäèðäè. ÙßÚÂÈ-ßÁÄÖÐÐßÑÓË ÕÀÍ (ñÿù.237-238) Áó ùÿúâè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1868-úè èëäÿ Èðàíûí Òèôëèñäÿ êîíñóëó îëàí ßëè õàíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíà ÿëàâÿ îëàðàã éàçìûøäû, Øåðèíäÿ î, Èðàíûí Ôðàíñàäà êîíñóëó îëàí ßáäöððÿñóë õàíûí éîëöñòö Òèôëèñäÿ îëàðêÿí, ýöíëÿðèíè åéø-èøðÿòëÿ êå÷èðìÿñèíè, õàíûí àëè äþâëÿò ãóëëóüóíà ùå÷ áèð ëÿéàãÿòè îëìàìàñûíû èôøà åòìèøäèð. Ìèðçÿ Ôÿòÿëè äîñòó âÿ ìÿñëÿêäàøû Ìèðçÿ Éóñèô õàíà 1869-úó èëèí àâãóñòóíäà éàçäûüû ìÿêòóáóíäà øåðèí éàçûëìàñû ñÿáÿáèíè áåëÿ èçàù åòìèøäèð. “Éàçûëàñû òÿçÿ áèð ÿùâàëàò éîõ èäè. Àíúàã áóíó áèëäèðèðÿì êè, 2-3 àé áóíäàí ÿââÿë, Òåùðàíäàí Òèôëèñÿ ßáäöððÿñóë õàí àäëû áèð êèøè ýÿëìèøäè. Î âàõòëàð äà ìÿí ÿëèôáà ùàããûíäà Òåùðàíà áÿçè éàçûëàð ýþíäÿðìèøäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí ýÿëäèéèíè åøèäÿí êèìè ýþðöøöíÿ ýåòäèì. Èðàí êîíñóëó ßëè __________ õàíûí åâèíäÿ ìÿíçèë åòìèøäè. Ùÿð òÿðÿôäÿí ñþùáÿò äöøäö. Íÿùàéÿò, ñþç ìÿíèì ÿëèôáà ùàããûíäà Òåùðàíà éàçûá ýþíäÿðìèø îëäóüóì ìÿñÿëÿëÿðÿ 289

ýÿëèá ÷àòäû. Ùÿìèí øÿõñ ÷îõ èñðàðëà ìÿíäÿí õàùèø åòäè êè, ùÿìèí éàçûëàðûí ñóðÿòèíè ñàáàùûñû ýåúÿ ýÿòèðèá, îíóí ö÷öí îõóéàì. Ìÿí îíóí õàùèøèíè ãÿáóë åòäèì âÿ ñàáàùûñû àõøàì éàçûëàðû ýÿòèðäèì âÿ îíà îõóìàüà áàøëàäûì. Ëàêèí ùÿìèí øÿõñ ôþâðÿí, ãàáàüûíà áèð øöøÿ àðàã ãîéóá, íîüóë-ìÿçÿ äÿ ýÿòèðòäèðèá, äàëáàäàë àðàã è÷ìÿêëÿ ìÿøüóë îëäó. Áåëÿ êè, áèð-èêè äÿãèãÿ ÿðçèíäÿ àüëû áàøûíäàí ýåòäè. Ìÿí ãÿëáÿí ÷îõ èíúèäèì, ëàêèí èíúèêëèéèìè öçÿ âóðìàäûì âÿ î ãÿäÿð äþçäöì êè, êîíñóëóí íþêÿðëÿðèíäÿí áèðè îòàüà äàõèë îëóá äåäè êè: “ßáäöððÿñóë õàíû áèð íÿôÿð î áèðè îòàãäà ÷àüûðûð”. ßáäöððÿñóë õàí áó õÿáÿðè åøèäÿí êèìè äÿðùàë äèê àòûëûá, ýåòäè. Ìÿí áèëäèì êè, îíóí ö÷öí ôàùèøÿ ýÿòèðìèøëÿð. Ùàëáóêè, êîíñóëõàíà ÿäàëÿò ìÿùêÿìÿñèäèð âÿ áèð íþâ ìöãÿääÿñ éåð ñàéûëûð. Îíà ýþðÿ äÿ áåëÿ áèð éåðÿ ùÿð ýåäèá-ýÿëÿí ö÷öí ôàùèøÿ ýÿòèðìÿê ìÿíèì ôèêðèìúÿ, ÿúíÿáè õàëãëàð ýþçöíäÿ ÷îõ ÷èðêèí ÿìÿëëÿðäÿí ñàéûëûð. Ùÿð ùàëäà, ìÿí éàçûëàðû îõóìàüû äàéàíäûðûá, ÿñÿáè ùàëäà îòóðäóì. Áèð ãÿäÿð ñîíðà ßáäöððÿñóë õàí ïÿðèøàí âÿ øàøãûí ùàëäà ãàéûäûá äåäè: “Ôèëàíêÿñ, éàçûëàðûíû îõó, ãóðòàð!”. Ìÿí äåäèì: “Ìÿí éàçûëàðûìû àíúàã åëÿ áèð àäàìà îõóéàðàì êè, áàøûíäà àüëû îëà, ãÿëáèíäÿ àðàìû. Ñèçèí èñÿ èíäè è÷äèéèíèç àðàüûí òÿñèðèíäÿí íÿ áàøûíûçäà àüûë âàð, íÿ äÿ ôàùèøÿíèí ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëáèíèçäÿ àðàì”. Êîíñóë ßëè õàí äåäè: “Ôèëàíêÿñ, ùàãëûñûíûç! Éàçûëàðû îõóìàã áàøãà áèð àñóäÿ÷èëèê âàõòà ãàëñûí. ßáäöððÿñóë õàíà èúàçÿ âåðèí, àéúàìàëëû ýöðúö ãûçûíûí éàíûíà ýåòñèí!” Ìÿí äåäèì: “Áóéóðñóí!..” ßáäöððÿñóë õàí äÿðùàë ãàëõûá, òÿðñà ãûçûíûí éàíûíà ýåòäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà îíëàðûí îëäóüó îòàãäàí ãàëìàãàë ñÿñè åøèäèëäè. Ìÿëóì îëäó êè, “øÿíè éöêñÿê îëàí” õàí ãûçûí öñòöíÿ ãóñìóø âÿ îíóí ïàëòàðûíû áóëàìûøäûð. Ãûç øèêàéÿòÿ áàøëàìûø âÿ ìèí úöð áþéöê âÿ íÿëàéèã ñþçëÿðëÿ îíóí éàíûíäàí ãà÷ìûøäûð. Õàíûí èñÿ íÿ þçöíäÿí õÿáÿðè âàð, íÿ äÿ ãûçäàí. Ñÿðõîø âÿ àüëû èòìèø ùàëäà þëö êèìè îòàüûí ôÿðøèíÿ äöøöá ãàëìûøäû. Åëÿ êè, ìÿí áó ÿùâàëàòû ýþçöìëÿ ýþðäöì âÿ åâÿ ãàéûòäûì; ùÿìèí ýåúÿ áó áåéòëÿðè ßáäöððÿñóë õàíûí âÿñôèíäÿ éàçäûì.” (Áàõ: Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ ßñÿðëÿðè.

– Áàêû, 1962, ÛÛÛ ú., ñ.177-178). Áóðàäà øåðèí ôàðñúàäàí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð.

1 ßëèàüà áó èëëÿðäÿ Èðàíäà éàøàìûø ðåàë áèð øÿõñèééÿòäèð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ Ìèðçÿ Éóñèô õàíà éàçäûüû ùÿìèí ìÿêòóáóíäà, îíóí ùàããûíäà áåëÿ áèð ìÿëóìàò âåðìèøäè: “Õÿëÿú àëàéûíûí êîìàíäèðè ñÿðùÿíý Ìàùìóäàüàíûí __________ ãàðäàøû Êèðìàí àëàéûíûí êîìàíäèðè ñÿðùÿíý ßëèàüà äà Òåùðàíäà áó àäàìû òöðêúÿ ùÿúâÿ ãîéìóøäóð. Îíà ýþðÿ äÿ, áÿçè ìèñðàëàðäà ßëèàüàéà õèòàá 290

îëóíóð. Îíóí ùÿúâèíäÿêè áÿçè ìèñðàëàðûí ìÿçìóíó ìöíàñèáÿòèëÿ áó ìèñðàëàð ýþñòÿðèëÿí øÿðù èëÿ Òÿáðèçäÿ âÿ Òåùðàíäà ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿúÿêäèð...” (ÛÛÛ ú., ñ.178)

ÌÎËËÀ ßËÈ (ñÿù.238-240) Áó ùÿúâèí éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèëäèð. ×îõ ýöìàí êè, Ìîëëà ßëè ñèìàñûíäà ðóùàíèëÿðèí èêèöçëöëöéöíö, ðèéàêàðëûüûíû òÿíãèä àòÿøèíÿ òóòàí áó øåðèíè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíóíäà éàçìûøäûð. “Éåíÿ èíñö úàí àðàñûíäà áó íÿ ãàðûøûãëûãäûð”. (ñÿù.239) Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áó øåðèí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ÿëäÿ ùå÷ áèð ìÿëóìàò éîõäóð. Øåðèí ìÿçìóíóíäàí áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìÿê îëàð êè, î äà êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíäÿ éàçûëûá. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð. “Îíëàðûí òÿãëèäè åëìè áÿðáàä åòäè”. (ñÿù.239) Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áó øåðè äÿ ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Îíóí éàçûëìà òàðèõè äöðöñò ìÿëóì äåéèëäèð. Ëàêèí øåðè äèããÿòëÿ îõóäóãäà, àéäûí ùèññ îëóíóð êè, î äà êå÷ÿí ÿñðèí 60-úû èëëÿðèíèí ñîíóíäà ãÿëÿìÿ àëûíûá. Áóðàäà øåðèí ñÿòðè òÿðúöìÿñè âåðèëèð. “Ìÿí àä âÿ øþùðÿò àõòàðàðàã”. (ñÿù.240) Ôàðñ äèëèíäÿ îëàí áó øåðèí äÿãèã éàçûëìà òàðèõè ìÿëóì äåéèë. Ëàêèí îíóí ìÿçìóíóíäàí áåëÿ ýöìàí åòìÿê îëàð êè, 60-úû èëëÿðèí ñîíóíäà éàçûëûá.

ØÀÙÌÀÒ ÎÉÓÍÓ ÙÀÃÃÛÍÄÀ (ñÿù.240-241) Ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû áó øåðèíè Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ þç êèòàáõàíàñûíäà ñàõ__________ ëàäûüû “Ãàìóñè-Ôèðóçàáàäè” àäëû êèòàáûíûí ÿââÿëèíÿ þç ÿëè èëÿ êþ÷öðìöøäöð. ×îõ ýöìàí êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëè áó øåðè 1864-úö èëäÿ Ãîúóð éàéëàüûíäà éàçûá.

291

ÂÀÍÄÀ (ñÿù.241-242) Øåðèí Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàð Èíñòèòóòóíäà ùèôç îëóíàí ÿëéàçìà íöñõÿñèíäÿ îíóí éàçûëìà òàðèõè ùàããûíäà ôàðñ äèëèíäÿ áåëÿ áèð ãåéä âåðèëìèøäèð: “Áó ãÿñèäÿíè ïîëêîâíèê Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿ, þç äîñòó ýåíåðàë Áåðæåíèí çàùèøè èëÿ, 1876-úû èëäÿ Âàíäà àäëû ïîëøàëû áèð ãûçûí òÿðèôèíÿ ùÿñð åòìèøäèð”. Ôàðñ äèëèíäÿ éàçûëìûø áó øåèðäÿ Òèôëèñÿ êîíñåðò âåðìÿéÿ ýÿëìèø ýÿíú ïèàíî÷ó ïîëéàê ãûçûíûí ýþçÿëëèéè âÿ ñÿíÿòêàðëûüû òÿðÿííöì îëóíìóøäóð. Áóðàäà øåðèí Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ òÿðúöìÿñè âåðèëèð. Òÿðúöìÿ åäÿíè Îñìàí Ñàðûâÿëëèäèð.

ÙÅÊÀÉßÒÈ-ÑÅÉÉÈÄ ßËßÌ ÑßËÉÀÍÈ (ñÿù.242-245) Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ 1876-úû èëèí éàéûíäà Ãîúóð éàéëàüûíäà îëàí áàüûíäà èñòèðàùÿò åäÿðêÿí, äàùè Øÿðã øàèðè Úÿëàëÿääèí Ðóìèíèí “Ìÿñíÿâè”ñèíè îõóìóø âÿ þçöíöí ìÿøùóð “Ìîëëàéè-Ðóìè âÿ îíóí òÿñíèôè áàáûíäà” àäëû òÿíãèäè ìÿãàëÿñèíè, åéíè çàìàíäà, îíóí òÿñèðè àëòûíäà áèð íå÷ÿ øåèð éàçìûøäûð. ßäèá ìÿãàëÿñèíè âÿ øåèðëÿðèíè ùÿìèí èëèí èéóë àéûíûí 8-äÿ êè÷èê áèð ìÿêòóáëà Øåéõöëèñëàìà ýþíäÿðìèøäè. Ìÿêòóáäà Àõóíäçàäÿ øåèðëÿðèí éàçûëìà ñÿáÿáèíè áó úöð èçàù åòìèøäè: “Ìîëëàéè-Ðóìèíè ñèçÿ ìöøàùèäÿòÿí ìÿðóô åòìÿê ö÷öí, ìÿí äÿõè ö÷ ìÿñÿë òöðêè äèëèíäÿ íÿçìÿ ýÿòèðèá, ýþíäÿðäèì; ÿììà îíóí êèìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿäÿ áèëìÿäèì. Âàãèÿí Ìîëëàéè-Ðóìè ìÿüçè-ìÿòëÿáè ýèçëÿìÿêäÿ óñòàäè-êàìèë âÿ ùÿðèôè-áèìèñëäèð. Ìÿñÿëëÿðèí áÿùðè ìÿñíÿâè áÿùðèíäÿí áèð ÿëèô ÿêñèêäèð, ÷öíêè êàìèë ìÿñíÿâè áÿùðè òöðê äèëèíÿ ìöòÿàðèô äåéèë...” Îõóúóëàðà òÿãäèì îëóíàí “Ùåêàéÿòè-Ñåééèä ßëÿì Ñÿëéàíè” ùÿìèí ö÷ øåèðäÿí áèðèäèð.

ÃßÇßË (“Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð...”) (ñÿù.245) Ýþðêÿìëè ÿäÿáèééàòøöíàñ ßæäÿð ßëÿñýÿðçàäÿ 1938-úè èëäÿ, Àçÿðáàéúàí ÅÀ ßëéàçìàëàðû Èíñòèòóòóíäà Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí øÿõñè àðõèâèíäÿ òÿäãèãàò èøè àïàðàðêÿí, áóðàäà ùèôç îëóíàí “Áóðùàíè-ãàòå” ëöüÿòèíèí úèëä__________ ëÿðèíèí è÷ öçöíäÿ îíóí þç äÿñòè-õÿòòè èëÿ Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëìûø èêè 292

ãÿçÿëèíÿ òÿñàäöô åòìèø âÿ îíëàðû ùÿìèí èëäÿ “Ðåâîëþöèÿ è êóëüòóðà” æóðíàëûíäà (1938, ¹6-7, ñÿù.150) äÿðú åòäèðìèøäèð. Àðàøäûðìàëàð ñàéÿñèíäÿ ßæäÿð ßëÿñýÿðçàäÿ áåëÿ ýöìàí åòìèøäèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí áó ãÿçÿëëÿðè áþéöê Àçÿðáàéúàí øàèðè Ñåéèä ßçèì Øèðâàíèíèí: ßë ÷àòñà ôÿäà úàíûìû úàíàíÿ åäÿðäèì, Øÿìè-ðöõöíÿ êþíëöìö ïÿðâàíÿ åäÿðäèì. Áåéòè èëÿ áàøëàíàí ãÿçÿëèíÿ íÿçèðÿäèð. Ôèëîëîæè åëìëÿð äîêòîðó Ñàäûã Ùöñåéíîâ Ñåéèä ßçèìÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäãèãàò ÿñÿðèíäÿ Ì.Ô.Àõóíäçàäÿ âÿ Ñ.ß.Øèðâàíè àðàñûíäà ÿëàãÿëÿð ìÿñÿëÿñèíäÿí áÿùñ åäÿðÿê, áó ãÿçÿëëÿð öçÿðèíäÿ ìöôÿññÿë äàéàíìûø âÿ áåëÿ áèð ôèêèð ñþéëÿìèøäèð êè, Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãÿçÿëëÿðèíäÿí áèðè íÿçèðÿ éîõ, Ñåéèä ßçèìèí òÿñèðè àëòûíäà éàçûëìûø îðèæèíàë áèð øåèðäèð (Áàõ: Ñàäûã Ùöñåéíîâ. Ñåéèä ßçèì Øèðâàíèíèí éàðàäûúûëûã éîëó. – Áàêû, 1977, ñ.110-111). Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí ãÿçÿëèíè Ñåéèä ßçèìèí ãÿçÿëè èëÿ ìöãàéèñÿ åòäèêäÿ, àéäûí ýþðöíöð êè, Ñàäûã Ùöñåéíîâóí ôèêðèíè ùÿãèãÿò êèìè ãÿáóë åòìÿê îëàð. Ì.Ô.Àõóíäçàäÿíèí áó ãÿçÿëè îíóí êöëëèéàòûíäà èëê äÿôÿ íÿøð îëóíóð.

__________ 293

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ

Ìèðçÿ Ôÿòÿëè Àõóíäçàäÿíèí ùÿéàòû âÿ áÿäèè éàðàäûúûëûüû . . . . . . . . . . .4

Êîìåäèéàëàð Ùåêàéÿòè-ìîëëà Èáðàùèìõÿëèë êèìéàýÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 Ùåêàéÿòè-ìöñéþ Æîðäàí ùÿêèìè-íÿáàòàò âÿ Äÿðâèø Ìÿñòÿëè øàù úàäóêöíè-ìÿøùóð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 Ùåêàéÿòè-õûðñè-ãóëäóðáàñàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Ñÿðýöçÿøòè-âÿçèðè-õàíè-Ëÿíêÿðàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 Ñÿðýöçÿøòè-ìÿðäè-õÿñèñ (Ùàúû Ãàðà) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .121 Ìöðàôèÿ âÿêèëëÿðèíèí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158

Ïîâåñò Àëäàíìûø êÿâàêèá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189

Øåèðëÿð Çÿìàíÿäÿí øèêàéÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .215 À.Ñ.Ïóøêèíèí þëöìöíÿ Øÿðã ïîåìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 Òÿúíèñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 Òÿúíèñè-äèýÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .219 Ìÿäùèééÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .220 Ìèðçÿ Ôÿòÿëèíèí øàíëû âÿëèÿùä ÿëàùÿçðÿòèí òÿðèôèíÿ éàçäûüû ãàñèäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 Çàêèðÿ ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 Çàêèðÿ ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225 Òÿðèôíàìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226 Ìöõÿììÿñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228 Úÿôÿðãóëó õàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .228 __________ Úÿôÿðãóëó õàíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229 294

Úÿôÿðãóëó õàíà ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 ×åøìÿ êèòàáÿñè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 Ñÿèäÿ õèòàá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 Ôóàä ïàøàíûí ìÿäùèíäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233 Éåíè ÿëèôáà ùàããûíäà ìÿíçóìÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233 Ùÿúâè-ßáäöððÿñóë õàí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 Ìîëëà ßëè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .238 Øàùìàò îéóíó ùàãããûíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 Âàíäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241 Ùåêàéÿòè-Ñåééèä ßëÿì Ñÿëéàíè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242 “Åé çàùèäè-áèçþâã î ìÿñúèä êè, ñÿíèí âàð” . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 Èçàùëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246

__________ 295

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Ðÿâàí Ìöðñÿëîâ

Êîððåêòîð:

Åëìèðà Òåéìóðîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 30.09.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 29.03.2005. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 18,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 64.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð. __________