Hüseyin Cavid Eserleri 5

ÙÖÑÅÉÍ ÚÀÂÈÄ

ßÑßÐËßÐÈ ÁÅØ ÚÈËÄÄß Â ÚÈËÄ

“ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2005

Áó êèòàá “Ùöñåéí Úàâèä. ßñÿðëÿðè. Äþðä úèëääÿ. ÛÂ úèëä” (Áàêû, Éàçû÷û, 1985) íÿøðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð

Òÿðòèá åäÿíè:

Òóðàí Úàâèä

Ðåäàêòîðó:

Òåéìóð Êÿðèìëè

894.3611 - dc 21 AZE Ùöñåéí Úàâèä. ßñÿðëÿðè. Áåø úèëääÿ.  úèëä. Áàêû, “Ëèäåð íÿøðèééàò”, 2005, 288 ñÿù. ßäÿáèééàòûìûçûí ÿí áþéöê êëàññèêëÿðèíäÿí áèðè êèìè øþùðÿòëÿíìèø Ùöñåéí Úàâèä ãÿëÿìÿ àëäûüû ôàúèÿëÿðäÿ Øÿðã òàëåéèíèí ìöõòÿëèô úèääè ïðîáëåìëÿðèíè ãàëäûðìûø, òöðê÷öëöê èäåéàëàðûíû òÿáëèü åòìèø, öìóìáÿøÿðè ìÿñÿëÿëÿðè éöêñÿê ùóìàíèçì ìþâãåéèíäÿí èøûãëàíäûðìûøäûð. “ßñÿðëÿðè”íèí áó ñîí úèëäèíÿ ñÿíÿòêàðûí “Õÿééàì” (1935) âÿ “Èáëèñèí èíòèãàìû” (1936-1937) äðàìëàðû äàõèë åäèëìèøäèð. Áÿëêÿ äÿ ÿí ïîåòèê, ÿí øàèðàíÿ ïéåñè îëàí “Õÿééàì”äà Úàâèä Øÿðãèí ãÿäèì âÿ çèääèééÿòëè êå÷ìèøèíè àðòûã áèð øàèð-ôèëîñîôóí òèìñàëûíäà òÿðÿííöì åäèð. ßñðèíÿ ñûüìàéàí øàèðèí ùÿéàò ìöáàðèçÿñè ÿñÿðèí ÿñàñ ñöæåò õÿòòèíè òÿøêèë åäèð. Ùöñåéí Úàâèäèí áöòöíëöêäÿ áÿäèè áèîãðàôèéàñûíäàí ãûðìûçû õÿòò êèìè êå÷ÿí Èáëèñ èäåéàñû âÿ îáðàçû þç ãàíóíàóéüóí ôÿëñÿôè-åñòåòèê âÿ áÿäèè éåêóíóíó äðàìàòóðãóí ñîí ÿñÿðèíäÿ – ôàøèçì ÿëåéùèíÿ ÷åâðèëÿí, ìöùàðèáÿ ìÿôêóðÿñèíèí òÿùëèëèíÿ ùÿñð îëóíàí “Èáëèñèí èíòèãàìû”íäà òàïûð. Áó úèëääÿ ìöòÿôÿêêèð ñÿíÿòêàðûí åëÿúÿ äÿ ìÿãàëÿ âÿ ìÿêòóáëàðû òîïëàíìûøäûð.

ISBN 9952-417-36-3 © “ËÈÄÅÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÕßÉÉÀÌ Äðàì – 6 ïÿðäÿ ßØÕÀÑ Õ ÿ é é à ì – ìÿøùóð ôèëîñîô, øàèð Ñ å â ä à – îíóí ñåâýèëèñè Õ à ú ÿ Í è ç à ì – Íèçàìöëìöëê ßáöëãàñèì – Õÿééàìûí ùÿìäÿðñëÿðè Ñ à á á à ù – Ùÿñÿí Ðÿìçè– Õ ÿ ð à á à ò è – Õÿééàìûí ùÿìïèéàëÿëÿðè Âÿôà – Ðÿìçè èëÿ Õÿðàáàòèíèí êþíöëäàøëàðû Ñÿôà À ë ï À ð ñ ë à í – ÿñðèí õàãàíû Ì ÿ ë è ê ø à ù – õàãàíûí îüëó É ó ñ è ô – èñéàí÷û áèð äÿëèãàíëû Ù à ú è á – Õàúÿ Íèçàìûí ãóëàìû ß á ó Ò à ù è ð – Ñàááàùûí õèäìÿò÷èñè Ñ à ã è é ÿ – ýÿíú, éîñìà áèð ñàðàéëû ãûç Ì ö ã ò ÿ ä è á è ë ë à ù – Áàüäàä õÿëèôÿñè ß á ó Ø ö ú à – îíóí âÿçèðè Ê þ é ë ö å ð ì ÿ í è – øÿðàá÷û

}

Ìöôòè, Ñàèá, Íàèá, áàøãà òÿëÿáÿëÿð, ìöðèäëÿð, ÷àäûðäàøëàð, ÷þìëÿê÷èëÿð, àëâåð÷èëÿð, ìöøòÿðèëÿð, ðÿããàñÿëÿð, ùþêóìÿò ìÿ’ìóðëàðû, ãóëàìëàð, éàâÿðëÿð, ìÿçàð÷ûëàð, ÿñêÿðëÿð, ñàðàé ãûçëàðû, ñàèð ãûçëàð âÿ äÿëèãàíëûëàð.

ÈËÊ ÏßÐÄß Íèøàáóðäà ìÿäðÿñÿ éàøàéûøû... Òÿëÿáÿëÿðÿ ìÿõñóñ áèð îäà. ßòðàô òàõ÷àëàðäà êèòàáëàð, öñòöðëàá âÿ ñàèð ùÿíäÿñÿ àëÿòëÿðè, ñàüäà ãàïû áàøãà áèð îäàéà, ñîëäà ãàïû äûøàðû à÷ûëàð. Ãàðøûäà èðè ïÿðäÿëÿð àñûëìûø. Õ ÿ é é à ì ùÿìïèéàëÿëÿðè îëàí Ð ÿ ì ç è èëÿ Õ ÿ ð à á à ò è èëÿ áÿðàáÿð øÿðàá è÷ÿðëÿð, ùÿð ö÷ö ýÿíúäèð. Áèðèíúè – úèääè, ñÿìèìè, êÿñêèí áàãûøëû âÿ úîøüóí, èêèíúè – àðûã, ùÿññàñ, ö÷öíúö èñÿ áèð àç äîëüóí, éàüûç ÷þùðÿëè âÿ ëàöáàëèäèð. Ãÿäÿùëÿð áîøàëûðêÿí ìóñèãè “Ùèúàç” ÷àëàð. ßòðàôäà èñÿ ìèíàúàò ñÿñè éöêñÿëÿð.

Åé ôÿçàëàðäà ýöëöìñÿð ÿáÿäè øå’ðö õÿéàë! Î íÿ ãöäðÿò, î íÿ ùÿøìÿò, î íÿ àùÿíýö úÿëàë!? Ùÿð äÿùà ÷ûðïûíàðàã ñÿíäÿ àðàð ôåéçè-êÿìàë, Éåíÿ éîã êèìñÿäÿ ÿñëà ñÿíè èäðàêÿ ìÿúàë.

7

Õÿééàì (ùåéðÿò âÿ ùÿéÿúàíëà) Èøòÿ, áèð ñÿñ êè, åäÿð ýþéëÿðÿ øàøãûíúà õèòàá, Î ñàüûð ýþé, ÿúÿáà, êèìñÿéÿ âåðìèøìè úÿâàá? Î äÿðèíëèêëÿðÿ, áîøëóãëàðà ó÷äóãúà õÿéàë, Ñàíêè ÷ûðïûíìàäà áèð øÿùïÿðè éàíìûø ãàðòàë. Õÿðàáàòè (àëàéúû ãÿùãÿùÿ èëÿ) Ùÿð ýÿëÿí áèð éåíè ÿôñàíÿ ñàòàð, Î ãàðàíëûã äàìà ùÿð êÿñ äàø àòàð. Ñàãûí, àëäûðìà, ùÿìÿí çåâãèíÿ áàã, (ãÿäÿùè ýþñòÿðÿð) Ùÿð ùÿãèãÿò áóðàäàí ïàðëàéàúàã. Ðÿìçè Éîã äåéèëäèð î ãàðàíëûãäà èøûã, Áÿøÿðèí ÿúçèíÿ áèíëÿðúÿ éàçûã. (Õÿðàáàòèíèí óçàòäûüû ãÿäÿùè àëûá è÷èíäÿêè øÿðàáû ñöçÿðÿê) È÷ÿëèì, èøòÿ, áöòöí âàðëûüûìûç, Àë øÿôÿãëÿðäÿ ýöëöìñÿð éàëíûç. Õÿééàì “Õèëãÿòèí ñèððè ìöÿììàäûð, ÿâÿò, Öðÿôà ñà÷ñà äà éöç áèí ùèêìÿò. Áóðäà úÿííÿò éàïàëûì áàäÿ èëÿ, Íÿìÿ ëàçûì î âàðûëìàç úÿííÿò”1 __________ 1 Õÿééàìûí äûðíàã àðàñûíà àëûíìûø ðöáàèëÿðèíè Ù.Úàâèä òÿðúöìÿ åòìèøäèð.

8

(È÷ÿðëÿð, ùÿð ö÷ö ñÿðõîøúà îãóð) Ùÿð ö÷ö Ñàãè, àìàí, ìåé âåð áàíà, Äîëäóð, ïåéàïåé âåð áàíà. Áÿí àáè-êþâñÿð èñòÿìÿì, Ìåé âåð áàíà, ùåé âåð áàíà... È÷äèêúÿ ðóùóì øàä îëóð, Ùÿð ãàéüûäàí àçàä îëóð. Ìåé âåð – ýþçÿëñèç, íÿø’ÿñèç, Ùÿð äóéäóüóì ôÿðéàä îëóð. Éåíÿ ãÿäÿùëÿð äîëóð, áó çàìàí Õÿééàìûí îäà àðãàäàøëàðû Õ à ú ÿ Í è ç à ì ö ë ì ö ë ê èëÿ Ñ à á á à ù ýÿëèð, áèðèíúè – âöãàðëû âÿ ùÿëèì, èêèíúè èñÿ òèòèç âÿ ãóðíàçäûð.

Ñàááàù (Õÿééàìû ÿçèúè áàãûøëàðëà ñöçÿðÿê) Èøòÿ, ñåéð åò, áó íÿ ñàïãûíúà îéóí. Õÿééàì Áóéóðóí ñèç äÿ è÷èí... Ñàááàù (ãûçüûí âÿ êèíàéÿëè) Åøã îëñóí!.. Áèð äöøöí, ùè÷ ñàíà ëàéèãìè áó ùàë? Õÿééàì Ýÿë äÿ ñûçëàíìà, îòóð, áèð íÿôÿñ àë. Ñàááàù Êèìäè áóíëàð?

9

Õÿééàì (ëàöáàëè ýöëöøëÿ áèðÿð-áèðÿð ýþñòÿðÿð) Èêè äîñòóì – Ðÿìçè, Øÿí Õÿðàáàòè àíûá ýÿëäè áèçè. Ãàéüû áèëìÿç, è÷ÿðÿê ÿéëÿíèðèç, Àéðû îëñàã äà ùÿãèãÿòäÿ áèðèç. Õÿðàáàòè (êèíàéÿëè ãÿùãÿùÿ èëÿ) Øèìäè àíëàò, áàãàëûì, áóíëàð êèì? Õÿééàì Èøòÿ, áóíëàð äà áÿíèì ùÿìäÿðñèì; Áèðè Ñàááàù, î áèðè Õàúÿ Íèçàì. Ðÿìçè Ñÿí íÿñèí? Õÿééàì Áÿí äÿ ñàïûòìûø Õÿééàì. (Ýöëöøöðëÿð) Ñàááàù (Ðÿìçèéÿ) Áó ýöëöøëÿð íÿ äåìÿê? Ùåé, ñàðñàã!.. Õàúÿ Íèçàì (áèð êèòàá àëàðàã îãóìàã è÷èí éàí îäàéà êå÷ÿðêÿí, Ñàááàùà) Áÿðè ýÿë, îíëàðû àñóäÿ áûðàã.

10

Ñàááàù (Õÿééàìà) Íÿ îëóð, áþéëÿ àçûá ýåòñÿ áÿøÿð, Ñÿíúÿ ÿôñàíÿìèäèð õåéð èëÿ øÿð? Õÿééàì Áèçÿ ýöëìÿçñÿ ùÿãàéèãäÿêè ñèðð, Ñÿðõîø îë, éà àéûã îë, ôÿðãè íÿäèð? Ñàááàù (úîøàðàã, Õÿðàáàòèíè ýþñòÿðèð) Ñàíà áèð åøìè î äèâàíÿ ñÿôèë? Áèð äöøöí, ìÿäðÿñÿ ìåéõàíÿ äåéèë! Õÿééàì Êàø êè, îëñàéäû... È÷èá ñÿí äÿ áèð àç Èíúÿëèðäèí... Ñàááàù Éåòèøèð... Ñóñ, éàðàìàç! Õÿééàì Áóìó çåâã ÿùëèíÿ ëàéèã èêðàì? Ðÿìçè Ýåäÿëèì, è÷äèéèìèç îëäó ùàðàì. Ñàááàù Ðàìàçàí àãøàìû, ùÿð äèëäÿ íèéàç, Ñèçÿ èáëèñ îëóð àíúàã äÿìñàç.

11

Õÿðàáàòè Áÿí àéûëäûì... Ðÿìçè Ýåäÿëèì, ñà÷ìà éåòÿð... Ñàááàù (áàüûðûð) Ñàéüûñûç... Õÿééàì Ùÿääèíè ÷îã àøìà, éåòÿð... Õàúÿ Íèçàì (ýÿëÿð) Äóð, íÿ îëìóø? Ñàááàù (Ðÿìçèíè ýþñòÿðÿð) Áÿíè òÿùãèð åéëÿð. Õÿééàì Íÿ éàçûã... Ðÿìçè Ýÿë, ýåäÿëèì... (Õÿðàáàòè èëÿ áÿðàáÿð ÷ûãàðëàð) 12

Ñàááàù Ùàéäû, éåòÿð. (È÷ÿðè ýèðÿí õèäìÿò÷èéÿ øÿðàá ñöðàùèñèíè âÿ ãÿäÿùè ýþñòÿðèð) Äóðìà, àë, áóíëàðû ðÿää åò áóðàäàí, Àë äà ãûð ùÿïñèíè... ßáó Òàùèð ÷ûãàð.

Õÿééàì (Ñàááàùû éàí áàãûøëà ñöçÿðÿê ýöëÿð) Áÿäáàõò èíñàí!.. Õàúÿ Íèçàì ×îã òÿÿññöô, óìóëóð øåéìè áó ùàë? Äöøöíöí, ùÿð èêèíèç ÿãë-êÿìàë. Éàøàäûã áóíúà çàìàíäûð ýöëÿðÿê, Áó ãûðûãëûã, áó ñîéóãëóã íÿ äåìÿê? (ÿëëÿðèíè áèð-áèðèíÿ âåðèð) Áàðûøûí, ñîí ýåúÿìèçäèð áàðûøûí, Ùÿð êèìèí éûëäûçû ïàðëàðñà éàðûí, Àðãà îëñóí äà ýÿðÿê áèð-áèðèíÿ, ×ûãàëûì áÿëêÿ ñÿàäÿòëè ýöíÿ. Àíä è÷ÿê! Õÿééàì Àíäà íÿ ùàúÿò, ñþç áèð. Ñàááàù Ðàçûéûì áÿí äÿ, ýþçÿë áèð òÿäáèð.

13

Õàúÿ Íèçàì Áóíó âàãòèëÿ ñÿí à÷äûí ýåð÷ÿê, Éöêñÿëÿí äöøêöíÿ éàðäûì÷û ýÿðÿê. ßáó Òàùèð (õûçëû àääûìëàðëà ýèðÿð) Ýÿëèíèç, ìèíáÿðÿ ÷ûãìûøäûð èìàì, Ñàðàé ÿðêàíû áó ýöí áóðäà òàìàì. Õàúÿ Íèçàì Ýåäÿëèì úàìèéÿ. Õÿééàì Úàìèäÿíñÿ, Ìóñèãè ìÿúëèñè õîøäóð áÿíúÿ. (Áÿðàáÿð ÷ûãàðëàð) Ñàááàù Áèðè âàèç, áèðè ñàçÿíäÿ àðàð, Áÿí ñöêóò èñòÿðèì, àíúàã áó ãàäàð. (Òàõ÷àäàí áèð øöøÿ àëàð, ñó òþêöá ÷àëãàð) ßáó Òàùèð Î íÿäèð? Ñàááàù Èøòÿ, ÿúàèá äÿðìàí, Áèð éóäóì è÷äèìè áóíäàí èíñàí, Áöòöí àëÿì ýþðöíöð úÿííÿò îíà, Áóíó ùèíä àëèìè þéðÿòäè áàíà.

14

ßáó Òàùèð Úÿííÿò èñòÿðñèí ÿýÿð, úàìèéÿ âàð, ×îã ñàðàé ãûçëàðû ýÿëìèø... Ñàááàù (å’òèíàñûç) Íÿ ÷ûãàð?.. Áó ñûðàäà ãàïû áàðìàã óúó èëÿ âóðóëóð.

Áàã, ýÿëÿí êèìäèð? ßáó Òàùèð (ãàïûíû à÷ûá áàãàð, ùåéðÿòëÿ) Î èøâÿëè íóð Ãûç äåéèë, ñàíêè øÿôÿã éàâðóñóäóð. ×ûãàð, äàëüûí áàãûøëû Ñ å â ä à ýèðÿð, ÿéèëÿð.

Áóéóðóí, êèìñèíèç?.. Ñåâäà Èñìèì Ñåâäà... Ñàááàù ßìðèíèç? Ñåâäà Ëöòô åäèí, èìêàí âàðñà Áàãûíûç òàëåéèìèí éûëäûçûíà, À÷ûíûç ùÿï ýÿëÿúÿê þìðö áàíà.

15

Ñàááàù (ìÿìíóí ýöëöìñÿéèøëÿ) Áÿíè ùàðäàí òàíûéîð ùåéêÿëè-íàç? Ñåâäà Øàíëû Õÿééàìû, ÿúÿá, êèì òàíûìàç. Ñàááàù (ÿòðàôà) Î íÿ ùÿøìÿò, íÿ ýþçÿë, øóõ ÿíäàì, Øöáùÿ éîãäóð, áÿíè ñàíìûø Õÿééàì. (òàõ÷àäàí öñòöðëàáû ýþòöðÿð) Úÿáðÿ, éà ùèêìÿòÿ âàãèô áèð àäàì, Ñÿíúÿ áèð ôàë÷ûìû éà?! Àíëàéàìàì. Ñåâäà Õàéûð, ÿñëà!.. Áèëèðèì, øàèðñèí, Åëìè-ùåé’ÿòäÿ êè ïÿê ìàùèðñèí. Íÿ îëóð, ýþéäÿêè éûëäûçëàðà áàã, Áèð õÿáÿð âåð áàíà. Ñàááàù Äóð, åòìÿ ìÿðàã. Ñåâäà Î íÿäèð? Ñàááàù Àëÿòè-êÿøô, öñòöðëàá, Áèçÿ éàëíûç áó âåðèð áÿëëè úàâàá.

16

(áàðìàüû øàãàüûíäà äöøöíöð, àíè áèð ùÿðÿêÿòëÿ øöøÿäÿêè äÿðìàíäàí áèð àç ãÿäÿùÿ òþêöá Ñåâäàéà âåðÿð) Ùÿëÿ èëê þíúÿ áó øÿðáÿòäÿí è÷èí. Ñåâäà Áó íè÷èíäèð ÿúÿáà, ñþéëÿ, íè÷èí? Ñàááàù Åâëèéà òöðáÿòè âàð áóíäà, èíàí, È÷ñÿ ùÿð êèì îëóð àçàä àúûäàí. Äÿéèøÿð òàëåéè, èãáàëû ýöëÿð. Ñåâäà È÷ÿìÿì. Ñàááàù (ñèíèðëè) Ùè÷ áó îëóð øåéìè, éåòÿð, Âàðñà ãÿëáèíäÿ áèð àç øöáùÿ, íè÷èí Áó ãàäàð âàãòûìû àëäûí... Ñåâäà Ëàêèí... Ñàááàù Ñàíà ÿéëÿíúÿìèéèì áÿí, ñþéëÿ?! Ñåâäà Ïÿê ýþçÿë, âåð è÷ÿéèì... (Àëûá è÷èð. Ñàááàù ìÿìíóí ãàëûð) 17

Ñàááàù Áàã, þéëÿ. Áó ñûðàäà èøûã àçàëûð, èêèíúè ïÿðäÿ ãàëãàð, äþíìÿêäÿ áóëóíàí åëåêòðèê êöðÿñè âàñèòÿñè èëÿ ðÿíýàðÿíý ãûâûëúûìëàð ýþðöëöð. Ñåâäà ýþçëÿðèíè îâóøäóðàð.

Ñåâäà Äÿùøÿò, áó íÿ ÿôñàíÿëè òöðáÿò, Áèëìÿì êè, àëàâäàíìû áó øÿðáÿò? Ñàðìûø áÿíè àòÿøëè áþúÿêëÿð, Áèð áàã, íÿ ãûâûëúûìëû ÷è÷ÿêëÿð. Ñàááàù Àëäûðìà, êå÷ÿð ùÿïñè. Ñåâäà Õàéûð, áàã, Úàíëàíäû, äóìàíëàíäû ñó, òîïðàã. Áàøûíäàêû àü èïÿê þðòöíö áèð éàíà àòàð, Ñàááàù îíóí öñòöíäÿêè àòëàñ óðáàíè äÿ àëûð, éàëíûç èíúÿ êþìëÿêäÿ ãàëûð. Äàüûíûã, ãóìðàë ñà÷ëàðû îìóçëàðû öçÿðèíÿ äàüûëàð.

Ñàááàù (ýþçëÿðèíè îíóí ýþçëÿðè è÷ÿðèñèíÿ äèêÿðÿê) Àëäûðìà, ñþíÿð øèìäè î çöëìÿò, Ùÿð éàíäà ýöëöìñÿð éåíè úÿííÿò. Ñÿùíÿíèí èøûüû àðòàð. ßòðàôäà èðè ÷è÷ÿêëÿð âÿ êÿëÿáÿêëÿð ýþðöëöð.

Ñåâäà (÷îúóãúà ñåâèíúëÿ) Éà Ðÿá, íÿ ëÿòàôÿò!

18

Ñàááàù Áàã, äîüäó ýöíÿø, ýöëäö ÷è÷ÿêëÿð, Ñåéð åò, íÿ ýþçÿë øÿí êÿëÿáÿêëÿð. Ñåâäà Äóð, ðÿãñ åäÿúÿêëÿð. Ðÿãñ àùÿíýè áàøëàíûð. ×è÷ÿêëÿð âÿ êÿëÿáÿêëÿð ïÿðè ãèéàôÿòëè ãûçëàð îëóá îéíàéàðàã, ãûâðûëàðàã, ñöçöëÿðÿê Ñåâäàéû àðàéà àëàðëàð, Ñåâäàäà ùåéðÿò âÿ ùÿéÿúàí

Ñåâäà Îù... Áÿí áó òàìàøàéà âóðóëäóì, Ýÿë, ýÿë áàíà, ðóùóì. (ãûçëàð îíó îãøàéàðàã óçàãëàøûðëàð. Ñåâäà ãîëëàðûíû à÷àðàã) Äóð, ýåòìÿ, àìàí, êþêñöìÿ éàñëàí, Ýÿë, ãà÷ìà éàíûìäàí. Ñàááàù Áàã, áàøëàäûëàð úöíáöøÿ. Ñåâäà (ÿëèëÿ) Ñàêèò... Ñþéëÿíìÿ, ÷ÿêèë, ýåò. (ãûçëàðà òàìàøà åäÿðÿê ñþéëÿäèêëÿðè øÿðãèíè äèíëÿð. Áó ñûðàäà Ñàááàù îíóí éåëïàçÿñèíè àëàðàã îíó éåëëÿð) Ãûçëàð (Ñåâäàéà éàãëàøàðëàð) Åé ñåâýèëè àôÿò! Áó íÿ ùàëÿò, íÿ ãèéàôÿò? Íåðäÿí áó ëÿòàôÿò?

19

Äàí éûëäûçû ãîéíóíäà áþéöòìöø ñÿíè ýóéà, Éîã áÿíçÿðèí ÿñëà!.. Áèð áóñÿ äèëÿð ýþçëÿð î ñöçýöí áàãûøûíäàí, Àëÿì ñàíà ùåéðàí. Ùÿð éîñìàéû ãûñãàíäûðàúàã èøâÿëÿðèí âàð, Õîø úèëâÿëÿðèí âàð. Ñåâäà (éåðèíäÿí ãàëãàðàã) Ùåéðÿò!.. Íÿ ýþçÿëëèê, íÿ øÿòàðÿò, Ñåéð åò! Î íÿ äàøãûíúà áÿêàðÿò. (ãûçëàðà) Ñèç êèìñèíèç, åé ãàôèëÿéè-íàç, Îëìàã äèëÿðèì áÿí ñèçÿ ùÿìðàç. (Ñàááàù éàðûìãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëöð) Ãûçëàð Áèð ðÿíý èëÿ àùÿíýÿ áöðöíäöê, Ãàðøûíäà ýþðöíäöê, Ãîøäóã äà, àãûøäûã ñàíà áèð àí. Ýÿë, íàçûíà ãóðáàí! Ó÷, ýÿë áèçÿ, åé ñåâýèëè äèëáÿð, Ýÿë ñÿí äÿ áÿðàáÿð. Ãûçëàð ñöçöëÿðÿê óçàãëàøàðëàð. Èêèíúè ïÿðäÿ ãàïàíàð. Ñ å â ä à òÿëàøëà èëÿðèëÿð.

Ñåâäà Àù, èøòÿ ãàéûá, ýåòäèëÿð, åéâàù!.. Ñàááàù (þïìÿê èñòÿð) Ýÿë, ýÿë áàíà...

20

Ñåâäà (ýåðè ÷ÿêèëÿð) Åòäèì ñàíà èêðàù. Ñàááàù Íàçëàíìà, äåéèë êþíëöì îéóíúàã. (Ãîëëàðû àðàñûíäà ñûãàð) Ñåâäà Ðÿää îë, éåòèøèð, ñàéüûñûç àë÷àã. Õàúÿ Íèçàì (ýÿëÿð) Êèìäèð áó? Íè÷èí, áþéëÿ ñàéûãëàð? Ñàááàù Áèð ãûç êè, ýÿëèá áàõòûíû éîãëàð. (Ñåâäàéû ýåéèíäèðÿð) Àë, óðáàíè ýåé, ùàéäû, ýÿëÿí âàð. Ñåâäà Îíëàð ùàíû? Àù, íåðäÿäèð îíëàð? Õàúÿ Íèçàì Áèð ñþéëÿ ñàðàéäàíìû î? Ñàááàù Áèëìÿì...

21

Õàúÿ Íèçàì (à÷ûã ãàïûäàí äûøàðûíû ýþñòÿðÿð) Ýÿë, áàã, îíó èçëÿð áöòöí àëÿì. Ñàááàù Äÿùøÿò!.. Äóðàìàì áóðäà... (×ûãàð) Õàúÿ Íèçàì ×ÿêèë, ñóñ... (Ñåâäàéû äèããÿòëÿ ñöçÿð, ÿòðàôà) Ýèðìèø äÿ áÿøÿð úèëäèíÿ òàâóñ. Ñåâäà Àù, íåðäÿ î äèëáÿð êÿëÿáÿêëÿð, Áóðäàí ñöçöëÿí úàíëû ÷è÷ÿêëÿð. Õàúÿ Íèçàì Áèëìÿì... Ñåâäà (ñèíèðëè) ßúÿáà, ñÿíäÿìè ñàïãûí? Õÿééàìû ÷àüûð, íåðäÿ î ÷àïãûí? Õàúÿ Íèçàì ßôâ åò îíó, ïÿê ñó÷ëó äà îëñà.

22

Áó ñûðàäà ÿñêÿðè ìóñèãè... Ù à ú è á, åøèêàüàñû âÿ ùþêóìÿò ìÿ’ìóðëàðû ýèðÿðëÿð, ñàðàé ãûçëàðû äà îíëàðû èçëÿð.

Ñàðàé ãûçëàðû Ñåâäà?! Áó íÿäèð, Ñåâäà?! Åòäèí áèçè ñÿí ðöñâà. Ëàéèãìè àäûí ýÿçñèí Íèôðÿòëÿ äîäàãëàðäà... Ñåâäà Ñåâäà ïÿê óçàãäûð ëÿêÿëÿðäÿí, Àù, óéäóì î ÿôñóí÷óéà áèðäÿí. (ãÿäÿùè ýþñòÿðÿð) Øÿðáÿòäÿí è÷èá ñàíêè áàéûëäûì, Ñèç ýÿëäèéèíèç àíäà àéûëäûì. Ùàúèá (êèíëè) Àéäûíäûð, ÿâÿò, ìÿäðÿñÿëÿð ùÿï, Ùÿð êÿðïèúè àëòûíäà áèð ÿãðÿá. (Õàúÿ Íèçàìû éàãàëàð) Ýÿë, õàèí, ÿäÿáñèç, íÿ úÿñàðÿò?! (Ãîëóíó áàüëàéûá ýþòöðöðëÿð) Ñåâäà Éîã, îíäà õàéûð, çÿððÿ õÿéàíÿò. Ñàðàé ãûçëàðû Ñåâäà, ýåäÿëèì, Ñåâäà, Äóðìàã éàðàìàç áóðäà. Ýÿë, ýÿë, óëó õàãàíûí Ãàëìûø ýþçö éîëëàðäà.

23

Éîãäóð áèð åøèí ÿñëà ßí øàíëû ñàðàéëàðäà, Áèð éîñìà ýþâÿð÷èíñèí, Àðäûíúà ó÷àð äöíéà. Õ ÿ é é à ì ýÿëÿð, îíëàðû òàìàøà åäèá äèíëÿð, úîøüóí áèð àùÿíýëÿ

Õÿééàì Àëãûø, áó íÿ àëÿì, áó íÿ òóôàí? ×àðïûøìàäà àùÿíý èëÿ ÿëâàí. Éûëäûçëàðû ýþéëÿðäÿ àðàðêÿí, Ùöúðÿìäÿ ýöëöìñÿð áàíà áèðäÿí. (Ñåâäàéû ñöçÿðÿê) Àù, ñÿí, ùÿëÿ ñÿí... Áàøãà ÷è÷ÿêñèí, Áèëìÿì, êèìè õîøêàì åäÿúÿêñèí. Áèð òàíðûéà ëàçûìñà òàïûíìàã, Çåâã ÿùëè òàïûíñûí ñàíà áèðäÿí. Ùàúèá Äèâàíÿìè? Øàèðìèñèí? Õÿééàì ßñëà!.. Ïåéüÿìáÿð èäèì, öììÿòèì îëñà. Ùàúèá Ýÿë, ñà÷ìà áöòöí ñþçëÿðè... (ýåäÿðëÿð, Ñåâäà äþíöá Õÿééàìû âóðüóíúà áàãûøëàðëà ñöçÿð, Ùàúèá èñÿ ãîëóíäàí òóòàðàã) Ýÿë, ýÿë...

24

Ñåâäà (ÿòðàôà) Îõ, ùÿð êÿñ îëóð êþíëöìÿ ÿíýÿë. (Ñåâäà èêè-ö÷ àäûì éöðöð, òÿêðàð äþíöá áàãûð) Õÿééàì Ýÿëäèí äÿ, íè÷èí ïÿíáÿ áóëóòëàð êèáè àãäûí, Áèëìÿì, íèéÿ ýåòäèí, íèéÿ äþíäöí, íèéÿ áàãäûí? Øèìøÿê êèáè ÷àãäûí äà, íè÷èí êþíëöìö éàãäûí, Áèëìÿì, íèéÿ ýåòäèí, íèéÿ äþíäöí, íèéÿ áàãäûí? (Ñåâäà ýöëöìñÿð âÿ ñöçýöí áàãûøëàðëà óçàãëàøàð. Ñåâäà ýåòäèéè ñûðàäà Õÿééàì îíó èçëÿéÿðÿê) Ñÿðïèëäè àëåâ ðóùóìà ñöçýöí áàãûøûíäàí, Ñàðñûëäû äà ùÿï áÿíëèéèì, åé àôÿòè-äåâðàí. Ýÿë, ýÿë, îëàéûì ñÿíäÿêè ùÿð úèëâÿéÿ ãóðáàí, Áèëìÿì, íèéÿ ýåòäèí, íèéÿ äþíäöí, íèéÿ áàãäûí?! Ïÿðäÿ

ÈÊÈÍÚÈ ÏßÐÄß Áàçàð... Ãàðøûäà ÷àäûð÷û âÿ ÷þìëÿê÷è äöêàíëàðû âàðäûð. Òàõ÷àëàðäà ùÿð äöðëö ÷þìëÿê âÿ ñàãñû ñöðàùè ãîéóëìóø, èø÷èëÿð áèð éàíäà ÷àäûð òîãóéóðëàð, áèð éàíäà ÷àìóðäàí ÷þìëÿê, ñàèð ñàãñû ãàáëàð éîüóðóá éàïàðëàð. Éàøûë äàëëàðû ÿòðàôà ñàðãàí èðè ïöñêöëëö ñþéöä (áèäèìÿúíóí) àëòûíäà øÿðáÿò÷è ñûðà èñêÿìëÿ öçÿðèíäÿ îòóðàí ìöøòÿðèëÿðèíÿ øÿðáÿò âåðèð. Îðòàëûãäà áàøãà øåéëÿð äÿ ñàòûëûð. Õ î ú à , òàúèð, êþéëö âÿ ñàèðÿ àëûø-âåðèøëÿ ìÿøüóëäóðëàð.

Áèðèíúè ñàòûúû (ìÿõñóñè áèð àùÿíýëÿ) Ñÿðèí øÿðáÿò... Ýÿë è÷, ýöë øÿðáÿòèíäÿí.

25

Èêèíúè ñàòûúû Ýþçÿë ùàëâà, äîéóëìàç ëÿççÿòèíäÿí. Ö÷öíúö ñàòûúû Ãûçàðìûø òàçÿ ÿêìÿê, òàçÿ ãàéìàã, ×àáóã ýÿë, äóðìà ýÿë, ôöðñÿòäèð àíúàã. Íåéäÿ “äÿøòè” ÷àëûíàð, ýÿíú ÷àäûð÷û åéíè àùÿíýëÿ îãóð.

Ýÿíú ÷àäûð÷û Áàùàð îëìóø äåäèì, õöëéàéÿ óéäóì, Ùàìàí áèð ýþçëÿðè øÿùëàéÿ óéäóì. Àäûì Ìÿúíóí äåéèëêÿí äÿðäÿ äöøäöì, Âÿôàñûç, éîñìà áèð Ëåéëàéÿ óéäóì. ×þìëÿê÷èëÿð (áàøãà àùÿíýëÿ) ×àìóðäàí õÿëã îëóíìóø äåðëÿð, èíñàí, Ãÿäÿù éàïäûã áèç èíñàí òîðïàüûíäàí. Ñóíóá ìåé òà õÿðàáàò ÿùëè îíäàí, Óíóòñóí äÿðäè, ýöëñöí þìðö áèð àí. Õ ÿ ð à á à ò è èëÿ Ð ÿ ì ç è áÿðàáÿð ýÿëèðëÿð.

Õÿðàáàòè (îðòàéàøëû, ãàðàñà÷ëû ÷àäûð÷ûéà) Áàíà áàã... Åé, áàíà áàã, óñòàáàøû, Ýþðäöéöí âàðìû áèçèì àðãàäàøû? ×àäûð÷û Êèìè?!

26

Ðÿìçè Õÿééàìû... ×àäûð÷û Õàéûð, ýþðìÿìèøèç. Õÿðàáàòè Áÿëêÿ åâäÿí áóëóðóç. (Èêè-ö÷ àäûì éöðöð) ×àäûð÷û Ýåòìÿéèíèç. Êþ÷ìöø îðäàí, ñàòàðàã âàð-éîãóíó, Àëòû àéäûð êè, ýþðÿí éîãäóð îíó. Ðÿìçè Ýþðöíöð, ðóùóíó ñûãìûø áó äèéàð. Õÿðàáàòè Áàøãà áèð þëêÿéÿ âàðñûí, íÿ ÷ûãàð?! Ðÿìçè èëÿ Õÿðàáàòè éàâàø àäûìëàðëà ýåòìÿê öçðÿ èêÿí Õ ÿ é é à ì ñàðûãñûç âÿ ÿáàñûç îëàðàã, ñà÷ëàðû äàüûíûã, àðûã âÿ ñîëüóí ÷þùðÿ èëÿ ãàðøûäàí ÷ûãàð. Î òàíûíìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ äÿéèøèëìèøäèð. Ñàòûø è÷èí ÿëèíäÿ òóòìóø îëäóüó êèòàáëàðû óçàäàðàã îíëàðà ýþñòÿðèð.

Õÿééàì Àëûí, ÿñëà ÿëÿ êå÷ìÿç áó êèòàá. Õÿðàáàòè Î êèòàáäàí åéèäèð áèçúÿ øÿðàá.

27

Õÿééàì (êÿñêèí) Àë äåäèì, àë!.. Éåéÿúÿê ÿêìÿê è÷èí Ïàðà ëàçûì... Õÿðàáàòè (ïàðà âåðèð) Àë äà ðÿää îë, ìèñêèí!.. Õÿééàì (àëìàç âÿ ãûçüûí) Ñàíà ãàëñûí ñÿäÿãÿí. Õÿðàáàòè (ÿëè èëÿ ðÿää åäÿð, óñàíìûøúàñûíà) Ùàéäû, éåòÿð! Ðÿìçè Áàãàéûì áèð, íÿ êèòàáäûð, ýþñòÿð? Õÿééàì Èáí Ñèíàéû åøèòäèíñÿ, îãó, Èøòÿ Øÿðãèí î áþéöê ôåéëÿñîôó. Áàã, éàðàòìûø íÿ áþéöê õàðèãÿëÿð, Áèð äÿùà íóðè êè, äàèì ïàðëàð. (êèòàáëàðû áèðÿð-áèðÿð ýþñòÿðèð) Áàã, øó “Ìÿíòèã”, áó äà “Ãàíóíè-øÿôà” Áóíëàðûí ãÿäðèíè àíëàð öðÿôà.

28

Ðÿìçè (øöáùÿëè ìÿðàãëà ÿòðàôà) Îìó!.. Ýåð÷ÿê îìóäóð?.. Ëöòô åäèíèç, Âàðìû Õÿééàìÿ áèð àç íèñáÿòèíèç? Õÿééàì Äîüìóøóç ùÿð èêèìèç áèð àíàäàí. Ðÿìçè (Õÿðàáàòèéÿ) Øöáùÿ éîã, ñåâýèëè Õÿééàìäûð, èíàí. (ãóúàãëàéûá þïÿð) Íÿ ãèéàôÿò áó, ÿçèçèì, áó íÿ ùàë? Õÿééàì Ñîðìà, ùè÷ ñîðìà êè, îëäóì ïàìàë, Àú ãàëûá èøòÿ ãàáûãäàí ÷ûãäûì. Áó óüóðñóç éàøàéûøäàí áûãäûì. Ðÿìçè Þíúÿ áèð ÷îã òÿëÿáÿí âàðäû ñÿíèí? Õÿééàì Ùÿïñè “àçìûø” äåéÿðÿê, áÿñëÿäè êèí, Óüðàéàí îëìàäû áèð êèìñÿ áàíà, Óéóäóì ÷îã ýåúÿëÿð àúãàðûíà. Õÿðàáàòè Ñÿí êè, áèð øàèð èäèí ïÿê ðÿíà, Î äà áèð ôàèäÿ âåðìÿçìè ñàíà?

29

Õÿééàì Øàèðìè? Ñàãûí, äóéäóüóì èëùàìÿ óéàí éîã, Øå’ðèìäÿêè ÿñðàðû äóéàí éîã. Éîã îãøàéàúàã ðóùóìó áèð íóðè-ñÿàäÿò, Èçëÿð áÿíè ùÿð äöðëö ôÿëàêÿò. Åëìèìäÿêè íþãñàí èëÿ úÿùëèìäÿêè èðôàí Ùÿð àí äîüóðóð áÿíäÿ áèð èñéàí. Óéäóì äà õÿéàëàòÿ, ñàíûá êÿíäèìè áèëýèú, Áàãäûì êè, éàãàð áåéíèìè áèð ùè÷. Áèð ùè÷ êè, áöòöí øöáùÿëè ùèêìÿòëÿðÿ àñè, Óéäóðìà ôÿçèëÿòëÿðÿ àñè. Ýÿíú þìðöìö àòÿøëè äèêÿíëÿð ýÿìèðèðêÿí Ùÿï âàðëûüà èñéàí åäÿðèì áÿí. Èñéàí!.. Þëö àäÿò âÿ òÿðèãÿòëÿðÿ èñéàí! Éàëäûçëû ùÿãèãÿòëÿðÿ èñéàí! Ðÿìçè Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, êå÷ÿð, ùÿïñè êå÷ÿð, ßñðèíèí þêñöçöäöð äàùèëÿð. Õÿðàáàòè (Õÿééàìûí ãîëóíäàí òóòàð) Ùàéäû, ýÿë, åòìÿéÿëèì þìðö ùÿäÿð, È÷ÿëèì áàäÿ, áöòöí ãàéüû ýåäÿð. Õÿééàì Ãîðãàðûì, áÿíäÿêè áÿäáèí ÿùâàë Ñèçÿ âåðñèí äÿ ìÿëàë. Ðÿìçè Áèë’ÿêèñ, ñÿíäÿêè õîø ñþùáÿòëÿð Áèçè äèëøàä åéëÿð.

30

×àäûð÷û óñòà (Õÿééàìà éàãëàøàðàã) Áóíà áàã, ùàëûíà, ÿòâàðûíà áàã, Ñàíêè çÿíúèðèíè ãûðìûø äóñòàã. Áèçÿ éîëäàøäû î ðÿùìÿòëè áàáàí, Áèð ÷àäûð÷ûéäû î äà. Ýþðìÿäèê þéëÿ òÿìèç áèð èíñàí, Ñÿí íÿñèí? Áèð áóäàëà!.. Áàçàð õàëãû ÷àäûð÷û óñòàíûí ñþçëÿðèíè äèíëÿéÿðÿê ñèíèðëè âÿ úîøüóí

Áàçàð õàëãû Ñàãûí, àëäàíìàéûíûç, ãàíìàéûíûç, Èïè ãûðìûø øó ùÿðèô, Ñà÷ìàäûð ñþçëÿðè, éàëûíûç, éàëûíûç Àäû ÷ûãìûø àðèô. ×àäûð÷û óñòà Áàøû áîø, úèáëÿðè áîø, ãàðíû äà áîø, Êÿäÿðèíäÿí ñÿðõîø... ×þìëÿê÷è Î, íöúóì åëìèíÿ âàãèô êèáèäèð. Áèðèíúè ñàòûúû Éà, òÿáàáÿò äÿ áèëèð. Èêèíúè ñàòûúû (Õÿééàìûí îìóçóíó îãøàéàðàã ÿéëÿíèð) Ñþéëÿ áèð ýþéäÿêè éûëäûçëàðäàí, Ñöçöëÿí ãûçëàðäàí...

31

Ö÷öíúö ñàòûúû Éåðè àëìûø áèð þêöç áóéíóçóíà, Ùè÷ èíàíäûíìû îíà? Õÿééàì “Öëêÿð èñìèëÿ, äèéîð, ýþéäÿ éàøàðìûø áèð þêöç, Áó áèð ÿôñàíÿ, éåð àëòûíäà äà âàðìûø áèð þêöç. Àðèô îëñàã áó þêöçëÿð àðàñûíäàí áèøÿê Ýþðöðöç áèð éûüûí èïñèç âÿ éîíóëìàç åøøÿê”. Áàçàð õàëãû Áèð áàãûí, ñàéüûñûç àáäàë íÿ äèéîð, Áèçè òÿùãèð åäèéîð. (Ðÿìçè èëÿ Õÿðàáàòèíè ýþñòÿðèðëÿð) Àðãàäàøäûð îíà ùÿï ÿééàøëàð, Äÿëè, àçüûí áàøëàð. ×þìëÿê÷è óñòà òîãàòëàéûá éîüóðäóüó ÷àìóðëà ÷þìëÿê éàïàðàã, Õÿééàìà

×þìëÿê÷è óñòà Éöêñÿëèá àðãàäàøûí Õàúÿ Íèçàì, Áóëäó ïàðëàãúà ìÿãàì. Îëäó Àëï Àðñëàíà ÿí øàíëû âÿçèð, Ñÿí íÿäÿí áþéëÿ ôÿãèð? Õÿééàì Áèð äöøöí, âàðñà ÿýÿð ñÿíäÿ áèð àç ÿãëö êÿìàë, Áó ÷àìóð áèð éûüûí èíñàí êè, åäÿðñèí ïàìàë. Î ùÿãàðÿòëÿ, òîãàòëàðëà éàïûëìûø ãàáëàð, Äöíêö øàùëàð âÿ âÿçèðëÿð êè, áó ýöí ùÿïñè õÿéàë.

32

×þìëÿê÷è óñòà Áèç äÿ àç-÷îã áèëèðèç, åòìÿ ìÿðàã, Ùÿð êÿñ åð-ýåú éåéÿúÿê áþéëÿ äàéàã. Õÿééàì óçóí áîüàçëû âÿ ãóëïëó áèð ñöðàùè àëàðàã äèããÿòëÿ ñöçÿð

Õÿééàì “Ýþðöíöð áÿí êèìè îëìóø áó äà áèð àøèãè-çàð, Áàüëàìûøäûð îíó çÿíúèðèíÿ áèð çöëôè-íèýàð. Ýþðäöéöí ãóëïó ÷àìóð ïàð÷àñû çÿíí åòìÿ, ñàãûí, Áèð ýþçÿë áîéíóíà êå÷ìèø ãîëà ÷îã áÿíçÿðè âàð!” Áó ñûðàäà Ñ à á á à ù èëÿ ÿëè ùåéáÿëè ß á ó Ò à ù è ð éîë÷ó ãèéàôÿòèíäÿ ýÿëèðëÿð âÿ Õÿééàìûí ñîí ñþçëÿðèíè äèíëÿðëÿð

ßáó Òàùèð Èøòÿ, Õÿééàì. Ñàááàù Îìó, ýåð÷ÿêäÿí îìó?! Þéëÿ áèð øàèðèí èãáàëû áóìó? (Õÿééàìû ãóúàãëàð) Õÿééàì Ñÿíè öðêöòäö áó ùàëûì éîãñà. Ñàááàù Íÿ ñÿôàëÿò, óìóëóð øåéìè áó éà?! Áàø âÿçèð èøòÿ áó ýöí Õàúÿ Íèçàì, Ýåò äÿ àíëàò, åäÿð àç-÷îã èêðàì.

33

Õÿééàì Ãàïûñûíäàí êå÷ÿð îëñàì, éàëòàã, Ñèâðè äèøëÿð âóðóøóá ñàëäûðàúàã. Ñàááàù Áÿðè ýÿë, áÿí áóëóðóì ÷àðÿ áóíà. Õÿðàáàòè Äóð, úàíûì! Ãàëñûí î èøëÿð éàðûíà. (Íåé ÷àëûíûð) Ðÿìçè Ýÿë øó ïöñêöëëö ñþéöä êþëýÿñèíÿ, Êþíöë óéñöí äà áèð àç íåé ñÿñèíÿ. Õÿééàì (ùåéðÿòëÿ) Èøëÿìèø ðóùóíó ñÿí’ÿò âÿ ùöíÿð. Õÿðàáàòè Ýÿëèíèç. (øÿðáÿò÷èéÿ) Åé, ÷àáóã îë, øÿðáÿò âåð. Ïöñêöëëö ñþéöä àëòûíäà îòóðóá øÿðáÿò è÷ÿðëÿð.

Ýÿíú ÷àäûð÷û (íåé èëÿ áÿðàáÿð îãóð) Êå÷ÿíëÿðäÿí áèçÿ ÿôñàíÿ ãàëäû, Ñþíöá Úÿìøèäè-Úÿì, ïåéìàíÿ ãàëäû.

34

Î ïàðëàã, ìþùòÿøÿì êàøàíÿëÿðäÿí, Áó ýöí ûññûçúà áèð âèðàíÿ ãàëäû. ×þìëÿê÷èëÿð äÿ åéíè ñþçëÿðè èø÷è àùÿíýèëÿ òÿêðàð åäèá ÷àëûøûðëàð. Áó ñûðàäà à ó ë à ì ÿëèíäÿ ãûðáàú ýÿëèð.

Ãóëàì Ùàéäû, éîëäàí ÷ÿêèëèí, ùàéäû... ×þìëÿê÷è óñòà Íÿ âàð? Ãóëàì Ñåéðÿ ÷ûãìûø äà ñàðàéäàí ãûçëàð, Ùàéäû éöçëÿð äèâàðà! Õÿééàì Îëäóìó éà?! Ýþç íè÷èíäèð ÿúÿáà? Ãóëàì Ñóñ, áóäàëà!.. Ãûðáàúëà âóðàð. Ñàááàù éîëà áàãàð.

Ñàááàù (òÿëàøëà) Èøòÿ, Ñåâäà... Áÿíè áèðäÿí òàíûñà Ãûçàðàã âåðäèðèð ÿëáÿòòÿ úÿçà. Ñàááàù ÷àäûðëàðûí àðãàñûíà êå÷ÿð. Áó ñûðàäà Ñ å â ä à ãàðà ãóëëàðûí äàøûüû òÿõò-ðÿâàíäà ýÿëÿð, ÿòðàôûíäà ñàðàé ãûçëàðû úîøüóí áèð ñåâèíúëÿ øÿðãè ñþéëÿðëÿð.

35

Ãûçëàð Àëãûø òÿáèÿòÿ, Àëãûø áó ñÿí’ÿòÿ Äþíìöø äÿ úÿííÿòÿ, Ùÿð éåð ýöëöìñöéîð. Ñÿðìÿñò îëóá áàùàð, Ùÿð ñÿìòÿ ýöë ñà÷àð, Éöçëÿð ýöëöìñöéîð, Éöçëÿðäÿ íÿø’ÿ âàð. Ãûçëàð ÿëëÿðèíäÿêè ÷è÷ÿêëÿðäÿí áèðÿð-áèðÿð àéûðûá Ñåâäàíûí àéàãëàðûíà àòàðëàð. Õÿééàì ÿñêèí áàãûøëàðëà îíëàðû ñöçÿð.

Õÿééàì Áó ýþçÿë éîñìàëàðûí ÷èéíÿäèéè, Ùÿð ÷è÷ÿê áèð ýþçÿëèí ýþç áÿáÿéè. Ñåâäà Áàíà ìóíèñ êèáèäèð èøòÿ áó ñÿñ. (Õÿééàìà) Ñþéëÿ, êèìñèí? Íÿ÷èñèí? Õÿééàì Áèð áèêÿñ. Ñåâäà Ùàíêè ñÿí’ÿòëÿ ìÿðàã åòäèí ñÿí? Õÿééàì Èçëÿðèì ýþéäÿêè éûëäûçëàðû áÿí, Ëàêèí îíëàð ïÿê óçàãäàí äàùà øÿí, Äàùà äèëáÿð âÿ ýþçÿëäèð, áèëñÿí, Áèçÿ éàãëàøäûìû, áÿñáÿëëè, éàãàð, Î àëàâ ñÿíäÿêè ýþçëÿðäÿ äÿ âàð.

36

Ñåâäà (íÿäèìÿëÿðÿ) Áÿíè òèòðÿòäè áó úîøãóí ñþçëÿð. Õÿééàì (ÿòðàôà) Íÿ ãàäàð èøâÿëè, ñöçýöí ýþçëÿð. Ãûçëàð Ñåâäà, ýåäÿëèì, Ñåâäà, Õàãàí äàðûëûð äóéñà. Øàøãûíäûð î äèâàíÿ, Ýÿë, ýÿë, îëóðóç ðöñâà. Ñåâäà Ñóñ, îíäà ôÿçèëÿò âàð, Ãöäðÿò âÿ úÿñàðÿò âàð. ×àðïûíìàäà, áàã, êþíëöì, Áèëìÿì êè, íÿ ùèêìÿò âàð. Ñåâäà âÿ ãûçëàð ýåäÿðëÿð, Õÿééàì îíëàð ýåòäèéè òÿðÿôÿ áàãàðàã, úîøüóí.

Õÿééàì Íÿäèð, áèëìÿì, ýöíàùûì, ìÿñò èêÿí ýþçëÿð âèñàëûíäàí, Áÿíèì ìÿùðóì îëàí, åé íàçëû àôÿò, ýöë úÿìàëûíäàí; Äÿìèí èëùàì àëûðêÿí øå’ðÿ áÿíçÿð ùÿð ìÿãàëûíäàí, Êå÷ÿð éûëëàð, õÿáÿð òóòìàì ñåâèíúèíäÿí, ìÿëàëûíäàí. Êþíöë ñÿíñèç ñÿôà äóéìàç øÿôÿãëÿðäÿí, ÷è÷ÿêëÿðäÿí, Áöòöí ðóùóìäà, âèúäàíûìäà ñÿíñèí, àù... éàëíûç ñÿí... Ñÿíèí åøãèíëÿ ðóùóì ÷ûðïûíûðêÿí, ñûçëàð, èíëÿðêÿí, Ïÿðèøàí, õÿñòÿ ùàëûì ùè÷ êå÷ÿðìè áèð õÿéàëûíäàí?! Áó ñûðàäà ÿñêÿðè ìóñèãè ÿòðàôû ÷ûíëàòûð. Ñ à á á à ù ÷àäûðûí àðãàñûíäàí ÷ûãàðàã éîëà áàãàð.

37

Ñàááàù Áó íÿ? Ðÿìçè Àëï Àðñëàí, î ìÿüðóð èíñàí Ýåðè äþíìöø ñàíûðûì Úåéùóíäàí. Îðäà åòìèøäè ÿùàëè èñéàí, Ýþðöíöð, ñóñìóø î ãûçüûí òóôàí. Õÿðàáàòè (Ðÿìçèíèí ãîëóíäàí òóòóá) Íÿìÿ ëàçûì, áàãàëûì êåéôèìèçÿ, çåâãèìèçÿ, (Õÿééàìà) Ýåäÿëèì, ùàéäû!.. Ñàááàù Ñàãûí, øèìäè ñèçÿ Âåðÿìÿì ñåâýèëè Õÿééàìû. Ðÿìçè Íè÷èí? Ñàááàù ×öíêè ôöðñÿò ÷ûãàð ÿëäÿí. Ùàúèá (èêè ãóëàìëà ýÿëÿð) ×ÿêèëèí! À ë ï À ð ñ ë à í ÿòðàôûíû ñàðàí ñàðàé ÿðêàíû âÿ îðäó èëÿ áÿðàáÿð ýÿëèð.

38

Éàâÿð Éàøàñûí ãóòëó, éåíèëìÿç õàãàí! Úàìààò Éàøàñûí Àëï Àðñëàí! Éàâÿð Ïàðëàéûá áÿõòè, ñÿàäÿò áóëñóí! Úàìààò Éàøàñûí!.. Áó ñûðàäà ãîëëàðû çÿíúèðëè É ó ñ è ô àäëû áèð äÿëèãàíëû àðãàäàí ýÿëÿðÿê íèôðÿòëÿ áàüûðàð.

Éóñèô Ðÿää îëñóí!.. Àëï Àðñëàí Ñóñäóðóí! Êèìäèð î? Éàâÿð Éóñèô ìÿë’óí. Úàìààò Éàøàñûí! Éóñèô (äàùà êÿñêèí) Ìÿùâ îëñóí! Éàâÿð Ñÿíè Úåéùóíäà íè÷èí àñìàäûëàð?

39

Éóñèô Øèìäè àñäûð! Àëï Àðñëàí Áó íÿ, ìèñêèí úàíàâàð! (Éàâÿðÿ) Èêè ýöí ñîíðà àñûëñûí î äàðà! Èáðÿò îëñóí áöòöí èñéàí÷ûëàðà. Ýåäèðëÿð, Éóñèôè äÿ áÿðàáÿð àïàðûðëàð. Ñàááàù Õàúÿ Íèçàìà éàãëàøûð.

Ñàááàù Éàøàñûí õàãàí! Ãóëàì Ñóñ! Õàúÿ Íèçàì Î êèìäèð, ÿúÿáà? Ñàááàù Ìþùòÿðÿì Õàúÿ, âÿôà, ÿùäÿ âÿôà. Õàúÿ Íèçàì (ãóëàìëàðà) ×ÿêèëèí, ùàéäû! (Ñàááàùûí ÿëèíè ñûãàðàã) ßçèçèì Ñàááàù. Íåðäÿñèí?

40

Ñàááàù Áèð ãàäàð îëäóì ñÿééàù. Õàúÿ Íèçàì Íåðäÿ Õÿééàì? Î, Íèøàáóðäàìû éà? Ñàááàù (êÿíàðäà äóðìóø äàëüûí Õÿééàìû ýþñòÿðÿðÿê) Ñèçè ýþðìÿê äèëèéîð èøòÿ î äà. Õàúÿ Íèçàì Àù, î Õÿééàììû? Íÿ ïÿæìöðäÿ õÿéàë... (ãóúàãëàéûá þïÿð) Áèð áþéöê øàèðÿ ëàéèãìè áó ùàë?! Õÿééàì Âàðëûüûì áèð ùè÷ÿ áÿíçÿð ìöáùÿì, “Ùè÷ âàð îëìàç, áóíà éîãäóð øöáùÿì”. Áàíà éàí áàãñà ÿýÿð àíëàìàéàí, Ñàíìà åéëÿð áóíà ðóùóì èñéàí. Àíëàéàíëàð áåëÿ éàí ýþçëÿ ñöçÿð, Î áàãûøëàð áÿíè öçäöêúÿ öçÿð. Õàúÿ Íèçàì Ñàãûí, àëäûðìà êîð îëñóí äà úèùàí, Ýöíÿøèí íóðóíà ýÿëìÿç íþãñàí. Ñÿí êö÷öëñÿí äÿ áþéöêñöí, ùÿòòà Ãîïñà çöëìÿò, éåíÿ ïàðëàð î çÿêà!.. Ïÿðäÿ 41

Ö×ÖÍÚÖ ÏßÐÄß Àëï Àðñëàí ñàðàéûíäà ãÿáóë îäàñû... Àãøàìöñòö, Ùàúèá äöøöíúÿéÿ äàëìûø. Áó ñûðàäà Õàúÿ Íèçàì ýÿëèð, Ùàúûá áàø ÿéÿð.

Õ à ú ÿ Í è çà ì Ùàéäû, Ñàááàù èëÿ Õÿééàìû ÷àüûð. Ùàúèá Áó ñàÿò. (ãàïûéà ÷ûõàð) Èøòÿ, ÿôÿíäèì, ùàçûð. Ñ à á á à ù â ÿ Õ ÿ é é à ì êöáàðúà ýåéèíìèø âÿ éöçëÿðè òÿðàø åäèëìèø ýÿëèðëÿð.

Õàúÿ Íèçàì (éåð ýþñòÿðèð) Áóéóðóí, êèìñÿ äöøöíìÿçäè êè, áèç Éåíÿ áèð ýöí ýþðöøöá áèðëÿøèðèç. (Ñàááàùà) Ñþéëÿ, ñÿí íåðäÿ èäèí áóíúà çàìàí? Ñàááàù Ãà÷àðàã ìÿäðÿñÿäÿí ãîðãóìäàí, Èñôàùàí ñÿìòèíè åòäèì ìÿñêÿí. Áÿíè úÿëá åòäè Íèøàáóð éåíèäÿí. Õàúÿ Íèçàì Áÿí äÿ áèð õåéëè öçöëäöì î ýåúÿ, Åòäèëÿð þíúÿ áèð àç èøýÿíúÿ. Ñîíðàäàí ìÿùêÿìÿ ñó÷ñóç áóëäó; Ýöëÿðÿê òàëåéèìèç éàð îëäó.

42

Ñàááàù Î ñÿàäÿò ýöíÿøèíäÿí àç-÷îã Ïàðëàðûç áèç äÿ ÿìèíèì... Õàúÿ Íèçàì Ñþç éîã, Åäèëÿí ÿùäèìèçè òóòìàëûéûç. (Õÿééàìû ùþðìÿòëÿ ñöçÿð) Øàèðèíäèð ñûðà, àíëàò éàëûíûç, Ùàíêè áèð ðöòáÿéÿ ìåéëèí âàðñà, Ùþêìö áèð àíäà îëóíñóí èúðà. Õÿééàì Éàøàìàã÷èí áàíà, ìöìêöíñÿ ÿýÿð, Áèð ÿêèí òàðëàñû, áèð áàü÷à éåòÿð. Õàúÿ Íèçàì Áèð äÿ êàøàíÿ ýÿðÿê ìÿñðÿô è÷èí, Ùÿð íÿ ëàçûìñà åäÿðëÿð òÿ’ìèí. Õÿééàì ×îã òÿøÿêêöð, áó ñÿàäÿò éåòèøèð, Áó äà îëìàçñà éåòÿð íàí-ïÿíèð. Õàúÿ Íèçàì (Ñàááàùà) Ñÿí íÿ èñòÿðñèí, ÿçèçèì, ñþéëÿ. Ñàááàù Áèð âÿçèôÿéëÿ ñÿðÿôðàç åéëÿ.

43

Õàúÿ Íèçàì Ñàíà ùÿð äöðëö áþéöê ðöòáÿ éàðàð, Áèëèðèì, ñÿíäÿ ñèéàñè áàøû âàð. (Ñàááàùäà ñåâèíú) Ñàááàù Äèëèì àúèç, íÿ äåéèì áèëìÿì êè, Àù, äèðèëòäèí áÿíè. Õàúÿ Íèçàì (ÿòðàôà) Ãóðíàç òèëêè. Áó ñûðàäà ïÿðäÿ àðãàñûíäà èíúÿ áèð ìóñèãè ÷àëûíàð.

Õÿééàì Î íÿ ìàùèð, íÿ ýþçÿë áàðìàãëàð. Õàúÿ Íèçàì Ñàðàéûí èøòÿ áþéöê àëÿìè âàð, Øàíëû áàéðàìäûð, ÿçèçèì, áó ýåúÿ. Âàð çèéàôÿòëÿ ýåíèø ÿéëÿíúÿ, Áó ýöí Àëï Àðñëàí è÷èí õîø áèð ýöí, Ãåéñÿðè-Ðóìà î ýÿëìèø öñòöí. Õàúÿ Íèçàìûí èøàðÿòè âÿ Ùàúèáèí òîãóíìàñû èëÿ îðòàäàêû ïÿðäÿ ãàëãàð, ñîí äÿðÿúÿ ïàðëàã âÿ ñöñëö áèð àëÿì ýþðöëöð. À ë ï À ð ñ ë à í , ñ à ð à é ÿ ð ê à í û , ñ à ð à é ë û õ à í û ì ë à ð âÿ é à â ÿ ð ë ÿ ð þíëÿðèíäÿ øÿðàá ãÿäÿùëÿðè îëàðàã çåâãÿ äàëìûøëàð. Ìóñèãè äÿéèøÿð, ãàëãûá õàãàíûí øÿðÿôèíÿ è÷ÿðëÿð.

Ìÿúëèñäÿêèëÿð Áèíëÿðúÿ éàøà, åé éûëìàç, Øåâêÿòëè, áþéöê õàãàí! Áèíëÿðúÿ éàøà, Àëï Àðñëàí! Áèíëÿðúÿ éàøà, Àëï Àðñëàí!

44

Ãàðøûíäà àìàí áóëìàç ßí ãîðãóëó áèð äöøìàí. Áèíëÿðúÿ éàøà, Àëï Àðñëàí! Áèíëÿðúÿ éàøà, Àëï Àðñëàí! Õàúÿ Íèçàì (øàùà) Èøòÿ Ñàááàù âÿ øàèð Õÿééàì. Àëï Àðñëàí (éåð ýþñòÿðèð) Îòóðóí. (Õ à ú ÿ Í è ç à ì à) Áóíëàðà ëàçûì èêðàì. Õàúÿ Íèçàì (Õÿééàìà èøàðÿòëÿ) Èøòÿ, ùèêìÿòäÿ áþéöê ãöäðÿòè âàð Úÿáðö-ùåé’ÿòäÿ äÿ ÷îã øþùðÿòè âàð. Èáí Ñèíà êèáè Øÿðãèí éöêñÿê Áèð äÿùàñûíäàí î àëìûø þðíÿê. Éàïàúàã îëñà ðÿñÿäõàíÿ áèçÿ, Øàí âåðèð ôÿííèëÿ òàðèõèìèçÿ. Àëï Àðñëàí Áóðäà éîã øöáùÿ êè, Õÿééàì èêèäèð, Áèðè àëèì, áèðè ïàðëàã øàèð. Øèìäè éàëíûç î áþéöê øàèðäÿí Èêè ñþç äèíëÿìÿê èñòÿðäèì áÿí.

45

Õÿééàì (úîøüóí ãàëõàð) “Áèð áþéöê ãóø ãîíàðàã áöðúöíÿ ýþðäöì Òóñóí, Ñöçÿðÿê êÿëëÿñèíè ïÿíúÿäÿ Êåéêàâóñóí; Ñàíêè ñþéëÿðäè: ùàíû äöíêö î ùÿøìÿò, î úÿëàë? Ùàíû êå÷ìèøäÿêè àâàçåéè-òÿáëö êóñóí?” Àëï Àðñëàí Àù, áó ñþçëÿð íÿ ãàäàð èíúÿ, äÿðèí, Áþéëÿ êÿñêèíñÿ äÿ, õîøäóð øå’ðèí. Õÿééàì “Óüðàéûá äöí ýåúÿ áèð óñòàéà îëäóì ùÿìðàç, Áàäÿ èáðèãèíÿ ýþðäöì êè, éàïàð ãóëï, áîüàç. Áàã, äåäèì, áóíëàð þëÿí øàùö ýÿäà ÿ’çàñû, Íÿ øàùûí äÿùøÿòè ãàëìûø, íÿ ýÿäàëÿðäÿ íèéàç”. Àëï Àðñëàí Ïÿê ùÿêèìàíÿ, ÿâÿò, ñþçëÿðèíèç. Õàúÿ Íèçàì (Ñàãèéÿ Õÿééàìû ýþñòÿðèð) Îíà ìåé ñóí. Ñàááàù Áàíà øÿðáÿò âåðèíèç. Àëï Àðñëàí Áóéóðóí, õóðìà øÿðàáûíäàí è÷èí, Éåíè áèð íÿø’ÿ âåðèð øàèð è÷èí.

46

Õÿééàì Áÿíúÿ Áàüäàäÿ Íèøàáóð öñòöí, Õóðìàäàí ôÿðãè áþéöêäöð öçöìöí. Ñàãèéÿ Õÿééàìà öçöì øÿðàáû âåðèð.

Àëï Àðñëàí (ãÿäÿùèíè ãàëäûðûð) È÷ÿëèì, èøòÿ âàð îëñóí øàèð! Õàúÿ Íèçàì Þéëÿ øàèð ñàíûðûì ïÿê íàäèð. Ùÿð êÿñ è÷ÿðÿê Õÿééàìà ãàðøû ÿéèëÿð. Áó ñûðàäà ðÿãñ àùÿíýè áàøëàð. Áèð éûüûí òöëëÿðÿ âÿ èïÿêëÿðÿ áöðöíìöø ãûçëàð (Ðóì ãûçëàðû) ýÿëèð âÿ îéíàðëàð.

Àëï Àðñëàí Áàãûíûç, èíúÿ çÿôÿð ãþí÷ÿëÿðè, Èøòÿ, Ðóì ãåéñÿðèíèí òþùôÿëÿðè. Ãûçëàð Ðóì àùÿíýèíÿ óéüóí îãóð âÿ îéíàðëàð.

Ãûçëàð Áó áÿëêÿ ñöñëö áèð éàëàí, Äèéîðëàð, èøòÿ ùÿð çàìàí ×ûãàð Îëèìïÿ øàäìàí, ßí èøâÿêàð èëàùÿëÿð. Ýöëÿð ýöëöð, ýöëöð ýöëÿð, Ùÿéàò è÷èí ñÿôà äèëÿð. Ýÿëèíúÿ ðÿãñÿ ÿë-ÿëÿ, Î èíúÿ íàçëû ãàôèëÿ Àãûá úîøàí ñåâèíú èëÿ Ùÿéàò è÷èí ñÿôà äèëÿð. Ýöëÿð ýöëöð, ýöëöð ýöëÿð Î áÿõòèéàð èëàùÿëÿð. Áó ñûðàäà Ñ å â ä à úàðèéÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð ýÿëÿð. Ðÿããàñÿëÿð îíó ãàðøûëàéûá ÷ûãàðëàð.

47

Àëï Àðñëàí Ñåâäà íÿ ãàäàð íàçëû áó àãøàì, Éàëíûç î âåðèð øàèðÿ èëùàì. (Ñåâäàéû âóðüóíúà áàãûøëà ñöçÿð) Ñåâäà (îãóð) Áèð âÿùøè ýþâÿð÷èí êèáè áÿí äÿ, Øÿí êþíëöìö àçàäÿ äèëÿðäèì. Ñåéðàíà ÷ûãûá äàüäà, ÷ÿìÿíäÿ, Ýöëäöêúÿ ýöíÿø áÿí äÿ ýöëÿðäèì, Øÿí êþíëöìö àçàäÿ äèëÿðäèì. Àëï Àðñëàí Àëãûø î ýþçÿë øå’ðÿ êè, øàèð Áèð ñþç áóëàìàç âÿñôèíÿ äàèð. Ñåâäà (äÿâàì åäÿð) Ãÿëáèìäÿ ñþíÿð èíúÿ ùÿâÿñëÿð, Äèøëÿð áÿíè àëòûíëû ãÿôÿñëÿð, Ðóùóìäà ãîïàð ÿí àúû ñÿñëÿð, Áÿí áèð ãóçó îëñàì äà ìÿëÿðäèì, Øÿí êþíëöìö àçàäÿ äèëÿðäèì. Àëï Àðñëàí (ùÿéÿúàíëà éåðèíäÿí ãàëãàð) Àëãûø ñàíà, Úåéùóí ãûçû, áÿíäÿí íÿ äèëÿðñèí? Øàãðàã äîäàüûí ñóñìàñûí, Àëëàùû ñåâÿðñèí. À÷ êþíëöíö, ëàéèã ñàíà ùÿð äöðëö ìöêàôàò. Ñåâäà! Íÿ äèëÿðñèí, ýþçÿëèì, à÷ áàíà àíëàò?!

48

Þëêÿìäÿ àãûøìàãäà áó ýöí Äÿúëÿ âÿ Úåéùóí, Ôÿðìàíûìû äèíëÿð ãîúà Öììàí èëÿ Ãóçüóí. Âàð èøòÿ, õÿçèíÿìäÿ éûüûíëàðëà úÿâàùèð, Ùÿð ùàíêèñè ïàðëàãñà, ÿìèí îë êè, ñÿíèíäèð. Ñåâäà Éîã áèð øåéÿ êþíëöìäÿ ìÿùÿááÿò. Àëï Àðñëàí À÷ ñþéëÿ, éåòÿð ôÿçëÿ íÿçàêÿò. Ñåâäà Ìöìêöíñöç îëóð áÿëêÿ, íÿ ùàúÿò. Àëï Àðñëàí Áèð ñþéëÿ, íÿ èñòÿð ýþçÿë àôÿò? Ñåâäà Áèð èñòÿéÿúÿê âàðñà äà... ëàêèí... Àëï Àðñëàí À÷ êþíëöíö, Ñåâäà, íÿ äèëÿðñèí?! Ñåâäà Õÿééàìû åäèí ÿìðèìÿ òàáè, Çÿíúèðëÿäèíèç, èøòÿ áó, êàôè. (Ùÿð êÿñäÿ ùåéðÿò) Àëï Àðñëàí Ëàêèí ñó÷ó íÿéìèø, îíó ýþñòÿð?

49

Ñåâäà Áèëìÿì, êþíöë àíúàã áóíó èñòÿð. Õÿééàì Õÿééàìÿ íÿ ëàçûìäû êè, çÿíúèð, Îíñóç äà êþëÿíäèð, áó íÿ òÿùãèð? Ñåâäà (Õÿééàìÿ èøàðÿòëÿ) Øàèð íÿ ãàäàð îëñà äà ìàùèð (Ñàááàùû ýþñòÿðèð) Ìÿùâ îëìàëûäûð øèìäè î ñàùèð. Ñàááàù (ôÿíà ùàëäà ñàðñûëûð, ÿòðàôà) Éîã øöáùÿ êè, ñàíìûø áÿíè Õÿééàì, ßëäÿí íÿ ýÿëèð, åòñÿ äÿ å’äàì? Àëï Àðñëàí Ñåâäà, áóíó ýÿë èñòÿìÿ áÿíäÿí, Õÿééàìû áûðàã, ùÿð íÿ äèëÿðñÿí, Ðÿää åòìÿéÿúÿêäèð ñÿíè õàãàí. Ñåâäà Ðÿää åòñÿ?! Àëï Àðñëàí Õàéûð, éîã áóíà èìêàí, Ãûðìàì ñÿíè, à÷ ñþéëÿ, íÿ äåðñèí?

50

Ñåâäà (Õÿééàìû ýþñòÿðèð) Øÿí êþíëöíö øàèð áàíà âåðñèí. Àëï Àðñëàí Ýåð÷ÿêìè?.. Ñåâäà ßâÿò, áÿí îíà âóðüóí, Ìÿ’øóãóì èêÿí àøèãèì îëñóí! Àëï Àðñëàí Ùåéùàò, îëàìàì ðÿääèíÿ ãàäèð. Ñåâäà ßìð åò, áÿíèì îëñóíìó î øàèð? Àëï Àðñëàí (áèð ãÿäÿð äöøöíúÿäÿí ñîíðà) Îëñóí! (ÿòðàôà) Íÿ ìöÿììàëû òàìàøà... (Ñåâäàéà) Çÿíúèðëÿäèðäèí îíó... Ñåâäà Ùàøà!.. Õÿééàì äåäèéèì èøòÿ î ãóðíàç. (Ñàááàùû ýþñòÿðÿð) 51

Ñàááàù (øàøãûí) Ñàááàùäûð àäûì. Ñåâäà Þéëÿìè? (ÿòðàôà) Úàíáàç!.. Àëï Àðñëàí Ñåâäàéû, äèëÿðäèì, ýåäÿ Áàüäàäÿ ùÿäèééÿ, Ãèñìÿò áó èìèø, îëäó áþéöê øàèðÿ òþùôÿ. Õàúÿ Íèçàì Øÿí òàëåéè Õÿééàìûí, ÿâÿò, ùÿð øåéÿ öñòöí, Áèç èñòÿðèê èëùàìû äà Ñåâäà êèáè ýöëñöí! Õÿééàì (ëàöáàëè âÿ úîøüóí, éåðèíäÿí ãàëãàð) “Áÿí þìðöìö ñÿðìÿñò îëàðàã øÿí äèëÿðèì, øÿí, Áèð äèíäÿéèì, àçàäÿ áöòöí êöôð èëÿ äèíäÿí. (Ñåâäàéû ñöçÿð) Ñîðäóãäà êè, ìåùðèí íÿ? – Ýöëöá äÿùðèí ÿðóñó, Ìåùðèì, äåäè, øÿí êþíëöíö éàëíûç áàíà âåðñÿí”. Õàúÿ Íèçàì (Àëï Àðñëàíà) Áèðëÿøäè, äåìÿê øå’ð èëÿ øàèð.

52

Àëï Àðñëàí Áèð úèôò êè, ùàìàí åøëÿðè íàäèð. Õàúÿ Íèçàì (Ùàúèáèí ýÿòèðäèéè ìÿêòóáó îãóéóá äÿðèí ñåâèíúëÿ) Àéäûí ýþçöíöç, úöìëÿ ñÿàäÿò áèçÿ ùÿìðàù, Áàüäàäû àòûá ýÿëìÿéÿ àìàäÿ Ìÿëèêøàù. Àëï Àðñëàí Îüëóììó!.. Âÿëèÿù äèìè ýþðìÿê íÿ õîø èãáàë, Äîëñóí äà ãÿäÿùëÿð, è÷ÿëèì åøãèíÿ äÿðùàë! (È÷ÿðëÿð) Ìÿúëèñäÿêèëÿð Óððà!.. Éàøàñûí! Àëï Àðñëàí Áàã, áóíó îëäóãúà áÿéÿíäèì. (Ùàúèáÿ) Ýÿëñèí øó ÿðÿá ãûçëàðû! Ùàúèá Ùàçûðäûð, ÿôÿíäèì. (×ûãàð, Õÿééàì ãàëãàð) Õÿééàì Õàãàíà ðèúàì âàð.

53

Àëï Àðñëàí Íÿ èìèø? Õÿééàì Äöíêö ÿñèðèí ßôâ åò, ñó÷ó îëìóøñà äà. Àëï Àðñëàí (Éàâÿðÿ) Ýåò, ñþéëÿ ýÿòèðñèí. Éàâÿð òÿìÿííà åäèá ÷ûãàð.

Õÿééàì Áèíëÿðúÿ øÿùÿð éà ãàëà àëìàãäàí, ÿìèí îë, Áèð ñàäÿ ÷îáàí êþíëöíö àëìàã äàùà ìÿãáóë. Áó ñûðàäà ÿðÿá àùÿíýè èëÿ ÷àëüû áàøëàð. Øóõ âÿ èøâÿêàð ÿ ð ÿ á ã û ç ë à ð û ýÿëÿð âÿ õàãàíà ÿéèëèðëÿð.

Àëï Àðñëàí Áàã, òþùôÿäèð îíëàð áàíà, ýþíäÿðäè õÿëèôÿ. Õÿééàì (àëàéúû ýöëöøëÿ) Äèí ïÿðäÿñè àëòûíäà íÿ õîø, èíúÿ ëÿòèôÿ. Ðÿããàñÿ ÿðÿá ãûçëàðû îéíàð âÿ àðà-ñûðà îãóðëàð.

Ðÿããàñÿëÿð Äîüäóã ýöíÿøèí áóñÿëÿðèíäÿí, Àë ïÿìáÿ øÿôÿãëÿðäÿ éûãàíäûã. È÷äèêúÿ àëàâ êàñÿëÿðèíäÿí, Ùÿð éûëäûçû áèð øÿáïÿðÿ ñàíäûã.

54

Íàäèð áóëóíóð áèçäÿ áóëóò, ñèñ, Øÿí ðóùóìóçóí öôãö êÿäÿðñèç. Àòÿøëè äîäàãëàð áèçÿ ìóíèñ, Àòÿøëè êþíöëëÿð äèëÿðèç áèç. Ðÿãñ áèòÿð, É ó ñ è ô è ýÿòèðèðëÿð.

Àëï Àðñëàí Çÿíúèðèíè à÷äûð, îëà àçàä, Áàéðàì ýöíö òà åòìÿéÿ ôÿðéàä. Çÿíúèðèíè à÷àðëàð, èêè àäûì èëÿðèëÿð.

Éóñèô ßôâèíëÿ ñåâèíìÿç êþíöë, ÿôñóñ, Çàëûì éåíÿ çàëûìäûð. Ñàááàù Àìàí, ñóñ! Àëï Àðñëàí Ñÿí ùÿääèíè àøäûí äà, ðÿçàëÿò! Íåðäÿí ñàíà, áèëìÿì, áó úÿñàðÿò? Éóñèô Ñÿí èøòÿ, çÿùÿð êàñÿëÿðèíäÿí ñÿùÿð-àãøàì Ñóíäóí áèçÿ áàäÿ. Åâëÿð òÿìÿëèíäÿí éûãûëûá ãàëìàäû áèð äàì, Ñÿí åòäèí èðàäÿ. Âàð-éîã ñîéóëóá ýåòäè î áàéãóø õöëÿôàéÿ, Ãîéäóí áèçÿ ìèííÿò. (àúû ãÿùãÿùÿ) Îíëàð íÿ âåðèðëÿð ñàíà: ÿôéóíëó ùÿäèééÿ – Çÿì-çÿì ñóéó, úÿííÿò.

55

Éûïðàíäû õóðàôàò èëÿ áàøëàðäà áåéèíëÿð, Ñÿíñèí áóíà ðÿùáÿð. Õûðñûçëàðà îëäóã êþëÿ, éåòìÿçìè ñÿôàëÿò, Éåòìÿçìè áó çèëëÿò! Àëï Àðñëàí (÷ûëüûí) Úÿëëàä!.. Ùàíû úÿëëàä? (Ùàúèá ýåäèð) Ñåâäà (òÿëàøëà) ßôâ åò, óëó õàãàí. Àëï Àðñëàí Éîã, éîã áóíà èìêàí! Õÿééàì ßôâ åòìÿ äÿ áèð äöðëö úÿçàäûð, Ãûéìàã îíà, ÿëáÿòòÿ, õÿòàäûð. Ëàéèãìè î áèð ìóì êèáè ñþíñöí, Ùè÷äÿí ñèëèíÿí êþëýÿéÿ äþíñöí? Àëï Àðñëàí Õàèíäèð î, àçüûíëûüû ìÿ’ëóì. (ýèðÿí úÿëëàäà Éóñèôè ýþñòÿðèð) Âóð áîéíóíó!

56

Úÿëëàä (äþíöá øàøãûíúà âÿ ùÿéÿúàíëà) Îüëóì! ßâÿò, îüëóì!.. (ñèëàùû ÿëèíäÿí äöøÿð) Éûëëàðúà ãàëûá áÿí ñàíà ùÿñðÿò, Ãöðáÿòäÿ áóëóøäóã, íÿ ñÿàäÿò. (Ãóúàãëàìàã èñòÿð) Éóñèô Ðÿää îë, äåéèëèì áÿí ñàíà åâëàä! Úÿëëàä Éóñèô... Éóñèô Áàáà îëìàç áàíà úÿëëàä! Úÿëëàä Ïÿê ñó÷ëó èñÿì, ýþðìÿëè ìÿ’çóð, Àúëûã áÿíè åòìèø áóíà ìÿúáóð. Ãàòèë äåéèëèì, àëÿòè-ãÿòëèì. Õÿééàì Ìÿçëóìäóð, ÿâÿò, îëñà äà çàëèì. Àëï Àðñëàí (áàüûðûð) Âóð áîéíóíó!

57

Úÿëëàä (äèç ÷þêÿð) Õàãàí, óëó õàãàí! ßôâ åò îíó, âåð ãÿòëèìÿ ôÿðìàí! Àëï Àðñëàí (Éàâÿðÿ) Èëê þíúÿ áóíóí áîéíó âóðóëñóí! Úÿëëàä (ãàëãàð, êþêñöíö à÷àðàã) Þëäöð äÿ, ãàíûí áÿëêÿ äóðóëñóí. Éóñèô (àúû ãÿùãÿùÿ èëÿ) Ãàíñûç éàøàìàç ñåâýèëè õàãàí, Ãàí, ñà÷äûüû ãàí, è÷äèéè ùÿï ãàí! Àëï Àðñëàí (Éàâÿðÿ) Ñóñäóð îíó!.. Éàâÿð Àçüûí, áó íÿ úöð’ÿò!? Éóñèô (ãîéíóíäà ñàãëàäûüû óôàã õÿíúÿðè õàãàíûí êþêñöíÿ ñàïëàð) Àë, èøòÿ ýÿáÿð!

58

Àëï Àðñëàí Àù!.. (Äåéÿ éûãûëûð) Ñàááàù Áó íÿ äÿùøÿò. Õàúÿ Íèçàì ×ûëäûðäû, ùÿìÿí ñóñäóðóí! Ñåâäà Åéâàù... Òÿëàøëà Õÿééàìûí ãîëëàðû àðàñûíà ñûãûëûð. Àðà ãàðûøàð, ùÿð òÿðÿôäÿí ñàëäûðûá Éóñèôè éàðàëàðëàð.

Õÿééàì ×ûëüûí áÿøÿð èáëèñ èëÿ ùÿìðàù. Úÿëëàä ßôâ åò áÿíè, éàâðóì, áÿíè ÿôâ åò! Éóñèô Úÿëëàäëàðà, çàëûìëàðà íèôðÿò!.. (Þëöð) Àëï Àðñëàí (óçàãëàðà èøàðÿòëÿ) Îüëóì, áÿíè ìÿùâ åòäè áó ÿðçÿë... (Þëöð) 59

Õàúÿ Íèçàì Ìÿùâ îëäó î ñÿíäÿí äàùà ÿââÿë. Õÿééàì (úÿíàçÿëÿðè ñöçÿðÿê) Áèð àíäà ñþíöá ýåòäèëÿð îíëàð, Éîã àðòûã î êèíëÿð, ùÿéÿúàíëàð. Ùåéðÿò!.. Íÿ àìàíñûç øó òÿáèÿò, Èíñàí íÿ ãàäàð ñà÷ìà ùÿãèãÿò... Ïÿðäÿ

ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÏßÐÄß Û ÑßÙÍß Õÿééàìûí èø îäàñû... áèð éàíäà ùåé’ÿò åëìèíÿ àèä ðÿñÿäõàíÿ àëÿòëÿðè, áèð éàíäà êöòöáõàíÿ. Èáí Ñèíàíûí ÿë ìÿùñóëó îëàí áþéöê ðÿñìè äèâàðäàí àñûëìûø. Òÿëÿáÿëÿð ÷àëûøûð. Êèìè ïÿðýàð èëÿ ùÿíäÿñè øÿêèëëÿð ÷ÿêÿð, êèìè äóðáèíëÿ éàí ïÿíúÿðÿäÿí ýöíÿøÿ áàãàð, êèìè öñòöðëàáëà âÿ áÿ’çèëÿðè äÿ êèòàá îõóìàãëà ìÿøüóëäóðëàð. Áèðèíúè òÿëÿáÿ äóðáèíè ýþçöíäÿí ÷ÿêÿðÿê.

Áèðèíúè òÿëÿáÿ Íÿ òóùàôäûð áó ýöíÿø, áàãäûãäà Ýþçëÿð ÿí êÿñêèí èøûãäàí éîðóëóð. Ëÿêÿ âàðìûø, – äåéÿ Õÿééàì îíäà Éåíè øåéëÿð äöøöíöð, äîüðóìóäóð? Èêèíúè òÿëÿáÿ (ùÿíäÿñè ðÿñì úûçàð) Çåâã àëûíìàç Ýöíÿøèí ñåéðèíäÿí, Ýåúÿ éûëäûçëàðà áàãìàã äàùà õîø.

60

Ñàèá (ö÷öíúö òÿëÿáÿ) Äöí ðÿñÿäõàíÿéÿ âàðìûøäûì áÿí Ñåéðÿ äàëäûãäà îëóðäóì ñÿðõîø. Íàèá (äþðäöíúö òÿëÿáÿ ÿëèíäÿêè êèòàáëàðû ýþñòÿðèð) Áó úÿáð, ùÿíäÿñÿ, áèëìÿì íÿ äåìÿê? Óüðàøàí áåéíèíè èíúèòìèø îëóð. Úÿáðÿ ùÿð êèì âåðÿúÿê îëñà ÿìÿê, Ñàíûðûì íÿôñèíÿ úÿáð åòìèø îëóð. Ñàèá (êèòàáëàðû Íàèáÿ âåðèð) ×îã éîðóëäóíñà áûðàã, áóíëàðà áàã, Èøòÿ, ðóù àâëàéàúàã øåéëÿð âàð. Íàèá (àëûá áàãàð) Èñòÿìÿì, áóíëàðà éîã áÿíäÿ ìÿðàã, Ãóðó, áîø ôÿëñÿôÿëÿðäÿí íÿ ÷ûãàð? Ñàèá Áèëèðèç, ìöôòèéÿ íàèáñèí, ÿâÿò, Ñÿíè ÿéëÿíäèðÿìÿç ùÿð ùèêìÿò. Íàèá Ñÿí äÿ Ñàèáñèí, èíàíäûã, àäûíà Éàðàøûð ôÿëñÿôÿ... Áèð ñþéëÿ áàíà.

61

(êèòàáëàðû ýþñòÿðèð) Íÿ èìèø ñàíêè ßðÿñòó, Ñîêðàò? Ñàèá Éóúàäûð ùÿð áèðè áèçäÿí áèí ãàò. Õÿééàì ãàïû äàëûíäà äèíëÿð.

Èáí Ñèíàéà ãàïûëìûø Õÿééàì, Î äà óéìóø ãîúà éóíàíëûëàðà; Áèçäÿ ÷îãäóð ñàíûðûì ôàçèë àäàì. Ãàëìàìûø ýèçëè ùÿãèãÿò ÿñëà. Õÿééàì (ýèðÿð) “Ôÿçëè, èðôàíû òàíûíìûø íå÷ÿ äàùè áàøëàð, Öðÿôà áÿçìèíÿ ôàíóñ îëàðàã ïàðëàäûëàð. Áèðÿð ÿôñàíÿ äåéèá ýåòäèëÿð, ÿôñóñ, ÿôñóñ, Áó ãàðàíëûã ýåúÿäÿí ÷ûãìàüà éîë áóëìàäûëàð”. “Êèìèíèí ôèêðèíÿ ùàêèì ýþðöíöð ìÿçùÿáö äèí, Êèìèíèí ñàïëàíàðàã ãàëäûüû ùÿï øÿêêö éÿãèí, Àíñûçûí áèð äÿ áàãàðñûí êè, ÷ûãàð áèð íàäè, Áàüûðûð: Ùåé, íÿ îäóð éîë, íÿ áó, ãàôèë ìèñêèí!” Íàèá (éåðèíäÿí ãàëãàðàã ãûçüûí) Äèíè òÿùãèðÿ íÿ ùàúÿò, éåòèøèð. Õÿééàì Áóíúà êÿñêèí ùÿéÿúàí éåðñèçäèð. (Õÿééàì àðãàäàêû îäàéà êå÷ÿð, Íàèá êèòàáëàðû ãîëòóüóíà âóðàð) 62

Íàèá Áþéëÿ áîø ñþçëÿðÿ óéìàì, óéìàì, Ãûëàâóçäóð áèçÿ àíúàã èñëàì. Áèðèíúè òÿëÿáÿ (îíóí ãîëóíäàí òóòàðàã) Ýÿë, ñèíèðëÿíìÿ, éåòÿð. Èêèíúè òÿëÿáÿ Êÿíäèíÿ ýÿë. (È÷ îäàäà àë÷àãäàí ìóñèãè ÷àëûíàð, è÷ÿðèíè ýþñòÿðèá êèíàéÿëè) Íàèá Ýåäÿëèì, îëìàéàëûì òà ÿíýÿë, Áÿêëèéîð øèìäè ãÿäÿùëÿðäÿ øÿðàá, Îëàúàã ðÿùáÿðèìèç ìÿñòö õÿðàá. (Ýåäÿðëÿð) Ïÿðäÿ

ÛÛ ÑßÙÍß Ñîí äÿðÿúÿ ñöñëö âÿ øàèðàíÿ áèð îäà... Îðòàäà óôàã âÿ éóâàðëàã ìàñàëàð âÿ ñàíäàëéàëàð. ßòðàôäà íèìòàõòàëàð öçÿðèíäÿ ñÿúúàäÿëÿð, áàëûøëàð âÿ äþøÿêëÿð. Ìàñà öçÿðèíäÿ øÿðàá äÿñòèëÿðè, ãÿäÿùëÿð âÿ ìÿçÿëÿð, ÷èíè ñàãñûëàðäàêû äöðëö ÷è÷ÿêëÿð ýþçëÿðÿ áÿäèè çåâã âåðèð. Õ ÿ é é à ì àéàãäà ýÿçèíèð. Ñàãèéÿ þòÿ-áÿðèíè äöçÿëäèð. Ð ÿ ì ç è è ë ÿ Õ ÿ ð à á à ò è èêè ÷àðøàôëû ýÿíú ãàäûíëàðëà ýÿëèðëÿð. Áèðèíúè –  ÿ ô à Ðÿìçèíèí... èêèíúè – Ñ ÿ ô à èñÿ Õÿðàáàòèíèí ñåâýèëèñèäèðëÿð. Ñàãèéÿ ÷àðøàôëàðû àëûá áöêÿð. Ðÿìçè èëÿ Õÿðàáàòè ÿáà èëÿ ñàðûãëàðûíû áèð òÿðÿôÿ ãîéàð. Ùÿð èêèñèíèí ñà÷û Õÿééàìäà îëäóüó êèáè áèð ãÿäÿð óçàäûëìûø.

Õÿééàì Áóéóðóí.

63

Ðÿìçè Àðçóëàäûã èøòÿ ñÿíè. Õÿééàì Áó ýÿëèø õåéëè ñåâèíäèðäè áÿíè. Âÿôà Íåðäÿ Ñåâäà? Õÿééàì Îòóðóí, øèìäè ýÿëèð. Ñÿôà Îíó ÷îã þçëÿìèøèç, Òàíðû áèëèð. (éàí îäàéà áàãàð) Ýÿëäè, áàã, èøòÿ øÿòàðÿò ÷è÷ÿéè. Âÿôà Î, ÿâÿò, êþíëöìöçöí øÿí äèëÿéè. Ñåâäà (ýÿëèð, ùåéðÿò âÿ ñåâèíúëÿ) Íÿ ñÿàäÿò, éåíÿ éàä åòäè Âÿôà, Éåíÿ õîø ýÿëäè Ñÿôà, ýÿëäè âÿôà. Ùÿð èêèñè èëÿ þïöøöð. Ùÿð ãàäûí þç ñåâýèëèñèíèí éàíûíäà îòóðàð.

Õÿðàáàòè (Õÿééàìà) Éåíÿ éîðüóí êèáèñèí?

64

Õÿééàì Èøëÿð ÷îã. Ðÿìçè ×îã öçöëìÿêäÿ äÿ áèð ìÿ’íà éîã. Õÿééàì Ýÿëäèíèç, áèð ãàäàð àëäûì äà ñîëóã, Ñèëèíèá ýåòäè áöòöí éîðüóíëóã. Ñàãèéÿ ãÿäÿùëÿðè äîëäóðóá ïàéëàð. Õÿðàáàòè ÷àëûíàí íåéäÿí úîøàðàã.

Õÿðàáàòè Èøòÿ ìåé, Ñàãèéÿ, ñöçýöí ýþçëÿð, Äàùà áèëìÿì êè, êþíöëëÿð íÿ äèëÿð? Ðÿìçè Ñþéëÿ, úÿííÿòäÿêè ÿôñàíÿëè Êþâñÿðìè ýþçÿë? Áó ýþçÿë Ñàãèéÿíèí ñóíäóüó ñàüÿðìè ýþçÿë? Õÿééàì “Òîç îëóðêÿí áÿí ÿúÿë ïÿíúÿñè àëòûíäà éàðûí, ×àìóðóìäàí è÷èëÿí áàäÿéÿ ïåéìàíÿ éàïûí. Äîëäóðóð áÿëêÿ î ïåéìàíÿéÿ çåâã ÿùëè øÿðàá, Äèðèëèá áÿí îëóðóì áÿëêÿ õÿðàáàòÿ éàãûí”. Õÿðàáàòè È÷ÿëèì èøòÿ, âàð îëñóí Ñåâäà! Õÿééàì Éàøàñûí èíúÿ Âÿôà, íàçëû Ñÿôà. (È÷ÿðëÿð) 65

Ðÿìçè Áèçÿ áóíëàðäûð, ÿâÿò, òöðôÿ ÿíèñ. Õÿðàáàòè Ùè÷äèð, ÿëáÿòòÿ, ãàäûíñûç ìÿúëèñ. Õÿééàì Øÿí, ýþçÿë áèð ãàäûí àçàäÿ ýÿðÿê! ßëäÿ ýöë ãþí÷ÿñè éà áàäÿ ýÿðÿê. Ùàíêè ìÿúëèñäÿ êè, éîã úèíñè-ëÿòèô, Íÿø’ÿäÿí çåâã àëàìàç áèð àðèô. Ñàãèéÿ (ýÿëÿð) Ñèçè ýþðìÿê äèëÿéèð Õàúÿ Íèçàì. Õÿééàì Ïÿê ýþçÿë. Ñåâäà (Ñàãèéÿ èëÿ éàí îäàéà êå÷ÿðêÿí) Îíëàðà ëàçûì èêðàì. (Õÿééàì, Õàúÿ Íèçàìëà Ñàááàùû ãàðøûëàð. Ñàááàù øèìäè âÿçèð ãèéàôÿòèíäÿäèð) Õÿééàì Íÿ ÿúÿá ñèçäÿí, ÿçèçèì, íÿ ÿúÿá? Áþéëÿ áèð ëöòôÿ íÿ ùàë îëäó ñÿáÿá?

66

Õàúÿ Íèçàì Ñÿíè ýþðìÿê äèëÿäèê. Õÿééàì Âàð îëóíóç. Êàø êè, ùÿð ýöí áèçÿ äöøñöí éîëóíóç. Ñàááàù Ñÿíè ùÿð ýöí áåëÿ ýþðìÿê àçäûð. Õÿééàì Áó ýÿëèø äîüðó ñàðàéäàíìû? Õàúÿ Íèçàì Õàéûð... Úöìÿäèð, èøòÿ ìÿçàðëûãäà èäèê. Ãÿáðè-õàãàíû çèéàðÿò åòäèê. (áàøûíû ñàëëàéûð) Ñàíêè éîãìóø î, íÿ ñÿñ âàð, íÿ ñÿäà. Ñàááàù (Õÿééàìà) Ñÿíè ùè÷ ýþðìÿäèê, ÿôñóñ, îðàäà. Õÿééàì (ýöëÿðÿê) Óüðàðûì áèð äÿôÿ àíúàã, åéè áèë, Î äà ðÿ’éèìëÿ, ìÿðàãûìëà äåéèë.

67

Õàúÿ Íèçàì (Ðÿìçè èëÿ Õÿðàáàòèíè ñöçÿð) ßñêè äîñòëàðìû? Õÿééàì ßâÿò, ùÿð èêèñè Ãàéüûñûç êþíëöìöçöí ñåâýèëèñè. (ãàäûíëàðû òàíûòûð) Î Âÿôà, Ðÿìçèéÿ ìóíèñ äèëäàð, Áó Ñÿôà, ðèíä Õÿðàáàòèéÿ éàð. ×èéíÿäèê éûïðàìûø àäÿòëÿðè áèç, Áþéëÿ àçàäÿ þìöð ñöðìÿäÿéèç. Õàúÿ Íèçàì Éà, äåìÿê, êå÷äèìè áÿäáèí ÿùâàë? Õÿééàì Áàøãàäûð øèìäè, ÿâÿò, áÿíäÿêè ùàë, Áÿí òÿçàä åë÷èñèéèì, ùÿð ãàéüû Áàíà ñà÷ìàãäà ñÿàäÿò èøûüû. Õàúÿ Íèçàì Íåðäÿ Ñåâäà? Õÿééàì Áàãûíûç ýÿëäè. Ñåâäà (ýÿëÿð) Ñàëàì! Áó ýÿëèø áÿíúÿ óìóëìàç áàéðàì.

68

Õàúÿ Íèçàì Êåéôèíèç? Ñåâäà Ïÿê ýþçÿë. Ñàááàù (Õÿééàìëà Ñåâäàéû ýþñòÿðèð) Åøã îëñóí îíà Êè, éåòèøìèø áó ñÿàäÿò ãóøóíà. Ñåâäà (Ñàááàùû ñöçöá éàïìà ýöëöøëÿ) Éàïìà Õÿééàì îíó ñåâäèðäè áàíà. Õÿééàì (Ñàááàùû ýþñòÿðèð) Áàèñèì áÿí äÿ îíóí âàðëûüûíà. Ñàãèéÿ èêè äîëó áöëëóð ãÿäÿù ýÿòèðèð. Ñåâäà áèðèíè Õàúÿ Íèçàìà, äèýÿðèíè Ñàááàùà âåðèð.

Ñåâäà Áó øÿðàáäûð, áó äà ýöë øÿðáÿòèäèð. (Ñàááàùà) Ñàíà øÿðáÿò äàùà ÷îã íÿø’ÿ âåðèð. Ñàááàù ×îã òÿøÿêêöð.

69

(ÿòðàôà) Éåíÿ êÿñêèí òÿ’ðèç. Ñåâäà Áÿí åøèòäèì êè, ñèçèí ýþçëÿðèíèç Áèð ÷îã èíñàíëàðà òÿ’ñèð åéëÿð. Äàëäûðûá óéãóéà òÿñõèð åéëÿð. Ñàááàù Ñà÷ìà ñþçëÿð. (ÿòðàôà) Ýÿðÿê þëñöí áó ãàäûí! (Ãÿäÿùëÿðè ãàëäûðûðëàð) Õÿééàì Âàð îëóí! Õàúÿ Íèçàì (Õÿééàìà) Ïàðëàñûí àëÿìäÿ àäûí! Ñàááàù Îíó ïàðëàòäû áþéöê Õàúÿ Íèçàì! Êèìñÿ áèëìÿçäè êè, âàðìûø Õÿééàì. Õÿðàáàòè (Õÿééàìà) Ùàêèì îëäóãúà éåð öñòöíäÿ øÿðàá, Àíàúàãäûð ñÿíè ùÿð ðèíäè-õÿðàá.

70

Ðÿìçè ßñêè éóíàíäà ìöãèì îëñàéäûí, Íÿø’ÿ ìÿ’áóäó òàíûíìûøäû àäûí. Õÿééàì “Àéûã îëñàì ó÷àðàã íÿø’ÿ, ÷þêÿð ðóùà äóìàí, Ñÿðõîø îëäóãäà ýÿëèð àüëûìà àç-÷îã íþãñàí. Èêè ùàëûí àðàñûíäàí ýöëÿð ÿí õîø áèð ùàë, Èøòÿ, êþíëöì áàéûëûð, çåâã àëûð àíúàã îíäàí”. È÷ÿðëÿð. Ñåâäà ëèðèê ìóñèãè èëÿ áÿðàáÿð áèð ïàð÷à îãóð.

Ñåâäà Áàäÿ ýþçÿëäèð, ìÿçÿ ùÿï íàç îëà! Ñàãèéÿ äèëáàç îëà, òÿííàç îëà! Ýöë ñàðûëûá áöëáöëÿ, áöëáöë ýöëÿ, Íåé úîøàðàã îíëàðà äÿìñàç îëà! Â ÿ ô à, Ñ å â ä à, Ñ ÿ ô à (ùÿð ö÷ö áèðëèêäÿ) Ýöëäö áàùàð, îëäó ÷ÿìÿí ëàëÿçàð, Àâëàäû ùÿð àøèãè áèð èøâÿêàð. Ùÿð ýþçÿëèí áàøãà áèð èëùàìû âàð, Õîøäóð î àôÿò êè, õîøàâàç îëà! Õÿðàáàòè (ñÿðõîø áèð àùÿíýëÿ îãóéóá ãàäûíëàðû ýþñòÿðèð) Îëìàéà äöíéàäà àìàíñûç úÿôà, ×ûãìàéà áèð ëÿùçÿ êþíöëäÿí Ñÿôà, Îãøàéà ùàë ÿùëèíè Ñåâäà, Âÿôà, Ùÿð ö÷ö ùÿìáÿçì îëà, ùÿìðàç îëà!

71

Õÿééàì (ãÿäÿù ãàëäûðàð) ßëäÿ øÿôÿã äàëüàëû ïåéìàíÿëÿð, Ýöëñÿ äÿ õîøäóð áèçÿ äèâàíÿëÿð. Çàùèäèí îëñóí ãóðó ÿôñàíÿëÿð, Áÿëêÿ î äöíéàäà ñÿðÿôðàç îëà! È÷ÿðëÿð. Áó ñûðàäà ãàðà, ýóð ñàãàëëû áèð ñûðà ìöðèäëÿð âÿ õîúàëàð è÷ÿðè ñîãóëóðëàð.

Íàèá (îíëàðûí àðàñûíäà, Ìöôòèíèí ãóëàüûíà êèíàéÿëè) Èøòÿ, ñåâèíú åë÷èñè Õÿééàì îäóð. Ìöôòè (êèíëè) Îù, íÿ ñÿôàëÿò, áó äà áèð éîëìóäóð? Íàèá (ÿòðàôà) Ôöðñÿò èêÿí òåç ñàâóøóá ýåòìÿëè. (Ùàìàí ýåðè ÷ÿêèëèá àðàäàí ÷ûãàð. Ãàäûíëàð òÿëàøëà éàí îäàéà êå÷ÿðëÿð) Õîúàëàð (úîøüóí) Õàèíè ìÿùâ åòìÿëè, ãÿùð åòìÿëè! Ìöôòè Ùÿð êÿñè éîëäàí ÷ûãàðûá ñàéüûñûç, Äèíè äÿ ÿéëÿíúÿ ñàéàð, ãàéüûñûç!

72

Õàúÿ Íèçàì Úîøìà ÿôÿíäèì, áó íÿ? Ñÿáð åéëÿéèí, Ùàíêè éåë ÿñìèø ñèçÿ áèð ñþéëÿéèí? Ìöôòè (Õÿééàìû âÿ ãÿäÿùëÿðè ýþñòÿðèð) Èøòÿ, ðÿçàëÿò éåëè, áèä’ÿò éåëè, Àíëàòûíûç êèìäèð î áèëýèú äÿëè?! Ñÿðõîø îëóá àëÿìè ñÿðñÿìëÿòèð, Àíëàéàìàì áÿí, øó ñÿôàùÿò íÿäèð? Õÿééàì (ýöëÿð) “Ùÿçðÿòè-ìöôòè, ñèçÿ íèñáÿòëÿ áèç, Ùÿì àéûüûç, ùÿì äåéèëèç íÿø’ÿñèç. Áèç è÷èðèç áàäÿ, ñèç èíñàí ãàíû, Ùàíêèìèç, àíëàò, äàùà ÷îã âÿùøèéèç?” Ìöôòè Ñóñ, áó úÿñàðÿò íÿ, áó òöüéàí íÿäèð?! Êèìëÿðÿ óéäóí äà, áó èñéàí íÿäèð?! Õÿééàì Øåéõ ðÿèñ, èøòÿ, î ïàðëàã äÿùà Áèçëÿðÿ ùèêìÿòäÿ áþéöê ðÿùíöìà. È÷ñÿ î, áèð ñó÷ìó áèçèì è÷ìÿìèç, Ãîðãóñó éîã, ñÿí äÿ ýÿë è÷, åé ÿçèç! Ìöôòè Ñóñ áÿ, øàøûðäûíìû, êþïÿê ñÿðñÿðè, Àçìà, äöøöí áèð ýÿëÿúÿê ýöíëÿðè. Áóðäà ùÿãèãÿò ñàíà àéäûí äåéèë, Áÿëêÿ ãèéàìÿòäÿ îëóðñóí õÿúèë!

73

Õÿééàì Õèëãÿòèí ÿñðàðûíû áèëñÿí ÿýÿð, Áÿëêÿ þëöìäÿí äÿ áèëèðäèí õÿáÿð. Áÿí ñàü èêÿí àíëàìàäûì ùàã íÿäèð, Áèð þëö, áèëìÿì êè, íÿ äóéìàã äèëÿð? Ðÿìçè (ýöëÿðÿê Ìöôòèíè ýþñòÿðèð) Àçìû áèëèð áàü÷àìûçûí áöëáöëö, Èøòÿ, ùÿãèãÿòëÿðÿ âàãèô þëö! Ìöôòè (÷ûëüûí) Ñÿí äÿìè, àù, ñÿí äÿìè ýöëäöí áàíà, Òàíðû úÿùÿííÿìäÿ âåðèð éåð ñàíà. Õÿðàáàòè (ãîðãóëó, éàïìà òÿëàøëà) Þéëÿìè, àù, þéëÿìè? Ìöôòè Éà, þéëÿ éà! Éîãäóð àìàí ùàãòàíûìàç ãóëëàðà! Çèôò èëÿ çÿããóì è÷ÿúÿêëÿð òàìàì. Õÿðàáàòè Áÿí äÿìè, àù! Áÿí äÿìè? Ëöòô åò, õîúàì. (ãÿäÿùè éåðÿ àòàð) Òåâáÿëÿð îëñóí, äàùà è÷ìÿì, éåòÿð, Áÿí áèëèðèì îðäà íÿëÿð âàð, íÿëÿð?.. (Àüëàéàðàã Ìöôòèíèí àéàãëàðûíà ãàïàíàð) 74

Ðÿìçè Íåðäÿ, úÿùÿííÿìäÿìè? Ìöôòè Éà, þéëÿ éà! Õÿðàáàòè Äöí ýåúÿ, àù, äàëìûø èäèì óéãóéà, Áèð äÿ íÿ ýþðäöì êè, éàíàð êàèíàò, Ùÿð éàíûì àòÿø, áàíà éîãäóð íèúàò. (Ùþíêöðòö èëÿ àüëàð) Ìöôòè Áàã, ùÿëÿ áó óéãó, ùÿãèãÿò äåéèë, Äîüðó úÿùÿííÿì íÿ îëóð àíëà, áèë! Õÿðàáàòè Ñàðäû áöòöí ÷åâðÿìè ÿãðÿá, éûëàí, (õîúàëàðû àéðû-àéðû ñöçÿðÿê) Ùÿð áèðè áèð âÿùøè þêöçäÿí éàìàí. Ùÿïñè àëàâ ïöñêöðöá, àòÿø ñà÷àð, Îíëàðû äèâ ýþðñÿ óçàãäàí ãà÷àð. Ìöôòè Ñþç éîã, àçàíëàð áóëàúàãäûð úÿçà. Õÿðàáàòè Ñîíðà ùàìàí ýóðëàäû áèð ÿæäÿùà, Àù... äèëèì-àüçûì ãóðóñóí, ñþéëÿìÿì.

75

Ðÿìçè Ñþéëÿ, íÿäèð? Õÿðàáàòè Ìöôòèéÿ áÿíçÿð äåñÿì, ×ûëäûðàúàã, ñàëäûðàúàãäûð áàíà. Ìöôòè Ñóñ, ãÿçÿá åòñèí óëó Òàíðûì ñàíà. (õîúà âÿ ìöðèäëÿðÿ) Îù, ýåäÿëèì, áóðäà äóðóëìàç äàùà, Áóíëàðà Õàëèã âåðÿúÿêäèð áÿëà! Õàúÿ Íèçàì Ñîí ýåäèø îëñóí!.. Ìöôòè Äàùà ýÿëìÿì, õàéûð, Äóéäóì, ÿâÿò, ùàã ñþçö äóéìàç ñàüûð. (×ûãàðëàð) Õÿééàì (Õÿðàáàòèéÿ) Ìöôòèíè èíúèòìÿìÿëèéäèí, ñàãûí, Úÿííÿòÿ ÿñëà áèçè ãîéìàç éàãûí. Ã à ä û í ë à ð ýÿëèð.

Ñåâäà Àù, øó ùÿðèôëÿð íÿ ãàäàð ñàéüûñûç.

76

Ðÿìçè (Õÿðàáàòèíè ýþñòÿðèð) Îíëàðû ñóñäóðäó áèçèì ãàéüûñûç. Õÿééàì Âåðñÿ äÿ áàéãóøëàð ÿýÿð ñÿñ-ñÿñÿ, Ãàéüû éàðàøìàç áó ýöëÿð ìÿúëèñÿ. Õàúÿ Íèçàì Åòìÿéèíèç çÿððÿ ãàäàð å’òèíà! Îíëàðûí àçüûíëûüû âàðìàç ñîíà. Ñàãèéÿ ãÿäÿùëÿðè äîëäóðóð.

Ñåâäà (÷àëûíàí ëèðèê ìóñèãè èëÿ áÿðàáÿð îãóð) Äóðìà, ýöëöì, Ñàãèéÿ! Ñÿí áàäÿ âåð, Ýþçëÿðè þïñöí éåíèäÿí íÿø’ÿëÿð. Øàèðèí èëùàìû à÷ûá áàëö ïÿð Éöêñÿëÿ òà ýþéëÿðÿ, ïÿðâàç îëà! Ùÿð ö÷ ãàäûí Ýöëñÿ ýöíÿø, ýöëñÿ ÷ÿìÿí, ëàëÿçàð, Ñàíìà êþíöëëÿðäÿ øÿòàðÿò äîüàð, Àðèô îäóð ýöëñöí è÷èíäÿí áàùàð, Òà îíà ùÿð çöìçöìÿ áèð ñàç îëà! Õÿðàáàòè Ñàááàùûí øÿðáÿò è÷äèéèíè ýþðöíúÿ Ðÿìçèéÿ áàãàð.

Õÿðàáàòè Áÿíúÿ ÿáÿñäèð ìåé îëàí éåðäÿ ñó, Áàäÿ âåðèð ãÿëáÿ ñÿôà äóéüóñó.

77

(áàðìàãëàðûíû øàãëàòûð, ýöëÿðÿê) Åøã îëà áèð õàëãà êè, ùàã éîë÷óñó Ùÿçðÿòè-ìöôòè êèáè úàíáàç îëà! Äûøàðûäà ÿñêÿðè ìóñèãè åøèäèëèð. “Óððà” ñÿñëÿðè ÿòðàôû ÷ûíëàòûð.

Õàúÿ Íèçàì (òÿëàø èëÿ è÷ÿðè ýèðÿí Ùàúèáÿ) Ñþéëÿ, áó àëãûø íÿ? Ùàúèá Ìÿëèêøàù ýÿëèð. Õàúÿ Íèçàì Ñàááàùëà áÿðàáÿð ãàëãàð, ìÿúëèñäÿêèëÿð äÿ îíëàðëà áÿðàáÿð ãàëãàð

Õàúÿ Íèçàì Áþéëÿ õÿáÿðñèç íÿ è÷èí? Ñàááàù Êèì áèëèð. Õàúÿ Íèçàì Áàøãà ñèéàñÿòìè, íÿäèð? Àíëàìàì! Ýÿë áàãàëûì, òà îëà àéäûí ìÿðàì. Ñàááàù (Õÿééàìûí ãîëóíäàí òóòàðàã) Øàèðè àëñàã åéè îëìàçìû éà? Õàúÿ Íèçàì Çåâãèíÿ áàãñûí, ýåäÿëèì.

78

(×ûãàðëàð) Õÿééàì Þéëÿ éà!.. Õàúÿ áÿíèì ùàëûìû ðÿ’íà áèëèð. (Îíëàðû éîëà ñàëûð) Ðÿìçè (Õÿðàáàòèéÿ) Êåéôèíÿ áàã, ñàíêè áó äöíéà íÿäèð? Ìÿñêÿíè îëìóø óëó õàãàíëàðûí, Ìÿäôÿíèäèð ãîðãóëó ñóëòàíëàðûí. Õÿðàáàòè (àëàéúû ãÿùãÿùÿ èëÿ) Äöí ãàðà òîïðàãäà óéóðêÿí áèðè, Èøòÿ áó ýöí òàõòà ÷ûãàð äèýÿðè. Õÿééàì (ýåðè äþíÿð) Éîã èøèìèç øàù èëÿ, ñÿðäàð èëÿ, Õîø êå÷ÿð àíúàã ýöíöìöç éàð èëÿ. Ýöëñÿ Âÿôà, èøâÿëè Ñåâäà, Ñÿôà, Áèç ýöëÿðèç, áàòñà äà øàùëàð éàñà. Áèðñÿ ìÿçàðûíäà ýÿäà, ïàäøàù, Úàìè-Úÿì îëñóí áèçÿ ÿí ñîí ïÿíàù! Ãÿäÿùëÿðè ãàëäûðûá è÷ÿðëÿð.

Ïÿðäÿ 79

ÛÛÛ ÑßÙÍß Ñ å â ä à îäàñûíäà ýåéèíìèø îëàðàã òàõòûí öçÿðèíäÿ óéóìàãäàäûð. Àãøàì ìóìëàð éàãûëìûø. Ñ à á á à ù ß á ó Ò à ù è ð ë ÿ áÿðàáÿð àâ÷û ãèéàôÿòèíäÿ ýÿëèðëÿð.

Ñàááàù (Ñåâäàéû þéëÿ ýþðöíúÿ ùåéðÿòëÿ) ×îúóã õÿéàëû, ìÿëÿê ðóùó, áèð ìàéûñ ñÿùÿðè Òÿúÿññöì åéëÿéÿðÿê, Ýöëÿð î ÷þùðÿäÿ øÿí õèëãÿòèí î øàù ñåùðè, Ãàäûíìûäûð ýåð÷ÿê. Ñåâäà ãûìûëäàíûð.

ßáó Òàùèð Èøòÿ àç ãàëäû îéàíñûí, ýåäÿëèì. Ñàááàù Ñÿí óçàãëàø. (ßáó Òàùèð ÷ÿêèëèð) Ñåâäà (ýþçëÿðèíè îâàðàã) Êèì î? Ñàááàù ßôâ åò, ýþçÿëèì, Àíñûçûí áþéëÿ èçèíñèç ýèðìÿì Ñÿíè öðêöòìÿñèí ÿñëà. Ñåâäà (ãàëãàðàã ÿòðàôà) Ñÿðñÿì!..

80

Ñàááàù Íåðäÿ Õÿééàì, îíó òåç ýþðìÿëèéèì, Àúû áèð ñèððè õÿáÿð âåðìÿëèéèì. Ñåâäà Åâäÿ éîãäóð, ýÿëÿúÿê, ñþéëÿ áàíà, Ùàíêè äÿùøÿòëÿ ýÿëèð ãîðãó ñàíà? Ñàááàù Þéëÿ äÿùøÿò êè, ÷ÿêèëìÿç, àíúàã ×àðÿ Õÿééàì èëÿ ñÿíäÿí îëàúàã. Ñåâäà Íÿ èìèø ñþéëÿ?! Ñàááàù Ìÿëèêøàù ýÿëÿëè Ïàðëàéûá áÿí îíóí îëäóì ñàü ÿëè. Áóíó ýþðäöêäÿ ãûçûá Õàúÿ Íèçàì Åéëèéîð ãÿòëèìÿ ùÿð ëÿùçÿ ãèéàì. Äèéîð, Àëï Àðñëàíû þëäöðìÿê è÷èí Ñÿí äÿ Éóñèôëÿ øÿðèêñèí. Ñåâäà Ëàêèí... Áóíó èñáàò åäÿúÿê ÿëäÿ íÿ âàð? Ñàááàù Õàúÿ éîãäàí áåëÿ éöç ùèéëÿ éàïàð. Ñåâäà Èøòÿ, áèð øöáùÿ êè, óéäóðìà, éàëàí, Î äåéèë ùè÷ äÿ ôÿíà áèð èíñàí.

81

Ñÿíè ãóðòàðäû þëöìäÿí Õàúÿ, Éîãñà ìÿùâ åòäèðÿúÿêäèì î ýåúÿ. Ñàááàù Øèìäè ìÿùâ åò, äàùà ìÿñ’óä îëóðóì, Äóéäóüóì ùÿð àúûäàí ãóðòóëóðóì. (ÿòðàôà) Àù, î ýþçëÿð áÿíè þëäöðäö, éåòÿð! Äûøàðûäàí ÿñêÿðè ìóñèãè åøèäèëèð. ß á ó Ò à ù è ð òÿëàøëà è÷ÿðè ñîãóëóð.

ß á ó Ò à ù èð Ýÿëäèëÿð, ýèçëÿíÿëèì. Ñàááàù (Ñåâäàéà) Áèð éåð âåð. Ñåâäà Êå÷èíèç! (Éàí îäàéû ýþñòÿðèð) Ñàááàù Éàëíûç öìèäèì ñàíàäûð. Àðàäàí ÷ûãàðëàð.

Ñåâäà (ýÿëÿí Ñàãèéÿéÿ) Ñÿí íÿ éàïäûí?

82

Ñàãèéÿ Íÿ äèëÿðñèí ùàçûð. Ãàðøûäàêû ïÿðäÿéè áèð éàíà ÷ÿêÿð. ×è÷ÿêëè éàøûë áàü÷àíûí äþøÿíèëìèø îëäóüó ýþðöëöð. Ñöôðÿäÿ áàäÿ èáðèãè éàõóä äÿñòè-ñöðàùè âÿ áîø ãÿäÿùëÿð, ìÿçÿëÿð âàðäûð. Àüàúëàðäàí ôÿíÿðëÿð àñûëìûø. Öôöãäÿ ö÷ýåúÿëèê àéëà éûëäûçëàð ïàðëàð. Õ ÿ é é à ì , Ì ÿ ë è ê ø à ù â ÿ Õ à ú ÿ Í è ç à ì èëÿ áÿðàáÿð ýÿëèðëÿð. Õÿééàìûí ñà÷û äàðàíìûø, ñàãàëû áèð àç óçàäûëìûøäûð.

Õÿééàì Áóéóðóí. (Ñåâäàéà) Èøòÿ, Ìÿëèêøàù... Ñåâäà ßúÿáà, Íåðäÿ ðàñò ýÿëäèíèç? Õÿééàì ßë’àí éîëäà, Áàãäû èëê þíúÿ ðÿñÿäõàíÿìèçÿ, Ñîíðà ëöòô åéëÿäè êàøàíÿìèçÿ. Ìÿëèêøàù (Ñåâäàéà) Ùàëûíûç? Ñåâäà Ñèç âàð îëóí, ÷îã åéèäèð. Õàúÿ Íèçàì (áèðäÿí êþïöðöð) Íÿ õÿéàíÿò î? Íÿ úöð’ÿò?

83

Ìÿëèêøàù (îíó ñöêóòà äÿ’âÿò åäÿð) Éåòèøèð... Õÿééàì Éåíè áèð øåéìè âàð? Õàúÿ Íèçàì Àçüûí Ñàááàù Øèìäè àâëàãäà èêÿí áèç, íàýàù Ïóñàðàã àç ãàëà ãûéìûøäû áàíà. Õÿééàì Åùòèìàë, þéëÿ ýþðöíìöø áó ñàíà. Õàúÿ Íèçàì Ùÿð íÿ îëìóøñà, áÿí åòìÿì òÿùðèô, Ñîí çàìàíëàðäà ñàïûòìûø î ùÿðèô. Éåðè ýÿëäèêäÿ, èíàí, ÷ûëäûðàúàã, Î äà Éóñèô êèáè áöòëÿð ãûðàúàã, Ñàíìà éàëíûç áÿíè èçëÿð, ùÿòòà Ãûéàúàãäûð î øÿðÿôñèç ñàíà äà, Áÿñëèéîð ýèçëè ôÿäèí ÷ÿòÿñè, Ãûéàúàã ùÿð êÿñÿ òà âàð íÿôÿñè. Îíúà ÿðêàíè-ùþêóìÿò áèð-áèð Éåð öçöíäÿí ñèëèíèá ýåòìÿëèäèð. Ìÿëèêøàù Áàãàðûç, ìÿùêÿìÿ âàð, ãàíóí âàð. Õàúÿ Íèçàì Ìÿùâ åäèëìÿçñÿ î íàíêþð úàíàâàð...

84

Ìÿëèêøàù (îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê) Äóð, áèð àç äèíëÿéÿëèì øàèðè áèç. Õÿééàì ßðçè-øöêðàíÿ éåòèøìÿç äèëèìèç. Ìÿëèêøàù Ýÿëìÿç îëäóí áó éàãûíëàðäà áàíà. Ñåâäà ×îã çàìàí äîñòëàðû ùÿñðÿòäèð îíà. Õÿééàì Ñîí çàìàíëàðäà áàøûì ïÿê ãàðûøûã. Ñåâäà (êèíàéÿëè ýöëöìñÿéèøëÿ) Àðàéûð ÷öíêè ãàðàíëûãäà èøûã. Ñàãèéÿ ãÿäÿùëÿðÿ øÿðàá äîëäóðóð.

Õÿééàì Áóéóðóí, ñå÷ìÿ øÿðàá. Ìÿëèêøàù Ñèç è÷èíèç. Õÿééàì Éà ñèç?

85

Ìÿëèêøàù Àâëàãäà èêÿí è÷äèê áèç. (Ñàãèéÿéÿ) Áèð ãÿäÿù, âàðñà, ëèìîí øÿðáÿòè âåð. Õÿééàì (éàëíûç è÷ÿðÿê) Âàð îëóí!.. Ìÿëèêøàù Íóø îëà! Áèëñÿí íÿ ãàäàð Þçëÿäèì øàèðè Áàüäàääà èêÿí. Õÿééàì Îðäà õîøäóð éàøàéûø ýåð÷ÿêäÿí. Ìÿëèêøàù Ñÿíè ñûãìàçìû Íèøàáóð, ÿúÿáà? Ñÿôÿð åò, áàã íÿ ýåíèøäèð äöíéà... ×îã îëóð ôåéçè õÿéàë àëÿìèíÿ, Ýåäÿëèì áèçëÿ Ùèúàçÿ, Éÿìÿíÿ, Äÿúëÿ ñàùèëëÿðè áèëñÿí íÿ ýþçÿë, Ùÿëÿ ìÿùòàáû ýþçÿëäÿí äÿ ýþçÿë. Áèð ðÿñÿäõàíÿ éàïàðñûí îðàäà, Ñàíûðûì ùè÷ ñþçöí îëìàç áóðàäà. Õàúÿ Íèçàì Ñèçè ðÿää åòìÿç, ÿìèíèì.

86

Ìÿëèêøàù Íÿ òóùàô... Ýþðöíöð, ìöôòèäÿ éîãìóø èíñàô. Ñþéëöéîð, ùÿð øåéè àòìûø Õÿééàì, Îëìóø ÿí ñÿðõîø, óüóðñóç áèð àäàì. Õÿééàì Äîüðó, âàð è÷êèéÿ àç-÷îã ìåéëèì, Ñþéëÿíÿíëÿð êèáè äöøêöí äåéèëèì. ×îã çàìàí þçëÿäèéèì íåéëÿ øÿðàá Ôèêðè òÿáëèü è÷èí àùÿíýè-ðöáàá. Åäÿðèì ÿñêè õóðàôàòà ùöúóì, Éåíè áèð ôÿëñÿôÿ èçëÿð ðóùóì. Õàëãû ýþðäöêúÿ ñÿôàëÿòäÿ ùÿìÿí È÷ÿðÿê âàç êå÷ÿðèì êÿíäèìäÿí. È÷ÿðèì ùÿï ñåâÿðÿê, ñåâìÿéÿðÿê, Óüðàìàç ôèêðèìÿ êå÷ìèø, ýÿëÿúÿê. Àâóòóð êþíëöìö àíúàã Ñåâäà, Âåðñÿ éàëíûç î âåðèð ðóùà ãèäà. Ìóñèãè... Ñåâäà Õÿééàìà úàâàá îëàðàã áèð ïàð÷à îãóð.

Ñåâäà “Áèëìÿç éàðûíûí ñèððèíè áèð êèìñÿ úèùàíäà, Áàã çåâãèíÿ òàëå ñàíà éàð îëäóüó àíäà. Ìÿùòàáÿ ÷ûãûá êþíëöíö øàä åéëÿ êè, áèð ýöí Þçëÿð äÿ ãÿìÿð áèçëÿðè, áóëìàç øó ìÿêàíäà”. (Ùÿñðÿòëè áàãûøëà éåíè äîüìóø àéû ýþñòÿðèð) Ìÿëèêøàù Ñþéëÿ áèð ïàð÷à äà, ëöòôÿí, íÿ îëóð? Õÿééàì Ñþéëÿ, ýÿëñèí áàíà åøãèíëÿ ãöðóð.

87

Ñåâäà (îãóð) “Áèð ýöí äåäè ýöë áöëáöëÿ: áÿí áþéëÿ ýþçÿëêÿí Çåâã àëìàäà ùÿð êÿñ íÿ è÷èí ÿøêè-òÿðèìäÿí? Áöëáöë äåäè: äöíéàäà î êèìäèð ýöëÿ áèð ýöí, Éûëëàðúà çÿáóí åòìÿéÿ øÿí êþíëöíö øèâÿí!” Áó ñûðàäà àüàúëàð àðàñûíäà áèð áöëáöë þòÿð.

Ìÿëèêøàù Èøòÿ, áöëáöëëÿðè èíëÿòäè ñÿñèí. Õàúÿ Íèçàì Ñþçëÿðèíäÿí éåíÿ Ñåâäà áÿäáèí. Ñåâäà Ñþéëÿíÿí øå’ðè éàðàòìûø Õÿééàì, Êþíëöì àíúàã àëûð îíäàí èëùàì. Ñàãèéÿ øÿðáÿò ýÿòèðèð. Òÿïñèíè ãàïû éàíûíäà èñêÿìëÿ öçÿðèíäÿ ãîéóá è÷ÿðè ýèðÿð, áèð ãÿäÿù äàùà ýÿòèðÿð. Ñàááàù ãàïû àðàñûíäà ýþðöíöð, Õàúÿ Íèçàìûí ãÿäÿùèíÿ çÿùÿð ãàòàð. Ýåðè äþíÿí Ñàãèéÿéÿ

Ñàááàù Áó ãÿäÿù, ñþéëÿ, êèìèíäèð ÿúÿáà? Ñàãèéÿ Áàø âÿçèðèí... Íèéÿ ñîðäóí? Ñàááàù Îëóð à...

88

(Øöáùÿëè áàãûøëà óçàãëàøàí Ñàãèéÿíè ñöçöá éàíûíäà äóðàí ßáó Òàùèðÿ) Äóð, áèçèì Õàúÿ áóëóð øèìäè úÿçà. ßáó Òàùèð (øàøãûí) Íÿ èìèø? Ñàááàù Ñîíðà äóéàðñûí, ñîíðà... Õàúÿ Íèçàì (ãÿäÿùè àëàð) Áóçëó øÿðáÿòìè? Õàéûð, áÿí è÷ÿìÿì. Ñåâäà (îíóíêóíó àëûá þíöíäÿêè ãÿäÿùè îíà âåðèð) Áóíäà áóç éîã, àëûíûç. Îíëàð øÿðáÿò, Õÿééàì øÿðàá è÷ÿð.

Ñàááàù (Ñåâäàéà èøàðÿòëÿ) Âàé, ñÿðñÿì!.. Øèìäè áèð àíäà î ýöë éöç ñîëàúàã, Ñîëàúàã, èíëÿéÿðÿê ìÿùâ îëàúàã. ßáó Òàùèð Íè÷èí, àíëàò?

89

Ñàááàù Âàð î øÿðáÿòäÿ çÿùèð. ßáó Òàùèð Îíà ãûéìàãìû îëóð? Ñàááàù Ôÿðãè íÿäèð?! Áÿíè þëäöðäö îíóí èøâÿëÿðè, Î äà îëñóí, áÿðè ýÿë, ùàéäû áÿðè. ×ÿêèëèá ýåäÿðëÿð, áó ñûðàäà éåðäÿêè äÿñòè áèð òÿðÿôÿ éóâàðëàíûá ãûðûëûð. Õÿééàì àúû ýöëöìñÿéèøëÿ ýþéÿ äîüðó.

Õÿééàì “Áàäÿ èáðèãèìè ãûðäûí, éà Ðÿá! Äÿðäèìè áàøäàí àøûðäûí, éà Ðÿá! Áÿí ìåé è÷äèìñÿ, ÿúàèá áèð ùàë, Ìÿñò îëóá ñÿíìè øàøûðäûí, éà Ðÿá”. Ìÿëèêøàù (Ñåâäàéà) Äèíëÿìÿê èñòèéîðóç áèð äÿ ñÿíè. Ñåâäà àüûð ùàëëàð êå÷èðèð, ãÿäÿùè àëûá éîãëàð.

Ñåâäà Áó ãÿäÿù, èøòÿ, õÿðàá åòäè áÿíè, Ýÿìèðèð êþêñöìö áèíëÿðúÿ áþúÿê Ùÿïñè àòÿøëè çÿùÿð ïöñêöðÿúÿê... Õÿééàì Ñåâäàíûí áàøûíûí ÿëëÿðèíÿ àëûð.

90

Õÿééàì Àù, íÿäÿí ñþíäö ñÿàäÿò ýöíÿøè. Õàúÿ Íèçàì (ÿòðàôà) Áÿí ÿìèíèì, áó äà Ñàááàùûí èøè. Õÿééàì Íàçëû Ñåâäà! Ñàíà êèì ãûéäû, ýöëöì? Èëê áàùàðûíäà íÿ ëàéèã áó þëöì? Ñþéëÿ, åé ñåâýèëè, åøñèç äèëÿéèì. Êèì çÿùÿð ãàòäû ýöëÿð þìðöíÿ, êèì?! (Àüëàð) Ñàãèéÿ Îíëàð... îíëàð... Õàúÿ Íèçàì (òÿëàøëà) Íÿ äåäèí? Ñàãèéÿ Àù, îíëàð... (Éàí îäàéû ýþñòÿðèðêÿí çÿëçÿëÿ áàøëàð, Ñàãèéÿ éûãûëûð, áàü÷à êÿíàðûíäà ýþðöíÿí ÷àðäàüûí áèð ãèñìè ïàð÷àëàíûá äöøÿð) Ìÿëèêøàù Áó íÿ äÿùøÿò, êþïöðöð òóôàíëàð?! (ßòðàôäà ãàðüàøàëûã âÿ úûüëûã ãîïàð) 91

Õàúÿ Íèçàì Èøòÿ ùÿð éàíäà áþéöê âÿëâÿëÿ âàð. Ãîìøó ãûçëàð (áàü÷àäà ãà÷ûøàðàã) Àù, àìàí çÿëçÿëÿ âàð, çÿëçÿëÿ âàð. Ñîí ñþçëÿð òÿêðàð îëóð, ìÿúëèñÿ ïÿðèøàíëûã ýÿëèð.

Õÿééàì (êèíëè âÿ àúû ôÿðéàäëà úÿíàçÿéÿ) Ãàëã, îéàí!.. Àù, íèéÿ ñóñäóí, ýþçÿëèì?! Ùÿï òÿáèÿò, áÿøÿðèééÿò çàëèì... Ñþéëÿ, êèìäÿí äèëÿéèì áÿí èìäàä?.. Ùÿï òÿáèÿò, áÿøÿðèééÿò úÿëëàä!.. Ïÿðäÿ

ÁÅØÈÍÚÈ ÏßÐÄß Û ÑßÙÍß Ìÿçàðëûã... Èìàìçàäÿ ýöíáÿäè... Îíóí éàíûíäà íàìàç ãûëûíìàüà ìÿõñóñ áèð îäà. ßòðàôäà ìÿçàðëàð, éåøèë áèð ÷èíàðëà èêè-ö÷ ñÿðâ àüàúû. Þòÿäÿ-áÿðèäÿ âÿùøè ýöëëÿð. Äàùà èëÿðèäÿ éàøûë áèð òÿïÿúèê. Áóëóäëó ñÿùÿð, óçàãäàí ùÿçèí-ùÿçèí ÷îáàí äöäöéö ÷àëûíûð. Èêè ìÿçàð÷û ìÿçàð ãàçûìàãëà ìÿøüóëäóð. Áèðèíúèñè – èõòèéàð, èêèíúèñè – ýÿíúäèð. Áèðèíúè ìÿçàð÷û ãàëûí ñÿñëÿ îãóð.

Áèðèíúè ìÿçàð÷û Áèðè þëìÿçñÿ äèðèëìÿç áèðèñè, Ùè÷äèð þìðöí ñîíó éàõóä ýåðèñè. Îëñà ãóðíàç íÿ ãàäàð áèð òèëêè, Áîüàçûíäàí ÷ûãàúàãäûð äÿðèñè.

92

(òîïðàãäàí ÷ûãàðäûüû ãàôà òàñûíû ñöçÿðÿê áèð éàíà àòàð) Èêèíúè ìÿçàð÷û (áÿçÿêëè áèð ìÿçàðû áèðèíúè ìÿçàð÷ûéà ýþñòÿðÿðÿê) Áó ãÿáèð, ñþéëÿ êèìèíäèð, ÿúÿáà? Áèðèíúè ìÿçàð÷û Áó ùÿðèô âàðëû áèð àõìàãäû, õÿñèñ, Íàçëû áèð éîñìàéà îëìóøäó ÿíèñ. Éåòèøèá âàð-éîãó îéíàã ãàäûíà, Éåäèðèð ùÿð ýåúÿ îéíàøëàðûíà. (Èêèíúè ìÿçàð÷û ãàçäûüû ìÿçàðäàí áèð ÿéðè ñöìöê ÷ûãàðûá ýöëÿðÿê) Èêèíúè ìÿçàð÷û Áó ÷öðöê ãîçáåëÿ áàã áèð, áó áóíàã Òîïðàã àëòûíäà äà ãîçäóð, ñàðñàã. (Éàíäàêû ÷óãóðà àòûð) Áèðèíúè ìÿçàð÷û Ãîìøóìóçäóð, î äà áèð ðÿíýÿ ýèðÿí, Äàèìà ñþç ýþòöðöá, ñþç ýÿòèðÿí Áèð óüóðñóç êè, áó ýöí ñóñìóøäóð. Èêèíúè ìÿçàð÷û (ÿòðàôà áàãàðàã) Êèìäèð îíëàð? Áèðèíúè ìÿçàð÷û Èêè ãûçüûí ìÿ’ìóð. Èêè ÿñêÿðè ìÿ’ìóð òÿëàø è÷èíäÿ ýÿëèð.

93

È ê è í ú è ì ÿ’ ì ó ð Áàíà áàã! Åé!.. Áèðèíúè ìÿçàð÷û Íÿ èìèø? ßìð åäèíèç! Á è ð è í ú è ì ÿ’ ì ó ð Ñþéëÿ, Ñàááàùû, ßáó Òàùèðè ñèç Áóðäà ýþðìöøìöñöíöç? Áèðèíúè ìÿçàð÷û Éîã, ÿñëà! Á è ð è í ú è ì ÿ’ ì ó ð (àðãàäàøûíà Èìàìçàäÿ èëÿ íàìàçýàùû ýþñòÿðèð) Ùàéäû, ñÿí äóðìà, áó ÿòðàôû àðà. (ìÿçàð÷ûëàðà) Þéëÿ õàèíëÿðè êèì ñàãëàðñà, Ýþðÿúÿê ÿí ãàáà, äÿùøÿòëè úÿçà. Èêèíúè ìÿçàð÷û Îíëàðûí ìÿñêÿíèäèð øèìäè ìÿçàð. Á è ð è í ú è ì ÿ’ ì ó ð Íÿ ìÿçàð? Ùàíêè ìÿçàð? Áèðèíúè ìÿçàð÷û (èêèíúè ìÿçàð÷ûíûí ÿòÿéèíäÿí ÷ÿêÿðÿê) Ñóñ, ìóðäàð!.. Ñàíà ÿéëÿíúÿìè áèð úÿíýàâÿð.

94

(ÿòðàôäà éåíè ñóâàíìûø ìÿçàðû ìÿ’ìóðà ýþñòÿðèð) Áàãûíûç, áóðäà ýþìöëìöø þëöëÿð. Á è ð è í ú è ì ÿ’ ì ó ð Êèìÿ ëàçûì þëöëÿð, ùåéâàíà áàã?! È ê è í ú è ì ÿ’ ì ó ð (ýÿëèð) Êèìñÿëÿð éîã. Á è ð è í ú è ì ÿ’ ì ó ð Ýåäÿëèì. (èêè-ö÷ àäûì ýåäÿð, òÿêðàð äþíÿðÿê) Åé áàíà áàã!.. Éîã î õàèíëÿð è÷èí ãóðòóëàúàã. Êèì òóòóá âåðñÿ, ìöêàôàò àëàúàã. Àç äåéèë, èøòÿ éöç àëòûí... Äöøöíöí, Áóíúà ñÿðâÿò ÿëÿ äöøìÿç ùÿð ýöí. (Ýåäÿðëÿð) Èêèíúè ìÿçàð÷û Áþéëÿ ôöðñÿò ÿëÿ êå÷ìÿç ýåð÷ÿê. Áèðèíúè ìÿçàð÷û (îíóí áàøûíà áèð éóìðóã âóðóð) Ñÿí þêöçñöí, áóíà éîã áèð äåéÿúÿê, Áèçÿ àëòûíìû âåðèðëÿð? Øàøãûí! Äàüûëûá úèíëÿðè õàãàíûìûçûí Éåíÿ Ñàááàùû áàüûøëàð åð-ýåú, Î çàìàí ñÿí éàøàìàãäàí âàç êå÷.

95

Ñàááàù (ßáó Òàùèðëÿ àðãàäàêû áîø ìÿçàðäàí) Êèìäèð îíëàð? Áèðèíúè ìÿçàð÷û Èêè àçüûí ìÿ’ìóð... Ñàááàù Íÿ äèéîð? Áèðèíúè ìÿçàð÷û Ñèçëÿðè èçëÿð äÿ äóðóð, Ñþéëöéîð, îíëàðà éîã ãóðòóëàúàã. Èêèíúè ìÿçàð÷û Ýþðñÿëÿð ìÿùâ åäÿúÿêëÿð. ßáó Òàùèð Ñàðñàã... Ñàááàù (ùÿð áèðèíÿ èêèøÿð àëòûí âåðÿð) Àë, ñàãûí, êèìñÿéÿ áèëäèðìÿ áèçè. Áèðèíúè ìÿçàð÷û Áó íÿ ìöìêöí... Áèëèðèê ùÿääèìèçè. ßáó Òàùèð Ýåäÿëèì. (Óçàãëàøûðëàð) 96

Ñàááàù Ýÿë, áóðàäàí ãóðòóëñàì, Áÿíè ùàããèëÿ òàíûð Õàúÿ Íèçàì. Áèðèíúè ìÿçàð÷û (ãàôàñûíû ñàëëàéàðàã îãóð) Áèðè èçëÿð, áèðè äÿùøÿòëÿ ãà÷àð, Áèðè äîâøàí, áèðè ãûçìûø úàíàâàð. Ö÷ ãàðûø òîïðàã èêÿí ñîí éàòàüûí, Áó äèäèøìÿê íÿéÿ ëàçûì áó ãàäàð. Ïÿðèøàí ãèéàôÿòëè, áàøû à÷ûã, ñà÷ëàðû äàüûíûã, éàðûì ñÿðõîø, ÿëèíäÿ áèð äÿñòè – Õ ÿ ð à á à ò è îíëàðà éàãëàøûð.

Èêèíúè ìÿçàð÷û Èøòÿ, áèð ñÿíäÿëÿéÿí úàíëû ìÿçàð, Ùÿð ýöí åòìÿêäÿ áèçèì ñÿìòÿ ýöçàð. Ãàëäûðûá äöí î øÿðàá äÿñòèñèíè, Ñàéüûñûç àç ãàëà âóðìóøäó áÿíè. Áèðèíúè ìÿçàð÷û Ñàãûí, ÿñëà èëèøèá äóðìà, ãûçàð, Îíäà ÷ûëüûíëûüà áÿíçÿð ùàë âàð. (×àëûøûðëàð) Õÿðàáàòè (éåíè ìÿçàðëàðà éàãëàøûð) Èøòÿ Ðÿìçè, áó äà áè÷àðÿ Âÿôà, Èøòÿ Ñåâäà, áó äà íàçÿíäÿ Ñÿôà. Áåø ýöí ÿââÿë ýöëöøöðêÿí õîøêàì, Ñóñäóëàð çÿëçÿëÿäÿí áèð àãøàì.

97

(ùÿð ìÿçàð öçÿðèíÿ áèð àâóú øÿðàá ñÿðïÿð) Áó ñÿíèí, áàã, áó ñÿíèí, àë, áó ñÿíèí, Áó äà Õÿééàìûí ÿìÿë ãþí÷ÿñèíèí. (áèð àâóú äà ÿòðàôäàêû ìÿçàðëàðà ñÿðïÿð) Ñèçèí îëñóí áó äà, åé ÿùëè-ãöáóð! Àáè-Êþâñÿð äåíèëÿí áàäÿ áóäóð! (Áèð ãÿäÿð äÿ þçö è÷ÿð) Èêèíúè ìÿçàð÷û Éåíÿ ñÿðõîøäóð î, ïîçìóø ãàôàéû. Áèðèíúè ìÿçàð÷û Äóðìà, ãà÷, ýÿëäè úÿíàçÿ àëàéû. Ì ö ô ò è ì ö ð è ä ë ÿ ð è ë ÿ ýÿëèð. Áèð éàíäà äóðóá Õÿðàáàòèíè äèíëÿð. Úÿíàçÿéè íàìàçýàùà ýÿòèðèðëÿð. Õÿðàáàòè àâúóíó øÿðàáëà äîëäóðóá ýþéÿ äîüðó ñÿðïÿð, àëàéúû ãÿùãÿùÿ èëÿ.

Õÿðàáàòè Áó äà ýþéëÿðäÿ ýöëÿí ñóëòàíàòûí, Ñÿí äÿ è÷, áÿëêÿ à÷ûëñûí ãàíàòûí. Ó÷ ôÿçàëàðäà, éîðóëñàí áèçÿ ýÿë, Åâäÿ êöïëÿð äîëó, éîã áèð ÿíýÿë. Ýÿë, áÿðàáÿð è÷ÿëèì, íÿø’ÿéÿ äàë, Âåðìÿñèí êþíëöíÿ ùÿð ãàéüû ìÿëàë. Ñÿðõîø îë, áóíúà àüûð ôàúèÿëÿð Ñÿíè öðêöòìÿñèí ÿñëà!.. Äåñÿëÿð ×þêäö åâëÿð, ãûðûëûá àèëÿëÿð, Ñÿí ùàìàí çåâãèíÿ áàã, åòìÿ êÿäÿð. Ìöôòè (êèíëè âÿ ñèíèðëè) Ñóñ, éåòÿð, ñóñ, áó íÿ éåðñèç ùÿçéàí.

98

Õÿðàáàòè (äÿñòèéè Ìöôòèéÿ óçàäûð) Àë áèð àç ñÿí äÿ è÷. Ìöôòè (ÿñà èëÿ âóðóð) Àçüûí ùåéâàí! (úàìààòà) Ãÿòëè âàúèáäèð, î òöüéàí åéëÿð, ×ûëäûðûá Òàíðûéà èñéàí åéëÿð. Íàèá Êöôð åäèá äóðñà, ÿâÿò, ìÿë’óíëàð, Éàüàúàã çÿëçÿëÿëÿð, òàóíëàð. Ìöôòè Áþéëÿ ìöðòÿääè éàøàòìàã éàðàìàç. Íàèá Âóðóí þëñöí! Õÿðàáàòèíèí áîüàçûíû éàãàëàð.

Õÿðàáàòè Áûðàã!.. Úàìààò Àë÷àã, ùàéëàç! (Âóðóá éàíäàêû ó÷óðóìà äöøöðÿðëÿð) 99

Íàèá (éåðäÿí áèð äàø àëûá àòàð) Èøòÿ àë! Úàìààò Ñóñ äà, ýÿáÿð! Ìöôòè Îù, ìèñêèí! Áó äà àç áþéëÿ ÿäÿáñèçëÿð è÷èí. Íàìàçýàùà êå÷ÿðëÿð, è÷ÿðèäÿ “Àëëàùó ÿêáÿð” ñÿñè éöêñÿëèð.

Áèðèíúè ìÿçàð÷û (àðãàäàøûíà) Ùàéäû, ýÿë, ýÿë áÿðè, áàøëàíäû íàìàç. Èêèíúè ìÿçàð÷û Ýåäÿëèì, ôåéç àëàëûì áèç äÿ áèð àç. ßëäÿêè ãàçìàëàðû áûðàãûá îíëàðû èçëÿðëÿð. Õ ÿ é é à ì äàëüûí áèð ùàëäà Ñàèáëÿ áÿðàáÿð ýÿëèð. Ñåâäàíûí ìÿðìÿð äàøëû ìÿçàðû ãàðøûñûíäà äóðóð. Ñàèá ñàãñûäàêû éåíè à÷ìûø “ùÿìèøÿáàùàð”û ìÿçàð öçÿðèíÿ ãîéóá ýåðè ÷ÿêèëèð.

Õÿééàì (ÿòðàôû ñöçÿðÿê) Èøòÿ, ÿí ñåâýèëè øÿí äîñòëàðûìûç Ãàðà òîïðàãäà óéóð éàïéàëûíûç. Ýöëìÿç àðòûã î ýöëöìñÿð éöçëÿð, Áèçÿ êöñêöíäöð î ìóíèñ ýþçëÿð. Ùàíû Ñåâäà, î áÿíèì ýþç áÿáÿéèì? Î áÿíèì ñåâäèúèéèì, øÿí ÷è÷ÿéèì?

100

(ôèäàíäàêû ãþí÷ÿëÿðè îãøàéàðàã) Î éåòèøäèðäè áó òÿð ãþí÷ÿëÿðè, Áóíëàð îëìóø îíóí ÿéëÿíúÿëÿðè, Áó ÷è÷ÿê ñîëñà äà áèð ýöí ýöëÿúÿê, Íàçëû Ñåâäàéà íÿ ìöìêöí ýÿëÿúÿê?! Óéóéóá ãàëäû, îíóí ùÿñðÿòè ÷îã, Áó àìàíñûç ýåúÿíèí ýöíäöçö éîã! Ïàðëàéûá ñþíäö ãàðàíëûãëàðäà, Áèð õÿéàë îëäó, íÿ ñÿñ âàð, íÿ ñÿäà. Ñàèá Ïÿê ýåúèêäèê, ýåäÿëèì. Õÿééàì Àçúà äàéàí. Ñàèá Ñèçè öçìÿêäÿ òÿÿññöð, ùÿéÿúàí. Õÿééàì Áÿíè öçìöøñÿ òÿÿññöð, ùÿéÿúàí, Îíó äèäìÿêäÿ ìÿçàðûíäà ÷èéàí. (ýþç éàøûíû ñèëÿðÿê) Áàíà ýþç éàøëàðû èøýÿíúÿ âåðèð, Îíó ÿãðÿá âÿ éûëàíëàð ýÿìèðèð. Áÿíè áîüìàãäà ãàðàíëûã áèð ùàë... Ýÿìèðèð áåéíèìè áèí äöðëö õÿéàë. Ãàðàäûð ýþðäöéöì ÿëâàí ÿøéà... Ãàðà éåð-ýþé, ãàðàäûð ðÿíýè-çèéà. Îô, ãàðàíëûã øó áÿéàç ìÿðìÿð äÿ, Íàçëû, ìÿãáÿðäÿ éàòàí äèëáÿð äÿ.

101

(ýþéÿ áàãàðàã) Éàñëû ýÿëìÿêäÿ áóëóòëàð äà áàíà, Áÿíçèéîð ñåâýèëèìèí ñà÷ëàðûíà. Áàã, ýöíÿø äàëäû ãàðàíëûãëàðäà, Ñàíêè ìÿãáÿðäÿ ýöëöìñÿð Ñåâäà. Î ôÿçàëàð áåëÿ ìöçëèì ïÿðäÿ, Áèð ÿäÿì äàëüàñû âàð ùÿð éåðäÿ. Ùÿï ãàðàíëûãäûð, ÿâÿò, ñèððè-ùÿéàò. Ãîúà Õàëèã äÿ ãàðàíëûã, ùåéùàò!.. Äöøöíúÿéÿ äàëàð. Ìöôòè éàíûíäàêûëàðëà ÷ûãàð, äèíëÿð.

Ìöôòè Èøòÿ, Õÿééàì, î ñàïûòìûø èíñàí, Ïöñêöðöð ýþéëÿðÿ íèôðÿò, èñéàí. Íàèá Î äà þëñöíìö? Ìöôòè Õàéûð, øèìäè õàéûð... Þíúÿ Áàüäàä èëÿ óçëàøìàëûäûð. Àç äåéèë ÷öíêè òÿðÿôäàðû îíóí, Ùÿì Ìÿëèêøàù îíà àç-÷îã ìÿôòóí. Íàèá Áþéëÿ ôöðñÿò áóëóíóð ñàíìà, õîúàì. Ìöôòè Äóð, ýÿëÿí âàðäûð. Íàèá (äþíöá áàãàð) ßâÿò, Õàúÿ Íèçàì.

102

Óçàãäà êàðâàí ÷àíëàðû ñÿñëÿíèð, áèð òàãûì ùþêóìÿò ÿðêàíû èëÿ Õàúÿ Íèçàì éàãëàøûðëàð.

Õàúÿ Íèçàì Èøòÿ Õÿééàì, î õÿçàíäèäÿ áàùàð... Õÿééàì ×îã ýåúèêäèììè? Õàúÿ Íèçàì ßâÿò, øöáùÿìè âàð? Áÿêëèéîð ÷öíêè Ìÿëèêøàù, ÿë’àí, Éîëà äöøìÿêäÿ Ùèúàçÿ êàðâàí. Õÿééàì Ýåäÿëèì, áÿíúÿ áó òÿáäèëè-ùÿâà Âåðÿìÿç êþíëöìÿ áèð çÿððÿ ñÿôà. (ýÿëÿíëÿðèí àðàñûíäà Ñàãèéÿ äÿ áóëóíóð) ßúÿáà ñÿí íèéÿ ýÿëäèí, ÷è÷ÿéèì? Ñàãèéÿ Ýÿëìèøèì áÿí äÿ áÿðàáÿð ýåäÿéèì. Õÿééàì Éîë óçàãäûð, öçöëöðñöí, éàâðóì. Ñàãèéÿ Åòìÿéèí ñþùáÿòèíèçäÿí ìÿùðóì. Õÿééàì Åâÿ äþí, ãàéüûéà éîë âåðìÿ éåíÿ, Ìóíèñ îë áàü÷àìûçûí ýöëëÿðèíÿ.

103

Îãøà ÿí ñåâýèëè ùÿìøèðÿ êèáè, Éàøàð îíëàðäà äà Ñåâäà ãÿëáè. Ýþçö éàøëàð äîëó ùÿð òàçÿ ÷è÷ÿê Ñÿíè, éîã øöáùÿ, ñàëàìëàð ýöëÿðÿê. Ñå÷, áÿéÿí ùàíñûíà åòäèíñÿ ìÿðàã, Ùÿð ñÿùÿð èíúÿ äÿìÿòëÿð éàïàðàã, Áó éàòàí ñåâýèëè íàêàìà ýÿòèð, Ñþéëÿ, þêñöçëÿðèíèí òþùôÿñèäèð. Ñàãèéÿ Þêñöçöì áÿí äÿ, ãûðûëìûø ãàíàòûì, Ýåòìÿ ìöìêöíñÿ. (Àüëàð) Õÿééàì Àìàí, åâëàäûì! Ýþçëÿðèíäÿí ñà÷ûëàí èíúèëÿðèí Ãàëàúàã èçëÿðè ãÿëáèìäÿ äÿðèí. ßòðàôäà úîøüóí ìóñèãè

Õàúÿ Íèçàì Èøòÿ, õàãàí éîëà ÷ûãìûø, ýåäÿëèì. Õÿééàì (Ñàãèéÿíèí àëíûíäàí þïÿð) ßëâèäà... Àüëàìà, éàâðóì, ýþçÿëèì!.. (Óçàãëàøûðëàð) Ïÿðäÿ 104

ÛÛ ÑßÙÍß Áàüäàääà õÿëèôÿ Ìöãòÿäèáèëëàù ñàðàéûíäà áèð ñàëîí. Áèðèíúè ãóëàì íåâáÿò áÿêëÿð. ß á ó Ø ö ú à äàëüûí áèð ùàëäà äöøöíÿð.

Èêèíúè ãóëàì (ýèðèá ÿéèëÿð) Ýÿëìÿê èñòÿð ùöçóðÿ áèð ìöôòè. ßáó Øöúà Ñþéëÿ ýÿëñèí. Èêèíúè ãóëàì (ãàïûéà) Áóéóðóí! ßáó Øöúà (áèðèíúè ãóëàìà) ×ÿêèë, ùàéäè!.. Ìöôòè (ýèðÿð) ßññÿëàìöí ÿëåéê, ñåééèäèíà. ßáó Øöúà Âÿ ÿëåéêöì ñÿëàì. Ìöôòè (ùåéðÿòëÿ) Ñþéëÿéèí, ßúÿáà ñèç ßáó Øöúàìûñûíûç?

105

ßáó Øöúà (Ìöôòèíè ãóúàãëàð) ßñêè áèð äîñò, ÿâÿò, øàøûðìàéûíûç, Áàø âÿçèðÿì áó ýöí õÿëèôÿéÿ áÿí. Ñþéëÿ íåðäÿí õàòûðëàäûí áèçè ñÿí? Ìöôòè Îëìàñàéäû î éîëñóçóí äÿðäè, Áÿíè Áàüäàäÿ êèì ñöðöêëÿðäè?.. ßáó Øöúà Ñþéëÿ êèìäèð î? Ìöôòè Ñàéüûñûç Õÿééàì, Îíó ùè÷äÿí øûìàðòäû Õàúÿ Íèçàì. ßáó Øöúà Î, Ùèúàçäàí äþíöá, êå÷ÿí àãøàì Âàðäû Áàüäàäÿ, ýþðöá ÷îã èêðàì. Ìöôòè Èêè ýöí ñîíðà, øöáùÿñèç ýÿíúëèê Îëàúàãäûð îíóíëà êöôðÿ øÿðèê. Ýÿëìèøèì áÿí ôÿãÿò øèêàéÿò è÷èí, Ùÿáñÿ ëàéèãäèð þéëÿ áèð õàèí. Äûøàðûäàí ýóðóëòó âÿ ñàëàâàò ñÿñëÿðè ýÿëèð.

ßáó Øöúà Èøòÿ, áàã, ýÿëäè øàíëû ðÿùáÿðèìèç, Ùè÷ ìÿðàã åòìÿ, ñîíðà äèëëÿøèðèç.

106

Ìóñèãè... Õ ÿ ë è ô ÿ Ì ö ã ò ÿ ä è á è ë ë à ù Ì ÿ ë è ê ø à ù ë à áÿðàáÿð ýÿëèð. ßðÿá øåéõëÿðè âÿ Ìÿëèêøàùûí ñàðàé ÿðêàíû îíëàðû èçëÿð. Ñàááàù èëÿ ßáó Òàùèð äÿ ãèéàôÿòëÿðèíè äÿéèøäèðìèø îëäóãëàðû ùàëäà àðãà ñûðàäà ýþðöíöðëÿð.

Õÿëèôÿ (úàìààòà) ßééóùÿííàñ! Õàëèãèë-ÿãâàì Áÿíè ãûëìûø õÿëèôÿòöë-èñëàì. (ÿëèíè êþêñöíÿ ãîéàð) Ðÿùáÿð îëäóãúà Ìöãòÿäèáèëëàù, Ñàíìàéûí áèð íÿôÿð ãàëàð ýöìðàù. Ãàâóøóá ùàããà ýåòäè Àëï Àðñëàí, Áèçÿ éàðäûì÷ûäûð áþéöê õàãàí. (Ìÿëèêøàùû ýþñòÿðèð) Î, õèëàôÿò ëåùèíäÿ ÷àðïûøàðàã Ãåéñÿðè-Ðóìè ÿçäè ïÿê ïàðëàã. Õÿééàì ýÿëèá éàíäà äèíëÿð.

Ìÿëèêøàù (õÿëèôÿéÿ úÿâàáÿí) Äàèìà áÿí õèëàôÿò óüðóíäà Ùàçûðûì úÿíýÿ... Õÿééàì (ÿòðàôà) ßí ÷îúóãúà õÿòà. Õÿëèôÿ (ÿëëÿðè éóãàðûäà, Ìÿëèêøàù÷èí äóà åäÿð) Õàëèãè-ëÿìéÿçÿë, áþéöê ìÿ’áóä.

107

Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ Óëó õàãàíû åéëÿñèí ìÿñ’óä. Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ Òóë þìð åéëÿñèí êÿðàìÿò îíà. Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ Âàðñûí èãáàëû, åùòèøàìû ñîíà. Úàìààò Àìèí! Éåøëû áèð ÿðÿá äÿ “àìèí”äÿ èøòèðàê åäÿð, ýöëöíú âÿ òóùàô ñÿñè ìÿ’ëóì îëóð.

Õÿëèôÿ Êàìèéàá åòñèí ÿùëè-èìàíû. Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ ßùëè-Òóðàíû, ÿùëè-Èðàíû.

108

Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ Áèçè àëòûí-ýöìöøëÿ àíñûíëàð. Úàìààò Àìèí! Õÿëèôÿ Äèíè-èñëàìÿ àðãàëàíñûíëàð. Úàìààò Àìèí! (Äóà áèòÿð, ùÿð êÿñ ÿëèíè åíäèðèð) Õÿëèôÿ (Ìÿëèêøàùà) ßðÿáèñòàíà áÿçë åäèí ñÿðâÿò, Ñèçÿ Õàëèã íÿñèá åäÿð úÿííÿò. Õÿééàì (éàíûíäàêû éàâÿðÿ) Íÿãäè âåð, íèñéÿ àë, íÿ àáäàëëûã. Éàâÿð Äóð, éåòÿð.

109

Õÿééàì Àù, éàçûã, áó õàëãà éàçûã. Õÿëèôÿ (éåíèäÿí úîøàðàã) Îðäà, úÿííÿòäÿ áàøãà àëÿì âàð, Íàçëû ùóðèëÿð îéíàøûá äà úîøàð. Çöìðöä, åëìàñ ãÿäÿùäÿ ñèçëÿð è÷èí ßí íÿôèñ è÷êèëÿð ñóíàð... Áÿäÿâè ÿðÿá (éåðñèç ñåâèíúëÿ) Àìèí! Õÿëèôÿ ßâÿò, îíëàð, î èíúÿ àôÿòëÿð Ñèçè âóðüóí áàãûøëàðèëÿ ñöçÿð. Áÿäÿâè ÿðÿá (ùåéðÿòëÿ) Àëëàù... Àëëàù... Õÿëèôÿ Ìÿëÿêëÿð îéíàøàðàã, Ñèçÿ ýöëáóñÿëÿð âåðèð úîøàðàã. Áÿäÿâè ÿðÿá Íÿ ñÿàäÿò!

110

Õÿééàì (ÿòðàôà) Íÿ òàòëû ìåâùóìàò!.. Áÿäÿâè ÿðÿá Áàíà ãèñìÿò îëóðìó þéëÿ ùÿéàò? Õÿëèôÿ Íè÷èí îëìàç? Áÿäÿâè ÿðÿá Éàøûì áèð àç êå÷ýèí. Õÿëèôÿ Éåíèäÿí ýÿíúëÿøèðñèí. Áÿäÿâè ÿðÿá (äÿðèí ñåâèíúëÿ) Àù, àìèí!.. Õÿëèôÿ Ýÿíúëèê, ÿëáÿòòÿ, áàøãà íå’ìÿòäèð. Áÿäÿâè ÿðÿá ßí óìóëìàç áþéöê ñÿàäÿòäèð. Õÿëèôÿ (Õÿééàìà áàãàð) Éåíè áèð øÿõñÿ áÿíçèéîð î àäàì.

111

Ìÿëèêøàù Þéëÿ éà! Èøòÿ, ìþùòÿðÿì Õÿééàì. Ùÿúúÿ ýåòìèøäè... Õÿëèôÿ Ïÿê ýþçÿë, ÿúÿáà Éåíè øåéëÿð íÿ ýþðäöíöç îðàäà? Õÿééàì (ìÿ’íàëû àùÿíýëÿ) Äÿâÿëÿð... Îéíàøûá ãîøàí äÿâÿëÿð... Äÿâÿëÿð... Ñàäÿ ùîïëàøàí äÿâÿëÿð... Äÿâÿëÿð... Úèôò àéàãëû ìÿðêÿáëÿð... Ìöôòè Ñóñäóðóí, ýþð íÿ ñà÷ìàëàð ñþéëÿð. Õÿëèôÿ Áÿëëè, Õÿééàìûí å’òèãàäûíäà Øöáùÿëÿð éîã äåéèë... Ìÿëèêøàù ßâÿò, îíäà... Ñîí çàìàíëàð àúûãëû áèð ùàë âàð. Òèòèç îëìóø äà, ùÿð íÿ ýþðñÿ ãûçàð... Áó ñÿéàùÿò äÿ áèð áÿùàíÿ èäè, Óíóòóëñóí äåäèê áèð àç äÿðäè, Áèë’ÿêèñ éàïäû ïÿê ôÿíà òÿ’ñèð. Ìöôòè Î ñàïûòìûø...

112

Ìÿëèêøàù (áàüûðûð) Ñàãûí, éåòÿð òÿùãèð! Ùÿð ñþçöí áèð ìÿãàìû âàð. Ìöôòè Íÿ ìÿãàì?! Õÿëèôÿ (éóìøàã âÿ ãóðíàçúà) Áÿëëè, éîã éåð éöçöíäÿ ñó÷ñóç àäàì. Ìÿëèêøàù (ÿëèíè áþýðöíÿ ãîéàð) Àù, àìàí, äîüðàíûá äóðóð úèýÿðèì... Õÿëèôÿ Áèð ñÿáÿáñèç äåéèë, áó, çÿíí åäÿðèì. Ìÿëèêøàù Ñîéóã àëäûì êå÷ÿí ýöí àâäà èêÿí. Õÿëèôÿ (ãóëàìà) Áàø òÿáèá íåðäÿ? Äóðìà, ñþéëÿ ùÿìÿí. (úàìààòà) Òîïëàéûí ñèç äÿ õàëãû úàìèäÿ, Éàëâàðûí ùàããà, áÿëêÿ éàðäûì åäÿ. Åéëÿðèì áÿí äÿ øèìäè ðàçè-íèéàç, Îíäà áèð çÿððÿ õàñòàëûã ãàëìàç.

113

Ìÿëèêøàù (ÿëèíè êþêñöíÿ ãîéàð) Ýåäÿëèì, ÷ûðïûíûá äóðóð ãÿëáèì. ßáó Øöúà âÿ éàâÿðëÿð éàðäûì åäèá àïàðûðëàð.

Õÿëèôÿ Ñàíà âåðñèí øÿôà áþéöê Ðÿááèì. Úàìààò ìÿùçóí âÿ ïÿðèøàí àùÿíýëÿ “àìèí” äåéÿ ìÿúëèñè òÿðê åäèðëÿð. Õÿëèôÿ éàí îäàéà êå÷ÿð. Áèðèíúè ãóëàì äà áÿðàáÿð ÷ûãàð. Ñàááàù èëÿ ßáó Òàùèð äÿ áèð ýóøÿäÿ ñàãëàíûð.

Ñàááàù Î ñþíÿð øèìäè, ãàëäû Õàúÿ Íèçàì. ßáó Òàùèð Ñàü áûðàãìàì, îíóí äà þìðö òàìàì. Áèðèíúè ãóëàì (ýåðè äþíöá îíëàðû ýþðöíúÿ) Áàíà áàã, åé! ßáó Òàùèð (ãóëàìû àðãàäàí éàãàëàð) Ñàãûí, ãûìûëäàíìà, äóð! Áèðèíúè ãóëàì Ñÿí äÿ êèìñèí?

114

ßáó Òàùèð (õÿíúÿðèíè îíóí êþêñöíÿ äàéàéûð) Úàâàáûí èøòÿ áóäóð! Áèðèíúè ãóëàì Úîøìà! Àúèç ãóëóí ýöíàùû íÿäèð? ßáó Òàùèð Åéè áàã, áÿí êèìèì? Áèðèíúè ãóëàì (ñåâèíúëÿ) ßáó Òàùèð. ßáó Òàùèð Òàíûäûí? Àôÿðèí!.. (Áèð-áèðèíèí ÿëëÿðèíè ñûãàðëàð) Áèðèíúè ãóëàì (Ñàááàùû ýþñòÿðèð) Î êèì? ßáó Òàùèð Éîëäàø... Áèðèíúè ãóëàì Ýåäÿëèì, èñòèðàùÿò åéëÿ...

115

ßáó Òàùèð Éàâàø, Áàíà àíëàò êè, íåðäÿ Õàúÿ Íèçàì? Áèðèíúè ãóëàì Áèëÿìÿì. ßáó Òàùèð Áèð áàãûí íÿ ãàôèë àäàì. (Ñàááàùû ãóëàìà ýþñòÿðèð) Î, Ìÿëèêøàùà ãàðøû ïÿê êöñêöí, Áÿëêÿ, óçëàøäûðûð õÿëèôÿ áó ýöí? Áèðèíúè ãóëàì Âàãòû éîãäóð õÿëèôÿíèí ÿñëà, Åéëèéîð øàíëû ïàäøàùà äóà. Áó ñûðàäà ïÿðäÿ àðãàñûíäà ëèðèê ìóñèãè ÷àëûíûð.

Ñàááàù Íÿ ýþçÿë ìóñèãè... Ôÿãÿò, ÿúÿáà Ùè÷ ýþðöëìöøìö ìóñèãèëÿ äóà? ßáó Òàùèð Áóðäà, áàã, ïÿðäÿ àðãàñûíäà. (Ïÿðäÿéè à÷ìàã èñòÿð, ãóëàì áûðàãìàç) Áèðèíúè ãóëàì Àìàí! Áèçè ìÿùâ åòäèðèð õÿëèôÿ, èíàí.

116

ßáó Òàùèð ßñêè äîñòóç, áûðàã äà ñåéð åäÿëèì, Ñÿí áèëèðñèí êè, áîøáîüàç äåéèëèì. Áèðèíúè ãóëàì Ñþç âåðèí, ùÿð íÿ ýþðñÿíèç, àíúàã Ãàëàúàã ãÿëáèíèçäÿ, ñèðð îëàðàã. ßáó Òàùèð À÷! ×îúóã ñàíìà ùÿìâèëàéÿòèíè. Áèðèíúè ãóëàì Èøòÿ, ñåéð åò õÿëèôÿ úÿííÿòèíè... Áèðèíúè ãóëàì ïÿðäÿéè à÷àð. Ñÿùíÿíèí èøûüû ÷ÿêèëèð, áàü÷à ýþðöíöð. Õÿëèôÿ ÷è÷ÿêëè áàü÷àäà, ôÿââàðÿëè áèð ùàâóç êÿíàðûíäà çåâã àëÿìèíÿ äàëìûø, éàðûì÷ûïëàã ãûçëàð ðÿãñ åäÿð, îíó ÿéëÿíäèðèðëÿð.

Ñàááàù Íÿ ðÿçàëÿò... Áó áèð èáàäÿòìè? Íÿ ñÿôàëÿò... Áó áèð õèëàôÿòìè? ßáó Òàùèð (êèíàéÿëè) Áóíà áàã, çåâãÿ áàã, øÿòàðÿòÿ áàã!.. Áèðèíúè ãóëàì Ùàéäû, ðÿää îë! (Ïÿðäÿéè ãàïàìàã èñòÿð) 117

ßáó Òàùèð Àìàí, áèð àç äà áûðàã... Áèðèíúè ãóëàì Ùè÷ çÿðÿð éîã, äîéóíúà áàã, ëàêèí Ñà÷ìà ñþçëÿð íè÷èí? Ëÿòèôÿ íè÷èí? ßáó Òàùèð Íÿ îëóð? Áèëìÿäèê. Áèðèíúè ãóëàì Áó ùè÷ éàðàìàç... Ñ àá á à ù Áàíà, ëöòôÿí, áèð àç ñó. Áèðèíúè ãóëàì Áÿêëÿ áèð àç. Éàí îäàéà êå÷ÿð. Ãûçëàð ðÿãñ åäèð âÿ øÿðãè îãóðëàð.

Ãûçëàð Ó÷àðàã ùÿð òÿðÿôäÿ áèð êÿëÿáÿê, Éàíàøûð ÿí ñåâèìëè áèð ÷è÷ÿéÿ. Þïöá îãøàð, ÿìèá äîéàð, ýöëÿðÿê, Ãàïûëûð ñîíðà áàøãà áèð äèëÿéÿ. Áàíà ýÿë, ó÷ìà, äóð, ýþçöì êÿëÿáÿê, Ñàíà âàð ýèçëè áèð ñþçöì êÿëÿáÿê. Àë ÷èëÿíìèø ãàíàòëàðûíäà ñÿíèí, Ðÿíýè ñîëìóø ÷è÷ÿêëÿðèí ãàíû âàð.

118

Öçìÿ øÿí áèð ùÿéàòû ñåâýèí è÷èí, Øöáùÿñèç îíëàðûí äà áèð úàíû âàð. Áàíà ýÿë, ãà÷ìà, äóð, ýþçöì êÿëÿáÿê, Ñÿíè èíúèòìÿñèí ñþçöì, êÿëÿáÿê. ßáó Òàùèð ãàïûéà áàãàðàã ïÿðäÿéè ãàïàð. Ñÿùíÿ áèð àç àéäûíëàøûð.

ßáó Òàùèð Äóð, ýÿëÿí âàð. Ñàááàù ßâÿò î... Õàúÿ Íèçàì. ßáó Òàùèð Ñÿí ÷ÿêèë! Ñàááàù Ïÿê ýþçÿë. (Éàí îäàéà êå÷ÿð) ßáó Òàùèð (ÿòðàôà) Ýÿë, èøòÿ òàìàì. Õ à ú ÿ Í è ç à ì ýÿëèð.

ßáó Òàùèð (îíà éàãëàøàðàã éàëâàðûúû áàãûøëà) Ìþùòÿðÿì Õàúÿ! Áèçäÿí îëñà õÿòà, Ñèçäÿí ÿëáÿòòÿ, ÿñêèê îëìàç ÿòà.

119

Õàúÿ Íèçàì Ñþéëÿ, êèìñèí? ßáó Òàùèð Ãóëóí – ßáó Òàùèð. Õàúÿ Íèçàì Íÿ äèëÿðñèí? ßáó Òàùèð (áèð ìÿêòóá âåðèð) Áóéóð äà áàã! Õàúÿ Íèçàì Áó íÿäèð? ßáó Òàùèð Íàìÿ. Õàúÿ Íèçàì Êèì éàçäû? ßáó Òàùèð Áèëäèéèí Ñàááàù. Õàúÿ Íèçàì (îãóð) ßâÿò.

120

Îíóí ìÿêòóáà äàëäûüûíû ýþðöíúÿ ßáó Òàùèð õÿíúÿðè áþéðöíÿ ñîãàð.

Õàúÿ Íèçàì (éûãûëàð) Àù... ßáó Òàùèð Èøòÿ ñóñ, ýÿáÿð... Õàúÿ Íèçàì Åéâàù... Þëöð. Á è ð è í ú è ã ó ë à ì Ñ à á á à ù èëÿ áÿðàáÿð ýÿëÿð.

Áèðèíúè ãóëàì (øàøãûí) Ñÿí íÿ éàïäûí? ßáó Òàùèð Áóäóð úÿçàñû îíóí. Ñàááàù (è÷äèéè ñó ãÿäÿùèíè áèð éàíà áûðàãàðàã) Ýåäÿëèì, ùàéäû... ßáó Òàùèð Ýÿë, áûðàã óéóñóí... (×ûãàðëàð) 121

Áèðèíúè ãóëàì Áó íÿ äÿùøÿòëè ùàë, àìàí, éà Ðÿá! (úÿíàçÿéè éîãëàð) Ñþíìöø àðòûã, áÿíÿì áó ãÿòëÿ ñÿáÿá. Èêèíúè ãóëàì (ýÿëÿð, òÿëàøëà) Áóíó êèì éàïäû? Áèðèíúè ãóëàì Ãàíëû õûðñûçëàð, Øèìäè áóðäàí ãà÷àí óüóðñóçëàð. Èêèíúè ãóëàì Áèð úèíàéÿò êè, áóíäà ñÿí ìÿñ’óë. Áèðèíúè ãóëàì Áÿí íè÷èí? Áÿí íè÷èí? Èêèíúè ãóëàì Êèì åòäè ãÿáóë? Áèðèíúè ãóëàì Ñóñ, éåòÿð! Èêèíúè ãóëàì Àù, õÿëèôÿ ýþðñÿ áóíó, Ãà÷ûðûð ùÿôòÿëÿðúÿ óéãóñóíó.

122

Áèðèíúè ãóëàì Éàðäûì åò, ñîíðà áèð ñÿáÿá áóëóðóç, Áèð éàëàí óéäóðóá äà ãóðòóëóðóç. Úÿíàçÿéè éàí îäàéà êå÷èðèðëÿð. Õÿééàì ýÿëÿð, ìóñèãèíè äèíëÿð.

Õÿééàì Êèìñÿ éîã, áÿêëÿ áóðäà. (ïÿðäÿéè áèð éàíà ÷ÿêÿð) Åøã îëñóí! Ùÿð êþíöë øÿí, íÿäÿíñÿ áÿí ìÿùçóí. ×ûðïûíûð íÿø’ÿ, ìóñèãè èíëÿð, Îéíàøûð ãàéüûñûç ýþâÿð÷èíëÿð. Ãûçëàð ùàâóçäà ùîïëàøûá ýöëöøöðëÿð. Õÿëèôÿ ùàâóç êÿíàðûíäà ãûçëàðäàí èêèñèíè éàãàëàìûø, þïöá ñûãûøäûðûð.

Õÿëèôÿ (áèðèíúè ãóìðàë ãûçà) Ñÿí ýþçÿëñèí, ñåâèìëè àôÿòñèí. (èêèíúè ñàðûøûí ãûçà) Ñÿí èñÿ áèð è÷èì ëÿòàôÿòñèí. (áèðèíúèíè ãóúàãëàð) Ñÿíäÿ âàð úîøüóí åùòèðàñ àëåâè, Éàãàð àòÿøëÿðèí ñþíöê áèð åâè. (ãÿùãÿùÿëÿðëÿ ýöëÿí èêèíúè ãûçà) Ñÿíè Òàíðûì éàðàòäû ýöëìÿê è÷èí, Ñàäÿ ýöëìÿê äåéèë, þïöëìÿê è÷èí. (Þïÿð) 123

Õÿééàì (ÿòðàôà) ßâÿò, îíëàð áèðÿð ýöëöìñÿð íàç, Ñÿí äÿ øÿùâÿò ÿñèðè áèð ãóðíàç. Áèðèíúè ãóëàì (ýÿëèð, ãûçüûí) ×ÿêèë îðäàí, íÿ ñàéüû áèëìÿç àäàì. Õÿééàì Ñþéëÿíèá äóðìà, íåðäÿ Õàúÿ Íèçàì? Áèðèíúè ãóëàì Áóðäà éîã... Õÿééàì Áóðäà. Áèðèíúè ãóëàì Ýÿëìÿìèø. Õÿééàì Ýÿëìèø! Áèðèíúè ãóëàì Ñàíà ÿñëà éàðàøìàéàí êþòö èø. (éàãàëàìàã èñòÿð) Õÿééàì ×ÿêèë, àçüûí!

124

Áèðèíúè ãóëàì (áàüûðûð) Øàøûðìà, ùàéäû! Õÿëèôÿ (äþíöá áàãàð. Õÿééàìà) Áó íÿ?! Ñÿí ãàðûøäûí õèëàôÿò èøëÿðèíÿ... Ùÿð øåéèí áèð ùöäóäó âàð, ÿúÿáà Ñàéüûñûçëûãäà âàðìû áèð ìÿ’íà? Ãûçëàð óòàíûá øàøûðûðëàð.

Õÿééàì (àúû âÿ àëàéúû ýöëöøëÿ) Åé ìöãÿääÿñ, ñåâèìëè ðÿùáÿðèìèç! Ýöëìÿê èñòÿð áèçèì äÿ ýþçëÿðèìèç. Øàèðèì, àç äà îëñà ðóùóì âàð. (ãûçëàðû ýþñòÿðèð) Áÿíè úÿçá åòäè, áàã, î øàãðàãëàð, Ýÿëäèì àëãûøëàéûì ìÿùàðÿòèíè, Áÿéÿíÿð Òàíðû ýþðñÿ úÿííÿòèíè. Éûãàíûð Êåâñÿðèíäÿ ùóðèëÿð, Èøòÿ, öðêÿê áàãûøëàðèëÿ ýöëÿð, Ýþðìÿäèì áþéëÿ øàèðàíÿ ùÿéàò, Ñÿíäÿ âàðìûø ïÿê èíúÿ ùèññèééàò. (úèääè âÿ êÿñêèí) Åòìÿñèí ñþçëÿðèì ôÿíà òÿ’ñèð, Ñÿí äåéèëñèí øÿðÿôëè áèð òàúèð. Õàëãà úÿííÿò âåðèá î äöíéàäÿ, Þçöí àëóäÿñèí áó äöíéàäÿ.

125

Ñÿíè àëäàòìàñûí î ýþç-ãàøëàð, Áó ñÿàäÿòäÿ ãàíëû ýþçéàøû âàð. Áàòàðàã áèð éûüûí àëûí òÿðèíÿ, Íÿø’ÿ ñÿðïÿð ñÿíèí äèëÿêëÿðèíÿ. Ãûçëàðû àüàúëàðûí àðäûíäà ýþðÿð.

Êèìäèð îíëàð? Çàâàëëû ãóðáàíëàð! Ñÿí äÿ áèð äóéüóñóç, ãóäóç úàíàâàð. Õÿëèôÿ Íÿ úÿñàðÿò, íÿäèð áó àçüûíëûã?! Êöôðöí àéäûí, éåòÿð, éåòÿð àðòûã. Õÿééàì Âåðèí å’äàì è÷èí ùàìàí ôÿðìàí. Õÿëèôÿ Äóð, Ìÿëèêøàùÿ ñþéëÿðèì ÿë’àí. Ñÿíè ìÿùâ åòäèðèð. ßáó Øöúà (ýÿëèð, ñîí ñþçëÿðè äèíëÿéÿðÿê) Ôÿãÿò, ùåéùàò... Õÿëèôÿ Íÿ õÿáÿð âàð? ßáó Øöúà Î åòäè òÿðêè-ùÿéàò... Ïÿðäÿ 126

ÀËÒÛÍÚÛ ÏßÐÄß Íèøàáóðäà èëê áàùàðûí úîøüóí âÿ ýþçÿë ýöíö, áàü÷àäà éåøèëëèêëÿð âÿ ÷è÷ÿêëÿð. Áèð òÿðÿôäÿ ñàðìàøûãëà ñàðûëû áèð ãöëáÿ. Ãöëáÿíèí þíöíäÿ áèð òàõò ãîéóëìóø. Ñà÷ëàðû, ñàãàëû àüàðìûø, àü ýåéèìëè Õÿééàì òàõò öçÿðèíäÿ îòóðóá, ÿëëÿðèíè âÿ àëíûíû ÿñàéà äàéàéàðàã äöøöíöð. Êÿíàðäàêû éîë èëÿ òàõò àðàñûíäà èêè ñÿðâ àüàúû âÿ èêè ïöñêöëëö ñþéöä âàðäûð. Óçàãäà Èìàìçàäÿ ýöíáÿäè âÿ çÿëçÿëÿäÿí õàðàá îëìóø, áóëóòëàðà éöêñÿëÿí ìþùòÿøÿì áèð ãÿñð ýþðöíöð. ßòðàôû íåé ñÿñè èíëÿòèð. Èêè ãîìøó ãûç ÿëëÿðèíäÿ áèðÿð ýöë äÿìÿòè ýÿëèðëÿð. Õÿééàìà éàãëàøûðëàð.

Áèðèíúè ãûç Èøòÿ Õÿééàì óéóéóð. Èêèíúè ãûç Ñóñ, äàëìûø... Áèðèíúè ãûç Èõòèéàðäàí ãóðó áèð úàí ãàëìûø. Éà, íÿ îëñóí áó ÷è÷ÿêëÿð? Èêèíúè ãûç Ýÿë äÿ, Áûðàãûá ýåòìÿëè òàõò öñòöíäÿ. Äÿìÿòëÿðè éàñòûã öçÿðèíÿ áûðàãûá ñÿññèç àäûìëàðëà óçàãëàøûðëàð. Áÿò-áÿíèçè ñîëìóø, ãèéàôÿñè äÿéèøìèø Ñ à ã è é ÿ áèð ãÿäÿù øÿðàá ýÿòèðèð, òàõòûí éàíûíäàêû èñêÿìëÿ öçÿðèíÿ áûðàãàðàã, ÷ÿêèëèá ýåäÿí ãûçëàðà òàìàøà åäÿð. Õÿééàì áàøûíû ãàëäûðûð, Ñàãèéÿíè ñöçÿð.

Õÿééàì (ìÿ’íàëû áèð àùÿíýëÿ) Ùåé ôÿëÿê, êå÷äè çàìàí äàëüà êèáè, Þéëÿ áèð äàëüà êè, ãîðãóíú, ÿñÿáè. Áèð ÿñÿð ãàëìàäû øÿí ýÿíúëèêäÿí, Êèìñÿëÿð éîã, íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ ýåäÿí...

127

Ïîçóëóá åéøö-òÿðÿá, âà ÿñÿôà: Íÿ Âÿôà ãàëäû, íÿ Ñåâäà, íÿ Ñÿôà. Ñþíäöëÿð ùÿïñè êå÷ÿí çÿëçÿëÿäÿí, Áèð ãàëàí áèç, î êö÷öê ãàôèëÿäÿí. Äÿéèøèá ñîëäó ñÿíèí ýöë éàíàüûí, Áÿí äÿ áèð àòÿøè ñþíìöø éàíüûí... (óçàãäàêû õÿðàáÿ ãÿñðè ýþñòÿðèð) “Î ñàðàéëàð êè, áóëóòëàðëà þïöøìÿêäÿ áó ýöí, Éöç ñöðÿðëÿðäè êå÷ÿí øàùëàð îíóí õàêèíÿ äöí, Èøòÿ ýþðäöì, ãîíàðàã áöðúöíÿ áèð ãóìðó þòÿð, Ñàíêè äåð: ùåé ýèäè, ùåé! Íåðäÿ î ýöí íåðäÿ î ýöí?” Ñàãèéÿ (ãÿäÿùè âåðèð) Áàäÿ è÷, àíìàüà ýÿëìÿç êå÷ÿíè. Õÿééàì Ýþðöíöð, ñþçëÿðèì èíúèòäè ñÿíè. Ñàãèéÿ Ñàãûí, àëäûðìà. Õÿééàì (è÷ÿð, ÿòðàôû ùåéðÿòëÿ ñöçÿð) Òÿáèÿò íÿ ýþçÿë!.. Èõòèéàðëûã íÿ óüóðñóç ÿíýÿë. Íÿ òóùàô, éåòìèøÿ ýÿëìèø äÿ éàøûì, Çåâãÿ äöøýöí éåíÿ ñåâäàëû áàøûì, (ÿòðàôà áàãàð, äÿìÿòëÿðè ýþðÿð) Áó ÷è÷ÿêëÿð íÿ?

128

Ñàãèéÿ (àëûá ãîãëàéàðàã Õÿééàìà âåðèð) Áèðÿð òàçÿ äÿìÿò. Õÿééàì Ãîìøó ãûçëàðìû ýÿòèðìèøäèð? Ñàãèéÿ ßâÿò. Áó ñûðàäà ÿòðàôû ìóñèãè äàëüàëàðû îãøàð, ýþçÿë ýåéèíìèø ãûçëàð âÿ äÿëèãàíëûëàð òàãûìëà éîëäàí êå÷ÿðëÿð.

Ñàãèéÿ Íÿ øÿòàðÿòëè áàùàð, èøòÿ, áàãûí, Ñàðìûø ÿòðàôû áÿäèè áèð àãûí... Ãàëìàìûø êèìñÿ áó ýöí åâëÿðäÿ, Áèð ñåâèíú àëÿìè âàð ùÿð éåðäÿ. (Ãÿäÿùè àëûá è÷ÿðè ýþòöðöð) Õÿééàì Éåíèäÿí ïàðëàäû ãàðøûìäà ùÿéàò, Àíûðûì êå÷ìèøè, ëàêèí... (êþêñ þòöðöð) Ùåéùàò... Òàõò éçÿðèíäÿ óçàíûð, óéãóéà äàëàð. Áó ñûðàäà ïÿê èõòèéàðëàøìûø Ì ö ô ò è, ãèéàôÿòèíè äÿéèøìèø Í à è á ë ÿ áÿðàáÿð Èìàìçàäÿ çèéàðÿòèíäÿí ýÿëèðëÿð.

Ìöôòè Àù, éîðóëäóì.

129

Íàèá (éîë öçÿðèíäÿêè èðè äàøû ýþñòÿðèð) Áó äàø öñòöíäÿ îòóð. Ìöôòè (îòóðàðàã) Èõòèéàðëûã þëöìöí ãîìøóñóäóð. Áó ùàëäà îðòàéàøëû êþéëö åðìÿíè éîëäàí êå÷ÿð.

Åðìÿíè À õîúàì! Áóðäà éàøàðìûø áèð àäàì. Íàèá (ñþçöíö êÿñÿð) Íÿ àäàì? Êèìäèð î? Åðìÿíè Øàèð Õÿééàì. Ìöôòè Íÿ è÷èíäèð áó ýþðöø? Åðìÿíè Íÿçðèì âàð. Ìöôòè (øàøãûí âÿ ñèíèðëè) Íÿ ãàäàð ãàôèë èìèø èíñàíëàð.

130

Íàèá (åðìÿíèéÿ) Î Èìàìçàäÿ, áó ìöôòè âàðêÿí Íÿ óìàðñûí î ñþíöê áèëýèúäÿí? Âàðñà íÿçðèí, áèçÿ âåð. Åðìÿíè (ÿëè èëÿ ðÿää åäÿð) Ëàôû áûðàã, Íåðäÿ Õÿééàì? Îíó ýþñòÿð àíúàã. Ìöôòè (ñèíèðëè) Îíà éåð âåðìÿäèëÿð Áàüäàääà, Öëÿìà êöôðöíÿ âåðìèø ôèòâà. Íàèá Êèìñÿ ÿë’àí áó Íèøàáóðäà áåëÿ Îíà éàãëàøìàç, èíàí, ùþðìÿòëÿ. Åðìÿíè Íÿìÿ ëàçûì, à ýþçöì. Íàèá Ñÿí êèìñèí? Åðìÿíè Áàü÷û áèð åðìÿíè.

131

Ìöôòè (ãûçàðàã éåðèíäÿí ãàëãàð, Íàèáÿ) Ðÿää åò, ýåòñèí! Íàèá Ãûçìà, øåéõèì, î äà áèð ÿùëè-êèòàá, Áàãàëûì, íÿçðè íÿäèð? Åðìÿíè (òîðáàäàí àüçû ãàïàëû áèð äÿñòè ýþñòÿðèð) Èøòÿ øÿðàá. ßí ýþçÿë ñå÷ìÿ öçöìäÿíäèð áó, Áàøãàäûð ùÿì äàäû, ùÿì õîø ãîãóñó. Ìöôòè Ñóñ, éåòÿð, îù, íÿ ÿäÿáñèç!.. Åðìÿíè (ìÿ’íàëû áàãûøëà) ßúÿáà, Ñÿí íÿ ñàíäûí? Êþòö áèð òþùôÿìè éà?! Íàèá Î áèð àòÿø êè, ãèéàìÿòäÿ ñÿíè Éàãàðàã ìÿùâ åäÿúÿê. Åðìÿíè (ýöëöìñÿð) Äèíëÿ áÿíè! “Áèð áàëûã ãàâðóëóá þðäÿêëÿ éàíàðêÿí òàâàäà, 132

Äåäè: àíëàò, ýåðè äþíìÿçìè àãàí ñåë ÿúÿáà? Àù ÷ÿêèá ñþéëÿäè þðäÿê: áèç þëöðêÿí áèðäèð, Áó úèùàí úöìëÿ ñÿðàá îëñà, éà òóôàí îëñà”. Ìöôòè Áóíà áàã, áèð áóíà áàã, çÿâçÿê àäàì. Ýþð íÿëÿð ñà÷ìàëûéîð... (ßñàñû èëÿ øÿðàá äÿñòèñèíè ãûðìàã èñòÿð) Åðìÿíè (òÿëàøëà) Åòìÿ, õîúàì. Áÿíè âóðñàí îëóð, àììà áóíó éîã, Åùòèðàì åò, áó øÿðàáûí éàøû ÷îã. Ìöôòè (éåíÿ ÿñàñûíû ãàëäûðûá áàüûðûð) Ùàéäû, ñþéëÿíìÿ, ÷ÿêèë! Íàèá (Ìöôòèéÿ) Ýÿë, áÿðè ýÿë! (Ýåäÿðëÿð) Åðìÿíè (ãàôàñûíû îéíàòàð) Ýþð íÿ ãóðòäóð êè, ãà÷àð îíäàí ÿúÿë. (ãöëáÿäÿí ÷ûãàí Ñàãèéÿéÿ) À áàúûì, íåðäÿ î Õÿééàì?

133

Ñàãèéÿ (Õÿééàìû ýþñòÿðèð) Óéóéóð. Åðìÿíè (äÿñòèéè âåðèð) Óéóñóí, àë, áó îíóíäóð. Ñàãèéÿ Ýÿë îòóð, Ýÿë, ðàùàòëàí àçàúûã. Åðìÿíè Ýåòìÿëèéèì. Ñàãèéÿ Ñîðñà êèìäèð ýÿòèðÿí? Áÿí íÿ äåéèì? Åðìÿíè Íÿéÿ ëàçûì, à ýþçöì, ñþéëÿ êè, áèð ßùëè-ùàë åðìÿíèíèí òþùôÿñèäèð. Ýåäÿð. Ñàãèéÿ äÿñòèéè è÷ÿðè ýþòöðöð. Áó ñûðàäà ãàðàíëûã ÷þêÿð, øèìøÿêëÿð ÷àãàð, ðÿíýàðÿíý ãàçëàðà áöðöíìöø ðÿããàñÿëÿð øÿí âÿ èíúÿ ýöëöøëÿðëÿ Õÿééàìà éàãëàøûá, ðÿãñ åäèá îãóðëàð.

Ðÿããàñÿëÿð Ýÿëäèê ñàíà, ýÿëäèê ñàíà, åé ïèðè-õÿðàáàò, Éåòìÿçìè õÿéàëàò? Êå÷ìèøëÿðè þçëÿð äöøöíöðñöí ùÿð àäûìäà, Àòìàç ñÿíè Ñåâäà.

134

Ýöëäöêúÿ òÿáèÿò, ýöëÿð àçàäÿ äèëÿêëÿð, Ùÿð êÿñ ñÿíè áÿêëÿð. Ñåâäà áåëÿ ýÿëìèø ñàíà âåðñèí éåíè èëùàì. Åé ñåâýèëè Õÿééàì! Ñåâäà ýÿëèíëÿðÿ ìÿõñóñ ïÿìáÿ òöëëÿð è÷èíäÿ îëàðàã ýÿëèð.

Ñåâäà Âóðüóí ñàíà áèð òàçÿ ýÿëèí, éîñìà ýþâÿð÷èí, Ñåâäèì ñÿíè, ñåâäèì ñÿíè, ëàêèí Îãøàðìû ýÿëèí ðóùóíó àü ñà÷ëû áó àøèã? Áèð õàðÿ áó ýöëãþí÷ÿ íÿ ëàéèã. (Ýåäÿúÿê îëóð) Õÿééàì (ñàéûãëàðêÿí) Ñåâäà! Áèðèíúè ðÿããàñÿ (Ñåâäàéà) Î íÿ? Þçëÿð ñÿíè Õÿééàì, Þçëÿð ñÿíè, ýþçëÿð ñÿíè Õÿééàì. Ñåâäà (Õÿééàìà) Éàëâàðìà, áÿíèì ýÿðäÿéèì, ÿôñóñ, Ïÿê äàð âÿ ãàðàíëûã, áàíà ìÿõñóñ. Àëìàã äèëÿðèì ãîéíóìà, ëàêèí Ûññûç âÿ ðöòóáÿòëè ñÿíèí÷èí. (Óçàãëàøàð) 135

Áèðèíúè ðÿããàñÿ Äóð ýåòìÿ, ñÿàäÿò ãóøó, áèð äóð, Áàñ áàüðûíà ìÿ’øóãóíó, ñóñäóð. Õÿééàì (óéãóäà îëàðàã òèòðÿê âÿ éàëâàðûúû áèð ñÿñëÿ) Ñåâäà?!. Ñåâäà Áÿíè ñþéëÿòìÿ, ÷ÿêèë ýèò! Áèð àøèã îëóð ñåâýèäÿ ñàáèò. Ñÿí íåðäÿ áèð àôÿòëÿ ýþðöøñÿí, Ðóùóí áàéûëûð úèëâÿëÿðèíäÿí. (äÿìÿòëÿðè ýþñòÿðèð) Áèð ñþéëÿ, íè÷èíäèð áó ÷è÷ÿêëÿð? Ùÿð ãþí÷ÿñè áèð áóñÿíè áÿêëÿð. Áèð áóñÿ êè, òà ãÿëáèìÿ èøëÿð, Ùÿð àí áÿíè áèð îã êèáè äèøëÿð. Õÿééàì (ñàéûãëàð) Ñåâäà!.. Áèðèíúè ðÿããàñÿ (àëàéúû ýöëöøëÿ) Àò éöçäÿí èïÿê òöëëÿðè áèð àí, Îëñóí î ýþçÿë ýþçëÿðÿ ùåéðàí.

136

Ñåâäà (öçöíäÿêè äóâàüû àòàð, ãîðãóíú èñêåëåò ìåéäàíà ÷ûãàð) Áàã! Èøòÿ áÿíèì ùöñíè-úàìàëûì. Õÿééàì (ùÿçèí ôÿðéàä èëÿ) Äÿùøÿò!.. Ñåâäà Ñÿíè öðêöòäöìö ùàëûì? Êå÷ìèøäÿ, õàéûð, áþéëÿ äåéèëäèì. Áèëñÿí íÿ ýþçÿë, àù íÿ ýþçÿëäèì... Ýþçëÿð áÿíè ùÿñðÿòëÿ àðàðäû, Ùöñíöìäÿ ñÿùÿð úèëâÿñè âàðäû. Áèðäÿí-áèðÿ ñîëäóì äà, äÿéèøäèì, Ûññûç, ÿáÿäè ùè÷ëèéÿ êå÷äèì. Úèñìèì ãàðûøûá òîïðàüà, îíäàí Ýöëëÿð âÿ äèêÿíëÿð áèòÿð ÿë’àí. Éåìäèð äÿâÿëÿð÷èí î äèêÿíëÿð, Ýöëëÿð äÿ êþêöñëÿðäÿ ýöëöìñÿð. (àëàéúû ýöëöøëÿ) ×èðêèíëèéèì åòäèðìÿñèí èêðàù Êþíëöì ñÿíè þïìÿê äèëÿð... (Éàãëàøûá Õÿééàìû þïÿð) Õÿééàì (óñàíú èëÿ) Åéâàù!!!

137

Áèðèíúè ðÿããàñÿ Ãûñãàíäûã, àìàí áóñÿ, íÿ áóñÿ... Ñåâäà Áàã, êöñäö, èíàí. Ðÿããàñÿëÿð Áóñÿ, íÿ áóñÿ!.. Èíúÿ ãÿùãÿùÿëÿðëÿ óçàãëàøûðëàð. Áó ñûðàäà éàüìóð éàüìàüà áàøëàð. Ýÿçèíòèéÿ ÷ûãàí ãûçëàð ýåðè äþíöá ãà÷ûøàðàã, ýöëöøÿðÿê àüàúëàðûí àëòûíäà âÿ ãöëáÿ ÿòðàôûíà òîïëàøàðëàð. Éàüìóð êÿñèëäèéè êèáè îéíàã áèð àùÿíýëÿ øÿðãè ñþéëÿðëÿð.

Ãûçëàðûí øÿðãèñè Ñÿùÿð ÷ÿìÿíäÿ ëàëÿëÿð, Ñóíàðäû àë ïèéàëÿëÿð. Ýöëÿðäè èíúÿ áèð ýöíÿø, Ó÷àðäû èíúÿ æàëÿëÿð. Ñóëàð áàøûíäà ùÿð áþúÿê Àðàðäû òàçÿ áèð ÷è÷ÿê. Ýöëÿðäè éàâðó ãóøëàðûí Þòöøìÿñèëÿ ùÿð äèëÿê. Õÿééàì (îéàíûá ãàëãàð) Áó íÿ òàëå, î íÿ ðþ’éà, íÿ õÿéàë?! Îíëàðûí òåéôèìè áóíëàð? Áó íÿ ùàë?! Áèð àç ÿââÿë ÷è÷ÿê ýÿòèðÿí ãûçëàð Õÿééàìà éàãëàøûðëàð.

Áèðèíúè ãûç (àðãàäàøûíà) Èøòÿ, Õÿééàì, î áþéöê øàíëû áàáà.

138

Èêèíúè ãûç Áÿí êèìèì, ñþéëÿ î êèìäèð ÿúÿáà? Ñàãèéÿ (îíëàðà éàãëàøûð) Èõòèéàðäûð, ñèçè íåðäÿí áèëÿúÿê? Õÿééàì (äèããÿòëÿ ñöçÿðÿê) Áèð éûüûí úàíëû ÷è÷ÿê, øÿí êÿëÿáÿê. (áèðèíúèéÿ) Àëàýþç, áÿëëè, Âÿôàíûí ãûçûäûð. (èêèíúèéÿ) Áó äà éîã øöáùÿ, Ñÿôà éûëäûçûäûð. Áèðèíúè ãûç Ìàíå îëäóã áàáàíûí óéãóñóíà. Èêèíúè ãûç Ãîâäó éàüìóð áèçè, ýÿëäèê äÿ ñàíà. Õÿééàì Ïÿê ýþçÿë, áóðäà ÷àëûá îéíàéûíûç, Áó êö÷öê áàü÷àéû ñÿùðà ñàéûíûç. Ãûçëàð (áèðëèêäÿ îãóðëàð) Áóëóò, äóìàí ÷þêÿð ùÿìÿí, Ñóñàð î ãàéüûñûç ÷ÿìÿí.

139

Ñóñàð î øÿí òÿðàíÿëÿð, Íÿ áèð ýÿëÿí, íÿ áèð ýåäÿí. Áèð éûüûí äÿëèãàíëû êå÷ÿð. Õàíÿíäÿ “äÿøòè” îãóð.

Õàíÿíäÿ Êþíëöìöí áàøãà áèð þêñöçëöéö âàð, ×ûðïûíàí ðóùóìó áèð øþ’ëÿ éàãàð. Áÿíè îãøàðêÿí î ñöçýöí ýþçëÿð, Éàüäûðûá ýþç éàøû ãûñãàíäû áàùàð. Éîë êå÷ÿíëÿð àðàñûíäà Ñàèá äÿ âàð. Î, ãèéàôÿòèíè äÿéèøìèø, éàíûíäàêûëàðà áàü÷àéû ýþñòÿðèð.

Ñàèá Èøòÿ, Õÿééàì, î áþéöê ñÿí’ÿòêàð! Ñàðìûø ÿòðàôûíû øÿí éûëäûçëàð. Êÿùêÿøàí ñà÷ëàðûí ÿñðàðû íèùàí, À÷äû èðôàí èëÿ áàìáàøãà úèùàí. Îíó äóéìàç, äóéàìàç ùÿð øàøãûí, Áèð äÿíèç øèøÿéÿ ñûüìûøìû? Ñàãûí! Ñó÷ äåéèëäèð áó ýöíÿø÷èí, éàðàñà Öðêÿðÿê áàòñà ãàðàíëûãäà éàñà. Ýöí äÿéèøäèêúÿ î ùÿï ýÿíú îëàúàã, Øÿí êþíöëëÿðäÿ ïÿðÿñòèø áóëàúàã. Õÿééàì (ÿëè èëÿ îíëàðû ÷àüûðûð) Ýÿëèíèç, éàâðóëàðûì. Áèðèíúè ãûç (òÿëàøëà) Áèç ýåäÿëèì.

140

Õÿééàì Áó îëóð øåé äåéèë ÿñëà, ýþçÿëèì. Áèðèíúè ãûç Àéûðûð áèçëÿðè àäÿò, ãàíóí. Èêèíúè ãûç Ýåäÿëèì, òåç ýåäÿëèì. Áèðèíúè ãûç Ùàéäû! (ýåòìÿê èñòÿðëÿð) Õÿééàì Äóðóí! (êÿñêèí âÿ úîøüóí) Óéäóíóç áóíúà õóðàôàòà, éåòÿð! Áó ùÿéàò èøòÿ þëöìäÿí äÿ áåòÿð. ßëâåðèð ïàñëû, ñþíöê àäÿòëÿð! Øÿí òÿáèÿò ñèçè àçàäÿ äèëÿð. Ãàðûøûá áèðëÿøèí, èôôÿò äÿ áóäóð, Øåéõèí óéäóðäóüó úÿííÿò äÿ áóäóð. (ÿòðàôûíà òîïëàøûðëàð) Äèíëÿéèí, áèð äÿ áóëóíìàç Õÿééàì, Èøòÿ, áÿíäÿí ýÿëÿúÿê íÿñëÿ ïÿéàì; Õèëãÿòèí øÿíëèéè, ùÿð ðÿíýè ñèçèí, Ïàðëàéûá ýóðëàéàí àùÿíýè ñèçèí, Ýþììÿéèí ùè÷ëèéÿ ôöðñÿò äÿìèíè, Õîø ýþðöí çåâãö ñÿôà àëÿìèíè.

141

Äöí áèð ÿôñàíÿ, éàðûíäûð õöëéà, Èêè ùè÷... Ùÿð áèðè ìöçëèì ðþ’éà. Ýåðè äþíìÿç áó øÿòàðÿòëè çàìàí, Ãûéàðàã áèð ýöí ÿúÿë âåðìÿç àìàí. Áèð íÿôÿñäèð áó ñöðÿêñèçúÿ ùÿéàò, Áèð íÿôÿñ!.. Ýåòäèìè? Ýÿëìÿç... (ÿëèíè öðÿéèíèí öñòöíÿ ãîéàðàã òèòðÿê ñÿñëÿ) Ùåéùàò!.. Ñàãèéÿ (éàðäûì åäèá áàøûíû éàñòûüà äàéàð, øàøãûí) Éåíÿ ãÿëáèíìè! Õÿééàì Òÿëàø åòìÿ, ýöëöì. Ñàãèéÿ (ÿòðàôäàêûëàðà) Õàñòàäûð. Õÿééàì (õàíÿíäÿéÿ) Ñÿí îãó, ýöëñöí êþíëöì. Õàíÿíäÿ (ßáó-ÿòà öçðÿ îãóð) Áåø ýöí þìðöí íåúÿ ÿôñàíÿñè âàð, Åøãè âàð, áàäÿñè, ïåéìàíÿñè âàð. Ñîíó ùÿñðÿòëÿ áèòÿðêÿí, ÿôñóñ, Éåíÿ äöíéà äîëó ïÿðâàíÿñè âàð.

142

Õÿééàì Àù... (Äåéÿðÿê àíñûçûí þëöð) Ñàãèéÿ Àìàí... Áèðèíúè ãûç Ñîëäó î, áèðäÿí ñîëäó. Ñàãèéÿ Íÿ ôÿëàêÿò!.. (Àüëàð) Èêèíúè ãûç Àúû áèð ùàë îëäó. Ùÿçèí áèð ìóñèãè áàøëàð. ßëëÿðäÿêè ÷è÷ÿêëÿð úÿíàçÿ öçÿðèíÿ ãîíóëóð.

Ñàèá Ýåòäè, åéâàù!.. Î ôÿçèëÿò, î çÿêà! ßáÿäè ñóñäó î ãöäðÿò, î äÿùà... Ñþíäö áèð àíäà î ñþíìÿç àòÿø, Ôÿðãè éîã, áàòñà äà ïàðëàã î ýöíÿø! Ïÿðäÿ

ÑÎÍ

143

ÈÁËÈÑÈÍ ÈÍÒÈÃÀÌÛ Äðàì – 5 ïÿðäÿ ßØÕÀÑ Èáëèñ À ð è ô – ñöëù àøèãè Ð ÿ’ í à – îíóí ðÿôèãÿñè Ñ è ì à – ñöëù ïÿðèñè... Çÿðèô áèð ãûç... Ò ó í ú ÿ ð – òóíú ýåéèìëè ãÿùðÿìàí. (Ñïàðòàê ãèéàôÿòëè) Å ì à – øÿôãÿò áàúûñû, øÿí âÿ îéíàã ãûç... (èñïàíèéàëû) Ê à ñ ò è ë é î – Åìàíûí íèøàíëûñû... (èñïàíèéàëû) Í à ò å ë ë à – ýÿíú, ùÿññàñ ãàäûí... (èñïàíèéàëû) Õ à ë è ä – ìÿðàêåøëè ÿðÿá äÿëèãàíëûñû... Ý å í å ð à ë Ì è à õ à – õàëã êîìàíäàíû... (èñïàíèéàëû) Ý å í å ð à ë Ô ð à í ê î – ôàøèñò êîìàíäàíû... (èñïàíèéàëû) Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è – ... Ôðàíñûç, èíýèëèñ, èòàëéàí, éàïîí, àëìàí íöìàéÿíäÿëÿðè... Øåéòàíëàð, ãàðà÷ûëàð, êþíöëëö èø÷èëÿð, øÿôãÿò áàúûëàðû, éàðàëûëàð, Èñïàíèéà, Ìÿðàêåø, Èòàëèéà, Àëìàíèéà çàáèòëÿðè âÿ ÿñêÿðëÿðè... Äöðëö ãèéàôÿòëè ÿìÿê÷èëÿð, ðÿãñ åäÿíëÿð, ãàðà ýåéèìëèëÿð âÿ áàøãàëàðû...

ÈËÊ ÏßÐÄß Éàíäà áèð êþøê... Ãàðøûäà ýöë, éàñÿìÿí ôèäàíëàðû, ñÿðâ àüàúëàðû... Îðòàäà ôÿââàðÿëè áèð ùàâóç... À ð è ô áèð ìàñà éàíûíäà ÿëè àëíûíäà óéãóéà äàëìûø. Ýåúÿ àéäûíëûüû... Úîøüóí ìóçèêà... Øÿí âÿ îéíàã ïàð÷àëàð ÷àëûíûð. Ãûçûë ãèéàôÿòëè ø å é ò à í ë à ð àüàúëàð àðàñûíäàí îðòàéà ôûðëàð. Àðèôèí ÷åâðÿñèíäÿ ýöëöøÿðÿê, èòèøÿðÿê, ÷ûüûðûøûá áàüûðûøàðàã ðÿãñ åäÿðëÿð. Áèð àç ñîíðà ÿòðàôäà ãîðãóíú ýöìáöðòöëÿð åøèäèëìÿéÿ áàøëàð.

Á è ð è í ú è ø å é ò à í. (øàøãûí âÿ ìàéìóíúà ùîïëàéûøëà). Àìàí, áó íÿ ýóðóëòóäóð? Ñàíêè éàíàð äàü ïàòëûéîð. Ýþðöíöð Èáëèñ îéàíäû. Éåíÿ ùÿð éàíû àòÿøëÿð, àëàâëàð ñàðàúàãäûð. (Ùàâà òóòóëóð, ýþé ýöðëÿð, øèìøÿêëÿð ÷àãàð) È á ë è ñ. (àòÿøëè ãèéàôÿòèëÿ ãàðøûäàêû òÿïÿúèêäÿí äûøàðû ôûðëàð. ×ûëüûí âÿ ãîðãóíú àùÿíý èëÿ). Åéâàù, àëàâëàð è÷èíäÿ òóòóøóá éàíäûì. Éåíÿ ÿðçèí ìÿðêÿçèíäÿ éåíè òóôàíëàð, éåíè éàíüûíëàð âàð. Àìàí äóðìàéûí! Öðÿéèì, áåéíèì äÿìèð÷è êöðÿñèíÿ äþíìöø. Øÿðàá ýÿòèðèí! Øÿðàá!.. Øÿðàá!.. Þéëÿ øÿðàá êè, êþíëöìÿ éåíè àëàâëàð ñà÷ñûí, ãàðøûìäà éåíè144

éåíè ïÿíúÿðÿëÿð à÷ñûí. (Øåéòàíëàð àëòûí ïèéàëÿëÿðäÿ øÿðàá ýÿòèðèðëÿð. Èáëèñ è÷èá ïèéàëÿëÿðè àòàð. ßòðàôäàêûëàð ùàâàäà òóòàðëàð) Ìÿíÿ Åïèêöðëÿðè, Õÿééàìëàðû úîøäóðàí øÿðàá ëàçûì äåéèë. Éàëíûç Àòèëëàëàðû, Íåðîíëàðû òóòóøäóðàí êÿñêèí øÿðàáëàðäàí èñòÿðÿì. ßâÿò, þéëÿ øÿðàá èñòÿðÿì êè, îíó è÷ÿðêÿí øàèð Äàíòåíèí ñþíìÿç úÿùÿííÿìè ýþçëÿðèìäÿ úàíëàíñûí. Âÿ î úÿùÿííÿìäÿ éàíûá ãûâðûëàí áþéöê áàøëàð, áþéöêëöê äöøýöíö óëó äàùèëÿð éåíèäÿí ãàðøûìà ÷ûãñûí. Ùÿì äÿ úöìëÿñè àëàâëàð è÷èíäÿ ÷ûðïûíàðàã ìÿíÿ ñûüûíñûí. Þéëÿ øÿðàá èñòÿðÿì êè, èíñàí ãàíèëÿ áÿñëÿíìèø îëñóí. Ùÿð äàëüàñûíäà éåíè áèð çÿôÿð, éåíè áèð ãàëèáèééÿò øþ’ëÿñè ïàðëàñûí âÿ áöòöí úèùàíû ãàíëû òóôàíëàðà ãÿðã åòñèí. (Áèð ïèéàëÿ äÿ è÷ÿð) Àôÿðèí! Àôÿðèí!.. Áó øÿðàá äàùà ìåéõîø, äàùà êÿñêèíäèð. (Ïèéàëÿíè ùàâàéà ôûðëàòàðàã). Ùàéäû, ÿñêè éóíàí âÿ Ðîìà èëàùÿëÿðè, Øÿðã ïÿðèëÿðè ýÿëñèí. Ðÿãñ åäÿðÿê ýþçëÿðè, êþíöëëÿðè îãøàñûí. Áÿëêÿ äÿùøÿò ïöñêöðÿí áåéíèìäÿêè ñèñëÿð, äóìàíëàð ñèëèíñèí. Á è ð è í ú è ø å é ò à í. (ÿéèëÿðÿê). Øàíëû âÿ ãöäðÿòëè ðÿùáÿðèìèç! ßñðèìèçäÿ ïÿðèëÿð âÿ èëàùÿëÿð, éàøàìàéûð. Êþíëöíöçö à÷ìàã è÷èí éàëíûç ýþçÿë àêòðèñëÿð âÿ ðÿããàñÿëÿð âàð. Áó ñûðàäà îéíàã øÿðãè âÿ ÷àëüû ñÿñëÿðè åøèäèëèð.

È á ë è ñ. Ñþéëÿíèá äóðìà, áàã ýþð î íÿ ñÿñäèð? Á è ð è í ú è ø å é ò à í. (èëÿðèëÿéèá éîëà áàãàðàã). Øÿí âÿ ýþçÿë ãàðà÷ûëàð! Áó òÿðÿôÿ ýÿëèðëÿð. È á ë è ñ. Ýÿëñèíëÿð, áèð àç äèíëÿéÿëèì. (Ýÿëèá êå÷ìÿê èñòÿéÿí ÿëâàí ýåéèìëè ãàðà÷ûëàðà) Äóðóí, êå÷ìÿéèí, ÷àëûí, îéíàéûí. Áèçè ÿéëÿíäèðèí! Á è ð ã à ð à ÷ û. Ýþç öñòÿ, áà...ø öñòÿ! (Éîëäàøëàðûíà) Ùàéäû áàãàëûì. Ùàìûñû áèð éåðäÿ øÿðãè ñþéëÿð, ðÿãñ åäÿðëÿð.

Øÿðãè Èíñàí þìðö äàëüà êèáè êå÷ÿð, ýåäÿð, Ùÿð ýÿëÿí áèð ñåâýè éîëó ñå÷ÿð, ýåäÿð. Äÿðäè áûðàã, çåâãèíÿ áàã, óíóòìà êè, Ùÿð êÿñ ÿúÿë áàäÿñèíè è÷ÿð, ýåäÿð. Áèç ñåâäàëû ãóøëàð êèáè ýöëäÿí-ýöëÿ Ó÷óá ãà÷àð, ÿéëÿíÿðèê ñåâèíú èëÿ. ßéèëìÿäèê ùè÷ áèð ãàíóí ãàðøûñûíäà, Áàüëàíìàäûã ùè÷ áèð éóðäà, ùè÷ áèð åëÿ.

145

È á ë è ñ. Íÿ øàãðàã âÿ ñåâèìëè ãûçëàð!.. Íÿ ÷åâèê äÿëèãàíëûëàð!.. Îíëàðûí ãàðà ýþçëÿðèíäÿ ìÿíèì àòÿøèìäÿí àëûíìûø àëàâ äàëüàúûãëàðû ïàðëàéûð. Î ñöçýöí áàãûøëàð, î ÿäàëû ýöëöøëÿð êþíëöìöí èíúÿ òåëëÿðèíè îéíàòäû. Àëãûø òÿáèÿòèí øÿí éàâðóëàðûíà! Ùàéäû àçàäñûíûç. Áèð àâóú àëòûí àòàð, ãàðà÷ûëàð éåðäÿí òîïëàð. Ñåâèíú èëÿ ÷àëûá-îãóéàðàã óçàãëàøûðëàð. Ýÿëèø ìóçèêàñû...

È á ë è ñ. Êèìäèð áó ýÿëÿí? Á è ð è í ú è ø å é ò à í. Éàïîíèéà ñóëàðûíà ýåäÿí éîëäàøëàðûìûçäàí áèðè! È ê è í ú è ø å é ò à í (éàïîí ñèéàñè ãûëûüûíäà ýÿëèð). Ñÿëàì áþéöê ðÿèñÿ, ãîúàìàí Èáëèñÿ!.. È á ë è ñ. Õîø ýÿëäèí, ùàðäàéäûí? È ê è í ú è ø å é ò à í. Óçàã Øÿðãÿ âàðäûì, èìïåðàòîðëàð âÿ ýåíåðàëëàð ìöùèòèíäÿ äîëàøäûì, áöòöí ýþçëÿðÿ âÿ áåéèíëÿðÿ êèí âÿ èíòèãàì àëàâëàðû ñà÷äûì. È á ë è ñ. Íÿ ýþðäöíñÿ à÷ûã ñþéëÿ! È ê è í ú è ø å é ò à í. Éàïîí äèïëîìàòëàðû ùÿð ýöí éåíè ôèòíÿëÿð óéäóðóá ãîíøó ùþêóìÿòëÿðÿ ðàùàòëûã âåðìÿéèð. Áèð éàíäàí Ìàíúóðèéà èëÿ Ìîüîëñòàíà ñîãóëóð, áèð éàíäàí ×èíè ïàð÷à-ïàð÷à áþëìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ìèíëÿðúÿ, éöç ìèíëÿðúÿ èíñàí ãàíû àãûð, êèìñÿ ñÿñèíè ÷ûãàðìàéûð. Õàëãûí âàð-éîãó éàíûá êöë îëóð äà, òöñòöñö, äóìàíû ÷ûãìàéûð. È á ë è ñ. Íÿ äåìÿê!? Ùè÷ äóìàíñûç éàíüûí îëóðìó? Áóíà áàøãà ùþêóìÿòëÿð íÿ äåéèð? È ê è í ú è ø å é ò à í. Íÿ äåéÿúÿê, îüðó îüðóíóí àéàüûíû áàñàðìû? Ùàìûñû ïàéëàøìàãäà, àâ áþëöøìÿêäÿ øÿðèêäèðëÿð. Éàëíûç àéàã àëòûíäà ÿçèëÿíëÿð, ÷þðÿê éåðèíÿ òîðïàã éåéÿíëÿð, ÿëñèç-àéàãñûç ãàäûíëàð âÿ ÷îúóãëàð àðà éåðäÿ ìÿùâ îëóá ýåäèðëÿð. È á ë è ñ. Îíóí çÿðÿðè éîã, äàùà íÿëÿð âàð? È ê è í ú è ø å é ò à í. Ìÿíèì òÿäáèðëÿðèì áàø òóòàðñà, î éåðëÿðè äàùà ãîðãóíú éàíüûíëàð âÿ òóôàíëàð ñàðàúàãäûð. È á ë è ñ. Àôÿðèí, ñÿí ùÿð ìöêàôàòà ëàéèãñÿí. Ýÿëèø ìóçèêàñû...

Î êèìäèð? Á è ð è í ú è ø å é ò à í. Èòàëèéà âÿ Ùÿáÿø äèéàðûíà ýåäÿí éîëäàøûìûç!.. Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í (Èòàëèéà ãèéàôÿòèíäÿ ýÿëèð, ÿéèëèð). Ñÿëàì øàíëû êîìàíäàíà!

146

È á ë è ñ. Àíëàò ñÿíäÿ íÿ õÿáÿðëÿð âàð? Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Ìÿí ñîñèàëèçì ãàáûüûíäàí ÷ûãìûø ôàøèçì áåøèéèíÿ âàðäûì, Ðîìà ýåíåðàëëàðûíà ãîøóëäóì, ïÿðÿñòèøêàðûíûç Ìóññîëèíè èëÿ ýþðöøäöì. Ìöãÿääÿñ Ïàïà èëÿ êðàë áåéíèíäÿ éóâà éàïäûì, áèð êèáðèòëÿ áöòöí áàøëàðû àëàâëàíäûðäûì. Ùàìûñû ãàí-ãàí äåéÿ úàùàíýèðëèê õöëéàñèëÿ, ÿçÿìÿò ñåâäàñèëÿ ìöùàðèáÿéÿ ýèðèøäèëÿð, àòÿøëè ìàêèíàëàðèëÿ éåðäÿí-ýþéäÿí Ùÿáÿø þëêÿñèíè éàãûá éûãäûëàð. Çÿùÿðëè ãàçëàð èëÿ ùÿð òÿðÿôè äÿùøÿòëÿð è÷èíäÿ áûðàãäûëàð. Éàëíûç èíñàíëàð äåéèë, áþúÿêëÿð, ãóøëàð, íÿùðëÿðäÿêè òèìñàùëàð áåëÿ çÿùÿðëÿíìèø, ùàâàëàðäà âÿ ñóëàðäà òÿëÿô îëäóëàð. È á ë è ñ. Ùÿáÿøëÿð íÿ éàïäûëàð? Äóðóá áàãäûëàðìû? Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Õàéûð, áöòöí ãàäûí-åðêÿê ñèëàùà ñàðûëäûëàð, Èòàëèéàíûí àçüûí îðäóñèëÿ ãÿùðÿìàíúà âóðóøäóëàð. Ëàêèí... ÷îã ñöðìÿäè êè... È á ë è ñ. Íÿëÿð îëäó? Ñþéëÿ! Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Ñîí òåõíèêàéà ãàðøû áöòöí úÿñàðÿòëÿð ãûðûëäû, áöòöí úÿáùÿëÿð éàðûëäû. ßðÿá ìöúàùèäëÿðè àë ãàíëàð è÷èíäÿ úàí ÷ÿêèøèðêÿí Ùÿáÿø ùþêìäàðû þëêÿéè áûðàãûá ãà÷äû. È á ë è ñ. ×îã ýþçÿë, ñîíðà? Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. ßëèìäÿí ýÿëÿí áóäóð. Çÿùìÿòèì àç îëñà äà, òþêöëÿí ãàíëàð ÷îãäóð. È á ë è ñ. Àôÿðèí! Ùÿð èêèíèçäÿí ìÿìíóí îëäóì. (Èêèíúè èëÿ ö÷öíúöíöí ÷èéèíëÿðèíÿ ÿë ÷ÿêÿð, áèðèíúè èëÿ ÿòðàôäàêûëàðà) ßúÿáà ñèçëÿð íÿ éàïäûíûç? (Ãûçûøàðàã) Îù, è÷è áîø äÿéÿíÿêëÿð!.. Àðñûç êþïÿêëÿð!.. Áóðàäà ÿñíÿéÿ-ÿñíÿéÿ éàòûá óéãóéàìû ãàëäûíûç? Éåéèá-è÷ÿðÿê úöíáöøÿìè äàëäûíûç? Á è ð è í ú è ø å é ò à í. Íÿ åòìÿëè. Áèçäÿ ýöíàù éîã, áóýöíêö äèïëîìàòëàð ùè÷ äÿ êþùíÿëÿðÿ áÿíçÿìèð. Êå÷ìèøäÿ óôàã áèð ãûâûëúûì, êö÷öê áèð úèíàéÿò áöòöí úèùàíû áèð-áèðèíÿ ãàòàðäû, èíäè èñÿ ÿêñèíÿäèð. Ùþêóìÿòëÿð ùÿð ñþç èëÿ éåðèíäÿí îéíàìàç. Ùÿð êÿñ áîø òöôÿíý äàøûéàí àäàìëàð êèáè ùÿì þçöíäÿí, ùÿì þçýÿñèíäÿí ãîðãàð. Äèïëîìàòëàð áàçàð äÿëëàëëàðû êèáè ñþç ýöëÿøäèðìÿêäÿí çåâã àëûðëàð. Ùÿð þëêÿ þç áàøûíû ãîðóìàã èñòÿð, ùÿð äåâëÿò þç ýÿëÿúÿéèíäÿí øöáùÿ åäÿð. È á ë è ñ (ãûçûá áàüûðûð). Éåòÿð, áàøûìû àüðûòìà! Áèð éûüûí áÿúÿðèêñèç ùîïïàëàðñûíûç. Áþéëÿ áîø ëàãûðòûëàðäàíñà èø ýþðìÿëè, ùÿð ýöí éåíè ôèòíÿëÿð äöøöíöá éåíè ôûðòûíàëàð ãîïàðìàëû!.. Éîãñà úöìëÿíèç õàèí êþïÿêëÿð êèáè èøäÿí ãîâóëàúàãñûíûç. Ìÿíèì ñÿëòÿíÿòèì ãàíñûç éàðàìàç. Ùàéäû, 147

ðÿää îëóí, äàüûëûí! Êèìñÿéÿ àìàí âåðìÿéèí! Éàãûí, éûãûí! Éåð éöçöíö áàøäàí-áàøà éàíüûí éåðèíÿ ÷åâèðèí! Ø å é ò à í ë à ð. Èòàÿò (Äåéÿ ÿéèëèá äàüûëìàã èñòÿðëÿð. Ýÿëèø ìóçèêàñû...) È á ë è ñ. Áó êèìäèð? Á è ð è í ú è ø å é ò à í (éîëà áàãàð). Éåíè áèð éîë÷ó! È á ë è ñ. Áàãàëûì áó íÿ äåéèð? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í (Èñïàíèéà ôàøèñòëÿðè ãûëûüûíäà ýÿëèð, ÿéèëèð). Áþéöê óñòàéà ìöæäÿëÿð! È á ë è ñ. Ñþéëÿ íÿ âàð, íÿ õÿáÿð? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Èñïàíèéà ýåòäèêúÿ ãàðûøûð. Ùÿð êþíöëäÿ êèí âÿ äÿùøÿò, ùÿð àüûçäà ãàí ãîãóñó âàð. Þëêÿ âÿ õàëã èêèéÿ áþëöíìöø. Áèð éàíäà úöìùóðèééÿò÷èëÿð èëÿ èíãèëàá÷ûëàð, áèð éàíäà ôàøèçì ýåíåðàëëàðû èëÿ ãèéàì÷ûëàð!.. (Þêñöðäöêäÿí ñîíðà) Ëàêèí... È á ë è ñ (ãûçüûí). Ëàêèí!.. Ëàêèí!.. Î íÿ äåìÿêäèð? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Áèç ôàøèñòëÿðÿ éàðäûì åòìÿñÿê éàíüûí òåç ñþíÿúÿê. Ýåòäèêúÿ àðòàí õàëã îðäóñó öñòöí ýÿëÿúÿêäèð. È á ë è ñ. Ñóñ, áàøàðûãñûç éàðàìàç! Îíà áèð ÷àðÿ áóëóíìàäûìû? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. ßëèìäÿí ýÿëÿíè ÿñèðýÿìÿäèì. Òÿê ÿëäÿí ñÿñ ÷ûãìàç. È á ë è ñ (øàò! – äåéÿ éöçöíÿ áèð ñèëëÿ âóðóð). Àë èøòÿ áàã, ÷ûãàðìû? ×ûãìàçìû? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Óô éöçöì éàíäû, ýþçëÿðèì àëàâëàíäû. Ñàíêè áó äà áèð ìöêàôàòìû? È á ë è ñ. Ìöêàôàò àíúàã éåíèëìÿç âÿ äþíìÿçëÿð è÷èíäèð. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í (òèòðÿê ñÿñëÿ). ßâÿò ùàãëûñûíûç. È á ë è ñ (áèðèíúè øåéòàíûí ãóëàüûíäàí ÷ÿêÿðÿê). Áÿùåé! Ñÿðñÿì! Á è ð è í ú è ø å é ò à í (áàüûðûá ùîïëàð). Âàé àìàí! È á ë è ñ. Ìÿíè äèíëÿ! Áþéëÿ áîø-áîøóíà áàãûá äóðìàã éàðàìàç. Ùàéäû ñÿí àëìàí òîïðàüûíà âàð. (Ö÷öíúöéÿ) Ñÿí äÿ Èòàëèéàéà äþí! Ùÿð èêèíèç ñèéàñè äàèðÿëÿðè àéàãëàíäûðûí. (Äþðäöíúö øåéòàíû ýþñòÿðèð) Ùÿì äÿ áó øàøãûí òÿíáÿëÿ éàðäûì åäèí. Ù ÿ ð è ê è ñ è. Èòàÿò! (Äåéÿ éîëäàøëàðû èëÿ áÿðàáÿð óçàãëàøûðëàð) È á ë è ñ. Óíóòìàéûí êè, éàðàìàç âÿ ýåâøÿêëÿðèí éåðè úÿùÿííÿìèí äèá áóúàüûäûð. À ð è ô (àéûëûð. ßëèíè àëíûíäàí ÷ÿêÿð. Àüàúëàð àðãàñûíäà ñàãëàíàí Èáëèñè ýþðìÿéÿðÿê ùÿéÿúàíëàð è÷èíäÿ éåðèíäÿí ãàëãàð). Óô, åé ìÿíèì àëàâëû áåéíèì! Ñÿí âóëêàíëàð è÷èíäÿìè áÿñëÿíäèí? Åé éàðàëû ãóø êèáè ÷ûðïûíàí ãÿëáèì! Ñÿí ãûçûë ìÿðìÿðäÿíìè éàïûëäûí? Åé ìÿíèì ùÿññàñ 148

ñèíèðëÿðèì! Åé ùÿéàòûìûí èíúÿ òåëëÿðè! Ñèç íÿ ãàäàð ãàòû âÿ äóéüóñóçñóíóç. ßúÿáà ñèçè äÿìèðäÿíìè, ïîëàääàíìû éàðàòäûëàð? Óóô, áèëìÿì êè ìÿí áó úèùàíà íè÷èí ýÿëäèì? Ýþç éàøëàðûíû ñèëìÿê è÷èíìè? Éàíüûíëàðû ñþíäöðìÿê è÷èíìè? Îù, íÿ àë÷àã ìöùèò, íÿ ãîðãóíú ÿñð!.. ßúÿáà ìÿäÿíèééÿò ìàñêàñûíäà ýèçëÿíÿí âÿùøèëÿð íÿ çàìàí ãàí è÷ìÿêäÿí äîéàúàãëàð? ×èí âÿ Ùÿáÿøèñòàí ôÿëàêÿòëÿðè áèòìÿìèøêÿí Èñïàíèéà äÿùøÿòëÿðè áàøëàéûð. Äèïëîìàòëàð çÿùÿð ïöñêöðÿí èëàíëàð êèáè þëêÿäÿí-þëêÿéÿ ñîãóëóð. Èíñàí ãàíû àãûòìàã è÷èí ùÿð ýöí éåíè áÿùàíÿëÿð, éåíè ôèòíÿëÿð óéäóðóëóð. Äàèìè ñöëùö þçëÿéÿ-þçëÿéÿ ùÿð ýöí ùÿðáè çàâîäëàð òèêèëèð. Ñó÷ñóç âÿ äèíú ÿùàëèéè ãûðìàã è÷èí ùÿð ýöí éåíè ïëàíëàð ÷ÿêèëèð. È á ë è ñ (àüàúëûãäàí ÷ûãàð. Êèíàéÿëè ãÿùãÿùÿ èëÿ). Àðèô! Çàâàëëû Àðèô! Ñÿí éåíÿìè óñëàíìàäûí?! Éåíÿìè ùèññèééàòà ãàïûëäûí? Óíóòìà êè, èíñàíëàðû éåíèëÿøäèðèá úàíëàíäûðàí àíúàã ìöùàðèáÿäèð. À ð è ô. Éàëàí!.. Áó âÿñâÿñÿëÿð ôàøèçì äöøöíúÿëÿðèíäÿ ïàðëàéàí ãàðà øèìøÿêëÿðäèð. È á ë è ñ. Ñàãûí, úîøóá-äàøìà! Äàèìè ñöëù àðçóñó éàëäûçëû õöëéàäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Èñà äåâðè ÷îãäàí êå÷ìèø. Ìÿðùÿìÿò ôÿëñÿôÿñè áó ýöí è÷èí áöñáöòöí éûïðàíìûø âÿ ÷öðöìöøäöð. À ð è ô. Ìÿí ãàí è÷ÿíëÿðÿ íèôðÿò áÿñëÿðÿì. È á ë è ñ. Ùàëáóêè ãàí àãìàñû ùÿð çàìàí èíñàíëàðà çÿðÿð âåðìÿç. Áÿ’çÿí äÿ ñÿùùÿò âÿ øÿôà âàñèòÿñè îëóð. À ð è ô. ×ÿêèë þíöìäÿí! Ñÿí õàèí âÿ àë÷àã áèð ìÿõëóãñóí. È á ë è ñ. Ñÿí äÿ ìöùàêèìÿñèç âÿ øàøãûí áèð ôèëîñîôñóí. À ð è ô. Þéëÿ èñÿ àë, áó ãóðøóíóí àãûäàúàüû ãàí ñÿíÿ äÿ øÿôà âåðñèí. (Ðåâîëâåðëÿ îíà àòÿø à÷àðñà äà äÿéìÿç) È á ë è ñ. Çàâàëëû!.. Áàã, úûëûç áèð ãóðøóí äà ñÿíÿ èòàÿò åòìÿéèð. Ùÿì äÿ íÿ ÷îúóãúà ñàéüûñûçëûã!? Ñÿí âóëêàíû ãûâûëúûìëàìû ñþíäöðìÿê èñòÿéèðñÿí? (Ãîëòóüóíäàí ÷ûãàðäûüû óôàã áèð ìàêèíàäàí Àðèôèí öçÿðèíÿ äóìàíëû àëàâ ïöñêöðöð) Àë, áó áÿíäÿí ñàíà áèð äÿðñ îëñóí. À ð è ô. Àù íÿ äÿùøÿò!.. (Áàéûëûá ùàâóç êÿíàðûíäàêû ñûðà öçÿðèíÿ éûãûëûð) È á ë è ñ. Ñàãûí, áèð äÿ ùÿääèíè àøìà! Èìäè áàéûëñàí áèð äÿ ãèéàìÿòäÿ àéûëàúàãñûí. (Óçàãëàøûð) Êþøêäÿ ùÿçèí âÿ øèêàéÿòëè ìóñèãè ÷àëûíûð. Áó ùàëäà ýþçÿë ãèéàôÿòëè, ìóíèñ áàãûøëû Ñ è ì à èçèíäÿí àéðûëìàéàí òóíú ýåéèìëè, éàüûç ÷þùðÿëè Ò ó í ú ÿ ð ë ÿ áÿðàáÿð àüàúëûãäàí ÷ûãàð. Òÿëàø èëÿ éàãëàøûð.

149

Ñ è ì à. Î íÿ?.. Àìàí Òóíúÿð! Äóðìà, ñó âåð! Àäàìúûüàç áàéûëìûøäûð. (Àðèôèí áóðíóíà äÿðìàí ãîãëàòûá ñó ñÿðïÿðëÿð) À ð è ô (ýþçëÿðèíè à÷àðàã). Àù, ìÿíÿ íÿ îëäó? Ðþ’éàìû ýþðöðÿì? Ñ è ì à (îíóí ãîëóíäàí òóòóá ãàëäûðûð). ßâÿò, ùÿéàò áèð ðþ’éà, èíñàíëàð äà ðþ’éàäà ïàðëàéûá ñþíÿí êþëýÿëÿðäèð. À ð è ô. Ñÿíèí êèì îëäóüóíó áèëìÿê ìÿðàãñûç äåéèëäèð. Ñ è ì à. Áÿí ìÿùòàáëû ìàéûñ ýåúÿëÿðèíèí èëûã áóñÿëÿðèíäÿí éàðàòûëìûø áèð ãûçúûüàçûì!.. À ð è ô. ßâÿò éöçöíäÿêè ñàôëûã ìàéûñ ñÿùÿðèíäÿí òàòëû âÿ ñåâèìëèäèð. Ýþçëÿðèíäÿêè ñöçýöíëöê âÿ úàçèáÿ ñåâäàëû ýåúÿëÿð êèáè ìóíèñäèð. Ñÿñèíäÿêè ëÿòèô àùÿíý ùÿð ìóñèãèäÿí ýþçÿëäèð. Ñÿíäÿêè áó âöãàð âÿ ÿçÿìÿò, áó èíúÿëèê âÿ øÿòàðÿò ÿí áþéöê ñÿí’ÿòêàðëàðûí èëùàìûíû ñöñëÿéÿ áèëèð. Ðèúà åäÿðèì, ñÿí êèìñèí? Ñ è ì à. Ìÿí áèð ÷îã øàèðëÿðèí, ôèëîñîôëàðûí êþíëöíö àâëàéàí, ÿí éöêñÿê âÿ äÿðèí äöøöíúÿëÿðäÿ ãàíàò ÷àëàí áèð äèëÿê ïÿðèñèéèì. À ð è ô. Àäûí íÿäèð? Ñ è ì à. Ñèìà! À ð è ô. Ñÿí ÿñêè çàìàíëàðäà ýÿëñÿéäèí, ñåâýè âÿ ýþçÿëëèê òàíðûëàðû ãàðøûíäà äèç ÷þêÿðëÿðäè. Ñ è ì à. Èìäè èíñàíëàð òàíðûëàðà èíàíìàäûãëàðû è÷èí ñÿúäÿ åòìÿê äÿ èñòÿìÿçëÿð. À ð è ô. Ñÿíè äöíéàäà ÿí ÷îã ìÿðàãëàíäûðàí íÿäèð? Ñ è ì à. Éàëíûç ñöëù âÿ ìÿùÿááÿò!.. Ìÿí áÿøÿðèééÿò è÷èí ÷ûðïûíàí, ãàí èçëÿðèíè ñèëìÿéÿ ÷àëûøàí ñöëù ïÿðèñèéèì. (Ìóíèñ âÿ ýöëöìñÿð áàãûøëà óçàãëàøìàã èñòÿð) À ð è ô. Àìàí äóð! Òà ÷îúóãëóãäàí áÿðè êþíëöì ñÿíèí ùÿñðÿòèíëÿ ÷ûðïûíûð. Éàëíûç àéûãëûãäà äåéèë, ðþ’éàëàðûìäà áåëÿ ñÿíäÿí èëùàì àëìàãäàéûì. Ñ è ì à. Òÿøÿêêöð åäÿðèì. (Éàíûíäàêû úÿíýàâÿðÿ) Òóíúÿð, ýåäÿëèì. À ð è ô (ùåéðÿòëÿ). Ýåð÷ÿêäÿí Òóíúÿðìè? Ìÿí îíó ÷îãäàí òàíûéûðàì. (Òóíúÿðèí ÿëèíè ñûãàð) Ñþéëÿ, èìäèéÿ ãÿäÿð ùàðàëàðäà èäèí? Ò ó í ú ÿ ð. Áàøûìà ýÿëÿíëÿð óçóíäóð. Áèð çàìàí òàðëàëàðäà, ôàáðèêàëàðäà ÷àëûøàí ÿìÿê÷èëÿðÿ ãîøóëäóì, áèð çàìàí äà úèùàíýèðëÿðÿ ãàðøû äóðàí èíãèëàá÷ûëàðà éàðäûì÷û îëäóì. Ëàêèí áó úÿñàðÿòèì ÿôâ îëóíìàäû. Èñòèáäàä æàíäàðìàëàðû ìÿíè çÿíúèðëÿäèëÿð, êèðëè çèíäàíëàðà àòäûëàð. Íÿùàéÿò ãàðøûíäàêû ïàðëàã ñèìà ìÿíè àüûð öçöíòöëÿðäÿí ãóðòàðäû. Èìäè èçëÿäèéèì éàëíûç áó ýþçÿë ïÿðèíèí äèëÿêëÿðèäèð. À ð è ô. Íÿ áþéöê ñÿàäÿò!.. Íÿ óüóðëó èíãèëàá!..

150

Ñ è ì à (Òóíúÿðÿ). Ýåäÿëèì. À ð è ô. Õàéûð ýåòìÿ, ñÿíèí åøãèíëÿ ÷àðïàí êþíëöìö þêñöç áûðàãìà! Ñ è ì à. Ìÿíè ñåâÿí èçèìäÿí àéðûëìàç. (Óçàãëàøûð) À ð è ô (ùåéðÿòëè áàãûøëàðäàí ñîíðà). Àù, î áèð éûëäûç êèáè àãûá ýåòäè. Áèð õÿéàë êèáè, áèð ðþ’éà êèáè ñöçöëöá ýåòäè. Õàéûð, ìÿí îíñóç éàøàìàì, îíñóç éàøàìàì. (Ñèìàéû èçëÿìÿê èñòÿð) Ð ÿ’ í à (óçóí ñà÷ëàðû îìóçëàðûíà äàüûëìûø îëäóüó ùàëäà ýåúÿ êþìëÿéèíäÿ ýÿëèð). Àðèô! Ñàíà íÿ îëìóø? Áó ñþçëÿð êèìèí è÷èíäèð? À ð è ô. Ùè÷ ñîðìà. Ð ÿ’ í à. Ýåúÿ éàðûäàí êå÷ìèø, íè÷èí ýÿëèá óéóìàéûðñàí? À ð è ô. Ìÿíè éàëíûç áûðàã! Ð ÿ’ í à. Ðÿ’íàéà ãàðøû áó ñîéóãëóã íÿäèð? Éåíÿ ýþçëÿðèíÿ êèìëÿð ýþðöíäö? Ñþéëÿ, êþíëöíö ÷àëàí ùàíêè àôÿòäèð? Ñþéëÿ! À ð è ô. Î éîñìà áèð ãûç, ñåâèìëè áèð èäåàëäûð. Ìÿí îíà ùåéðàí îëäóì, îíäàêû éóêñÿêëèéÿ âóðóëäóì. (Ñöð’ÿòëè àäûìëàðëà ýåäÿð) Ð ÿ’ í à (ùÿéÿúàíëû). Íÿ ñàéüûñûçëûã!.. Ìÿíè éàëíûç áûðàãäû, þêñöç âÿ êèìñÿñèç áûðàãäû. Õàéûð, î ìÿíè àòñà äà ìÿí îíó òÿêáàøûíà áûðàãìàì. (Èçëÿð) È á ë è ñ (éàíäàí ÷ûãàðàã). Øàøûðìà äóð! Ñÿí ýåúÿ êþìëÿéèëÿ îíó èçëÿéÿìÿçñèí. Éîëäà ñîéóã àëûá ìÿùâ îëàðñûí. Ð ÿ’ í à. Çÿðÿð éîã, îíëàð äà ìÿùâ îëìàëûäûð, ìÿí äÿ. È á ë è ñ. Áó ùÿéÿúàíëàð éåðñèçäèð. Ð ÿ’ í à. Õàéûð, áó ñàéüûñûçëûã, õÿéàíÿò èíòèãàìñûç ãàëìàç. È á ë è ñ. ßâÿò, èíòèãàì ÿí ìöãÿääÿñ áèð âÿçèôÿäèð. Ýÿë, ìÿí áó éîëäà ùè÷ áèð éàðäûìû ñÿíäÿí ÿñèðýÿìÿì. (Ðÿ’íàéû ðèäàñûíûí ãàíàòëàðû àëòûíà àëûð, ãàðàíëûã ÷þêÿð) Ïÿðäÿ

ÈÊÈÍÚÈ ÏßÐÄß Ìàäðèääÿ éöêñÿê âÿ ìþùòÿøÿì áèð éàïû... Ñàüäà áàøãà åâëÿð, ñîëäà ýöçëöê àüàúëàð... Èêèíäè ÷àüû, áóëóòëó ùàâà... Ýþé ýöðëÿð, øèìøÿêëÿð ÷àãàð... È á ë è ñ èõòèéàð ïðîôåññîð ãèéàôÿòèíäÿ – éàüìóðëóüà áöðöíìöø îëäóüó ùàëäà – Ð ÿ ’ í à èëÿ áÿðàáÿð ýÿëèð. Àðà-ñûðà ÿëè ñèëàùëû ã à ä û í , åðêÿêëÿð éîëäàí êå÷ÿð.

Ð ÿ’ í à. Àìàí, íÿ äÿùøÿòëè ñÿôÿð!? Áèç ùàðàéà ýÿëäèê, áóðà ùàíñû øÿùÿðäèð?

151

È á ë è ñ. Áèç Ìàäðèääÿéèê, Èñïàíèéà ïàéòàõòûíäàéûã. Áàã, áó ãîúàìàí, ìþùòÿøÿì éàïû ÿí áþéöê óíèâåðñèòåò, ÿí ïàðëàã ìÿäÿíèééÿò îúàüûäûð. Ð ÿ’ í à. Õàéûð, áàãñàíà îðàäà éàòàãëàð âÿ øÿôãÿò áàúûëàðû âàð. È á ë è ñ. Ýþðöíöð, ìöùàðèáÿäÿ éàðàëû äöøÿíëÿð ÷îã îëäóüóíäàí óíèâåðñèòåòè õÿñòÿõàíàéà ÷åâèðìèøëÿð. Ùàâà àéäûíëàøûð. Áèð éûüûí ñèëàùëû-ñèëàùñûç èñïàíéîë ãûçëàðû âÿ äÿëèãàíëûëàðû øàãðàã âÿ îéíàã áèð ÷àëüû èëÿ ýÿëèá êå÷ÿðëÿð. Èêè ãûçëà èêè äÿëèãàíëû äà ðÿãñ åäÿð. Áó ñûðàäà óçóí, àü êþìëÿêäÿ øóõ, ýþçÿë áèð èñïàíéîë ãûçû Å ì à øÿôãÿò áàúûëàðû èëÿ áÿðàáÿð õÿñòÿõàíÿäÿí ÷ûãàð, òàìàøà åäÿðëÿð. Ñîíðà Åìà éîëäàí êå÷ÿí òöôÿíýëè, ïàòðîíäàøëû áèð äÿëèãàíëûéû éóìøàã âÿ çÿðèô àùÿíý èëÿ ñÿñëÿð.

Å ì à. Êàñòèëéî!.. (Ãàïû àðãàñûíäà ýèçëÿíèð) Ê à ñ ò è ë é î (äþíöá áàãàð, ùåéðÿòëÿ). Êèì î? Ìÿíèìè ÷àüûðäûëàð!? Áó, ýþçÿë Åìàíûí ñÿñèíÿ áÿíçÿéèð. (Áèð äÿ äöøöíäöêäÿí ñîíðà) Õàéûð, îíóí áóðàäà íÿ èøè? (Óçàãëàøìàã èñòÿð) Å ì à (÷ûãàð, éåíÿ ñÿñëÿð). Êàñòèëéî!.. Êàñòèëéî!.. Ê à ñ ò è ë é î (äþíÿð, ñåâèíú èëÿ). Åìà, ñÿí áóðäàìûñûí? Å ì à. ßâÿò, õÿñòÿëÿðÿ áàãûðàì. Ñÿí ùàðàéà? Ê à ñ ò è ë é î. Àøàüûäà êþïðö áàøûíäà ýåúÿ íþâáÿò÷èñèéèì. Å ì à. Ñÿíèäÿìè ÿñêÿðëèéÿ àëäûëàð? Ê à ñ ò è ë é î. Õàéûð, êþíöëëö éàçûëäûì. Å ì à. Éàøà, âàð îë! Áèëñÿí íÿ ãàäàð ñåâèíäèì. Ýÿë!.. Ýÿë!.. Ñÿíè... (Ãóúàãëàéûá þïÿð) áàã áþéëÿ!.. Ê à ñ ò è ë é î. Ãûç! Øàøûðäûíìû? Êÿíàðäàí áàãûá ýþðöðëÿð. Å ì à (èíúÿ ãÿùãÿùÿéëÿ). Ýþðñöíëÿð, íÿ îëóð? (Áèð äàùà þïÿð) Ð ÿ’ í à (Èáëèñÿ). Àìàí, íÿ ñàéüûñûçëûã, íÿ óòàíìàçëûã!? È á ë è ñ. Áóíëàð ñèçëÿðÿ áÿíçÿìÿç. Àâðîïàëûëàðûí ñåâèøèáþïöøìÿëÿðè äàùà àçàääûð. Áó ñûðàäà òöôÿíýëè Õ à ë è ä, ìÿðàêåøëè ÿ ð ÿ á éîëäàí êå÷ÿð. Îíëàðûí þïöøäöêëÿðèíè ýþðöð.

Õ à ë è ä. Êàñòèëéî! Êàñòèëéî! Ýåúèêìèéÿëèì. Å ì à (äèêñèíÿðÿê). Óô, ÿñìÿð èëàí! Áó ùàðàäàí ÷ûãäû? Ê à ñ ò è ë é î. Ñàãûí, Õàëèääÿí öðêìÿ, î, ÷îã íàìóñëó àäàìäûð. Áàøãà ÿðÿáëÿð éóðäóìóçó òàëàäûãëàðû ùàëäà î, ôàøèñòëÿðè áûðàãäû, áèçèì òÿðÿôÿ êå÷äè. Ùÿì äÿ áó ñààò ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð íþâáÿòÿ äóðàúàã.

152

Å ì à. Èíàíìà, éàáàí÷ûëàð õàèí îëóð. Ê à ñ ò è ë é î. Õàéûð, îíóí êþíëö áèçèìëÿäèð. (Äþíÿðÿê) Õàëèä ýåäÿëèììè? Õ à ë è ä. Ýåäÿëèì. (Êàñòèëéîíóí ãóëàüûíà) Åå ýþðäöì, þïöøäöéöíöçö ýþðäöì. Ê à ñ ò è ë é î. Íåúÿäèð? Áÿéÿíäèíìè? Õ à ë è ä. Áàðÿêàëëàù! Ìàøàëëàù! Îéíàãäûð, øàãðàãäûð. Ê à ñ ò è ë é î. Áàøãàñû äåéèë, íèøàíëûìäûð. Áó éàãûíëàðäà åâëÿíÿúÿéèê. Õ à ë è ä (Åìàéà ýöëöìñÿéÿðÿê). ×îã ìöáàðÿê, ýþçÿë ãûçäûð. Èøâÿëèäèð, íÿø’ÿëèäèð. Ê à ñ ò è ë é î. Þç àðàìûçäûð, Åìàéû áèð àç äèêñèíäèðäèí. Õ à ë è ä. Íè÷èí? Ìÿí àäàì éåéÿí äåéèëèì. Å ì à. Íåúÿ? Àäàì éåéÿíìè? (Øàãðàã ýöëöøëÿ...) Õ à ë è ä. Ñþçëÿðèì òóùàôìû ýþðöíäö? Áöòöí äöíéà áèð-áèðèíè éåìÿéèðìè? Å ì à. ßâÿò ùàãñûç äåéèëñèíèç. Ê à ñ ò è ë é î. Õàëèä ÷îã èíúÿ àäàì!.. Î, ýþçÿë óä ÷àëàð, ýþçÿë øÿðãè äÿ ñþéëÿð. Å ì à. Ùàíéà, ìÿí ýþðìÿäèì. Ê à ñ ò è ë é î. Ùàéäû, áèð-èêè àüûç ñþéëÿñÿíÿ! Õ à ë è ä. Áà...ø öñòöíÿ (ÿðÿá àùÿíýèëÿ îãóð) Ñÿíè öðêöòäöìö ùàëûì, ÷è÷ÿéèì! Þéëÿ éàí áàãìà, àìàí ñåâäèúÿéèì! Î áàãûøëàð, î äóðóøëàð, î ÿäà Ãîïàðûð ôûðòûíàëàð ðóùóìäà. Ýþçëÿðèí ãîéìàäû òàãÿò ìÿíäÿ, Áèð äàø îëñàì äà ýþçöì âàð ñÿíäÿ. Åäÿìÿì êþíëöìö ÿñëà ìÿúáóð, Ñÿíè êèì ýþðñÿ õÿáÿðñèç âóðóëóð.

Ê à ñ ò è ë é î (ÿëèëÿ îíóí îìóçóíó îãøàéàðàã). Áðàâî!.. Áðàâî!.. Ùàéäû ñÿí éàâàø-éàâàø éöðö, ìÿí äÿ ýÿëèðèì. Õ à ë è ä (áàøûíû îéíàäûá ýöëöìñÿð). ßâÿò, ìÿñÿëÿ ìÿ’ëóì! (Ãóëàüûíà) Èø âàãòû þïöø éàñàãäûð. Ýåúèêìÿ, òåç ýÿë! (Óçàãëàøûð) Ê à ñ ò è ë é î. Áó ñàÿò ÿçèçèì, áó ñàÿò. Å ì à (ÿëèëÿ íèøàíëûñûíû èòÿëÿð, äàðüûí). Ýåò, ýåò, ñÿí äÿ áÿðàáÿð ýåò!

153

Ê à ñ ò è ë é î. Åìà! Éåòÿð, àðàäàí íÿëÿð êå÷äè? Íÿ îëäó ñàíà? Å ì à. Íÿ îëàúàã? Ãàðàéû ýþðäöí äÿ àüû óíóòäóí. Àíëàò ýþðöì ö÷ ýöíäöð ùàðàäàñûí? Ê à ñ ò è ë é î. Ýåúÿ-ýöíäöç ãûøëàäà ìÿøã åäèðèê. Å ì à. Îëñóí, áèð ýÿëèá àðàìàã, ñîðìàã éîãìó? Ê à ñ ò è ë é î. Ñÿí áèëèðñÿí êè, âÿòÿí åøãè âÿ âÿòÿí ãóðòóëóøó ùÿð øåéäÿí éöêñÿê âÿ ìöãÿääÿñäèð. Å ì à. Îëñóí, ìÿí äÿ âÿòÿíèí áèð öçâö, áèð ïàð÷àñû, áèð éàâðóñó äåéèëìèéèì? Ê à ñ ò è ë é î. Âÿòÿí àíàäûð. Áöòöí ñåâýèëÿð àíà ìÿùÿááÿòè ãàðøûñûíäà ñþíöê ãàëûð. Å ì à. Áèëèðÿì, ìÿíäÿí ñîüóìóøñóí. (ßëèëÿ èòÿð) Ýåò, ýåò, éîëóíäàí ãàëìà! Ð ÿ’ í à. Íÿ òóùàô!.. Ùÿì ñåâèøèð, ùÿì ÷ÿêèøèðëÿð. È á ë è ñ. Áàãìà, ÷ÿêèøìÿê äÿ ñåâèøìÿíèí áèð íåâèäèð. (Àüàú äèáèíäÿêè ñûðà öçÿðèíäÿ îòóðóðëàð) Ê à ñ ò è ë é î (õÿñòÿõàíÿéÿ ýèðìÿê èñòÿéÿí Åìàéà). Ýåòìÿ, äóð! Å ì à (íàçëàíûð). Èñòÿìÿì, õàéûð. Ê à ñ ò è ë é î (ãîëóíäàí òóòàðàã). Áÿðè ýÿë! ×îúóãëóã, äÿëèëèê éåòÿð! Å ì à (úèáèíäÿí êè÷èê áèð ðåâîëâåð ÷ûãàðûð). Ñóñ, áèð äÿ áþéëÿ òÿùãèð åòñÿí, þçöìö þëäöððÿì. Áèëèðñÿí êè, èìäè èíñàíëàðûí áèð ãóðøóí ãàäàð äÿéÿðè éîãäóð. Ê à ñ ò è ë é î. Àíëàäûì, ÿâÿò, àíëàäûì. ×îúóã äà ìÿíèì, äÿëè äÿ, îëäóìó? Å ì à (øÿí âÿ îéíàã). Áàã áþéëÿ!.. Áó úÿâàá õîøóìà ýåòäè. Ê à ñ ò è ë é î (îíóí ÿëèíè ñûãàðàã). Áàüûøëà, ÷îã ýåúèêäèì. (Ýåòìÿê èñòÿð) Å ì à. Äóð, ñþçöì äàùà áèòìÿäè. Íåâáÿòäÿí ñîíðà àíàìûí éàíûíà óüðàðñûí, ñàãûí óíóòìà! Ê à ñ ò è ë é î. Íè÷èí? Ýÿðÿêëè áèð èøìè âàð? Å ì à. Ñÿíèíëÿ òîé ùàããûíäà äàíûøàúàãäûð. Ê à ñ ò è ë é î. Áèëèðñÿí êè, éåðèìèç äàðäûð, ýåíèø îäà áóëàéûì äà ñîíðà. Å ì à. Ëàçûì äåéèë, áèçÿ êþ÷ÿðñèí, áó ýöíëÿðäÿ åâëÿíìÿëèéèê, âÿññàëàì! Ê à ñ ò è ë é î. Íÿ îëìóø úàíûì, äöíéà äàüûëìàäû êè!? Å ì à (àéàüûíû éåðÿ âóðàðàã). Ìÿí þéëÿ èñòÿðÿì, åøèòäèíìè? Àíàì êèìñÿñèçäèð, òÿê áàøûíà áûðàãìàã îëìàç.

154

Ê à ñ ò è ë é î. ×îã ýþçÿë, ùàéäè ýÿë ñÿíè áèð äàùà ãîëëàðûì àðàñûíà àëàéûì. (Ãóúàãëàéûá þïöð. Õûçëû àäûìëàðëà óçàãëàøûð) Áó ñûðàäà ãóúàãëàðû – êàüûçëàðà ñàðûëìûø êîíñåðâ, øÿêÿð, ÷àé, áèñêöâè âÿ áàøãà øåéëÿðëÿ äîëó áèð éûüûí ãàäûí, åðêÿê ãàðøûäàêû åâäÿí ÷ûãàðëàð.

Å ì à. Íàòåëëà!.. Íàòåëëà!.. (Äåéÿ, îíëàðûí àðàñûíäàêû ýÿíú ãàäûíà äîüðó ãîøàð, þïöøöðëÿð) Í à ò å ë ë à. Åìà! Íåúÿñèí, ýöëöì? Å ì à. Éàãøûéûì, ñÿíèí êåéôèí? Í à ò å ë ë à. ×îã øöêöð. Å ì à (óçàãëàøàí íèøàíëûñûíû ÷àüûðûð). Êàñòèëéî, Êàñòèëéî! Ê à ñ ò è ë é î (ýåðè äþíÿð). Íÿ âàð, Åìà? Å ì à. Éîëóíóç áèðäèð, Íàòåëëàéà éàðäûì åò! Í à ò å ë ë à. Èñòÿìÿç, çÿùìÿò ÷ÿêìÿéèí. Ê à ñ ò è ë é î. Âåð, âåð! Ùè÷ áèð çÿùìÿòè éîã. (Øåéëÿðèí éàðûñûíû àëûð) Åå... å íÿ áîëëóã úàíûì!? Áóíëàðû ñèçÿ êèì ïàéëàéûð? Å ì à. Êèì ïàéëàéàúàã?.. Áèçèìêèëÿð! Ê à ñ ò è ë é î. Éåíÿ ìöÿììà ñþéëÿéèðñÿí. Í à ò å ë ë à. Õàéûð, ìöÿììà äåéèë. Áó øåéëÿð úèùàí ïðîëåòàðëàðû òÿðÿôèíäÿí áèçÿ ùÿäèééÿäèð. Ùÿì äÿ ÷îã ãèñìè áþéöê Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíäàí ýþíäÿðèëìèø. Å ì à (øÿí âÿ þéöíöðúÿñèíÿ). ßâÿò áèç éàðäûìñûç âÿ êèìñÿñèç äåéèëèê. (Íàòåëëàéà) Áàüûøëà, óíóòäóì. ×îúóã ùàíû? Åâäÿ éàëíûçìû áûðàãäûí? Í à ò å ë ë à. Õàéûð, éàëíûç äåéèë, àíàìëà õÿñòÿ ãàðäàøûì áèçäÿäèð. Ê à ñ ò è ë é î. ßðèí ùàðäà? Í à ò å ë ë à. Ìàäðèä àëòûíäà ïóëåìéîò áàøûíäà. È á ë è ñ. Àúûéûí áèçÿ, Àëëàù åøãèíÿ éàðäûì åäèí. Å ì à. Ñèç êèìñèíèç? È á ë è ñ. Òàëåñèç áèð ïðîôåññîð!.. Ýþçëÿðèì çÿùÿðëè ãàç âÿ áàøãà êèìéà òÿúðöáÿëÿðèíäÿ êîð îëìóø. Í à ò å ë ë à. Óô, áèëìÿì áó àëèìëÿð çÿùÿðëè ãàçëàðèëÿ, éàãûúû ìàêèíàëàðûéëà èíñàíëàðäàí íÿ èñòÿéèðëÿð. Ê à ñ ò è ë é î. Îíëàðûí áèð ÷îã êÿøôèééàòû áÿøÿðèééÿòè óìóëìàç âÿùøèëèéÿ, ãîðãóíú ôÿëàêÿòëÿðÿ ñöðöêëÿéèð. È á ë è ñ (äÿðèíäÿí àù ÷ÿêÿðÿê). ßâÿò, éàâðóì, áèçèì åëìèìèç úÿùàëÿò ãàäàð èéðÿíú âÿ óüóðñóçäóð. Îíà ýþðÿ äÿ Àëëàù ìÿíè þç ÿëèìëÿ úÿçàëàíäûðäû. Óô, ëÿ’íÿòëÿð îëñóí ìÿíèì òàëåéèìÿ!

155

Í à ò å ë ë à. Êå÷ìèø àðòûã, öçöëìÿê éåðñèçäèð. (Ðÿ’íàéû ýþñòÿðèð) Áó êèìäèð? È á ë è ñ. Ãûçûìäûð. Áèçÿ ñûüûíàúàã éåð âåðèí. Ê à ñ ò è ë é î (ýöëÿðÿê). Éåðèìèç îëñàéäû òîéóìóçó áåø ýöí ÿââÿë éàïàðäûã. Å ì à (ñèíèðëè). Ñþçö ÷åéíÿìÿ, äåäèì à, áèçÿ êþ÷ÿðñèí, âÿññÿëàì! Í à ò å ë ë à. Ýåäÿëèì, ÷îúóã àúäûð. Ê à ñ ò è ë é î. Ùàéäè, ùàéäè! (Ñöð’ÿòëè àäûìëàðëà óçàãëàøûðëàð) Å ì à. Óüóðëàð îëñóí! (ßëèíè äîäàãëàðûíà ýþòöðöð) Íàòåëëà! Óíóòìà, êþðïÿúèéÿçè ìÿíèì éåðèìÿ äÿ þïÿðñèí. Í à ò å ë ë à. Éàãøû, ýöëöì, éàãøû. Ð ÿ’ í à. Óô, ñÿáðèì òöêÿíäè, Àðèô ùàðäà? È á ë è ñ. Öçöëìÿ, áó ñààò ýÿëèá ÷ûãàð. Å ì à (áåø-àëòû àäûì éöðöð, éàíà). Áÿëêÿ áóíëàð àúäûð. (Äþíöá éàãûíëàøûð) Ïðîôåññîð! Éåéèá-è÷ìÿéÿ åùòèéàúûíûç éîãìó? È á ë è ñ. Õàéûð. (Ðÿ’íàéà) Áÿëêÿ ñÿí áèð øåé èñòÿðñèí. Ð ÿ’ í à. Áèð ïàð÷à ÿêìÿê îëñàéäû... Å ì à (îíó õÿñòÿõàíÿéÿ ýþòöðöð). Ýÿëèíèç, éàãøûúà ìàêàðîí øîðáàñû äà âàð. È á ë è ñ. Ýåò, ãûçûì, ìÿí áóðäàéàì. (Ýåäÿðëÿð) Áèðèíúè, èêèíúè, ö÷öíúö âÿ äþðäöíúö øåéòàí îðòàéà ôûðëàéàðàã Èáëèñÿ ãàðøû ÿéèëèðëÿð.

Ù à ì û ñ û á è ð ä ÿ í. Ñàëàì áþéöê óñòàìûçà! È á ë è ñ (ãûâûëúûìëàð ñà÷àí ýþçëÿðèíè à÷àðàã). Íÿ âàð, íÿ õÿáÿð? Á è ð è í ú è ø å é ò à í (àëìàí òèïëè). ßí ïàðëàã ìöæäÿëÿð!.. Ìÿí Ùèòëåð Àëìàíèéàñûíû äîëàøäûì, þçöìöçÿ áèð ÷îã ìÿñëÿêäàø ãàçàíäûðäûì. Îðàäàêû ÿìÿê÷èëÿðäÿí áàøãà ùÿð êÿñ ãàí-ãàí – äåéÿ ãûçìûø úàíàâàð êèáè äöíéàéà ìåéäàí îãóéóðëàð. È á ë è ñ. Àëãûø ñàíà, àëãûø ñÿíäÿêè áàø-ãóëàüà! Á è ð è í ú è ø å é ò à í. Ùàëáóêè ñÿí ìÿíÿ áàøàðûãñûç, éàðàìàç äåéèðäèí. È á ë è ñ. Èíúèìÿ, ãóçóì, ïèøèê áàëàñûíû ñåâäèéèíäÿí äèøëÿð. Á è ð è í ú è ø å é ò à í (ÿéèëèð). Òÿøÿêêöð åäèðÿì. ×îã ëöòôêàðñûíûç. È á ë è ñ. Ùàéäè, ñÿí éåíÿ Àëìàíèéà òÿðÿôëÿðèíÿ äþí, ùè÷ áèð çàìàí èø áàøûíäàí àéðûëìà! Á è ð è í ú è ø å é ò à í. Ýþç öñòÿ, áàø öñòÿ! (Ùîïëàéàðàã óçàãëàøûð) È á ë è ñ (éàïîí ãûëûãëû èêèíúè øåéòàíà). Åùå, ñÿí áóðàäà íÿ ýÿçèðñÿí?

156

È ê è í ú è ø å é ò à í. Òÿúðöáÿìè àðòûðìàã èñòÿéèðÿì. È á ë è ñ. Íÿ ñàðñàãëûã!? Íè÷èí Ìàíúóðèéà âÿ ×èí òÿðÿôëÿðèíè áûðàãûá ýÿëäèí? Îðàëàðäà àç èøìè âàð? È ê è í ú è ø å é ò à í. Ìÿðàã åòìÿ, îðàäàêû éàïîí ýåíåðàëëàðû, éàïîí äèïëîìàòëàðû ôèòíÿêàðëûãäà áèçäÿí äàùà à÷ûãýþçëö âÿ ìàùèðäèðëÿð. Ùÿð ýöí éåíè áèð ôûðûëäàãëà ÷èíëèëÿðè áèð-áèðè öçÿðèíÿ ñàëäûðûðëàð. Ùÿð ýöí éåíè ãûðüûíëàð òþðÿäèá ñîéüóí÷óëóãäàí, ãàí è÷ìÿêäÿí äîéìàéûðëàð. È á ë è ñ. Ñàãûí, î úÿáùÿéè óíóòìàã îëìàç. Ùÿìÿí îðàéà ó÷ìàëû! Ùÿì äÿ ðàäèî êèáè, åëåêòðèê êèáè, åøèòäèíìè? (Àéàüûíû éåðÿ âóðóð) Ùàéäû, ðÿää îë! È ê è í ú è ø å é ò à í. Áó ñàÿò. (ßéèëèá ýåäÿð) È á ë è ñ (èòàëéàí òèïëè ö÷öíúö øåéòàíà). Èìäè ñÿí ñþéëÿ! Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Ìÿí Èòàëèéàäà ýèðèá ÷ûãìàìûø áèð éåð áûðàãìàäûì. Îðäàêû áàø÷ûëàð ñèçèí èëòèôàò âÿ ìöêàôàòûíûçà ëàéèã èíñàíëàðäûð. Îíëàð ýåúÿ-ýöíäöç àëìàíëàðëà áÿðàáÿð òàíêëàð, àåðîïëàíëàð, çÿùÿðëè ãàçëàð, éàãûúû áîìáàëàð ýþíäÿðèá Èñïàíèéà ôàøèñòëÿðèíÿ éàðäûì åäèðëÿð È á ë è ñ. ×îã ýþçÿë. (Èñïàíéîë òèïëè äþðäöíúö øåéòàíà) Ñÿíäÿ íÿ õÿáÿðëÿð âàð? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Ùÿð øåé éåðèíäÿ. Áöòöí ôàøèçì ÷åòÿëÿðè ýåíåðàë Ôðàíêîéà, î äà ìÿíèì ýþñòÿðèøëÿðèìÿ òàáåäèð. Áó ñàÿò Ìàäðèä ö÷ òÿðÿôäÿí àðàéà àëûíìûø. Õàëã îðäóñó, ìèëèñ âÿ èø÷è àëàéëàðû ãîðãó àëòûíäàäûð. (Óçàãäà èêè-ö÷ òîï ïàòëàð. Òÿééàðÿ ó÷óøëàðû åøèäèëèð) È á ë è ñ. Áó íÿ? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Ýåíåðàë Ôðàíêî ýåúÿ ùöúóìóíà áàøëàéûð. È á ë è ñ. Äàùà äóðìàã éàðàìàç. Ñèç äÿ îíëàðà éàðäûì÷û îëóí! Ùÿð òÿðÿôäÿí áîìáàëàð, ýöëëÿëÿð éàüäûðûëñûí, ýþçÿë ïàéòàõò éàíüûí éåðëÿðèíÿ äþíñöí. Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. ßìèí îë, äàø äàø öñòöíäÿ ãàëìàéàúàã. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Ýåäÿëèì. (Ãîøàðàã ýåäÿðëÿð, ñÿùíÿ èøûãëàíûð) Ð ÿ’ í à (ýÿëèð). Íÿ îëäó Àðèô? Ýÿëèá ÷ûãìàäûìû? È á ë è ñ (ãàðøûäà ýþðöíÿí ÿëè ñàðûëû Àðèôëÿ ùÿìøèðÿ ãèéàôÿòëè Ñèìàéû ýþñòÿðèð). Èøòÿ éåíè âóðóëäóüó Ñèìà èëÿ áÿðàáÿð! Ð ÿ’ í à (ñèíèðëè). Óô, áöòöí âöúóäóì ñàðñûëìàüà áàøëàäû. Ìÿíäÿ ãöäðÿò îëñàéäû, ùÿð èêèñèíè ÿëèìëÿ ïàð÷àëàðäûì. È á ë è ñ. Ñÿáèðñèç îëìà, éåðè ýÿëäèêäÿ ùÿð èêèñèíäÿí èíòèãàì àëàðñûí. (Áèð éàíà ÷ÿêèëèá ýþðöíìÿç îëóð) 157

Ð ÿ’ í à (Ñèìàéû ãûñãàíú âÿ êèíëè áàãûøëà ñöçÿðÿê). Àù, íÿ ãàäàð íàçëû âÿ ìÿüðóð!.. Î, Ïöñêöëëö éûëäûç ãàäàð çÿùÿðëè âÿ øàèðàíÿäèð. (Êÿñêèí àäûìëàðëà îíà éàãëàøàðàã) Ýþçÿë ãûç! Ìÿíè äèíëÿ!.. Ñÿí êèìñèí? Øåéòàíìûñûí? Ïÿðèìèñèí? Úÿëëàäìûñûí?.. Ñþéëÿ, ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? À ð è ô (øàøãûí). Ðÿ’íà! Ñÿíè áóðàéà êèì ýÿòèðäè? Ùàíñû äóéüóëàð ñöðöêëÿäè. Ð ÿ’ í à (íèôðÿòëÿ). Ñþéëÿòìÿ ìÿíè, ÷ÿêèë! (Ñèìàéû éàãàëàð) Àù, ñÿí ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñÿí? Ñþéëÿ, ìÿíèì ñó÷óì íÿäèð êè, çÿùÿðëè äûðíàãëàðûíëà êþíëöìö ïàð÷àëàéûðñûí? Ñ è ì à. Áèë’ÿêñ, ìÿí éàðàëû ýþíöëëÿðÿ ùþðìÿò áÿñëÿðÿì, êèìñÿñèç âÿ þêñöçëÿðè ñåâèíäèðìÿê èñòÿðÿì. À ð è ô. ßâÿò, î, èíñàí öçöíòöëÿðèíÿ øÿôãÿò íóðó ñÿðïÿí éöêñÿê âÿ íÿúèá áèð ñèìàäûð. Ð ÿ’ í à. Ñÿí ñóñ, éàðàëàðûìû éåíèäÿí ãàíàòìà! Ñ è ì à. Ðÿ’íà! Êþíëöíö ìÿíÿ à÷ñàéäûí, áÿëêÿ áèð òÿñÿëëè, áèð ÷àðÿ áóëóðäóì. Ð ÿ’ í à. Èñòÿìÿì. Ìÿí ìÿðùÿìÿò äèëÿí÷èñè äåéèëèì. À ð è ô. Ñàãûí! Éåðñèç øöáùÿëÿðÿ ãàïûëìà! Ñèìà èíñàíèééÿò ñåâýèñèëÿ, ìÿðùÿìÿò äóéüóñóéëà ÷ûðïûíàí áèð õèëãÿòäèð. Éàëíûç äåéèë ìÿí, ùÿð âèúäàí ñàùèáè, ùÿòòà ùèññèééàòà ãàïûëàí Ðÿ’íà áåëÿ, áèð ÷îúóã êèáè îíà ñàðûëìàëûäûð. Ñÿí áóýöíêö Èñïàíèéàéû áàøäàí-áàøà ýÿçèá ýþðñÿéäèí, áèçèì íÿ àúûëàð, íÿ öçöíòöëÿð ÷ÿêäèéèìèçè àíëàðäûí. (Áó ñûðàäà ñÿäéÿëÿð öçÿðèíäÿ óíèâåðñèòåéÿ äàøûíàí éàðàëûëàðû ýþñòÿðèð) Èøòÿ, ýþçëÿðèíè à÷ äà ñåéð åò! Áó þëêÿäÿ éöç ìèíëÿðúÿ éàðàëû äþéöø÷öëÿð, éîãñóëëóã è÷èíäÿ ÷ûðïûíàí õÿñòÿ ãàäûíëàð, êèìñÿñèç ÷îúóãëàð ãÿùð îëóá ýåòìÿêäÿäèð. Îíëàðà éàðäûì ÿëèíè óçàòìàã áèð ýöíàù èñÿ, ýåð÷ÿêäÿí Ñèìà äà, ìÿí äÿ ñó÷ëóéóã. Íè÷èí äöøöíìÿéèðñÿí? Áöòöí äöíéà ÿìÿê÷èëÿðè ùÿð éåðäÿí, ùÿð äèéàðäàí áóðàéà éåéÿúÿê, ýåéÿúÿê ýþíäÿðèðëÿð. Ùÿð éàíäàí éûüûí-éûüûí êþíöëëöëÿð êþìÿê è÷èí àãûøûðëàð. Éàëíûç áèçìè áó éöêñÿê äóéüóëàðäàí ìÿùðóì îëàúàéûã? Éàëíûç áèçìè àìàíñûç ãûðüûíëàðà ñåéð÷è ãàëàúàéûã? Ñ è ì à (êþìëÿéèíèí ãîëóíó éóãàðû ÷ÿêÿðÿê ñàðûëû éåðè ýþñòÿðèð). Áàãñàíà! Áó ìÿíèì ãîëóì, î äà Àðèôèí ÿëè!.. Èøòÿ áèçèì ìöêàôàò! Ãàíëû ôàøèñòëÿðäÿí àëäûüûìûç ìöêàôàò!.. Ð ÿ’ í à (àù ÷ÿêÿð). ßâÿò ùãëûñûíûç, ìÿí õàèí Èáëèñÿ óéäóì. (Èáëèñè ýþñòÿðìÿê è÷èí àðãàéà áàãàðàã) Î ìÿíèì éöêñÿê äóéüóëàðûìû çÿùÿðëÿäè, ùÿì äÿ áèð àíäà ùè÷ëèêëÿðÿ ýþìöëöá éîã îëäó. Ñ è ì à (îíóí ÿëèíè ÿëëÿðè è÷èíÿ àëàðàã). Ùè÷ çÿðÿð éîã, êå÷ÿí éàíëûøëàð è÷èí öçöëìÿ! Áèð ùÿãèãÿò ýåú àíëàøûëñà äà, éåíÿ ùÿãèãÿòäèð.

158

Ýÿë ñÿí äÿ, ìÿí äÿ áèð ùÿìøèðÿ êèáè óúà äèëÿêëÿð óüðóíäà ÷àëûøàëûì. Áàã áöòöí åâëÿð áàøäàí-áàøà éàðàëûäûð. Ýÿë, î ôÿäàêàð ãÿùðÿìàíëàðà, îíëàðûí õÿñòÿëèê âÿ àúëûã ïÿíúÿñèíäÿ ãûâðûëàí àèëÿëÿðèíÿ éàðäûì åäÿëèì. (Ãîëòóüóíäàêû àü, óçóí êþìëÿéè îíà ýåéäèðèð) Àë, áó äà ñÿíèí. Áàã, íÿ ýþçÿë éàðàøûð. Ð ÿ’ í à. Òÿøÿêêöð åäèðÿì. Ñ è ì à. Ýÿëèíèç, Ðÿ’íà áèð àç ðàùòëàíñûí. (È÷ÿðè ýèðÿðëÿð) Ìóçèêà. Ñèëàùëàíìûø ç à á è ò ë ÿ ð , ÿ ñ ê ÿ ð ë ÿ ð , è ø ÷ è ã à ä û í ë à ð â ÿ å ð ê ÿ ê ë ÿ ð , äöðëö ãèéàôÿòëè à â ð î ï à ë û ý þ í ö ë ë ö ë ÿ ð Ò ó í ú ÿ ð ë ÿ áÿðàáÿð ýÿëèð.

Å ì à (øÿôãÿò áàúûëàðèëÿ áèð éåðäÿ òàìàøàéà ÷ûãàð, ÿí ñîíðà ýÿëÿíëÿðè ÿëèëÿ ýþñòÿðèð). Áàãñàíà, î çàáèòëÿðëÿ ýÿëÿí áàø êîìàíäàí ýåíåðàë Ìèàõàäûð. (Éàíûíäàêûëàðà) Äèíëÿéÿëèì. Ýþðöíöð, íèòã ñþéëÿéÿúÿê. Ì è à õ à (êÿñêèí âÿ êèíëè àùÿíý èëÿ). Âÿòÿíäàøëàð! Èñéàí÷û ôàøèçì îðäóñó ýåòäèêúÿ àçìàüà áàøëàéûð. Ýåúÿ-ýöíäöç âÿùøè ùöúóìëàðäàí âàç êå÷ìèðëÿð. Èíêâèçèñéîí úÿëëàäëàðû êèìè þíëÿðèíÿ ýÿëÿíè éàãûá-éûãìàãäàí ÷ÿêèíìèðëÿð. Óíèâåðñèòåòëÿð, ìóçåéëÿð, õÿñòÿõàíÿëÿð òèéàòðîëàð òîï ýöëëÿëÿðèëÿ äàüûëûð. Áöòöí ìÿäÿíèééÿò îúàãëàðû àëìàí âÿ èòàëéàí áîìáàëàðèëÿ éàíûá êöëëÿðè ýþéëÿðÿ ñàâðóëóð. Âàãòèëÿ êå÷ìèø ÿðÿáëÿð Òàðèã èáí Çèéàä îðäóñèëÿ áó þëêÿéè ñàðäûëàð. Ëàêèí ìåâùóìàò÷û ïàïàñëàð ãóéðóüóíäà ñöðöíÿí õàëãûìûçû òÿíáÿëëèê âÿ úÿùàëÿò óéãóñóíäàí äèêñèíäèðäèëÿð. Îíëàðûí ýþñòÿðèøèëÿ ñÿí’ÿò âÿ ÿêèí èøëÿðèìèç èëÿðèëÿäè. Òèáá âÿ ôÿëñÿôÿ ôàêöëòÿëÿðèìèç éöêñÿëäè. Ùàëáóêè, èìäèêè ìÿðàêåøëèëÿð ôàøèñòëÿðÿ óéàðàã ãàäûí âÿ ÷îúóã òàíûìàéûðëàð. Éàãûá-éûãìàãäàí áàøãà áèð øåé áèëìÿéèðëÿð. Ò ó í ú ÿ ð. Ãÿùð îëñóí îüðóëàð, ãóëäóðëàð! Ú à ì à à ò (éóìðóãëàðûíû ùàâàäà ñàëëàéàðàã). Ãÿùð îëñóí! Ì è à õ à. Àëìàíëàð, èòàëéàíëàð ùöãóãóìóçó àéàãëàð àëòûíäà ÷èýíÿéèð. Áèç áó âèúäàíñûç, áó àìàíñûç ñîéüóí÷óëàðû þëêÿìèçäÿí ãîâìàëûéûã. Ò ó í ú ÿ ð. Ðÿää îëñóí ãàíëû úèùàíýèðëÿð! Ú à ì à à ò. Ðÿää îëñóí! Ì è à õ à. Àñè ýåíåðàëëàð þëêÿéè àúëûãäàí ãûðìàã èñòÿéèðëÿð. Ú à ì à à ò. Ìÿùâ îëñóí! Í à ò å ë ë à (ñà÷ëàðû äàüûíûã, áàøû àëàâëû, êþêñö éàðàëû îëäóüó ùàëäà ýÿëÿðÿê äÿùøÿò âÿ ùÿéÿúàíëàð è÷èíäÿ áàüûðûð). Àù, åéâàù! Îíëàð áèçè ãÿùð åòäèëÿð. Éóðäóìóçó, éóâàìûçû äàüûòäûëàð. Îíëàð!.. Î éûðòûúû ùàéäóòëàð åâèìèçÿ áåíçèí ñÿïèá àòÿøëÿäèëÿð. Ýåíåðàë Ìèàõàíûí ÿñèð äöøìöø àèëÿñèíè ìÿùâ åòäèëÿð.

159

Ì è à õ à (éàíà). Îù... Àë÷àãëàð!.. Ðÿçèëëÿð! Í à ò å ë ë à. Îíëàð ìÿíèì àüñà÷ëû àíàìû, õÿñòÿ ãàðäàøûìû ñöíýö àëòûíäà ïàð÷àëàäûëàð. Ñöäÿìÿð ÷îúóüóì, î ìÿ’ñóì éàâðóúóüóì áåøèêäÿ ãàëäû, àëàâëàð è÷èíäÿ êöëö ùàâàéà ñàâðóëäó. (×ûëüûíúà ôÿðéàä èëÿ) Àù, éàâðóì! Òàëåñèç éàâðóì!.. (Ùû÷ãûðûãëàð è÷èíäÿ áàéûëûá äöøÿð, àëûá è÷ÿðè ýþòöðöðëÿð) Áó ñûðàäà ïóëåìéîò âÿ òÿééàðÿ ñÿñëÿðè åøèäèëèð. ßòðàôäà áîìáàëàð ïàòëàð, àëàâ äàëüàëàðû éöêñÿëèð.

Ì è à õ à. Âÿòÿíäàøëàð! Åðêÿê-ãàäûí, ñîñèàëèñò-áèòÿðÿô, áöòöí úöìùóðèééÿò÷èëÿð áèëìÿëèäèð êè, ìÿíèì ùÿëàê îëìóø àèëÿìèí àúû ñÿðýöçÿøòè âÿòÿí ôÿëàêÿòëÿðè ãàðøûñûíäà ùè÷äèð. Ùÿð êÿñ þëêÿ ìöäàôèÿñè óüðóíäà, ùöãóã âÿ ùöððèééÿò éîëóíäà áèðëÿøìÿëè, Èñïàíèéà ôàøèçì ìÿçàðû îëìàëû, ùàéäè, àðø èëÿðè! Ú à ì à à ò. Éà çÿôÿð, éà þëöì! Úîøüóí ìóçèêà... Êèíëè àäûìëàðëà ñàâàø ìåéäàíûíà äîüðó ùÿðÿêÿò åäÿðëÿð.

È á ë è ñ (ãûçûë ãèéàôÿòäÿ ýþðöíöð, äàøãûí ñåâèíú èëÿ). Àìàí, íÿ äÿùøÿòëè éàíüûíëàð! Íÿ ïàðëàã ìÿíçÿðÿëÿð!.. Àðòûã ãÿñâÿòëè ãàðàíëûãëàðäàí ÿñÿð éîã. Ýåúÿ-ýöíäöçäÿí ñå÷èëìÿéèð. Èêè äÿíèç, èêè òóôàí áèð-áèðèëÿ ÷àðïûøûð. Èêè àãûí, èêè ñèíèô ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìèø. Îüóë áàáàéû, ãàðäàø ãàðäàøû òàíûìàéûð. Áèð éàíäà ÿìÿê ãÿùðÿìàíëàðû, áèð éàíäà ôàøèçì úÿíýàâÿðëÿðè áèðáèðèíè áîüàçëàéûð. Êèìñÿ êèìñÿéÿ àìàí âåðìÿéèð, êèìñÿ êèìñÿéÿ àúûìàéûð. Íåðîí ñàü îëñàéäû áó ïàðëàã ìÿíçÿðÿéÿ ìÿôòóí îëóðäó. Ùÿì äÿ þçöíö éåíè ÿñðèí íåðîíëàðû éàíûíäà ïÿê êö÷öê áóëóðäó. Ýóðóëòó âÿ ÷àðïûøìàëàð ýåòäèêúÿ ãûçûøûð, òîï ýöëëÿëÿðè áèð-áèðèíèí àðäûíúà ïàòëàð. ßòðàôäàêû ïÿíúÿðÿëÿðäÿí, äèâàðëàðäàí áèð íå÷ÿñè äåâðèëèð. Ö ÷ ö í ú ö âÿ ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í ãîøàðàã ýÿëèð, Èáëèñÿ ãàðøû ÿéèëèðëÿð.

Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Àìàí, íÿ ãîðãóëó äþéöøëÿð!.. È á ë è ñ. Úöìùóðèééÿò îðäóñó íÿ ùàëäà? Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Äÿùøÿò!.. È÷ëÿðèíäÿ þéëÿ ãÿùðÿìàíëàð âàð êè, òàíêëàð öçÿðèíÿ àòûëìàãäàí ÷ÿêèíìÿéèðëÿð. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Áóíà áàãìàéàðàã, ôàøèñòëÿð áó ñàÿò îíëàðû ýåðè ïöñêöðòäöëÿð. È á ë è ñ. Íè÷èí? Áó îëóð øåéìè? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Îíëàð òåõíèêà âÿ ñèëàùúà äàùà ýöúëöäöð. (ßëèëÿ ýþñòÿðèð) Áàãñàíà, õàëã àëàéëàðû ýåðè ÷ÿêèëìÿêäÿäèð.

160

È á ë è ñ (èëÿðèëÿéèá áàãàð). ßâÿò, äîüðó, ùàéäè áèð éàíà ÷ÿêèëÿëèì (Óçàãëàøûðëàð) Õàëã îðäóñó âÿ ýþíöëëöëÿð ÷àðïûøà-÷àðïûøà ñÿùíÿéÿ ÷ÿêèëèð. Âóðóøàí åðêÿê âÿ ãàäûíëàðäàí éàðàëàíûá äöøÿíëÿð îëóð.

Á è ð è í ú è é à ð à ë û (ãàäûí... éûãûëàðàã). Àù, õàèíëÿð, àë÷àãëàð! È ê è í ú è é à ð à ë û. Ùÿð øåé áèòäè, ýþçÿë âÿòÿí àéàãëàð àëòûíäà ÷èýíÿíèá ýåòäè. Ì è à õ à. Ùàéäè ýåðèéÿ, íèçàì èëÿ ýåðèéÿ!.. Äöøìàíû ùÿð òÿðÿôäÿí àðàéà àëìàëû, äàùà êÿñêèí âÿ àüûð çÿðáÿ åíäèðìÿëè!.. Ñÿùíÿäÿí ÷ÿêèëèðëÿð. Èñïàíéîë, ìÿðàêåøëè, àëìàí âÿ èòàëéàí ãèéàôÿòëè ãèéàì÷ûëàð àòûøàðàã èëÿðèëÿð. Ýåíåðàë Ô ð à í ê î äà îíëàðûí àðàñûíäà ýþðöíöð.

Á è ð è ñ ï à í é î ë. ×ÿêèëèí, éîë âåðèí! Ì ÿ ð à ê å ø ë è. Î êèìäèð? È ñ ï à í é î ë (ÿëèëÿ ýþñòÿðèð). Áàø êîìàíäàí ýåíåðàë Ôðàíêî! Ô ð à í ê î (ýÿëèð). Ãÿùðÿìàí ñèëàùäàøëàð! Õàëãû ñîñèàëèçìàéà âÿ êîììóíèçìàéà äîüðó ñöðöêëÿéÿíëÿð ÿçèëäè. Òàíðûíûí éàðäûìèëÿ úöìùóðèééÿò÷èëÿðÿ öñòöí ýÿëäèê. Îðäóìóçäàêû àëìàíëàð âÿ èòàëéàíëàð áþéöê úÿñàðÿò ýþñòÿðäèëÿð. Éèýèò ìÿðàêåøëèëÿð äÿ ãàïëàí êèáè ÷àðïûøäûëàð. Á è ð à ë ì à í ç à á è ò è. Éàøàñûí áèðëèê âÿ éåíèëìÿç ãöââÿò! Ô ð à í ê î. Éàøàñûí ìöçÿôôÿð îðäóìóç! Ò ó í ú ÿ ð (êÿíàðäà äóðóá äèíëÿäèêäÿí ñîíðà ñÿðò âÿ êÿñêèí). Õàéûð, áó çÿôÿðëÿð ñèçè þéöíäöðìÿñèí. Áó ñÿðõîøëóã âÿ ñåâèíúèíèç ÷îã ñöðìÿç. Ñèçèí éàðäûì÷ûíûç áèð éûüûí úèùàíýèðëÿðñÿ, áèçèì àðãàìûçäà áöòöí úèùàí ÿìÿê÷èëÿðè äóðìóø. Ô ð à í ê î. Áó íÿ àçüûíëûã, áó íÿ úÿñàðÿò? À ë ì à í ç à á è ò è. Îíóí ýþçëÿðèíäÿ êèí âÿ õÿéàíÿò äàëüàëàíûð. Ò ó í ú ÿ ð. Ñèçÿ õàèí îëñàì äà ñûíûôäàøëàðûìà õàèí äåéèëèì. Ô ð à í ê î (ãûçüûí). Ñÿí êèìñèí? Ò ó í ú ÿ ð. Ìÿí ÿìÿê äöíéàñûíûí éåíèëìÿç áèð ÿñêÿðè, èíãèëàá úÿáùÿñèíèí ñàðñûëìàç áèð íÿôÿðèéèì. Ìÿí ãàáàðëû ÿëëÿðèí, òÿðëè àëûíëàðûí éûëìàç áèð ðÿìçè, ñàðñûëìàç áèð íöìàéÿíäÿñèéèì. Ô ð à í ê î. Áó ùÿðèô ñóñäóðóëñóí. ß ò ð à ô ä à ê û ë à ð. Îù!.. (Äåéÿ ùöúóì åäÿðëÿð) Ò ó í ú ÿ ð. Äóðóí! Ìÿíÿ ãóëàã âåðèí. ßúÿáà ñÿðõîøìóñóíóç, êîðìóñóíóç? Õàèí ýåíåðàëëàðà óéóá äà ãàðäàø ãàíûíà ñóñàìàãäà áèð 161

øÿðÿôìè âàð? Íè÷èí àíà-áàúûëàðûíûçû, ãàäûí âÿ ÷îúóãëàðûíûçû äöøöíìÿéèðñèíèç? ßúÿáà ñèç äÿ áèçèì êèáè ÿìÿê éàâðóëàðû äåéèëìèñèíèç? Ãûðûá-÷àòäûüûíûç ãóðáàíëàð þç éóðòäàøëàðûíûç äåéèëìè? Éàãûá-éûãäûüûíûç áó ýþçÿë âÿòÿí ñèçèí äåéèëìè? Ô ð à í ê î. Áèçèìäèð. Ëàêèí áûðàãìàðûã êè, ùÿð áàëäûðû ÷ûïëàã áó þëêÿäÿ èõòèëàë ÷ûãàðñûí, ùÿð ýöí éåíè áèð òóôàí ãîïàðñûí. Áèç éàëíûç âÿòÿíèí ñÿàäÿò âÿ èñòèãëàëûíû èñòÿéèðèç. Í à ò å ë ë à (õÿñòÿõàíÿäÿí ÷ûãàð, ñîí ñþçëÿðè åøèäÿðÿê ÷ûëüûíúà àùÿíý èëÿ). Àìàí î õàèíè äèíëÿìÿéèí! Îíó èçëÿéÿí úÿëëàäëàðà ãóëàã âåðìÿéèí! Îíëàð òàóíäàí, âÿáàäàí ãîðãóëó, ãûòëûãäàí âÿ þëöìäÿí äÿùøÿòëèäèð. È ò à ë é à í ç à á è ò è. Ñóñ, áèð úûëûç ãóðøóí ñÿíè ñóñäóðàð. (Ðåâîëâåðèíè ÷ûãàðûð, àòàðêÿí à÷ûëìàç) Í à ò å ë ë à (þíÿ àòûëàðàã õÿíúÿðëÿ îíó êþêñöíäÿí éàðàëàð). Ùàéäû ýÿáÿð! Õàèí úàíàâàð!.. (Íàòåëëàéû áîüàçûíäàí éàãàëàð) Ò ó í ú ÿ ð. Áûðàã îíó, øÿðÿôñèç (Ðåâîëâåðëÿ àòÿø à÷àð) È ò à ë é à í ç à á è ò è. Àõ, àõõ... (äåéÿ éûãûëûð) Ò ó í ú ÿ ð. Ãàðäàøëàð! Áó ãàíëû úÿíàçÿëÿðäÿí èáðÿò àëûí! Î âÿùøè êîìàíäàíëàðäàí, î âèúäàíñûç ãàòèëëÿðäÿí óçàãëàøûí! Ô ð à í ê î. Éåòÿð, áó õàèí úÿçàñûíà éåòèðèëñèí. Á è ð ä ÿ ë è ã à í ë û (ôàøèñò çàáèòè). Õàéûð, î õàèí äåéèë. Á è ð á þ ë ö ê (Çàáèòèí ÿñêÿðëÿðè). Õàéûð, î õàèí äåéèë. Ô ð à í ê î. Ñàïãûí ñÿíñèí!.. Ä ÿ ë è ã à í ë û. Éåòÿð, áèç áóíäàí ñîíðà ùÿð àë÷àüà ãóë îëìàéàúàéûã. Á þ ë ö ê. Áèç úÿëëàä äåéèëèê. (Äÿëèãàíëû èëÿ áÿðàáÿð Òóíúÿð òÿðÿôèíÿ êå÷ÿðëÿð) Ä ÿ ë è ã à í ë û. Áèç ãàðäàø ãàíû àãûòìàéàúàéûã. Âÿòÿí õàèíëÿðèíÿ óéìàéàúàéûã. Á þ ë ö ê. Éàøàñûí âÿòÿí! Éàøàñûí èñòèãëàë! Áó ñûðàäà Ñ è ì à èëÿ Ð ÿ’ í à õÿñòÿõàíÿäÿí ÷ûãàð, îíëàðû äèíëÿðëÿð.

Ô ð à í ê î (éàíûíäàêû ÿñêÿðëÿðÿ). Ýþçëÿðèíèç êîðìó? Ãóëàãëàðûíûç ñàüûðìû? Ùàéäû, éàéëûì àòÿø!.. (Òöôÿíýëÿð íèøàí àëûð) Ñ è ì à. Äóðóí, ñèç äÿëè îëìóøñóíóç. Ñèç èíñàíëûã øÿðÿôèíè àéàã àëòûíäà ÷èýíÿéÿí âÿùøèëÿðñèíèç. Ñèçäÿ âèúäàí éîãñà, äöøöíúÿ äÿìè éîãäóð? À ë ì à í ç à á è ò è. Àë, áó ñàíà ÿí ïàðëàã úÿâàá (Ðåâîëâåð ïàòëàð) Ñ è ì à (éàðàëàíûá äöøÿð). Àù, àë÷àã! Ò ó í ú ÿ ð. Áàðáàðëàð! Âèúäàíñûçëàð!

162

Ð ÿ’ í à. Îíëàð ÷ûëäûðäûëàð. Í à ò å ë ë à. Éàðäûì åò, è÷ÿðè ýþòöðÿê. Ñèìàéû ãàëäûðûá õÿòÿõàíÿéÿ ýþòöðöðëÿð.

Ò ó í ú ÿ ð (áþëöêëÿ áÿðàáÿð ñèëàùà ñàðûëàðàã). Ðÿää îëñóí úÿëëàäëàð! Á þ ë ö ê. Ðÿää îëñóí! Ô ð à í ê î. Ùàéäû àòÿø!.. Ùÿð èêè òÿðÿô ùöúóìà êå÷ÿðÿê àòûøûðëàð, úîøüóí ìóçèêà...

Ì è à õ à (ýóð ñÿñëÿ). Õûðñûçëàð!.. Óüóðñóçëàð!.. Äåéÿ õàëã àëàéëàðû âÿ êþíöëëöëÿðëÿ áÿðàáÿð àðãàäàí ùöúóì åäÿð. Ê à ñ ò è ë é î èëÿ Õ à ë è ä äÿ îíëàðûí àðàñûíäà ýþðöíöð. Ôàøèñòëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè éàðàëàíûá äöøÿð.

Á è ð è í ú è é à ð à ë û. Àù, äÿùøÿò!.. Ìÿùâ îëäóã. È ê è í ú è é à ð à ë û. Áèçè àëäàòäûëàð. Õÿéàíÿò áèçè ìÿùâ åòäè. Áó ñûðàäà ãà÷àíëàðäàí áèðè Êàñòèëéîéó ãóðøóíëà êþêñöíäÿí éàðàëàð.

Ê à ñ ò è ë é î (éûãûëàðàã). Àù, íàìÿðä! Ìÿíè íàìóðàä ãîéäóí. Îíà... Ñåâýèëè Åìàéà... Ùÿñðÿò ãàëäûì. Å ì à (÷ûãûá îíóí âóðóëäóüóíó ýþðöð. Ñþéëÿäèéè ñþçëÿðäÿí ìöòÿÿññèð îëàðàã éàãûíëàøûð. Éàðàëû ôÿðéàä èëÿ). Àù, Êàñòèëéî! Ìÿíè éàëíûç áûðàãìà! Ìÿí ñÿíñèç éàøàéàìàì. (Îíóí áàøûíû ãîëëàðû àðàñûíà àëûá ùþíêöðùþíêöð àüëàð) Ê à ñ ò è ë é î. Õàéûð, ñÿí éàøà!.. Äöøìàíëàðäàí ìÿíèì... ãàíûìû... àë. Åìà!.. Àüëàìà!.. (Þëöð) Å ì à. Àù, î ñóñäó, áèð øàì êèáè ïàðëàéûá ñþíäö. (Êèíëè) Õàéûð Êàñòèëéî, õàéûð, ìÿí äàùà àüëàìàéàúàéàì. (Êàñòèëéîíóí òöôÿíýèíè ãàïàðàã) Ñÿíèí ãàíûíû þç ñèëàùûíëà àëàúàéàì. Ì è à õ à. Ùàéäû âÿòÿíäàøëàð! Áó ãûç ñèçÿ þðíÿê îëñóí! Ùöúóì!.. Èëÿðèéÿ ùöúóì!.. Úîøüóí ìóçèêà...

Ù ÿ ð ò ÿ ð ÿ ô ä ÿ í. Óððà, óððà, óððà!.. Äåéÿ Åìàéû èçëÿéÿðÿê ãà÷àíëàðû ãîâàðëàð.

Ïÿðäÿ 163

Ö×ÖÍÚÖ ÏßÐÄß Áåë÷èêàäà ñöëù ãóðóëòàéû... Ñàëîíóí ñàü òÿðÿôèíäÿ ðÿéàñÿò ùåé’ÿòèíÿ ìÿõñóñ ìàñà âÿ ãîëòóãëàð ãîéóëìóø. Ùåé’ÿò ÿ’çàëàðû äöðëö ìèëëÿòëÿðÿ ìÿíñóáäóð. Éàíëàðäà ìöùÿððèðëÿð âÿ êàòèáëÿð éåðëÿøìèø. Îðòàäàí ñîëà äîüðó íöìàéÿíäÿëÿð îòóðìóøëàð.

Ñ ÿ ä ð (èíýèëèç ëîðäó àéàüà ãàëãàðàã). Ùÿçÿðàò! Ìÿí Àâðîïàíûí ìÿðêÿçèíäÿ ãóðóëàí áþéöê ñöëù ãóðóëòàéûíû à÷ûã å’ëàí åäèðÿì. Áóðàéà ùÿð äþâëÿòäÿí íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëìèø, ùÿð êÿñèí ìÿ’ëóìó îëäóüó öçðÿ ñîí çàìàíëàðäàêû ìöùàðèáÿ ãîðãóñó 1914-úö èëÿ ýþðÿ äàùà àüûð, äàùà äÿùøÿòëèäèð. Áèç ñöëù óüðóíäà éàãøû ìöáàðèçÿ åòìÿê è÷èí ìèëëÿòëÿð ìÿúëèñèíÿ òÿ’ñèð ýþñòÿðìÿëèéèê âÿ áåéíÿëõàëã òÿðê-ñèëàù ìÿãñÿäèëÿ òÿðòèá îëóíìóø ïëàí ÿñàñûíäà ùÿðÿêÿò åòìÿëèéèê. Èìäè ùþðìÿòëè Ñîâåò íöìàéÿíäÿñèíÿ ñþç âåðèëèð. Àëãûøëàð.

Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ÷ûãàðàã). Ìþùòÿðÿì úÿíàáëàð! Áèçÿ àéäûíäûð êè, éåð éöçöíäÿ ñöëù èñòÿéÿíëÿð ìöùàðèáÿ òÿðÿôäàðëàðûíäàí ãöââÿòëèäèð. ×öíêè îíëàðûí àðãàñûíäà ùÿðáÿ ãàðøû êèí âÿ íèôðÿò áÿñëÿéÿí õàëãëàð äóðìóøäóð. Ëàêèí áó éåòÿðìè?.. Õàéûð. È÷èìèçäÿ þéëÿ ùþêóìÿòëÿð âàð êè, éåíè ÿñðÿ ãàí âÿ äÿìèð ÿñðè – äåéÿ äîäàã ýÿìèðìÿêäÿäèðëÿð. Á ÿ’ ç è í ö ì à é ÿ í ä ÿ ë ÿ ð (éåðëÿðèíäÿí). Ðÿää îëñóíëàð. È á ë è ñ (êèáàð ãèéàôÿòëè, îðòàéàøëû, ãóðíàç áàãûøëû áèð ïàïàñ... Ïàïà âÿêèëè ðîëóíäà îëàðàã, éàíûíäà îòóðàí íöìàéÿíäÿ ãûëûãëû ö÷öíúö, äþðäöíúö øåéòàíà). Áó òÿúàâöçäöð. Ö ÷ ö í ú ö âÿ ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í (éöêñÿêäÿí). Áó òÿúàâöçäöð. Á è ð è í ú è à ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (éåðèíäÿí ãàëãàðàã). ßâÿò, òÿúàâöç!.. Áàøãàëàðûíûí ùöãóãóíà òÿúàâöç!.. À ð è ô (éåðèíäÿí). Õàéûð, äåéèë. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã ìÿúëèñäÿêèëÿðÿ). Îòóðóí! (Íàòèãÿ) Ñþçöíöçÿ äÿâàì åäèí! Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. ßâÿò, “ãàí! ãàí!” äåéÿí áó ùÿðáúóëàð èìäèéÿ ãàäàð ìèëëÿòëÿð úÿìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí úèääè áèð ãàðøûëûã ýþðìÿäè. Þéëÿ ùþêóìÿòëÿð âàð êè, áó çÿèôëèéÿ ãàðøû ñóñìàã èñòÿéèð. Áó èñÿ àúûíàúàã áèð ùàëäûð. Áèç êå÷ìèø úèùàí ìöùàðèáÿñèíèí ãàíëû ãóðáàíëàðûíû âÿ 164

äîüóðäóüó ìèëëÿòëÿð àéðûëûüûíû óíóòìàìûøûã. Áÿ’çè äþâëÿòëÿð Øÿðãäÿ âÿ Ãÿðáäÿ éåíè ôèòíÿëÿð òþðÿòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèðëÿð. Ùÿð ýöí ñöëùÿ òÿðÿôäàð îëäóãëàðûíû ñþéëÿéÿðÿê, éåíè ùöúóìëàð ùàçûðëàéûðëàð. Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í (éåðèíäÿí). Êèìäèð îíëàð? Êèìäèð îíëàð? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. À÷ûã ñþéëÿ, êèìäèð îíëàð? × è í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. ×èí þëêÿñèíè ïàð÷àëàéàí ãóëäóðëàð!.. Ù ÿ á ÿ ø í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ùÿáÿøèñòàíû éàãûá-éûãàí àçüûíëàð!.. É à ï î í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (äèïëîìàò... ãàëãàðàã). Áó êèíàéÿëÿð éåðñèçäèð. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Íàòèã ñóñäóðóëñóí! È ò à ë é à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Î éåíÿ òÿúàâöçÿ áàøëàéûð. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Ùÿçÿðàò!.. Ñöêóò!.. Ùÿð êÿñ þç ñûðàñûíäà ñþéëÿð. (Ñîâåò íöìàéÿíäÿñèíÿ) Áóéóðóí! Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. ßâÿò, áèð ÷îãëàðû òÿùëöêÿñèçëèêäÿí áÿùñ åòäèêëÿðè ùàëäà, ýåúÿ-ýöíäöç ñèëàùëàíûðëàð. Äöíéàíûí ùÿð áóúàüûíà ÿäàâÿò òîõóìó ñÿïìÿêäÿí óòàíìûðëàð. Áèç áóíà áàãìàéàðàã äàùà ñàðñûëìàç áèð ãöââÿòëÿ ÷àëûøìàëûéûã. Áöòöí þëêÿëÿðÿ, áöòöí èíñàíëàðà ãóðòóëóø éîëëàðû ýþñòÿðìÿëèéèê. Î éîë äà àíúàã èø÷è ñûíûôëàðûíûí, äöíéà ÿìÿê÷èëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèëÿ îëóð. Éàøàñûí ùÿãèãè ñöëù âÿ ÿìÿê áèðëèéè!.. (Ýóðóëòóëó àëãûøëàð àëòûíäà õèòàáÿò êöðñöñöíäÿí ÷ÿêèëèð) Ñ ÿ ä ð (ñîë òÿðÿôè ýþñòÿðèð). Ùÿçÿðàò! Ýþçëÿðèíèç àéäûí! Ñöëù ïÿðèñè ýþçÿë Ñèìà ìÿúëèñèìèçè øÿðÿôëÿíäèðäè. À ð è ô (ãàëãàð, ÿë ÷àëàðàã èëÿðèëÿð). Àëãûø ñåâýè âÿ äèëÿê ïÿðèñèíÿ! Í ö ì à é ÿ í ä ÿ ë ÿ ð. Éàøà, âàð îë! Éàøà, âàð îë! Äåéÿ ùÿð éàíäàí Ñèìàéû àëãûøëàéàðàã ñÿäðèí éàíûíà ãàäàð ýÿòèðèðëÿð. Ò ó í ú ÿ ð äÿ îíóí àðäûíúà ýÿëèð. Ãîëëàðûíû êþêñöíäÿ ÷àïðàç åäÿðÿê áèð éàíäà äóðóð.

Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Îíà ñþç âåðèëñèí. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Èñïàíèéà ùàããûíäà Ñèìàéà ñþç âåðèëñèí. Í ö ì à é ÿ í ä ÿ ë ÿ ð. Ñþç âåðèëñèí. Ñ ÿ ä ð. Áóéóðóí, ñèçè äèíëÿìÿê èñòÿéèðëÿð. Ñ è ì à. Íÿ ñþéëÿéèì ìÿí? Èñïàíèéàäàêû ãàí ôûðòûíàëàðûíû, äÿùøÿò éàíüûíëàðûíû òÿñâèðÿ ñþçìö áóëóíóð? Áó áÿäáàõò þëêÿ ôÿëàêÿò ïÿíúÿñèíäÿ ãûâðûëàðàã ùÿð ýöí éåíè-éåíè ôàúèÿëÿðÿ øàùèä îëìàãäàäûð. Éóðòñóç ãàäûíëàð, àú âÿ êèìñÿñèç ÷îúóãëàð àéàãëàð àëòûíäà ÷èýíÿíèá ýåòìÿêäÿäèð.

165

Ôàøèçì úÿëëàäëàðû øöáùÿëÿíäèêëÿðè èø÷èëÿðÿ, îíëàðûí þç ÿëëÿðèëÿ ìÿçàð ãàçäûðûðëàð, ñîíðà éöçëÿðúÿ, ìèíëÿðúÿ éàéëûì àòÿøè àëòûíäà ìÿùâ åäèðëÿð. Èìäè î ýþçÿë äèéàð áèð õÿðàáÿçàðäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. (Ýþç éàøûíû ñèëÿðÿê, òèòðÿê ñÿñëÿ) Àù, èñïàíëàð ÷îã àë÷àëäûëàð, ÷îã àë÷àëäûëàð. Ñèçëÿð áÿõòèéàðñûíûç êè, î âÿùøèëÿðè ýþðìÿäèíèç. Óô, êàø êè, ìÿí äÿ ýþðìÿéÿéäèì, ìÿí äÿ!.. (Ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéàðàã éåðèíäÿí ÷ÿêèëèð. Ùåé’ÿòÿ ìÿõñóñ ñàíäàëèéÿëÿðäÿí áèðèíÿ îòóðóð) À ð è ô. Ýþçÿë Ñèìà! Àüëàìà! Áÿøÿðèééÿòè ùè÷ áèð çàìàí ýþç éàøëàðû ãóðòàðìàìûøäûð. È á ë è ñ. Ìÿíÿ ñþç âåðèíèç, ëöòôÿí ñþç âåðèíèç. Ø å é ò à í ë à ð. Îíà ñþç âåðèëñèí. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàð, ñöêóòäàí ñîíðà, Èáëèñÿ). Áóéóðóí. (Íöìàéÿíäÿëÿðÿ) Áó úÿíàá Ðîìà ïàïàñû òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëìèøäèð. À ð è ô (éàíà). ßâÿò, áó äà ìöãÿääÿñ áèð òèëêè!.. Áàãàëûì íÿëÿð ñþéëÿéÿúÿê. È á ë è ñ (õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ÷ûãàðàã Ñèìàéà). Àëãûø ñàíà éàâðóì, àëãûø ñÿíäÿêè ùÿçèí ÷ûðïûíûøëàðà! Àëãûø ýþçëÿðèíäÿí ñà÷ûëàí èíúè éàøëàðà. (Íöìàéÿíäÿëÿðÿ) Èøòÿ ùÿçðÿò-Èñà éîëóíó èçëÿéÿí øÿôãÿòëè âÿ ìÿðùÿìÿòëè áèð ìÿëÿê!.. Ìÿí ùÿð êÿñèí áó êþíöëäÿ îëìàñûíû äèëÿðäèì. Èíúèëèøÿðèô áèçëÿðè ñöëùÿ ÷àüûðìûø, ùè÷ áèð ôÿíàëûüà ãàðøû ãîéóëìàìàñûíû ýþñòÿðìèøäèð. À ð è ô (éåðèíäÿí). Ñÿí áó ñþçëÿðè áèçÿ äåéèë, êèëèñÿ äèâàðëàðûíà ñþéëÿ. È á ë è ñ. Ìÿí áó àúû êèíàéÿíè áàüûøëàéûðàì. Úÿíàá Ùàã áàüûøëàéàíëàðû ñåâÿð. Ñèç ìÿíè äèíëÿðñÿíèç, çàëèìëÿðÿ ãàðøû äóðìàçñûíûç. À ð è ô. Éåòÿð, ùÿäéàí äèíëÿìÿéÿ âàãòûìûç éîãäóð. È á ë è ñ. Ìÿí ñÿíèí áó ãàáà ÷ûãûøëàðûíû úÿâàáñûç áûðàãìàã èñòÿéèðÿì. Ñ ÿ ä ð. Ñþçöíöçÿ äÿâàì åäèí. È á ë è ñ. Óëó Òàíðû èíñàíëàðû ñåâýè è÷èí éàðàòìûøäûð. Âÿãòà êè, Àäÿì åâëàäû äîüðó éîëäàí ñàïàð, îíëàðà óìóëìàç áèð áÿëà ìöñÿëëÿò îëóð. À ð è ô (éàíà). Ñîíðà!? È á ë è ñ. Âÿãòà êè, Èñïàíèéà õàëãû êèëèñÿëÿðÿ âÿ äèí ðÿùáÿðëÿðèíÿ õîð áàãäûëàð, ýþéëÿð ñÿëòÿíÿòè îíëàðû úÿçàñûç áûðàãìàäû. Ìÿí ÿìèíÿì êè, äèíñèçëÿð éåð éöçöíäÿí ãàëäûðûëìàäûãúà ñöëù àðçóñó éåðñèçäèð. Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í (éåðèíäÿí). Äîüðóäóð. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. ßâÿò, äîüðóäóð. À ð è ô (Èáëèñÿ). ßúÿáà áó éöêñÿê èëùàìëàðû ñàíà ùàíêè “äàùè” âåðäè?

166

È á ë è ñ. Òÿáèè, ïàïà ùÿçðÿòëÿðè!.. Î áÿíè áóðàéà ãàðûøäûðìàã è÷èí äåéèë, áàðûøäûðìàã è÷èí ýþíäÿðìèø. Ùÿð êÿñ áèëèð êè, ïàïà éåð éöçöíäÿ ÿí øàíëû âÿ ìöãÿääÿñ áèð ðÿùáÿðäèð. À ð è ô. ßâÿò, þéëÿ ìöãÿääÿñ ðÿùáÿð êè, áèð éàíûíäà ãàíëû Ìóññîëèíè, áèð éàíûíäà úèùàíýèð êðàë!.. Ñÿí äÿ îíëàðûí ïöñêöðòäöéö éàíüûíëàðà íåôò ñÿðïÿí ìöãÿääÿñ áèð äÿëëàë!.. È á ë è ñ. Ùè÷ çÿðÿð éîã. Ìÿí áó òÿùãèðëÿðÿ äàéàíûðàì. Ñàü éàíàüûìà ñèëëÿ âóðñàëàð, ñîëóíó ÷åâèðìÿéÿ ùàçûðàì. Ñ ÿ ä ð. Âàãò àçäûð, ìÿñÿëÿéÿ êå÷ÿëèì. È á ë è ñ. Áèç ÿýÿð öìóìè âÿ äàèìè ñöëù èñòÿéèðñÿê, éàëíûç èêè éîë âàð: ÿââÿëà ùè÷ áèð éåðäÿ èíãèëàáè ùÿðÿêàòà éîë âåðìÿìÿê, èêèíúè ìöùàðèáÿ ãûçûøäûðàíëàð èëÿ éóìøàã ðÿôòàð åòìÿê... Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (ãûçüûí). Õàéûð, áèçÿ ÿë óçàäàíëàðûí äèøëÿðè ãûðûëàúàãäûð. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Ðèúà îëóíóð, íàòèãè êÿñìÿéÿñèíèç! (Èáëèñÿ) Úÿíàá, áèòèðèí! È á ë è ñ. Äàùà íÿ ñþéëÿéèì? Àíëàéàíëàð è÷èí áó ãàäàð êàôèäèð. (Ìÿ’éóñ àäûìëàðëà éåðèíÿ êå÷ÿð) Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Àù, îíó èíúèòäèëÿð. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Áó ìÿäÿíèééÿòñèçëèêäèð. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Èìäè ñþç Àëìàíèéà íöìàéÿíäÿñèíèíäèð. Íöìàéÿíäÿ õèòàáÿò éåðèíÿ êå÷ÿð.

Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í (éàíûíäà îòóðàí Èáëèñÿ). Áó íÿ? Ñÿí äÿìè ñöëù èñòÿéÿíëÿð ñûðàñûíà êå÷äèí? Ñÿí äÿìè ùèññèééàòà ãàïûëäûí? Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Þêöç! Ñÿí î èíúÿëèéè àíëàìàçñûí. È á ë è ñ. ßâÿò, þéëÿ òÿðñ àäàìëàð âàð êè, ñöëùÿ ÷àüûðñàí ùÿðá èñòÿð. Ö ÷ ö í ú ö ø å é ò à í. Áàüûøëà, èìäè àíëàäûì. Ä þ ð ä ö í ú ö ø å é ò à í. Ýþç äÿéìÿñèí, áàø âàð ùà!.. È á ë è ñ. Ñóñóíóç! Á è ð è í ú è à ë ì à í (ìÿüðóð âÿ ñÿðò áèð àùÿíý èëÿ). Ùÿçÿðàò! Ùÿð êÿñ êèáè Àëìàíèéà õàëãûíûí äà ñöëùÿ áþéöê åùòèéàúû âàð. Ëàêèí áèçèì þëêÿäÿ éàøàéûø ýåòäèêúÿ àüûðëàøûð. Áó àúû ùÿãèãÿòè áèëìÿéÿí éîãäóð. Áóðàäà ñåâýèäÿí, ìÿðùÿìÿòäÿí áÿùñ åòäèëÿð. Áó áèð õÿñòÿëèêäèð. Ùÿãèãè ñöëùö ÿëäÿ åòìÿê è÷èí ùÿð êÿñèí ùàããû òÿ’ìèí îëóíìàëûäûð. Áèçÿ ùöãóã âÿ òîïðàã âåðèëìÿäèêúÿ, áàðûøûãäàí ñþç à÷ìàã éåðñèçäèð.

167

Á è ð è í ú è è ò à ë é à í. Äîüðóäóð, äîüðóäóð. È ê è í ú è è ò à ë é à í (èø÷è). Ùè÷ äÿ þéëÿ äåéèë. Á è ð è í ú è é à ï î í. Íàòèã éàíûëìàéûð. Ùÿð þëêÿíèí åùòèéàúû þäÿíèëìÿëèäèð. È ê è í ú è é à ï î í (èø÷è). Ôÿãÿò áàøãàñûíà òÿúàâöç åäèëìÿìÿëè! Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Éåðèíèçäÿí ñþéëÿìÿéèí. Á è ð è í ú è à ë ì à í. Áèç òÿ’ìèí îëóíìàäûãúà, Àâðîïà äèâëÿòëÿðè ñöëù âÿ ÿìíèééÿò ýþðÿìÿéÿúÿê. Êîììóíèçì ãîðãóñó, èíãèëàá ùÿðÿêàòû ùÿð þëêÿéè òèòðÿäÿúÿê, ùÿð êÿñè äöøöíäöðÿúÿêäèð. È ê è í ú è à ë ì à í (èø÷è... éåðèíäÿí). Õàéûð, ñÿíè ãîðãóäàí áó öçöíòöëÿð, àëìàí ÿìÿê÷èëÿðèíè ãîðãóòìàéûð. Îíëàðûí êèìè èøñèçëèêäÿí áóíàëìûø, êèìè çÿíúèðëÿð àëòûíäà èíëÿéèð. Á è ð è í ú è à ë ì à í. Áîøáîüàçëûã éåòÿð. Àëìàíëûã øÿðÿôèíè èòèðÿíëÿðëÿ ìÿíèì èøèì éîãäóð. È ê è í ú è à ë ì à í. Ìÿí äÿ ùèòëåð÷èëÿð èçèëÿ ñöðöíìÿêäÿ ùè÷ áèð øÿðÿô ýþðìÿéèðÿì. Á è ð è í ú è à ë ì à í. Áó úÿñàðÿò ñÿíÿ óúóç îòóðìàç. È ê è í ú è à ë ì à í (îðòàéà ôûðëàð, éóìðóüóíó ñûãàðàã). Áèç êèìñÿäÿí ãîðãìàéûðûã. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Ùÿçÿðàò! Ùàðàäà îëäóüóíóçó äöøöíìÿëèñèíèç. Á è ð è í ú è à ë ì à í. Ìÿí äöøöíöðÿì. Éàëíûç èïñèçëÿð, ñàéüûñûçëàð äöøöíÿ áèëìÿéèð. È ê è í ú è à ë ì à í. Ñàéüûñûç îëñàì äà úÿëëàä äåéèëèì. Ñ ÿ ä ð (çèëÿ áàñàðàã). Ìÿí êèìñÿéÿ ñþç âåðìÿéèðÿì. Èíòèçàìû ïîçàíëàð ìÿúëèñäÿí ÷ûãàðûëàúàãäûð. Á è ð è í ú è à ë ì à í. Îíñóç äà ìÿí ÷ûãìàã èñòÿéèðÿì. Áóðàäà äóðìàã ãàí ãàðàëòìàãäàí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàç. Á è ð è í ú è è ò à ë é à í (éåðèíäÿí ãàëãàð). ßâÿò, ñûðà-ñàéüûñû îëìàéàí ìÿúëèñäÿ îòóðóëìàç. Á è ð è í ú è é à ï î í (ãàëãàð). Ùàéäû, ìÿí äÿ ñèçèíëÿ áÿðàáÿð. Ùÿð ö÷ö êèíëè áàãûøëàðëà ÷ûãûá ýåäÿð.

Ñ ÿ ä ð. Úÿíàáëàð! Èúëàñû áèòèðìÿäÿí ÿââÿë ñèçÿ áèëäèðìÿëèéèì êè, áó éåðñèç ÷ûãûøëàð òÿÿññöôÿ ëàéèãäèð.

168

À ð è ô. Îíëàð áóðàéà ñöëù è÷èí äåéèë, ÷ÿêèøìÿê è÷èí ýÿëìèøëÿð. Ô ð à í ñ û ç ñ î ñ é à ë è ñ ò. Áó ÷ÿêèøìÿëÿðèí þíö àëûíìàçñà, áöòöí þëêÿëÿð öçÿðèíäÿ ãàðà áóëóòëàð îéíàøàúàã, ìèëéîíëàðúà èíñàíëàð ãàí âÿ þëöì òóôàíûíäà ãîë-ãàíàò ÷àëàúàãäûð. Ñ è ì à (ãàëãàðàã). Âÿùøè ùåéâàíëàð áåëÿ ñåâýè âÿ ìÿðùÿìÿòäÿí àíëàðêÿí, íè÷èí èíñàíëàð áó ãÿäÿð àë÷àëûð? È á ë è ñ. ×öíêè âÿùøèëÿðäÿí äÿ âÿùøèäèðëÿð. Ùÿãèãè èíñàí ùÿð ôÿíàëûüû ÿôâ åòìÿëèäèð. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (êèíàéÿëè âÿ ãûçüûí). ßâÿò, ÿýÿð ùÿð êÿñ èíñàíëûã øÿðÿôèíè àíëàñàéäû! Àíëàéà áèëñÿéäè!? Ùàëáóêè, ôàøèçì úÿëëàäëàðû èíñàí êÿìèêëÿðè öçÿðèíäÿ þçëÿðèíÿ ùåéêÿë éàïäûðìàã èñòÿéèðëÿð. ßúÿáà, ãóäóç áèð úàíàâàð, øàùÿ ãàëãìûø áèð èëàí ÿôâÿ ëàéèãìè?.. Õàéûð, ÿñëà!.. Íÿ îëóðñà-îëñóí î úàíàâàðëàðûí äèøëÿðè ãûðûëìàëû, î èëàíëàðûí áàøëàðû ãîïàðûëìàëûäûð. Ïÿðäÿ

ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÏßÐÄß Èñâå÷ðÿäÿ ïàðëàã âÿ ìþùòÿøÿì áèð ñàëîí... Ñÿùíÿäÿ öñòö è÷êè âÿ ìÿçÿëÿðëÿ äîëó ö÷ ìàñà ýþðöíöð. È÷ÿðèäÿ äàùà ýåíèø ñàëîí, ìàñàëàð âÿ äàíñ éåðëÿðè âàð. Ñîë ìàñàäà À ð è ô ë ÿ Ð ÿ ’ í à ... Ñàüäà àëìàí, èòàëéàí âÿ éàïîí íöìàéÿíäÿëÿðè... Îðòàäà èíýèëèç ëîðäó éàëíûç îòóðìóøäóð.

À ð è ô. Íÿ ìÿðàãëû áèð ñÿéàùÿò! Ýþð òÿñàäöô áèçè ùàðàëàðà ýÿòèðèá ÷ûãàðäû. Áèð éàíäàí Èñïàíèéà ôàúèÿëÿðèíè ñåéð åòäèê, áèð éàíäàí ñöëù ãóðóëòàéûíû äèíëÿäèê. Èìäè Èñâå÷ðÿíèí ïàðëàã ñàëîíëàðûíäàéûã. (È÷ÿðèéè ýþñòÿðèð) Áàãñàíà, îíëàðûí ÷îãó úÿìèééÿòè-ÿãâàì ÿ’çàëàðûäûð. Ð ÿ’ í à. Òÿÿññöô êè, áó àäàìëàð ñöëù è÷èí àç èø ýþðìöøëÿð. À ð è ô. Ìÿíúÿ áó úÿìèééÿòÿ äèïëîìàòëàð áèðæàñû äåìÿê äàùà äîüðóäóð. (Ãàïûéà áàãàðàã) Èøòÿ Ñîâåò âÿ ôðàíñûç íöìàéÿíäÿëÿðè!.. (Ýÿëÿíëÿðÿ éåð ýþñòÿðèð) Áóéóðóí, áÿðàáÿð îòóðàëûì. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ðàùàòñûç îëìàéûí. À ð è ô. Ðèúà åäèðÿì. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. ×îã ýþçÿë. (ßë âåðèá îòóðóðëàð) È á ë è ñ (ýÿëèð, èíýèëèç ëîðäóíà éàãëàøûð). Ìöñàèäÿ áóéóðóëóðìó? Ë î ð ä. Ñèçèíëÿ ýþðöøìÿê áþéöê ñÿàäÿòäèð.

169

È á ë è ñ. Äöøöíúÿëèñèíèç, ýþçëÿðèíèçäÿí èíòèçàðëûéà áÿíçÿéèðñèíèç. Ë î ð ä. Ýþçÿë Ñèìàéû áÿêëÿéèðÿì. È á ë è ñ. Ìþùòÿðÿì ëîðä! Ñèç äÿìè îíà âóðóëäóíóç? Ë î ð ä. Òÿáèè äåéèëìè à? È á ë è ñ (êèíàéÿëè ýöëöøëÿ). ßâÿò, àíëàéûðàì. Ë î ð ä. Ñþéëÿ áàãàëûì, ñèéàñÿò àëÿìèíäÿ íÿëÿð âàð? È á ë è ñ. Äöíéà ýåòäèêúÿ ãàðûøìàã öçðÿäèð. Ùÿð ùàëäà àéûã äàâðàíìàëûñûíûç. Ë î ð ä. Ìÿðàã åòìÿ, èíýèëèçëÿð ùè÷ áèð çàìàí ñèéàñè ìöâàçèíÿéè ýþçäÿí ãà÷ûðìàç. È á ë è ñ. Èíàíûðàì úÿíàá ëîðä! Ñèçäÿêè çÿêà áÿëëèäèð. Ë î ð ä (ñîüóã ýöëöøëÿ). Áèç ýÿðÿê ñöëù, ýÿðÿê ùÿðá çàìàíëàðûíäà ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèëìÿñèíè ýþçÿë áèëèðèê. (Ãÿäÿùëÿðè êîíéàêëà äîëäóðóð) Øÿðÿôèíèçÿ! È á ë è ñ. Òÿøÿêêöð. (È÷ÿðëÿð) Ñ è ì à Ò ó í ú ÿ ð ë ÿ áÿðàáÿð ýÿëèð

Ë î ð ä. Èøòÿ ýþçÿë Ñèìà! Îíóí ùÿð äóðóøó, ùÿð áàãûøû, ùÿð ñöçöëöøö, ùÿð ãûâðûëûøû ýþíëöìäÿ äÿðèí èçëÿð áûðàãûð. Ëàêèí, áó Òóíúÿð äåäèêëÿðè ÿñëà ìÿíè à÷ìàéûð. È á ë è ñ. ßâÿò, î ñàíêè èíãèëàá ìÿ’íàñûíû òÿúÿññöì åòäèðÿí áèð ùåéêÿëäèð. Ë î ð ä (Ñèìàéà ãàðøû ÿéèëÿðÿê éåð ýþñòÿðèð). Áóéóðñóíëàð. Ñ è ì à. Õàéûð, áèç àéðû îòóðìàã èñòÿðèê. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (éàãëàøûð). Áèçèìëÿ îòóðóí. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ëöòôÿí... À ð è ô. Ðèúà åäèðèê. Ñ è ì à. ×îã ýþçÿë. (ßë âåðèá îòóðóðëàð) Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Èñâå÷ðÿ ìöùèòè ñèçäÿ íÿ êèáè òÿ’ñèðàò áûðàãäû? Ñ è ì à. Áóðàäà àç-÷îã ýþíëöì à÷ûëìàüà áàøëàäû. Áó þëêÿíèí ýþçÿëëèéè âÿ ñöëùïÿðâÿðëèéè ìÿðàãñûç äåéèëäèð. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Î ùàëäà áèçèì Ñîâåò ìöùèòèíè äàùà ÷îã ñåâÿðñèíèç, ÷öíêè îðàäà ñèçè ñåâÿíëÿð ÷îãäóð. Ñ è ì à. Òÿøÿêêöð åäèðÿì. À ð è ô (õöñóñè). Ñÿí áèð ýöíÿøñèí êè, ñÿìèìè êþíöëëÿð àíúàã ñÿíèí êþëýÿíäÿ ûñûíà áèëèð.

170

Ñ è ì à. ×îã ëöòôêàðñûíûç. À ð è ô. Äàùà äîüðóñó ïÿðÿñòèøêàðûì. Ð ÿ’ í à (éàíà). Îù, ìÿíÿ ãàðøû íÿ ñàéüûñûçëûã!.. Éàðàëû ýþíëöìö éåíèäÿí ãàíàòìàã èñòÿéèð. (Ãàëãûð, éàíûíäàêûëàðà) Áàüûøëàéûí, ñèçäÿí àéðûëìàëûéûì. Ñ è ì à. Íÿ îëäó? Êåôñèçìèñèí? Ð ÿ’ í à. Èñòèðàùÿòÿ åùòèéàúûì âàð. À ð è ô. Éàëíûç ýåäÿ áèëèðìèñèí? Ð ÿ’ í à (ñîéóã). ßâÿò. Ò ó í ú ÿ ð. Ìöñàèäÿíèçëÿ ìÿí äÿ áÿðàáÿð ýÿëèðèì. Ð ÿ’ í à. Çÿùìÿò åòìÿéèíèç. Ò ó í ú ÿ ð. Ùè÷ áèð çÿùìÿòè éîã. (Ýåäÿðëÿð). Ìóçèêà... Ñàëîíóí ùÿð òÿðÿôèíäÿí åðêÿêëÿð, ãàäûíëàð ðÿãñ åòìÿéÿ áàøëàð.

À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (Ñèìàéû ðÿãñÿ äÿ’âÿò åäÿð). Ðèúà åäèðÿì. Ñ è ì à. Áàüûøëàéûí! È ò à ë é à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (éàãëàøûð). Ëöòôÿí! Ñ è ì à. Õàéûð, îéíàéàìàì. É à ï î í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (ÿéèëÿðÿê). Òÿáèè ìÿíè ðÿää åòìÿçñèíèç. Ñ è ì à. ×îã éîðüóíóì. Ùÿð ö÷ö è÷ ñàëîíà êå÷èá áàøãà õàíûìëàðëà ðÿãñ åäÿðëÿð.

Ë î ð ä (Èáëèñÿ). Ìÿüðóð ãûç, ùÿð ö÷öíö ðÿää åòäè. È á ë è ñ. Çÿííèìúÿ ñèçè ðÿää åòìÿç. Ë î ð ä. Êèì áèëèð!? (Äîëäóðäóüó ãÿäÿùè ãàëäûðûð) Éàøàñûí ýþçÿëëèê âÿ ñöëù ïÿðèñè! È á ë è ñ. Õàéûð, ùÿðá èëàùûíûí øÿðÿôèíÿ è÷ÿëèì. Ë î ð ä. Å’òèðàç éîã. È÷ÿðëÿð. Ýåòäèêúÿ ìóçèêàíûí ñÿñè àë÷àëûð, ãàðàíëûãëàð è÷èíäÿ ðÿíýàðÿíý ãûâûëúûìëàð ó÷óøìàüà áàøëàð.

È á ë è ñ (éåðèíäÿí ãàëãàðàã éöçöíÿ äöøÿí ãûçûë àëàâ ïàðûëòûñû àëòûíäà, úîøüóí âÿ ñÿðõîøúà àùÿíý èëÿ).

171

Àëãûø ñåâäà ýåúÿëÿðèíè îãøàéàí ãàðàíëûãëàðà! Àëãûø ãàðàíëûãëàð è÷èíäÿ ñöçöëÿí ñåâèìëè èøûãëàðà! Àëãûø èïÿêëÿð è÷èíäÿ ãûâðûëàí ãàíàòñûç ãóøëàðà! Àëãûø îéíàã âÿ èíúÿ àéàãëàðäàêû íàçëû ó÷óøëàðà! Àëãûø âóðüóí ýþíöëëÿðè àâëàéàí ñöçýöí åëìàñëàðà! Àëãûø ãþí÷ÿ äîäàãëàðäàêû ìåéõîø åùòèðàñëàðà! Àëãûø ñåâèíú äàëüàëàðûíäà ãîïàí ýèçëè òóôàíëàðà! Àëãûø òàòëû áóñÿëÿðäÿ ÷ûðïûíàí äÿëè ùÿéúàíëàðà! Àëãûø îäëó êöìÿñëÿðÿ ñûüûíàí áàéüûí òàâóñëàðà! Àëãûø èíúÿ áåëëÿðÿ ñàðûëàí ÷ûëüûí êàáóñëàðà! Àëãûø éåð éöçöíö ñàðñûäàí ãîðãóíú èëùàìëàðà! Àëãûø þëöì âÿ úÿùÿííÿì ïöñêöðÿí êèíëè èíòèãàìëàðà! Ðÿãñ áèòÿð, àëìàí, èòàëéàí âÿ éàïîí äèïëîìàòëàðû ñîí ñþçëÿðè äèíëÿð. Èáëèñÿ ãàðøûëûã ñþéëÿéÿðÿê àéðû-àéðû ãóúàãëàøûá þïöøöðëÿð.

À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Åøã îëñóí äÿìèð âÿ ãàí øöàðèëÿ êþïöðÿí àë ãàíëàðà! Åøã îëñóí çÿôÿð âÿ ãàëèáèééÿò è÷èí ïàòëàéàí âóëêàíëàðà! È ò à ë é à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Åøã îëñóí ñàíà!.. Ñÿíäÿêè ãöäðÿò âÿ áÿëàüÿòÿ! É à ï î í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Åøã îëñóí áèçÿ ãàðøû áÿñëÿäèéèí ñÿäàãÿòÿ! Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (íèôðÿòëÿ ãàðûøûã êèíàéÿëè àùÿíý èëÿ éàíûíäàêûëàðà). Åøã îëñóí èíòèãàì âÿ þëöì ñÿðõîøëàðûíà! Åøã îëñóí äÿùøÿò âÿ êèí áàéãóøëàðûíà!

À ð è ô. Åøã îëñóí ôÿëàêÿòëÿðäÿí ñÿàäÿò óìàíëàðà! Åøã îëñóí ìÿçëóì ãàíèëÿ áÿñëÿíÿí êîð âèúäàíëàðà! Ñ è ì à (ñàðñûëìûø áèð ùàëäà ãàëãàðàã). Àù, áó àúû êèíàéÿëÿð ýþíëöìäÿ çÿùÿðëè èçëÿð áûðàãäû. Ñàâàø ìåéäàíëàðûíäà ýþðäöéöì âÿùøÿòëÿð ýþçëÿðèìäÿ úàíëàíäû. Áó øÿí âÿ ïàðëàã ñàëîí ìÿíè áèð çèíäàí êèáè, áèð ìÿçàð êèáè ñûãìàüà áàøëàäû. (Èáëèñ èëÿ äèïëîìàòëàðû ýþñòÿðèð) Ùÿëÿ îíëàð!.. Îíëàðûí äèêÿíëè ñþçëÿðè, àòÿøëè ãûðáàúëàð êèáè áåéíèìè éàãäû. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ðèúà åäèðÿì, þéëÿ ùÿçéàíëàðà ãóëàã âåðìÿéèí.

172

Ñ è ì à. Õàéûð, ýåòìÿëèéèì. Ìÿí î ÷èðêèí ùÿðÿêÿòëÿðè ñîéóã ãàíëà òàìàøà åäÿìÿì. À ð è ô. Éåðèìèçè äÿéèøäèðÿëèì. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. È÷ÿðèéÿ êå÷ÿëèì. Ñ è ì à. Ðàùàòñûç îëìàéûí, áèð àç òÿêáàøûìà ùàâà àëìàã èñòÿéèðÿì. (ßë âåðèð) À ð è ô. Éàëíûçìû? Ñ è ì à. Òóíúÿð ýÿëäè, áÿðàáÿð ÷ûãàðûã. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. ×îã òÿÿññöô!.. Áó ùè÷ éàãøû îëìàäû. Ñ è ì à. Çÿðÿð éîã, ñîíðà ýþðöøÿðèê. (×ûãàðëàð) Ë î ð ä (ùåéðÿòëè áàãûøëà Ñèìàéû àðãàäàí ñöçÿðÿê). Àìàí íÿ ãàäàð úàçèáÿëè, íÿ ãàäàð øàèðàíÿ!.. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (ëîðäóí éàíûíà êå÷ÿðÿê). ßâÿò, î áèð úÿííÿò ãóøóäóð. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ìÿí îíó áèð ãàðòàë êèáè ïÿíúÿìäÿ õûðïàëàìàã èñòÿðäèì. È ò à ë é à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Õàéûð, î åøñèç ýþâÿð÷èí ìÿíèì êþíëöìäÿ éóâà éàïìàëûäûð. É à ï î í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ìÿíúÿ ÿí ïàðëàã ýþçÿëëÿð äÿ éàëíûç ãöââÿòÿ ãàðøû ÿéèëèðëÿð. Ô ð à í ñ û ç í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ñèìà î ãàäàð éöêñÿê êè, ùè÷ áèð ãöââÿòÿ ãàðøû ÿéèëìÿç. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (éóìðóüóíó øèääÿòëÿ ìàñàéà âóðóá áàüûðûð). Õàéûð, ÿéèëÿð, ÿéèëìÿçñÿ ìÿúáóð åäÿðèê. Ë î ð ä. Úÿíàá! Áèð àç úåíòëìåí îëìàëû!.. Áó ùÿðÿêÿò éöêñÿê úÿìèééÿòëÿðÿ éàðàøìàç. È á ë è ñ. ßâÿò, ãöââÿò âÿ ãàëèáèééÿòäÿí áÿùñ åäÿíëÿð ùöíÿðëÿðèíè ñàëîíëàðäà äåéèë, ìöùàðèáÿ ìåéäàíëàðûíäà ýþñòÿðìÿëèäèð. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Áèç ýöúñöç âÿ àúèç äåéèëèê. È á ë è ñ. ßôñóñ êè, áèð ÿíýÿëèíèç âàð, î äà þëêÿ äàõèëèíäÿêè èø÷è âÿ ÿìÿê÷èëÿðèíèçäèð. Îíëàðû ãàíäûðûá àëäàòìàäûãúà ìöâÿôôÿãèééÿò ÷ÿòèíäèð. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Î õöñóñäà ñÿíèí éàðäûìûíà áþéöê åùòèéàú âàð. È á ë è ñ. Õàéûð, î èøëÿðäÿ úÿíàá Òðîòñêè ìÿíäÿí äàùà ìàùèðäèð. ßìÿê÷èëÿð âÿ èø÷èëÿð àðàñûíäà îëìàñà äà, êàïèòàëèñòëÿð âÿ èìïåðèàëèñòëÿð éàíûíäà àç-÷îã íöôóçó âàð.

173

Ë î ð ä. Ýþçÿë òàíûéûðûã, èñòå’äàäñûç àäàì äåéèë. È ò à ë é à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Î áèçèì ÿçèç âÿ äÿéÿðëè äîñòóìóçäóð. É à ï î í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Ùÿì äÿ áèð ÷îã äöøöíúÿëÿðè áèçèì ñèéàñÿòÿ óéüóíäóð. À ë ì à í í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è. Î, ãîúà âÿ òÿúðöáÿëè áèð ñîñèéàëèñòäèð. À ð è ô. Ôÿãÿò îðäóñóç áèð êîìàíäàí!.. Ýÿìèñèç áèð êàïèòàí!.. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (Àðèôëÿ áÿðàáÿð ýåòìÿéÿ ùàçûðëàíàðàã, êèíëè âÿ ãûçüûí). Õàéûð, õàéûð... Î, ñîñéàëèçì öôöãëÿðèíè ëÿêÿëÿéÿí ãàðà áóëóòäàí áàøãà áèð øåé äåéèë. Î, ìÿñëÿêèíè øþùðÿòÿ ñàòàí áèð äÿëëàë, ÿìÿê äöíéàñûíû àëäàòàí íàíêþð áèð çàâàëëûäûð. Î, ôàøèçì ãàïûëàðûíäà ñöðöíÿí éàëòàã áèð úàñóñ, úèùàí ïðîëåòàðëàðûíà éåíè çÿíúèð ùàçûðëàéàí øÿðÿôñèç áèð ìÿõëóãäóð. Ïÿðäÿ

ÁÅØÈÍÚÈ ÏßÐÄß Èñâå÷ðÿäÿ éöêñÿê âÿ ìþùòÿøÿì öñëóá èëÿ ñöñëÿíìèø áþéöê áèð îäà... Ãàðøûäà èïÿêëè ïÿðäÿ àðãàñûíäà éàòàã îäàñû áóëóíóð. Ñ è ì à ÿí çÿðèô áèð ãèéàôÿòäÿ îëàðàã ìàñà éàíûíäà, ÿëè àëíûíäà äöøöíúÿéÿ äàëìûø. Ýåúÿ...

Õ è ä ì ÿ ò ÷ è ã û ç (ÿëèíäÿ áèð ýöë äÿìÿòè ýèðÿð). Ìöñàèäÿíèçëÿ Àðèô ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ñ è ì à. Ýÿëñèí. Õ è ä ì ÿ ò ÷ è ã û ç (ãàïûéà). Áóéóðóí. À ð è ô (ýèðÿð, ÿë âåðèð). Àãøàìûíûç õåéèð. Ñ è ì à. Õåéðÿ ãàðøû. À ð è ô. Î íÿ?.. Ýþçëÿðèíèçäÿ ùÿéÿúàíëû èçëÿð âàð. Ñ è ì à. Îíëàð ìÿíè ðàùàò áûðàãìàéûðëàð. (Ñèíèðëè) Àù, îíëàð. Îíëàð... À ð è ô. Ëöòôÿí ñþéëÿðìèñèíèç? Êèìäèð îíëàð? Ñ è ì à. Êå÷ÿí àãøàìêè ùÿðèôëÿð!.. Àëìàí, éàïîí âÿ èòàëéàí äèïëîìàòëàðû! À ð è ô. Áóðàéàìû ýÿëìèøëÿðäè? Ñ è ì à. ßâÿò, þíúÿ ìöñàèäÿ èñòÿäèëÿð, ãÿáóë åòìÿäèì, ùÿéàñûçúàñûíà è÷ÿðè ñîãóëäóëàð, éöç âåðìÿäèì, ñåâýèäÿí ñþç à÷äûëàð, éöçöìö 174

÷åâèðäèì. Ãîðãóòìàã èñòÿäèëÿð, àëäûðìàäûì. Íÿùàéÿò ãûçüûí âÿ êèíëè àäûìëàðëà ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð. À ð è ô. Íÿ ÿäÿáñèçëèê, íÿ òÿðáèéÿñèçëèê!.. Õ è ä ì ÿ ò ÷ è ã û ç (áèð êàðò-âèçèòèëÿ ýÿëèð). Ñ è ì à (áàãàð). Èíýèëèç ëîðäó! (Ãûçà) Ñþéëÿ ðàùàòñûçäûð. (Ãûç ÷ûãàð, Àðèôÿ) Ìÿí î ñîéóã âÿ ìÿüðóð ùÿðèôèí èêèéöçëö ñèéàñÿòèíäÿ, èêèìÿ’íàëû ñþçëÿðèíäÿ ùè÷ áèð ñÿìèìèééÿò ýþðìÿäèì, î äàèìà úèáëÿðèíè ñöëù åøãèíÿ öñòöí òóòìàã èñòÿð. À ð è ô. ßâÿò, ùàãñûç äåéèëñèíèç. (Áó ñûðàäà ãàïû áàðìàã óúèëÿ âóðóëóð) Ñ è ì à. Ýÿëèíèç. Ò ó í ú ÿ ð (ýèðÿð). Ìöñàèäÿíèçëÿ, áèçèì ÿìÿêäàøëàð ñèçè ýþðìÿê èñòÿéèð. Ñ è ì à. Ýÿëñèíëÿð. Ò ó í ú ÿ ð (ãàïûéà). Ùàéäû, éîëäàøëàð! Ò ÿ é é à ð ÿ ÷ è , ò î ï ÷ ó , ò à í ê ÷ û , áÿùðèééÿëè, ÿ ñ ê ÿ ð , áàøûáîçóã ùÿð ðöòáÿéÿ, ùÿð âÿçèôÿéÿ, ùÿð ìèëëèééÿòÿ ìÿíñóá ÷åøèò ãèéàôÿòëè è ø ÷ è ë ÿ ð âÿ ÿ ì ÿ ê ÷ è ë ÿ ð è÷ÿðè ýèðÿð.

Ñ è ì à. ßùâàëûíûç? ß ì ÿ ê ÷ è ë ÿ ð ä ÿ í á è ð ã è ñ ì è. Òÿøÿêêöð! Ò ó í ú ÿ ð. Áóíëàð èíãèëàá éàâðóëàðû, ÿìÿê ãÿùðÿìàíëàðûäûð. Ùàìûñû áèð íÿôÿð êèìè ñèçÿ ùþðìÿò áÿñëÿð. Ñ è ì à. Âàð îëóí, ìÿíèì ýþíëöì äàèìà ñèçèíëÿäèð. Ò ó í ú ÿ ð. Ñöëù óüðóíäà úàíäàí-áàøäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûðûç. Áèçè ñûãìàã èñòÿéÿíëÿð áóëóíóðñà äÿìèð ïÿíúÿìèçäÿ èëàí êèáè ãûâðûëàúàã, ìÿùâ îëàúàãäûð. Ù à ì û ñ û (éóìðóãëàðûíû ñûãàðàã). ßâÿò, ìÿùâ îëàúàãëàð! Ò ó í ú ÿ ð. Éåòÿð, áèç áó ýöíäÿí ñîíðà êþëÿ îëìàéàúàéûã, ùè÷ êèìñÿéÿ ÿéèëìÿéÿúÿéèê. Ù à ì û ñ û. Õàéûð, ÿéèëìÿéÿúÿéèê. Ñ è ì à. Òÿáèè, äÿìèð áèëÿêëÿðÿ, áöêöëìÿç ãîëëàðà çÿíúèð éàðàøìàç. Áöòöí áÿøÿðèééÿòèí ñÿàäÿò âÿ ãóðòóëóøó àíúàã íàñûðëû ÿëëÿðäÿ, àíúàã äöíéà ÿìÿê÷èëÿðèíèí áèðëÿøìÿñèíäÿäèð. Ò ó í ú ÿ ð. Éàøàñûí áèðëèê, ìÿùâ îëñóí õàèíëÿð! Ù à ì û ñ û. Ìÿùâ îëñóí! Ò ó í ú ÿ ð (éîëäàøëàðûíà). Ýåäÿëèì. Ñ è ì à. Ùàðàéà?

175

Ò ó í ú ÿ ð. Àøàüûäà ìÿíèì îäàìäà ìöøàâèðÿìèç âàð. Ñ è ì à. Íÿ ìöøàâèðÿ? Ò ó í ú ÿ ð. Ôàøèçì Àëìàíèéàñèëÿ Éàïîíèéà èìïåðàòîðëóüó, Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíà ãàðøû éåíè ùÿðá ìöàùèäÿñè áàüëàìûø, ùÿð èêè òÿðÿôäÿí èíãèëàá éóðäóíóí úîøüóí àëàâëàðûíû ñþíäöðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ñ è ì à. Àù äåìÿê äàùà ãîðãóíú éàíüûíëàð, äàùà ãàíëû ñÿùíÿëÿð ùàçûðëàíûð, þéëÿìè? Ò ó í ú ÿ ð. Çÿðÿð éîã, îíëàð áèçÿ òàãìàã èñòÿäèéè çÿíúèðëÿðè åð-ýåú þç ãîëëàðûíäà ýþðÿúÿêëÿð. (Éîëäàøëàðûíà) Ýåäÿëèì. Ñ è ì à. Ýåäèíèç, ñèçÿ óüóðëó ýöíëÿð äèëÿðèì. (Îíëàð ÷ÿêèëäèêäÿí ñîíðà, Àðèôÿ) Ëöòôÿí ìÿíÿ éàðäûì åò. À ð è ô. Àìàí íÿ îëäó? (Òÿëàø èëÿ ãîëóíäàí òóòàð) Ñ è ì à. Áó àúû õÿáÿð ñàíêè ãÿëáèìèí òåëëÿðèíè ãûðäû, éåíÿ ýþçëÿðèìè ãàí âÿ þëöì äàëüàëàðû ñàðìàüà áàøëàäû. (Ìÿíäèë èëÿ ýþçëÿðèíè ñèëÿð) À ð è ô. Î íÿ, àüëàéûðìûñûí? Ñ è ì à. Õàéûð, áèð àç ìöòÿÿññèð îëäóì. (Áàøûíû Àðèôèí êþêñöíÿ äàéàð) À ð è ô. Àìàí, ñèíèðëÿðèí íÿ ãàäàð çÿèô!.. Ñÿíäÿ ÷îúóãúà áèð ùÿññàñëûã âàð. Ð ÿ’ í à (ãàïû àðàñûíäà ýþðöíöð. Àðèôèí ñþçëÿðèíè äèíëÿð. Éàíà). Ñÿíäÿ äÿ óìóëìàç áèð ñàïãûíëûã âàð. À ð è ô (Ðÿ’íàéû ýþðöð). Íè÷èí ýÿëäèí? Ñÿí áóðàéà íè÷èí ýÿëäèí? Ð ÿ’ í à. Ñÿíèí åøãèíè, õÿéàíÿòèíè àëãûøëàìàã è÷èí. À ð è ô. Áèð àç þçöíÿ ýÿë! Ñÿí ùÿãèãÿòè ýþðìÿêäÿí àúèçñèí, ãûñãàíúëûã ñÿíè êîð åòìèøäèð. Ð ÿ’ í à. Áèë’ÿêñ, åùòèðàñ äóìàíû ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêìèøäèð. Îíà âóðóëäóüóí ýöíäÿí áÿðè ìÿíÿ ýöí âåðìÿéèðñÿí. Ñ è ì à. Õàéûð, Ðÿ’íà, Àðèô ñÿíèíäèð. Äàèìà ñÿíèí îëàúàãäûð. Ð ÿ’ í à. Èñòÿìÿì, óô èñòÿìÿì. Ùè÷ áèð íÿâàçèø èñòÿìÿì. (×ûãûá ýåäÿð) Ñ è ì à. Àðèô! Ñÿí äÿ ýåò, îíó éàëíûç áûðàãìà! À ð è ô. ×îã ýþçÿë, ýåäÿðÿì, ëàêèí ùàðàäà îëñàì ýþíëöì ñÿíè þçëÿéÿúÿêäèð. (Îíóí ÿëèíè þïÿð, ùÿñðÿòëè áàãûøëà) ßëâèäà!.. Ñ è ì à. Ýöëÿ-ýöëÿ... Ñèçÿ ñåâèíúëè ýþíöëëÿð äèëÿðÿì. (Àðèô ÷ûãàð. Èøûã àçàëûð) È á ë è ñ (àëàâëû ãèéàôÿòèëÿ ïÿðäÿ àðãàñûíäàí ÷ûãàð). Ìöñàèäÿ âàðìû?

176

Ñ è ì à (äèêñèíÿðÿê). Àù, ñÿí áóðàéà ùàðàäàí ýèðäèí? È á ë è ñ. Ùÿð éåðäÿí. Ùè÷ áèð ãàïû âÿ äèâàð ìÿíèì ãàðøûìäà ÿíýÿë îëàìàç. Ìÿí áèð àíäà ×èí ñÿääèíäÿí Åéôåë áöðúöíÿ ó÷àðàì. Ýþçëÿðèíè éóìóá-à÷ûíúà, Ùèìàëàéà äàüëàðûíû àøàðàã Ìöùèò äÿíèçëÿðèíè êå÷ÿðÿì. Ìÿí ÿíýèí ôÿçàëàðà äàëûá, áèð íÿôÿñäÿ ýöíÿøëÿðè, êÿùêÿøàíëàðû äîëàøàðàì. Ñ è ì à. Ñÿí ÿôñàíÿëÿðäÿíìè äîüäóí? Éîãñà ùÿð ýöí áèð ðîëà ýèðÿí àðòèñòìèñèí? È á ë è ñ. ßâÿò, þéëÿ áèð àðòèñòèì êè, ùÿð ðîëäà äàùèéàíÿ ìÿùàðÿòëÿ øþùðÿò áóëäóì. Ùÿð ñÿùíÿäÿ äàèìà ãàëèá âÿ ìöâÿôôÿã îëäóì. Ùÿð èøâÿêàð ìÿíèì àëàâëû ïÿíúÿìäÿ ãûâðûëäû. Áöòöí ýþçÿëëÿð ìÿíèì ãóúàüûìà àòûëäû. Ëàêèí ñÿíèí ýþíëöí, ñÿíèí ñåâýèí ùÿð ýöí ìÿíÿ, ìÿíèì ìþùòÿðèñ äóéüóëàðûìà öçöíòö âåðìÿêäÿäèð. Ñÿíè ãîëëàðûì àðàñûíäà ýþðìÿäèêúÿ ñÿàäÿòèí âàðëûüûíà èíàíàìàéàúàéàì. Ñ è ì à. Ñÿíèí ýþçëÿðèíäÿ õÿéàíÿò ãûâûëúûìëàðû ïàðëàéûð. ßëëÿðèíäÿ ãàí ëÿêÿñè âàð. ×ÿêèë áóðàäàí, ìÿíè éàëíûç áûðàã. È á ë è ñ. Íÿ ôÿðãè âàð? Ìÿí ÷ÿêèëñÿì áàøãàñû ýÿëÿúÿê. Ùè÷ áèð ýþíöë ñÿíÿ ïÿðÿñòèøêàð îëìàéà áèëìÿç. Ñ è ì à. Ìÿí ñÿíÿ íèôðÿò åäèðÿì. È á ë è ñ. Íèôðÿòëÿ ìÿùÿááÿò áèð-áèðèíèí ÿêñè îëñà äà, èôàäÿ åòäèêëÿðè ìÿ’íà áèðäèð. Ñ è ì à. Ñÿí ùÿð ýöí ðÿíýèíè äÿéèøäèðÿí úàíáàç áèð ôåéëÿñîôñóí. È á ë è ñ (ýöëÿðÿê). Î ùàíñû ôÿëñÿôÿäèð êè, äàèìè âÿ ñàáèò îëñóí? Äöíéàäà ùÿð øåé äþíöá äîëàøûð, áèç äÿ áÿðàáÿð. Áöòöí ùÿéàò àãûá äÿéèøèð, áèç äÿ è÷èíäÿ. Ñ è ì à. Ñÿí øÿð åë÷èñè, ôÿëàêÿò áàéãóøóñóí! È á ë è ñ. Óíóòìà êè, ùÿð øÿððè áèð õåéèð èçëÿð. Ùÿð ñÿàäÿò áèð ôÿëàêÿòëÿ ãèéìÿòëÿíèð. Òÿçàä ùÿéàòûí àùÿíýèäèð. Áèçÿ ýöëöìñÿéÿí ùÿð áàùàð äÿùøÿòëè áèð ãûøäàí äîüàð. Ãàðàíëûã ýåúÿëÿð îëìàñàéäû, ýþçëÿðè îãøàéàí éûëäûçëàð áóíúà ñåâèëìÿçäè. Øöáùÿ éîã êè, ñÿí äÿ î ïàðëàã éûëäûçëàðûí ÿí ñåâèìëèñè, ÿí ýþçÿëèñèí. Ñ è ì à. Éåòÿð! Áó ñþçëÿðè øàèðëÿð î ãàäàð ÷åéíÿìèø êè, àðòûã ãóëàãëàðû òûðìàëàéûð, åøèäÿíëÿðÿ óñàíú âåðèð. È á ë è ñ. ßâÿò, ùè÷ éàíûëìàéûðñàí, ìóíèñ âÿ ñÿìèìè ùÿðÿêÿòëÿð øàèðàíÿ ñþçëÿðäÿí äàùà äÿéÿðëèäèð. (Ãîëëàðûíû à÷àðàã éàãëàøûð) Ýÿë, éàãûí ýÿë, áèð êÿðÿ äÿ îëñà...

177

Ñ è ì à (îíóí ñþçöíö éàðûäà êÿñÿðÿê). Éàãëàøìà! Ñÿíÿ áàãäûãúà ãÿëáèìÿ àòÿøëè äèêÿíëÿð ñàíúûëûð. È á ë è ñ. Àòÿøñèç éàøàéûø îëìàç. Ìÿí þç àòÿøèìëÿ ñÿíè àøûëàìàã èñòÿéèðÿì. Ñ è ì à. Óô, éöðÿéèì ïàòëàéàúàã, ùàéäû, ÷ûã áóðàäàí! ×ûã, ýþçöì ýþðìÿñèí. È á ë è ñ. Òÿëàø åòìÿ! Ìÿí ÷ûãñàì äà áàøãàñû ýèðÿð. Ýöíÿø áàòäûüû éåðäÿ éàëíûç ãàðàíëûãëàð ÷þêÿð. (Ìàñà àðãàñûíäà äóðäóüó ùàëäà éàâàøéàâàø åíÿðÿê ýþðöíìÿç îëóð) Ñ è ì à (øàøãûí). Íÿ äÿùøÿòëè ìÿíçÿðÿ!.. Ìÿí ðþ’éàìû ýþðöðÿì? Áó ñûðàäà áàøäàí-àéàüà ãàðà þðòöíìöø, ÿëëÿðè ñèëàùëû äþðò àäàì ýèðÿð.

Á è ð è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è. Ýÿëèíèç, î áóðàäà. Ñ è ì à. Àù, ñèç êèìñèíèç? Íÿ èñòÿéèðñèíèç? È ê è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è. Ñÿíèí þëöìöíö! (ßëëÿðèíäÿ ðåâîëâåð íèøàí àëûðëàð) Ö ÷ ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è. Äóðóí, î ìÿíèì ÿëèìäÿ ùÿëàê îëàúàã. Ä þ ð ä ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è. Õàéûð, î áèçèìëÿ áÿðàáÿð ýåäÿúÿê. Á è ð è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è. Ùàéäû, ôöðñÿòè ãà÷ûðìàéàëûì. (Ùöúóìà ùàçûðëàíûð) Ñ è ì à. Òîãóíìàéûí, ìÿíÿ òîãóíìàéûí! Á è ð è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è. Áàüûðìà, ñóñ! È ê è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è. Ñÿíèí ùÿð ïàð÷àí áèð ÿëäÿ îëàúàã. Ä þ ð ä ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è. Èíúèòìÿéèí, î òÿñëèì îëàúàã. Ö ÷ ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è. Ìÿðùÿìÿò çÿèôëèêäèð. Õ è ä ì ÿ ò ÷ è ã û ç (ãàïû àðàñûíäàí áàãàð, òÿëàø èëÿ). Àù, äÿùøÿò!.. (Ýåðè äþíÿð) Ö ÷ ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è (ÿëèíäÿêè èðè áû÷àüû Ñèìàíûí êþêñöíÿ ñàïëàìàã èñòÿð). Îíó ìÿí ñóñäóðìàëûéûì. Ä þ ð ä ö í ú ö ã à ð à ý å é è ì ë è (ìàíå îëóðêÿí). Òîãóíìàéûí, éàçûãäûð. Ýþçèëÿ “Âóð” èøàðÿòè âåðèð, ùÿð éàíäàí ùöúóì åäÿðëÿð.

Ñ è ì à. Àë÷àãëàð, âèúäàíñûçëàð!..

178

Á è ð è í ú è ã à ð à ý å é è ì ë è (ðåâîëâåðëÿ ãîðãóäóð). Êÿñ ñÿñèíè! (Äåéÿ éàãàëàéûá áîüìàã èñòÿðëÿð) Ñ è ì à (àúû ôÿðéàä èëÿ). Àù, úàí ãóðòàðàí éîãìó? Ò ó í ú ÿ ð (éîëäàøëàðèëÿ áÿðàáÿð è÷ÿðè ñîãóëàðàã). Îù, ãàòèëëÿð! Óüóðñóçëàð!.. Äóðóí, êèìñÿ éåðèíäÿí òÿðïÿíìÿñèí!.. Ùè÷ áèðèíèçÿ ãóðòóëóø éîãäóð. (Ñèìàéû ÿëëÿðèíäÿí àëàðàã) Ñèìà! Ñåâèìëè äèëÿê ïÿðèñè!.. (Éîëäàøëàðûíà) À÷ûí áóíëàðûí êèðëè ìàñêàëàðûíû! (Áèðÿð-áèðÿð à÷àðëàð. Òóíúÿð êèíàéÿëè ñÿñëÿ) ßâÿò áÿëëè, áó èòàëéàí äîñòóìóç!.. Áó äà éîïîí íöìàéÿíäÿñè!.. Áó äà ÿëè áû÷àãëû àëìàí!.. Áó äà... ñöëùö ñåâÿí èíýèëèç ëîðäó!.. (Îíëàðû öñòäÿí-àøàüû ñöçÿðÿê) Íÿ øÿðÿôñèçëèê! Ùè÷ óòàíìàäûíûçìû? Èíñàí áþéëÿ ìÿ’ñóì ãûçà ãûéàðìû? Ñèçäÿ íÿ ìÿðùÿìÿò âàð, íÿ äÿ âèúäàí. (Éàíûíäàêûëàðà) Ùàéäû! Áàüëàéûí ãîëëàðûíû! (Áàüëàðëàð) Áó ùàëäà Ñîâåò íöìàéÿíäÿñè ãàïû àðàñûíäà ýþðöíöð. Êèìñÿ îíóí ýÿëäèéèíè ñåçìÿç.

Ë î ð ä. Áàüëàéûí, ìÿíäÿ áèð ñó÷ éîã. (Éîëäàøëàðûíû ýþñòÿðèð) Áóíëàðûí òÿ’ñèðèíÿ ãàïûëäûì. Ò ó í ú ÿ ð. Îíó ñîíðà ìöùàêèìÿ åäÿðèê. Ë î ð ä. Ñèìàéà ñîðóíóç, ìÿí îíó ãîðóìàã èñòÿäèì, ãóðòàðìàã èñòÿäèì. Ò ó í ú ÿ ð. Ñîíðà áàãàðûã, åøèòìÿäèíìè? Ë î ð ä. Þéëÿ èñÿ ïðîòåñòî åäèðÿì. Ò ó í ú ÿ ð. Èìäè ïðîòåñòîéà áàãàí éîãäóð. Ñ è ì à (òÿëàø èëÿ). Òóíúÿð! Áóíëàðà íÿ úÿçà âåðèëÿúÿê? Þëöììö? Ò ó í ú ÿ ð. Þëöìäÿí äàùà àüûð, äàùà äÿùøÿòëè áèð úÿçà âàðìû? Ñ è ì à. Ñàãûí, ùè÷ áèðèíÿ òîãóíóëìàñûí. Ìÿí éàëíûç î êþíöëëÿðÿ âóðüóíóì êè, ãàí èçèíè éåð éöçöíäÿí ñèëñèí, ñèëÿ áèëñèí. À÷ûí ãîëëàðûíû, ùàìûñûíû àçàä áûðàãûí. Ò ó í ú ÿ ð. ßñëà ìöìêöí äåéèë. Áèç áóíëàðà þç ÿëëÿðèìèçëÿ úÿçà âåðìÿëèéèê. Ñ î â å ò í ö ì à é ÿ í ä ÿ ñ è (èëÿðè ýÿëèð). Õàéûð, ñèç äåéèë, îíëàð... Áÿëè îíëàð... Ùÿð þëêÿíèí ÿçÿíëÿðè âÿ ÿçèëÿíëÿðè âàð. Áèçèì èíòèãàì òÿêòÿê èíñàíëàðûí äåéèë, ìèëéîíëàðûí èíòèãàìûäûð. (Èòàëéàí äèïëîìàòûíûí ãîëóíäàí òóòàðàã èòàëéàí ãèéàôÿòëè áèð èø÷è èëÿ áèð òÿééàðÿ÷èéÿ âåðèð) Àëûíûç, áó ñèç èòàëéàíëàðûí!.. (Àëìàí äèïëîìàòûíû àëìàí òèïëè áèð ÿñêÿðëÿ, áèð òîï÷óéà âåðèð) Áó äà ñèç àëìàíëàðûí!.. (Éàïîí äèïëîìàòûíû éàïîí 179

ãûëûãëû áèð èø÷è èëÿ áèð áàëûã÷ûéà âåðèð) Áó äà ñèç éàïîíëàðûí!.. (Ëîðäó äà èíýèëèç ìàòðîñëàðûíà âåðèð) Áó äà ñèç èíýèëèçëÿðèí!.. (Òóíúÿðëÿ éîëäàøëàðûíà) Èøòÿ áóíëàðà, áó ãàðà éöçëö êàáóñëàðà áèç äåéèë, àíúàã þç âÿòÿíäàøëàðû, þç ÿìÿê÷èëÿðè úÿçà âåðìÿëèäèð. Áöòöí äöíéà áèëèð êè, áèç ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ñöëù òÿðÿôäàðûéûã. Ëàêèí áó ìàñêàëû õàèíëÿðëÿ ÿëáèð îëàí ôàøèçì ýåíåðàëëàðû éåíè áèð éàíüûí, éåíè áèð ìöùàðèáÿ ùàçûðëàðñà, ÿìÿê ãÿùðÿìàíëàðûìûç áó ùÿéàñûçëûüà ãàðøû ñåéèðúè ãàëìàéàúàã. Éûëäûðûì ñöð’ÿòèëÿ ìöáàðèçÿ ìåéäàíûíà àòûëàúàãäûð. Ùÿì äÿ äþéöø ñÿùíÿñè èíãèëàá éóðäóíäà äåéèë, ôàøèçì þëêÿëÿðèíäÿ îëàúàãäûð. (Òóíúÿðëÿ éîëäàøëàðûíà) ßâÿò, ñèçëÿð!.. Ñèçèíêèëÿðëÿ áÿðàáÿð áöòöí úèùàí ÿìÿê÷èëÿðè ÿìèí îëìàëûäûð êè, ñöëù äöøìàíëàðûíûí áóëàíûã, ãàíëû äàëüàëàðû áèçèì ùöäóäóí ïóëàò äèâàðëàðûíà ÷ûðïûëûá ãûðûëàúàã, àçüûí îðäóëàðû äà åð-ýåú ñÿðàá îëìóø öìèäëÿð êèáè ñàðñûëûá ìÿùâ îëàúàãäûð. Ïÿðäÿ

ÑÎÍ

180

ÓÐÌÈÉßÄßÍ ÌßÊÒÓÁ Àïàðûð êöëÿê ùÿð ýöí ýöëöñòàíäàí áèð ýöëö, Öðÿéè äàüëû, ìÿùçóí åäèð éàçûã áöëáöëö.

Ðóñèéà äþâëÿòèíäÿ Ãàôãàç øþ’áÿñèíäÿ ìöòÿìÿääèíè-ìþùòÿðÿì âÿ ÿøõàñè-ñàùèáè-ãÿëÿìäÿí ìÿùñóá îëàí ìààðèôïÿðâÿð âÿ ñÿäàãÿòýöñòÿð âöúóäëàðûí áèðèñèíè äÿ úÿíàá ìÿðùóì âÿ ìÿüôóð ìÿøùÿäè Òÿãè Ñèäãè Îðäóáàäèäè êè, ôèëùÿãèãÿ î ýóíÿ ÿðáàáè-êÿìàë âÿ ÿñùàáè-ìÿãàë øÿõñëÿðÿ Ãàôãàç òîïðàüû áó àç çàìàíäà ÷ÿòèí ïÿðâÿðèø âåðìèø îëóð, áåëÿ êè, ÿëÿë-èãòèñàë ìöøàðöíèëåùéèí ïèøðÿôò âÿ ðþâíÿãè-ìÿäÿíèééÿòäÿ ñÿ’é âÿ åùòèìàìû êàìèë äÿðÿúÿäÿ îëóá òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ èëÿ ÿáíàéè-âÿòÿíèí éöçëÿðèíÿ áåø-àëòû ñÿíÿ çÿðôèíäÿ ìÿ’ðèôÿò ãàïûëàðûíû à÷ûá òÿùñèëè-ìààðèôÿ íÿ äÿðÿúÿäÿ òÿðüèá âÿ òÿøâèã ãûëäû, àììà î âöúóäè-àëè âÿ ìÿñ’óäóí øÿââàë àéûíûí üöððÿñèíäÿ äöíéàéè-ôàíèäÿí àëÿìè-úàâèäàíè òÿðÿôèíÿ ðåùëÿò áóéóðìàüû ôèëâàãå ÿðáàáè-òÿìÿääöí âÿ ÿñùàáè-ìààðèôäÿí þòðö ìàéåéèùöçí âÿ ìÿëàë îëäó. Õÿëëàãè-ìöòÿàë î ìÿðùóìóí ãÿìè-ôèðãÿòèíäÿ ðöôÿãà âÿ àøèíàëàðûíà ñÿáðè-úÿìèë ÿòà áóéóðñóí; ùÿãèãÿò î úÿíàáûí âÿôàòè-ìþùíÿò-àéàòû ìÿñìó’ îëäóãúà íàðè-ìÿùÿááÿò øþ’ëÿâÿð îëóá áó íå÷ÿ êÿëìÿ ÿáéàòûí éàçûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó: Äöíéàäàí êþ÷öá ýåòäè ùþðìÿòëè áþéöê Ñèäãè! Ìèí òÿÿññöô êè, áèçäÿí áåëÿ øÿõñèééÿò ýåòäè! Äàüëàäû öðÿêëÿðè î, þç ôÿðàüû èëÿ, Êþíëöìöç ìóíèñèíäÿí áèçëÿðè ìÿùðóì åòäè. Ñÿìÿíäÿð êèìè ãåéðÿò îäóíà äöøöá éàíäû, Ðóñ äþâëÿòèíäÿ î, áåëÿ íþãòÿéÿ ÷àòäû. Éàçàðàã íÿøð åòäèéè ìààðèô éàéûìèëÿ Ùÿéàò âåðäè õàëãûíà, ãàðàíëûãäàí ÷ûõàðòäû. Õàëã èíêèøàôû ö÷öí ÷îõ ÷àëûøäû, úàí àòäû, Ùå÷ àüëà ñûüìàç êè, î, áóíúà èìêàí éàðàòäû. Ýþçÿë íÿüìÿëÿð ãîøàí áöëáöë àðòûã îëäó ëàë, Ùÿéàòäàí ìÿùðóì îëóá, Ôÿíà ùÿáñèíäÿ éàòäû. Îíóí âÿôàòû èëÿ éåíÿ úÿùàëÿò àðòäû, Óúàëäû øóì íÿüìÿëÿð, øÿíëèê, ñåâèíúëÿð þòäö.

183

Ùÿñðÿò èëÿ ùàìûíûí öðÿéè äîëäó ãàíà, Ôÿðàãèëÿ îíëàðûí ùÿéàò öìèäè èòäè. Òþâùèä ýöëöñòàíûíûí ýöë÷èíè îëìóøäóð î, Ìöãÿääÿñ éîë éîë÷óñó îëóá, î éîëà ýåòäè1. (“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 23.01.1904, Ì.Ò.Ñèäãèíèí âÿôàòû ìöíàñèáÿòèëÿ)

ÓÐÌÈÉßÄßÍ Î êÿñ êèì åëìäÿí ìÿùðóì, úÿùëèëÿ “ôàíàòèê”äèð, Äåìÿ èíñàí î íàäàíÿ êè, áèð ùåéâàíè-íàòèãäèð. Ðÿñóëè-Ñàäèãÿ ìèí ö÷ éöç èë ñàáèã äåéèá Õàëèã Êè, áèåëì îëñà èíñàí úèíñè-ùåéâàíàòà ëàùèãäèð. Íÿ øÿð’ÿ àøèíà, íÿ öðôÿ äàíàäûð î íàáèíà, Îíà áèð éàõøû ïàëàíèëÿ áèð ÿôñàð ëàéèãäèð. Òÿêÿëëóìäÿí ñÿâà áèåëì èíñàíûí íÿ òÿðúèùè Êè, ùÿð ùàëÿòäÿ ùåéâàíèëÿ ùÿð ùàëû ìöâàôèãäèð.

Êöððåéè-ÿðçäÿ áÿíè íþâè-áÿøÿðèí íèñáÿòè ùåéâàíàòà íÿ äÿðÿúÿäÿ îëóðñà, ÿùëè-åëìèí øÿðàôÿòè ÿâàìöííàñÿ äÿõè î ìÿíçèëÿäÿ ìÿùñóá îëóð; íåúÿ Ãóð’àíè-ìöáèíäÿ Õóäàâÿíäè-úàùàíàôÿðèí áóéóðóð: “Àâàìëàð ùåéâàíà îãøàð, áÿëêÿ îíäàí äà àçüûí îëàð”. Áÿëêÿ åëìñèç êèìñÿëÿðèí ùåéâàíàòäàí äÿõè ÿñêèê âÿ ýöìðàù îëìàüûíà èøàðÿ îëóíóð; ïÿñ áó ñóðÿòäÿ åëìè-øÿðèô òÿâÿññöòèëÿ èíñàí éåð éöçöíäÿ úÿìè’è-øÿðàôÿò âÿ ñÿàäÿòÿ ìàëèê îëóá ñàèð áèåëì ãàðäàøëàðûíäàí èìòèéàç òàïûð. Åëìäèð êè, ÿòôàëè-õöðäñàëè íþâíèùàë âÿç’èëÿ ýöëøÿíè-êàìàëäà úóéáàðèçöëàëè-ìààðèô âàñèòÿñèëÿ ñèðàá åòäèðèá, àáö ùÿâàéè-èíñàíèééÿòëÿ íÿøâöíöìà âåðèá, ýóíÿýóí öëóì âÿ ôöíóí ÿñìàðèëÿ úèëâÿëÿíäèðèá, ñàéÿäàð âÿ ïöðáàð àüàúëàð êèáè äÿðÿúåéè-ôÿçë âÿ êÿìàëàòà éåòèðèð. Åëìäèð êè, èíñàíû çöëìÿòè-úÿùàëÿòäÿí êÿíàð åäèá ÿíâàðè-ùèäàéÿòëÿ ãÿëáèíè ðþâøÿí ãûëûá èõòèðààòè-úÿäèäÿ âÿ òÿðÿããèééàòè-ìöòÿÿääèäÿ ñàùèáè åäèð. Ìÿçìóíè – “Áåøèêäÿí ãÿáðÿäÿê åëì òÿëÿá åäèí!”, áó áàðÿäÿ áèð äÿëèëè êàôèäèð; ÿýÿð÷è áó òÿ’êèäàò áèç ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðà éåòèøèá, àììà äèããÿò íÿçÿðèëÿ ìöëàùèçÿ áóéóðóëàíäà áó ùÿäèñè-øÿðèôÿ ìÿùç ìèëÿëè-õàðèúÿ âÿ äöâÿëè-ìöòÿìÿääèíÿ àìèë îëóá ýöíáÿýöí ñÿ’é âÿ åùòèìàì åäèá __________ 1 Ìÿãàëÿäÿêè øåèð ïàð÷àëàðûíûí ÿñëè ôàðñúàäûð.

184

ìöòÿÿääèä öëóì âÿ ôöíóí òÿùñèëèíÿ ðþâíÿã âåðèá ùÿð äÿãèãÿ úÿìè òÿðÿããèééàò âÿ êÿìàëàòÿ ìàëèê îëìàüà ÷àëûøûá áèð àí üÿôëÿòäÿ áóëóíìàéûðëàð. Áåëÿ óçàã øÿùÿðëÿðäÿí èêè-ö÷ àéëûã ìÿñàôÿíè òåéé åäèá, ãöðáÿò èõòèéàð ãûëûá òÿùñèëè-åëì åòìÿê ùÿâàñèëÿ ó÷óá “Åëì ×èíäÿ äÿ îëñà, òàïûá þéðÿíèí!” ìÿçìóíè – äöðÿð ìÿøùóíèíÿ ðþâíÿãÿôçà îëóá ëåéëö âÿ íàùàð ñÿìÿíäÿðâàð íàðè-ãåéðÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòäÿ éàíìàãäàäûðëàð. ßââÿëà áó ìöÿééÿí âÿ ìöñÿëëÿì êè, ùÿçðÿòè-Ðÿñóëè-ßêðÿì çàìàíûíäà Ìÿäèíÿ èëÿ áèëàäè ×èí àðàñûíû ö÷-äþðä àé çÿðôèíäÿ òåéé åòìÿê ìÿùàë âÿ ìöìòÿíå’ áèð ÿìð èìèø (úîüðàôèéà åëìèíÿ ðöúó åäèëñÿ ìÿ’ëóì îëóð), ïÿñ áó êÿëàìèìöáàðÿêäÿ îëàí èñðàð âÿ òÿ’êèääÿí ìÿãñóä ôèëùÿãèãÿ ìÿùç òÿëÿáè-åëìÿ òÿøâèã âÿ òÿðüèá åòìÿêäèð. Âÿ ñàíèéÿí áó ìÿçìóíè-àëèäÿí ùàíñû åëìèí òÿùñèë îëìàñû, íÿ äèëäÿ âÿ íÿ ëèñàíëà îëìàüûíà èøàðÿ îëóíóá øÿðù âÿ áÿñò âåðèëìÿéèá êè, àéà áó åëìè èíýèëèñ ëèñàíûíäà þéðÿíìÿê âÿ éà Ôðàíñà äèëèíäÿ ÿõç åòìÿê ëàçûìäûð âÿ éàõóä ÿðÿá ëèñàíûíäàí ÿëàâÿ äèëäÿ îëñà ýöíàù âÿ ãåéðè-úàèçäèð. ßñòÿüôöðóëëàù! Ùå÷ áó áàðÿäÿ, ÿëñèíåéèìöòÿÿääèäÿ õöñóñóíäà èñòèñíà îëóíóá þçýÿ áèð èðàä âàðèä îëìàéûáäûð. Ïÿñ ÿñðè-ùàëèééÿìèçäÿ îëàí ìöñÿëìàí ãàðäàøëàðûí üÿôëÿòèíäÿí âÿ öëóìè-ìöòÿíÿââè’ÿ ôöéóçàòûíäàí áèáÿùðÿ îëìàãëàðûíäàí ìÿãàìèÿôñóñäà áóëóíóðàì êè, íàñûë áÿäáÿõò âÿ íàäàí îëìóøóã! Áåëÿ êè, Èðàíäà ýþçÿë øÿùÿðëÿðäÿí ìÿùñóá îëàí âÿ àáö ùÿâà âÿ ñåéðö ñÿôàäÿ ñàèð áèëàääàí èìòèéàç òàïàí øÿùÿðëÿðäÿí áèðèñè äÿ ñöêóíÿò åòäèéèìèç “Óðìèéÿ” øÿùðèäèð; áèð òÿðÿôäÿ èìïåðàòîð úàíèáèíäÿí ðóñ øêîëàñû, áèð ñÿìòäÿ èíýèëèñ ìÿêòÿáõàíÿñè, áèð ìþâãåäÿ Ôðàíñà ìÿêòÿáè ýöøàä îëóíóá êè, ùÿð áèðèíäÿ ìöòÿÿääèä äèëëÿðäÿí ÿëàâÿ áèð ìöñÿëìàí ìöÿëëèìè ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíèí òÿ’ëèìèíäÿí þòÿðè òÿ’éèí îëóíóá, ùÿð ö÷ ìÿêòÿáäÿ ìÿúúàíÿí òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿéÿ òàëèá âÿ ðàüèá îëóá òÿðÿããèéè-ìèëëÿò éîëóíäà ñÿ’é åäèð. “ßúÿá äåéèë êè, îâ÷ó ãà÷àð îâóíóí äàëûíúà, Ìÿçÿëèäèð êè, îâ ãà÷àð îâ÷óíóí äàëûíúà”1.

Íåúÿ êè, ìÿñäÿðè-âèëàéÿòäÿí éåòèøèáäèð: “Ìÿí ÿëëÿìÿíè ùÿðôÿí ãÿäéÿñéÿðÿíè ÿáäÿí”, éÿ’íè “ùÿð êÿñ ìÿíÿ áèð ùÿðô òÿ’ëèì åòñÿ ìÿíè þçöíÿ ÿáä åòìèø êèìèäèð!” Àììà áó áè÷àðÿ ìÿêòÿáäàðëàð àùö äàä ÷ÿêèá áó úàùèë âÿ áèùèììÿò úàìààòëà áó ôÿðìàéèøèí ÿêñèíÿ ÿìÿë åäèá äåéèðëÿð êè: ùÿð êÿñ áèçäÿí áèð ùÿðô þéðÿíñÿ ùÿãèãÿò áèçè þçöíÿ ÿáä __________ 1 ßñëè ôàðñúàäûð.

185

åäèá âÿ ñÿðÿôðàç ãûëûáäûð. Ëàêèí áó òÿ’êèäàòëà éåíÿ ÿëàúïÿçèð îëìàéûð; ìÿýÿð áèð íå÷ÿ íÿôÿð õàíçàäÿ áó ìÿêòÿáëÿðäÿ òÿùñèë åäèðëÿð êè, áèð ïàðà äþâëÿòè èøëÿðäÿí þòÿðè ýÿëÿúÿêäÿ ëàçûì îëìàüûíû òÿñâèð åäèá Ïàðèæ, Ëîíäîí âÿ Ïåòåðáóðã éîëëàðûíû òåéé åòìÿê çÿùìÿòèíè íÿçÿðÿ àëûá áóðàäà òÿùñèëè-åëìÿ ìÿøüóë îëóáëàð. Áèð íå÷ÿ íÿôÿð õàíçàäÿéè ÷ûõàíäàí ñîíðà áÿãèééÿñè òàìàì åðìÿíè, éÿùóäè âÿ íÿñàðà óøàãëàðû êè, áóíëàð öëóì âÿ ôöíóíÿ, ÿëñèíåéè-ýóíàýóíà òÿðâèú âåðèá âÿ êÿìàëè-øþâã âÿ ðÿüáÿòëÿ ðþâíÿãÿôçà îëóáëàð. Ùÿòòà ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíè äàíûøûá éàçìàãëàðûíû ìöñÿëìàí éîëäàøëàðûíäàí àðòûã äÿðÿúåéè-òÿêÿëëöìÿ éåòèðèáëÿð. Âÿ èëëà òöúúàð âÿ ñàèð ÿñíàô ÿòôàëû áó õöñóñäà ÿëëÿääÿâàì êÿíàðÿúóëóã åäèá áó ìÿòëÿáÿ ÿáÿäÿí èãäàì ãûëìàéûá âÿ ïàê-ïàêèçÿ îëàí àüûçëàðûíû, ôèðÿíý âÿ èíýèëèñ ëèñàíûíäà òÿêÿëëöì åòìÿêëÿ ìóðäàðëûüà òÿíÿççöë åòìÿéÿ ðàçû îëìàéûðëàð. Âÿ ÿäÿìè-òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ úÿùÿòèëÿ íÿ ìÿñàèëèøÿð’èééÿäÿí áèð ìÿñÿëÿ ãàíûá âÿ íÿ ÿùêàìè-Ãóð’àíäàí áèð ìÿòëÿá àíëàéûá âÿ íÿ ëàçûì îëàí ôàðñ âÿ òöðê äèëèíäÿí êÿìà ùöâÿ ùÿããöù áÿùðÿéàá îëóáëàð. Áó áè÷àðÿ óøàãëàðà áó áàðÿäÿ éåíÿ ìÿçÿììÿò éåðè éîõäóð, ÷öíêè áóíëàðûí àòàëàðû ùÿíóç 70 éàøûíäà áèñàâàä îëìàã ñÿáÿáèíÿ òÿêàëèôè-øÿð’èééÿ èòòèëàèíäÿ áèëìÿððÿ ãàñèð îëóá, àíúàã ìÿñ’ÿëåéèòÿùàðÿòè éöç ìÿøÿããÿòëÿ þéðÿíèá áàáè-íÿúàñÿòäÿ üÿðã îëóá ìÿáùóò âÿ ìöòÿùÿééèð ãàëûáëàð. Ïÿñ áó ùàë öçðÿ êè, íÿ öñóë âÿ ôöðó’ÿ äàíà âÿ íÿ ÿùêàìè-ìÿñàèëÿ àøèíàäûðëàð, íÿ äÿ çàìàíà ýþðÿ ëàçûì îëàí åëìè-ñÿíàÿò, çèðàÿò, òèúàðÿò, òèáá, ùèêìÿò, ùÿíäÿñÿ âÿ ùåé’ÿòäÿí õÿáÿðäàðäûðëàð. Ùåéùàò, ùåéùàò! “×å íèñáÿò õàêðà áà àëÿì-å ïàê”. Ôèëùÿãèãÿ ìöëàùèçÿ åäÿíäÿ áåø ýöíëöê äöíéàäûð, ùå÷ áó çÿùìÿò âÿ ìÿøÿããÿòÿ äÿéìÿç êè, ìöñÿëìàí ãàðäàøëàð ôèðÿíýèìÿàá – “éåâðîïåéñêè” îëóá þç äèíèíÿ âÿôà ãûëìàéûá áèëìÿððÿ áèäèí âÿ ëàìÿçùÿá îëñóíëàð?! ßýÿð ìöñÿëìàíëûã áóäóð êè, áèçèì ìöñÿëìàíäà âàð, Âàé îíóí ñàáàùûíà êè, áó ýöíöí àðõàñûíúà ýÿëÿúÿê!1

Ôèëâàãå, äèããÿò íÿçÿðè èëÿ áàõàíäà ÿúíÿáèëÿð “áàëîí” âàñèòÿñèëÿ íå÷ÿ ýöíëöê ìÿñàôÿíè áèð ñààò çÿðôèíäÿ, åëìè-ñÿíàÿò òÿùñèëè ãöââÿñèëÿ, òåéé åòìÿéÿ ãàäèð îëóðëàð; áóíëàð áèçèì ö÷öí áþéöê ìÿòëÿáëÿð äåéèë êè, øàéàíè-òÿÿúúöá âÿ ìàéåè-òÿùÿééóð îëñóí! Ùÿòòà åëì ñàéÿñèíäÿ èíñàí __________ 1 ßñëè ôàðñúàäûð.

186

íÿèíêè êöððåéè-ÿðçè ñÿéàùÿòäÿ àúèç âÿ ãàñèð, áÿëêÿ òàìàì ÿôëàê âÿ ñÿìàâàòû áèð àíäà ñåéð åòìÿéÿ ìöùèò âÿ äàðà îëà áèëèðìèø, áèçÿ íÿ?.. Ïÿñ áó ñóðÿòäÿ çÿùÿìàòè-ìöøêèëÿéÿ ìöòÿùÿììèë îëóá ñÿðôèþâãÿòè-øÿðèôÿ ãûëûá êÿñáè-åëì âÿ ñÿí’ÿò åòìÿê áèùóäÿ âÿ áèìÿ’íà áèð èø îëìàüû áèçèì èíäèìèçÿ àøêàð âÿ ùöâåéäàäûð! Âÿ áóíäàí ãÿò’è-íÿçÿð áÿñèðÿò ýþçèëÿ áàõàí áèç ìöñÿëìàí ìèëëÿòè Ðÿñóëè-ßêðÿì ùÿçðÿòëÿðèíäÿí éåòèøÿí î ÿìðè-íÿâàùèíèí ùàíñû áèðèñèíÿ àìèë âÿ ïåéðÿâ îëìóøóã êè, ÿëàâÿ áèð òÿ’êèäàòè-åëìèééÿ âÿ ñÿíàèééÿñèíÿ äÿ ðþâíÿãÿôçà îëóá, òÿìÿääöí âÿ òÿäÿééöí õöñóñóíäà áóéóðäóüó ôÿðìàéèøàòà ùèììÿò âÿ ñÿäàãÿòëÿ ÿìÿë åäèá, êÿìàëè-ñÿ’é âÿ åùòèìàìëà ÷àëûøûá, òàèíêè ìèëÿëèìöòÿìÿääèíÿ íÿçÿðëÿðèíäÿ ìþâùóí âÿ ñÿðíèýöí îëìàéàã! (“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè – 21.-V.-1904)

ÍÀÕ×ÛÂÀÍÄÀÍ ÒßÁÑÈÐß Óçàã äåéèë, ÿçèçëÿð, âÿðÿãëÿð äþíÿð, Ùÿéàòûìûç äÿéèøÿð, äöíéà ÷åâðèëÿð!

Áÿéàíè ùàë: ßðáàáè-êÿìàë âÿ ÿñùàáè-ìÿãàë ùÿçðÿòëÿðèíäÿ ìöÿééÿí âÿ ìöñÿëëÿìäèð êè, ãÿäÿì ãîéäóüóìóç ÿñðè-ùàëèééÿ èñëàìèééÿò àëÿìèíÿ îí äþðäöíúö ãÿðí ìÿùñóá îëóð. Âÿ âöñóëè-ÿðáÿÿ òèáãèíäÿ øöùóð ñÿíàâèéÿ êèìè ôöñóëëè ãöðóí òÿðòèá âåðìÿê âÿ ùÿð ö÷ ãÿðíè ìààðèô àëÿìèíÿ ôÿñë ìÿëùóç åòìÿê ÿëÿñ-ñÿáèëöë-èúÿìàë ìöòàáèãè-ùàë âÿ ìöâàôèãèìÿãàë ýþðöíöð âÿ úÿìè ÿøõàñ òÿâàðèõøöíàñ íÿçÿðèíäÿ ìÿ’ëóìäóð êè, ñÿðâÿðè-íàñ Ïåéüÿìáÿð àõèðöç-çÿìàíûí áè’ñÿò çàìàíûíäàí ö÷ ãÿðí êå÷ìèøÿ êèìè ôèëùÿãèãÿ àëÿìè-èñëàìèééÿò âÿ ýöëçàðè-ìÿ’ðèôÿò ö÷öí áàùàðè-áÿùúÿòøèàðèìèø. Áåëÿ êè, ìÿçìóíäóð ìÿøùóí êÿëàì, ùèêìÿò íèçàì ùÿçðÿòè-õåéðöë-ÿí’àì êè, “Õåéðöëãöðóí ãÿðíè” áóéóðìóøëàð, èúìàëÿí áó áàðÿäÿ áöðùàíè-ãàòå’äèð. Áèð ìÿðòÿáÿäÿ êè, Ðÿñóëè-ìÿäÿíè äöíéàéè-äÿíèäÿí ðèùëÿò áóéóðàíäàí ñîíðà ö÷öíúö ãÿðíèí àõûðûíà êèìè úÿìè áèëàä è÷ðÿ ìÿêàòèá âÿ ìÿäàðèñ òÿ’ìèð åäèëèá ùÿð éåðäÿ áÿãÿäðè-öëöì âÿ íÿøðè-êÿìàëàò îëóá åëì òÿùñèëèíäÿ ñÿ’é åùòèìàì åäèá ìààðèô êÿñá åòìÿêäÿ ÿñëà òÿêàùöë âÿ òÿñàùöë åòìÿéèá áèð àí üÿôëÿòäÿ áóëóíìàäûëàð. Ëàêèí äþðäöíúö âÿ áåøèíúè ãÿðíÿ àéàã ãîéàíäà àðàè-ìöõòÿëèôÿ âÿ ÿãàèäè-ìöòÿôÿððèãÿ èñëàì è÷èíäÿ ìöíòÿøèð îëóá, òÿðÿããè âÿ ïèøðÿôò àëÿìèíÿ áþéöê áèð ìàíå âàãå îëäó.

187

Éàâàø-éàâàø ýöëçàðè-ìààðèô ñîëóá âÿ øÿì’è-ìÿäÿíèééÿò õàìóø îëóá äîããóç ãÿðí äÿõè òàáèñòàí âÿ õÿçàí âÿ çèìèñòàí òÿáÿãèíäÿ úÿùàëÿò âÿ üÿôëÿò èëÿ êå÷èá îí èêèíúè ãÿðíèí àõûðûíà êèìè áó ìèíâàë öçðÿ ãàëäû. Îí ö÷öíúö ãÿðí èñëàìèééÿò àëÿìèíèí èêèíúè áàùàðûíûí ÿâàèëè ìÿùñóá îëäóãäà “Éåâðîïà” òÿðÿôèíäÿí ýöëøÿíè-òÿìÿääöíÿ áÿùÿñÿá çàùèð èõòèñàðÿí áèð íÿñèìè-ùÿéàòáÿõø ÿñöá ïó÷ âÿ ôÿíà îëìóø ýöë âÿ ýèéàùÿ òàçÿäÿí ùÿðÿêÿò âåðèá ôÿãÿò íÿøâö íöìà ìÿãàìûíà ýþòöðäö, éÿ’íè õàáè-íàçÿ ýåòìèø õóìàð ýþçëÿðÿ áÿñèðÿòÿôçà îëóá èáäààòè-ÿäèäÿ âÿ èõòèðààòè-úÿäèäÿíè ýþðìÿéÿ ìöëçÿì âÿ ïàìáóã òûãûëìûø ãóëàãëàðû à÷ûá íÿüÿìàòè-ìþâçóí âÿ ÿñâàòè-ýóíàýóíó åøèòìÿéÿ ìÿúáóð åòäè. Ùÿìèí áó áåøäÿí áèð ùèññÿñèíè òåéé åòäèéèìèç 14-úö ãÿðíÿ êè, ìààðèô áàùàðûíûí âÿ òÿìÿääöí ýöëçàðûíûí èêèíúè ãÿðíè ìÿùñóá îëóð, ãÿðíè-òÿðÿããèéàò âÿ ÿñðè-êÿìàëàò äåéèëèð êè, ÿíâàðè-ìààðèô éåð éöçöíö ìöòëÿã ÿùàòÿ ãûëûáäûð, áåëÿ êè, ãÿò’ÿàòè-ÿðçèí áÿ’çè øþ’áÿëÿðèíäÿ ÿëÿëõöñóñ Ãàôãàçäà âàãå îëàí ìöñÿëìàíëàð ñöêóíÿò åòäèéèíè áÿëäÿäÿ ðóñ ëèñàíûíäà íþâáÿíþâ ìÿêòÿáëÿð òÿ’ñèñ îëóíóá éåääè-ñÿêêèç éàøûíäà áàëàúà áàëàëàð ýóíàýóí öëóì âÿ ôöíóí òÿùñèë åòìÿéÿ òàëèá âÿ ðàüèá îëóá, ïÿðâàíÿñèôÿò øÿì’èìÿ’ðèôÿò äþâðÿñèíäÿ êÿñðÿòè-èøòèéàãäàí ìÿãàìè-åùòèðàãäàäûðëàð. Ëàêèí áó íÿøâöíöìà åäÿí ýöëöñòàíè-ñÿôàäÿ òàçÿ ïÿðâÿðèø òàïìûø íþâíèùàëëàðû âÿ øàõåéè-åëì âÿ ÿäÿáäÿ òÿðáèéÿ ùàñèë åòìèø ãþí÷ÿ ýöëëÿðè âÿ ìöÿòòÿð ÷è÷ÿêëÿðè ýöëøÿíè-èñëàìèééÿòÿ êÿíàðäàí âàãå îëàí öëóì âÿ ÿëñèíåéè-äöâÿëè-õàðèúÿíè êÿñá åäèá äÿðÿúåéè-òÿêìèëÿ éåòèðìÿêäÿí âÿ õàðö õÿñ ìèñàë ìèëÿëè-ÿúíÿáèééÿíèí ÿãàèä âÿ àðàèíèí òàçÿ ýþéÿðèá ñÿáç îëìóø ýöë âÿ ýèéàùÿ èñòèëàñûíû ùÿð ùàëäà íÿçÿðäÿ òóòóá ìöùàðèñÿò âÿ ìöùàôèçÿò åòìÿê ëàçûì, áÿëêÿ âàúèáäèð. Òàèíêè úöç’è òÿðïÿòìÿêëÿ ýöëøÿíè-èñëàìèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòÿ õÿëÿë éåòèøèá áèëìÿððÿ àéàã àëòûíäà ïàéìàë îëìàñûí. Øåéõ Ñÿ’äèíèí áèð íå÷ÿ ÿáéàòû ìöíàñèáè-ùàë ýþðöíöð: Òÿçÿ êþê àòàí àüàú áó ýöí ÷îõ çÿèô îëàð, Àçàúûã ýöúëö áèð ÿë îíó éåðäÿí ãîïàðàð. Áàøûíà áóðàõñàí áèð ìöääÿò, ôèêèð âåðìÿñÿí, Äöíéà éûüûëñà áåëÿ êþêäÿí ÷ÿòèí ñàðñûäàð. Ñóéó áàøäàí áåë èëÿ êÿñìÿê ùå÷ ÷ÿòèí äåéèë, Ñó àðòñà ôèëëÿ êå÷ìÿê îëìàç, ùÿð êå÷ÿí áàòàð.

Ôèëâàãå’ ìöëàùèçÿ ìÿãàìûíäà ÿââÿë òöùóëèééÿòäÿí ýþç à÷ìàìûø âèíî, ïèâÿ, ñöä, ñó è÷êèäèð äåéèá òÿùñèëÿ ìÿøüóë îëàí ìöÿëëèìèí ÿââÿëúÿ 188

øÿðèÿòäÿí ìöòòÿëå îëìàìàã ñÿáÿáèíÿ àõûðäà øöðá-ÿëéÿùóä îëóá èñëàìèééÿò àëÿìèíäÿí áèõÿáÿð ãàëìàüûíà ùå÷ ìÿçÿììÿò âÿ ìÿëàìÿò éåðè éîõäóð: Áó ýöí þëäöð äöøìÿíè, áàúàðûüûí ÿýÿð âàð, Ãûüûëúûì àëîâ îëñà áèð äöíéà îíäà éàíàð.

Ïÿñ áó ñóðÿòäÿ ÿáíàéè-âÿòÿí ö÷öí ëàçûìäûð êè, ÿââÿëúÿ âÿòÿí äèëè îëàí òöðê äèëèíè áÿ’çè ðóçíàìÿúàò âÿ ìÿêòóáàò îõóìàãäàí þòðö þéðÿíìÿê âÿ ñàíèéÿí ôàðñ äèëèíè áèð ïàðà ÿùàäèñ âÿ ÿõáàðûí ìÿçìóíóíà àøèíà îëìàãäàí þòðö îõóìàã, ñàëèñÿí ÿðÿá ëèñàíûíû Ãóð’àíè-ìÿúèäèí ìÿ’íàñûíà ìöòòÿëå îëìàãäàí þòðö òÿùñèë åòìÿê âÿ ðàáåÿí ðóñ äèëèíè êè, äþâëÿòè ÿëèééåéè-èìïåðàòîðó äà òÿôùèì âÿ òÿôÿùùöìäÿí þòðö áÿ’çè ìÿâàðèääÿ ùÿãèãÿò úöìëåéè-ëÿâàçèìàòäàí ÿää îëóíóð, êÿñá åòìÿê ëàçûì âÿ äÿðêàðäûð. Âÿ ÿýÿð íÿçÿðÿ àëûíñà úÿäèäöë-èõòèðà åëìëÿð Ãàôãàñ øþ’áÿñèíäÿ ðóñ äèëèíäÿí ìàÿäà ìÿçáóðÿòöë-ôþâã äèëëÿðèí ùå÷ áèðèíäÿ éàçûëûá äÿðú îëóíìàéûá, ôÿãÿò ôèêðè-áèùóäÿ âÿ õÿéàëè-áèìÿ’íèäèð, ÷öíêè òöðê äèëèíäÿ îñìàíëûúà íÿçÿðäÿ îëàí öëóìè-ìöòÿíÿââåÿ êÿìàéÿíáÿüè ìöòÿÿääèä êèòàáëàðäà ìöíäÿðèú âÿ ìÿçáóòäóð. Ïÿñ áó ùàëäà ëàéèãè-èíñàô âÿ øàéàíèìöðâÿòäèð êè, îí èë, áÿëêÿ çèéàäÿ òÿùñèë åòìèø ÿøõàñ ýþðöðñÿí òöðê äèëèíäÿ éàçûëìûø “Øÿðãè-ðóñ” ðóçíàìåéè-ìöáàðÿêÿñèíäÿí èêè ñÿòèð îõóéóá ìÿçìóíóíäàí ìöòòÿëå îëìàãäàí àúèç âÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿ âÿòÿí äèëèíäÿ ìÿòëÿá ÿäà åòìÿêäÿ ãàñèðäèð. Âÿ ýàù-ýàù ÿçðóéè-òÿôÿííöí ýöçàðëàðû ìÿñàúèä âÿ ìÿ’íàáèðÿ äöøöá öëÿìàéè-ÿ’ëàìäàí áÿ’çè ìÿòàëèá âÿ òÿùãèãàò åøèäèá ìÿ’íàñûíû àíëàìàéàí ñóðÿòäÿ áàáÿòèíäÿí êþíëöíäÿ èñëàìèééÿòÿ îëàí úöç’è øþâã âÿ ðÿüáÿòè äÿ êÿñèëèð. (ßë-ìÿð’ö ÿäöââöí ëèìà úÿùèëÿùä – êèøè áèëìÿäèéè øåéÿ äöøìÿíäèð) Âÿ áÿ’çè áèñàâàä ìîëëàëàðäàí ñàäÿ ëÿôçëÿð èëÿ ÿãëèìèçÿ ñûüûøìàéàí çÿèô ðÿâàéÿòëÿðäÿí åøèäèá ìÿñúèääÿí ÷ûõàíäà ÿñíàè-ñþùáÿòäÿ îíóí ñþçëÿðèíè þçö ö÷öí ÿñáàáèìÿçÿ âÿ ìàéåéè èñòåùçà ãÿðàð âåðèð âÿ áèð ïàðà ìöðèäëÿðÿ áó ìöñÿëìàí îüëó ìöñÿëìàí, ìöñÿëìàí ìèëëÿòèíèí âÿ ÿáíàéè-âÿòÿíèí ùàëûíà éàíûá òÿðÿããè âÿ òÿìÿääöí ôèêðèíäÿ îëóð. Áèð ñóðÿòäÿ êè, èñëàìèééÿò íÿ äåìÿêäèð, ÿáÿäÿí èòòèëàè îëìàéûá ÿñëà ìÿãàìè-å’òèíàäà áóëóíìàéûð. (“Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòè, 27 àâãóñò 1904) Ðàñèçàäÿ

189

ÍÀÕ×ÛÂÀÍÄÀ Íß ÝÞÐÄÖÌ?

I Íàõ÷ûâàíëûëàðà Ðÿâàéÿò îëóíäóüóíà ýþðÿ Íàõ÷ûâàí ÿñêè éàðûìòàíðûëàðäàí ìÿøùóð “Äàãéàíîñ”óí ìÿðêÿçè-ñÿëòÿíÿòè èìèø. Äåìÿê êè, ïÿê äÿ êö÷öê éåð ñàéûëàìàç. Òàðèõ ñÿùèôÿëÿðèíäÿ áèð òàãûì ãÿðàèá òÿñàäöô îëóíóð êè, ÿñðëÿð êå÷ñÿ äÿ êÿíäè ÿùÿìèééÿòèíè ãåéá åòìÿç, íàñûë êè, Çÿðäöøòè ìÿçùÿáèíäÿ úàðè îëàí áèð ÷îã èøëÿð, øèìäè áåëÿ òÿáäèëè-ìÿçùÿá åòìèø áÿ’çè ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà ùþêìôÿðìàäûð. Éóãàðûäàêû ðÿâàéÿò äîüðó îëìàñà áåëÿ Íàõ÷ûâàíûí øèìäèêè ÿùâàëèðóùèééÿñè áóíó ýþçÿëúÿ èñáàò åòìÿêäÿäèð. Øÿùÿð, ÿêñÿðèééÿòëÿ èêèéÿ áþëöíöð: áèð ãèñìè ãóë òÿáèÿòèíäÿ éàøàð, ìèñêèíëèéè ñåâÿð. Áèð ïàéû äà òÿêÿááöð âÿ õóäêàìëûãäàí õîøëàíûð, äàèìà þç íöôóçóíó èøëÿòìÿê èñòÿð. Îðòà éåðäÿ ùöððèééÿòè-âèúäàí, áÿéàíè-ðÿ’é åòìÿê ùàããû êèìñÿéÿ âåðèëìÿìèøäèð. Ìöñòÿñíà îëàðàã áèð ãà÷ çàò âàð èñÿ äÿ ìÿÿòòÿÿññöô ñàéëàðû ö÷ úöò áèð òÿêè àøìàç, ùÿð íÿ ãÿäÿð ÷ûüûðûá-áàüûðñàëàð äà ñÿñëÿðèöíëÿðè áèð éåðÿ éåòèøìÿç. Íàõ÷ûâàí îí áåø èë ÿââÿë úÿùàëÿò óéãóñóíäàí äèêñèíìÿê åùòèéàúûíû äóéäó, ìààðèô äàèðÿñèíÿ ýèðìÿê èñòÿäè. Ìèëëè ìÿêòÿá òÿ’ñèñ åòäè, ìÿðùóì Ñèäãè ñàéÿñèíäÿ ÷àëûøûá-÷àáàëàìàüà ùÿâÿñëÿíäè, ýöíäÿíýöíÿ àðø èëÿðè!.. Ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ áàøëàäû. Ñèäãè âÿòÿíïÿðâÿð èäè, ùÿìèééÿòëè èäè, ìÿñëÿê ñàùèáè èäè, ìèëëÿòèíè ñåâÿðäè. Ùÿð àäûì áàøûíäà ìÿøùóð Íàïîëéîíóí (äöíéàäà îëìàç îëìàç) äöñòóðè-úÿñóðàíÿñè ñÿðìÿøã èòòèõàç åäèëìèøäè. Þéðÿíìÿê, áèëìÿê, äåâ àäûìëàðû èëÿ èëÿðèëÿìÿê, ÿôêàðè-ìèëëèééÿéè àéäûíëàòìàã ÿí áèðèíúè ìÿãñÿä ñàéûëûðäû. Áó ùàë áåø-àëòû èë ãàäàð äÿâàì åòäè. Ñîíðà çàâàëëû Ñèäãè ýåòäè, ìÿêòÿáèí ìÿêòÿáëèéè äÿ îíóíëà áÿðàáÿð áèòäè. Øèìäè áåø-ö÷ ýþçöà÷ûã úàâàí áóëóíñà, øöáùÿñèç êè, î áåø-àëòû èëèí ìÿùñóëóäóð. Ñîíðà íÿ îëäó... Ìÿêòÿá ãàïàíäûìû? Õàéûð, ãàïàíìàäû... Ëàêèí íÿ çÿðÿð âåðäè, íÿ õåéèð ýÿòèðäè. Çèðà ãàïàíñà èäè, ýþçÿë áèð òÿùÿññöð, ùÿçèí áèð àðçó ðóùó îãøàð èäè, èíñàíû ìÿøüóë åäÿðäè.

190

Ìÿêòÿáèí áó óéüóíñóç éàøàìàñû ùÿð êÿñè èéðÿíäèðäè. Õàëãà áþéöê áèð äÿðä îëäó. Ìÿêòÿáäÿ ÿââÿëäÿí ùþêóìÿò áàðìàüû âàð èäè. Ôÿãÿò Ñèäãè äþâðöíäÿ ÿñëà ÿë âóðóëìàäû. Î çàâàëëû ñþíÿð-ñþíìÿç èñòèáäàäûí ãàðà áóëóòëàðû ùÿð òÿðÿôäÿí ìÿêòÿáèí öçÿðèíÿ ÷þêìÿéÿ áàøëàäû. Èø áöñáöòöí äÿéèøäè. Íèùàéÿò èøèí ñîíó áèð ùè÷äÿí èáàðÿò ãàëäû. Èêè-ö÷ àé ñîíðà ãèðàÿòõàíÿ äÿ ôÿðàüÿòõàíÿéÿ òÿáäèë åòäè, îíóíëà áÿðàáÿð áöòöí ùÿâÿñëÿð äÿ áèòäè ýåòäè. Âÿ þéëÿ îëìàã äà èúàá åäÿðäè, çèðà áó àíè ùÿðÿêÿò, áó ìÿ’êóñè-òÿðÿããè úèääèééÿò âÿ ìöùàêèìÿäÿí çèéàäÿ øàêëàáàíëûüà, íöìàéèøÿ àèä áèð âÿçèééÿò èäè. Íöìàéèø è÷èí ãàáàðàí ùèññèééàò äÿíèç êþïöéöíäÿí ÷îã äà ôÿðãëè îëàìàç. Ãàáàðìàñû èëÿ ñþíöá ýåòìÿñè áèð îëóð. Ùÿð èøäÿ ñÿáàò âÿ èñòèãàìÿò ÿí áèðèíúè øÿðò ñàéûëûð. Ìÿòèí âÿ ïàéäàð áèð èø è÷èí êÿñêèí áèð äöøöíúÿ, äÿðèí áèð ìöùàêèìÿ ëàçûìäûð. Éîãñà ùàëâà-ùàëâà äåìÿêëÿ àüûç øèðèí îëìàç. Áó ñîí çàìàíäà áèð ãà÷ çàò ùèììÿò áóéóðìóøëàð, äèýÿð áèð-èêè ìÿêòÿá äàùà òÿ’ñèñ åòìèøëÿð. Äîüðóñó ôÿíà áèð òÿøÿááöñ äåéèë. Ëàêèí áó äà ÿñàññûçäûð. Êþêö ÷öðöêäöð. ×öíêè ÿââÿëà ùöúðÿëÿðäÿ “Öñóëè-úÿäèä” ìÿêòÿáè àéàã òóòìàç, òóòñà äà éöðöìÿç, ñàíèéÿí ÿââÿëêè ìÿêòÿáè î ùàëà ãîéàí ùþêóìÿò áàðìàüû îëäó. Øèìäè äÿ áó éåíè ìÿêòÿá âÿ ìöàâèíÿò îëñóí äåéÿ éåíÿ áèð ðóñúà ìöÿëëèìè èëèøäèðèëäè, ôÿãÿò ìöñÿëìàí èìèø, áÿ’ñ éîã. Áèð äÿ ìÿêòÿá à÷àí çàò ÿí ÿââÿëúÿ ùÿð ìÿñðÿôè íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëìàëû, ñîíðà èøèí êþêöíÿ ÿë âóðìàëûäûð. Çèðà òÿìÿëñèç (ÿñàññûç) äèâàð èêè ýöí éàøàð, ö÷öíúö ýöí ó÷àð, éûãûëûð, ñàùèáèíè ñåâèíäèðÿúÿê éåðäÿ áöñáöòöí ìÿùúóá åäÿð, êÿäÿðëÿíäèðÿð; ñîí íÿäàìÿò èñÿ ùåéùàò... ôàèäÿ âåðìÿç. Ãûç ìÿêòÿáèíÿ ýÿëèíúÿ, àçàúûã åùòèéàòëû äàâðàíìàã èúàá åäÿð. Øèìäèëèê ìöñòÿèä áèð òöðê õàíûìû àíà äèëèíè òÿäðèñ åòìÿêäÿäèð. Îíäàí åäèëÿúÿê èñòèôàäÿ ìöùÿããÿãäèð, ùÿì äÿ ýöíÿø ãÿäÿð ïàðëàãäûð. Ëàêèí ðóñúà ìöÿëëèìëÿðèíèí ÿõëàã âÿ èñòå’äàäûíà áèð àç äèããÿò ëàçûì. Ìÿêòÿá áèíàñû îëäóãúà ñèùùè, ýþçÿë âÿ ùàâàäàð áèð éåðäÿ âàãå îëóð, ùÿð õöñóñäà áó ìÿêòÿá äèýÿðëÿðèíäÿí øÿðÿôëèäèð âÿ îíëàðà òÿðúèù îëóíìàëûäûð. ×öíêè îüëàí-ãûç áöòöí âÿòÿí éàâðóëàðûíûí òÿðáèéåéè-èáòèäàèééÿñè àíúàã îíëàðûí àüóøè-øÿôãÿòèíäÿ ùöñóëïÿçèð îëà áèëÿð. (“Ùÿãèãÿò” ãÿçåòè, 4 éàíâàð, 1910, ¹ 3)

191

ÍÀÕ×ÛÂÀÍÀ Íß ËÀÇÛÌ?

2 ßâÿò, Íàõ÷ûâàíäà ýþðöëÿí èøëÿð êå÷ÿí íþìðÿäÿ ýþðöëäö. Øèìäè êþêöíö àðàøäûðìàã ëàçûì. ×öíêè ùþêóìÿò ÿñêè ìÿêòÿáè þç ÿëèíÿ àëäû. Îíäàí áèð ÷îã àäàìëàðûí øöáùÿéÿ äöøìÿê åùòèìàëû âàð. Øöáùÿñèç, àíà äèëè íÿ ãÿäÿð ëàçûì èñÿ, ùþêóìÿò äèëè äÿ î ãÿäÿð âàúèáäèð. Ëàêèí ßëè àøûíû, Âÿëè àøûíà ãàðûøäûðìàìàëû. “Ãîðîäñêîé” ìÿêòÿáëÿð áàøãà, ìèëëè ìÿêòÿáëÿð äàùà áàøãà áèð øåéäèð. Áóðàäà éàëíûç èêè ñóàë íÿçÿðÿ ÷àðïûéîð: ìÿêòÿáäÿí ìÿãñÿä íÿäèð? Âÿ êèìëÿð ùàíêè ìÿêòÿáëÿðÿ ýåòìÿëèäèðëÿð? Åëì ùÿð äèëäÿ áèðäèð. Åëìäÿ òÿÿññöá éîãäóð. Àíúàã áèð ïàðà øÿðòëÿð âàðäûð êè, íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëìàã ôàéäàñûç îëìàç. Åëìäÿí åäèëÿí èñòèôàäÿ éàëíûç ìÿ’íÿâèééàòà ìöíùÿñèð äåéèë. Ìàääèééàò èëÿ äÿ ìöíàñèáÿòäàð îëìàëûäûð. ßí ÿââÿë ìÿêòÿáäÿí ìÿãñÿä éàçûá-îãóìàãäûð êè, èáòèäàè ìÿêòÿáëÿð áóíóí è÷èíäèð âÿ ùÿð ìèëëÿòèí áöòöí ÿôðàäûíà âàúèá áèð âÿçèôÿäèð. Íàñûë êè, Àâðîïà ùþêóìÿòëÿðè áóíó ìÿúáóðè áèð ãàíóí øÿêëèíÿ ãîéìóøëàðäûð. Ö÷-äþðä èë çÿðôèíäÿ èñòÿð ãûç îëñóí, èñòÿð îüëàí îëñóí èáòèäàè òÿùñèë ýþðìÿëèäèð. Ëàêèí áó ìÿêòÿáëÿðÿ ýÿëÿí ÷îúóãëàð ÿêñÿðèééÿòëÿ ôÿãèð, êàñûá ÷îúóãëàðû îëóð êè, ìÿêòÿáè èêìàë åäÿð-åòìÿç èø àðãàñûíúà ãîøàúàã, þçöíÿ áèð êÿñáö êàð àðàéàúàã, àòàñûíà éàðäûì åäÿúÿê. Øèìäè àçàúûã éàçû-ïîçó áèëìÿëèäèð êè, èøëÿðèíè èäàðÿ åòìÿêäÿ ýöúëöê ÷ÿêìÿñèí, ùÿð ýöíêö ùÿâàäèñè àíëàìàã è÷èí áèð-èêè ñÿòèð ãÿçåòÿ îãóéà áèëñèí. ßúÿáà øó ãûñàúà ìÿ’ëóìàòà áó ìÿêòÿáëÿðäÿ íàèë îëìàã ìöìêöíìöäöð? ß ñ ë à !.. Ùÿð ýöí ö÷ äÿðñ ðóñúà, áèð äÿðñ òöðêúÿ îãóíñà, î éàðûì-éàíëûø òöðêúÿäÿí ùè÷ áèð ôàéäà ùàñèë îëìàç. Èêè ýöí è÷èíäÿ òàìàì óíóòóëóð ýåäÿð. Î ãàðûøûã éàçûëàð, î ïÿðèøàí èìëàëàð, î ãÿëèç êÿëìÿëÿð èëÿ ÿñëà áèð øåé àíëàøûëìàç. Ðóñúàéà ýÿëèíúÿ áèð-èêè ãèðàÿò êèòàáû èëÿ, ùåñàá ãÿâàèä âÿ ñàèðÿ èëÿ óüðàøûëûð êè, ùÿïñè “íÿãø áÿð àá”1 ãÿáèëèíäÿí áèð øåé îëóð. ×îúóã ìÿêòÿáäÿí ÷ûãäûüû êèáè î ãåéðè-ìÿ’íóñ êÿëìÿëÿð äÿ çàâàëëûíûí áàøûíäàí ÷ûãû âåðèéîð. Ëàêèí àòà-àíàñû äà ãöââÿñèç. Øèìäè áè÷àðÿ òàëåéèí íÿñèíÿ ìÿìíóí îëñóí, ÷ÿêäèéè äþðò èëëèê çÿùìÿò ùÿäÿð îëäó ýåòäè. Øöáùÿ åäèëñÿ, íöìó__________ 1 Ñóéà íàõûø âóðìàã

192

íÿ èñòÿíèëñÿ ùàçûð, ùÿì äÿ éöçëÿðúÿ. Ëàêèí èøè áèë’ÿêñ òÿñÿââöð åäÿúÿê îëóðñàã äàùà ÷îã èñòèôàäÿ åäèëìèø îëóð. Áÿ’çè ùÿð ýöí ö÷ äÿðñ òöðêúÿ, áèð äÿðñ ðóñúà îãóäóëóðñà áèð èø ñàùèáè, òèúàðÿò âÿ ñÿíÿòúÿ ëàçûì îëàí èøëÿðèí áåø-ö÷ êÿëìÿ éàçûá ñþéëÿøìÿê èëÿ éîëóíà ãîéà áèëÿð. Ôÿãÿò ðóñ äèëèíäÿí êö÷öê áèð õàòèðÿ ãàëûð êè, éàâàø-éàâàø çàìàí ãóëàüûíû áóðàðàãäàí þéðÿíìÿéÿ ìÿúáóð åäÿð. Ö÷ èë éàëíûç àíà äèëèíÿ ìÿõñóñ ãàëìûø îëóéîð êè, áèð èë àíúàã ÿëèôáà èëÿ óüðàøûëûð, èêè èë äÿ ÿðÿá, ôàðñ ãÿâàèäèíäÿí ëàçûì îëàíëàðû, ñîíðà ùåñàá, úîüðàôèéà, òàðèõ, à÷ûã îëìàã øÿðòèëÿ ñàèð ôöíóíäàí äà áèð ïàðà ñÿòùè ìÿ’ëóìàò ÿëäÿ åäèëìèø îëóð. Ëàêèí òÿðçè-òÿäðèñäÿ ùÿìèééÿòëÿ åëì ãàðûøäûðûëìàëûäûð êè, ÷îúóüóí ýþçöíö à÷ìàãäà ýöúëöê ÷ÿêèëìÿñèí. Áóíóí è÷èí äÿ êàðàøèíà ìöÿëëèìëÿð ëàçûì êè, åëìè-òÿðáèéÿéÿ âÿ ëèñàíà ùè÷ îëìàçñà ñÿòùè ñóðÿòäÿ âàãèô îëìóø îëñóí. Éîãñà ïàïàüàí “òóòè” êèáè òÿãëèäè âÿ ýåâøÿê áèð ïðîãðàì òÿ’ãèá åòìÿê åéè áèð íÿòèúÿ âåðìÿç. “Âÿòÿí äèëè” éà “Áÿñèðÿòè-ÿòôàë” áèëÿíëÿðäÿí ìöÿëëèìëèê èääèàñûíà äöøÿíëÿð ùè÷ äÿ àç äåéèë. Áóíëàð êÿíäèëèêëÿðèíè áèëìÿäèêëÿðè êèáè, îíëàðäàí èñòèôàäÿ óìàíëàð äà éîã äåéèë, áèð êèòàáè áó ýöí þéðÿíèá éàðûí þéðÿòìÿê õÿéàëûíà äöøìÿê ÷öðöê áèð õöëéàäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Äèããÿò áóéóðóëñóí? Áèð ýöíäÿ ÿëèôáà äÿðñè âåðìÿê èõòèéàðûíû ùàèç îëìàã èñòÿéÿí ùÿð áèð ðóñúà ìöÿëëèìè ìöòëÿã îí áèð èë ÷àëûøûá äàðöëìöÿëëèìèí (ñåìèíàðèéà) èêìàë åòìÿëèäèð. Øèìäè áó ìöÿëëèìëÿð ùàðàäàí áóëóíñóí? Äåíèëÿúÿê êè, äîüðó áèð ñóàë îëäóüó øöáùÿñèçäèð. Ùÿì äÿ áþéëÿ ìöÿëëèìëÿðÿ éàëíûç Íàõ÷ûâàí äåéèë, Îðäóáàä, Èðÿâàí âÿ îíëàðûí òÿôÿððöàòû êèáè éåðëÿð ùÿï áèð äÿðÿúÿäÿ ìþùòàúäûð. Ëàêèí áó þéëÿ áèð ìÿñÿëÿ êè, ùÿëë åäèëìÿñè ïÿê ãîëàéäûð. Äàüà-äàøà äöøìÿê ëàçûì äåéèë. Ýÿíúÿ ïÿê éàãûíäàäûð. Ùÿì äÿ ÿëèí è÷èíäÿ... Ýÿíúÿ ìÿêòÿá ðóùàíèñèíè áèëìÿéÿí éîã êèáèäèð. Èøòÿ îðàéà ýåäèëèá àç áèð çàìàí ÷àëûøûëûð èñÿ ùÿð àðçóéà íàèë îëìàã ìöìêöíäöð. Áàêûäà áèð-èêè ìÿêòÿá ìöñòÿñíà îëìàã øÿðòèëÿ, Ýÿíúÿ ìÿêòÿáè Ãàôãàñèéàíûí ÿí áèðèíúè âÿ ÿí ïàðëàã ìÿêòÿáèäèð. Àíúàã, áóðàñû øàéàíèùåéðÿò êè, àíà äèëèíäÿ òÿùñèëè-åëì è÷èí ìÿñàôÿëÿð òåéé åäèá, ìÿñàðèôÿ ãàòëàíìàã øèìäèëèê áèçÿ ïÿê àüûð ýÿëèéîð. Ëàêèí ïÿê éàíëûø áèð õÿéàë... Îðàéà ìöðàúèÿò åäÿíëÿð ÷îã âàãò ãåéá åòìÿçëÿð. Àçàúûã ìÿ’ëóìàòèèáòèäàèééÿñè îëàíëàð áèð-èêè èëäÿ íàèëè-ìÿãñÿä îëóá ýåðè äþíÿ áèëÿð. Åùòèìàë êè, àç áèð çàìàíäàí ñîíðà ìÿêòÿáèí þçöíÿ ìÿõñóñ ïàíñèîíó äà îëóð. Î çàìàí îí ö÷-îí äþðò éàøûíäà ÷îúóãëàð äà ýþíäÿðìÿê ìöì193

êöíäöð. Ùÿð éåðäÿí ö÷ íÿôÿð ýþíäÿðèëñÿ çÿííèìúÿ èêèñè òàìàì âÿ éàðû ìÿñðÿô èëÿ ãÿáóë åäèëäèéè êèáè, áèðè äÿ áöñáöòöí ìÿúúàíè ãÿáóë åäèëÿ áèëÿð. Ýÿíúÿ ìÿêòÿáè áþéöéÿúÿê, àðòàúàã, éöêñÿëÿúÿê, ýåíèø áèð ïðîãðàì òÿ’ãèá åäÿúÿê, ñÿáàòëû áèð äàðöëìöÿëëèìèí îëàúàã. ×öíêè ñàùèáëÿðè éàëíûç ìàääÿòÿí äåéèë, ìÿ’íÿí äÿ ýåíèø áèð ìöùàêèìÿ, òÿìèç áèð ìÿñëÿê ñàùèáëÿðèäèð. Ìÿêòÿá ùÿì øÿðèÿòÿ, ùÿì ìÿèøÿòÿ ÿëâåðèøëè áèð ìÿêòÿáäèð. Äöíéà âÿ àõèðÿò îðàäà úÿìäèð. Ñàùèáëÿðè âÿ ìöÿëëèìëÿðè øàéàíè-òÿáðèêäèð. Èáòèäàè ìÿêòÿáëÿð ùàããûíäà áó ãàäàðúûã éåòèøèð, ùÿì èíñàí è÷èí î áèð áàøëàíüûúäûð, éåýàíÿ áèð âÿçèôÿäèð. Áèð äÿ ñÿíÿò éà ìÿñëÿê è÷èí ìÿêòÿáëÿð âàðäûð êè, îíëàð äÿõè “ãîðîäñêîé”ëàð, ýèìíàçèéàëàð, ðåàëíèëÿð, ñåìèíàðèéàëàð âÿ ñàèð áèð òàãûì ìÿêòÿáëÿðäèð. Èãòèäàðû, âàðû, ùÿâÿñè îëàíëàð è÷èí ùÿì ìöíàñèá, ùÿì äÿ èñòèôàäÿëèäèð. Î õöñóñäà ùè÷ áèð äåéÿúÿê éîã. Ùÿð êÿñ êÿíäè ùèññèééàòûíû äèíëÿìÿëè, þç éîðüàíûíà ýþðÿ àéàã óçàòìàëûäûð. Ëàêèí áÿ’çè øÿùÿðëÿðäÿ ìöñÿëìàíëàð áó õöñóñäà äà ãàôèë äàâðàíìûøëàð. Àçàúûã å’òèíàñûç îëìóøëàð. Ìÿñÿëÿí: áèð ÷îã áó ãèñèì ìÿêòÿáëÿðäÿ ýöðúöëÿðèí, åðìÿíèëÿðèí ùÿì øÿðèÿò, ùÿì ëèñàí ìöÿëëèìëÿðè îëäóüó ùàëäà, ìöñÿëìàíëàðûí éàëíûç øÿðèÿò ìîëëàñû âàð. Ëèñàí ìöÿëëèìèíäÿí ìÿùðóìäóð. Îíóí è÷èíäèð êè, áèð ÷îã ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè àç áèð çàìàíäà êÿíäèëÿðèíè óíóòóéîðëàð. Þçëÿðèíè, ñþçëÿðèíè áèëìèéîðëàð. Òàðèõëÿðèíäÿí, êþêëÿðèíäÿí õÿáÿðñèç ãàëûðëàð. Áó äà áèð ìèëëÿò è÷èí ïÿê áþéöê ãÿôëÿò, ïÿê áþéöê òÿäÿííèäèð. Äèëñèç áèð ìèëëÿò éàøàìàç, ÷àáóã ìöíãÿðèç îëóð. Áèð ìèëëÿòèí ëèñàíû, ìåâúóäèééÿòèíèí ÿí ïàðëàã áöðùàíûäûð. (“Ùÿãèãÿò” ãÿçåòè, 5 éàíâàð 1910, ¹ 4)

ÙßÑÁÈ-ÙÀË 1 Áèð ìèëëÿòèí òÿðÿããè âÿ òÿäÿííèñèíè áèëìÿê è÷èí î ìèëëÿòèí ìÿêòÿáëÿðèíè, äàùà äîüðóñó èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèíè ýþðìÿê êèôàéÿò åäÿð. Àâðîïàéà ìåéäàí îãóéàí Àëìàíèéàíûí, ãîúà Ðóñèéàéû ùÿéÿúàíà äöøöðÿí Æàïîíèéàíûí áöòöí áó òÿðÿããèééàòè-úèääèééÿëÿðè ùÿï èáòèäàè ìÿêòÿáëÿð ñàéÿñèíäÿäèð.

194

Òöðêèéÿäÿ ÿñíàéè-èíãèëàáäà âöãóÿ ýÿëÿí ìöâÿôôÿãèééÿòëÿð, ãûëûú ïàðûëòûñûíäàí, ãîë çîðóíäàí çèéàäÿ ìÿêòÿá òÿðáèéÿñèíÿ âÿ î ìÿêòÿáëÿðè èäàðÿ åäÿí ìöÿëëèìëÿðÿ ìÿäéóíäóð. Äåìÿê êè, áèð ìèëëÿòèí ùÿð ùàëûíû òÿäãèã åòìÿê è÷èí ÿí äîüðó ìå’éàð, ÿí êÿñäèðìÿ éîë î ìèëëÿòèí ìÿêòÿáëÿðèäèð. Äöíéàäà ùÿð èø, ùÿð ùÿðÿêÿò áèð ãàíóíà, áèð ðÿùáÿðÿ ìþùòàúäûð êè, î ðÿùáÿð äÿ îëñà-îëñà éåíÿ ìÿêòÿáëÿð îë áèëèð. Ùÿð êÿñ éàøàìàüà ìþùòàúäûð. Ðàùàò âÿ ìÿñ’óä éàøàìàã è÷èí äÿ õöñóñè áèð ìÿñëÿê, áèð èø òóòìàã èãòèçà åäÿð. Ëàêèí ùÿð èø ñàùèáè þç èøèíè ëàéèãèëÿ áåúÿðÿ áèëìÿê è÷èí áÿùÿðùàë ãöñóðëàðûíû àíëàéûá, ñÿíÿòèíäÿ ìàùèð îëìàëûäûð, î ìÿùàðÿòè áèçÿ þéðÿäÿí øåé èñÿ åëìäèð, ìÿêòÿáäèð. Çèðà åëìè-èãòèñàä áèëìÿéÿí áèð òàúèð ìÿíôÿÿò éåðèíÿ çÿðÿð ýþðöð. Òàðèõè-ÿäéàí, ôÿëñÿôåéè-äèí áèëìÿéÿí áèð õîúà ùèäàéÿò, øÿðèÿò éåðèíÿ ñÿôñÿòÿ, çÿëàëÿò òîõóìó ñà÷àð. Åëìè-çèðàÿòäÿí áàøû ÷ûãìàéàí áèð ìöëêÿäàð, éàõóä ÿêèí÷è áóüäà ÿêÿðñÿ ÷àâäàð áè÷ÿð, ùÿíäÿñÿ áèëìÿéÿí áèð ìå’ìàð ãöááÿ èëÿ óüðàøûðêÿí äèâàðëàðû ÷àòëàìûø áóëóð. Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿäÿí àíëàìàéàí áèð ìöÿëëèì òÿíâèðè-ÿôêàð åäÿúÿê éåðäÿ ôÿñàäè-ÿõëàãà áàèñ îëóð. Ôÿçèëÿò éåðèíÿ ðÿçàëÿò þéðÿäèð, åëì éåðèíÿ úÿùàëÿò òþðÿòìèø îëóð. Ìÿêòÿá òÿáèÿòèí áèð ìÿ’êÿñè-ùÿãèãèñèäèð. Àëÿìè-òÿáèÿòäÿ ùÿð íÿéÿ òÿñàäöô åòñÿê îíóí ÿí ìöêÿììÿë òàðèõèíè, ÿí ýþçÿë íöìóíÿñèíè ìÿêòÿá ñûðàëàðûíäà ýþðÿ áèëèðèç. Ùàñèëè ùÿð ùàíêè ìÿñëÿêÿ ñöëóê åòñÿê ìÿêòÿá îòàüûíû çèéàðÿò åòìÿêäÿí ìöñòÿüíè îëà áèëìÿéèç. Ëàêèí ìÿêòÿá äÿ “ìÿêòÿá” íàìè-ìÿúëÿáÿñèíÿ ùàããèëÿ ëàéèã îëìàëûäûð. Øèìäèéÿ ãàäàð ìÿêòÿáëÿðèìèç áèð ÿòàëÿòõàíÿäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäè. Ùÿòòà íàôèç áèð íÿçÿðëÿ òÿäãèã åäÿúÿê îëñàã, î ïÿðèøàí ùàë øèìäè áåëÿ ùþêìôÿðìà îëìàãäàäûð. Áèð ÷îã ìÿêòÿáëÿðäÿ ìöÿëëèìëÿð âàãò þëäöðìÿêäÿí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìûéîðëàð. Äàèìà øàýèðäëÿðäÿí ìèñêèíàíÿ áèð èíãèéàä, úàùèëàíÿ áèð èòàÿò èñòÿðëÿð. Äÿðñëÿðè ùÿðôè-ùÿðôèíÿ òóòóãóøó êèáè ÿçáÿðëÿòìÿéè êÿíäèëÿðèíúÿ öñóëè-úÿäèä çÿíí åäèá þç-þçëÿðèíè àëäàòûéîðëàð. Úèääè ìöÿëëèì ïÿê øÿðÿôëè, ïÿê áþéöê áèð àäàìäûð; ÿýÿð öñóëèòÿ’ëèìè âÿ þç âÿçèôÿñèíè áèëèðñÿ. Úàùèë ìöÿëëèì ïÿê áàéàüû, ïÿê àøàüû áèð èíñàíäûð, ÿýÿð ùÿääèíè àøûá òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ ìåéäàíûíà àòûëûðñà... Ãàôãàñèéàíûí éåäè, ñÿêèç éûë áóíäàí ÿââÿëêè ùàëû õàòèðäÿäèð. Ìÿêòÿá íàìèíÿ èêè-ö÷ åâúèê éà âàð, éà éîã èäè. Àëëàùà øöêöð, áó ñîí çàìàíëàðäà þòÿäÿáÿðèäÿ áåø-ö÷ ìÿêòÿáÿ òÿñàäöô åòìÿê ìöìêöíäöð êè, áó äà øàéàíè-òÿáðèê áèð ùàëäûð. Ëàêèí òÿÿññöô åäèëÿúÿê áèð íþãòÿ âàðñà, î äà 195

áó ìÿêòÿáëÿðèí íàñûë èäàðÿ îëóíìàñûäûð. Ùåé’ÿòè-èäàðÿíèí êèìëÿðäÿí âÿ íÿ íåâ ÿ’çàëàðäàí ìöòÿøÿêêèë áóëóíìàñûäûð. Ìÿñÿëÿí: áèð êþéäÿ, ãÿñÿáÿäÿ, éà áèð øÿùÿðäÿ áèð ìÿêòÿá òÿ’ñèñ åòìÿê è÷èí èëê þíúÿ áèð ñå÷êè âöãó áóëóð. Òÿáèèäèð êè, ñå÷êè èøè öìóìÿ àèä âÿ ÿêñÿðèééÿòè-àðàéà òàáåäèð. Ðÿ’éÿ èøòèðàê åäèëèð èñÿ éöçäÿ äîãñàí áåø ïàéû òÿúðöáÿñèç, åëìñèç, îíóí-áóíóí àüçûíà áàãàíëàðäûð. À÷ûã òÿ’áèð èëÿ ôàíàòèçì ÿñèðëÿðè, úÿùàëÿò ãóðáàíëàðûäûð. Éåðäÿ ãàëàí áåø íÿôÿð èñÿ àç-÷îã òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ èøèíÿ âàãèô îëñà áåëÿ, íÿ éàïñûíëàð! ßêñÿðèééÿòè-àðàéà ìàëèê îëàìàéûá éîã ùþêìöíäÿ ãàëûðëàð. ßí íèùàéÿò ñå÷êè õèòàì áóëóð, áèð òàãûì ìöùàôèçÿêàðëàð ÿ’çàëûüà ñÿëàùèééÿò ãàçàíûá ìöêÿììÿë áèð èäàðÿ âöúóäÿ ýÿëìèø îëóð. Øèìäè ùåé’ÿòè-èäàðÿ áó ñÿëàùèééÿò âÿ ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíäÿ ùÿãèðìè?

– ßñëà... Ùÿãèãÿòè-ùàë íÿçÿð äèããÿòÿ àëûíûð èñÿ ùÿïñè íöôóçëó, ìþ’òÿìèä, õàëã àðàñûíäà þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ùåéñèééÿòÿ ìàëèê îëàí àäàìëàðäûð. Éàëíûç èøèí óéüóíñóçëóüó ìÿçêóð ùåé’ÿòèí äÿðþùäÿ åòäèêëÿðè âÿ ìöáàøèð îëäóãëàðû èøòÿ ùÿããèëÿ äÿðèí áèð âöãóô âÿ òÿìÿééöçÿ ìàëèê îëìàìàëàðûäûð. Îíóí è÷èí äÿ òÿ’ñèñ åäèëìèø ìÿêòÿáÿ ëàçûì îëàí ôÿäàêàðëûãëàð èôà åäèëÿìèéîð. Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿäÿ ùàèçè-ÿùÿìèééÿò îëàí íöãòÿëÿð áöòöí íÿçÿðèäèããÿòäÿí ãà÷ûðûëûéîð. Ñàäÿ “öñóëè-úÿäèä” öíâàíèëÿ èêòèôà åäèëèá, ÿñêè, ïîçóã ìöÿññèñÿëÿðäÿí äàùà áÿðáàä áèð ñóðÿòäÿ ãàðûøûá ýåäèéîð. Éàðûìéàìàëàã áèð íöìàéèøäÿí áàøãà ùè÷ áèð ñàüëàì íÿòèúÿéÿ ìöâÿôôÿã îëóíàìûéîð. Ùåé’ÿòèí ÿäÿìè-èñàáÿòèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê áèð òàãûì úàùèë, òÿúðöáÿñèç, ôÿííè-òÿðáèéÿéÿ áèýàíÿ àäàìëàð äà äöðëö-äöðëö éàëòàãëûãëàð, èëòèìàñëàð ñàéÿñèíäÿ äÿðñ èøëÿðèíÿ äàõèë îëóá îðòàëûüû çèðö çÿáÿð åäèéîðëàð. Éàðûíêû ýöí ãÿçåòÿ ñöòóíëàðûíà ýþç ýÿçäèðèðñÿí; ôèëàí ìÿêòÿá áàüëàíäû, ôèëàí ãèðàÿòõàíÿ Àëëàùûí ðÿùìÿòèíÿ ýåòäè, ôèëàí ìöÿññèñÿ ãàïàäûëäû. Ôÿãÿò íè÷èí? Úÿùàëÿò! Èðàí ìÿúëèñè-ìèëëèééÿñèíèí áóýöíêö ùàëû ùÿð êÿñÿ ìÿ’ëóìäóð. Ùÿð èøäÿ áèð òÿðÿääöä, ùÿð òÿøÿááöñäÿ áèð ãÿòèééÿòñèçëèê ýþðöíìÿêäÿäèð. Áè÷àðÿ ìèëëÿò äÿ ìöâÿôôÿãèééÿòñèçëèêëÿðèíè äöøöíÿðÿê éöðÿê îüóøäóðìàãäàí áàøãà áèð øåé éàïàìûéîð; Ôÿãÿò áàèñ êèì?.. Éåíÿ ìèëëÿò êÿíäèñè. Ñÿáÿá íÿ?.. Éåíÿ úÿùàëÿò! Èðàíëû àðãàäàøëàðûìäàí áèðèëÿ Èðàí èíòèõàáàòû ùàããûíäà äÿðäëÿøèðäèê. Äèéîð êè, ùàìàí èíòèõàáàò áàøëàð-áàøëàìàç, ýþðöðñÿí êè, ôèëàí øÿùÿðäÿ, éà ôèëàí ýöíäÿ õàëã áèð-áèðèíÿ ýèðèá ÷ûãûéîðëàð. Êèìè ñå÷ÿëèì? Ñå÷ìè196

éÿëèì? Íèùàéÿò, éà ãîëó çîðáà íöôóçëó, ôÿãÿò úàùèë áèð õàíû, éàèíêè ýöíö êå÷ìèø, ãàèìöë-ìåéë, ñàèìöí-íÿùàð àüñàãàë áèð õîúàíû ìÿúëèñèìèëëèééÿéÿ äîüðó ôûðëàòûéîðëàð. Øèìäè áó ìöñòÿáèä, úàùèë õàí, éàõóä øó ìþ’ìèí, çàùèä õîúà èíýèëèñ, ðóñ ïîëèòèêàñûíûí ãàðøûñûíäà íÿ éàïà áèëèð? Òÿáèè ùè÷... Éàïàúàãëàðû áèð èø âàðñà, î äà áè÷àðÿ ìèëëÿòäÿí àéäà áèð ãà÷ éöç òöìÿí ìÿá’óñëóã ùàããû íàìèíÿ úèá õÿðúè àëìàãäûð. Áó ùàë 34 ñÿíÿ ÿââÿë Òöðêèéÿ ìÿúëèñè-ìÿá’óñàíûíäà äà âöãó áóëäó. Ëàêèí ñîí èíãèëàáäà, éÿ’íè èêè éûë ÿââÿë “Èòòèùàä âÿ òÿðÿããè” úÿìèééÿòè ùöððèééÿòè èñòèðäàä åäÿð-åòìÿç, ñå÷êè ìÿñÿëÿñèíè ÿñëà íÿçÿðè-äèããÿòäÿí ÷ûãàðìàäûëàð. Ìÿìëÿêÿòèí ùÿð òÿðÿôèíÿ äàüûëûá úÿìèééÿò øþ’áÿëÿðè òÿ’ñèñ åòäèëÿð. Ñþç èëÿ, äèë èëÿ, ãîðãó èëÿ, õöëàñÿ áèð èñòèáäàäè-ÿùðàðàíÿ èëÿ õàëãû, àâàì úàìààòû ùóøëó, áàøëû, ãàíëû, úàíëû, çÿêè, ôÿàë ìÿá’óñëàð èíòèõàáûíà âàäàð åòäèëÿð. Áó öñóëóí íöìóíÿñèíè Èñòàíáóëäà áåëÿ ýþðìÿê ìöìêöí èäè. Ôÿãÿò îíëàðûí áó òÿøÿááöñàòû ñàéÿñèíäÿ ìÿá’óñëàðûí ö÷äÿ èêè ïàéû àíúàã ìÿá’óñëóã íàìèíÿ ëàéèã çàòëàð îëà áèëäè. Ö÷äÿ áèð ïàéû èñÿ éåíÿ “ÿñêè òàñ, ÿñêè ùàìàì!” òÿ’áèðèíÿ ëÿéàãÿò ãàçàíàíëàðäûð êè, îíëàð äà áèð òàãûì äèøè äöøìöø ïàøàëàðäàí, íöôóçëó ìöëêÿäàðëàðäàí, àüëû ãà÷ìûø õîúàëàðäàí âÿ ßðÿáèñòàí éàäèýàðëàðûíäàí èáàðÿòäèð. Ìÿúëèñ èøÿ áàøëàäûüû çàìàí äèããÿò åäÿúÿê îëñàí, ýþðöðñÿí êè, êèìè äûøàðûäà úûüàðà è÷ìÿêëÿ ìÿøüóë, êèìè äÿ ìÿúëèñèí ìöçàêèðÿñèíÿ àüûë èðäèðÿ áèëìÿéèá óéóìàüà àìàäÿ êèáè ýþðöíöð. Ýÿíú ãÿùðÿìàíëàð èñÿ ùÿð òÿðÿôäÿí ïåéäÿðïåé îä éàüäûðûéîðëàð, îäëó ôèêèðëÿð ñà÷ûéîðëàð. Ìåâçóè-áÿùñ åäèëÿí ìàääÿëÿðäÿ ùÿð êÿñ êÿíäè ùèññèééàòûíû äèíëÿéèá èñòå’äàäûíà ýþðÿ ñþçÿ èøòèðàê åäèéîð. Ùÿð áèðè òÿúðöáÿëè, ìöùàêèìÿëè, äèïëîìàëû îëäóüó ùàëäà éåíÿ ñþéëÿéÿúÿéè ñþçëÿðäÿ èõòèñàñ “èñïåòñèàëèçì”ÿ ðèàéÿò åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìèéîð. Áèðè åëìè-èãòèñàääà ìöòÿõÿññèñ âÿ òÿúðöáÿêàð èñÿ èãòèñàä ìÿñÿëÿñèíÿ ÿí ÷îã áÿéàíè-ôèêèð åäÿí î îëóð. Áèðè ñèéàñè èñÿ î äà ñèéàñèééàòà àèä áèð ÷îã ìöòàëèàò ñÿðô åäèéîð. Ùàñèëè, ìöõòÿëèô èøëÿðäÿ, ìöõòÿëèô ÿôêàðà ìàëèê îëäóãëàðû ùàëäà “òÿãñèìè ÿ’ìàë” ãàíóíóíà ðèàéÿò åäÿð, ùÿð êÿñ þç èñòå’äàä âÿ èõòèñàñûíà ýþðÿ ñþç ñþéëÿéÿð, îíóí è÷èí äÿ áöòöí Àâðîïàíûí íÿçÿðè-äèããÿòèíè úÿëá åòäèëÿð. Ùöððèééÿò âÿ ùåéñèééÿòÿ ìàëèê áèð ìèëëÿò îëäóãëàðûíû èñáàò åëÿäèëÿð. Ëàêèí áó ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèí áàøëûúà ñÿáÿáè èòòèùàä âÿ òÿðÿããè úÿìèééÿòèíèí ÿë àëòûíäàí éàïäûüû èñòèáäàäèùöððèééÿòïÿðâÿðàíÿäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Áèð ãÿòèééÿòè-ðèéàçèééÿ èëÿ ìöñáÿòäèð êè, Àñèéàäà, Æàïîíèéàäàí áàøãà ùÿð òÿðÿôÿ áàãñàí éöçäÿí 99 ïàé àâàì, áèð ïàé àíúàã èø áèëèð, ìààðèôäÿí àíëàð àäàìëàðäûð.

197

Ðÿ’é ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ òÿáèèäèð êè, ãÿëÿáÿ àâàì, úàùèë òÿðÿôèíäÿ îëàúàãäûð. Úöùÿëà èñÿ åëìèí ôÿçèëÿòèíè âÿ íÿ éîëäà èëÿðèëÿìÿñèíè òÿãäèð åäÿìÿç, ÷öíêè úàùèëäèð. Ìààðèô ñåâÿí àäàì ùè÷ áèð çàìàí úàùèë ãàëìàç èäè, øöáùÿñèç, òÿùñèë åäèá àëèì îëìóø îëóðäó. Ôÿãÿò øèìäè íÿ éàïìàëû? Ùÿð èøèìèçÿ ìöäàõèëÿ åäÿí äÿ éåíÿ îíëàð... Éåýàíÿ áèð ÷àðÿ âàðñà ùÿð êÿñ, äàùà äîüðóñó, ýþçö à÷ûã àäàìëàðûìûç èíñàôû àðàéà ãîéìàëû, øÿõñèééÿòäÿí, ãÿðÿçêàðëûãäàí âàç êå÷ìÿëè, ùÿð èøè èø ñàùèáèíÿ òàïøûðìàëû, ùÿð ñå÷êèäÿ äÿ éóãàðûäàêû èñòèáäàäèÿùðàðàíÿéè óíóòìàìàëû âÿ ùÿð èøäÿ, ùÿð òÿøÿááöñäÿ èõòèñàñ âÿ èñòå’äàäû íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëìàëûäûð. Ñþçöìöç ïÿê óçóí ñöðäö. Íåðäÿí áàøëàäûã, íåðäÿ áèòèðäèê. Éàçìûø îëäóüóì øó äàüûíûã ôèêèðëÿð õÿéàëûìäà áåëÿ éîã èäè. Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿéÿ àèä áèð ãà÷ ñÿòèð éàçìàã èñòÿðêÿí äàüäàí-äàøà, äÿðÿäÿí-òÿïÿéÿ äöøäöê. Ôÿãÿò ùÿð ìÿêòÿáèí èëê ÿñàñû îíóí òÿ’ñèñèíäÿí âÿ ùåé’ÿòèèäàðÿñèíäÿí áàøëàäûüû è÷èí éåíÿ ôàéäàñûç ÷ûãìàç çÿíí åäÿðèì. Èíøàëëàù ýÿëÿúÿê íþìðÿëÿðäÿ áèð ãà÷ äÿôÿ òÿ’ëèì-òÿðáèéÿ ùàããûíäà ùÿñáè-ùàë åäÿðèç.

ÙßÑÁÈ-ÙÀË 2 Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ ùàããûíäà âåðèëÿúÿê àòèäÿêè ìÿ’ëóìàò áèð òàãûì ìåâñóã ìÿíáÿëÿðÿ èñòèíàä åäÿð. Îíëàð è÷èí ìöòàëèÿñè ôàéäàñûç îëìàç çÿíí åäÿðèì. Òÿðáèéÿ (ïåäàãîýèêà) íÿäèð? Âÿ íÿ éàïìàëûäûð? Àëìàí ùöêÿìàñûíäàí ôèëîñîô Êàíò äèéîð: “Òÿðáèéÿ, òÿáèÿòè-áÿøÿðèééÿíèí áöòöí ãàáèëèééÿòëÿðèíè ìöíòÿçÿìÿí âÿ ìöòÿíàñèáÿí òÿìÿíèééÿ åòäèðìÿëè âÿ áöòöí èíñàíëàðû ãàéåéè-ìöãÿääÿðèíÿ èñàë åéëÿìÿëèäèð”. Èíýèëèñ ùöêÿìàñûíäàí Ëîêê äà äèéîð êè, “Òÿðáèéÿ èíñàíëàðû ôÿçèëÿòëè, úÿìèééÿòÿ ôàéäàëû âÿ êÿíäè ìÿñëÿêëÿðèíäÿ ìÿùàðÿòëè áèð ùàëà ýÿòèðìÿê è÷èí ÿí ãîëàé âÿ ãûñà îëàí öñóëäóð”. Ôèëîñîôè-øÿùèð Ùåðáåðò Ñïåíñåðÿ ýÿëèíúÿ, î äà: “Òÿðáèéÿíèí ãàéÿñè áèçè ìöêÿììÿë ñóðÿòäÿ éàøàìàüà ùàçûðëàìàãäûð” äåéèð. Øèìäè áó úöìëÿëÿðè âöúóäÿ ýÿòèðÿí êÿëìÿëÿð áèð-áèðèíÿ ïÿê áÿíçÿìèéîðñà äà íÿòèúÿ âÿ ãàéÿ áèð îëäóüó äÿðùàë íÿçÿðÿ ÷àðïûéîð. Ôÿííè-òÿðáèéÿíèí 198

èíñàíëàðû áÿõòèéàð åäÿúÿéè, ïàðëàã âÿ ìÿñ’óä áèð ùÿéàòà íàèë åéëÿéÿúÿéè ùÿð êÿñúÿ ìöñÿëëÿì áèð ùÿãèãÿò îëñà ýÿðÿê. Ëàêèí òÿðáèéÿíèí åéè áèð íÿòèúÿéÿ âàñèë îëìàñû ìöðÿááèéÿëÿðèí, ìöÿëëèì, ÿôÿíäèëÿðèí ñÿâèééåéèèðôàíûíà, òÿøÿááöñàòè-úèääèééÿñèíÿ áàüëûäûð. Îíóí è÷èí ìöÿëëèì “åëìèùÿéàò”, “åëìè-ðóù”, “åëìè-ÿõëàã” êèáè òÿðáèéÿ õöñóñóíäà ëàçûì îëàí øÿðòëÿðÿ âàãèô îëìàëûäûð. Êàìèëÿí îëìàñà áåëÿ ñÿòùè ñóðÿòäÿ áèëìÿñè ôàéäàäàí õàëè äåéèëäèð. Åëìè-ùÿéàò, ìÿêòÿá øàýèðäëÿðèíèí éåéèá-è÷ìÿê, ýÿçèá-îòóðìàã, çÿèô âÿ ãöââÿòëè îëìàã êèáè ùàëëàðûíäàí áÿùñ åäÿð. Áÿäÿíèí âÿ áÿäÿíäÿ îëàí íÿøâö íöìàíûí ùàíêè òÿ’ñèð èëÿ âÿ íÿ ñÿáÿáëÿ äÿéèøÿ áèëÿúÿéèíè ýþñòÿðèð. Åëìè-ðóù, ÷îúóãëàðûí ôèêðèíè, ùèññèééàòûíû, ÿõëàãûíû þéðÿíèá áèëìÿê è÷èí áþéöê áèð âàñèòÿäèð. Îíóíëà (åëìè-ðóù èëÿ) øó òÿáèè ùàëëàðûí òÿúÿëëè âÿ òÿùÿââöëöíö, ùàíêè òÿ’ñèðëÿð èëÿ äÿéèøäèéèíè âÿ íÿ ñóðÿòäÿ òÿðáèéÿ âÿ èñëàù åäèëÿúÿéèíè áèð äÿðÿúÿéÿ ãÿäÿð áèëìÿê ìöìêöíäöð. Åëìè-ÿõëàã èñÿ õåéèð âÿ øÿðèí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó, òÿðáèéÿäÿ íàñûë áèð ãàéÿ òÿ’ãèá åäèëäèéèíè âÿ ùÿéàòûí íÿ òÿðÿôÿ ñöðöêëÿíäèéèíè þéðÿòèð. Õöëàñÿ, áó ö÷ åëì ôÿííè-òÿðáèéÿ è÷èí áèðÿð ìöùöì ÿñàñ òÿøêèë åäåð. Áèð ìÿêòÿá îòàüûíà ýèðèëñÿ, îðàäà îëàí øàýèðäëÿðèí ÷þùðÿëÿðèíÿ (ôèçéàíîìèéà) äèããÿò åäèëñÿ áèð-áèðèíÿ áÿíçÿìÿäèêëÿðè äÿðùàë ýþçÿ èëèøÿð, ÷þùðÿëÿðè ìöõòÿëèô îëäóüó êèáè, ÿõëàã âÿ òÿáèÿòëÿðè äÿ ìöõòÿëèô îëàúàüû øöáùÿñèçäèð. Áÿ’çè ÷îúóãëàð èíàäúû, ñþéöøÿí, áÿ’çèëÿðè ùÿëèì, äàëüûí, êèìèñè ùàéëàç, éàðàìàç, êèìèñè äÿ ÷èí ôèêèðëè âÿ çÿðèô îëóð. Îíëàðûí òÿáèÿòëÿðèíäÿ áó èõòèëàô îëäóüó ùàëäà áÿ’çè âàãò äà áèðäÿíáèðÿ áó ÿõëàãëàð äÿéèøìÿéÿ éöç òóòàð, áèðè èíàäúû èêÿí éóìøàã, áèðè ìèñêèí èêÿí çÿêè âÿ ôÿàë îëóð. Áó ñÿáÿáëÿðÿ ìÿáíè éåêðÿíý áèð òÿðáèéÿ äàèìà ìÿíôÿÿò éåðèíÿ çÿðÿð âåðèð. Áèð ìöÿëëèì åëìè-ðóù éàðäûìèëÿ áó ìöõòÿëèô òÿáèÿòëÿðèí úÿðÿéàíûíû íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëìàëûäûð êè, ÷ÿêäèéè çÿùìÿòëÿð ùÿäÿð îëìàñûí. Áèð ìöÿëëèì áèð àðòèñò ãàäàð ðóùàøèíà âÿ òÿáèÿòøöíàñ îëìàëûäûð. Ëàêèí áèð ÷îã ùÿðèôëÿð äÿ âàð êè, ìÿçêóð øÿðàèòè þéðÿíèð äÿ òÿòáèã åäÿìÿç, éåíÿ çÿùìÿòëÿðè íÿòèúÿñèç ãàëûð, ÷öíêè ùÿð ìÿñëÿêäÿ îëäóüó êèáè, òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ è÷èí äÿ ùÿð ìöÿëëèìäÿ àçàúûã èñòå’äàä áóëóíìàëûäûð. Íÿçÿðèééàò ïÿê äÿ ôàéäà âåðìÿç. Áèð ÷îúóã àíàäàí äîüäóüó ýöíäÿí å’òèáàðÿí éåäè-ñÿêèç éàøûíà ãàäàð àòà-àíàñû éàíûíäà éàøàð, ãîøàð, åâ òÿðáèéÿñè, àèëÿ òÿðáèéÿñè àëûð, 199

ñîíðà äà ìÿêòÿá îòàüûíû çèéàðÿò åäÿð; àðçóñóíà, èñòÿéèíÿ ýþðÿ áåø, îí, îí áåø èë äÿ ìÿêòÿáäÿ êå÷èðèð. Øèìäè åâ òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿêòÿá òÿðáèéÿñèíèí ùÿð èêèñè ÷îúóãëàðäà äöðëö-äöðëö òÿ’ñèðëÿð áàüûøëàð, áèð ÷îúóã åâäÿ àòà-àíà òÿðáèéÿñè ñàéÿñèíäÿ õÿëóã, ÷àëûøãàí, ìöòÿøÿááèñ áèð ãÿùðÿìàí îëäóüó ùàëäà ìÿêòÿáÿ äÿâàì åäÿð-åòìÿç ÿõëàãû, òÿáèÿòè áöñáöòöí äÿéèøèð, ôÿíà, óéüóíñóç áèð ùàë êÿñá åòìèø îëóð. Áó ùàëû òþðÿäÿí õàññÿ èñÿ éîëäàøëàðûíäàí, àðãàäàøëàðûíäàí àëäûüû ÿõëàãëàð, ìöÿëëèìëÿðäÿ, ìöðÿááèëÿðäÿ ýþðäöéö ÿùÿìèééÿòñèçëèêëÿðäèð âÿ áó òÿ’ñèðëÿðèí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè äÿ éåíÿ ìöÿëëèìëÿðÿ ðàúåäèð. Ìöÿëëèìëÿð òÿðáèéÿäÿí àíëàéàíëàðäàí îëñàëàð, øöáùÿñèç êè, íÿ ìÿêòÿáäÿ, íÿ äÿ ìÿêòÿáëèëÿðäÿ (ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè) ìöçöðð ÿõëàã, ôÿíà òÿáèÿòëÿð áóëóíìàç; áóëóíñà äà ïÿê ñÿòùè, ïÿê òÿ’ñèðñèç ãàëûð. Øèìäè áó ìÿñÿëÿíèí áèð äÿ ÿêñ òÿðÿôè âàð, íàñûë êè, áèð ÷îúóã åâäÿ ïÿê ñûðòûã âÿ ÿõëàãñûç îëäóüó ùàëäà áèð ìÿêòÿáÿ ýèðÿð-ýèðìÿç äÿ ùàìàí äÿéèøèð, èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ çÿêè âÿ óñëó îëóð. Àèëÿ, ìÿêòÿá òÿðáèéÿñèíäÿí áàøãà áèð äÿ òÿðáèéåéè-öìóìèééÿ âàðäûð êè, ìÿêòÿá òÿùñèëè èêìàë åäèëäèêäÿí ñîíðà 35, 40 éàøûíà ãàäàð èíñàíäà äÿâàì åäÿð. Áó òÿðáèéÿ éàëíûç ìöùèòè-öìóìèéÿ ðàúå áèð òÿðáèéÿäèð. ×îã çàìàí ìöùèòè-öìóìè, èíñàíûí àèëÿ è÷ÿðèñèíäÿ, ìÿêòÿáëÿðäÿ àëäûüû òÿðáèéÿéè áöñáöòöí äÿéèøäèðèá áàøãà áèð àëÿìÿ, áàøãà áèð úÿðÿéàíà òàáå åäÿð. Áó õöñóñäà ìàääè âÿ ìÿ’íÿâè áèð òàãûì òÿ’ñèðàò èíñàíûí àëäûüû òÿðáèéÿëÿðè çèðöçÿáÿð åäÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ìÿñëÿêèíÿ ìöüàéèð ùàëëàðà ñåâã åäÿ áèëèð. Àçàúûã ìóøèêàôàíÿ áèð íÿçÿðëÿ áàãûëñà äåéèëÿ áèëèð êè, áöòöí áó òÿðáèéÿëÿðèí ÿí ÿùÿìèééÿòëèñè, ÿí ìöãÿññèðè îëñà-îëñà éåíÿ òÿðáèéåéèöìóìèééÿ (òÿ’ñèðè-ìöùèò) îëà áèëèð. Éàëíûç ìöùèòè-öìóìè òÿ’ñèðèíäÿí éàãàéû ãóðòàðàúàã áèð ìöÿññèð âàð êè, îíà äà (íÿôñ) äåéèëèð. Íÿôñ ÿêñÿðèééÿí èëÿðèêè òÿðáèéÿëÿðÿ òàáå îëìàãäàí âàðÿñòÿ îëà áèëìÿç, ëàêèí ìÿòàíÿòè-ôåâãÿëàäÿéÿ ìàëèê îëàí èíñàíëàðäà èñÿ äàèìà ãàáèëè-òÿùÿââöë, äàèìà ãàáèëè-èñëàùäûð. Àèëÿ òÿðáèéÿñè âÿ âöúóä ñàüëàìëûüû (ñÿùùÿòè-áÿäÿí) ùÿéàòèáÿøÿðèééÿíèí ÿí ìöùöì ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿð. Âöúóäóí ñàüëàì îëìàñûíûí éåýàíÿ ñÿáÿáè âÿ ìöÿññèðè èñÿ àòà-àíàäûð. Áèð ÷îã ÷îúóãëàð àíàäàí õÿñòÿ äîüàð. Õÿñòÿ éàøàð âÿ õÿñòÿ áèð âöúóä èëÿ òÿðêè-ùÿéàò åäÿðëÿð. Áó õÿñòÿëèéè èúàä åäÿí àòà-àíàäàí áàøãà êèìñÿ äåéèëäèð. ×öíêè áèð ÷îã õÿñòÿëèêëÿðè èðñè îëàðàã åâëàäà èíòèãàë 200

åäÿð. ×îúóüóí àòàñû àíàñûíà íèñáÿòëÿ ïÿê àç èðàñè-ìÿçÿððÿò åòìèø îëóð. ×îúóãëàðà ñèðàéÿò åäÿí õÿñòÿëèêëÿðäÿ ÿí äÿðèí ôÿëàêÿòëÿðÿ éîë à÷àí àíàëàðäûð. ×öíêè ÷îúóã àíà ðÿùìèíÿ äöøäöéö çàìàíäàí áàøëàéàðàã äîããóç àé ãàäàð ãàíûíäàí, òÿâÿëëöääÿí ñîíðà äà ñöòöíäÿí áèð ÷îã ìöçöðð ñÿùùÿòè-òÿúäèéàò èëÿ èëëÿòëÿíèð âÿ ìöùëèê ìÿðÿçëÿðÿ äö÷àð îëóð. Áè÷àðÿ ìÿ’ñóì áþéöäöêúÿ âöúóäóíäàêû òÿùëöêÿëè õÿñòÿëèêëÿð äÿ îíóíëà áÿðàáÿð áþéöìÿéÿ áàøëàð. Áèð ÷îúóã èëÿ äöíéàéà ýÿëÿí õÿñòÿëèêëÿð àòà-àíàñûíûí èðòèêàá åòäèéè íàãàáèëè-ÿôâ áèð ýöíàùäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Èøòÿ, Ùåðáåðò Ñïåíñåðèí àòà-àíàëàðà õèòàáÿí ñþéëÿäèéè øó ãûñà úöìëÿ øàéàíè-òÿÿììöëäöð: “Ãÿâàèäè-ñÿùèééÿéÿ ùÿð áèð ìöõàëèôÿò, áèð ýöíàùè-ìàääèäèð”. Áèð ÷îã ÷îúóãëàð äà îëóð êè, àòà-àíàñûíäàí ùè÷ áèð âÿúùëÿ ìÿàñèð îëìàäûüû ùàëäà éåéÿúÿéè, è÷ÿúÿéè, ýåéÿúÿéè éöçöíäÿí õÿñòÿëÿíèð, òÿíÿôôöñ åòäèéè ùàâà, ùÿðÿêÿòñèçëèê, âàëèäåéíèí ãåéäñèçëèéè áöòöí-áöòöí ñÿùùÿòèíè èõëàë åäÿð. ×îúóãëàðû òÿìèç, ñàô áèð ùàâàäà éàøàòìàã, ñèùùè áèð ñóðÿòäÿ áÿñëÿìÿê, ñûã-ñûã éûãàìàã, îéíàìàãäàí, î éàí-áó éàíà ãà÷ìàãäàí ìÿí’ åòìÿìÿê, ìöçöððè-ñÿùùÿò ëèáàñ ýåéäèðìÿìÿê, ñÿðáÿñòëèéèíÿ ìàíå îëìàìàã... àòà-àíà è÷èí áîéóí áîðúó ãàäàð ìöùöì áèðÿð âÿçèôÿäèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ÷îúóãëàðûí éåéèá-è÷ÿúÿêëÿðè íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíìàëûäûð. ×îã éåìÿê (õþðÿê) ìöçöððè-ñÿùùÿò îëäóüó êèáè, àç éåìÿê äÿ ôàéäàëû äåéèëäèð. Éåìÿêëÿðäÿ ÿí ÷îã äèããÿò åäèëÿúÿê íöãòÿ áÿñëÿéèúè (ìöãÿääè) îëìàñûäûð. Éåìÿê, ãàðíû äîëäóðìàã, éàõóä ëÿççÿò äóéìàã è÷èí äÿ äåéèëäèð. Áÿëêÿ ùÿéàòû èäàðÿ åòìÿê, âöúóäó áÿñëÿìÿê è÷èíäèð. Áèð äÿ ÿí ÷îã äèããÿò åäèëÿúÿê øåé éåìÿêëÿðèí ìöãÿððÿð, ìöíòÿçÿì áèð ñàÿòäÿ, áèð çàìàíäà îëìàñûäûð. Éîãñà ùÿð ñàÿòäÿ, ùÿð éàðûì ñàÿòäÿ àüûçäà (ñàããûç ÷åéíÿð) êèáè áèð øåé éóâàðëàìàã, áöòöí-áöòöí ìöçöððè-ñÿùùÿòäèð. ×öíêè áó ùàë ùÿçìè, ìÿ’äÿéè õÿðàá åòìÿêäÿí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàç. Ôÿãÿò áó ãàéäàéû ýþçÿòÿúÿê, íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëàúàã êèìëÿðèìèç âàð!? Ãàôãàñèéàäà ÷îúóã òÿðáèéÿñèíäÿí àíëàéàí ãà÷ àíàéà òÿñàäöô åäÿ áèëèðèç? ×îúóã òÿðáèéÿñèíÿ äèããÿò åòìÿê è÷èí òÿðáèéÿ ýþðìöø àíàëàð ëàçûì äåéèëìè? Ùàíû àíà éåòèøäèðÿúÿê ìÿêòÿáëÿðèìèç? Ùÿð ùàíêè ãÿçåòÿéÿ áàãñàí ìèëëÿò áþéëÿ? Âÿòÿí øþéëÿ? îëìàëû êèáè áèð ÷îã ìÿãàëÿëÿð, õöëéàëàð ýþðöíöð. Ëàêèí õöëéà èëÿ, áîø õÿéàë èëÿ èø àøàðìû? Âÿòÿíè, âÿòÿíèí ãèéìÿò âÿ ÿùÿìèééÿòèíè, òÿðÿããè âÿ ñÿàäÿòèíè êèìäÿí áÿêëÿéÿ áèëèðèç? Áåëè áöêöëìöø, ÿòÿù âÿ ÿòàëÿòÿ óüðàìûø èõòèéàðëàðäàíìû? Áèð òàãûì áèãåéä, ëàöáàëè ýÿíúëÿðäÿíìè? Éàõóä ñàô, òÿìèç, ìÿ’ñóì, ëÿêÿñèç íåâçàäëàðäàíìû? Øöáùÿñèç êè, âÿòÿíÿ, ìèëëÿòÿ, ìèëëÿòèí ýÿëÿ201

úÿéèíÿ àüëàéàúàã, òÿðÿããèñèíÿ ÷àëûøàúàã îëñà-îëñà, àíúàã àíà ãóúàãëàðûíäà, ìÿêòÿá ñûðàëàðûíäà ÷ûðïûíàí ìÿ’ñóìëàð îëà áèëèð. Ôÿãÿò áó íåâçàäëàðûí éåéèá-è÷ìÿñèíÿ, ýåéèíèá ýÿçìÿñèíÿ, òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿñèíÿ äèããÿò åäÿúÿê àíàëàð íåðäÿ? Åðêÿê ãèñìèíèí ìàääè ñóðÿòäÿ äîüóá áþéöìÿñèíÿ ãàäûíëàð ñÿáÿá îëäóüó êèáè, ìÿ’íÿâèééàòúà äà ìöíÿââÿðÿëôèêð, òÿðÿããèïÿðâÿð îëìàëàðûíà éåíÿ éåýàíÿ âàñèòÿ ãàäûíëàðäûð, äåìÿê êè, òÿðÿããèíèí èëê âàñèòÿñè ãàäûí âÿ ãûç ìÿêòÿáëÿðèäèð.

ÙßÑÁÈ-ÙÀË 3 Àéøÿ Ñÿäèãÿ õàíûì “Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ” àäëû êèòàáûíäà äèéîð êè: “×îúóãëàðà ùÿð êèì îëñà äÿðñ âåðèð, ôÿãÿò òÿðáèéÿ âÿ ÿõëàã äÿðñèíè ùÿð êÿñäÿí åéè âàëèäÿ âåðèð. ×îúóüóí áèðèíúè ìöðÿááèéÿñè âàëèäÿäèð. Âàëèäÿñè îëìàéàíëàðà éåíÿ áèð ãàäûí ìÿ’ìóð åäèëèð. ×öíêè çÿìàíèñÿáàâÿòäÿ ÷îúóãëàðà õèäìÿò åäÿ áèëÿúÿê ãàäûíëàðäûð. Äåìÿê îëóéîð êè, áèð ãþâìöí ñÿàäÿòè âÿ òÿðáèéÿñèíäÿ ãàäûíëàðûí áþéöê òÿ’ñèðè âàðäûð. Áóíóí è÷èí ùÿð øåéäÿí çèéàäÿ ãàäûíëàðûí òÿðáèéÿñèíÿ å’òèíà åäèëìÿëèäèð. Òÿðáèéÿëè âàëèäÿëÿð éåòèøäèðìÿéÿ ãåéðÿò åäèëìÿëèäèð”. Ãàäûíëàðûí úÿìèééÿòè-áÿøÿðèééÿäÿêè ãèéìÿò âÿ ÿùÿìèééÿòëÿðè éàëíûç áèð úöìëåéè-ùÿêèìàíÿ èëÿ ýþçÿëúÿ èñáàò åäèëÿ áèëèð êè, î äà øóäóð: “Úÿííÿò àíàëàðûí àéàãëàðû àëòûíäàäûð” – áóéóðóëìóøäóð. Ãàôãàñèéà òöðêëÿðèíäÿí øó êÿëàìè-ìöãÿääÿñè áèð ãà÷ êÿðÿ åøèäèá äóéìàìûø áèð íÿôÿð òÿñÿââöð îëóíìàç çÿíí åäÿðèì. Ìöñÿëìàíëûã áèð àâðîïàëûíûí äåäèéè êèìè ãóðó áèð ëàôäàí èáàðÿò èñÿ... Ùè÷! Î ÿìðèãöäñèééÿéÿ èòàÿò èñÿ... Ùàíéà! Î íåðÿäÿ? Æàïîíèéàëûëàð èñëàìèééÿòè ãÿáóë åòìÿê ôèêðèíäÿ èìèø! Äèéîðëàð èñëàìèééÿòèí åðêÿê-ãàäûí ùàããûíäàêû òÿùñèëè-åëì, ùþðìÿòè-ìöòÿãàáèëÿ, ìöñàâàò êèáè áèð ÷îã øåéëÿðè î êèòàáäàí, áó êèòàáäàí îãóéóá äóéñàëàð, åùòèìàë êè, òÿáäèëè-ìÿçùÿáÿ ùÿâÿñëÿíÿðëÿð, ëàêèí áèð ãà÷ ìöäÿããèã, ìöôÿòòèø ýþíäÿðèá äÿ ýþç-ýþçÿ òÿäãèã åòñÿëÿð, ìöñÿëìàíëàðûí ÿô’àë âÿ ùÿðÿêàòûíà ýþç ãîéñàëàð øàøûá ãàëìàçëàðìû? ßúÿáà?! Ãûçëàð, îüëàíëàðà íèñáÿòÿí ìàääèééàòäà èêèäÿ áèð ùÿããèâÿðàñÿòÿ ìàëèêäèðëÿð. Ðÿñóëè-ÿêðÿì1 òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿäÿ ùè÷ ôÿðã __________ 1 Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿð

202

ãîéìàäûüû ùàëäà òÿùñèëè-åëìè êèøèéÿ, þâðÿòÿ ìöñàâè áèð ñóðÿòäÿ ôÿðç áóéóðäóüó òÿãäèðäÿ, íàñûë îëóð äà êè, áþéëÿ áèð ÿìðè-ìöãÿääÿñè ùè÷ ìÿñàáÿñèíäÿ òóòóðóç. ßúÿáà, ñÿêèç-äîãóç éàøûíäà áèð ãûç éàëíûç èáòèäàè, éàõóä ðöøäè òÿùñèë ýþðöðñÿ, øÿðèÿòÿ ìöõàëèôìè çÿíí îëóíóð? Áèð ÷îã ìöáàðÿê àüûçëàð, ãàäûíëàðûí òÿðáèéÿ ýþðöð-ýþðìÿç èòàÿòñèç îëàúàãëàðûíû ñþéëÿìÿêäÿí ÷ÿêèíìûéîðëàð, ÿúÿáà ìÿêòÿá, òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ èíñàíà èòàÿòñèçëèêìè þéðÿòèð? Éàõóä èíñàíèééÿò, øÿôãÿò, ìÿðùÿìÿò, íÿçàôÿò – åâëàäà ìÿùÿááÿò, áþéöêëÿðÿ èòàÿò íÿ îëäóüóíóìó òÿ’ëèì åäÿð? Ñàäÿäèëëèê õîø áèð øåé îëñà äà, áó ãàäàðû, áó äÿðÿúÿñè ñåâèëèð áèð øåé äåéèëäèð. Áóýöíêö ýöí åùòèìàë êè, áèð òàãûì ñÿôñÿòÿàìèç ãóðóíòóëàð èëÿ, áîø õÿéàëëàð èëÿ êÿíäèìèçè ìöòÿñÿëëè åäÿëèì... Ôÿãÿò éàðûí? Éàðûí ùÿð èøèìèçäÿ îëäóüó êèáè, ãûç òÿðáèéÿñè ùàããûíäà äà áàøûìûçà, ýþçöìöçÿ âóðàúàéûç, êîð-ïåøèìàí îëàúàéûç, ëàêèí íÿòèúÿ áèð éàíà ÷ûãìàéàúàã. Îí éûë ÿââÿë îüóëëàðûíû ìÿêòÿáÿ âåðìÿéÿí, òÿðáèéÿéè ñàïãûíëûã ÿää åäÿíëÿð øèìäè íåðäÿ? Ùÿð òÿðÿôÿ áàãàðñûí åéè, ôÿíà, èñòÿð-èñòÿìÿç ùÿð êÿñäÿ åâëàäûíû òÿðáèéÿ åòìÿê ìÿðàãû ãàáàðìàãäà, úîøìàãäà!.. Ùÿð øÿùÿðäÿ, ùÿð ãÿñÿáÿäÿ îüëàíëàðà ìÿõñóñ èêè-ö÷ èáòèäàè ìÿêòÿá à÷ûëìàãäàäûð. Ëàêèí ö÷-äþðò èëëèê éàðûì-éàíëûø ìÿêòÿáëÿð ñÿêèç-äîãóç ñÿíÿëèê åâ òÿðáèéÿñèíè òÿáäèë âÿ èñëàù åäÿ áèëÿúÿêìè çÿíí îëóíóð? Ùåéùàò!.. Áè÷àðÿ ÷îúóã èêè-ö÷ éàøûíäàí áàøëàéàðàã ìÿêòÿá îòàüûíà ýèðèíúÿéÿ ãàäàð õóðàôàò ó÷óðóìëàðûíäà éóâàðëàíûð ýåäÿð. Áèð îòàãäàí äèýÿð îòàüà ýèðÿúÿê îëñà “äàìäàáàúà”ëàð èëÿ ãîðãóòóëóð. Áàøû à÷ûã äûøàðû ÷ûãàúàã îëñà ýþéäÿí áàøûíà àäàìúûë ãóðò äÿðèñè äöøÿð. Ãàðàíëûã áèð éåðÿ ýåòñÿ úèíëÿð, äèâëÿð èëÿ òÿùäèä åäèëèð. Ùàñèëè ÿíâàè-ìåâùóìàò èëÿ çàâàëëûíûí ìÿ’íÿâèééàòû àëò-öñò îëóð. Îòóç éàøûíà ýÿëñÿ áåëÿ î ãîðãóíú êþëýÿëÿð áèð äöðëö áàøûíäàí ÷ûãàìàç îëóð. Åâ òÿðáèéÿñèíèí äîüóðäóüó ÿí ýþçÿë òÿðáèéÿ, ÿí õîø ÿõëàã, éàëàí÷ûëûã, êèíäàðëûã, áÿäíÿôñëèê, àðñûçëûã, èòàÿòñèçëèê, ãîðãàãëûã êèáè áèð òàãûì ðÿçèë, ìóðäàð ÿõëàãñûçëûãëàðäàí èáàðÿòäèð. Áèíÿâà ÷îúóã ñàáàùäàí àãøàìà ãàäàð êö÷ÿäÿ, áàúàäà, òîçòîïðàã è÷èíäÿ éàøàð, ãîøàð, íèùàéÿò áèð éåðè ñÿãÿòëÿíèð, éàõóä îðäàíáóðäàí äöðëö-äöðëö ìöñðè õÿñòÿëèêëÿðÿ ùÿäÿô îëóð ýåäÿð. Áèð àíà îüëóíà “Éàâðóì! Ãóçóì! Ýåò ãàðäàøûíû ÷àüûð äà ýÿëñèí, éåìÿéèíè éåñèí” äåéÿúÿéè éåðäÿ, “Ïàðòäàìûø! Ýÿáÿðìèø! Ýåò î ãàí ãóñìóø úþíÿíáÿðè ÷àüûð äà ýÿëñèí, çÿùðèìàðûíû çîããóìëàíñûí” – äèéîð.

203

Øèìäè áþéëÿ âÿùøè, úàùèëàíÿ áèð ùÿéàòäàí, þë÷ö-áè÷èñè îëìàéàí áèð ìöùèòäÿí, ïîçóã, óéüóíñóç áèð òÿðáèéÿäÿí íÿ ôàéäà ùàñèë îëà áèëèð? Òÿáèè ùè÷... Áèð ýàâóð ÷îúóüó àíà ãóúàüûíäà ùÿíóç áèð éàøûíäà èêÿí éåäèéè ãàëåòëÿðäÿí ÿëèôáàéû þéðÿíìÿéÿ áàøëàð, åâ äèâàðûíà áàãñà ùåñàá úÿäâÿëëÿðè ýþðöð, ÿ’ìàëè-ÿðáÿÿéè ö÷-äþðò éàøûíäà ýöëÿ-ýöëÿ, ñåâÿ-ñåâÿ þéðÿíèð. Áåø-àëòû éàøûíà âàðûð-âàðìàç ìÿêòÿá ùÿâÿñèëÿ ÿë-àéàã âóðìàüà, ÷ûðïûíìàüà áàøëàð, ìÿêòÿáÿ ýèðäèéè çàìàí ÿõëàãû, äÿðñè, çÿêàñû, ùÿâÿñè éåðèíäÿ îëóá, ôÿàë ìöòÿøÿááèñ, ãÿéóð áèð èíñàí îëìàüà ÷àëûøûð, áèð àçäàí ñîíðà ãàðøûíûçäà èéèðìè éàøûíäà óíèâåðñèòåòäÿí ìÿ’çóí ôàçèë áèð ÿôÿíäè áóëóðñóíóç, áèð ÷îã ùåéðÿòàìèç áàãûøëàð èëÿ ñöçäöêäÿí ñîíðà, î áÿéÿíìÿäèéèíèç ýàâóðó àëãûøëàìàüà ìÿúáóð îëóðñóíóç. Øèìäè, î èñòå’äàä, î ôåâãÿëàäÿëèê îíà íåðÿäÿí ýÿëäè? Ýþéäÿí çÿíáèë èëÿìè åíäè? Éàõóä Àëëàù-òÿàëà î çÿêà âÿ èñòå’äàäû îíëàðàìû ìöíùÿñèð åòìèøäèð? Òÿáèè, áóíëàðûí ùè÷ áèðèñè äåéèë! Éàëíûç ãÿëÿáÿ âÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ÷àëûøàíëàðûíäûð âÿ ÷àëûøìàã éîëóíó áèëÿí ÿðëÿðèíäèð. Ëàêèí áó íþãòÿéè åéèúÿ íÿçÿðäÿ òóòìàëû êè, òÿáèÿò êèìñÿéÿ éöç ýþðìÿç, êèìñÿíèí ÿëèíäÿ áàçè÷ÿ îëìàç. Úÿíàáè-Ùÿãã òÿáèÿòÿ þéëÿ áèð ãöââåéè-ãàùèðÿ, þéëÿ áèð ãöäðÿòè-ãàëèáÿ âåðìèø êè, äàèìà ãàëèá ýÿëèð, ìÿüëóá îëìàç. Êÿíäèñèíÿ ãàðøû äóðìàã èñòÿéÿíëÿðè ïÿíúåéè-ãÿùðèíäÿ ÿçÿð, þðñÿëÿð, ìÿùâ åäÿð, éàøàòìàç. Óçàüà ýåòìÿê ëöçóìñóç, éàëíûç îí éûë áóíäàí ÿââÿëêè ùàëûìûçû äöøöíñÿê íÿ äÿðÿúÿ äÿéèøäèéèìèçè, ñåâìÿäèéèìèç, öðêäöéöìöç ùàëäà, áèð ÷îã íþãòåéè-íÿçÿðäÿí òÿáèÿòÿ íàñûë áîéóí ÿéäèéèìèçè àïà÷ûã ýþðöá àíëàðûç. Áó ýöí àçàúûã òÿáèÿòÿ ãàðøû äóðóá åâëàäûíû òÿðáèéÿäÿí ìÿùðóì áûðàãàíëàð, éàðûíêè ýöí úèýÿðýóøÿëÿðèíèí çèëëÿò, ôÿëàêÿò îäóíäà éàíûáãàâðóëäóãëàðûíû àüëàéà-àüëàéà ñåéð åäÿúÿêëÿð... ×îúóãëàð ìÿ’ñóìäóðëàð, îíóí÷èí éàïäûãëàðû èøëÿðèí ùè÷ áèðèíäÿí ìÿñ’óë äåéèëäèðëÿð, îíëàðûí ùàë âÿ ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ìÿñ’óë îëàúàã éàëíûç àòà-àíàëàðûäûð. Ãûçûíû, îüëóíó òÿðáèéÿ åòìÿêäÿ ìöñàìÿùÿ âàëèäåéí ãàíóí âÿ ÿõëàã íÿçÿðèíäÿ øèääÿòëÿ ìÿñ’óë òóòóëìàëûäûð. ×öíêè úÿìèééÿòè-áÿøÿðèééÿ è÷èí ìöçöðð áèð àäàì ùàçûðëàìûø îëóðëàð. Õåéèðñèç, õàèí, ÿäÿáñèç åâëàä éåòèøäèðèá îíëàðû òÿðáèéÿ âÿ èñëàùà ÷àëûøìàéàí àòà-àíàëàð, øöáùÿñèç êè, ýÿëÿúÿêäÿ íàìóñëó, âèúäàíëû, ùåéñèééÿòëè èíñàíëàðà ìöñÿëëÿò îëìàã è÷èí áèð ñöðö ÿõëàãñûç, áèð éûüûí ñÿðñÿðè éåòèøäèðìèø îëóðëàð. Áþéëÿ ãåéäñèç, òÿðáèéÿñèç àòà-àíàíûí íÿ äÿðÿúÿ ìÿñ’óë îëàúàüû, íÿ ìöäùèø úèíàéÿò èøëÿäèéè ùÿð êÿñúÿ ìÿ’ëóì, àéäûí áèð ùÿãèãÿòäèð.

204

Áó èë îëìàñà áåëÿ áèð ãà÷ èë ñîíðà òÿùñèëè-èáòèäàèíèí èñòÿð ãûç, èñòÿð îüëàí è÷èí ìÿúáóðè òóòóëàúàüû øöáùÿñèçäèð. Ëàêèí áèçèì èñòÿäèéèìèç êèáè äåéèë. Öìóìðóñèéà òöðêëÿðèíèí ñÿìèìè äîñòó (?) “Ïðóøêåâè÷”ëÿðèí èñòÿäèéè êèáè îëàúàã, øèìäè õàíûì ãûçëàð ìèëëè ìÿêòÿáëÿðäÿ àíà äèëèíè îãóéóá þéðÿíìÿñÿëÿð, éàõóä àòà-àíàëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿùðóì åäèëñÿëÿð, áèð-èêè èë ñîíðà çîð èëÿ, ãÿùð èëÿ îãóìàüà ìÿúáóð îëàúàãëàð. Áèð äÿ úÿáðÿ, òÿçéèãÿ íÿ ùàúÿò, àðòûã èéèðìè èëÿ îòóç ùåñàá åòìÿê è÷èí àíàëàðûí òÿñáèùëÿð èëÿ, ãûçëàðûí áàðìàãëàðèëÿ êîìåäèéà ÷ûãàðìàëàðû ÷ÿêèëèð áèð äÿðä äåéèëäèð. Àçàúûã äà óòàíûá ãûçàðìàëûéûç.

ÙßÑÁÈ-ÙÀË 4 Òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ ìÿñÿëÿñèíäÿ èëê íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíàúàã íþãòÿ ìÿêòÿáëÿðäèð, ìÿêòÿá îòàãëàðûäûð. Ìÿêòÿáëÿð, ñÿùùÿòè èõëàë åòìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ùàâàäàð, éóúà éåðëÿðäÿ éàïûëìàëûäûð. Ïèñ, ìóðäàð, öôóíÿòëè éåðëÿðäÿí óçàã îëìàëûäûð. Õÿñòÿõàíÿ, ùÿáñõàíÿ, ìÿçàðûñòàí êèáè éàïû (áèíà)ëàðà éàãëàøìàìàëûäûð. Õûðûëòû, ýóðóëòó ÷îã îëàí ìþâãåëÿðÿ éàíàøìàìàëûäûð. Ìÿêòÿá áèíàñû ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ ýöíÿø éåðëÿðäÿ âàãå îëìàëû, ðöòóáÿòè ÷îã îëàí éåðëÿðäÿí ùÿçÿð åäèëìÿëèäèð. Ýöíÿøÿ ìàíå îëàúàã êþëýÿëÿð èëÿ ìöùàò áóëóíìàìàëûäûð. ×öíêè ïÿê ÷îã õÿñòÿëèêëÿðèí ýöíÿøñèçëèê âÿ ðöòóáÿò éöçöíäÿí âöúóäÿ ýÿëäèéè àéäûí áèð ùÿãèãÿòäèð. “Ýöíÿø ýèðìÿéÿí éåðÿ òÿáèáëÿð ýèðÿð” ìÿñÿëè ìÿøùóðè-àëÿìäèð. Áóðàúûãäà áèð àç ùàøèéÿ ÷ûãìàã èñòÿðèì. “Ðöòóáÿò” ñþçèëÿ “òÿðáèéÿ” êÿëìÿñèíè äöøöíäöêäÿ Íàõ÷ûâàíäàêû “Ìÿêòÿáè-òÿðáèéÿ” èëÿ îíó èñòèëà åäÿí ìöçöððè-ñûùùàò ðöòóáÿòè õàòûðëàìàìàã áèð äöðëö ÿëäÿí ýÿëìèéîð. Íàõ÷ûâàíûí øó ìèëëè ìÿêòÿáè, – ôÿãÿò øèìäè äåéèë, èëê à÷ûëäûüû çàìàí þéëÿ èäè. Íèëè-ìöáàðÿê öçÿðèíäÿ, éÿ’íè, “Áàçàð ÷àéû” öñòöíäÿ âàãå áèð ìÿêòÿáäèð. Ìÿçêóð ìÿêòÿá ìÿñúèäè-úàìåèí ãîëòóüóíà ñûüûíìûø äàð áèð éåðÿ òÿñàäöô åäÿð. Õàðèúäÿí øÿùÿðÿ âàðèä îëìóø áèð ñÿééàùè-çàâàëëû ìÿêòÿáèí äèâàðëàðûíà ýþç ýÿçäèðÿúÿê îëñà (éàðûì àðøûí ãÿäÿð) õÿúàëÿòäÿí òÿðëÿìèø îëäóüóíó ìöøàùèäÿ åäÿð. Ôÿãÿò ìÿñúèäè-úàìå? Íàõ÷ûâàíûí ýþçáÿáÿéè ìÿñàáÿñèíäÿ îëàí î áþéöê áèíà? Îí áåø-èéèðìè áèí ìàíàòà ìàë îëàí î ìÿ’áÿä íÿ îëäó?

205

Èøòÿ, î äà ìÿçêóð ÷àéûí íÿìëè, âÿðÿìëè þïöøëÿðèëÿ ñþíäö, ýåòäè, äîüóø èëÿ þëöøö áèð îëäó. Áèð ãà÷ éåðäÿí ðÿõíÿäàð îëäó, ãöááÿñè ÷àòëàäû, ãàïûñû áàüëàíäû. Çàòÿí ìÿçêóð ìÿêòÿáèí äÿ îðàäà âàãå îëìàñû ìÿñúèäÿ ìöúàâèð îëìàã è÷èí èäè. Øèìäè áó ìÿêòÿáèí ýöíÿøñèçëèê, äàðëûã, ðöòóáÿòÿ ìÿ’ðóç îëìàãäàí áàøãà äèýÿð ãöñóðëàðû äà âàð êè, îíëàð äà ãèñìÿí ýöçÿðýàù îëìàñû, ìÿçêóð ÷àéûí øûðûëòûñû, áàçàðûí ýóðóëòóñó êèáè áèð ÷îã ìöüàèðèôÿííè-òÿðáèéÿ ìàíåÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ëàêèí áó ìÿêòÿáèí èëê òÿ’ñèñèíè âÿ íè÷èí îðàäà éàïûëìàñûíû åéèúÿ àíëàìàã è÷èí áèð àç äà òÿôñèëàòà åùòèéàú âàð. Áó ìÿêòÿá îí áåø-îí àëòû éûë ÿââÿë òÿ’ñèñ îëóíìóø. Øÿùÿð ãëàâàñû Úÿôÿðãóëó õàí Íàõ÷ûâàíñêè úÿíàáëàðû èëÿ øÿùÿð ùàêèìè Ñëàâà÷èíñêè áó õöñóñäà ïÿê ôÿäàêàðëûãäà áóëóíìóøëàð. “Úèäèëëè áàü” àäëû ýåíèø, ùàâàäàð, ýþçÿë áèð éåðäÿ ìÿêòÿá òÿ’ñèñèíè õàëãà òÿêëèô åòìèøëÿð èñÿ äÿ êèìñÿ ðàçû îëìàìûøäûð. Áàçàðäàí, ìÿñúèääÿí óçàã áóëóíäóüó, ùÿì äÿ âÿãô éåð îëäóüó áÿùàíÿ òóòóëìóøäóð. Øÿùÿð ùàêèìè, õàí âÿ áèð ãà÷ ýþçöà÷ûã ÿôÿíäèëÿð ìÿêòÿáèí îðàäà éàïûëìàñûíà íÿ ãÿäÿð òÿëàø åòìèøëÿð èñÿ äÿ áèð ÷îã ìöùàêèìÿñèç ùÿðèôëÿðÿ ìÿðàì àíëàòàìàìûøëàðäûð. Ñÿêèç, äîãóç áèí ðöáëÿéÿ äÿéÿí î ýþçÿë éåðè øÿùÿð äóìàñû ïàðàñûç, ïóëñóç ìÿêòÿáÿ ùÿäèééÿ åòäèéè ùàëäà, êèìñÿ òÿãäèð åòìÿìèøäèð. Ëàêèí îðàéû áèð ãà÷ éûë ñîíðà áèð õðèñòèàí ïÿê óúóç, ïÿê äÿéÿðñèç áèð ãèéìÿòÿ àëìûø; î âÿãô (?) éåðäÿ ýåíèø, ýþçÿë, áàüëû-áàü÷àëû áèð êëóá éàïäûðìûøäûð. Øèìäè àíëàøûëûð êè, âÿãô îëàí áèð éåðäÿ ìÿêòÿá äåéèë, êëóá éàïìàã áåëÿ ìöìêöí èìèø!.. Ëàêèí éåíè éàïûëàí çàìàí áàüäà âàãå ãûç ìÿêòÿáè èñáàò åäèéîð êè, õàëã èøèí ÿùÿìèééÿòèíè àçàúûã òÿãäèð åòìÿéÿ áàøëàéîð. ×öíêè áóðàñû äà Ìÿêòÿáè-òÿðáèéÿ è÷èí èíòèõàá åäèëìèø áèð ãàäàð ýþçÿë âÿ ùàâàëû áèð éåðäèð. Çÿíí åäÿðñÿì áóðàñû äà âÿãô îëìàëû, ëàêèí ùÿð íÿäÿíñÿ áèð êÿðÿ éàïûëûéîð éåð äåéèëäèð. Ùÿð íÿäÿíñÿ ÿýÿð áóýöíêö äóéüóëàð, ýþðêëÿð, áèëýèëÿð îí áåø éûë ÿââÿëÿ òÿñàäöô åòñÿéäè, òÿáèè î äöðëö ÷öðöê õöëéàëàðà, ìåâùóìàòëàðà éîë à÷ûëìàçäû, î âàõò èøèí ùÿãèãÿòè äöøöíöëìÿìèøäè, øèìäè àðòûã äöøöíöëöéîð, äöøöíöëìÿéÿ áàøëûéîð. Ãîìøó êèðâÿëÿðèìèçäÿ ìÿøùóð áèð ìÿñÿë âàð êè, î äà “Ìóñóðìàíûí ñîíêè àüëû áÿíèì îëàéäû” úöìëÿñèäèð. Ùÿãèãÿòäÿ ýþçÿë òÿäãèã åäèëñÿ ïÿê òÿúðöáÿëè, ïÿê ìÿ’íàäàð áèð ñþç îëäóüó äÿðùàë àíëàøûëûð. Áóíúà òÿôñèëàòäàí ìÿãñÿä, Íàõ÷ûâàí èøëÿðèíè òÿñâèð åòìÿê äåéèë, áÿëêÿ Ãàôãàñéàäà ñàêèí áöòöí òöðêëÿðèí ùÿð øÿùÿðäÿ, ùÿð ãÿñÿáÿäÿ 206

(âÿãô éåðè) êþùíÿ ìÿçàðûñòàí êèáè áèð ÷îã ãèéìÿòëè, ÿùÿìèééÿòëè éåðëÿðè ÿëäÿí ÷ûãàðûá ìåâùóìàòà ñàïìàëàðûíû ÿðçè-èõòàð åòìÿêäèð. Áó äöðëö óéüóíñóçëóãëàðà äåéèë áèð øÿùÿðäÿ, Ãàôãàñéàíûí ùÿð øÿùÿðèíäÿ òÿñàäöô åòìÿê ìöìêöíäöð. Áèð àç äèããÿò åäèëñÿ áèð ÷îã “áóëâàð”ëàðûí, øÿùÿð áàü÷àëàðûíûí, êèëèñÿëÿðèí ùÿï þéëÿ “ìÿçàðëûã, âÿãô éåðè” äåäèéèìèç éåðëÿðäÿ èíøà îëóíäóüó íÿçÿðÿ ÷àðïàð. Áèç, âÿãô éåðèäèð, ýöíàùäûð äåéèá ãîðãìóø, ÷ÿêèëìèøèç, áèð àðøûí ãÿäÿð ùàñàð ÷ÿêìÿéè áåëÿ ÿñèðýÿìèøèç. Ùþêóìÿò èñÿ áó úÿùàëÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê éàüëû-éàâàí, éàãøû-éàìàí ýþçöíÿ èëèøÿíè êÿíäè ìàë åòìèøäèð. Ìåâçóè-áÿùñè àøäûã, ñþç úûüûðûíäàí ÷ûãäû. Àðòûã ùàøèéÿéè êÿñèá äÿ éåíÿ ñþçöìöçÿ, áÿùñèìèçÿ ýÿëÿëèì. ßâÿò, ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ ìÿêòÿá áèíàñû ýöíÿø èøûüûíäàí ìÿùðóì îëìàìàëûäûð. Ëàêèí èøûã áèð òÿðÿôäÿí ýÿëìÿëèäèð. Çèðà èêè éàõóä áèð ãà÷ òÿðÿôäÿí ýÿëÿúÿê îëñà, ìöõòÿëèô êþëýÿëÿð áûðàãûð êè, î äà ýþç è÷èí ìöçöðäöð. Èøûüûí ñîë òÿðÿôäÿí ýÿëìÿñè äàùà ôàéäàëûäûð. ×öíêè, ñàü òÿðÿôäÿí ýÿëÿúÿê îëñà, éàçû éàçàðêÿí ñàü ÿë äÿôòÿð öçÿðèíäÿ þç êþëýÿñèëÿ øàýèðäëÿðè ðàùàòñûç åäÿð. Ñûíûôûí (êëàñûí) ïÿíúÿðÿëÿðè äÿ îëäóãúà ÷îã âÿ àéäûíëûã îëìàëûäûð. Ìÿêòÿáèí äþðò-áåø àðøûí (ðóñ àðøûíû) åíèíäÿ ýöíÿø áèð äÿùëèçè (êîðèäîðó) âÿ òÿíÿôôöñõàíÿñè îëìàëûäûð. Ùÿð ìÿêòÿáèí ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ êÿíäèíÿ ìÿõñóñ áèð äÿ ýþçÿë áàü÷àñû áóëóíìàëûäûð êè, ÷îúóãëàð îðàäà ñÿðáÿñò ýÿçèíÿ áèëñèí, ñàô, òÿìèç ùàâà àëà áèëñèí. Ðÿô’è-åùòèéàú è÷èí ãÿäÿìõàíÿëÿðè îëäóãúà óçàã áèð ýóøÿäÿ áóëóíäóðìàëû, ãóëëóã÷óëóð íÿçàôÿò ùàããûíäà ïÿê çèéàäÿ äèããÿòëè îëìàëûäûð. Ñûíûôëàðäà íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíàúàã øåéëÿðèí ÿí ìöùöììö ñûðà “ñêàìåéêà”ëàðäûð. Ñûðàëàðûí þë÷öñöíäÿ ÷îã äèããÿò ëàçûìäûð. ßëäÿí ýÿëäèéè ãàäàð îíëàðû ñûùùû, ôÿííè áèð óñòàéà èñìàðëàìàëûäûð. Éîãñà øàýèðäëÿðèí áîéóíà ýþðÿ îëìàéûá äà ôÿçëÿúÿ éóúà éà àë÷àã îëóðñà ïÿê ìÿçÿððÿòëÿð èðàñ åòìèø îëóð. Áèð äÿ ìöÿëëèìëÿð äàèìà ÷îúóãëàðûí ñûðà öçÿðèíäÿ àëäûãëàðû âÿçèééÿòÿ äèããÿò åéëÿìÿëèäèð. Ôÿíà âÿçèééÿòëÿð áîéóí, êöðÿê, áåë ýÿìèêëÿðèíè ÿéÿð, ýÿìèêëÿð ÿéèëäèêäÿ ÿ’çàéè-äàõèëè äÿ áþéöê çÿðÿðëÿð ýþðìöø îëóð. Áó çÿðÿðëÿð áÿäÿíèí õàðèúè, äàõèëè ÿ’çàñûíäàí áàøãà, ôèêèð öçÿðèíäÿ äÿ òÿ’ñèðèáÿõø îëóð. Ôèêðèí ìöñòÿðèù âÿ îéàíûã îëìàñû è÷èí áÿùÿð ùàë áàø øàãóëè (äèê) áèð âÿçèééÿò àëìàëûäûð. Þéëÿ îëìàçñà òÿáèè ãàí äèìàü (áåéèí)äÿ ñÿðáÿñòúÿ úÿâÿëàí åäÿìÿç. Áåéèí ãàíûí úÿðÿéàíè-ñÿðáÿñòàíÿñèíäÿí ìÿùðóì îëóíúà ôèêèðëÿð, äóéüóëàð äà ìÿùäóä âÿ ÿãèì ãàëìûø îëóð. ×öíêè äèìàü ãàí èëÿ, ÿôêàð âÿ åùòèñàñàò äà äèìàü èëÿ ÿðçè-ôÿàëèééÿò åäÿð.

207

Áèð äÿ áèð ñûðàäà èêè ÷îúóãäàí çèéàäÿ îòóðìàìàëûäûð. ×öíêè áèð ñûðàäà äþðò-áåø òÿëÿáÿ îòóðàúàã îëñà åùòèìàë êè, áèðè ìöñðè áèð õÿñòÿëèéÿ òóòóëìóø îëóð äà îíäàí äèýÿðëÿðèíÿ äÿ ñèðàéÿò åäÿð. Àìåðèêàäà, Àâðîïàíûí áÿ’çè éåðëÿðèíäÿ ùÿð òÿëÿáÿéÿ áèð ñûðà òÿõñèñ åäÿí ìÿêòÿáëÿð ïÿê ÷îãäóð. Ñûíûôäà äÿðñ ìöääÿòè ïÿê óçóí ñöðìÿìÿëè âÿ 45 éà 50 äÿãèãÿéè àøìàìàëûäûð. Ùÿð äÿðñ àðàñûíäà ñûíûôëàðûí ùàâàñûíû äÿéèøäèðìÿëèäèð. ×öíêè òÿëÿáÿíèí òÿíÿôôöñ åòäèéè çàìàí ùàâàéà ùàìèçè-ãàðáîí äàüûëûð, òÿð âÿ éàü èôðàçàòû òÿáÿõõöð åäÿðÿê ñûíôûí ùàâàñûíû îëäóãúà çÿùÿðëÿð, áÿðáàä åäÿð. Ñûíûô ñöïöðöëäöéö çàìàí ãóðó ñöïöðýÿ èëÿ ñöïöðöëìÿìÿëèäèð. Çèðà ìöçöðð ìèêðîáëàð èëÿ ùàâàéà ãàëãûá ó÷óøàí òîçëàð áèð àçäàí ñîíðà ñûðàëàðûí òàõòàëàðû öçÿðèíÿ åíÿð, ãîíàð, ñîíðà òÿíÿôôöñ åäèëäèéè çàìàí ìÿçêóð òîçëàð èëÿ áèð òàãûì ìèêðîáëàð ùèññ åäèëìÿéÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ÷îúóãëàðûí íÿôÿñëÿðè èëÿ òà úèýÿðýàùëàðûíà ãÿäÿð éîë áóëóá áèð ÷îã ãîðãóëó õÿñòÿëèêëÿðÿ ñÿáÿáèééÿò âåðìèø îëóð. Áèð ÷îúóã òÿùëöêÿëè áèð ìÿðÿçÿ, êå÷èúè áèð õÿñòÿëèéÿ äö÷àð îëìóø îëóðñà ìÿêòÿáÿ ýÿëìÿéÿ, äÿðñÿ äÿâàì åòìÿéÿ ìÿúáóð åäèëìÿìÿëèäèð. Ìöâÿããÿò áèð çÿìàí è÷èí åâëÿðèíÿ ýþíäÿðèëìÿëèäèð. Òÿäàâè åäèá ñàüëàìëàøäûãäàí ñîíðà òÿêðàð ãÿáóë åäèëìÿëèäèð. Áÿ’çè ÷îúóãëàðûí õÿñòÿëèéèíÿ äèããÿò åòìÿéèá äÿ àòà-àíàñû áàøûíäàí àòìàã íèééÿòèëÿ, ìöÿëëèì äÿ ãåéäñèçëèê âÿ å’òèíàñûçëûãëà ñûíûôà ãÿáóë åòìÿêäÿí ÷ÿêèíìÿç èñÿ, øöáùÿñèç êè, áèð ÷îã áè÷àðÿ ìÿ’ñóìëàðûí äà ôÿëàêÿòèíÿ éîë à÷ûëìûø îëóð. Áèð äÿ àøû, (÷è÷ÿéè äþéöëìÿê) øÿùàäÿòíàìÿñè îëìàéàí áèð ÷îúóã ÿñëà ìÿêòÿáÿ àëûíìàìàëûäûð âÿ ìÿêòÿáÿ àëûíàí ÷îúóãëàðûí éàøëàðûíà äà ïÿê çèéàäÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿëèäèð. Éåäè éàøäàí àøàüû îëàíëàðû ïÿê äÿ ãÿáóë åòìÿìÿëèäèð. ×öíêè ïÿê êö÷öê ÷îúóãëàð, úûð àüàúëàð êèáè úûëûç, çÿèô áèð âöúóä èëÿ äÿðñÿ áàøëàéûíúà ñûãûëûð, çÿùìÿò ÷ÿêÿð, ùÿì âöúóäúà, ùÿì äÿ ôèêèðúÿ çÿèô ãàëûð, èëÿðèëÿéÿìÿç, àòèäÿ äÿ ïÿê ÷îãëàðû òÿùëèêÿëè áèð ñóðÿòäÿ çÿðÿðäèäÿ îëóð. ×îúóãëàðûí ÿëèë, ìèñêèí áèð øåé îëìàëàðû àðçó åäèëìÿçñÿ, äÿðñ àðàñûíäà, áàõöñóñ áþéöê òÿíÿôôöñëÿðäÿ (úèìíàñòèê) âÿ áèð òàãûì îéóíëàð îéíàìàüà ìöñàèäÿ åòìÿëèäèð. Õàéûð, ñàäÿ ìöñàèäÿ äåéèë, òÿøâèã âÿ òÿðüèá åéëÿìÿëèäèð. Úèìíàñòèêäÿ òÿëÿáÿéè áèð êîìàíäà àëòûíäà ìöíòÿçÿìÿí ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ àëûøäûðìàã ìÿêòÿáëÿðèí èíçèáàòûíû òÿ’ìèí åäÿð. Áèð ÷îã îéóíëàðäà äà ìöÿëëèì ÷îúóãëàðû ñÿðáÿñò áûðàãûð êèáè ýþðöíìÿëèäèð, ëàêèí ñåçäèðìÿêñèçèí ÿë àëòûíäàí íÿçàðÿòè äÿ óíóòìàìàëûäûð.

208

Úèìíàñòèê âÿ ñàèðÿéè ëàéèãèëÿ èôà åòìÿê è÷èí éà î õöñóñäà ìöòÿõÿññèñ áèð ìöÿëëèìÿ, éàõóä îíà äàèð éàçûëìûø ÿñÿðëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿëèäèð. Ùåðáåðò Ñïåíñåð äèéîð êè, “ÿýÿð èñòèãáàëäà ùàë-ùàçûð ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ âàãèô îëìàéàí áèð àñàðè-ÿòèãÿ ìÿðàãëûñû ìÿêòÿáëÿðèìèçäÿ îãóíàí êèòàáëàðû, ïðîãðàìëàðû, õöñóñè èìòàùàí êàüûçëàðûíû áóëàúàã îëóðñà, áóíëàðûí ñàùèáëÿðèíèí ãÿòèééÿí ÷îúóã ñàùèáè, éÿ’íè áèð áàáà (àòà) îëìàñû åùòèìàëûíûí ìåâúóä îëìàäûüûíà ãàèë îëàúàüû êèáè, ùèñ øöáùÿñèç êè, “áóíëàð ìîíàñòðà àèä òÿðçè-òÿäðèñ îëñà ýÿðÿê” äåìÿêäÿí êÿíäèíè àëàìàéàúàãäûð”. Èøòÿ áó ñþçöí ñàùèáè ãîúà áèð èíýèëèçäèð. Áó ìöòàëèÿéè éàëíûç èíýèëèç ìöùèòèíÿ, ìÿêòÿáëÿðèíÿ áàãàðàã éöðöòìöøäöð. Ëàêèí ìöøàðèëåéù áèçèì áó ìÿêòÿá, ìÿäðÿñÿ íàìè âåðäèéèìèç ñÿôàëÿòõàíÿëÿðè, áó ÿòàëÿò îúàãëàðûíû ýþðÿúÿê îëñàéäû íÿ ñþéëÿðäè ÿúÿáà! Éóõàðûêû ñþçëÿðÿ äèããÿò åäèëñÿ, òÿáèè, äàùà øèääÿòëè, äàùà øàéàíèòÿêäèð áèð òÿøáèù ãóëëàíàúàüû äÿðùàë íÿçÿðÿ ÷àðïàð. Ìÿêòÿáëÿðèìèçèí ïðîãðàìëàðû åéèúÿ äöøöíöëñöí; äÿðñëÿðèí ÿí ìöùöì ãèñìèíè òÿøêèë åäÿí âÿ ÿí ÷îã ðîë îéíàéàí ìàääÿëÿð, áèð òàãûì ñÿôñÿòÿëÿðäÿí, ðóùñóç ýÿâÿçÿëèêëÿðäÿí áàøãà áèð øåéìèäèð? Èéèðìèíúè ÿñð ìÿäÿíèééÿòè áó óéüóíñóçëóãëàðà ÿñëà òÿùÿììöë åòìÿç. Çèðà òÿ’ëèì âÿ òÿðáèéÿ ñàô äèìàüëàðû (áåéèíëÿðè), ëÿêÿñèç âèúäàíëàðû ëÿêÿäàð åäÿúÿê áèð àëÿò äåéèëäèð. Î òÿðáèéÿ – áÿøÿðèééÿòè ãàïëàéàí ÷èðêèíëèêëÿðè, ïàñëû áåéèíëÿðè ñèëèá òÿìèçëÿìÿê è÷èí ìÿ’íÿâè áèð ñåéãÿë êèáè òÿëÿããè åäèëìÿëèäèð. Ìöìêöí îëñà ýÿëÿúÿê ùÿñáè-ùàëäà øó ìÿñÿëÿéè ñÿòùè ñóðÿòäÿ òÿùëèë åäÿðèç. Ãàôãàñéàíûí ùàë-ùàçûðû àíúàã ùÿãèãÿòïÿðâÿð ãÿçåòÿëÿð èëÿ, úèääè, ìöòÿøÿááèñ ìöÿëëèìëÿð èëÿ êÿñáè-ñÿëàù åäÿ áèëèð. Áóíëàðûí ùÿð èêèñè ùÿéàòè-èúòèìàèééÿìèçè áèçÿ ÿêñ åòäèðÿí èñëàùàòà òÿáäèë åäèá ÷àëûøàí áèð àéèíåéè-òÿáèÿòíöìà ìöøàáèùÿñèíäÿäèð. Ìöÿëëèìëÿðèí âöúóäÿ ýÿòèðÿúÿéè òÿáäèë èñÿ äèýÿðèíÿ íèñáÿòëÿ äàùà ÿùÿìèééÿòëèäèð. Ôÿãÿò ìöÿëëèì þéðÿíèá, þéðÿòäèéè êèòàáëàðà èêòèôà åòìÿìÿëèäèð. Áèð ÷îã òÿðáèéÿéÿ, èúòèìàèééàòÿ, òÿáèèééàòÿ, ÿõëàãèééÿòÿ àèä êèòàáëàð äà ìöòàëèÿ åéëÿìÿëèäèð. Âÿ ìöòàëèÿñèíäÿí áèð íÿòèúÿ, áèð ìöùàêèìÿ ÷ûãàðìàëûäûð. Îëäóãúà êÿíäè ìÿ’íÿâèééàòûíû, êÿíäèíè, âèúäàíûíû òÿñôèéÿ âÿ èñëàùà ÷àëûøìàëûäûð, òàèíêè ñþéëÿäèéè ñþçëÿð, âåðäèéè íÿñèùÿòëÿð ùöñíè209

íÿòèúÿ âåðÿ áèëñèí. “Ñþéëÿéÿíÿ áàãìà, ñþéëÿäèéèíÿ áàã” äÿñòóðóíó ÿëäÿ ñÿðìàéÿ èòòèõàç åäÿíëÿð áó õöñóñäà ÷îã éàíëûøäûðëàð. Ùÿð ñþç ñàùèáèíèí ñþçö èëê þíúÿ ðóùèëÿ âÿ âèúäàíèëÿ óçëàøìàëû, ìöâàôèãÿò åòìÿëè, ñîíðà ìöõàòèáÿ ñþéëÿíìÿëèäèð. Áèð ÿðÿá ÿäèáè äèéîð êè, “Ãÿëáäÿí ÷ûãàí ñþçëÿð, äàèìà ãÿëáÿ íöôóç åäÿ áèëèð. Ãÿëáèí õÿáÿðè îëìàéûá äà àüûçäàí ôûðëàéû âåðÿí ñþçëÿð, äèíëÿéÿíèí áó ãóëàüûíäàí ýèðèá î áèðèíäÿí ÷ûõûá ýåäÿð”. Äåìÿê êè, ñþçöí òÿ’ñèðáÿõø îëìàñû è÷èí, ñþç ñþéëÿéÿíèí åéè áèð ãÿëáÿ, ïàðëàã áèð âèúäàíà, ýþçÿë áèð ÿõëàãà, ùÿãèãè áèð ìÿ’ëóìàòà ìàëèê îëìàñû èúàá åäèéîð. Áèð ìöÿëëèì þç-þçöíö áèð ðèéàçÿòè-ìÿ’íÿâèééÿ èëÿ èñëàù åòäèêäÿí ñîíðà, øöáùÿñèç êè, ùÿð ñþçö, ùÿð äóðóøó, ùÿð ùàëû áöòöí øàýèðäëÿð íÿçÿðèíäÿ áþéöê áèð ÿùÿìèééÿòëÿ òÿëÿããè îëóíóð. Êÿìàëè-ñöð’ÿò âÿ ìÿòàíÿòëÿ ùÿð êÿñèí ðóùóíà íöôóç åäÿ áèëèð. Áèð äÿ ìöÿëëèì éàëíûç ìÿêòÿáäÿêè øàýèðäëÿðè òÿðáèéÿ åòìÿêëÿ ãàëìàéûá, ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ êÿíäè íöôóçóíó – ñþçëÿðèíèí ÿùÿìèééÿòèíè òÿ’ìèì âÿ òþâñèÿ ÷àëûøìàëûäûð. Øèìäè áèçèì éàëíûç ìÿêòÿáëÿðèìèç äåéèë, áöòöí ùÿéàòè-èúòèìàèééÿìèç áåëÿ ñàô, ïàðëàã áèð òÿðáèéÿéÿ ìþùòàúäûð. Ìöÿëëèìëÿðèìèç àçàúûã ìóøèêàôàíÿ, äóðáèíàíÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿê îëñàëàð, øöáùÿñèç êè, áöòöí ìöùèòèìèçè èñëàù åòìèø îëóðëàð. Ñûíûô (êëàñ)äà ùÿð èêè ýöíäÿ áèð, ÷îúóãëàðûí ÿëáèñÿñèíÿ, éöçöíÿ, ÿëëÿðèíÿ áàãûá êèðëè âÿ éà òÿìèç îëäóãëàðûíà äèããÿò åäèëìÿëèäèð. Ìöçöððè-ñÿùùÿò ùàëëàð, èøëÿêëÿð áöñáöòöí ìÿí’ îëóíóá ÿñáàáû éóìøàã, òàòëû áèð äèë èëÿ òÿëÿáÿéÿ àíëàäûëìàëûäûð âÿ òÿêðàð åäèëìÿìÿñèíè øèääÿòëÿ òÿíáèù åòìÿëèäèð. Áèð ìöÿëëèìèí, ÷îúóüóí àíëàéàúàüû òÿðçäÿ åéëÿäèéè ïÿäÿðàíÿ òþâñèéÿëÿð âÿ òÿíáèùëÿð, ÿìèí îëìàëû êè, ïÿê ýþçÿë íÿòèúÿëÿð âåðèð. Ùÿð ôÿíàëûüûí, ïèñëèéèí, ïèíòèëèéèí ñÿáÿáëÿðè òÿëÿáÿéÿ àíëàòûëäûãúà, øöáùÿñèç êè, àòà-àíàëàðû, ãþâì âÿ ÿãðÿáàëàðû, ùÿòòà éàøàäûüû ìöùèò áåëÿ ìöòÿííÿáèù îëóá êÿíäèëÿðèíè èñëàù åòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Õàëã øèìäè ìÿêòÿáè, îíäàêû òÿðáèéÿéè àçàúûã ùöñíè-òÿëÿããè åòìÿéÿ áàøëàìûø. Ìöÿëëèì ÿýÿð óñëó, íàìóñëó, ùÿëèì, ñÿëèì áèð ÿôÿíäè îëóðñà, òÿáèè, äþðò-áåø ñÿíÿ çÿðôèíäÿ éàëíûç áèð èáòèäàè ìÿêòÿáè äåéèë, ìÿêòÿáëÿ ÿëàãÿäàð îëàí áþéöê áèð êþéö (êÿíäè), êþé õàëãûíû òàìàìèëÿ èñëàùà ìöâÿôôÿã îëóð. Èáòèäàè ìÿêòÿá ïðîãðàìû îëäóãúà òÿìèç, ãóëëàíûøëû, àéäûí, ãîëàé âÿ ìÿíôÿÿòëè îëìàëûäûð. Õóðàôàòà, ìåâùóìàòà àèä ñöïðöíòöëÿðè ìöìêöí 210

ìÿðòÿáÿ ñûíûôëàðà áûðàãìàìàëûäûð. ßââÿëäÿí ýèðìèø îëñà äà ñöïöðöá òÿìèçëÿìÿéÿ äèããÿò âÿ ãåéðÿò åòìÿëèäèð. Èáòèäàè ìÿêòÿá è÷èí òöðê äèëèíäÿ ìöõòÿñÿðúÿ ãèðàÿò, êèòàáÿò, åëìèÿøéà, úîüðàôèéà, ùåñàá, òöðê òàðèõè âÿ èñëàì òàðèõè êèáè øåéëÿð êèôàéÿò åäÿð. Èêèíúè èëäÿí å’òèáàðÿí ðóñ äèëè äÿ òÿáèè èëàâÿ åäèëìÿëèäèð. ×öíêè îíñóç äà èø àøìàç. Ôÿãÿò ìöÿëëèì, áóíëàð èëÿ èêòèôà åòìÿéèá áèð ÷îã ùÿãàèãè-ôÿííèéÿíè, áèð òàãûì ùàäèñàòè-òÿðáèéÿíè õöëàñÿ åäÿðÿê àüûçäàí, à÷ûã, ìöÿññèð áèð öñëóáëà òÿëÿáÿéÿ òÿëãèí åòìÿëèäèð. Ùÿôòÿäÿ áèð-èêè äÿðñ éàëíûç áó èøÿ ìöíùÿñèð åäèá òÿëÿáÿíèí ýþçöíö à÷ìàëûäûð. Áèð ÷îã òÿáèè ëåâùÿëÿð èëÿ ìÿêòÿá îòàüû òÿçéèí åäèëìÿëèäèð, ÷îúóãëàð çÿùìÿò äóéìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ áèð òàãûì õîø ìåâçóëàðäàí áÿùñ åäèëìÿëèäèð. Êîð-êîðàíÿ “ñöð äÿðÿéÿ” ãàíóíóíó ÿñëà òÿëÿáÿéÿ ùèññ åòäèðìÿìÿëèäèð, ÷öíêè òÿøÿááöñè-øÿõñèäÿí áöòöí-áöòöí ìÿùðóì ãàëìûø îëóð. Ãàôãàñéàäà ìöÿëëèìëÿð Ãàôãàñéàíûí èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèíäÿ òöðêúÿ äÿðñ âåðÿí ìöÿëëèìëÿð òÿãðèáÿí ö÷ ãèñìÿ áþëöíöð: Áèðèíúè ãûñûì; Àðàñ àøûðû ãîøóá ýÿëÿí ôàíàòèçìà äÿëëàëëàðû. Èêèíúè ãûñûì, ñåìèíàðèéàäà (äàðöëìöÿëëèìèí) èêìàëè-òÿùñèë åòìèø ÿôÿíäèëÿð. Ö÷öíúö èñÿ éåíè öñóëäà òÿðáèéÿ ýþðöá ìöÿëëèìëèéÿ ùÿâÿñêàð îëàí ýÿíúëÿðäèð. Áèðèíúè ãûñìû òÿøêèë åäÿíëÿð ìöÿëëèìäÿí áàøãà ùÿð øåéäèðëÿð. Ùÿçàðïåøÿ âÿ ïÿê ãóðíàç ùÿðèôäèðëÿð. Áóãÿëÿìóí êèáè ùÿð ñàÿòäÿ áèí ðÿíýÿ ýèðìÿéÿ ìöñòÿèääèðëÿð. Àðàñ êÿíàðûíà âàðûð-âàðìàç ùÿðèô áèð êÿðÿ äöøöíöð, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë êÿíäèñè è÷èí áèð ñÿðìàéÿ àðàð. Áèð éåðÿ áàãàð, áèð ýþéÿ áàãàð, àðàäûüû ñÿðìàéÿéè èêè àðøûí ýþé áåçäÿ áóëóð. Ìàðàüàäà äàðüà øàýèðäè èêÿí, Àðàñ ñóéó è÷ÿð-è÷ìÿç àíàäàí äîüìà ñåéèä îëóð. Ñîíðà àüà ìöáàðÿê ãÿäÿìëÿðè èëÿ Ãàôãàñéàíûí øó îòëó, ñóëó òîïðàüûíû ìöçÿééÿí áóéóðóð. Áåø-îí ýöí éöç ñóéó òþêÿð, éàëâàðûð-éàãàðûð, àììà ôûðûëäàüû èøëÿìÿç, ôÿðéàäû áèð éàíà ÷àòìàç, ÷öíêè úÿìàÿò ùÿïñè å’òèãàäñûç, ñåéèäÿ áàãàí éîã!..

211

Áèð äÿ áàãàðñûí êè, ùÿðèôèí àüëûíà áèð øåé ýÿëäè. Áåëèíäÿí ýþéö à÷ûá áèð éàíà ôûðëàòäû. Þçöíö áèð ÿòòàð äöêàíûíà âåðäè. Áåø-àëòû øàùûëûã ùÿáäÿí, òîçëó-òîïðàãëû îòäàí-ôèëàíäàí àëäû, øÿëÿñèíÿ úèáëÿøäèðäè. Éà ßëè, éà ìÿäÿä þíöíÿ ýÿëÿí ãÿñÿáÿëÿðäÿ êþéëÿðÿ éöç ãîéäó. Øèìäè êþéöí ùÿð òÿðÿôèíÿ ãóëàã âåðñÿí òÿáèááàøû (?) úÿíàáëàðûíûí ñåéòèøþùðÿòøöàðû òÿíèíÿíäàç îëìàãäàäûð. Ëàêèí èø, òÿáèáëèêëÿ äÿ áèòìÿç. Áèð óúäàí þëäöðäöéö, òÿëÿô åòäèéè çàâàëëûëàðû þç ÿëèëÿ êÿôÿíëÿð, þç ÿëèëÿ ìÿçàðà ãîéàð. Ñîíðà èúàá åäÿðñÿ ìÿðñèéÿñèíè äÿ þçö îãóð, ùàñèëè ïàðà ÷ûãàúàã éåð áóëóíäóìó? Éÿùóäè áÿççàçû êèáè ñàüûíà-ñîëóíà, åíèíÿáîéóíà, ùÿð òÿðÿôèíÿ þë÷ÿð-áè÷ÿð, éåðè ýÿëäèêäÿ ôàëà äà áàãàð, äóà äà éàçàð, úèí äÿ òóòàð. Ôÿãÿò... Ôÿãÿò õóäàíÿêÿðäÿ áó èøëÿðèí ùÿïñèíäÿ áèð ðÿâàúñûçëûã, áèð å’òèíàñûçëûã ýþðöðñÿ áöñáöòöí ìÿñëÿêèíè äÿéèøäèðèð. Êèòàá÷ûëàðäà “âÿòÿí äèëè” ÷îã, òóùàôèéÿ÷èëÿðäÿ âîðîòíèê, ãàëñòóê áîë... “Âîðîòíèê”, “ãàëñòóê” áîéóíà êå÷èðèëäèêäÿí ñîíðà ìÿçàä÷ûëàðäàí, ýåíÿ ìàë ñàòàíëàðäàí áèð äÿñò äÿ ýþçÿë êîñòéóì àëûá ÿéíèíÿ òàãàð. Áèð ìÿêòÿáÿ äÿâàì åòìÿéÿ áàøëàð. Èøòÿ ñàíà éåíè ôàáðèêàäàí ÷ûãìûø ãàíëû-úàíëû “àðïàçîâàííû” áèð ìöÿëëèì!.. Éàëíûç áèðúÿ äèïëîìó (àòòåñòàòû) ÿñêèê... Ëàêèí îðàñû äà ãîëàé, çèðà ÷ÿíÿñè ýåâøÿê áèð òàãûì úàùèë ìöùàôèçÿêàðëàðà ãàðøû áåø-îí ýöí áîéóí áöêöá éàëòàãëûã åäÿðñÿ, ùÿð ñà÷ìàñûíà áÿëè, áÿëè äåéÿðñÿ øöáùÿñèç êè, ÿí çÿêè, ÿí òÿúðöáÿêàð ìöÿëëèìëÿð ñûðàñûíà êå÷ìèø îëóð. Ôÿãÿò ÿäÿáñèç èìèø, ÿõëàãñûç èìèø áàø éîã, êå÷ÿðýåäÿð, éàëíûç ùàúû ÿôÿíäèíèí, éàõóä êÿðáÿëàéè êèøèíèí áîø äàìàðûíû áóëäóìó? Àðòûã ÿñðèí ÿôëàòóíëàðûíà øûëëàã àòìàüà áàøëàð. Èøè éîëóíà ãîéäóãäàí ñîíðà ùÿìèééÿò, ãåéðÿò ãàíû úîøóá-äàøàðàã ãûçüûí, äÿùøÿòíàê íèòãëÿð ñþéëÿìÿéÿ áàøëàð, èøòÿ êö÷öúöê áèð íöìóíÿ: “Úÿìàùÿò, úÿìàùÿò! Âÿòÿí, ìÿìëÿêÿò õÿðàá îëäè. Áàùÿìå áóííàí áåëÿ ïèø ÿçâÿãòäÿí èðÿëè, ÿãñàìè-ìöòÿíÿââèÿ ìÿêòÿáõàíÿëÿð à÷ìàã ëàçèìäèð. Ãàçóòëÿðèí äèëñóç âÿ éöðÿêéàíäûðàí ùÿâàäèñàòè èíñàíûí ãóëàüèíäÿ ýóøçÿä îëàíäà äÿð ùÿãèãÿòäÿ âÿòÿí äÿð ùÿããèíäÿ íÿ åéëèéÿúàüûíû áèëìèéöá, ýþçëÿðèíèí ñèðèøêè àáè-íèñàíûí ñóéó êèìè àõûð”. Áó áèð. (?) Èêèíúè ãûñûì äÿ ðóñúà òÿùñèë åäèá òöðêúÿ äÿðñ âåðÿí ÿôÿíäèëÿðäèð êè, äÿðþùäÿ åòäèêëÿðè äÿðñëÿð ÿêñÿðèééÿòëÿ èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðÿ ìöíùÿñèð êèáèäèð. Ìóøèêàôàíÿ áèð íÿçÿðëÿ áàãûëñà ñàèð ìöÿëëèìëÿðÿ íèñáÿòÿí îíëàð ïÿê åéèäèðëÿð, ïÿê ôàéäàëûäûðëàð. Ùèññèééàòè-ìèëëèééÿéÿ àçàúûã áèýàíÿ 212

îëìàãëà áÿðàáÿð áèð òàãûì ÷öðöê, òÿùëèêÿëè ìåâùóìàòà àøèíà äåéèëëÿð êè, áó äà ïÿê áþéöê ãàçàíúäûð. Îíëàðäà îëàí ôÿçèëÿòëÿð âÿ ãöñóðëàð àéðû-àéðû íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíìàëûäûð. Îíëàðûí ñåìèíàðèéàëàðäà âÿ ñàèð ìÿêòÿáëÿðäÿ ýþðöá þéðÿíäèêëÿðè øåéëÿð ùÿï ìöíòÿçÿì, ìöðÿòòÿá (ñèñòåìàòèê) áèð òÿðçäÿ îëìóøäóð. Îíëàðûí òÿùñèëèíäÿ ÷öðöê âÿ ôàéäàñûç øåéëÿðÿ ïÿê àç òÿñàäöô åäèëèð. Ýþðäöêëÿðè ôÿíí èëÿ, åëì èëÿ áÿðàáÿð ôÿííè-òÿðáèéÿ “ïåäàãîýèêà”éÿ äÿ åéèúÿ äèããÿò åäèéîðëàð. Áèð ÷îã äÿôÿëÿð íöìóíÿ è÷èí ìöäèðëÿð, íàçèðëÿð òÿðÿôèíäÿí îíëàðà äÿðñëÿð âåðèëèá ýþçÿëúÿ òÿíãèä îëóíóéîðëàð. Èøòÿ îí-îí èêè èëëèê òÿùñèë âÿ òÿúðöáÿ ñàéÿñèíäÿ ùÿð íàñûë îëñà ìöÿëëèìëèê è÷èí áèð èñòèùãàã ãàçàíìûø îëóðëàð. Îíóí è÷èí Ãàôãàñéàíûí ïÿê ÷îã éåðëÿðèíäÿ ÿí úèääè ÷àëûøàíëàðûí ãèñìè-êöëëèñèíè îíëàð òÿøêèë åäèéîðëàð. Ùÿòòà áèð ÷îã óôàã-òÿôÿê éåíè òÿá’ îëóíìóø ÿñÿðëÿð áåëÿ îíëàðûí ùÿìèééÿòèëÿ ìåéäàíè-èíòèøàðà àòûëûéîð êè, áó äà õàëãû ìöòàëèÿéÿ àëûøäûðìàã è÷èí áþéöê áèð ìöâÿôôÿãèééÿòäèð. Ëàêèí, áÿ’çè ÿôÿíäèëÿð ìöñòÿñíà îëìàã øÿðòèëÿ, áèð ÷îãëàðû àçàúûã ñàïûéîðëàð êè, î ñàïãûíëûã äà áèð òàãûì éàíëûøëûãëàð, óéüóíñóçëóãëàð äîüóðìóø îëóð. Íöìóíÿ îëìàã öçðÿ áèð ãà÷ ñÿòèð éàçû áó éàíëûøëûüû èñáàòà êàôèäèð. Èøòÿ ðóñúà îãóìóø, òöðê äèëèíäÿ ìöÿëëèìëèê åäÿí àðãàäàøëàðäàí áèðèñèíèí ìÿêòóáóíäàí áèð ïàð÷à: “ßôÿíäèì, ìÿí èñòèéîðóì ýåòìÿê èéóíóí îí áåøèíäÿ ìèíåðàëíû ñóëàðà, ùàíñû êè, îëàð ÷îã ìÿíôÿÿòëè ìÿíäÿ îëàí úöç’è íàõîøëóüà. ...áÿé äÿ ýåäÿúÿêäèð ìÿíèëÿ áÿðàáÿð, àíúàã ãàëìàã ö÷öí îðàäà èéèðìè áåø ýöí ùÿðýàù ñèç äÿ èñòÿðñèíèç ýÿëìÿê, îëàð ìÿíèì ö÷öí ÷îã éàãøû âÿ ÷îã õîøáÿõòëèê...” Áó äà èêè. (?) Èëê íÿçÿðäÿ èíñàí, øó úöìëÿëÿðèí òöðê äèëèíäÿ îëäóüóíà ÿñëà øöáùÿ åòìÿç, ÷öíêè ùÿð êÿëìÿñèíÿ äèããÿò åòñÿ äöçýöíúÿ, òöðê ñþçëÿðè îëäóüóíó òÿñäèãäÿí êÿíäèíè àëàìàç. Ëàêèí úöìëÿëÿðäÿêè àùÿíýÿ, î ãàðûøûã ìöáòÿäà, õÿáÿðëÿðÿ áèð ìóñèãèøöíàñ ñàìåÿñèëÿ ãóëàã âåðñÿ, äÿðùàë “õàõîë” ðóùèëÿ äöøöíöëìöø, òöðê êÿëìÿëÿðèëÿ âöúóäà ýÿëìèø áèð ÿúóáÿ îëäóüóíó àíëàð. Áó ùàë, áó ãàðûøûãëûã éàëíûç áÿ’çè ìöÿëëèìëÿðÿ ìÿõñóñ äåéèëäèð. Øÿùÿðëÿðäÿ èãàìÿò åäÿí, ðóñúàéà àçàúûã àøèíà îëàí òöúúàð âÿ êÿñÿáÿéè äÿõè èôñàä åòìÿêäÿäèð. Åëìñèç, ñàô áèð êþéëöéö (êÿíäëè) ãîíóøäóðóíóç, îíóíëà ùÿñáè-ùàë åäèíèç, åéèúÿ äèããÿò åäÿúÿê îëóðñàíûç, øÿùÿðëèëÿðÿ íèñáÿòÿí îíëàðû òöðê ëÿùúÿñèíÿ, òöðê ðóùóíà äàùà éàãûí, äàùà ìóíèñ áóëóðñóíóç.

213

Øèìäè éóãàðûäà éàçûëìûø èêè ãûñìû áèð àðàäà ìöõòÿñÿðúÿ õöëàñÿ åäÿëèì. ßââÿëèíúè ãûñûìäà ýþñòÿðèëÿí áóäàëàëàðûí íÿ ôèêðè, íÿ äóéüóñó, íÿ ëèñàíû, íÿ äÿ ÿõëàãû êè, ÿõëàãñûçëûãäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð, áèçÿ ýÿëìÿç, Ãàôãàñéà è÷èí ëöçóìñóç âÿ áèìÿ’íàäûð. Ùÿëÿ ëèñàíëàðû, ÿäÿáèééàòè-àòèéÿìèçè ðÿõíÿäàð åäÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ìöçöðð âÿ òÿùëèêÿëèäèð, îíóí è÷èí äÿ øàéàíè-åùòèðàçäûð. Èêèíúè ãûñûì èñÿ ôèêèðúÿ, ÿõëàãúÿ, ìààðèôúÿ øàéàíè-èñòèôàäÿäèðëÿð. Ùÿëÿ òöðê ëèñàí âÿ ÿäÿáèééàòûíû àçàúûã íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëñàëàð, òöðê ñÿðô âÿ íÿùâèíÿ áåø-îí àé ãÿäÿð ýþç ýÿçäèðñÿëÿð, øöáùÿñèç êè, âÿòÿíÿ, ìèëëÿòÿ ÷îã, ùÿì äÿ ïÿê ÷îã õèäìÿò åòìèø îëóðëàð. Ôÿãÿò ÿùÿìèééÿòñèç áèð âÿçèééÿò àëàúàã îëñàëàð, òÿáèèäèð êè, ëèñàíûìûçû áÿðáàä åòìÿêäÿ ÿââÿëèíúè ãûñûìäàí ýåðè ãàëìàéàúàãäûð.

ÙßÑÁÈ-ÙÀË 5 Øèìäè ö÷öíúö ãûñìà ýÿëÿëèì. Ö÷öíúöëÿð: “éåíè öñóëäà òÿðáèéÿ ýþðöá, éàõóä ýþðìÿê èñòÿéèá, ìöÿëëèìëèéÿ ùÿâÿñêàð îëàí ýÿíúëÿðäèð” äåìèøäèê. Áóíëàðûí – áó ìöÿëëèìëÿðèí áèð ïàéû èáòèäàè òöðêúÿ, ðóñúà òÿùñèë ýþðöá áèð ôÿàëèééÿòè-úàâàíìÿðäàíÿ èëÿ ÷àëûøàíëàðäûð êè, ñàéëàðû ïÿê àç, õèäìÿòëÿðè èñÿ ïÿê ÷îãäóð. Áèð ïàéû äà âàãòèëÿ éàëíûç ìÿäðÿñÿëÿðäÿ óüðàøûá éîðóëìóø ÿôÿíäèëÿðäèð êè, øèìäè èøèí ìàùèééÿòèíè àíëàéûá úàíäàí, éöðÿêäÿí, ýåúÿëèýöíäöçëö ÷àëûøûá èëÿðèëÿìÿê èñòèéîðëàð. Áèð òÿðÿôäÿí òöðêúÿ òàðèõÿ, ÿäÿáèééàòà, ëèñàíÿ äèããÿò åäèá, áèð òÿðÿôäÿí äÿ õöñóñè îëàðàã àç-÷îã ðóñúàéà ùÿâÿñ åäèéîðëàð. Îíëàðûí áó äöðëö à÷ûãýþç îëìàëàðû úèääÿí øàéàíè-òÿãäèðäèð. Ôÿãÿò áóíëàðäàí áèð òàãûì ýÿíú õîúàúûãëàð äà âàð êè, éàøàäûüû ÿñðèí ìÿäÿíèééÿòèíè áèëìÿéÿðÿê, éàõóä áèëìÿê èñòÿìÿéÿðÿê, àçàúûã å’òèíàñûç êèáè ýþðöíöéîðëàð. Ôÿãÿò îíëàð äà èøèí ÿùÿìèééÿòèíè áèëÿúÿêëÿð. Ëàêèí àç äåéèë, ïÿê ÷îã ïåøèìàí÷ûëûã ÷ÿêÿúÿêëÿðäèð.

214

Ìààðèôïÿðâÿð çàòëàðûí áîðúóäóð êè, ùÿð éåðäÿ îíëàðû øèðèí äèë èëÿ, ìÿùÿááÿò èëÿ ÷àëûøûá èëÿðèëÿìÿéÿ òÿøâèã åòñèíëÿð. Òÿøâèã åòñèíëÿð äÿ ùÿì îíëàðû, ùÿì äÿ êÿíäèëÿðèíè ãàéåéè-ìÿãñÿäÿ íàèë åòñèíëÿð, åäÿ áèëñèíëÿð. Ìÿùÿááÿò áÿøÿðèééÿòèí ÿí äÿðèí, ÿí öëâè áèð òÿúÿëëèýàùûäûð. Ìÿùÿááÿò àíëû-øàíëû îðäóëàðäàí, âóëêàíëû òîïëàðäàí äàùà çèéàäÿ ãÿëÿáÿ âÿ ìöâÿôôÿãèééÿò åùðàç åäÿ áèëèð. Ãàôãàñéàíûí áÿ’çè éåðëÿðèíäÿ, äàùà äîüðóñó ùÿð éåðèíäÿ àç-÷îã áèð ìöíàçèåéè-øÿõñèééÿ úÿðÿéàí åòìÿêäÿäèð. Áó ìöíàçèÿéÿ éîë à÷àí äà áèð òàãûì õöñóñè ìÿùÿááÿòñèçëèêäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Áèð ìöùàôèçÿêàð áèð òÿúÿääöäïÿðâÿðè, à÷ûãýþç áèð ýÿíúè óçàãäàí ýþðöíúÿ, éàõóä îíà àèä áèð ñþç åøèäèíúÿ äÿðùàë ñèíèðëÿðè (ÿ’ñàáû) îéíàìàüà áàøëàð. Ýþðìÿéÿ ýþçö îëìàç, ëàêèí ùàããû äà âàð... Éåíèéåòìÿ áèð ýÿíú, éàõóä òÿðÿôäàðè-òÿúÿääöä áèð ÿôÿíäè äÿ ìöùàôèçÿêàðà, ÿñêè ôèêèðëè áèð õîúàúûüà òÿñàäöô åäÿðñÿ, ÿñëà îíà éàãûíëàøìàã èñòÿìÿç. Éàãûíëàøñà äà ìöñòÿùçèéàíÿ ñóàëëàð èëÿ çàâàëëûéû õûðïàëàìàã, ãûçàðòìàã èñòÿð. ßââÿëêè ãóøãóëàíìàñûíäà, éàãûí äóðìàìàñûíäà, íèôðÿò âÿ ìÿùÿááÿòñèçëèê åòìÿñèíäÿ èêèíúèéÿ íèñáÿòÿí àçàúûã ùàãëûäûð. ×öíêè ùÿãèãÿòäÿí óçàãäûð. Ùÿãèãè åëì, ôÿçèëÿò íÿ îëäóüóíó åéèúÿ êÿñäèðÿìèéîð. Îíóí è÷èí äÿ áó òÿðÿôÿ ìÿùÿááÿòñèçëèê ýþñòÿðèéîð. Ôÿãÿò èêèíúèëÿð, éÿ’íè ìöíÿââÿðÿëôèêð îëàíëàð èñÿ, áèð ÷îã íþãòåéèíÿçÿðäÿí éàíëûøäûðëàð. Âÿ ñàòàøìàã, òÿêäèð åòìÿê êèáè áèð òàãûì ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí ìÿñ’óëäóðëàð. Çèðà àëäûãëàðû âÿçèééÿò ÿêñÿðèééÿòëÿ îíëàðû èñëàù åäÿìÿéèá ÿäàâÿòëÿ ãàðûøûã áÿ’çè äàðüûíëûãëàðà éîë à÷ûð. Øèìäè áó èêè ãöââÿò óçàãäàí áèð-áèðèíÿ éàí áàãàðñà, áèðè ùàâàéà, áèðè ñóéà ÷ÿêìÿê èñòÿðñÿ àðàáàíûí (ìÿãñÿäèí) îëäóüó éåðäÿ ãàëàúàüûíà øöáùÿ åäèëìÿìÿëèäèð. Éàõóä áèð àðàéà ýÿëèá äÿ áèð-áèðèíÿ éàãëàøìàã èñòÿðñÿ âÿ éàãëàøûðéàãëàøìàç áèð øèääÿòè-ìåõàíèêèééÿ èëÿ ÷àðïûøûð èñÿ – òÿ’ñèð-ÿêñ òÿ’ñèð ãàíóíóíúà ùÿð èêèñè çÿùìÿò äóéàð. Ùÿð èêèñè çÿðÿðäèäÿ îëóð. Ùÿð èêèñè øèääÿòè-ìöñàäèìÿ èëÿ ýåðè ôûðëàéûá àéðû, ãåéðè éàøàìàüà, êöñýöí áèð âÿçèééÿò àëìàüà ìÿúáóð îëóð. Áó âÿçèééÿò èñÿ áöñáöòöí òÿðÿãèééàòèìÿäÿíèééÿòèìèçÿ ìàíå îëóá äàèìà ÿíâàðè-ùÿãèãÿòÿ ãàðøû áèð çöëìÿòèòÿùÿììöëýöäàç ùàçûðëàíìûø îëóð. Áèð äÿ òÿôñèëÿ íÿ ùàúÿò... Ïèñëèéè ãóðúàëàìàã, ãàðûøäûðìàã, õàññåéèøàìÿéè èíúèòìÿêäÿí áàøãà áèð øåéÿ éàðàìàç êè!

215

Ìÿäÿíèééÿòäÿí ìÿãñÿä ðèôàùèééÿò âÿ ñÿàäÿòÿ íàèë îëìàã èñÿ, òÿáèè, îíó ùÿð êÿñ àëãûøëàð, ùÿð êÿñ ñåâÿð, ùÿð êÿñ èñòÿð. Áèð ìÿäðÿñÿíèøèí òÿëÿáÿ, áèð ýÿíú õîúà êè, éåíè-éåíè õîúàëûüà ùàçûðëàíûéîð, øöáùÿñèç êè, ìÿñ’óä éàøàìàã è÷èí ñàèðëÿðäÿí äàùà çèéàäÿ äàèðåéè-ìÿäÿíèééÿòÿ ýèðìÿê èñòÿð. Õàð âÿ çÿáóí ãàëìàã èñòÿìÿç. Äàùà à÷ûã òÿ’áèð èëÿ – îíëàð Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí “òàâëàìûõäà áàüëàíûá ãàëìûø áóçîâóíà áÿíçÿð”, ìûõäàí à÷ûëûíúà äþðò ÿëëè, äþðò àéàãëû ãà÷ìàã èñòÿðëÿð. Îíëàðû ùÿéàòè-ìÿäÿíèééÿéÿ àëûøäûðìàã è÷èí áåø-àëòû àéëûã ðÿùáÿðëèê êèôàéÿò åäÿð. Ëàêèí øó ðÿùáÿðëèêäÿ ìöëàéèìÿò âÿ ìÿùÿááÿòäÿí ÿñëà óçàã áóëóíìàìàëûäûð. Îíëàðû èíàäëà, ìÿçÿììÿò èëÿ äåéèë, ãàðäàø êèáè ñåâÿ-ñåâÿ äàèðåéè-èòòèùàäà ÷àüûðìàëûäûð. Ìöìêöí äÿðÿúÿäÿ ùÿð øÿùÿðäÿ, ùÿð ãÿñÿáÿäÿ áèð ãà÷ ÿ’çàäàí ìöðÿêêÿá áèð úÿìèééÿò òÿøêèë åäèëìÿëèäèð. Áÿ’çè øÿùÿðëÿðèìèçäÿ îëàí íÿøðè-ìààðèô úÿìèééÿòëÿðè êèáè âàãò ãàèá åòìÿäÿí ãÿôëÿò, úÿùàëÿò ó÷óðóìëàðûíäà éóâàðëàíàí î áè÷àðÿëÿðè ìöÿëëèìëèéÿ òÿøâèã åòìÿëè, ÷àëûøäûðìàëû, áÿ’çè óôàã-òÿôÿê ìÿñàðèôè äÿðþùäÿ åòìÿëèäèð. Ìöõòÿñÿðúÿ ãèðàÿò, ùåñàá, òöðê òàðèõè, èñëàì òàðèõè, úîüðàôèéà, ãÿâàèäè-ëèñàí êèáè áèð òàãûì ìöùöì, ôÿãÿò ãîëàé øåéëÿðè àç áèð çàìàíäà þéðÿäèá ïÿðâàç åéëÿìÿëèäèð. Êå÷ÿí ùÿôòÿëÿðäÿ ß.Ò. ÿôÿíäèëÿðèíèí áó ìÿñÿëÿéÿ äàèð éöðöòäöêëÿðè ìöòàëèÿéè ùÿð êÿñ îãóéóá, ýþðìöøäöð. Îíóí è÷èí ïÿê äÿ òÿôñèëÿ ùàúÿò éîã çÿíí åäÿðèì. Ôÿãÿò áóðàñûíû áèëìÿëè êè, áó ùàë èíãèëàáè áèð ùàëäûð. Áó öñóë äÿâàì åòñÿ-åòñÿ àíúàã èêè-ö÷ ñÿíÿ äÿâàì åäÿ áèëèð. Ïÿê çèéàäÿ óçàíìàñû àðçó åäèëÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ôàéäà âåðìÿç, ÷öíêè áó ãûñûì ìöÿëëèìëÿðèí áåø-îí àéëûã òÿùñèëè èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðè éàðûì-éàìàëàã èäàðÿ åäÿ áèëèð, ÷îúóüó àç-÷îã ãèðàÿò, êèòàáÿò, òàðèõ, ëèñàí... âÿ ñàèðÿ êèáè øåéëÿð èëÿ ìöñòÿôèä åäÿðñÿ äÿ, ôÿãÿò áèð ÷îã íþãòåéè-íÿçÿðäÿí íÿòèúÿ ãöñóðëó ÷ûãà áèëèð. Áåø àéëûã òÿúÿääöä, èéèðìè áåø èëëèê ìåâùóìàò èëÿ ïàñëàíìûø äèìàüëàðû (áåéèíëÿðè) ùè÷ äÿ ñèëèá òÿìèçëÿéÿìÿç. Áÿùÿðùàë ÿñêè êöï éåíÿ àç-÷îã ñûçìàüà áàøëàð. Èúàá åäÿí ôÿçàëè-ÿõëàãèééÿéè, ùèññèééàòèìèëëèééÿéè òÿëÿáÿéÿ òÿëãèí åäÿìÿéèá, õîø áèð ãàéÿéÿ âàðàìàçëàð. ×öíêè î êèáè ôÿçèëÿòëÿð òÿäðèúè òÿêàìöë áèð òÿùñèëÿ ìþùòàúäûð. Ñöð’ÿòëÿ àëîâëàíàí ùÿð øåé, ùÿð ÿìÿë, ùÿð äóéüó ñÿáàò ýþñòÿðìÿçñÿ ïÿê ÷àáóã ñþíÿð, éàøàéàìàç, ñöð’ÿòëÿ ìöíãÿðèç îëóð, éàðûì-éûðòûã, ãûðûã-òþêöê èøëÿð äàèìà íÿòèúÿñèç ãàëûð.

216

Òÿúðöáÿêàð ìöÿëëèìëÿðÿ, ùÿãèãÿòàøèíà õîúàëàðà ìàëèê îëìàã è÷èí åð-ýåú èêè áþéöê ìöÿññèñÿéÿ åùòèéàúûìûç âàð êè, áèðè ìèëëè áèð äàðöëìöÿëëèìèí, äèýÿð äÿ ðóùàíè áèð äàðöëåëìäÿí èáàðÿòäèð. Áó õöñóñäà ôÿçèëÿòïÿðâÿð øåéõöëèñëàì ùÿçðÿòëÿðèíèí êå÷ÿíëÿðäÿ “Ùÿãèãÿò”äÿ áèð ìÿãàëÿëÿðè äÿ âàð èäè. Î ìÿãàëÿ, Ãàôãàñéàäà úèääè âÿ ùÿãèãè áèð äàðöëåëì òÿ’ñèñèíè òþâñèéÿ åäèéîðäó. Âÿ îðàäà òÿ’ãèá åäèëÿúÿê ïðîãðàìû äà àéðûúà ýþñòÿðèéîðäó. Ìÿçêóð ïðîãðàìû áÿéÿíÿíëÿð ïÿê ÷îã îëäó. Ôÿãÿò þéëÿ áèð ìöòàëèÿéè-ùàã áÿéàíûíà òÿ’ãèá åäèëìÿäè. Úàâàáñûç ãàëäû, ÿãèì ãàëäû, íÿòèúÿñèç ãàëäû... Áÿëè, áèí äöðëö ùàâà âÿ ùÿâÿñÿ ãàðøû ïÿðÿñòèø åäÿí ìèëéîíëàð, áèð ÷îã ðÿçèëàíÿ, ñÿôèëàíÿ èøëÿðäÿ êöë îëóá ýåäÿí àëòûíëàð, þéëÿ áèð íèäàéèùÿãèãÿòÿ ãàðøû ñóñäó, ãàëäû. Ñÿñ âåðìÿäè, ëàë îëäó. Èëëÿðúÿ ÿðç îëóíäóüó êèáè ùÿð øåé þç éåðèíäÿ, þç âàãòûíäà éàïûëàúàã. Ãûø êå÷èá ýåäÿúÿê, éöçö ãàðàëûã êþìöðÿ ãàëàúàãäûð. Ëàêèí àíëàøûëäûüûíà ýþðÿ áó èêè äàðöëåëì, øèìäèëèê àéðû-àéðû à÷ûëàìûéàúàã. Úàìààòäà àç-÷îã ùÿâÿñ âàðñà äà ïàðà (?) úÿíàáëàðû ïÿê äÿ àëäûðìûéîð, ìöñàèäÿ åòìèéîð, äàùà äîüðóñó, ìÿñëÿùÿò ýþðìöéîð. Çàòÿí ßðäÿáèë äÿëëÿêëÿðè áàø óúóíäà ùàçûð; êÿíäèíè çÿùìÿòÿ, ìÿøÿããÿòÿ, ìÿñðÿôÿ ñîãìàã ôÿçëÿ äåéèëìè éà? Áóíóíëà áÿðàáÿð ùÿð ùàëäà áèçèì è÷èí àëèì âÿ ìöÿëëèì éåòèøäèðÿúÿê ìöíòÿçÿì âÿ ìöðÿòòÿá áèð ìöÿññèñÿ ëàçûìäûð. Àçàúûã ùèììÿò, ãåéðÿò åäèëÿðñÿ áó èêè àðçóíó áèð íþãòÿäÿ áèðëÿøäèðÿðèê. Èêè áîñòàíû áèð ûðìàãäàí ñèðàá åäÿ áèëÿðèê. Ìöíòÿçÿì áèð äàðöëìöÿëëèìèí òÿ’ñèñ åäèëñÿ ìöÿëëèì ãûòëûüû ÷ÿêìÿêäÿí ãóðòóëàðûã. Ñûíûôëàð òÿ’ãèá åäèëäèêúÿ åäèëèð. Ñÿêèç-äîãóç ñÿíÿ äÿðñÿ äÿâàì îëóíóð. Ìöÿëëèìëèéÿ èñòèùãàã ãàçàíûëäûüû òÿãäèðäÿ òÿ’ëèì âÿ òÿäðèñÿ ùÿâÿñêàð îëàíëàð ìöÿëëèìëèéèíÿ ýåäÿð. Àõóíä (àëèì) îëìàã àðçóñóíäà îëàíëàð èñÿ èêè-ö÷ ñÿíÿ äÿõè àéðûúà äàðöëìöÿëëèìèí ïðîãðàìûíà èëàâÿ îëóíìóø, èëàùèééàò øþ’áÿñèíÿ äÿâàì åäÿð. Äöíéà âÿ àõèðÿò åëìëÿðèíè ìöêÿììÿëúÿ òÿùñèë åòìèø îëóð. Âÿ ùÿãèãè, ìöùàêèìÿëè, äîüðó áèð ìÿ’ëóìàòà ìàëèê îëóíóð. Èøòÿ î çàìàí ùàããèëÿ àëèì àäûíà ëàéèã àëèìëÿð ýþðÿðèê. Âÿ ìöÿëëèì ãûòëûüû ÷ÿêìÿêäÿí äÿ àçàä îëàðûã. Ùöñåéí Úàâèä

217

ÍÀÊÀÌËÛà Áþéöê áèð çèéà’è-ÿáÿäè Áó ýöí ãàðà òîïðàã ÿúÿëèí ïÿíúåéè-ãÿùðè Ãàôãàñèéàíûí Ðóñèéà òöðêëÿðèíèí, äàùà äîüðóñó, áöòöí òöðê öíñöðè-íÿúèáèíèí éîðóëìàéàí, ãÿùðÿìàí âÿ ÷àëûøãàí áèð åâëàäûíû àüóøè-ÿáÿäèñèíÿ àëûéîð. Ìèðçÿ Àáäóëëà Ìÿùÿììÿäçàäÿ, À.Ñóð, Àáäóëëà Òîôèã èìçàëàðûíû ãÿçåòÿ ñöòóíëàðûíäà ýþðöá áèëìÿéÿí ïÿê àç ãàðå áóëóíóð çÿíí åäÿðèì. Èøòÿ î ôÿàë ýÿíú ýåòäè. Íàêàì îëàðàã òÿðêè-ùÿéàò åòäè! Ýÿíúÿäÿ ìÿáàäèéè-öëóìó òÿùñèë åòäèêäÿí ñîíðà ö÷ ñÿíÿäÿí çèéàäÿ Èñòàíáóëäà èêìàëè-òÿùñèë èëÿ ìÿøüóë îëóá òàðèõ âÿ ÿäÿáèééàòäà áþéöê áèð ëÿéàãÿò ýþñòÿðìèø îëàí áó äÿéÿðëè úàâàí ÿôñóñ! áèíëÿðúÿ ÿôñóñ êè, äöíéàäàí êàì àëìàéàðàã, àðçóëàðûíà éåòèøìÿéÿðÿê ìèëëÿòèíÿ, âÿòÿíèíÿ ëàçûì îëàí ÿí ãèéìÿòëè áèð çàìàíûíäà ìèëëÿòèíè, âÿòÿíèíè òÿðê åòäè, éàëíûç âÿ éàëíûç àèëÿ âÿ àðãàäàøëàðûíûí, ÿùèááà âÿ âÿòÿíäàøëàðûíûí éöðÿéèíÿ óíóäóëìàç áèð ùÿñðÿò ãîéóá ýåòäè. Ìÿðùóì ìöøàðèëåéù éàøàñàéäû ÿäÿáèééàòûìûçà ïÿê áþéöê ìÿíôÿÿòëÿð, ïÿê ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð áÿõø åäÿúÿêäè. Çàòÿí ýþñòÿðäèéè íöìóíÿëÿð èñòèãáàëûíûí íÿ äÿðÿúÿäÿ ïàðëàã îëäóüóíó ìöäÿããèã ãàðåëÿðÿ òÿñëèì åòäèðìèøäèð çÿíí åäÿðèì. Ôàçèëè-ùöíÿðâÿð, ÿäèáè-ñèéàñÿòïÿðâÿð Èáðàùèìîâ Ñÿíÿòóëëàáÿé ÿôÿíäèíèí ìÿðùóì (À.Ñóð) ùàããûíäà éàçìûø îëäóüó ìöòàëèàòû ùÿð êÿñ îãóéóá äöøöíìöøäöð çÿíí åäÿðèì. Îíóí òöðê äèëèíÿ, òöðê ÿäÿáèééàòûíà îëàí õèäìÿòëÿðè ïÿê ïàðëàã îëàúàãäû, ÿôñóñ êè, êÿíäèñè ñþíäö, ýåòäè... ßâÿò, øó áèð ñÿíÿ çÿðôèíäÿ Ãàôãàñ, óëó Ãàôãàñ, ñåâýèëè åâëàäëàðûíäàí ö÷ ãèéìÿòëè âöúóä ãàéá åòäè. Áèðèíúèñè ìþùòÿðÿì øàèð ìÿðùóì Ñàáèð ùÿçðÿòëÿðè èäè. Ìèðèìóìèëåéùè Òèôëèñäÿí Øàìàõûéà, éÿ’íè ìÿçàðè-ÿäÿìÿ äîüðó éîëëàíäûüû ñûðàäà ýþðìöøäöì. Î ëÿòèô âÿ äöøýöí ñèìà ùàëà ýþçöìöí þíöíäÿ òÿúÿññöì åäèá äóðóéîð. Ãàôãàñ þéëÿ íàäèð âöúóäÿ áèð äÿ ïÿê ÷ÿòèíëèêëÿ ìàëèê îëà áèëèð. Èêèíúèñè âÿòÿíïÿðâÿð öëÿìàìûçäàí ùàúû ìîëëà Ðóùóëëà ùÿçðÿòëÿðè èäè êè, çèéàéè-òÿùÿììöëýöäàçû èñëàì ðóùèëÿ áÿñëÿíìèø ùÿð áèð âÿòÿíäàøûíû ìÿùçóí âÿ äèëõóí åòäè.

218

Ö÷öíúöñö èñÿ øó èêè ìÿðùóìóí ùè÷ áèðèëÿ ãàáèëè-ãèéàñ îëàìàç. ×öíêè îíëàð êàìèëÿí îëìàñà áåëÿ éåíÿ àç-÷îã éàøàéûá âÿ èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð ìèëëÿò âÿ âÿòÿíëÿðèíÿ èôàéè-õèäìÿò åäÿ áèëìèøëÿðäèð. Áó èñÿ (À.Ñóð), ùÿíóç éåíè-éåíè ãîë-ãàíàò à÷ûá, òÿøÿááöñàòäà áóëóíóá âÿòÿí éàâðóëàðû è÷èí, îíëàðûí òÿðÿããèéàòû è÷èí ÷àëûøûá-÷àáàëàìàãäà èêÿí, þëöì, î àúû ùÿãèãÿò, î ìöäùèø ãöââÿò ôöðñÿò âåðìÿäè. Áè÷àðÿéè àëäû ýþòöðäö, øó ìöòÿøÿááèñ, ýÿíú ÿäèáèìèçèí ñÿáÿáè-èðòèùàëûíà ýÿëèíúÿ Òèôëèñäÿ èêè àé çÿðôèíäÿ õÿñòÿõàíÿäÿ áèð ãà÷ äÿôÿ ÿìÿëèééàòèúÿððàùèééÿ (îïåðàòñèéà) èúðà åäèëäèêäÿí ñîíðà ãóðòóëìàéàðàã íèùàéÿò, ÿúÿëèí àüóøè-äÿùøÿòíàêûíà ãîâóøìóøäóð. Úÿíàáè-Ùÿãã âàëèäÿñèíÿ, ãàðäàøëàðûíà âÿ àðãàäàøëàðûíà, äîñòëàðûíà âÿ âÿòÿíäàøëàðûíà ñÿáðè-úÿìèë ÿòà åëÿéÿ... Ùöñåéí Úàâèä

Èäàðÿ: Áó õÿáÿð äöíêö ãÿçåòèìèçèí òÿá’ ìàêèíàñûíà âåðèëäèéèíäÿí ñîíðà ÿëèìèçÿ äöøäöéöíÿ ýþðÿ áèð ýöí òÿ’õèðÿ äö÷àð îëìóø èñÿ äÿ, úÿííÿòìÿêàí Àáäóëëà Òîôèã ùàããûíäà áÿ’çè õàòèðàò âÿ òÿôñèëàòû ùàâè îëäóüóíà ýþðÿ, äÿðúè ÿëçÿì áèëèíìèøäèð. “Èãáàë”, 14 ìàé, 1912, ¹ 59

ÌÈÐÇß ÀÁÄÓËËÀ ÌßÙßÌÌßÄÇÀÄß ÉÀÕÓÄ (À.ÑÓÐ) – ÀÁÄÓËËÀ ÒÎÔÈà Ìÿðùóìóí òÿøéèíè-úÿíàçÿñè ìÿðàñèìè Ìàé àéûíûí îí áèðèíúè ýöíö ýöíäöçöí ñààò îí áèðäÿ Ýÿíúÿ âàüçàëûíûí þíöíäÿ áèð ãóòó (òàáóò) íÿçÿðÿ ÷àðïûéîðäó êè, è÷èíäÿ (À.Ñóð), î íàêàì úàâàí, î ãÿéóð ÿäèáèìèç õàáè-ÿáÿäèñèíÿ âàðìûøäû. Îí äþðä ýåúÿëèê àéû èùàòÿ åäÿí éûëäûçëàð êèáè ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ òÿëÿáÿ âÿ ìöÿëëèìëÿðè úÿíàçÿíèí ÿòðàôûíû ñàðìûøäû. Ùÿð êÿñ ãàéá îëìóø áèð ôÿçèëÿòèí, ÿëäÿí ÷ûãìûø áèð íå’ìÿòèí éàäè-ùÿñðÿòèëÿ ìöòÿÿññèð îëäóüóíó ýþñòÿðèéîðäó. Ùàçûðóí, áþéëÿ ôÿàë âÿ ìöòÿøÿááöñ áèð úàâàíûí, áþéëÿ íàòèãÿïÿðäàç áèð ãÿùðÿìàíûí ñöêóòè-ùÿçèíèíè äöøöíäöêúÿ ùåéðÿò âÿ òÿôÿêêöðäÿí êÿíäèíè àëàìûéîðäó.

219

*** Ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ ìöäèðè Àõóíä Ùöñåéí Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðû òÿðÿôèíäÿí ìÿðùóìóí ðóùó ö÷öí äóà îãóíóá ôàòèùÿ ñþéëÿíäèêäÿí ñîíðà ùÿð êÿñ áèðÿð ùÿìäö ñóðÿ îãóéóá, ñîíðà íàìóðàä ÿäèá âÿ ìöÿëëèìèìèçèí òàáóòè-ìöÿëëàñû ìöÿëëèìëÿðèí âÿ òÿëÿáÿ ÿôÿíäèëÿðèí éàðäûìèëÿ áèð ôàéòîíà ãîéóëäó. Ìÿðùóìóí áåø-ö÷ ãþâì ÿãðÿáàñèëÿ áÿðàáÿð äîêòîð Ùÿñÿíáÿé Àüàéåâ, Áàüáàíëàð ìÿêòÿáèíèí íàçèðè Ùÿñÿíáÿé, øÿùÿð ìÿêòÿáèíèí òöðêúÿ ìöÿëëèìè Èñìàéûëçàäÿ Ìèðçÿ Ùöñåéí úÿíàáëàðû äà áó ùåé’ÿòÿ äàõèë èäè. Òàáóò ôàéòîíà ãîéóëäóãäàí ñîíðà ùàçûðóí êèìè ôàéòîíà, êèìè òðàìâàéà áèíèá áèð ãÿäÿð éîëà äÿâàì åòäèëÿð. Øÿùÿðÿ ùÿíóç ÷îã ìÿñàôÿ âàð èêÿí, úÿíàçÿéè èñòèãáàë åäÿíëÿð ùÿï òðàìâàé (ãîíêà) âÿ ôàéòîíëàðäàí åíèá úÿíàçÿéè òà ìÿðùóìóí åâëÿðèíÿ ãÿäÿð ÷èéèíëÿðèíäÿ ýÿòèðäèëÿð. Ñþç éîã, øÿùÿðÿ äàõèë îëäóãäà þòÿäÿí-áÿðèäÿí òîïëàíìûø àäàìëàð äà íÿçÿðÿ ÷àðïûéîðäó. Úÿíàçÿéÿ éàðäûì åòìÿê èñòèéîðëàðäèñÿ äÿ, ìöÿëëèìëÿð âÿ òÿëÿáÿëÿðèí éàðäûìû îíëàðûí çÿùìÿòèíÿ ùàúÿò áûðàãìàäû. Úÿíàçÿ åâëÿðèíÿ äàõèë îëóð-îëìàç øóðöè-øèâÿí ñÿäàñû ãóëàãëàðû ÷ûíëàòìàüà áàøëàäû. “Úàâàí îüóë âàé”, “íàìóðàä ãàðäàø âàé” ñÿñëÿðè, “ãÿéóð éîëäàø âàé”, “íàêàì àðãàäàø” èíèëòèëÿðè ùÿð êÿñè ñûçëàòäû, ùÿð êÿñè àüëàòäû. Áó ñûðàäà ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿíèí ìÿ’ñóì áàëàëàðû ãàïûíûí þíöíäÿ ìÿø’óìëó áàéàòûëàðäàí îãóéóðëàðäû: Úàâàí þëäöí, äöíéàäàí êàì àëìàäûí, ×îã ÷àëûøäûí, çÿùìÿòäÿí ùè÷ äîéìàäûí, ßôñóñ êè, ôèêðèíÿ ãàèë îëìàäûí, Àüëà, ãàðäàø! Àüëàìàëû ýöíöíäöð! ×ûãàðìûéàã éàääàí áèç òèç îíëàðû, Ùÿï âÿòÿíÿ ãóðáàí îëìóø úàíëàðû, Òàíðû ãÿáóë åòñèí áó ãóðáàíëàðû, Àüëà, ãàðäàø! Àüëàìàëû ýöíöíäöð!

Èëàõèð... Áó ñûðàäà Ñèñéàíîâ, Âîðîíñîâ, áèð äÿ Òîôèã ìÿêòÿáèíèí íàçèðëÿðè, ìöÿëëèìëÿðè, òÿëÿáÿëÿðè äÿñòÿ-äÿñòÿ ãàïûíûí ÿòðàôûíäà êàìàëè-íèçàì èëÿ ñÿô áàüëàéûá äóðäóëàð. ßòðàôäàí áàøãà àäàìëàð äà òÿê-òöê áó úÿìèééÿòèí è÷èíäÿ ýþðöíöðäö. Áèð ÷îã ñàÿò ãÿäÿð àüëàøìà, ãöñë, òÿêôèí èëÿ èøòèüàë åäèëèá ñîíðà çàâàëëû úàâàíû àíàñûíäàí, áàúû-ãàðäàøûíäàí àéûð220

ìàüà áàøëàäûëàð. Òàáóòóí öçÿðè òèðìÿëÿð, øàëëàð, èïÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèøäè. Ìÿêòÿá òÿëÿáÿñè òÿðÿôèíäÿí èëê áàùàðûí éåíè à÷ìûø ýöë-ãþí÷ÿëÿðèëÿ ñöñëÿíìèøäè. Úÿíàçÿíèí öçÿðèíäÿ ìÿðùóìóí àäèëÿ áÿðàáÿð Íàìèã Êàìàë ìÿðùóìóí áó áåéòè äÿ éàçûëìûøäû: Éöêñÿë êè, éåðèí áó éåð äåéèëäèð, Äöíéàéÿ ýÿëèø ùöíÿð äåéèëäèð.

Úÿíàçÿ åâäÿí ìÿñúèäÿ ãàäàð, éåíÿ ãàðàëàð äàøûéàí òÿëÿáÿ âÿ ìöÿëëèì ÿôÿíäèëÿðèí îìóçóíäà ýÿëäè ÷ûãäû. Ìÿñúèä ùÿéÿòèíäÿ (ùàâëûñûíäà) ìÿäðÿñÿ ìöäèðè Ïèøíàìàççàäÿ âÿ ñàèð ùÿçÿðàò òÿðÿôèíäÿí íàìàç ãûëûíûá ìÿçàðûñòàíà äîüðó ùÿðÿêÿò åäèëìÿéÿ áàøëàäû. Ïÿê ãàðûøûãëûã, íèçàìñûçëûã îëìàñûí äåéÿ ßëèÿêáÿð áÿé Ðÿôèáÿéîâóí âÿ ìöÿëëèì ÿôÿíäèëÿðèí òÿñâèáè èëÿ Ñèñéàíîâ øàýèðäëÿðè ÿë-ÿëÿ âåðèá úÿíàçÿ ÿòðàôûíäà ýåäÿí ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðè îðòàéà àëäûëàð. Òàèíêè õàðèúäÿí úÿíàçÿéè òÿøéè åäÿí, éà òÿøéè åòìÿê ùÿâÿñèíäÿ îëàí Ýÿíúÿ úÿìààòè-èñëàìèééÿñèëÿ ÷îúóãëàð ãàðûøìàéàðàã àéðû âÿ ìöíòÿçÿì áèð ñóðÿòäÿ éîëà äÿâàì åòñèíëÿð âÿ ÷îúóãëàð äà ñûãûíòû ÷ÿêìÿñèíëÿð. Ìÿ’ëóì éà! Áó ýöí úöìÿ ýöíöäöð. Áöòöí ìöñÿëìàí äöêàíëàðû ãàïàëûäûð. Åùòèìàë êè, úÿíàçÿéè òÿøéè è÷èí ãîøóá ýÿëÿí âÿòÿíïÿðÿñò äèíäàøëàðûí êÿñðÿò âÿ èçäèùàìûíäàí ñûãûíòû ÷ÿêèëèð. Èøòÿ áó ñÿáÿáäÿí éà íÿ, áþéëÿ áèð ãÿðàð âåðèëìèøäè. Ëàêèí ÿôñóñ! Áèíëÿðúÿ ÿôñóñ êè, ìÿñúèääÿí ìÿçàðëûüà ãàäàð ýþðäöéöìöç ÿøõàñ éåíÿ ìöÿëëèìëÿð, éåíÿ îíëàðûí äþðò-áåø éöçö ìöòÿúàâèç øàýèðäëÿðè èäè. Ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿ øàýèðäàíû éóãàðûäà éàçûëìûø: Úàâàí þëäöí äöíéàäàí êàì àëìàäûí

– ìÿíçóìÿñèíè òà Ñÿáçèêàð ìÿçàðûñòàíûíà ãàäàð îãóéà-îãóéà ýåòäèëÿð. Ñÿáçèêàð ìÿçàðûñòàíëàðà áàøãà ìÿçàðûñòàíû ýþðÿ ãàéÿò òÿìèç âÿ ýþçÿëäèð. Èøòÿ îðàäà ìÿðùóì À.Ñóðó äÿôí åòäèëÿð. Éóãàðûäà ìÿçêóð ìÿêòÿáëÿðèí íàçèð, ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿñèíäÿí ìàÿäà Ýÿíúÿ øÿùÿðè-ÿçèìèíäÿí îðàäà ýþçÿ ÷àðïàí çàò éàëíûç ßëèÿêáÿð áÿé Ðÿôèáÿéîâ, ìÿõäóìëàðû äîêòîð Õóäàäàò áÿé Ðÿôèáÿéîâ, äîêòîð Ùÿñÿí áÿé Àüàéåâ, äîêòîð Ôÿððóõ áÿé, ìÿøùÿäè ßëè àüà Ðÿôèéåâ, ìÿøùÿäè Ãàñûì àüà, Úàâàä áÿé Úàâàðëèíñêè, áèð äÿ áåø-ö÷ íÿôÿð ìÿðùóìóí ãþâì âÿ ÿãðÿáàñû èäè. Ìÿçêóð Úàâàä áÿé, Ùÿñÿí áÿé âÿ Ìèðçÿ Ùöñåéí úÿíàáëàðû èñÿ ùåé’ÿòèìöÿëëèìèíÿ äàõèë äåìÿêäèð.

221

ßâÿò úÿíàçÿ äÿôí åäèëäè, òÿëãèí âåðèëäè. Ñîíðà Âîðîíñîâ ìÿêòÿáèíèí òöðêúÿ ìöÿëëèìè Èñè ÿôÿíäèíèí òÿ’ëèìèëÿ ìÿçêóð ìÿêòÿá øàýèðäëÿðè áó ñþçëÿðè òÿüÿííè åòìÿéÿ áàøëàäûëàð: Úöìëÿ ìèëëÿòèí ðóùèíèí ðóùè, Úöìëÿ ìèëëÿòèí ãÿëáè-ìÿúðóùè. Þç ìöÿëëèìè, þç ÿäèáèäèð, Þç ìöùÿððèðè, þç ÿäèáèäèð. ×îõ éàøà ÿäèá, ôèêðè-ìèëëÿòäÿ, Êå÷äè ýöíëÿðèí õåéëè çÿùìÿòäÿ. Ãÿáðäÿ ðàùÿò óéó, åé úàâàí, Ìÿñêÿíèí ñÿíèí ðþâçåéè-ðèçâàí.

Øó ìàòÿìè òÿðÿííöìäÿí ñîíðà ìÿäðÿñÿ ìöäèðè Ïèøíàìàççàäÿ ùÿçðÿòëÿðè íèòãÿ øöðó åòìÿéÿ áàøëàäû. Ëàêèí ìöäèð ÿôÿíäèíèí éàõóä ñàèð íàòèãëÿðèí ñþéëÿäèêëÿðèíè êàìèëÿí éàçàúàã îëñàã ïÿê ÷îã âàãò, ïÿê òÿôñèëàò èñòÿð, áÿí äÿ àíúàã ùÿð íèòãèí õöëàñÿòö õöëàñÿñèíè éàçûá èõòèñàð åòìÿê èñòèéîðóì. Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðû ìÿíáÿéè-ôÿçë âÿ èðôàí, ÿìèðè-ìþ’ìèíàí ßëè èáí ßáèòàëèá “êÿðÿìÿëëàùó âÿúùÿùóì”íóí áóéóðìóø îëäóüó (ìÿí ÿëëÿìíè ùÿðôÿí ãÿäòÿéÿðèí ÿáäÿí) êÿëàìè-ùèêìÿò-èíñèúàìûíû ìåâçóè èòòèõàç åäÿðÿê ìÿðùóì Àáäóëëà Òîôèã ÿôÿíäèíèí ìÿäðÿñÿ øàýèðäëÿðè áîéíóíäà îëàí ùàããûíû, ìöÿëëèìëÿðèí ìÿçèééÿòèíè, øàýèðäëÿðèí âÿ úàìààòûí îíëàðà îëàúàã åùòèðàìàòûíû, ãàðà òîïðàãëàðà òàïøûðäûüûìûç úàâàí ìöÿëëèì âÿ ÿäèáèìèçèí ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿäÿêè òÿøÿááöñàòûíû, ëèñàíà, èìëàéà, ÿäÿáèééàò âÿ òàðèõÿ äàèð ìöúàùèäàòûíû áèðÿð-áèðÿð ñàéàðàã, õÿòìè-êÿëàì åëÿäè. Ñîíðà ìÿäðÿñÿíèí ðèéàçèééàò ìöÿëëèìè Ðçà áÿé Ãàðàøàðîâ úÿíàáëàðû áàøëàéàðàã òÿðúöìåéè-ùàëûíà äàèð áèð óçóí íèòã ñþéëÿäè: Ìÿðùóì Àáäóëëà ÿôÿíäè 1877 òàðèõèíäÿ òÿâÿëëöä åòìèø âÿ 1896-úû ñÿíÿñèíäÿ à÷ûëàí ìÿêòÿáè-õåéðèééÿäÿ òÿùñèëÿ øöðó åòìèø. Ñîíðà ìÿçêóð ìÿêòÿáäÿ ìöÿëëèì òÿ’éèí åäèëÿðÿê òÿäðèñ åòìÿéÿ áàøëàìûø.

1900 ñÿíÿñèíäÿ ìÿçêóð ìèëëè ìÿêòÿá øÿêëèíäÿí ÷ûãûá ðóñ-ìöñÿëìàí ìÿêòÿáè îëìóø. Áèð ãà÷ éûëäàí ñîíðà áó ãÿéóð úàâàí Òèôëèñ øÿùÿðèíÿ ýåòìèø, îðàäà “Øÿðãè-Ðóñ” ãÿçåòÿñèíÿ ìöùÿððèð âÿ ìöñÿùùèù îëìóø, ñîíðà Áàêûéà ýåäèá áåø-àëòû àé ãÿäÿð äÿ îðàäà èãàìÿò åäÿðÿê, îðàäàí äîüðó Èñòàíáóëà 222

ýåòìèø. Ö÷ ñÿíÿäÿí çèéàäÿ ôÿãð âÿ ôÿëàêÿò è÷èíäÿ, îðàäà ôÿíà âÿ óúóç ëîêàíòà (ðåñòîðàí)ëàðäà éåìÿê éåéÿðÿê, ýåúÿ-ýöíäöç òÿùñèë èëÿ óüðàøûá äóðìóø. Ìÿðùóìóí áþéëÿ öôóë åòìÿñèíÿ ÿñë ñÿáÿá äÿ Èñòàíáóëäà êå÷èðäèéè ýöíëÿð îëñà ýÿðÿê... ×öíêè îíó ìÿùâ åäÿí áó õÿñòÿëèê îðàäà èêÿí áàøëàìûøäûð. Ìÿðùóì Èñòàíáóëäà ÿí ÷îã ëèñàí, òàðèõ âÿ ÿäÿáèééàò èëÿ èøòèüàë åòìèøäèð. Èêìàëè-òÿùñèë åòäèêäÿí ñîíðà äîüðó Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿðÿê ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿäÿ ìèëëÿò éàâðóëàðûíûí ýþçöíö, ôèêðèíè à÷ìàüà áàøëàìûøäûð. Ìÿðùóìóí ëèñàíà, îñìàíëû ÿäÿáèééàòûíà äàèð òÿòÿááþàòû âàð, åéè ÿñÿðëÿðäèð, ùÿíóç òÿá’ îëóíìàìûøäûð. Êÿðáÿëà âàãèÿñèíÿ äàèð äÿ òÿòÿááþàòû âàð, ãÿçåòäÿ íÿøð îëóíìóø. Ðóñúàäàí áèð úîüðàôèéà êèòàáû òÿðúöìÿ åòìèø, Øèíàñû ìÿðùóìóí “Øàèð åâëÿíìÿñè” öíâàíëû âîäåâèëèíè Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñèíÿ òÿùâèë åòìèø âÿ ö÷ úèëä öçðÿ øöÿðàíûí ýþçÿë ìÿíçóìÿëÿðèíè òîïëàéûá ìöíòÿõÿáàò (õðåñòîìàòèéà) åòìÿê èñòèéîðäó êè, âÿôàò åòäè. “Èãáàë” 16 ìàé, 1912

Ìÿðùóì (À.Ñóð) òÿãðèáÿí èêè àé âàð êè, Òèôëèñäÿ õÿñòÿõàíÿäÿ éàòûéîðäó. Ìÿðÿçè “êîð áàüûðñàü”ûí èëòèùàá åòìÿñè èäè. Áèð-áèðèíèí àðãàñû ñûðà ö÷ äÿôÿ ÿìÿëèééàòè-úÿððàùèééÿ (îïåðàñèîí) èúðà åäèëìèø. Íèùàéÿò áó ìàéûí ñÿêêèçèíúè ýöíö òÿðêè-ùÿéàò åòìèøäèð. Ðçà áÿé ÿýÿð÷è ïÿê ùÿéÿúàíëû âÿ ôÿçëÿ áèð òàãûì ñþçëÿð ñþéëÿäèñÿ äÿ áÿí äÿ áèòèðèéîðóì. Ñîíðà Àüàéåâ äîêòîð Ùÿñÿí áÿé úÿíàáëàðû, ìÿðùóìóí Èñòàíáóëäàêû öñðÿòëè ùÿéàòûíà, ôÿàëèééÿòèíÿ, òÿøÿááöñàòûíà, ñöäö òÿìèç áèð òöðê îüëó, òöðê àøèãè, òöðê ìÿôòóíó îëäóüóíà äàèð âÿ ÷àëûøûá-÷àïàëàéûá éàçìûø îëäóüó ìÿãàëàò âÿ òÿòÿááþàòûíà àèä êÿñêèí áèð íèòã ñþéëÿäè. Áóðàäà óçàòìàéàðàã èêè-ö÷ ñÿòèð èëÿ èêòèôà åäèëäè. Äîêòîð Ùÿñÿí áÿé ÿôÿíäèäÿí ñîíðà ßìèðîâ Ùàúû áÿé úÿíàáëàðû êè, äîãóç-îí éàøëàðûíäà ãàéÿò ñåâèìëè âÿ ÷àëûøãàí áèð ÷îúóãäóð, ÿëèíäÿêè äÿôòÿðè à÷àðàã øó ñþçëÿðè ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäû: Ùÿçÿðàò! Ñèìàñûíäàí èíñàíèééÿò éàüàí, äàíûøûüûíäàí ðóù àøèíàëûüû ìÿ’ëóì îëàí áó ìÿðùóìó áèð-èêè èëäÿí áÿðè òàíûéîðäóì. Ìöÿëëèì îëäóüóíäàí óøàãëàðà îëàí ìÿùÿááÿòèíÿ ýþðÿ áÿ’çè âÿãòëÿð îëóðäó êè, áÿíèì ðóùóìó òÿðáèéÿ åòìÿê è÷èí áàíà èáðÿòëè ùåêàéÿëÿð ñþéëÿðäè. Îíà ýþðÿ Àáäóëëà ÿôÿíäèéÿ, áó ãöðáÿòäÿ ãàðäàøûìà îëàí ìÿùÿááÿòèì ãàäàð, ãÿëáèìäÿ áèð áþéöê ìÿùÿááÿò áÿñëÿíìèøäè. Áèð ýöí, áèð éàç ñàáàùû îíóí âÿôàò õÿáÿðèíè åøèäÿí âÿ îíó ñåâÿí áèð ÷îúóã íÿ ùàëà äöøÿð? Âÿôàò õÿáÿðèíè åøèòäèêäÿ òöêëÿðèì öðïÿðäè, êÿäÿð 223

ãÿëáèìè ñûãäû. Äîüðóñó ùè÷ èíàíìàã, îíóí úàâàíëûüûíà þëöì éàðàøäûðìàã èñòÿìÿäèì. Ùåéùàò! Ýåòäè... Î âöúóäè-ìöÿççÿì ýåòäè. Î íàìóñè-ìöúÿññÿì ýåòäè... Åé ìþùòÿðÿì àòàëàðûì! Áþéëÿ ñÿ’éëè, ìèëëÿòäîñò ìöÿëëèìèí, ìöÿëëèìëÿð çöìðÿñèíäÿí àäûíûí ñèëèíìÿñè úàìààòûìûçà, ÿëÿëõöñóñ áèç ìÿêòÿá ÷îúóãëàðûíà íÿ áþéöê ìöñèáÿòäèð. Çèðà áèç óøàãëàðûí ðóùóíó òÿðáèéÿ åäèá ìÿèøÿò âÿ ñÿàäÿò éîëóíà ñàëèê åäÿí áþéëÿ ãåéðÿòëè ìöÿëëèìëÿð äåéèëìè? Òöðêëöê âÿ èñëàìèééÿò ùèññëÿðèíè áèçèì ãÿëáëÿðèìèçäÿ úàéýèð åäÿí, áþéëÿ ìèëëÿòïÿðâÿð ìöÿëëèìëÿð äåéèëìè? Áþéëÿ ðóùàíè àòàíûí ÿëäÿí ýåòìÿñè öìóì óøàãëàðûí, õöñóñÿí ìÿäðÿñåéè-ðóùàíèééÿäÿ îãóéàí øàýèðä àðãàäàøëàðûìûí ìöñèáÿò ýöíö îëäóüóíäàí áöòöí ÿãðÿáàñèëÿ áÿðàáÿð, ìöòÿÿëëèì ãàðäàøëàðûìà ñÿáðèúÿìèë ÿòà îëóíìàñûíû Áàðèòÿàëà ùÿçðÿòëÿðèíäÿí íèéàç åäÿðèì. Áó çÿêè âÿ ìÿùçóí ÷îúóãäàí ñîíðà ýÿíú âÿ íÿúèá øàèðèìèç Úàâàä ÿôÿíäè ùÿçèí âÿ àùÿíýäàð áèð òþâðëÿ éàçìûø îëäóüó ýþçÿë âÿ éàíûãëû ÿø’àðû ñþéëÿìÿéÿ áàøëàäû: Åé ãàðäàøëàð! Áèð çàìàíëàð åëìñèçëèê äóìàíû, Úÿùàëÿòèí ýóð ïÿíúÿñè ãàïëàìûøäû ùÿð éàíû. Î çÿùÿðëè ùàâàëàðäàí ýöë éàíàãëàð ñîëìóøäó, Î ýöí õàèí, ïèñ ÿëëÿðäÿí âÿòÿí õÿðàá îëìóøäó. Ýþéëÿð áèçÿ èøûã äåéèë, éûëäûðûìëàð ñà÷ûðäû, Ýöíÿø, éàüìóð, ñóëàð, ñåëëÿð áèçäÿí äþíöá ãà÷ûðäû. Àëëàù áåëÿ ãÿáóë åòìÿç îëäó áèçèì ãóðáàíû, Áèçè î ýöí áîüóéîðäó àçüûíëûüûí òóôàíû. Ãóð’àí íÿäèð, àíëàìàçäûã, âÿòÿí íÿäèð, áèëìÿçäèê, Ãàðøûìûçäà éåòèìëÿðèí ýþç éàøûíû ñèëìÿçäèê. Àüëàíàúàã áèð ùàë èäè êÿíäèìèçäÿ ýþðöðäöê, Äèëèìèçèí, äèíèìèçèí ýåòìÿñèíÿ ýöëöðäöê. Áó âÿòÿíèí áóíó ýþðÿí ñöäö òÿìèç åâëàäû, Áèð ãà÷ êèøè î ýöí áèçèì ãàðà ýöíö àíëàäû, Àüëàäûëàð, ñûçëàäûëàð, éàëâàðäûëàð Àëëàùà, Óëó Ùàããûí ðÿùìè ýÿëäè êþíëö ñûíûã ãóëëàðà, Î ýöí áèçèì äàüëàðûìûç áèð àç ýöëäö, øÿíëÿøäè, Áàúàðûãëû áèð ãà÷ ãóëëàð çöëìÿòëÿðëÿ ÿëëÿøäè. Åé ãàðäàøëàð! Éóðäóìóçà ýöíÿø éåíè äîüìóøäó, Áèð àçàúûã, äåìÿê îëàð, äîñòëàð äåéÿí îëìóøäó. Àíúàã äöíÿí áàøûìûçà êþëýÿ ñàëàí áèð áóëóò, 224

Þíöìöçäÿ!.. Ùàããûí âàðñà, åé äàø éöðÿê, ýÿë óíóò!.. Éîã... Éîã... Ñèçèí ìÿçàðûíûç ãÿëáèìèçèí ÿí äÿðèí, Áèð éåðèíäÿ ñàãëàíìûøäûð, ñÿíèí î ïàê ðóùóí÷èí. Áöòöí äöíéà àëò-öñò îëñà, áÿí êè, ñÿíè óíóòìàì, Àé ãàðäàøëàð (àìèí) äåéèí, Àëëàù áóíó ÿôâ åòñèí.

Úàâàä ÿôÿíäèäÿí ñîíðà ñþçÿ áàøëàéàí Ñèñéàíîâ ìÿêòÿáèíèí òöðê ëèñàíû ìöÿëëèìè ßëè áÿé ÿôÿíäè îëäó. Ìèðè-ìóìèëåéùèí ñþçëÿðèíè, íèòãèíè àíúàã èêè-ö÷ ñÿòèðäÿ èõòèñàð åäèá êå÷ìÿê èñòèéîðóì. ×öíêè êÿíäèñè ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ àéðûúà îëàðàã ãÿçåòÿéÿ éàçàúàüûíû áàíà ñþéëÿäè. ßëè áÿé: Êöëëè íÿôñèí çàèãÿò ÿë-ìÿâò

(ßëáÿòòÿ, ýåäÿð ýÿëÿí úèùàíÿ).

– ñþçëÿðèëÿ áàøëàéàðàã À.Ñóð ìÿðùóìó áèð ÷ûðàüà, èøûãëû áèð åëì ÷ûðàüûíà áÿíçÿòäè. Ìÿêòÿá ÷îúóãëàðûíû äà îíóí (î ÷ûðàüûí) ÿòðàôûíäà äþíöá äîëàøàí ïÿðâàíÿéÿ òÿøáèù åòäè. Âÿ úàâàí ÿäèá âÿ ìöÿëëèìèìèçèí ðóùóíó øàä âÿ ãÿäðèíè ÿ’ëà åòìÿê éàëíûç òÿëÿáÿ ÿôÿíäèëÿðèí ùèììÿò âÿ ãåéðÿòèíÿ áàüëû îëäóüóíó óçóí-óçàäûéà èçàù åòäè. Âÿ Ýÿíúÿ úàìààòûíûí áþéëÿ ãèéìÿòëè áèð úàâàíûí úÿíàçÿñèíÿ åòìèø îëäóãëàðû å’òèíàñûçëûüû èìà èëÿ àíëàäûá òÿÿññöôëÿð åòäè. Úÿíàçÿéè Òèôëèñäÿí Ýÿíúÿéÿ ýÿòèðìÿê è÷èí ýåäÿí ÿôÿíäèëÿðèí äåäèéèíÿ ýþðÿ, äîñò îëìàã ìöíàñèáÿòèëÿ éàëíûç Ìèðçÿúàìàëîâ Ùöñåéí áÿé ÿôÿíäèíèí, î àëèãÿëá âÿ ùÿññàñ àðãàäàøûìûçûí áó ìöääÿòäÿ ÷ÿêäèéè çÿùìÿòëÿð, ìÿðùóìóí ùàããûíäà èáðàç åòäèéè èíñàíèééÿò âÿ íÿúàáÿòëÿð Ýÿíúÿ úàìààòûíûí èõòèéàð, ýÿíú, ìöùàôèçÿêàð òÿúÿääöäïÿðÿñò (èíòåëëèýåíò) ùÿïñèíèí ìÿðùóì Ìèðçÿ Àáäóëëà ùàããûíäà îëàí å’òèíà âÿ èùòèìàìàòûíà áèí äÿôÿ ôàèãäèð. Àðòûã ßëè ÿôÿíäèäÿí ñîíðà ìÿäðÿñÿ ìöäèðè Ïèøíàìàççàäÿ úÿíàáëàðû äóà âÿ ôàòèùÿ îãóäóãäàí ñîíðà, ùàçûðóí ùÿìäö ñóðÿ îãóéàðàã éàâàøéàâàø ìÿçàðûñòàíû, î áàùàðûñòàíè-úàâèäè ìöòÿôÿëñÿôàíÿ áèð âÿçèééÿòëÿ âèäà âÿ òÿðê åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Áó ñûðàäà àäàì äàüûëäûãäà íàñûë îëìóøñà Ñèñéàíîâ ìÿêòÿáèíèí áàëàúà øàýèðäëÿðèíäÿí, éåäè éàøûíäà ñåâèìëè, ìèíè-ìèíè áèð ÷îúóã Úàùàíýèð Òÿãèçàäÿ ôöðñÿòè ãà÷ûðàðàã îãóéàúàüû ìÿ’ñóìàíÿ íèòãèíè îãóéàìàìûø, áóíó ýþðöíúÿ íèòãèíèí ñóðÿòèíè ÿëèíäÿí àëäûì. Èøòÿ áóðàéà äÿðú åäèéîðóì.

225

Àòàëàðûì! Ãàðäàøëàðûì! Ãàáàüûìûçäà éöçö ãèáëÿéÿ ùÿìèøÿëèê ðàùÿò óéóéóá èëÿëÿáÿääÿ óéóéàí ìÿøùóð, ìþùòÿðÿì ìöÿëëèìëÿðèìèçäÿí Àáäóëëà ÿôÿíäèäèð. Áþéëÿ åëì âÿ ìÿ’ðèôÿò àòàëàðûíûí âÿôàòû éöçëÿðúÿ ãàðäàøëàðûìûí áÿäáÿõòëèéèíÿ äÿëèë äåéèëìè? Éàøûí úàâàí îëäóüó ùàëäà áó ùàäèñÿéè-ìöÿëëèìÿíèí éöç âåðìÿñè áèç ÷îúóãëàðà íÿ ãàäàð òÿ’ñèð åòäèéèíè äèë èëÿ ñþéëÿìÿéÿ ùè÷ èãòèäàðûì éîã. ßëÿëõöñóñ çàâàëëû ðóùàíè ìÿêòÿáè ãàðäàøëàðûìûí áó ýöíäÿ èñòÿäèêëÿðè ìöÿëëèìëÿðèíèí ÿëäÿí ÷ûãìàñû è÷èí îëàí ãÿìè-ãöññÿëÿðèíÿ íàñûë øÿðèê îëìàéàëûì êè, àòàëàðûìûçäàí àðòûã áèç ÷îúóãëàðûí òÿðáèéÿñèíÿ áóíëàð, áó ðóùàíè àòàëàð äèããÿò åäèéîðëàð. Àíúàã ÿëèìèçäÿí ýÿëÿí áèð øåé âàðñà, î äà ãþâì âÿ ãàðäàøûíà, âàëèäÿñèíÿ Àëëàù-òÿàëàäàí ñÿáð âÿ òÿñÿëëè òÿëÿá åòìÿêäèð. Ìþùòÿðÿì ìöÿëëèìëÿðèìèçëÿ áÿðàáÿð ìÿêòÿá ãàðäàøëàðûìûí òÿðÿôèíäÿí ìöòÿâÿôôàíûí âàëèäÿñèíèí êÿäÿðëÿðèíÿ ìöøòÿðÿê îëäóüóìóçó áöòöí ùèññèééàòûìûçëà ñþéëÿðèç. Î áþéöê Àëëàù áó úàâàí ìÿðùóìóí ýöíàùëàðûíäàí êå÷èá þç ðÿùìÿòèíè îíäàí äèðèü åòìÿñèí, àìèí! *** ßâÿò, ìÿçàðûñòàíäàí äàüûëäûãäàí ñîíðà øÿùÿðäÿ àäÿò îëäóüó êèáè, êö÷öê øàýèðäëÿð ìöñòÿñíà, ìÿðùóìóí åâëÿðèíÿ ýåäÿðÿê ùÿð êÿñ, ãàðäàøëàðûíà èáðàçè-òÿñëèéÿò åëÿäè. Âÿ ìåéëè îëàí çàò ÿêñÿðèééÿòëÿ îòóðóá ëàéèãëè äÿðÿúÿäÿ åùñàí âÿ ìÿðùóìóí ðóùóíà ôàòèùÿëÿð îãóíäó. “Èãáàë” 17 ìàé, 1912.

*** Ìþùòÿðÿì ãàðåëÿðèí ÿôâèíè èñòèðùàì åäÿðÿê áèð-èêè ñÿòèð, ñÿääèí õàðèúèíÿ ÷ûõìàã èñòèéîðóì. Ìÿçàðûñòàíäàí äþíÿðêÿí áöòöí ìöÿëëèì ÿôÿíäèëÿðè áèð éÿ’ñ, áèð ôöòóð ÿùàòÿ åòìèøäè. Ùÿð êÿñèí ñèìàñûíäà áèð äàðüûíëûã, áèð êöñêöíëöê îãóíóéîðäó. Ìöùèòèìèçèí ìöÿëëèìëÿð ùàããûíäà, áèëõàññÿ áþéëÿ ýÿíú, íàêàì, ãÿéóð âÿ ùÿìèééÿòëè áèð ìöÿëëèì ùàããûíäà ýþñòÿðäèéè ùèììÿò âÿ íÿçàêÿò (!) ùÿï ýþíöëëÿðè ìöüáÿð åòìèøäè. Ùÿãèãÿòÿí áèð êÿðÿ äöøöíÿëèì: Ìöÿëëèì íÿäèð?!

226

Æàïîíèéàíûí ãÿéóð âÿ ãÿùðÿìàí ìèëëÿòè Ìèêàäîíóí øÿðÿôèíÿ äåéèë, Æàïîíèéà ìöÿëëèìëÿðèíèí øÿðÿôèíÿ èäàðåéè-ÿãäàù åòäèëÿð, ùÿì äÿ èíñàíû ñÿðñÿì åäÿí, ÿãë âÿ øöóðóíó ìÿùâ åäÿí øÿðàá, ðàêû (âîäêà) è÷ìÿéèá, úÿíàáè-Ùÿããèí ìÿí’ åòìÿäèéè ÿí òÿìèç, ñàô âÿ ýþçÿë ñó è÷äèëÿð. Îíëàðúà Æàïîíèéàíûí òÿðÿããèñè, îéàíûãëûüû, ìààðèôïÿðâÿðëèéè ùÿï, ùÿï ìöÿëëèìëÿð ñàéÿñèíäÿ îëìóøäóð. Àëìàíèéàäà äà ùàêÿçà (ïðèíñ Áèñìàðê) áöòöí àëìàí öíñöðöíöí òÿðÿããèñèíè ìöÿëëèìëÿðäÿ ýþðöéîð âÿ îíëàðäàí áÿêëèéîð. Õöëÿôàéè-Àááàñèéÿäÿí Ùàðóí ÿð-Ðÿøèä áèð ìöÿëëèì è÷èí, ÿâÿò éàëíûç áèð ùèêìÿò âÿ ðèéàçèééàò ìöÿëëèìè ÿëäÿ åòìÿê è÷èí Áèçàíñ (ÿñêè Èñòàíáóë) ùþêóìÿòèëÿ áîüàç-áîüàçà ýÿëìèø, áþéöê ìöùàðèáÿ åòìèø, ãàëèá îëäóãäàí ñîíðà òÿçìèíàòè-ùÿðáèééÿ îëàðàã éåíÿ ìÿçêóð ìöÿëëèìè ÿëäÿ åòìèøäèð. Ëàêèí áèçëÿðäÿ, ìöùèòèìèçäÿêè ìöÿëëèìëÿðèí ãÿäðè, ùåéñèééÿòè, ùàëû, ìÿèøÿòè íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíûðñà èíñàí àüëàìàãäàí êÿíäèñèíè àëàìàç. Áè÷àðÿ ìöÿëëèì íÿ éàïñûí? Áåø-îí ìàíàò ìààøëà íÿ éàïà áèëèð! Óúóç îëñóí äåéÿ ùèôçöññèùùÿéÿ ìóüàéèð ðöòóáÿòëè îäàëàðäà éàøàð. ßñêè, áàéàò ëîêàíòà (ðåñòîðàí) éåìÿêëÿðè éåéÿð. Ýåòäèêúÿ ÿñÿáèééÿòè àðòàðàã âöúóäóíó áÿñëÿéÿìÿç. Àòà-àíàñû áèð-èêè ÷îúóüóí íàçûíû ÷ÿêÿ áèëìÿäèéè ùàëäà – çàâàëëû ìöÿëëèì éöçëÿðúÿ ìèëëÿò áàëàñûíûí – ìöõòÿëèô ðóùëàðäà éàðàäûëìûø, ìöõòÿëèô òÿðáèéÿëÿð ýþðìöø, éàõóä ÿñëà òÿðáèéÿ ýþðìÿìèø áèð ñöðö ÷îúóüóí íàçûíû ÷ÿêèá, çûðûëòû-ýóðóëòóñóíà òÿùÿììöë åäèéîð. Áóíóíëà áÿðàáÿð àëäûãëàðû ìöêàôàò íÿ? Áèð ÷îã ïèñ, ìöùëèê õÿñòÿëèêëÿð, úàíýöäàç âÿðÿìëÿð (÷àõîòêàëàð) éûüûí-éûüûí ñÿôàëÿò âÿ ôÿëàêÿòëÿðäÿí áàøãà áèð øåé îëìàñà ýÿðÿê... Øèìäè áþéëÿ ìöäùèø, òàãÿòôÿðñà ó÷óðóìëàð ãàðøûñûíäà áóëóíàí áè÷àðÿëÿð êÿíäè ìèëëÿòèíäÿí áó ôÿäàêàðëûãëàðûíà ýþðÿ áèð äÿ ùàãíàøöíàñëûã, ùåéñèééÿòñèçëèê ýþðöðñÿ äàùà ùàíêè úÿñàðÿòëÿðëÿ, êèìÿ ýöâÿíÿðÿê èøÿ ýèðèøÿ áèëèð? ßôÿíäèëÿð! Ìþùòÿðÿì ãàðåëÿð! Ìöÿëëèìëÿðÿ ùþðìÿò åäèíèç, îíëàðû ñåâèíèç, îíëàðû ïÿê áþéöê ýþðöíöç, ÿâÿò, îíëàðà ïÿðÿñòèø åäèíèç, îíëàðû êÿíäèíèçÿ ÿôÿíäè áèëèíèç! Ìþâëàéè-ìöòòÿãèéàí ùÿçðÿòè-ßëè (Êÿðÿìóëëàùó âÿúùóùó) ìöÿëëèìëÿð ùàããûíäà íÿ òþâñèéÿ áóéóðñà îíà ÿìÿë åäèíèç! (Ìÿí ÿëëÿìíè ùÿðôÿí ãÿä ñÿééÿðíè ÿáäÿí) êÿëàìè-ùÿêèìàíÿñèíè óíóòìàéûíûç! Ëàêèí, åé ìöÿëëèìëÿð! Åé ìþùòÿðÿì ÿôÿíäèëÿð! Ñèçëÿð, ñèçëÿð ÿñëà ìèëëÿòèìèçèí, ìöùèòèìèçèí áó å’òèíàñûçëûüûíà å’òèíà åòìÿéèíèç. Äàèìà ÷àëû227

øûí, ÷àáàëàéûí! Ìèëëÿò, âÿòÿí óüðóíäà úàíûíûçäàí êå÷ìÿê áåëÿ èúàá åòñÿ ñàãûíìàíûç! ßñëà úÿñàðÿòñèçëèê ýþñòÿðìÿéèíèç. Ìöùèòèìèç ñèçè òÿãäèð åòìèéîð, åäÿìèéîð. Çÿðÿðè éîã. Ëàêèí ÿëèíèçè, ãîëóíóçó ãûðìàäûãëàðûíäàí, ñèçè çèíäàíëàðäà ÷öðöòìÿäèêëÿðèíäÿí éàíà áó ìèëëÿòÿ äàðûëìàã, êöñìÿê äåéèë, òÿøÿêêöð åòìÿëèéèç, ùÿì äÿ áèíëÿðúÿ òÿøÿêêöð åòìÿëèéèç. Áèð äÿôÿ òàðèõè ýþç þíöíÿ ýÿòèðèí, î çàìàí áàãûíûç âÿ ãÿðèá èøëÿð ýþðöðñöíöç. Øèìäèêè ãÿùðÿìàí (!) âÿ íÿúèá (?) èòàëéàíëàðûí ÿñêè áàáàëàðû, éÿ’íè ðîìàëûëàð ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ÿòðàôûíà, ãîìøó ùþêóìÿòëÿðÿ òÿúàâöç âÿ ùöúóì åäÿðÿê àëäûãëàðû ÿñèðëÿð è÷èíäÿí ÿí àëèì âÿ çÿêè çàòû êÿíäè ÷îúóãëàðû è÷èí ìöÿëëèì òÿ’éèí åäÿðëÿðìèø. ×îúóã àçàúûã äÿðñäÿí ñûãûëûíúà, ìöÿëëèìÿ äàðûëûá ãûçäûüûíû, ìöÿëëèìäÿí õîøëàíìàäûüûíû àòàñûíà, áàáàñûíà ñþéëÿð-ñþéëÿìÿç, äÿðùàë áè÷àðÿíèí, éÿ’íè çàâàëëû ìöÿëëèìèí, ãîë-ãàáûðüàñû, êþêñö, ãàôàñû õÿíúÿðëÿð, áàëòàëàð èëÿ ïàð÷à-ïàð÷à îëóíóá ìÿùâ åäèëèðìèø. Øöêöð Àëëàùà, áèç êè, ìèëëÿòäÿí ìöÿëëèìëÿðèìèç ùàããûíäà áþéëÿ áèð ùàãñûçëûüà òÿñàäöô åòìÿäèê. Áó ýöí òÿãäèð åòìèéîðëàðñà äà, ÿìèí îëóíóç êè, éàðûí ìöòëÿãà, ìöòëÿãà åäÿúÿêëÿð. Úÿíàáè-Ùàãã ÷àëûøãàíëàðûí, äîüðóëàðûí, ôÿäàêàðëàðûí ùàìèñèäèð. ßñëà ìÿ’éóñ îëìàìàëû... *** Éåíÿ ñþçöìöçÿ ýÿëÿëèì: ßâÿò, ìÿðùóì À.Ñóð ïÿê ÷àëûøãàí, ïÿê ñàùèáìÿñëÿê, ïÿê ùèììÿòëè áèð ìöÿëëèì èäè. Ùÿì äÿ ïÿê äóðáèí, ïÿê ìöíÿããèä áèð ÿäèá èäè. Ãàôãàñ òîïðàüû áèð äÿ ïÿê ýöú þéëÿ úàâàíëàð éåòèøäèðÿ áèëÿð. Îíóí ùàããûíäà áåø-ö÷ ñÿòèð äåéèë, òÿðúöìåéè-ùàë îëìàã öçðÿ éöçëÿðúÿ ñÿùèôÿ éàçûá äîëäóðìàã èúàá åäÿð. Àáäóëëà Òîôèã þëìÿäè, þëÿìÿç. Î éàøàð, òàðèõèí àüóøè-ñÿìèìèééÿòèíäÿ, ìèëëÿòèí ãÿëáèíäÿ éàøàð. Ïèøíàìàççàäÿ ùÿçðÿòëÿðè, äîêòîð Ùÿñÿí áÿé, Éóñèôáÿéîâ Íÿñèá áÿé âÿ ñàèð àðãàäàøëàðû, äîñòëàðû òÿðÿôèíäÿí îíóí ÿñÿðëÿðè, òÿòÿááþàòû íÿçÿðè-äèããÿòÿ àëûíìàëû âÿ òÿá’ åäèëìÿëèäèð. *** Áó ýöí ñöáùäÿí àãøàìà ãàäàð ìÿðùóìóí úÿíàçÿ ìÿðàñèìèíäÿ áóëóíàðàã, áèð ïàðà þòÿ-áÿðè èëÿ èøòèüàë åäÿðÿê, ýöíÿøèí ãûçüûí çÿðáÿëÿðè àëòûíäà ÿçèëèá éîðóëäóüóìäàí, ìþùòÿðÿì ãàðåëÿðè éîðìàéûá ãûñà êÿñìÿê èñòèéîðóì.

228

Ãàôàì þéëÿ ôÿíà áèð ùàëäà äþíöéîð êè, íÿ éàçäûüûìû âÿ íÿ éàçàúàüûìû êÿíäèì äÿ áèëìèéîðóì. Åùòèìàë êè, éàçûëàðûìûí è÷èíäÿ àðòûãÿñêèê, íÿçÿðè-äèããÿòÿ ÷àðïàúàã ïÿê ÷îã ãöñóðëàð áóëóíóð. Ìþùòÿðÿì ãàðåëÿðäÿí ÿôâè-ðèúà åòìÿéè êÿíäèì è÷èí áèð âÿçèôÿ ÿää åäÿðèì. Úÿíàáè-Ùàãã þç áèðëèéè ùþðìÿòèíÿ áó íàêàì úàâàíûí úÿíàçÿñè öçÿðèíäÿ ïàðàëàíàí ñèíÿëÿðÿ, ãîïàðûëàí ñà÷ëàðà, òþêöëÿí ýþç éàøëàðûíà, ñûçëàéàí éöðÿêëÿðÿ ìÿðùÿìÿò áóéóðóá äà îíó, î íàìóðàä áÿíäÿñèíè äÿðéàéè-åùñàí âÿ êÿðÿìèíÿ ãÿðã åéëÿñèí. ßýÿð ýöíàùû âàð èñÿ, þç ëöòôèëÿ, þç áþéöêëöéèëÿ áàüûøëàñûí. (À ì è í ...)

11 ìàéûñ 1912 ñÿíÿ Ùöñåéí Úàâèä “Èãáàë”, 18 ìàé 1912

ÒÈÔËÈÑÄß ÒÅÀÒÐ ÉÀÕÓÄ ÑßÍ’ßÒÈ-ÒÀÌÀØÀÄÀ ÒßÁßÄÄÖË Âß ÒßÐßÃÃÈ Îêòéàáðûí äþðäöíúö àãøàìû Íàìèã Êàìàë áÿéèí “Àêèô áÿé” àäëû ôàúèÿñè “Òèôëèñ òöðê äðàì äÿñòÿñè” òÿðÿôèíäÿí ìåâãåéè-òàìàøàéà ãîéóëäó. Áó ÿñÿðè Ãàôãàñ øèâÿñèíÿ òÿáäèë åäÿí Àõóíäîâ úÿíàáëàðûäûð. Ìÿçêóð ôàúèÿ áåø ïÿðäÿäÿí èáàðÿòäèð. Èëê ïÿðäÿäÿ Àêèô áÿé (ýÿíú áèð ýÿìè êîìàíäàíû) ïÿê âÿôàëû çÿíí åòäèéè ùèéëÿýÿð çåâúÿñèíäÿí àéðûëàðàã äÿíèç ìöùàðèáÿñèíÿ ýåäÿð, áèíáàøû Øàùèí áÿéÿ äÿ áèð âÿñèééÿòíàìÿ âåðèá Èñòàíáóëäà îòóðàí áàáàñûíà ýþíäÿðìÿñèíè âÿ øÿùèä îëóðñà ðÿôèãÿñè Äèëðöáàéû éàíûíà àëìàñûíû òþâñèéÿ åäèá ýåäÿð. Èêèíúè ïÿðäÿäÿ Àêèô áÿéèí þëöì õÿáÿðè åøèäèëèð, Äèëðöáà ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, èêè éàëàí÷û øàùèäëÿ þëöì õÿáÿðèíè ãÿçàâÿòõàíÿäÿ òÿñäèã åòäèðèá ÷àáóúàã ßñÿä áÿé àäëû áàøãà áèð çåâú èõòèéàð åäÿð. Êÿíäè åâèíäÿ îíóíëà åøãÿ, èçäèâàúÿ äàèð ñþéëÿøäèêëÿðè ñûðàäà, îüëóíóí âÿñèééÿòèíè èúðà åòìÿê è÷èí ýÿëÿí Ñöëåéìàí áÿéè íèôðÿòëÿ ðÿää åäÿð. Ñöëåéìàí áÿé äÿ éàíûíäàêû Øàùèí áÿéëÿ áÿðàáÿð êöñêöí âÿ ìöíêÿð áèð ùàëäà ÷ûãûá ýåäèð. Ö÷öíúö ïÿðäÿäÿ ßñÿä áÿéèí äöéöí çèéàôÿòè áàøëàð, ìèñàôèðëÿð ýÿëèð, è÷êè âÿ ÷àëüû èëÿ ÿéëÿíäèêëÿðè ùàëäà áèðäÿí-áèðÿ Àêèô áÿé ìåéäàíà ÷ûãàð. Áó ñûðàäà áàáàñû äà ýÿëÿð âÿ ìÿñÿëÿíè îüëóíà àíëàòûð. Àêèô áÿé ùÿéÿúàíëû âÿ ãîðãóíú áèð âÿçèééÿò àëûð. ßùëè-ìÿúëèñ âÿ ÷àëüû÷ûëàð áèðÿð-áèðÿð äàüûëûð. Áèð-èêè äÿãèãÿ êå÷èíúÿ Àêèô, ñîíðà áàáàñû âÿ Øàùèí áÿé ÷ûãûá ýåäÿðëÿð.

229

Äþðäöíúö ïÿðäÿäÿ Àêèô áÿé ìåéõàíÿäÿ ñÿðìÿñò îëàðàã èíòèãàì ùèññèëÿ ñþéëÿíèá äóðóð, ñîíðà óéóìàã è÷èí óçàíàð. ×îã êå÷ìÿç êè, àòàñû âÿ äîñòó Øàùèí áÿé ýÿëèá îíó îéàäûðëàð. Àêèô áèð-èêè ñþéëÿíÿðÿê ÷àáóã ýÿìèéÿ ýåòìÿê áÿùàíÿñèëÿ ñàâóøóá ÷ûãàð. Àòàñû äà îíó òÿ’ãèá åäÿð. Áåøèíúè ïÿðäÿäÿ Àêèô áÿé ßñÿä áÿéäÿí èíòèãàì àëûð âÿ êÿíäèñè äÿ òÿðêè-ùÿéàò åäÿð. Áó ñûðàäà ïóñãóäà äóðàí Ñöëåéìàí áÿé äÿ è÷ÿðè ýèðÿðÿê, ùèéëÿýÿð, éöç êþíöëëö Äèëðöáàéû áèð õÿíúÿð çÿðáÿñèëÿ úÿçàëàíäûðûð. Èøòÿ âÿã’ÿ áóíäàí èáàðÿò... Øèìäè àðòèñòëÿðÿ ýÿëÿëèì. Àêèô áÿé ðîëóíó èôà åäÿí Êèðìàíøàùñêè úÿíàáëàðûíûí òÿðçè-òÿëÿôôöçö àéäûí, ñÿìèìè âÿ àëäûüû âÿçèééÿòëÿð òàìàìèëÿ éåðèíäÿ îëóá, ùè÷ áèð ãöñóð íÿçÿðÿ ÷àðïìûéîðäó. Ìöøàðèëåéù ùÿíóç ýÿíúäèð. Ìÿñëÿêèíäÿ äàùà çèéàäÿ úèääèééÿò ýþñòÿðÿúÿê îëóðñà, Ãàôãàñèéàìûç úèääÿí ãèéìÿòäàð áèð àðòèñò ãàçàíìûø îëàúàãäûð. Äèëðöáà ðîëóíäàêû Òÿðëàí õàíûì èñÿ èíàíûëìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ ìÿùàðÿò ýþñòÿðäè. Îíóí áþéëÿ áèð ãàðûøûã ðîëó áó ãÿäÿð ýþçÿë îéíàìàñû ýåð÷ÿêäÿí øàéàíè-òÿáðèêäèð. ßáöëôÿò Âÿëè úÿíàáëàðû èñÿ ùÿð áèð òÿãäèðèí ôþâãöíäÿ èäè. Àëìûø îëäóüó èõòèéàð âÿçèééÿòè, áàõöñóñ ÿëàèìè-âÿúèùÿéè âÿ áöòöí ùÿðÿêàòû ïÿê àç àðòèñòÿ íÿñèá îëàí õàññÿëÿðäÿí èäè. ßñÿä áÿé ðîëóíó èôà åäÿí Àááàñîâ úÿíàáëàðûíà ýÿëèíúÿ ìóìèëåéù ñÿíÿòè-òàìàøàäà èáðàç åòäèéè èãòèäàðäàí áàøãà, òÿëÿôôöçöíäÿêè àùÿíý âÿ öñëóáäà þéëÿ áèð ñÿëàñÿò âàðäû êè, àäÿòà Èñòàíáóë àðòèñòëÿðèíè õàòûðëàòûéîðäó... Øàùèí áÿé ðîëóíäàêû ßëÿñýÿðîâ úÿíàáëàðû äà âèúäàíëû áèð ìÿ’ìóð, õåéèðõàù áèð àðãàäàø ãÿäÿð èôàéè-âÿçèôÿ åäèðäè. Ùÿëÿ ìåéõàíà÷û – Ì.Õ.Ãóëèéåâ úÿíàáëàðû Òöðêèéÿíèí ÷öñòö ÷àëàê ðóì ìåéõàíà÷ûëàðûíäàí ÿñëà ñå÷èëìèéîðäó. Éöçáàøîâ úÿíàáëàðûíûí ñÿðõîøëóãäàêû ìÿùàðÿòè, ßëèéåâèí òÿðÿääöäëö âÿ ãîðãõàãúà âÿçèééÿòè, Èñìàéûë Ùÿããè ÿôÿíäèíèí øÿòàðÿòëè ùàëëàðû âÿ ëàöáàëè ãÿùãÿùÿëÿðè àéðû-àéðû áèðÿð ãèéìÿòè ùàèç èäè. Ù.Ãàñûìîâ, Á.ßëèçàäÿ... ÿôÿíäèëÿð äÿ õîø áèð ñóðÿòäÿ îéíàéîðëàðäû. Ðåæèññîðëóã âÿçèôÿñè Âÿëè ÿôÿíäèíèí þùäÿñèíäÿ èäè. Äåêîðàñèéà ãàéÿò ìöêÿììÿë âÿ ÷àëüû äà Òèôëèñäÿêè îñìàíëû ìóñèãè äÿñòÿñè òÿðÿôèíäÿí ÷àëûíûðäû. Áèð ñþçëÿ, áó àãøàìêû ñÿùíÿ ãöñóðñóç äåéèëÿúÿê äÿðÿúÿäÿ ýþçÿë èäè. Òÿÿññöô îëóíàúàã áèð ãöñóð, áèð íþãñàí âàð èäèñÿ, î äà àíúàã úàìààòûí àçëûüû âÿ áþéëÿ úèääè âÿ ãèéìÿòäàð áèð òàìàøàéà ãèéìÿò âåðìÿìÿñè èäè. Ìÿ’íàñûç áèð êîìåäèéàéà ùÿð êÿñ þòöøäöéö ùàëäà, íÿäÿí èñÿ áþéëÿ ùÿãèãè âÿ ìÿ’íèäàð òàìàøàäàí ãà÷ûéîðëàð. Òèôëèñäÿêè òåàòð ìàðàãëûëàðû áó 230

àãøàì òÿøðèô åòñÿëÿðäè, øöáùÿñèç êå÷ÿí ñÿùíÿëÿðè óíóòàðàã òåàòðûí íÿ îëäóüóíó ýþðÿðëÿðäè. Áó ïéåñ ùÿð êÿñè ñûãàúàã äÿðÿúÿäÿ óçóí îëäóüó ùàëäà, ùàçèðóíäàí ìÿìíóí ãàëìàéàúàã áèð çàòà òÿñàäöô åäèëÿìÿçäè... Ìöõáèð “Èãáàë”, 9 îêòéàáð 1913

ÒÈÔËÈÑÄß “ÈÒÒÈÔÀÔ ÌßÊÒßÁÈ 1905-úè èëäÿ Òèôëèñäÿ èðàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí ýöøàä îëóíàí “Èòòèôàã” ìÿäðÿñÿñè áó ýöí ìÿ’íÿâè áèð áþùðàí è÷ÿðèñèíäÿäèð. Ùÿð íÿ ãÿäÿð ìÿäðÿñÿíèí äÿðñëÿðè âàçåù, èøëÿðè ìöíòÿçÿì áèð ñóðÿòäÿ úÿðÿéàí åäèð èñÿ äÿ, ôÿãÿò ÿùàëèíèí ìààðèôÿ ðÿüáÿòñèçëèéè âÿ å’òèíàñûçëûüû éöçöíäÿí áèð ìöÿññèñÿéèìààðèôèí ùàëè-èõòèñàðäà îëäóüó êÿìàëè-òÿÿññöôëÿ ýþðöëìÿêäÿäèð. ßýÿð áåëÿ ýåäÿðñÿ áó ýÿëÿúÿê ñåíòéàáðäà ìÿäðÿñÿíèí à÷ûëìàã åùòèìàëû éîãäóð. ßýÿð õóäàíÿêÿðäÿ, ìÿäðÿñÿ à÷ûëìàéàúàã îëóðñà, éöç íÿôÿð ãÿðèá ìöñÿëìàí ÷îúóãëàðûíûí ùàëû íÿ îëàúàã? Áàøãàëàðû áèçÿ íÿ äåéÿúÿê? Ãîìøóëàðûìûçûí íÿçÿðèíäÿ íÿ ñóðÿòëÿ úèëâÿ åäÿúÿéèç? Äîãóç éûëäàí áÿðè ÷ÿêèëÿí çÿùìÿòëÿð íÿ êèáè íÿòèúÿéÿ èãðàç åäÿúÿê, áó ìÿäðÿñÿíèí áÿãà âÿ äÿâàìû õöñóñóíäà ìàëäàí, úàíäàí êå÷ÿí, ùÿéàòûíû, øÿðÿôèíè áó óüóðäà ôÿäà åäÿí áèð òàãûì ôÿàë, ôÿäàêàð àäàìëàðûìûçûí øèìäèéÿ ãàäàð òÿùÿììöë åòäèêëÿðè ÿçèééÿòëÿð, ìÿøÿããÿòëÿð íÿ éîëäà áèð ôàéäà âåðÿúÿêäèð? Èøòÿ áóðàñûíû äöøöíÿðÿê ìÿäðÿñÿíèí âÿç’è-ùàëè-ùàçèðèíè ýþç þíöíÿ ýÿòèðäèêúÿ éàëíûç “Èòòèôàã” ìÿêòÿáèíèí ùàëûíà äåéèë, áÿëêÿ äîëàéûñèëÿ áöòöí èðàíëûëàðûí ùàëûíà ãàí àüëàìàìàã ãàáèë äåéèëäèð. ×öíêè ìöñÿëìàíëàð àðàñûíäà òÿáèÿò ãàíóíó ùþêìöíÿ êå÷ÿí íèôàã, ÿäàâÿò, ðÿéàñÿòïÿðÿñòëèê êèáè áèð òàãûì ìÿø’óì àäÿòëÿð èðàíëûëàðäà äàùà øèääÿòëè áèð ñóðÿòäÿ ùþêìôÿðìà îëäóüó è÷èíäèð êè, áó ýöí éöç íÿôÿð ãÿðèá ìöñÿëìàí ÷îúóãëàðûíûí òÿðáèéÿýàùû îëàí áó ìÿäðÿñÿ áèð òàãûì øÿõñëÿðèí èãðàçè-øÿõñèééÿòëÿðèíÿ ãóðáàí îëóéîð. Òèôëèñ êèáè áèð ìÿìëÿêÿòäÿ àéäà éöç ÿëëè, èêè éöç ìàíàòà ãÿðèá, úöç’è ÿùÿìèééÿòñèç áèð ïàðà áèíëÿðúÿ èðàíëûäàí áó ìÿäðÿñÿíèí ìÿõàðèúèíÿ ñÿðô îëóíìàã è÷èí òîïëàíìûéîð. Ùàëáóêè áèíëÿðúÿ ìàíàòûí ãåéðè-ìÿøðó éåðëÿðÿ ñÿðô îëóíäóüó êèáè, áèíëÿðúÿ ðöáëÿíèí äÿõè ôàéäàñûç éåðëÿðÿ õÿðú îëóíäóüó ýþðöíìÿêäÿäèð. Ùàë-ùàçûðäà “Èòòèôàã” ìÿäðÿñÿñè àéäà èêè éöç ÿëëè, ö÷ éöç ìàíàò èëÿ èäàðÿ îëóíìàãäàäûð. Áó ïàðàíûí íèñôè Èðàí êîíñóëõàíàñû òÿðÿôèíäÿí òÿäàðèê îëóíóð. Äèýÿð íèñôè èñÿ ÿùàëèäÿí àëûíìàñû ëàçûì ýÿëèð. Ôÿãÿò 231

úàìààòûí èãðàçè-øÿõñèééÿéÿ ùÿäÿô îëìàñû éöçöíäÿíäèð êè, àéäà éöç ÿëëè ìàíàò êèáè ÿùÿìèééÿòñèç áèð ïàðà íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ ÷ÿòèíëèê, ýöúëöê èëÿ úÿì åäèëèð. Øèìäè èñÿ èêè àéäàí áÿðèäèð êè, êèìñÿ àéëûã âÿ èàíÿ âåðìÿê èñòÿìèéîð. Ùÿòòà ìöÿëëèìëÿðèí òÿ’òèë ìààøëàðûíû âåðìÿê è÷èí ìÿäðÿñÿ äàèìè ñÿðìàéÿ (êàïèòàë)äÿí áåø éöç ðöáëÿ âåðìèøäèð. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, äîãóç èëëèê áèð ìààðèô ìöÿññèñÿñè áó êèáè ìåâãåëÿðäÿ ùè÷ îëìàçñà áèð éûë êÿíäèíè èäàðÿ åäÿúÿê áèð íÿãäè-ìåâúóäó éîãäóð... Àðòûã áó ÿñðäÿ, áó çàìàíäà åëì âÿ ìÿ’ðèôÿòèí ëöçóìóíäàí, ìÿíàôåéèíäÿí áÿùñ åòìÿê ìÿ’ëóìè-å’ëàì ãèéàñûíäàí îëäóüó è÷èí áèç áó õöñóñäà áèð øåé ñþéëÿìÿéèðèç. Àíúàã èñòÿäèéèìèç áèð øåé âàðñà, ìÿäðÿñÿíèí áÿãà âÿ äÿâàìû è÷èí ëàçûì ýÿëÿí ùèììÿò âÿ ãåéðÿòèí ñÿðô îëóíìàñûäûð. Ìöõáèð “Èãáàë”, 25 èéóë 1914

“ÈÒÒÈÔÀÔ ÌßÊÒßÁÈÍß ÁÈÐ ÍßÇßÐ “Èãáàë”ûí 696-úû íþìðÿñèíäÿ “Èòòèôàã” ìÿêòÿáèíèí áóýöíêö ùàëûíû ùÿìèééÿò ñàùèáëÿðèíèí èõòèéàðûíà ÿðç åòìèøäèê. ßúÿáà, ôÿðéàäûìûçûí íÿ êèáè òÿ’ñèðè îëäó? Ìÿêòÿá ùàããûíäà íÿ éàïûëäû? Ìàëèééÿ úèùÿòè òÿ’ìèí åäèëäèìè? Èàíÿëÿðèí äàèìà ìöíòÿçÿì áèð ñóðÿòäÿ àëûíìàñû òÿÿùùöä îëóíäóìó?.. Áóíëàðû áèëìÿéîðóç. Áèëäèéèìèç áèð øåé âàðñà î äÿõè áó õöñóñäà êÿíäèëÿðèíè ÿëàãÿäàð áèëÿí êèìñÿëÿðèí å’òèíàñûçëûüû âÿ ëàãåéäëèéèäèð êè, úèääÿí øàéàíè-òÿÿññöôäöð! Ùÿëÿ “Ñèìóðü” âÿ “Êèìéà” òÿ’áèðèíÿ øàéÿñòÿ îëàí úÿìèééÿòè-õåéðèééÿ ÿ’çàñûíûí ñàèãåéè-íèôàã âÿ ÿäàâÿòëÿ – ùè÷ áèð ýóíÿ òÿøÿááöñäÿ áóëóíìàìàëàðû ùèññè-èíñàíèééÿ èëÿ ìöòÿùÿññèñ îëàí áöòöí ÿðáàáè-âèúäàíû äèëõóí åòñÿ ýÿðÿêäèð. Âàãòèëÿ ìÿäðÿñÿ öçâèééÿòèíèí þç àèëÿëÿðè àðàñûíäà êÿíäèëÿðèíÿ ìÿäàðè-èôòèõàð áèëÿí ìþùòÿðÿì êèìñÿëÿð ÿúÿáà íÿäÿíäèð êè, áþéëÿ ìåâãåëÿðäÿ éàãàëàðûíû ñûéûðûðëàð. Ìÿäðÿñÿíèí ìàääè âÿ ìÿ’íÿâè åùòèéàúûíà ìöàâèíÿò åòìÿê þéëÿ äóðñóí, ãàïûñûíäàí áåëÿ êå÷ìÿê èñòÿìèéîðëàð. Ðÿéàñÿò ùÿâÿñèëÿ ó÷àí çÿâàò íè÷èí þùäÿëÿðèíÿ òÿðòèá åäÿí âÿçèôÿíèí èôàñûíäà ìöñàìèùÿêàð äàâðàíûðëàð? Äîãóç èëëèê áèð ìààðèô ìöÿññèñÿñè ãàïàíûá éöç íÿôÿðÿ ãÿðèá, ìÿ’ñóì ÷îúóãëàð ïÿðèøàí, ñÿôèë îëóíúà áó âèúäàíè ìÿñ’óëèééÿòèí ãàðøûñûíäà áóëóíàíëàð ÿúÿáà íÿ êèáè áèð ìÿ’çèðÿò áÿéàí åäÿ áèëÿðëÿð?

232

Ìÿúìóè áèí ö÷ éöç ðóáëÿäÿí èáàðÿò îëàí ñÿðìàéåéè-òÿâÿêêöë (êàïèòàë)äÿí òÿ’òèë ìààøëàðûíû âÿ áèð òàãûì ìöñàðèôàòè-ñàèðÿéè òÿ’äèéÿ åòìÿê è÷èí èêè òÿãñèò åòìÿê öçðÿ áåøÿð éöç ðóáëÿ, úÿì’ÿí áèí ðóáëÿ ìÿäðÿñÿíèí ñàíäûüûíäàí àëûíìûøäûð. Áó ýöí ìÿäðÿñÿíèí ñÿðìàéÿñè íàìèíÿ àíúàã ö÷ éöç ðóáëÿ ñàíäûãäà ìåâúóäó âàðäûð êè, î äÿõè ìÿäðÿñÿíèí àëòû àéëûã áÿäÿëè-èúàðû äåìÿêäèð. ßìñàëû àðàñûíäà ùèññèééàòè-ìààðèôïÿðâÿðàíÿñèëÿ ìöìòàç îëàí Òèôëèñ êîíñóëó ýåíåðàë Ñàèäöëìöëê úÿíàáëàðûíûí áó õöñóñäà ëàçûì ýÿëÿí èãäàìàòè-ìÿúäàíÿäÿ áóëóíàðàã åâëàäè-âÿòÿíèí èêèíúè òÿðáèéÿòýàùû îëàí áó ìöãÿääÿñ áèíàíûí ÿùéàñûíà ÷àëûøìàëàðû öìèäèäèð êè, øèìäèëèê áèçè ìöòÿÿñÿëëè åäÿéîð. Øöáùÿñèçäèð êè, áó ìöùöì, ÿùÿìèééÿòëè ãàäàð äà ôàéäàáÿõø îëàí âÿçèôÿíèí èúðàñû õöñóñóíäà áèð ìÿñ’óëèééÿòè-âèúäàíè ãàðøûñûíäà îëäóãëàðûíû óíóòàìàéàúàãëàðäûð. Íþâðÿñ “Èãáàë”, 31 àâãóñò 1914

ÌÖÙÀÐÈÁß Âß ßÄßÁÈÉÉÀÒ Òóùàô øåé!.. Íåðÿéÿ ýåòñÿí, ùÿð íÿéÿ áàãñàí, áèð ñàðñûíòû, áèð ïÿðèøàíëûã ùþêìôÿðìà... Áöòöí êþíöëëÿð èçòèðàáäà, áöòöí ðóùëàð ùÿéÿúàíäà, áöòöí ýþçëÿð èíòèçàðäà... Êöððåéè-ÿðçèí, øó úàíàâàð éàòàüûíûí áèð áóúàüû, áèð íþãòÿñè éîã êè, äóéäóüóìóç ñàëäûðûøëàðäàí, åøèòäèéèìèç ýóðóëòóëàðäàí ìöòÿÿññèð îëìàñûí! Éàíàðäàüëàðäàí ñå÷èëìÿéÿí òîïëàð, èíñàíëàðû äåéèë, ñÿùðàëàðûí âÿùøèëÿðèíè áåëÿ äÿùøÿòëÿð è÷èíäÿ áûðàãûéîð. Äöíéàìûç, øèìäèéÿ ãàäàð ùÿíóç áþéëÿ ãîðãóíú áèð áÿëàéÿ ðàñò ýÿëìÿìèø, áþéëÿ ìöäùèø áèð èíãèëàá ýþðìÿìèø. Èñêÿíäÿð, Íàïàëåîí êèáè úèùàíýèðëÿð, ×èíýèç, Òåéìóð êèáè áàùàäûðëàð ìÿçàðëàðûíäàí áàø ãàëäûðûá äà øó ìöùàðèáÿéè ñåéð åòñÿëÿð, øöáùÿñèç êè, ùåéðÿò âÿ òÿÿññöðäÿí êÿíäèëÿðèíè àëàìàçëàð. Çàòÿí áó ìöùàðèáÿ, áèð ìöùàðèáÿ äåéèë äÿ, ìöñðè áèð áÿëàäûð, áèð òàóíäóð, àëÿìøöìóë áèð ôÿëàêÿòäèð... Ôÿãÿò áó ôÿëàêÿò ùÿð êÿñè áèð äÿðÿúÿäÿ äöøöíäöðìèéîð, ùÿð þëêÿäÿ áèð òÿ’ñèð áûðàãìûéîð. Áèðèíè ýöëäöðöðêÿí, äèýÿðèíè àüëàòûéîð. Áèðèíè ìÿ’éóñ âÿ ìöçòÿðèá åäèéîð äà, äèýÿðèíè ãÿùãÿùÿ âÿ ìöçÿôôÿðèééÿòëÿ ñåâèíäèðèéîð.

233

Áöòöí äöíéà ýþçäÿí êå÷èðèëÿúÿê îëóðñà, ùÿð øåéèí äÿéèøäèéèíè, ùÿð ùàëûí áàøãàëàøäûüûíû ýþðìÿìÿê ìöìêöí äåéèëäèð. Áó äÿéèøìÿíèí, áó áàøãàëûüûí éåýàíÿ ñÿáÿáè èñÿ, ÿëáÿòòÿ, è÷èíäÿ áóëóíäóüóìóç ìöùàðèáÿäèð. Ìöùàðèáÿéèí ùàçûðäàêû ìöâÿôôÿãèééÿòè, áèð ÷îãëàðû òåõíèêàäà, òåõíèêàíûí ìöêÿììÿëëèéèíäÿ ýþðöéîðëàð. Ùàëáóêè áó ãàëèáèééÿòëÿðè éàëíûç òåõíèêàäà äåéèë, áàøãà ãöââÿòëÿðäÿ äÿ àðàìàëûäûð. ×öíêè éàëíûç éàãûá-éûãûúû òîïëàð, íþâèúàä ÷ÿïÿëëèíëÿð, áîüóúó ãàçëàðëà èø àøìàç. Áóíëàð èëê áàãûøäà ýþçÿ ÷àðïäûüû è÷èí ùÿð êÿñè äöøöíäöðöá äóðóéîð. Ùàëáóêè áó ìöäùèø ñèëàùëàðäàí äàùà ìöäùèø àëìàíëàðûí ìöùàðèáÿäÿêè éåíè íÿçÿðèééÿëÿðè, éåíè ïëàíëàðû, ÿñêÿðèíäÿêè êÿñêèíëèê âÿ áöòöí ìÿìëÿêÿò õàëãûíäàêû ÿùâàëè-ðóùèééÿäèð. Áó þëêÿíèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíäÿ èñÿ, ôÿííè-òÿðáèéÿíèí, ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôÿíèí òÿ’ñèðè èíêàð îëóíìàéàúàã øåéëÿðäÿíäèð. Ðóñ-Æàïîí ìöùàðèáÿñèíäÿ, áÿ’çè ìöòÿôÿêêèðëÿð, æàïîíëàðûí ãàëèáèééÿòèíè îíëàðûí êîìàíäàíëàðûíäà, çàáèòëÿðèíäÿ äåéèë, èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðäÿ, ìÿêòÿá ìöÿëëèìëÿðèíäÿ, ìöÿëëèìëÿðèí õàëãà âåðìèø îëäóüó òÿðáèéÿäÿ àðàìûøëàðäû. Øöáùÿñèç êè, áó íÿçÿðèééÿ àëìàíëàðà, àëìàí îðäóñóíà äàùà çèéàäÿ øàìèë îëñà ýÿðÿê... Áèçäÿ – Ðóñèéàäà èáòèäàè, îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿðèí àçëûüû áèð íþãñàí òÿøêèë åòäèéè êèáè, áó ìÿêòÿáëÿðäÿ êå÷èëÿí áöòöí åëìëÿð, áöòöí ôÿíëÿð äÿ îëäóãúà ñÿòùè âÿ íÿçÿðèäèð. Ùàëáóêè àëìàíëàðäà áþéëÿ îëìàéûá äà áöòöí-áöòöíÿ áóíóí ÿêñèíÿäèð. Îðòà âÿ àëè ìÿêòÿáëÿð êÿíàðà äóðñóí, èáòèäàè êþé ìÿêòÿáëÿðèíäÿ áåëÿ ùÿð åëì, ùÿð ôÿíí ñîí äÿðÿúÿ ñÿìèìè áèð òÿòáèãàò âÿ ÿìÿëèééàò èëÿ êå÷èëèð. Éàëíûç äàðöëôöíóíëàð äåéèë, êþéëÿðäÿ äÿ ñÿééàù áèð ïðîôåññîðà òÿñàäöô åäèëèð. Èúòèìàè, ôÿííè, ÿäÿáè êîíôðàíñëàð âåðèëèð. Ôÿííè ùÿãèãÿòëÿð îëäóãúà òÿòáèãè áèð ñóðÿòäÿ ýþñòÿðèëèð. Âÿ îíà ýþðÿ äÿ ùÿð áèð àëìàí éàëíûç äèíëÿìÿêëÿ ãàëìàç, äèíëÿòìÿê äÿ èñòÿð. Ýþðìÿéè êàôè áóëìàç, ýþñòÿðìÿéè äÿ àðçó åäÿð. Ùÿëÿ îíëàðäà èáòèäàè ìÿêòÿáëÿðèí ìÿúáóðè îëìàñû, îüëàí-ãûç, êèìñÿíèí ìöñòÿñíà òóòóëìàìàñû, äàùà áàøãà áèð ôåéç, äàùà áàøãà áèð ôÿçèëÿòäèð. Èøòÿ áþéëÿ áèð ìöùèòäÿ áþéöéÿí, áþéëÿ áèð þëêÿäÿ éàøàéàí òÿëÿáÿ âÿ òàëèáÿëÿð èêìàëè-òÿùñèëäÿí ñîíðà, áèð äÿ êÿíäè ôèëîñîôëàðû, ÿäèáëÿðè òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ÿñÿðëÿðè ìöòàëèÿéÿ áàøëàðëàð. Øöáùÿñèç êè, ÿí ôàéäàëû äöøöíúÿëÿð, ÿí úèääè ìöùàêèìÿëÿð äÿ éàëíûç ôÿëñÿôÿ âÿ ÿäÿáèééàò âàñèòÿñèëÿ ÿëäÿ åäèëÿ áèëèð. ×öíêè äöøöíìÿéÿ áàøëàéàíëàð, õèëãÿò âÿ òÿáèÿòäÿ áèð ãàéÿ, áèð íÿòèúÿ àðàéàí ýÿíúëÿð, éàëíûç ìöòàëèÿ ñàéÿñèíäÿ êÿíäè ìÿñëÿêèíè òÿ’éèí åäÿ áèëèð, êÿíäè àðàäûüûíû áóëóð.

234

ßýÿð áèð ìèëëÿòèí ôÿëñÿôÿ âÿ ÿäÿáèééàò êèòàáëàðû ùÿññàñ, õÿéàëïÿðâÿð, ëàöáàëè ãÿëÿìëÿðëÿ éàçûëìûøñà, øöáùÿ éîã êè, î ìèëëÿò, î íÿñèë úÿðÿéàíà ãàïûëûá äà ùÿï î éîëäà ùÿðÿêÿò åäÿð âÿ ìöìêöí äåéèë, àãûíòûéà ãàðøû áèð äöðëö êöðÿê ÷ÿêÿìÿç. Ìÿñÿëà, áèð ýÿíú áèð øå’ð, áèð ùåêàéÿ, áèð ðîìàí, áèð òàðèõ, áèð ôàúèÿ îãóéàúàã îëóðñà, äÿðùàë êÿíäèñèíÿ ðóùäàø, ìÿñëÿêäàø îëìàã öçðÿ áèð ãÿùðÿìàí ñå÷ÿð, áèð òèï áÿéÿíèð âÿ î ðóùäà éàøàìàüà éåëòÿíèð âÿ î ìÿñëÿêäÿ éàøàìàã èñòÿð âÿ áó éàçûëàí ÿñÿðëÿð èñÿ, àäÿòà, àëÿìøöìóë áèð ìöÿëëèì éåðèíÿ êå÷ÿð, ãàðåëÿðèí ðóùëàðûíà íöôóç åòìÿéÿ áàøëàð. Èøòÿ ìÿçêóð ÿñÿðëÿð çÿùÿðëè, ÿõëàãñûç, ýåâøÿê áèð ìåâçó òÿ’ãèá åäÿðñÿ, åð-ýåú áöòöí îãóúóëàðûíû äà çÿùÿðëÿìèø îëóð. Êÿñêèí, úèääè âÿ ìÿòèí áèð éîëäà éàçûëìûøñà, øöáùÿñèç, ãàðåäÿ äÿ åéíè ôèêðè, åéíè äóéüóéó îéàíäûðìûø îëóð. ßäÿáèééàò, áèð ìèëëÿòäÿêè ÿùâàëè-ðóùèééÿíèí èí’èêàñû äåìÿêäèð. Ýÿëÿúÿê íàñûë èñÿ, øèìäèêè ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôÿíèí òÿ’ñèð âÿ íöôóçóíà ãàïûëûð âÿ ùè÷ áèð äöðëö äÿ ãóðòóëóø èìêàíû áóëàìàç. Øèìäèêè èðàíëûëàð, áèëõàññÿ ôàðñëàð, ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëñèí, áöòöí Èðàíûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñè òÿùëèë åäèëñèí, áöòöí øÿùÿðëÿð, áöòöí êþéëÿð, ÿôéóí÷óëóã, øöðáèëèê, ñÿôñÿòÿ âÿ ëàöáàëèëèê è÷èíäÿ éóâàðëàíûá ýåäèéîð. Ìöñòÿñíà îëàðàã àç áèð ãèñìè ÷ûãäûãäàí ñîíðà, ùÿð êÿñäÿ, ùÿð ãàôàäà áèð ÿòàëÿò, áèð ìÿñêÿíÿò ýþðöëöéîð. ßúÿáà ðóùëàðû ÿçìÿêäÿ îëàí áó ýåâøÿêëèêëÿðè, áó ñÿôàëÿòè äîüóðàí êèìäèð, íÿäèð, ùàíêè ñÿáÿáëÿðäèð?

– Øöáùÿñèç êè, ÿäÿáèééàò... Ðóùàíèëÿð âÿ ùàêèìëÿðèí êîðëóã âÿ áÿúÿðèêñèçëèéè äÿ òÿ’ñèðñèç äåéèë, àììà åéèúÿ äèããÿò áóéóðóëñà ÿí ìöùöì ñÿáÿá, éåíÿ ÿäÿáèééàò âÿ ìÿòáóàòäûð. Ôèðäåâñè, Ñÿ’äè, Íèçàìè, Ùàôèç, Õÿééàì êèáè íàäèðåéè-ôèòðÿòëÿð ìöñòÿñíà; îíëàðäàí ñîíðà ýÿëèá äÿ äöíéàéû áåø ãóðóøà àëìàéàí çàùèäìÿñëÿê ÿäèáëÿð, ëàöáàëè âÿ ìÿñõÿðÿ÷è øàèðëÿð, ÿõëàãñûç âÿ éàëòàã ìÿääàùëàð, ÿúÿáà ùàíêè ðÿçàëÿò ãàëäû êè, éàïìàäûëàð? Íÿ ñà÷ìàëàð, íÿ ÿôñàíÿëÿð óéäóðìàäûëàð?! Áó ùàë Òöðêèéÿäÿ äÿ ÿñêèê îëìàìûø... Áèð êÿðÿ òàðèõè-ÿäÿáèééàò ýþçäÿí êå÷èðèëñÿ, Ðóùè êèáè ëàöáàëè ìÿøðÿáëÿð, Íÿô’è êèáè éàéãàðà÷ûëàð, Íàáè êèáè þëýöí áèð ôèêèð äàøûéàí ôÿëñÿôÿ÷èëÿð, Íÿäèì êèáè ñÿôàùÿòïÿðâÿð õÿðàáàòèëÿð êÿíäè éàçûëàðû èëÿ òöðêëÿðèí ñàüëàì âÿ ñàðñûëìàç ðóùëàðûíû ïîçóá ýåâøÿòäèëÿð. Øèíàñè äåâðèíÿ ýÿëèíúÿéÿ ãàäàð, áÿëêÿ îíäàí äà ñîíðà ùÿï áèð äèçèéÿ ÿúÿì ðóùó, ÿúÿì ôÿëñÿôÿñèíè èçëÿäèëÿð.

235

Àâðîïà éîëóíó òàíûð-òàíûìàç, áèð äÿ ôðàíñûç ìöãÿëëèäëèéè ìåéäàí àëäû. Ùÿì äÿ ôðàíñûçëàðûí àç-÷îã úèääè âÿ ìÿùàðÿòëè ÿäÿáèééàòû äåéèë, ùîïïà, äÿýÿðñèç âÿ ÷öðöê ÿñÿðëÿðè òÿ’ãèá îëóíäó, òÿðúöìÿ åäèëäè âÿ êÿíäèëèýèíäÿí õöñóñè ÿñÿð éàçàíëàð áåëÿ, áèð äöðëö òÿãëèääÿí éàãàéû ñûéûðàìàäûëàð. Ùÿì äÿ ÿñêèëèê èëÿ éåíèëèéè, ÿúÿìèëèê èëÿ ôðàíñûçëûüû ãàðûøäûðàðàã èêè ÷öðöê, èêè ÿõëàãñûç ó÷óðóì àðàñûíäà ãàëäûëàð. Éàëíûç Ðçà Òåâôèã, ßáäöëùÿã Ùàìèä, Òåâôèã Ôèêðÿò êèáè ìÿøàùèð, áèð äÿ ìèëëè ÿí’ÿíÿëÿðè, ìèëëè äóéüóëàðû äèíëÿéÿí áÿ’çè ýÿíú ðóùëàð, ýÿíú ãÿëÿìëÿð êþùíÿëèêäÿí, ìöãÿëëèäëèêäÿí ñûéðûëìàüà áàøëàäûëàð. Íàìèã Êÿìàë êèáè þçöíö ùÿð êÿñÿ ñåâäèðÿ áèëÿí áþéöê áèð ùöíÿðâÿðè áåëÿ ïÿê êö÷öê, ïÿê äàððóùëó áóëäóëàð âÿ ùàãëàðû äà âàð... “À÷ûã ñþç” 25 îêòéàáð 1915

Èøòÿ, òöðê-ôàðñ ÿäèáëÿðèíèí êÿíäè ìèëëÿòèíÿ, ìèëëÿòèí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíÿ îëàí òÿ’ñèð Èíýèëòÿðÿäÿ, Ôðàíñàäà, Èòàëèéàäà, Àëìàíèéàäà, Ðóñèéàäà âÿ ñàèð ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ äÿ åéíè äÿðÿúÿäÿ øàìèë âÿ ùþêìôÿðìàäûð. Ìÿñÿëà èíýèëèçëÿðè àëàëûì: îíëàðûí þòÿäÿí áÿðè, úèùàíýèðàíÿ áèð ÿìÿë àðãàñûíúà ãîøìàëàðû, ùÿð éåðäÿ íöôóç ãàçàíûá äà ùÿð þëêÿäÿ ðîë îéíàìàëàðû, ñèéàñè ãöââÿòëÿðÿ ìÿäéóí îëäóüó êèáè, ôÿëñÿôè, ÿäÿáè òÿ’ñèðëÿðäÿí äÿ âàðÿñòÿ äåéèëäèð. Èíýèëèçëÿð ìÿüðóðäóð, ñîüóããàíëûäûð, äöøöíúÿëè âÿ äóðáèíäèð. ßëáÿòòÿ áóíëàð, áó ñèôÿòëÿð, ìöùèòÿ, ìèëëè ðóùà, ìèëëè òÿðáèéÿéÿ ðàúå ñèôÿòëÿðäèð. Ëàêèí Øåêñïèð êèáè äàùèëÿðèí ÿìÿëïÿðâÿð, àëÿìøöìóë ÿñÿðëÿðè, Ùåðáåðò Ñïåíñåð êèáè áþéöê ôèëîñîôëàðûí íöôóçëó, ìÿòèí, ñàðñûëìàç âÿ êÿñêèí ôÿëñÿôÿëÿðè, øöáùÿñèç êè, ùÿð èíýèëèçäÿ, áöòöí õàëã ðóùóíäà áþéöê âÿ ñÿìèìè áèð òÿ’ñèðÿ ìàëèêäèð. Ôðàíñàíûí äà Æàí Æàê Ðóññî êèáè ùÿññàñ âÿ ìÿðèç áèð ðóùà ìàëèê îëàí ôèëîñîôëàðû, áèð òàãûì õÿéàëïÿðÿñò, ùîïïà øàèðëÿðè áÿ’çè ÿõëàãñûç, ìîäà÷û ðîìàí÷ûëàðû, øöáùÿñèç êè, ôðàíñûç ùÿéàòûíà, ôðàíñûç ìöùèòèíÿ òÿ’ñèð åòìÿìèø äåéèëäèð. Èòàëèéàéà ýÿëèíúÿ, ÿñêè èòàëéàíëàðëà èøèìèç éîã... Áèç øèìäèêè èòàëéàíëàðû éàëíûç ìóñèãè÷è – ÷àëüû÷û òàíûéîðóç. ×àëüûíûí áÿñëÿäèéè ðóù âÿ ÿõëàã ùÿð éåðäÿ, ùÿð êÿñúÿ áÿëëè îëäóüóíäàí, îíëàðäàí, îíëàðûí îéíàéàúàüû ðîëäàí áÿùñ åòìÿê ëöçóìñóç ýþðöëäö. Ðóñ-àëìàí ìöùèòèíÿ ýÿëèíúÿ, áó ìöùèòäÿêè ùÿéàò âÿ ÿäÿáèééàò äàùà áàøãàäûð. Ðóñ-àëìàí ñþçö àðàéà ýÿëèð-ýÿëìÿç, ùÿì ÿäèá, ùÿì ôèëîñîô 236

îëìàã öçðÿ èêè áþéöê ñèìà, èêè íöôóçëó ìöòÿôÿêêèð ãàðøûìûçäà äèêèëèá äóðóð. Îíëàðûí áèðè ìÿøùóð Òîëñòîé, áèðè äÿ àëìàí ôèëîñîôó Íèòøåäèð. Ñîí çàìàíëàðäà áó èêè ìöãòÿäèð äàùèíèí Ðóñèéà âÿ Àëìàíèéàäà îéíàäûüû ìöâÿôôÿãèééÿò, èíêàð åäèëìÿéÿúÿê áèð íöôóç âÿ ãöââÿòÿ ìàëèêäèð. Òîëñòîé ãîúàìàí âÿ ìþùòÿøÿì ðîìàíëàðèëÿ, óôàúûã, ñàäÿ ðèñàëÿëÿðèëÿ, ìóíèñ áèð ãàéåéè-ÿìÿë, ìÿñèùàïÿñÿíäàíÿ áèð ìÿñëÿê èçëÿìèø, èçëÿäèéè ãàéåéè-ÿìÿëè, äöøöíäöéö ìÿñëÿêè, ðóñèéàëûëàðà, áèëõàññÿ ðóñëàðà áÿéÿíäèðìèø, ìèëéîíëàðúà ãàðåëÿðèíè, Èíúèëè-øÿðèôèí ÿâôåäèúè òÿ’ëèìàòèëÿ éàøàòìàüà ÷àëûøìûø, àç-÷îã ìöâÿôôÿã äÿ îëà áèëìèøäèð. Ìÿçêóð Íèòøåéÿ ýÿëèíúÿ î, äàùà áàøãà áèð éîë, äàùà áàøãà áèð ãàéåéèÿìÿë òÿ’ãèá åòìèø. Îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ, Òîëñòîéóí äöøöíäöéö “ìÿðùÿìÿòëÿðäÿí” ÿñÿð éîã... Î, çÿèôëÿðèí ÿçèëìÿñèíè ãàéÿò òÿáèè áóëóð. Ìÿùÿááÿò, ìÿðùÿìÿò êèáè äóéüóëàðûí õÿéàëïÿðÿñòàíÿ, ìÿ’íàñûç øåéëÿð îëäóüóíó èñáàòà ÷àëûøûð, ùÿì äÿ èñáàò åòìÿêäÿí àúèç ãàëìàç. Îíà ýþðÿ äÿ Òîëñòîé Íèòøåéÿ éàðûìäÿëè àëìàí – äåéÿ òÿíãèä âÿ ìöàõèçÿ åäèð âÿ îíóí ìÿúíóíàíÿ ÿñÿðëÿðèíèí Ðóñèéàäà òÿá’ âÿ íÿøðèíÿ, òÿðúöìÿ åäèëìÿñèíÿ, íöôóç ãàçàíìàñûíà ãûçìàãäàí áèð äöðëö êÿíäèíè àëàìàç. Âÿ îíóí éöðöòìÿêäÿ îëäóüó ôÿëñÿôÿíèí éàãûúû çÿùÿðäÿí áàøãà áèð øåé îëìàäûüûíû äà èëàâÿ åäèð. Ëàêèí åéè äöøöíöëöðñÿ Íèòøå ôÿëñÿôÿñèíèí áàòèíè ïÿê äÿ çàùèðèíÿ áÿíçÿìÿéÿðÿê, äàùà ñÿìèìè áèð ìÿðùÿìÿò âÿ ìÿùÿááÿòëÿ íÿòèúÿëÿíèð. Î, Òîëñòîéóí äöøöíäöéö íöãòÿéÿ àúû îëìàãëà áÿðàáÿð, äàùà êÿñêèí âÿ ùÿãèãè àäûìëàðëà èëÿðèëÿìÿê èñòÿð: “Ùÿð êÿñèí ìÿãñóäó áèð, àììà ðèâàéÿò ìöõòÿëèô...” Ðóñèéàäà Íèòøåíèí ãàðåëÿðè àç äåéèëäèð. Ðóñèéàíûí ìÿøùóð ÿäèáëÿðèíäÿí, ìÿòèí öñëóáà, äÿðèí äöøöíúÿéÿ ìàëèê îëàí Äîñòîéåâñêè – î áþéöê äàùè âÿ ðóùøöíàñ áåëÿ Íèòøå éîëóíó, Íèòøå èäåéàñûíû äàùà ÿââÿë îðòàéà ñöðìöø. Øèìäèêè áÿðùÿéàò ÿäèáëÿðäÿí Ëåîíèä Àíäðåéåâèí ôàúèÿëÿðèíäÿ äÿ àç-÷îã Íèòøå ðóùó ýþðöëìÿêäÿäèð. Èøòÿ áóíóí è÷èí Òîëñòîé Íèòøåéÿ ãûçäûüû êèáè Àíäðåéåâÿ éàçäûüû áèð ìÿêòóáäà äèéîð êè: “Ëåîíèä! Ëåîíèä! Ñÿí áÿíè ãîðãóòóéîðñóí, ôÿãÿò áÿí ñÿíäÿí ãîðãàúàã äåéèëèì!” Äåìÿê êè, ãîúà Òîëñòîé áó úöìëÿ èëÿ ìÿñëÿê âÿ ôèêèðúÿ êÿíäèíÿ ìöõàëèô ñàéûëàí, Íèòøå ðóùóíà éàãûíëàøàí Àíäðåéåâè áèð äöðëö äöøöíäöðìÿê, ìöàõèçÿ åòìÿê èñòèéîð.

237

Ùÿð ùàëäà Òîëñòîéóí ÿí çèéàäÿ íöôóç ãàçàíäûüû áèð Ðóñèéà îëäóüó êèáè Íèòøåíèí äÿ ÿí ÷îã ðîë îéíàäûüû ìÿìëÿêÿò, øöáùÿñèç Àëìàíèéàäûð... Èøòÿ, äåìÿê îëóð êè, áó áþéöê ìöòÿôÿêêèðëÿðèí ÿí ñÿìèìè òÿ’ñèðëÿðè ùÿð éåðäÿí çèéàäÿ êÿíäè ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ îëìóøäóð. Áó èêè ìÿìëÿêÿòäÿí ùÿð áèðèíè ýþçäÿí êå÷èðÿúÿê îëñàíûç òÿáèè, áèíëÿðúÿ, îí áèíëÿðúÿ äàðöëôöíóíëàðà, ðöøäè, å’äàäè ìÿêòÿáëÿðÿ ðàñò ýÿëÿðñèíèç âÿ ìèëéîíëàðúà òÿëÿáÿ âÿ òàëèáÿíèí åëì àðãàñûíúà ãîøóëäóüóíó, ìÿçêóð ìÿêòÿáëÿðÿ äÿâàì åòäèéèíè ýþðöðñöíöç. Áÿëëè áèð ùÿãèãÿòäèð êè, ùÿð ìÿêòÿáäÿ áèð ÷îã äÿðñëÿð îãóíäóüó êèáè ÿäÿáèééàò, ôÿëñÿôÿ, òàðèõè-ôÿëñÿôÿ äÿðñëÿðè äÿ êå÷èëèéîð âÿ ùÿð ìÿìëÿêÿòèí ÿí ìÿøùóð ÿäèáèíèí, ÿí íöôóçëó ôèëîñîôóíóí ÿñÿðëÿðè âÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàéÿ äÿ áèðÿð-áèðÿð òÿùñèë âÿ òÿíãèä åäèëèð. Åéíè çàìàíäà áöòöí ýÿíú äèìàüëàð (áåéèíëÿð) áèðÿð ôîòîãðàô êèáè äóéóá áÿëëÿäèéè ùÿãèãÿòëÿðè áþéöê áèð ìÿðàã èëÿ àëûð âÿ î ùÿãèãÿòëÿð ýåò-ýåäÿ èíêèøàô åäÿðÿê öìóìè áèð äóéüó, öìóìè áèð äöøöíúÿ, öìóìè áèð ÿùâàëè-ðóùèééÿ òÿøêèë åäÿð. Èøòÿ áó ýöí ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíäà ñåéð åòìÿêäÿ îëäóüóìóç éèýèòëÿð, ãàëèáèééÿò àðãàñûíúà ãîøàí ãÿùðÿìàíëàð, ùÿï ìÿçêóð ìÿêòÿáëÿðèí ìÿùñóëó, ùÿï ìÿçêóð äàðöëôöíóíëàðûí ïÿðâÿðäåéè-èðôàíûäûð. Äåìÿê êè, áóýöíêö ìöùàðèáÿäÿ éàëíûç òîïëàð, òöôÿíýëÿð äåéèë, ùÿð ìÿìëÿêÿòèí ÿäÿáèééàò âÿ ôÿëñÿôÿñèëÿ áÿñëÿíÿí áåéèíëÿð äÿ àéðûúà ùàèçèÿùÿìèééÿòäèð. Ôÿãÿò áóýöíêö ìöùàðèáÿíèí ýÿëÿúÿê ÿäÿáèééàòà èúðà åäÿúÿéè òÿ’ñèð êå÷ìèø ÿäÿáèééàòûí áóýöíêö ìöùàðèáÿéÿ âåðÿúÿéè òÿ’ñèðèí ãàòãàò ôåâãèíäÿ îëñà ýÿðÿê... ßâÿò, áóýöíêö ìöùàðèáÿíèí ùàçûðëàìàãäà îëäóüó çÿðáÿ, ïÿê ãîðãóíú, ïÿê òÿùëèêÿëèäèð. Øó ìöäùèø èíãèëàáäàí ùè÷ áèð ãöââÿò ãóðòóëàìàéàúàã. Áöòöí åëìëÿð, ôÿíëÿð óìóëìàç äÿðÿúÿäÿ ñàðñûëàúàã, äÿéèøÿúÿê. Øöáùÿñèç êè, ÿäÿáèééàò äà áó àãûíòûéà ãàïûëìàãäàí êÿíäèíè àëàìûéàúàã. Áÿëêÿ äàùà êÿñêèí, äàùà ñàüëàì àäûìëàðëà éöðöéÿúÿê, äàùà äîüðó, äàùà ìÿòèí áèð éîë èçëÿéÿúÿê... Âÿ øèìäèéÿ ãàäàð ãàðàëàäûüûìûç ñà÷ìàëàð, áóýóíêö ïàð÷à-òèêÿ àëà-áÿçÿê ÿäÿáèééàòûìûç äà áöñáöòöí àëò-öñò îëàúàã. Ýÿíú ìöíÿããèäëÿðèí íÿçÿðè-èñòåùçàñûíà óüðàéàúàã. Ùÿì äÿ èíñàôñûç, ìÿðùÿìÿòñèç, å’òèíàñûç áèð ñóðÿòäÿ éûðòûëûá àòûëàúàã. Ùåéùàò!.. Ñîí íÿäàìÿò èñÿ ôàéäà âåðìÿéÿúÿêäèð. “À÷ûã ñþç”, 26 îêòéàáð 1915

238

Ì.ÃÓÐÁÀÍßËÈ ØßÐÈÔÇÀÄß Íåêðîëîã Ñÿìèìè ìèëëÿò õàäèìëÿðèíäÿí áèðè äÿ òÿðêè-ùÿéàò åòäè. ßâÿò, Ì.Ãóðáàíÿëè Øÿðèôçàäÿ ùÿçðÿòëÿðè äÿ ñþíöá ýåòäè, ùÿì äÿ áÿëèðìÿñèíè, ïàðëàìàñûíû ñåçäèðìÿéÿí áèð ãûâûëúûì êèáè ñþíäö. Ãàôãàñéàíûí áèð ÷îã ìöùÿððèðëÿðè, ÿäèáëÿðè, ñÿíÿòêàðëàðû âÿ ìèëëÿò õàäèìëÿðè ìÿðùóìó éàãûíäàí òàíûð âÿ òàòëû ìöñàùèáÿëÿðèíäÿí õîøëàíûðäû. Ùàëáóêè úàìààòûìûç öìóìèééÿò å’òèáàðèëÿ ìöøàðèëåéùè ïÿê äÿ ëàéèãèëÿ òàíûìàçäû. Ìÿðùóì âàãòûíäà áèð ÷îã ãÿçåòÿëÿðäÿ èøòèðàê åäÿð, áÿ’çè ñÿìèìè úÿìèééÿòëÿðäÿ ÷àëûøûð, ùÿãèãè áèð ìèëëÿòñåâÿð ðóùó èëÿ êÿíäè èðãäàøëàðûíû äöøöíöéîðäó. Ëàêèí áèð äöðëö ñÿñè ÷ûãìàçäû, ÷öíêè ýóðóëòóäàí, íöìàéèøäÿí, àëãûøäàí ïÿê äÿ õîøëàíìàçäû. “Ñàü ÿëèíëÿ âåðäèéèíè ñîë ÿëèí äóéìàñûí!..” – öñóëóíà ÿí ÷îã ðèàéÿò åäÿí ñàäèã, ôÿäàêàð ùÿìèééÿòëè áèð ñèìà èäè. Î, ìÿêòÿá ýþðìÿìèøäè, ôÿãÿò ùÿâÿñêàð áèð àëèì èäè, áþéöê áèð ìöÿëëèì èäè, úàìààò ìöÿëëèìè èäè, ùÿì äÿ ìöÿëëèìëÿðäÿí àðòûã ìÿ’ëóìàòà ìàëèê èäè. Ùè÷ áèð ìÿäðÿñÿ òÿðáèéÿñè ýþðìÿäèéè ùàëäà, ìÿðùóì êÿíäè ùèììÿò âÿ ãåéðÿòèëÿ, êÿíäè ñÿáàò âÿ ìÿòàíÿòèëÿ òöðêúÿ, ôàðñúà, ðóñúà îãóð-éàçàðäû; òÿòÿááþ âÿ ìöùàêèìÿëÿðäÿ áóëóíàðäû. Áèð àí, ÿâÿò, áèð àí áåëÿ åëì âÿ ìààðèô ýöíÿøèíÿ ïÿðÿñòèø åòìÿêäÿí ýåðè äóðìàçäû. Îíäà ñîí äÿðÿúÿ áþéöê áèð èñòå’äàä âÿ ìÿçèééÿò âàð èäè. Î äà áþéöê áèð ìöáÿëëèü, ãÿùðÿìàí áèð ðÿùáÿð îëìàñû èäè. Áó ýöí Íàõ÷ûâàíäà à÷ûã ôèêèðëè, ìèëëèééÿò âÿ èíñàíèééÿòè äöøöíÿí, öëóì âÿ ìààðèôè òÿãäèð åäÿí áèð ÷îã ýÿíúëÿð ýåð÷ÿêäÿí äÿ ìÿðùóì ìöøàðèëåéùÿ ãàðøû ìÿäéóíè-øöêðàí îëìàëûäûð. ×öíêè ùÿð áèðè îíóí áèðÿð ìÿ’íÿâè øàýèðäèäèð. Íàõ÷ûâàí êè÷èê áèð øÿùÿðäèð. Êÿíäèñè äÿ ìààðèô ùèññèíÿ îëäóãúà áèýàíÿ âÿ ÿñêèäÿí áÿðè ñÿôñÿòÿëÿð èëÿ âàãò êå÷èðÿí áèð ìöùèò îëäóüóíäàí äàèìà õàëãûí ýþçöíÿ ãàðà ïÿðäÿ ÷ÿêìÿêäÿí çåâã àëàí áèð òàãûì ýåâøÿê ðóùëó, ãàðà ôèêèðëè, êîð èäðàêëû ÿøõàñûí ÿëèíäÿ îéóíúàã îëà ýÿëìèøäè. Ëàêèí àç áèð çàìàíäà íàõ÷ûâàíëûëàð, Íàõ÷ûâàíäàêû ýÿíú ñèìàëàð éàëíûç âÿ éàëíûç Øÿðèôçàäÿ âÿ îíóí êèáè áèð ãà÷ ùÿãèãÿòïÿðâÿð çÿâàò ñàéÿñèíäÿ úÿùàëÿò ãàðàíëûüûíäàí ãóðòóëäó, ãóðòóëà áèëäè, ãóðòóëìàüà ÷àëûøäû, ùÿãèãÿò èøûüûíû äÿðê åòìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëäó. Âÿ áóýöíêö Íàõ÷ûâàí, äåìÿê îëàð êè, Ãàôãàñéàíûí äèýÿð øÿùÿðëÿðèíÿ íèñáÿòÿí ïÿê 239

äÿ ýåðèäÿ îëìàéûá, àç-÷îã äöøöíúÿëè, ìöùàêèìÿëè, çèéàëû ñèìàëàð éåòèðìÿê öìèäèíè áÿñëÿìÿêäÿäèð. Ìÿðùóì çÿíýèí áèð àèëÿéÿ ìÿíñóá äåéèëäè, éîãñóë ýÿíú èêÿí Íàõ÷ûâàíû òÿðê åòìèø, Áàêûéà ýÿëìèø, Òöðêöñòàíà êå÷ìèø, éåíè èøëÿäèëìÿêäÿ îëàí äÿìèð éîëëàðûíäà ÷àëûøìûø, áèð-èêè ñÿíÿ çÿðôèíäÿ êÿíäè å’òèáàð âÿ ñÿáàòû ñàéÿñèíäÿ ìÿ’ðóô áèð ìöòÿÿùùèä êÿñèëìèø âÿ áþéöê ðîëëàð èôà åòìÿéÿ áàøëàìûøäûð. Ìóìèëåéù áåø àðøûí éåðè þë÷ÿð, îíó èñëàù âÿ òÿíçèì åòäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëàðêÿí, éàíûíäàêû ìöùÿíäèñëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè äÿ ÿñëà óíóòìàç. Úÿáð, ùÿíäÿñÿ, ìöñÿëëÿñàò, êîñìîãðàôèéà âÿ ñàèð öëóìè-ðèéàçèéÿéè òÿÿëëöìëÿ, ìöùàêèìÿ âÿ òÿòÿááþ’ëÿ óüðàøûð, åéíè çàìàíäà ùÿì ÿìÿëÿ, ùÿì ìöùÿíäèñ, ùÿì äÿ ìöòÿôÿêêèð áèð àëèì ùÿéàòûíû éàøàðäû. Ãàçàíäûüû ïàðàëàðëà ìöâÿôôÿã îëàðàã åâäÿ èñòèðàùÿòÿ ÷ÿêèëèð, áèð òàãûì åëìè, ÿäÿáè, òàðèõè êèòàáëàðû ìöòàëèÿ âÿ ìöùàêèìÿ èëÿ èøòèüàë åäÿðäè. Âÿ àëäûüû, òîïëàäûüû ìÿ’ëóìàòû ùÿãèãè áèð åë ìöÿëëèìè êèáè áó úÿìèééÿòäÿ, î ìÿúëèñäÿ óçóí ìöáàùèñÿëÿðëÿ ÿòðàôûíäàêûëàðà äóéóðóðäó, äóéóðìàã èñòèéîðäó. Èøòÿ îíäàí Íàõ÷ûâàíà, Íàõ÷ûâàí ýÿíúëÿðèíÿ òîãóíàí èñòèôàäÿ äÿ áþéëÿ, òÿ’òèë çàìàíëàðûíäà âöãó áóëóéîðäó. Ìÿðùóì òÿãðèáÿí àëòìûø éàøëàðûíäà ýÿíú ðóùëó, ýÿíú ôèêèðëè áèð ïèðè-ìþùòÿðÿì èäè. Ìöòÿâÿôôà, ñÿðÿòàí (õÿð÷ÿíý) õÿñòÿëèéèíäÿí òÿðêèùÿéàò åòìèø... Øöáùÿñèç, áó úàíýöäàç õÿñòÿëèê, áó ãîðãóíú äÿðä ïÿê äÿ ÷ÿêèëèð äÿðäëÿðäÿí äåéèëäèð. Ëàêèí áó äÿðäè-áèàìàíäàí äàùà áþéöê, äàùà äÿùøÿòëè áèð äÿðä âàð êè, î äà áþéëÿ èíãèëàáëû âÿ ìÿðàãëû áèð çàìàíäà ÿáÿäèééÿí úèùàíà, úèùàíè-ùöððèééÿòÿ âèäà åòìÿñèäèð. Óçóí èëëÿðëÿ ùÿáñõàíÿ ýóøÿñèíäÿ, èøýÿíúÿëÿð àëòûíäà ÷ûðïûíàí, ìöäùèø âÿ ãàðàíëûã çèíäàíëàðäàí ãóðòóëìàã ùÿâÿñèëÿ ó÷àí áèð ìÿùáóñ, ôÿäàêàð áèð ìöúàùèä ùÿáñõàíÿíèí ãàïûëàðû à÷ûëûá äà ùöððèééÿò âÿ èíãèëàá àüóøóíà àòûëàúàüû ñûðàäà òÿðêè-ùÿéàò åäÿðñÿ, ÿúÿáà íÿëÿð äóéàð, íàñûë ìöçòÿðèá îëóð! Íÿ âÿçèééÿòäÿ áóëóíóð, íàñûë ìöòÿÿññèð îëóð?! Èøòÿ ìÿðùóì ìöøàðèëåéùèí ùàëû äà åéíè ìÿùáóñ ùàëûíû õàòûðëàòûð. Úÿíàáè-Ùàãã ðóùè-íÿúèáèíÿ ðÿùìÿò, åâëàä âÿ àèëÿñèíÿ, ÿùèááà âÿ ÿãðÿáàñûíà ñÿáð âÿ ìÿòàíÿò êÿðàìÿò åéëÿéÿ... Ùöñåéí Úàâèä “À÷ûã ñþç”, 9 èéóí 1917

240

Ì.Ò.ÑÈÄÃÈÉß ÌßÊÒÓÁËÀÐ (Ôàðñúàäàí òÿðúöìÿ)1 1 Íàõ÷ûâàí. Òÿðáèéÿ ìÿêòÿáèíäÿ ìÿðùÿìÿòëè âÿ ùþðìÿòëè Àüà Ìÿøÿäè Òàüû Ñèäãè úÿíàáëàðûíà ÷àòàúàãäûð. 21 úöìàäè-éöññàíè. Ðÿùìëè, áþéöê êèìñÿäÿí àëàñûíûç ñàëàì, Ëàéèã äåéèëÿì ìÿí Ñèçÿ ñàëàìûìû ÷àòäûðàì.

Ìÿêòóáóíóçóí ÷àòìàñû ùàããûíäà: õåéèðõàù âÿ éöêñÿê ìÿðùÿìÿòëè úÿíàá! Áó àéûí 15-äÿ úöìÿ àõøàìû ýöíö ìÿíè áàøûóúà åäÿí ìÿêòóáóíóç Àüà ìÿøÿäè ßñýÿð Îðäóáàäëû âàñèòÿñèëÿ ÷àòäû. Îíó àëäûãäà èøûãñûç ýþçöìÿ íóð âÿ êÿäÿðëè êþíëöìÿ ñöðóð ýÿëäè. Ìÿí êèìÿì êè, éîë òàïûì î ìÿðùÿìÿòëè êþíëöíÿ, Áàøûìûí òàúû – àéàã òîðïàüûí, ýþçöì ëöòôöíÿ, Ìÿùÿááÿòëè ìÿêòóáóí ìÿíè ýþéëÿðÿ éöêñÿëòäè, Äóà÷ûëàðûí è÷ðÿ áèð äàùà áàøûóúà åòäè.

Äàùà ñîíðà íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðûëûð êè, éàçäûüûíûçà ýþðÿ èíäèéÿäÿê áó òàãñûðëû ãóëóíóçäàí èêè ìÿêòóá àëìûø âÿ áèð ìÿêòóá ÿëèíèçÿ ÷àòìàìûøäûð. Ìÿí áó ìÿêòóáóí ÷àòìàìàñûíà õåéëè òÿÿúúöá åäèðÿì. Î ìÿêòóáäà ìÿí áèð íå÷ÿ õÿáÿðëÿðëÿ éàíàøû ñåë ÿùâàëàòûíäàí äà éàçìûø, ÷îõ èñðàðëà Ùàúû Ùÿìçÿ Àüà úÿíàáëàðûíà òàïøûðìûøäûì êè, îíó Ñèçèí àäðåñèíèçÿ ýþíäÿðñèí. Î äà ñþç âåðìèøäèð êè, òåçëèêëÿ îíó éîëà ñàëñûí. Èíäè öìèä åäèðÿì êè, ìÿêòóáóí éàçûëìàñû ùàããûíäà ñþçñöç ùå÷ áèð ýöìàí, òÿðÿääöä ãàëìàìûøäûð. ×öíêè ìÿí þç ñþçöìö åòèðàô åäèð âÿ èêèíúè ìÿêòóáäà äà éàçìûø èäèì êè, èíàíìàñàíûç, îíóí éàçûëìàñûíäà øöáùÿ åòñÿíèç, Ùàúû Ìèðçÿ Àüàéà éàçûá ñîðóøóí. Ìÿí þç ñþçöìöí öñòöíäÿ äóðìóøàì, èíàíìûðñûíûç éàçûá ñîðóøìàã äà èñòÿìèðñèíèçñÿ, îíäà àðòûã ìÿíèì ÿëàúûì íÿäèð? Àëëàùà àíä îëñóí, íÿ åäÿúÿéèìè áèëìèðÿì. Áÿäáÿõòëèéÿ äþçìÿêäÿí âÿ äàíëàüà ãàòëàøìàãäàí ñàâàéû ôèêðèìÿ áèð øåé ýÿëìèð. Áèð äÿ ñèçèí ðÿôòàðûíûçà òÿÿúúöáëÿíèð âÿ ùåéðàí ãàëìûøàì. Éàçûðñûíûç: “Èíäè ùÿð èêè ìÿêòóáó ñòîë öñòöíÿ ãîéóá, òàðèõëÿðèíè éîõëàéûðàì”. Ùå÷ __________ 1 Ôàñúàäàí òÿðúöìÿëÿð Èñìàéûë Øÿìñèíäèð.

243

ôèêèð åòìèðñèíèç êè, áó, ìÿêòóáäóð, îíäà ñÿùâ îëà áèëÿð, òàðèõè äöçýöí éàçûëìàéà áèëÿð. Áÿëêÿ äÿ ïî÷òäà, ÷àïàðõàíàäà èòäè, íåúÿ êè, Ñèçèí êå÷ìèø ìÿêòóáóíóç èòìèøäèð. Èíäè î ìÿêòóá ùàããûíäà Ìÿøÿäè Àüàäàí ñîðóøäóãäà äåéèð – óñòàäûíäàí ñÿíèí àäûíà ìÿêòóá ÷àòìàìûøäûð. Ïî÷òäàí ñîðóøàíäà úàâàá âåðèð êè, ÷àïàðõàíà ñÿíèí àäûíà ìÿêòóá àëìàìûøäûð. Íÿùàéÿò Ñèç þçöíöç ôèêèð åòñÿíèç, ýþðÿðñèíèç êè, áó ìÿêòóáóí èòìÿñè íÿ Ñèçèí óúáàòûíûçäàíäûð, íÿ äÿ êè÷èéèíèç ìÿêòóá ýþíäÿðìÿêäÿ ìöãÿññèðäèð. Áóíëàðûí ùàìûñû Èðàí ïî÷òàñûíûí èíòèçàìñûçëûüûíäàíäûð êè, èòèááàòàí øåéèí ìÿñ’óëèééÿòèíè ìÿùç þç öçÿðèíÿ ýþòöðÿí éîõäóð. Éàçìûøäûíûç êè, ìÿøÿäè ßñýÿð Àüà Îðäóáàäëû òàúèðäÿí õàùèø åäèì ìÿíèì àäûìà Íàõ÷ûâàíà àðòûã ãÿçåò ýþíäÿðèëìÿéÿúÿéè ùàããûíäà Ñèçèí âÿ ìÿíèì ñèôàðèøèìè “Íàñèðè” ãÿçåòè ðåäàêñèéàñûíà ÷àòäûðñûí. Ëàêèí ìÿí úÿíàáûíûçûí áó õàùèøèíè íÿ ôèëàíêÿñëÿðÿ éåòèðäèì, íÿ äÿ î ñèôàðèøè î úÿíàáà ÷àòäûðäûì. Ñÿáÿáè áóäóð êè, áó ýöíëÿðäÿ ùÿìâèëàéÿòëèëÿðäÿí áèðè áèçèì ùöúðÿéÿ ýÿëìèø èäè. Áèçèì Íàõ÷ûâàíà ýåäÿúÿéèìèçäÿí ñþç à÷ûëäû. Î áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðäö êè, áó àéûí àõûðûíàäÿê, éà ðÿúÿá àéûíûí áèðèíúè îí ýöíöíöí ÿðçèíäÿ Íàõ÷ûâàíà ýåäÿê. Èíäè áèç äÿ áåëÿ ãÿðàðà ýÿëäèê êè, åëÿ åäÿê. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí ñèôàðèøèíèç ùàããûíäà õàùèø åòìÿäèì, ÷öíêè áèç îí ýöíÿäÿê Íàõ÷ûâàíà ýåòìÿëèéèê. Ìÿ’ëóì îëóð êè, Ñèç äÿ ãÿçåòèí ïóëóíó þäÿìèñèíèç. Èíäè íÿ ö÷öí ãÿçåòèí ïóëó àðàäàí ýåòñèí? Èíäèéÿäÿê ôàéäàñûç ìÿíèì àäûìà ýÿëìèøäèð. Èíäè íÿéÿ ëàõûìäûð êè, Íàõ÷ûâàíà ýåäÿúÿéèìèç âàõòäà õàùèø åäÿê ýþíäÿðìÿñèíëÿð. Èíøààëëàù Íàõ÷ûâàíà ýÿëäèêäÿí ñîíðà ÿýÿð ìÿíèì àäûìà éàçûëìûø îëàðñà, ìöâÿããÿòè îëàðàã ïî÷òäàí àëûá îõóéàðàì. Ñèçèí ìÿêòóáóíóç ÷àòàí êèìè áåø úèëä “Òÿñùèùöë-ùåñàá” êèòàáû âÿ áèð øöøÿ ÿëà ìöðÿêêÿá áàçàðäàí àëäûì. Ëàêèí èêè-ö÷ ýöíäöð êè, íÿ àðõàéûí, íÿ äÿ ãåéðè-àðõàéûí àäàì òàïìûðàì êè, îíëàðû ýþíäÿðÿì. Ùÿòòà êàðâàíñàðàëàðäà äà àõòàðìûøàì, òàïà áèëìÿìèøÿì. Éóõàðûäà äåäèéèì ñþùáÿòäÿí ñîíðà áó ãÿðàðà ýÿëäèì êè, îíëàðû þçöìëÿ ýÿòèðèì, ÷öíêè êèòàáëàðäàí áèðè êþùíÿ âÿ úèëäè éûðòûëìûøäûð. Îíëàðû áó âÿçèééÿòäÿ Ñèçÿ ýþíäÿðñÿì õÿúàëÿò îëàðàì, Ñèçÿ ýþíäÿðìÿê ö÷öí ëàéèã äåéèëäèð. Èíøààëëàù Íàõ÷ûâàíà ýÿëäèêäÿí ñîíðà úèëèä÷èéÿ âåðÿðÿì, éàõøû úèëäëÿ Ñèçÿ òÿãäèì åäÿðÿì êè, ëàéèãëè îëñóí. Áèð äÿ éàçìûøäûíûç êè, ìÿíèì êå÷ìèø ìÿêòóáëàðûì ÷îõ ãûñàäûð. Èíäè îíëàðûí ãûñàëûüûíà ÿâÿç îëàðàã, Ñèçÿ éàçàúàüûì ìÿêòóáó î ãÿäÿð óçàäàúàüàì êè, îíó îõóéóá ãóðòàðìàã ö÷öí èêè ñààò ÿçèç âàõòûíûçû ñÿðô åäÿñèíèç, àõûðäà äà ìÿ’íàñûç âÿ áîø îëäóüóíà ýþðÿ ùå÷ áèð íÿòèúÿ àëìàéûá áèð õÿáÿð ÿëäÿ åòìÿéÿñèíèç 244

âÿ áåëÿëèêëÿ êå÷ìèø ìÿêòóáëàðûìà øöêð åäÿñèíèç. Éåíÿ äÿ ìÿêòóáóìóí ïîçüóí õÿòòèíäÿí âÿ ùÿðôëÿðè áèð-áèðèíèí àðäûíà ãîøìàüûìäàí äàíûøìûøäûíûç. Äèýÿð éåðäÿ èñÿ ìöðÿêêÿá ñþçëÿð âÿ ÷ÿòèí èáàðÿëÿð èøëÿòäèéèìÿ èøàðÿ åòìèøäèíèç. Íÿ åäèì, Ìèðçÿ! Õÿòòèìèí ïîçüóíëóüó âàõòûí äàðëûüûíäàíäûð, íåúÿ êè, áó ìÿêòóáó äàð âàõòûìäà éàçìûøàì. ×ÿòèí èáàðÿëÿðÿ ýÿëäèêäÿ ìÿíÿ åëÿ ýÿëèðäè êè, î èáàðÿëÿð õîøóíóçà ýÿëÿúÿêäèð, éîõñà ìÿíÿ ÷ÿòèíëèéè éîõäóð êè, áàøãà úöð éàçûì. (Êè÷èéèíèç Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ, úàâàá ëàçûì äåéèëäèð)

2 Ìöÿëëèì úÿíàáëàðû! Àëëàùà øöêöð êè, ñàüëàì âÿ ñÿëàìÿòñèíèç. Èêèíúè, äÿéÿðñèç ãóëóíóç êå÷ìèøäÿ úÿíàáàíûçà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèø èäèì. Áèð íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, úàâàáû éîõäóð. Áèëìèðÿì ñÿáÿáè íÿäèð? Áóíà áàèñ êèìäèð? Áþéöêëÿð àç áèëèêëèëÿðÿ å’òèíàñûç îëóðëàðìû? Øàýèðäëÿðÿ ãàéüûêåøëèê áþéöêëöéö ÿñêèëòìÿç. Ñöëåéìàí î úÿëàëû èëÿ ãàðûøãàíû áåëÿ íÿçÿðèíäÿí ãà÷ûðìàçäû. Áóíäàí ÿëàâÿ: Äîüðó äåéèë êè, öðÿêäÿí öðÿéÿ éîë ýåäÿð, Öðÿéèì ãöññÿäÿí éàíûð, öðÿéèíäÿ éîõ ùå÷ áèð õÿáÿð. Äèäàðûíû ýþðìÿéÿ öðÿéèìäÿ îëàí øþâãö, Öðÿéèì áèëèð, ìÿí áèëèðÿì, áèð äÿ áèëèð öðÿéèì. Èñòÿìÿäè áèçè ãÿëáèí ñåâìÿäè, áèëìÿì íå÷èí ñåâìÿäè. Áèçÿ ãÿëáèí éàíìàäû, áèëìèðÿì íå÷èí éàíìàäû.

Àëëàùà øöêöð êè, ýþç àüðûñû ðÿää îëóá. Àëëàùûí ÿí áþéöê íåìÿòëÿðèíäÿí áèðè îëàí ñàüëàìëûã âàðäûð. Éöêñÿê úÿíàáûíûçûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûëûð êè, áó ãûñà, ùÿãèð ìÿêòóá ÿëèíèçÿ ÷àòäûãäà úàâàáûíû ýþíäÿðÿñèíèç, áóíà ýþðÿ êè, ùÿääÿí àðòûã ìÿíÿ íèýàðàíëûã öç âåðìèøäèð. Äöçýöí éîëó èçëÿéÿíëÿðÿ, Ñèçÿ âÿ Ñèçèíëÿ îëàíëàðà ñàëàì ýþíäÿðèðÿì. Ìÿøÿäè Ñÿôÿð áàáàéà âÿ ýþçöíöçöí èøûãëàðûíà ñàëàì ñþéëÿéèðÿì. Âàõò äàðäûð. Øàýèðäèíÿì ìÿí ùÿð çàìàí äèëÿéèðÿì, Î øÿí äîäàãëàðûíäàí áèð òÿáÿññöì þéðÿíÿì. Öìèäè-ÿôâ

245

3 Áþéöê óñòàä âÿ úÿëàëëû àòàìûç! Áèðèíúè, Ñèçèí ñàüëàìëûüûíûç ùÿìèøÿ áèçèì äèëÿéèìèç âÿ àðçóìóç îëìóøäóð. Èêèíúè, íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðûëûð êè, áó ôàíè âÿ ñÿäàãÿòëè êè÷èéèíèçèí öðÿê ìÿùÿááÿòèíè âÿ ìÿ’íÿâè ìöíàñèáÿòëÿðèíè ìÿíèì òÿðúöìåéè-ùàë âÿ øÿðùè-ÿùâàëûìäà ãåéä åäÿðÿê, þç òöêÿíìÿç ìÿðùÿìÿòèíèçëÿ ìÿíè éàä åäÿñèíèç. Áèð àéäûð êè, ãèéìÿòñèç ãóëóíóç úÿíàáûíûçà ïî÷òëà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèøÿì, úàâàáûíû àëìàìûøàì. Ñÿôÿð àéûíûí îíóíäà èäè êè, áó ìÿêòóáó éàçäûì, îíäà äÿùøÿòëè ñåë ÿùâàëàòûíäàí äà õÿáÿðëÿð éàçìûøàì. Èíäè áèëìèðÿì, áó óçàã äöøìöø ãÿðèáäÿí èíúèìèøñèíèç êè, ëöòôöíöçö àçàëäûá, àðòûã éàä åòìèðñèíèç, éà äà èøèíèçèí ÷îõëóüóíäàí óíóòìóøñóíóç. Ùàëáóêè, ìÿí þç ñÿäàãÿòèìè ìöìêöí ãÿäÿð ýþñòÿðìèø âÿ ìÿùÿááÿòèìè áèëäèðìèøÿì. ßâÿçèíäÿ èñÿ õöñóñè áèð ìÿðùÿìÿò ýþðìÿìèøÿì. Âàð ìÿíèì ÷îõëó ýèëåéèì ñÿíäÿí, Áèëìÿì íÿ øèêàéÿò åäèì ñÿíäÿí.

Ùÿð ùàëäà ìÿí þç òàëåéèìäÿí øèêàéÿòëÿíìÿëèéÿì. Áàùàðûí øÿíëèêëÿðè øîðàíëûã éåðäÿ ùàñèë, ñÿìÿð âåðìÿç âÿ î ùÿð äàøûí öñòöíäÿ äàéàíìàç. Ùÿð øåéèí úþâùÿðèíäÿ ãàáèëèééÿò îëìàã øÿðòäèð. Öìèä âÿ àðçó áÿñëÿéèðÿì êè, èòêèí âÿ óçàã äöøìöø áó ãÿðèáÿ ùÿð àõøàì âÿ ñÿùÿð ìÿðùÿìÿò íÿçÿðèíèçè ñàëàñûíûç. Êþíëöíö êþíëöì êèìè ÿýÿð åòñÿí, Ìÿíäÿêè ìþùíÿòè ñÿí äÿðê åäÿðñÿí. Òîõ ÷þðÿê ãàéüûñûíû áèëìÿç áåëÿ, Àú éàâàí ÷þðÿê éåéÿð ÷îõ ùÿâÿñëÿ.

Éàçäûüûíûç ìÿñÿëÿ ùàããûíäà õÿáÿð âåðèðÿì êè, “Íàñèðè” ãÿçåòèíè àáóíÿ èëÿ àëûá îõóìàã àðòûã ëàçûì äåéèëäèð. ×öíêè ö÷ ýöí áóíäàí ÿââÿë áóðàéà ýÿëÿí áèð ñåéèä ùÿêèì àðà-ñûðà ìÿêòÿáÿ éîëó äöøöð, ãàðäàøûìëà äîñòäóð. Îíà ùÿð îí ýöíäÿí áèð “Íàñèðè”, “Èççÿò”, “Èòòèëà” ãÿçåòëÿðè àéðûúà îëàðàã âåðèëèð, î äà ýÿòèðèá ìÿêòÿáäÿ îõóéóð. Ìÿí èñÿ îíäàí àëûá îõóéóðàì. Èíäè àðòûã àáóíÿ îëìàã ëàçûì äåéèëäèð. Áàøãà ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà ýþðöøÿíäÿ äàíûøàðûã. Ñÿôÿð éîëäàøëàðûì Àüà Ìèð Ùöñåéí àüàéà âÿ Àüà Ìÿøÿäè ßëè úÿíàáëàðûíà, ýþçöìöí èøûüû Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëèéÿ, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä 246

Ùöñåéíÿ âÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿä Ñàäûüà ñàëàì éåòèðèí, âÿññÿëàì. Ñèçÿ ìÿùÿááÿò áÿñëÿéÿí Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ. 1315 (1893)-úö èë ñÿôÿð àéûíûí 10-äà. Éåíÿ íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðûëûð êè, ñÿôÿð àéûíûí áèðèíäÿí ñÿêêèçèíÿäÿê “ßìñèëÿ” âÿ “Øÿðùè-Àìèë” êèòàáëàðûíû îõóéóá, áèòèðäèì. Àéûí ñÿêêèçèíäÿí áÿðè “Ñÿðôè-Ìèðè” îõóéóðàì. Èíøààëëàù àõûðûíàäÿê “Ñÿðôè-Ìèðè” äÿ áèòèðèá, “Òÿñðèô” êèòàáûíû îõóéàúàüàì, âÿññÿëàì. Áóíäàí àðòûã íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðûëàúàã ìÿòëÿá éîõäóð. Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ

4 Íàõ÷ûâàíäà. Éöêñÿê ìÿðòÿáÿëè, ùþðìÿòëè áþéöéöì Ìÿøÿäè Òàüû Ñèäãè úÿíàáëàðûíà (îíóí éöêñÿê ñÿäàãÿòè ÿáÿäè îëñóí) ÷àòàúàãäûð. Îðóúëóã àéûíûí 11-äÿ Äîñò-àøíàëàðûìûçäàí óììóøäóã áèç éîëäàøëûã, Äöçýöí îëìàäû áó ôèêèð, ýþðöíöð êè, áèç ÷àøäûã.

Ðóùóì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí! Ñàëàìäàí ñîíðà, ìÿðùÿìÿòëè úÿíàáûíûçûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûðàì êè, óçóí ìöääÿòäÿí áÿðè âÿ ÷îõäàíäûð êè, ôÿäàêàð ãóëóíóçó ìÿðùÿìÿòëè íÿçÿðèíèçäÿí ÷ûõàðûá, ëöòôöíöçö ÿêñèëòìèñèíèç. Ìÿíè òÿÿúúöáëÿíäèðÿí, ùåéðÿòÿ ñàëàí áóäóð êè, áåëÿ å’òèíàñûçëûüûíûçà âÿ ìÿêòóá éàçìàìàüûíûçà ñÿáÿá íÿ îëà áèëÿð? Áèçÿ ãàðøû êþíëöí... Õöëàñÿ: Ýèëåéëÿíèð ñàäèã êþíëöì î ìåùðèáàí úÿíàáûíäàí, Íÿ ãÿäÿð áèð îâóú òîðïàã äþçÿ áèëÿð àðòûã áóíäàí.

Áàøûíûçû àüðûòìàéûì, ìÿãñÿäèì áóäóð êè, ìÿí Óðìèéàéà äàõèë îëäóüóì èëê ýöíëÿðäÿ úÿíàáûíûçà áèð íå÷ÿ ìÿêòóá éàçûá ýþíäÿðìèø âÿ ãÿçåòèí ýåúèêìÿñèíè äÿ îðàäà áèëäèðìèø èäèì. Èíäè ýþðöðÿì êè, òàãñûð õàðàáà ãàëìûø Èðàí ïî÷òóíäàäûð. ×öíêè ìÿí äÿôÿëÿðëÿ ïî÷òäàí ñîðóøìóøàì êè, Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ Íàõ÷ûâàíëû àäðåñèíÿ ãÿçåò âàðìû? Úàâàá âåðèáëÿð – éîõ, Ìÿùÿììÿä Ùöñåéí Àáäóëëàçàäÿ... àäûíà âàðäûð. Ùÿð ùÿôòÿ îíóí éàíûíà ýåäèá ñîðóøìóøàì, ìÿíäÿí öçð èñòÿéèá äåéèáäèð êè, 247

áàøà äöøìÿäÿí âÿ áèëìÿäÿí ïî÷òäàí ìÿíÿ âåðìèøëÿð, ìÿí äÿ àëûá îõóéóðàì. Ãÿçåò îõóìàüà ÷îõ ùÿâÿñèì îëäóüó ö÷öí äåìÿìèøÿì. Åéáè éîõäóð, áèç áóíà ñåâèíÿðèê êè, õàðàáà ãàëìûø Èðàíäà ãÿçåò îõóìàüà ùÿâÿñêàð òàïûëñûí, ãîé áèçÿ ÷àòìàñûí. Áóíäàí ÿëàâÿ, õàðèúÿ ýþíäÿðèëÿí ùÿð ìÿêòóáäà, éà ãÿçåòäÿ ýþíäÿðèëÿí øÿùÿðèí àäû ìÿ’ëóì îëìàçñà ñàùèáèíÿ ÷àòìàç. Õöëàñÿ, òÿãñèð àäðåñ âåðÿíäÿ, éàçàíäà, ÷àòäûðàíäà âÿ îíó àëàíäàäûð, éîõñà áóðàäà ùå÷ êèì ýöíàùêàð äåéèëäèð. Àëëàùà øöêöð èêè ùÿôòÿäèð ïî÷òäàí ãÿçåòè àëûá îõóéóðàì. Ãàáàãêû ãÿçåòëÿðè äÿ àëìûøàì, àðõàéûí îëóí. Ùþðìÿòëè úÿíàáûíûçäàí áèð õàùèøèì äÿ âàð. Î áóíäàí èáàðÿòäèð êè... Þçöíöçöí ÿùâàëûíûç âÿ õÿáÿðëÿðèíèç ùàããûíäà ýåíèø ìÿ’ëóìàò ìÿíÿ ýþíäÿðèá, ìÿíè ìèííÿòäàð åäÿñèíèç. ßýÿð ùàë-ùàçûðäà ßëèðçà úÿíàáûíûçûí éàíûíäà îõóéóðñà ùå÷, éîõ èñÿ òÿêðàð ñèçäÿí õàùèø åäèðÿì îíó þç éàíûíûçà ÷àüûðûá ýöíäÿ áèð-èêè ñààò îíóíëà ôàðñ äèëèíäÿ ìÿøüóë îëàñûíûç. Çÿùìÿò ùàããûíäà íÿçÿðäÿ íå÷ÿ òóòñàíûç ìÿí þäÿìÿéÿ ùàçûðàì. Áóíà ýþðÿ êè, î äà ìÿíèì êèìè àâàðà-ñÿðýÿðäàí ãàëìàñûí âÿ áèð-èêè èëäÿí ñîíðà îíó Èðÿâàíà, éà íÿñèùÿò ýþðäöéöíöç äèýÿð éåðäÿ ìÿêòÿáëÿðèí áèðèíÿ ãîéàã, åëìèíè òÿêìèë åòñèí, èíñàíèééÿò áóëàüûíäàí, ùå÷ îëìàñà, áèð ãóðòóì äàäñûí. Öìèä åäèðÿì êè, õàùèøèìè éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ ñÿéèíèçè ÿñèðýÿìÿçñèíèç. Òÿìÿííà åäèðÿì õÿòòèìèí ïèñëèéèíè áàüûøëàéàñûíûç. Ìöðÿêêÿáèí îëìàìàñû âÿ ýåúÿ éàðû þçöìö ïèñ ùèññ åòìÿéèì õÿòòèìèí ïîçüóíëóüóíà âÿ ìÿòëÿáèí ïÿðèøàíëûüûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Ìÿêòóáëà áàøûíûçû àüðûòäûüûìà ýþðÿ ÿôâèíèçè äèëÿéèðÿì. Ùÿìèøÿ Ñèçÿ õèäìÿò ö÷öí òàïøûðûãëàðûíûçû âÿ òÿñàäöôè ìöðàúèÿòëÿðèíèçè ýþçëÿéèðÿì. Ùþðìÿòëè Àüà ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè Àüà Øÿðôèîâ úÿíàáëàðûíà ñàëàìûì âàð, âÿññÿëàì. Êè÷èéèíèç Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ

5 Íàõ÷ûâàíäà. Ùþðìÿòëè àüà, èççÿòëè áàø÷û Àüà Ìÿøÿäè Òàüû Ñèäãè úÿíàáëàðûíûí (Àëëàù îíóí éöêñÿê ìÿðùÿìÿòèíè ÿáÿäè åòñèí) íÿçÿðèíÿ ÷àòàúàãäûð.

2 úÿìàäèéÿëÿââÿë 1321 (1903) Ðóùóì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí! Áèðèíúè, öìèä åäèðÿì êè, úÿíàáûíûçûí éöêñÿê èãáàëëû âàðëûüûíûç òàì ñàüëûüà ìàëèêäèð. Èêèíúè, Ñèçèí íÿçÿðèíèçÿ ÷àòäûðûðàì êè, ìÿí ðÿáèóë-ÿââÿë àéûíûí 13-äÿ (21-úè èë) Óðìèéÿéÿ 248

÷àòäûì. Ïî÷òäàí êå÷ÿíäÿ èñòÿäèì êè, êÿëìÿ éàçûá áàøûíûçû àüðûäûì âÿ áèð ãÿäÿð ãèéìÿòëè âàõòûíûçû àëûì. ×àïàð âàõòû êå÷èðäè âÿ âàõò äàð èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿêòóá éàçìàã ìöìêöí îëìàäû. Áó ýöí ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ùå÷ îëìàñà, áó íå÷ÿ êÿëìÿíè éàçà áèëäèì: Áó ãèéìÿòñèç ãóëóíóç Óðìèéÿéÿ ÷àòäûãäà éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ ñå÷èíú, øàäëûã âÿ ôÿðÿù ìÿíÿ öç âåðäè, öðÿéèì à÷ûëäû. Äîüðóäàí äà Óðìèéÿ Ðèì þëêÿñè ãèòÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Øÿùÿð þçö ñÿôàëû, úÿìààÿòè ñàô öðÿêëè, ñàäÿëþâù, ùàìûñû ñÿíàéå âÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû èøëÿðèíäÿ ìÿùàðÿò ñàùèáè, êÿñáêàðëûãäà, òèúàðÿòäÿ ãàáèëèééÿòëè îëàðàã, þëêÿíèí âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí èíêèøàôûíà ðÿüáÿò ýþñòÿðÿíäèðëÿð. Ëàêèí ìèíëÿðëÿ òÿÿññöô îëñóí êè, èíýèëèñ âÿ ðóñ êèëñÿëÿðè çÿíýëÿðèíèí ýóðóëòóñó öíñèééÿòñèç ìöñÿëìàíëàðûí âÿ èðàíëûëàðûí àçàí ñÿñëÿðèíÿ öñòöí ýÿëèð. Îíëàðûí ìöñÿëìàíëûã àëÿìèíÿ ãÿòèééÿí å’òèíàëàðû éîõäóð. Ýöíäÿí-ýöíÿ þç èøëÿðèíèí èðÿëè ýåòìÿñèíÿ ÷àëûøûð, ìèëëÿòëÿðèíè àðòûðìàüà âÿ áàøãà èøëÿðèíÿ ñÿ’é ýþñòÿðèðëÿð. Øÿùÿðèí ùÿð òÿðÿôèíäÿ, îðòàäà éåðëÿøÿí ýåíèø ñàùÿëÿðè, î úöìëÿäÿí åíè âÿ áîéó àçû ö÷-äþðä âåðñò îëàí “Äèëýöøà” áàüûíû èíýèëèñëÿð ÿëèíÿ àëûá îðàäà ýåíèø ëàéèùÿëÿð öçðÿ ýþçÿë áèíàëàð, õÿñòÿõàíàëàð, õîøà ýÿëÿí ìÿêòÿáëÿð òèêìèø, êèëñÿéÿ îõøàð ìþùêÿì ãàëàëàð ÷ÿêìèø, øÿùÿð ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ îíëàðà êèëñÿ êèìè øþùðÿò ãàçàíäûðìûøëàð. Åëÿúÿ äÿ áóðàäà ðóñ êèëñÿëÿðè Íàõ÷ûâàíäà îëàí êèëñÿëÿðäÿí îí äÿôÿ àðòûã ýåíèø âÿ áþéöêäöð. Áóíëàð åéíè ùàëäà ìþùêÿì ãàëàäûð êè, àäûíû êèëñÿ ãîéìóøëàð. Àäðåñ:Óðìó, Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ

Ã.ØßÐÈÔÇÀÄßÉß ÌßÊÒÓÁËÀÐ 1 Íàõ÷ûâàíäà úÿíàá ìÿàðèôøöàð âÿ ôÿçèëÿòàñàð, ãÿìêöñàðè-ìèëëÿò âÿ úàííèñàðè-ìÿäÿíèééÿò, ÿôÿíäèì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè àüà Øÿðèôîâ äàìÿ ëöòôÿùö ùÿçðÿòëÿðèíèí ùöçóðè-àëèëÿðèíÿ âöñóë îëàí 1428 ðÿáèöë-ÿââÿë Äÿðñÿàäÿò. Ìààðèôïÿðâÿð ÿôÿíëèì ùÿçðÿòëÿðè! ßââÿëÿí öìèä âÿ ðèúà åäèéîðóì êè, ðèúàëè-ùèììÿò âÿ ÿðáàáèãåéðÿò ùÿïñè ñÿëàìöëìèçàú îëóá êÿìàëè-ñèùùÿò âÿ èñòèãàìÿòäÿäèðëÿð. Âÿ ñàíèéÿí ëèëëàùè-ùÿìä âÿëìèííÿ, ôÿäÿâè ñàéåéè-ìÿðàùèì-âàéåéèùÿçðÿòè-õöëàôÿòïÿíàùäÿ êÿìàëè-ÿìíèééÿò âÿ ìÿìíóíèééÿòëÿ ñåéðö 249

ñÿéàùÿò âÿ êÿñáè-ìÿ’ðèôÿò åäèá, äöðëö-äöðëö èñòèôàäÿëÿð åäèðÿì. Èíøààëëàù òÿàëà, áóíäàí ñîíðà áÿ’çè ÿùâàëàòè-ëàéèãÿ âÿ èòòèôàãèééÿò ëöçóì ïåéäà åäèðñÿ, ìöñàìèùÿ åòìÿéèá, òÿôñèëÿí õèäìÿòè-àëèéÿíèçÿ ìÿ’ðóç åäèðÿì. Èøòÿ àðòûúàã ìöçàùèìè-Þâãàò îëìàéûá, áèð ïàð÷à èõòèñàðÿí øÿðùè-ùàë öíâàíèëÿ èôàäåéè-ìÿðàì åäÿëèì. Ôÿçèëÿòëè ÿôÿíäèì! Ùàìàí ýöí êè, ôÿäÿâè úÿíàáûíûçëà õóäàùàôèç åäèá øèìåíäèôåð ìþâãèôèíÿ ðÿâàí îëäóì, ýþìðöê ãàáàüûíäà áåø àðãàäàø áèð ôàéòîíà ìèíèá ÿñíàéè-ðàùäà áèð çàâàëëû áÿëàéÿ óüðàäûã, áþéëÿ êè, ôàéòîí éöçöãîéëó îëóá áèçèì ùÿïèìèçè àëòûíà àëäû âÿ ãàéÿò ðàùàòñûç åòäè; ïÿðèøàíùàë âÿ ïÿæìöðäÿùàë ìþâãèôÿ âàðûá êÿíäèìèçäÿ éàìàí áèð ôÿíàëûã ìöøàùèäÿ åòäèê. Ñîíðà àðòûã çÿùìÿòëÿ áèëåò ýþòöðöá øèìåíäèôåðÿ ìèíèá ýåúÿ ñàÿò 9-äà Óëóõàíëû ìþâãèôèíÿ âàðûá, áèð ãà÷ ñàÿò îðàäà èñòèðàùÿò åäèá, ñîíðà Áàòóìà éåêñÿðÿ áèð áèëåò àëäûì; Òèôëèñ ìåâãèôèíäÿ àðãàäàøëàðûì ìàðàãëàíûá èêè ýöí îíëàðëà Òèôëèñäÿ ãàëìàüûìû õàùèø åòäèëÿð. Áÿíäÿ òÿìÿððöä åòìÿéèá øåéëÿðèìè “õðàíåíèéÿ” êàíòîðóíà ûñìàðëàéûá ôàéòîíëà “Àõóíäîâ” ìåùìàíõàíÿñèíÿ ýåäèá äÿ ãÿðàð òóòäóã. Ùàìàí ýöí áèð ïàð÷à ñÿéàùÿò åäèá êÿíäè îáàìûçà åâäÿò åéëÿäèê. Éàðûíêè ýöí áèð îôèòñåðÿ áîìáà àòûëìàñûíû åøèäèá êÿíäèìèçäÿí äîëàéû áèð ïàð÷à âÿ ôÿíàëûã ìöøàùèäÿ åòäèê. Øèìåíäèôåð áèëåòèíèí âàãòûíûí áèòìÿñèíè âÿ áèðè ýöí äÿõè àðòûã áèð ôÿíàëûüà óüðàìàüû ìÿääè-íÿçÿð åäèá äÿ àãøàì ÷àüû øöðèøëè âÿ ôÿíà áèð çàìàíäà êÿíäèì ôÿðäè-õåéèð äûøàðäà Øåéòàíáàçàðû êå÷äèêäÿí ñîíðà áèð íÿôÿð ìöñÿëìàí áóëóíìàç èêÿí ëàáöä âÿ íàÿëàú ãàëûá, Òàíðûéà ïÿíàù åäèá ìåâãèôÿ éàíàøäûì. È÷ÿðèñèíÿ âàðûá äà äÿõè áèð ìöñÿëìàí ýþðÿìÿäèì. Úàíûì äÿõè çèéàäÿ ñûãûëäû, ÷öíêè ùÿð áèð òÿðÿôäÿí ôÿíàëûã âÿ äàðëûã ýþðöá äÿ çèéàíëû áèð êþòöëöê ìöøàùèäÿ îëóíóðäó. Ãÿðÿç, òóëè-êÿëàìÿ ìöáòÿëà îëìàéàëûì. Áàòóì øèìåíäèôåðèíèí âàãòû éàãûíëàøäûãäà ãÿáçè íàñèëøèêÿ âåðäèì, øåéëÿðèìè åéè áèð êóïåäÿ úÿì åäèá áèçè ðàùàòëàíäûðûá ýåòäè. Ö÷ íÿôÿð ýöðúö áÿíÿ Áàòóìà êèáè àðãàäàø îëäó. Áèð áó÷óã ñàÿò ãÿäÿð îíëàðëà àëûøäûãäà áÿ’çè ìÿòëÿáëÿðäÿí: êÿíäèëÿðèíèí ìÿçëóìèééÿòèíäÿí åðìÿíèëÿðèí úèíàéÿò âÿ õÿéàíÿòèíäÿí âÿ Ãÿëéàíîâóí çöëì âÿ øÿãàâÿòèíäÿí íÿãë åäèá, àòÿøïàðÿ êèáè éàíûá éàãûëûðëàð èäè. Ñîíðà ùÿïèìèç óéãóéà íàèë îëàðêÿí éåêäèýÿðèìèçäÿí èñòèçàí åäèá ýåúÿ ñàÿò 11-äÿ óéóäóã. Ñÿùÿð ñöáùäÿí óéãóäàí ãàëãàðêÿí, øèìåíäèôåð éîëóíóí ÿòðàôûíû ñåéð åòìÿê öíâàíèëÿ áàãàðêÿí, ýþçöìöç çàâàëëû ýöðúöëÿðèí éàíûá éàãûëìûø, 250

ãàðÿò âÿ éÿüìà îëìóø äàì âÿ äàøëàðûíà äöøäö: ÷å ãóéÿì êè, íÿãîôòÿíÿì áåùòÿðÿñò1. Ãÿðÿç, Áàòóìà âàðèä îëóá, áèð ãà÷ ýöí èãàìÿòäÿí ñîíðà “çàãðàíè÷íû ïàñïîðò” àëûá àç-÷îã éîë òÿäàðöêö ìöùÿééà åäèá âÿ áèð äÿñò “àëàôðàíãà” ÿëáèñÿñè âÿ áèð åéè ôÿñ âÿ áàøãà áèð òàãûì øåéëÿð úÿì åäèá, “Ïàãè” àäëû ôðàíñûç âàïîðèëÿ àïðåëèí 19-äà àãøàì Äÿðñÿàäÿò òÿðÿôÿ àçèì îëäóì âÿ âàïîðäà äþðò íÿôÿð îñìàíëû òöðêëÿðèëÿ àðãàäàø îëóá, áèð ïàð÷à öìóð îðóøäóì, ÷öíêè ÿôÿíäèëÿð Ìîñêîâäàí ýÿëìèø ìàëè-ôÿòóðÿ òàúèðè âÿ îãóìóø, äöíéàíûí øèìäèêè ÿùâàëö åâçàíûíäàí õÿáÿðäàð ùÿðèôëÿð èäè. Àéûí èéèðìèñèíäÿ ñöáù âàïîðóìóç Òðàáçîíà éàíàøäû. Àëòû ñàÿò îðàäà éöê àëàúàüûíû áèëèá, óôàã ãàéûãëàðà ìèíèá äÿ áèð ãà÷ ñàÿò áÿ ÿçìèñÿéàùÿò Òðàáçîíäà äîëàøäûã... Òðàáçîí ÷îã åéè âÿ ñÿôàëû, ðóùïÿðâÿð âÿ íÿø’ÿòýöñòÿð áèð áÿëäÿäèð. ßââÿë äÿíèçäÿí óôàã áèð ãÿñÿáÿ êèáè ýþðöíöðäö. Ñåéð åäèá ýÿçÿíäÿí ñîíðà ìöëàùèçÿ åòäèì, áþéöê áèð áÿëäÿ âÿ êÿíäèñè äÿ âèëàéÿò (ãóáåðíèéà) ìÿùñóá îëóíóð. Íàõ÷ûâàíà îðäàí áèð à÷ûã ìÿêòóá äà éàçûá éîëëàäûì. Àëòû ñààòäàí ñîíðà âàïîðà åâäÿò åäèá ðàùÿò îëäóã. Âàïîðäà èêè íÿôÿð äÿõè àðãàäàø àðòäû. Áèðèñè ìÿêòÿáè-òèááèééåéèìöëêèééÿ ìöòÿÿëèìëÿðèíäÿí âÿ äèýÿðè äÿõè ìÿêòÿáè-òèááèééåéè-íÿðáèééÿ øàýèðäëÿðèíäÿí èäè. ×îã çÿêè âÿ êàìàëëû ÷îúóãëàð èäè. Áèð-èêè ñààò ñþùáÿòäÿí ñîíðà óéóéóá, ñöáù ñÿùÿð ÷àüû óéãóäàí ãàëãûá äà êÿíäèìèçè Ñàìñóíà éåòèøìèø ýþðäöê âÿ îðàäà äÿõè âàïîðóí òÿ’âèã åòìÿñèíè ñîðóá áèëäèêäÿí ñîíðà ãàéûãëàðëà àëòû àðãàäàø èñêÿëÿéÿ éàíàøûá äîãóç ñàÿò éåéèá-è÷èá ñÿôàëàíûá ùÿð áèð ñîãàã âÿ úàääÿëÿðè ñÿéàùÿò åòäèê âÿ ðöøäèééÿ ìÿêòÿáèíèí ùÿéÿòèíÿ ýåäèá ÷îúóãëàðûí æèìíàñòèê ìÿøã åòìÿëÿðèíÿ òàìàøà åòäèê âÿ ïîñòàõàíÿ ãàðøûñûíäàí êå÷äèêäÿ áèð à÷ûã ìÿêòóá äÿõè Íàõ÷ûâàíà éàçäûì. Âàïîðà åâäÿò åäèá, áèð ñóòêà äÿõè éîë ýåòäèê. Âàïîðóìóç ö÷ èñêÿëÿéÿ éàíàøäû, ëàêèí ÷îã ãàëìàäûüûíäàí âÿ êö÷öê ãÿñÿáÿëÿð îëäóüóíäàí, äöøöá ýåòìÿäèê. Àõûðûíúû èñêÿëÿ êè, Àíàïîëäàí èáàðÿòäèð, ö÷ ñàÿò îðà éàíàøûá, ñîíðà áèð áó÷óã ñóòêà – 36 ñàÿò áèðáàøà éîë ýÿëèá ýåúÿ ñààò ö÷ áó÷óãäà Èñòàíáóëóí áîüàçûíà äàõèë îëäóã. Þéëÿ êè, ñöáù à÷ûëäû, òàìàøà åòäèê. Áîüàç íÿ Áîüàç!!! Àëëàù çàâàë âåðìÿñèí... Úàéè-ùÿìÿ éàðàí âÿ ÿçèçàí õàëè!2 Ìöõòÿñÿð, ö÷ ñàÿò ýþçÿòëÿìÿäÿí ñîíðà òîï÷ó ÿñêÿðëÿðäÿí âÿ èêè íÿôÿ êàïòàí òÿøðèô ýÿòèðèá, âàïîðó ìöàéèíÿ åäèá, ñîíðà èúàçÿ âåðäèëÿð. Áèð áó÷óã ñàÿò Áîüàçûí è÷è èëÿ éîë __________ 1 Íÿ äåéèì, äàíûøìàñàì éàãøûäûð!

2 Áöòöí äîñòëàðûí âÿ ÿçèçëÿðèí éåðè ìÿ’ëóì! (ôàðñúà)

251

ýÿëèá àãèáÿò êþïðöéÿ éàíàøäûã âÿ Áîüàçûí ÿââÿëèíäÿí êþïðöéÿ êèáè ùÿð áèð òÿðÿô èìàðÿò, ìÿñúèä, áóëâàð, ñÿéàùÿò åòìÿëè âÿ ñÿôàëû éåðëÿð èäè. Ñÿððèøòÿ ÿëäÿ ýåòìÿñèí ãàéûüà ìèíèá ðûõòûìà ÷ûãäûì. Àììà Áîüàçûí è÷èíäÿ ñèëàù âÿ áèð ïàðà éàçûäàí äîëàéû áèçè àðàäûëàð, ëàêèí ùè÷ áèð øåé áóëàìàäûëàð. Ùàéäû, éàâðóì, ùàéäû, îüëóì, Àëëàùà ûñìàðëàäûì – äåéèá áûðàãäûëàð. Ýþìðöêõàíÿéÿ ÷ûãäûãäà øåéëÿðè à÷ìàüà âÿ ïàñïîðòëàðû ïèøíèùàä åòìÿéÿ ïàøàëàð ÿìð âåðäèëÿð. Ïàñïîðòó òÿãäèì åäèá, øåéëÿðè äÿ à÷ûá ùàçûð ìÿääè-íÿçÿðäÿ ãîéäóì. Áèð ÷åðò òöòöíÿ ñÿêêèç ãóðóø úÿçà àëäûëàð. ßëÿë-èúìàë ãàéäàëû âÿ ïàêèçÿ çàêîíëàð èúðà åäèðëÿð, àììà ÿôñóñ, îí áèð òàíÿ ñÿúúàäÿìèí ýþìðöêëÿìÿêäÿ 25 ãóðóøà êèáè áÿíäÿí éàçû÷ûëàð ðöøâÿò àëäûëàð. ßùâàëûì éåíÿ äèýÿðýóí îëäó, ôÿôÿíäèì. Úöìëåéè-ìþ’òÿðèçÿ: “Ìÿðùÿìÿòëè ÿôÿíäèì! ßýÿð÷è ôÿäÿâè øó ñÿùèôÿëÿðè áåëÿ áèð òóëàíè éàçìàãäà êÿíäèìÿ çÿùìÿò áèëìèéîðóì, àììà ñèçèí îãóéàí âàãò áûãìàüûíûçû, éÿ’íè òÿíýÿ ýÿëìÿéèíèçè òÿñÿââöð åäèá äÿ ñèçèí ôèêðèíèçÿ ãàëûéîðóì. Áàðû Ñèðêÿúèäÿ Áàáè-àëè úàääÿñèíèí ãàðøûñûíäà “Èçìèð” îòåëèíäÿ 13 ýöí èãàìÿò åäèá, äöíêö ýöí Âàëèäÿõàíäà áèð îäà ãîíóøäóì äà, òÿüéèðèìÿêàí åòäèì... Ñÿéàùÿò åòìÿëè éåðëÿðè òÿäðèúÿí áèð ãà÷ ýöíëÿð ýÿçèá òàìàøà åòäèì. Áþéöê ìÿñúèäëÿð âÿ áÿ’çè ÿíòèãàíÿëÿð, òðàìâàéëàð âÿ éåðàëòû ìàøûíëàðû âÿ áÿ’çè âàïîðëàð âÿ ãåéðÿ âÿ ãåéðÿ. Ãàôãàñéàäàí òÿùñèëÿ ýÿëìèø àüàëàðû, ÿôÿíäèëÿðè áèð-áèð àðàéûá àãèáÿò áèð ãà÷ûíû áóëäóì âÿ ùÿð èêè ýöíäÿí áèð áèð éåðäÿ îëóá, ñþùáÿò åäèðèç. Éåääè-ñÿêêèç íÿôÿðÿ êèáè Áåéðóòà äÿõè òÿøðèô àïàðûáëàð, àììà ùàíñûëàð êè, àçúà ìÿ’ëóìàòû âàð, áÿ’çè àë÷àã ìÿêòÿáëÿðÿ ãÿáóë åéëÿéèðëÿð, áó øÿðòëÿ êè, ñèííè àç îëà. Àììà îíëàð êè, áèð ïàð÷à ìÿ’ëóìàò ñàùèáèäèðëÿð, îíëàð ùè÷ áèðè ìÿêòÿáëÿðÿ ãÿáóë îëóíìàã èñòÿìèéîðëàð, ôÿãÿò ãàáèë ÿäèáëÿð âÿ ôàçèë, çÿêèëÿð èíäèíäÿ ãåéðè-ðÿñìè ñóðÿòäÿ êÿíäèëÿðèíèí ìàðàãûíúà ùàíñû áèð åëìÿ òàëèá èñÿëÿð, òÿùñèë åòìÿéÿ øöðó åäèéîðëàð. Áÿíäÿ äÿ ÿââÿë ùÿâÿñëÿíäèì êè, ùÿð áèð èøäÿí ñÿðôè-íÿçÿð åäèá ôÿãÿò òÿùñèëÿ ìÿøüóë îëóì. Ñîíðà ìöëàùèçÿ åòäèì êè, áÿíèì ïàðàì áÿíèì õÿðúèìè àíúàã áèð áó÷óã ñÿíÿ ýþðÿ áèëèð. Îíäàí ñîíðà ùàðäàí ïàðà áóëàúàüàì? Ìöòÿùÿééèð ãàëäûì âÿ áîøëàäûì. Èøòÿ áÿíèì ÿôêàðûì: áÿí, èíøààëëàù-òÿàëà, ÿýÿð ìöìêöí îëóðñà, áöòöí ìöõòÿñÿð ïàðòèéà èëÿ îëàí áèð èø âÿ òèúàðÿò íÿçÿðäÿ ãîéìóøàì êè, ýöíäÿ àëòû ñàÿò âàãò èòèðñèí, ôÿãÿò ñîíðà ùÿì îñìàíëû öñóëóúà, ùÿì äÿ ôðàíñûçúà êÿíäè ãîìøóìäàí Øåéõ ÿôÿíäè êè, ãàáèë âÿ çàáèòÿëè âÿ åçâàè252

ðóçýàðà õÿáÿðäàð áèð ìöÿëëèì âÿ ÿäèáäèð, ýöíäÿ ö÷ ñàÿò êÿíäè ÿôêàðûìúà òÿùñèë åäèì. Ìöõòÿñÿð, íåðäÿ îëóðñàì, îãóìàãäà ìöñàìèùÿ åòìÿéÿúÿéèì. Âÿ èíøàëëàù òÿàëà, òÿùñèë åòìÿéÿ ýÿëìèø ÿôÿíäèëÿð èëÿ Ãàôãàñéàéà åâäÿò åòäèêäÿ åéèúÿ ìÿ’ëóì îëóíàð êè, îíëàð íÿ òÿùñèë ãûëûá âÿ áÿí íÿ êÿñá åòìèøèì. Ãÿðÿç, áàø àüðûñû îëäó. Áÿí þëöì, ÿôâ åäèíèç! Èñòàíáóëóí ùàâàñû ýþçÿë, Áîüàçûíûí ùàâàñû ïÿê ýþçÿë âÿ ãàðøûñûíûí ùàâàñû äÿõè ýþçÿë âÿ åéèúÿäèð. Âÿññÿëàì. ßðçè-ñÿëàì ìÿõñóñè áÿõèäÿìàòè-àëèéåéè-ìöòàè ßñÿäàüà Êÿíýÿðëè, ñÿëëÿìÿùóìóëëàùè ÿíèëùÿäÿñàí âÿ öìäÿòòöúúàð Êÿðáÿëàéû Íÿñðóëëàù âÿ Ìèðçÿ Íÿñðóëëàù àüà ßìèðîâ âÿ úÿíàá Íÿñèðáÿéîâ âÿ Áåêòàøîâ âÿ Øåéõîâ, Å.Ñóëòàíîâ âÿ Ìÿùÿììÿäîâ âÿ Ìÿøÿäè Ìÿùÿììÿä àüà Øÿðèôîâ âÿ ùÿð êè, áàøÿä çè ùàëè-ìÿí ïöðñàí éÿê áÿ éåêðà äóàéè-ìÿí áÿðÿñàí1 âÿ ÿçèç âÿ ÿðúöìÿíäèì ßáäöëÿçèç âÿ ßáäöëÿçèì âÿ ßëè ÿôÿíäèéÿ äÿõè ìÿõñóñè ñàëàìûì âàð. Äèýÿð, ÿôÿíäèì ùÿçðÿòëÿðèíäÿí öáåéäàíÿ ðèúà åäèéîðóì êè, ìÿêòóáóìóí ìöòÿââÿë âÿ õÿòòèíèí ìöøÿââÿø âÿ êÿëèìàòûíûí ìöòÿôÿððèã âÿ ùÿðúöìÿðú îëìàñûíû ÿôâ áóéóðóá âÿ öéóáàòûíäàí èüìàçè-íÿçÿð åòñèíëÿð. ßýÿð÷è áÿ’çè ÿùâàëàòëàð äà ãàëäû, ëàêèí íàñûë åäÿëèì, âàãòà ìöñàèäÿ éîã. Éîãñà òÿôñèëÿí éàçàúàã îëóéîðóì. Âÿ èëëà õàêïàéûíûçäàí òÿâÿããå åäèéîðóì êè, úÿíàá Øåéõ ÿôÿíäèéÿ ùÿð âÿãò “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ðóçíàìÿñèíè îãóéàíäàí ñîíðà âåðÿñèíèç âÿ ýþðÿíäÿ òÿìÿääöíÿ ãàðøû òÿøâèã âÿ òÿðüèá åäÿñèíèç. ßë-ÿãÿëë Ùöñåéí Ñàëèê Ðàñèçàäÿ Íàõ÷ûâàíè, Äÿðñàÿäÿòäÿ, Âàëèäÿõàíäà”.

2 Íàõ÷ûâàíäà. Ñÿìàùÿòëè âÿ ôÿçèëÿòëè ÿôÿíäèì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè àüà Øÿðèôîâ äàìÿ èãáàëÿùó ùÿçðÿòëÿðèíÿ âöñóë îëàúàã áèð ìÿêòóá. Äÿðñÿàäÿò.

26 øÿ’áàí 1324 ìöòàáèã 2 òÿøðèíè-ÿââÿë, éàõóä îêòéàáð 1906 ßñàëÿòëè ÿôÿíäèì ùÿçðÿòëÿðè! Öìöäâàðûì êè, Íàõ÷ûâàíûí ÿùâàëè-ùàçèðÿñè ðèôàùèééÿò âÿ ÿìíèééÿò öçðÿ îëóá âöúóäè-ìÿñ’óäóíóç ñÿùùÿò âÿ å’òèäàë èëÿ áÿðäàâàìäûð. __________ 1 Êèì ùàëûìû ñîðóøñà, áèð-áèð äóàëàðûìû ÷àòäûð (ôàðñúà).

253

Ìÿ’çèðÿòè-ìÿõñóñÿ: çàòè-àëèëÿðèíèçäÿí øó ìÿêòóáóí ñÿùâö íèñéàí âÿ ãÿëÿòàòè-òÿùÿêêöìèñèíäÿí ñÿðôè-íÿçÿð åäèá ÿôâ áóéóðìàüûíûçû ðèúà åäèéîðóì. Áÿéàíè-ùàë âÿ øÿðùè-ÿùâàë: ìÿðùÿìÿòëè ÿôÿíäèì! ßýÿð÷è êÿíäèìÿ äàèð õöñóñè ÿùâàëàòûìû Èñòàíáóëà âàðèä îëàí êèáè ùöçóðè-ìÿðùÿìÿò çöùóðóíóçà ìöôÿññÿëÿí éàçûá òÿãäèì åòìèøäèì âÿ îíäàí äàùà øèìäèéÿ êèáè ùÿíóç úÿâàá äà àëìàìûøûì; çàòè-àëèëÿðèíèçèí êÿñðÿòè-ìÿøüÿëÿñèíäÿí íàøè èìèø, éàõóä íÿäÿí íÿø’ÿò åòìèøñÿ, åéèúÿ ôÿðãèíÿ âàðàìûéîðóì. Àíúàã áÿíäÿíèç éåíÿ ìöñàìèùÿ åòìÿéèá ìöúÿääÿäÿí ìöçàùèìèåâãàòè-øÿðèôÿ îëóéîðóì. Íàñûë êè, èëÿðèúÿ ìÿ’ðóçè-õèäìÿò îëóíìóøäó, Èñòàíáóëà âàðèä îëàí êèáè ùè÷ áèð éåðÿ àøèíà îëìàäûüûìäàí, ÿââÿëúÿ “Èçìèð” îòåëèíäÿ îí, îí èêè ýöí èãàìÿò åäèá ãàôãàñéàëû ãàðäàøëàðûìûç èëÿ áóëóøóá òàïûøäûãäàí ñîíðà ìöêÿììÿë ñóðÿòäÿ Èñòàíáóëóí áÿ’çè éåðëÿðèíè ñÿéàùÿò åäèá ëàéèãèíúÿ áèð ïàð÷à ìÿ’ëóìàò àëäûã; àììà îòåëäÿ âÿ ñ. àïàðòìàíëàðäà îëàí àðãàäàøëàðûìûçäà áèð ïàð÷à áÿ’çè ñûãûíòûëàð ìöëàùèçÿ åäèá, Âàëèäÿõàíäà áèð îäà êÿñðÿòè-ìÿøÿããÿòëÿ èúàðÿ åäèá ÿëÿ ýÿòèðäèì, ÷öíêè Âàëèäÿõàíäà ñàêèí îëàíëàð ùÿï ÿúÿìëÿð, èðàíëûëàð îëäóüóíäàí äåâëÿò íÿçÿðèíäÿ î ãÿäÿð ìöòÿíàáåù äåéèë, àììà äûøàðûëàðäà îëàí àðãàäàøëàðûí ìÿíçèëëÿðèíäÿ áèð ãÿçåòÿ, éàõóä èñòèãëàëà äàèð áÿð’ÿêñ áèð ñþç îãóìàñû âÿ ãîíóøóëìàñû ùÿï ìÿìíó îëóá àðòûúàã ìöùàëÿòäàíäûð. Áåëÿ êè, ìöøàðèëåéùèìäÿí ùè÷ áèðè èñòèãëàë çèääèíÿ äàèð áèð ìÿòëÿáèí îãóéóá éàçìàñûíà èãäàì åäÿìÿéîðëàð âÿ éåíÿ åäÿìÿçëÿð, àììà Âàëèäÿõàí âÿ ãàðøûêè Èñòàíáóëóí þòÿ òÿðÿôèíÿ, éÿ’íè êþïðöíöí î áèðè ñÿìòèíÿ òÿñìèéÿ îëóíóð, “êöðð âÿ ùöððäöð”, áÿ’çè ãóéóäàò âÿ úàí ñûãûíòûñûíäàí àçàääûð. Âàëèäÿõàíäà èðàíëûëûã íþãòåéè-íÿçÿðèíúÿ âÿ ãàðøûäà ÿúíÿáèëÿð ñàêèí îëäóüó úÿùÿòÿ, àììà ùÿð áèð ÿùðàðàíÿ ãÿçåòÿëÿð ýÿòèðìÿê ÿúíÿáè ïîñòàëàðû òÿâÿññöòö èëÿ ïÿê ãîëàé âÿ ïÿê àñàíäûð. Îäóð êè, øèìäè ãàôãàñéàëûëàðûí âÿ ãàçàíëûëàðûí ÷îãóñó ãàðøûäà âÿ áèð-èêèñè äÿ Âàëèäÿõàíäà âÿ úèâàðûíäà îëóéîð. Ôÿëèùàçà ôÿäÿâè äÿ ìöÿëëèìèí Âàëèäÿõàíûíà éàãûí îëäóüóíäàí, Âàëèäÿõàíûíû êÿíäèìÿ ìÿñêÿí åòäèì... Àììà ìÿäÿíèééÿòèìèç âÿ òÿùñèëèìèç: Ðÿáèöñ-ñàíèíèí ÿââÿëèíäÿí áÿíäÿíèç äÿðñ âÿ òÿùñèëÿ øöðó åäèá ýöíäÿ áèð ñàÿò ôðàíñûçúà âÿ èêè ñàÿò äÿ òöðê ëèñàíûíäà áÿ’çè ÿäÿáèééàò âÿ òàðèõÿ äàèð åëìëÿðäÿí îõóéîðóì âÿ ö÷-äþðò ñàÿò äÿ ýöíäÿ ìÿçêóð äÿðñëÿðè ùàçûðëàìàüà ìÿøüóë îëóéîðóì. ßëùàñèë, áàøãà áèð øöüë âÿ èø éàïìàüà äàùà âàãòûì îëìûéîð. Ùÿôòÿäÿ àíúàã úöìÿ ýöíö êè, òÿ’òèë åäèá, èñòåùìàì 254

âÿ ãåéðè áèð ëÿâàçèìàòû ÿëÿ ýÿòèðèá äþðò-áåø ñàÿò äÿ àðãàäàøëàðûìûç ãàôãàñéàëûëàðûí ìÿèééÿòèëÿ Áîüàç è÷èíÿ âÿ áÿ’çè ùèññèééàò àðòûðàí éåðëÿðÿ ýåäèá áèð íåâ òÿüéèðè-ùàâà åäèéîðóç âÿ Âàëèäÿõàíûíäà áèð ãà÷ Èðàí òÿëÿáÿëÿðèëÿ øÿðàêÿòÿí “Ùÿáëöë-ìÿòèí” ýÿòèðäèðèç âÿ “Èðøàä” äà Ìèðçÿ Àáäóëëàùà ýÿëèéîð. Ãàôãàñûí ìþùíÿòÿíýèç õÿáÿðëÿðèíè îãóäóãäà ïÿðèøàíùàë îëìàüû íÿçÿðÿ àëûá, áÿ’çè ñûãûíòûëàðû ðÿô’ åòìÿê è÷èí “Ìîëëà Íÿñðÿääèí” ÿìèéÿ äÿ éàçäûì êè, ãûø ýåúÿëÿðèíäÿí þòðö ôÿíà äåéèë äåéÿ, áèð ìöääÿò Ðóñèéàíûí Èñòàíáóëäàêû ïîñòàñûíà éîëëàñûíëàð. Ìöõòÿñÿð, òóëè êÿëàìà ìöáòÿëà îëìóéàëûì. Ùÿð äöðëö õàðèúÿ ãÿçåòÿëÿðèíäÿ îëàí ÿùâàëàòëàðäàí ùÿð ýöí ìÿ’ëóìàò àëûéîðóç âÿ úöìÿ ýöíëÿðèíäÿ äÿ áÿ’çè ãèðàÿòõàíàëàðäà, ýàù-ýàù äà Êöòöáõàíåéè-ÖìóìèéèÎñìàíèäÿ áèð ãà÷ ñàÿò ÿéëÿøèá, ÿùâàëè-äàõèëèééÿéè ëàéèãèíúÿ ìöëàùèçÿ åäèéîðóç. ßëùàñèë, áåêàð âÿ àñóäÿ áèð âàõò áóëàìûéîðóì êè, ùÿì çàòèàëèëÿðèíèçÿ, ùÿì äÿ ÿùáàáäàí áÿ’çèñèíÿ áÿð ñÿáèëè-èõòèñàñ âÿ èðàäÿò ÿðèçÿíèýàð îëóá, ëöçóìóíúà èçùàðè-ùÿéàò åäÿéèì. Öìèäâàðûì êè, ùÿïñè åëì òÿùñèëèíè áàøãà áèð ìÿùÿááÿò âÿ ìÿâÿääÿòÿ òÿðúèù âåðèá, äàèíè ìÿ’ôöââ áóéóðàëàð. Ìèðèø àüà äåð êè: “Ñþç ÷îã, âàãò éîã”. Íÿ éàïàëûì?! Íàõ÷ûâàíäà òÿùñèë åäèá ìÿêòÿáäÿí ãóðòàðàíäàí ñîíðà ìöääÿòëÿðúÿ ôåâò åòäèéèì ôöðñÿòëÿðèí âÿ âàãòëàðûí òÿëàôèéè-ìàôàòûíà áóðàäà ÷àëûøìàëûéûì. “Ìàëà éÿäðèêó âÿëà éÿòðèê êöëëÿùó”1. Ìÿçìóíóíúà ìöìêöí îëäóüó ãÿäÿð áÿ’çè ÿâàëèìè äÿðê åäèá àíëàìàüà âÿ ëöçóìóíúà àøèíà îëìàüà ìÿúáóðóì; êå÷äè úÿùàëÿò çàìàíû!.. Ýÿëäè ùöððèééÿò çàìàíû... Áàùÿìåéè-èí øó ìöääÿòëÿðè ôåâò åòìÿéèìÿ éåíÿ áàèñ ýþçëÿðèìèí áèð ïàð÷à çÿèô îëìàñûéäû êè, ÿëùÿìä Èñòàíáóëà éåòèøÿí êèáè “Çèéà ÿôÿíäè êè, Àëìàíèéàíûí ýþç äîêòóðëóüóíóí ìÿêòÿáèíè ÿí áèðèíúè èìòèéàç èëÿ áèòèðìèø äèïëîìàíòëàðûíäàíäûð” éàíûíà ýåäèá, ýþçöìö ýþñòÿðäèì. Áèð äàâà âÿ èëàú âåðèá, ñîíðà áèð ýþçëöê íþìðÿñè éàçäû êè, àðàéûá Èñòàíáóëäà áóëàìàäûì. Ïàðèñÿ éîëëàéûá îí äþðò ýöíäÿí ñîíðà àëäûì. Øèìäè îíóí âàñèòÿñèëÿ áó ñÿàäÿòÿ ìöâÿôôÿã îëäóì. ßýÿð÷è áó õöñóñäà ö÷ ëèðÿ ìÿñðÿô ãîéäóì, àììà, øöêöð ýåúÿ-ýöíäöç òÿùñèëè-åëìÿ ëàï åéèúÿ äÿâàì åäÿ áèëèéîðóì... ...Áîüàç è÷èíèí ùàâàñû ïÿê ëÿòèô îëäóüóíäàí, Ãàðà äÿíèçÿ ãàðûøàíà êèáè ùÿï ýþçÿë-ýþçÿë êþéëÿð âÿ ñåéôèééÿëÿð òÿ’ìèí åòìèøëÿð âÿ àëòìûøà ãÿäÿð øèðêÿò âàïîðó, àììà óôàã âàïîðëàð êè, àíúàã 500 àäàìà ùàâè îëà áèëèð, ìÿùÿëëÿ âàïîðó èñìèëÿ âÿ óúóç ôèéàòëà ìèíèêëÿðè øóðàéà-áóðàéà __________ 1 Ùàìûñûíû äÿðê åäÿ áèëìÿñÿí äÿ ùàìûñûíû òÿðê åòìÿ (ÿðÿáúÿ).

255

òàøûìàãäàäûðëàð, êå÷ÿí ýöí “Èãäàì”äà îãóäóì êè, éåíÿ èêè áþéöê âÿ ÷îã èòè éîë ýåäÿí âàïîðëàð ýÿëìèø, áèðè “Òèðè-ìöæýàí” âÿ äèýÿðè “Ôåéçèàëÿì” èñìèíäÿ êè, Áÿùðè-Ñÿôèääÿ ãóëëàíìàëûäûðëàð. Èñòàíáóëäà âàð äþðò òðàìâàé éîëó êè, ùÿð áèðèíäÿ 24-ÿ ãÿäÿð âàãîí îëóéîð, ãàðøûäà êþïðöíöí î áèðè òÿðÿôèíäÿ äàùà áèð òóíåë éîëó âàðäûð êè, îí äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð éåíèøäÿí éîãóøà ãàëãûéîð. Èñòàíáóëäà ÷îõ áþéöê ãèðàÿòõàíÿ âÿ êöòöáõàíàëàð âàð, àììà ëàéèãëÿðèíúÿ êèòàáëàðû âÿ ãÿçåòÿëÿðè éîãäóð, ÷öíêè ùÿð áèð åéè ìöíäÿðèúàò âÿ ìÿòáóàò éàñàãäûð. Áþéëÿ àíëàøûëûð êè, äþðòáåø ñÿíÿ áóíäàí ÿãäÿì Òöðêèéÿäÿ ùöðð ÿñÿðëÿð âàð èìèø âÿ úàìààòà äà áåëÿ äÿùøÿòëè ñóðÿòäÿ ñûãû òóòóëìàçìûø, ÿëÿëõöñóñ ÊöòöáõàíåéèÖìóìèéè-Îñìàíèíèí áèð òÿðÿôèíäÿ éåäè-ñÿêèç ñàíäûüà êèáè êèòàá âàðäûð êè, áåø ñÿíÿ áóíäàí ÿãäÿì éàñàã âÿ ìÿìíó äåéèëìèø, àììà øèìäè éàñàã îëìóø... ...Èñòàíáóëäà ìöòÿÿääèä âÿ ýóíàýóí òåàòðîëàð âàð; ÿëÿëõöñóñ ðàìàçàíäà áöñáöòöí êÿñÿáÿ âÿ ÷îã ÿñíàôûí äöêàíëàðû ýåúÿëÿð à÷ûã îëóá, ìÿôùóì îëäóüóíà ýþðÿ, òåàòðîëàð äàùà çèéàäÿëÿøèð âÿ òöðêëÿð äÿ î ýåúÿëÿðäÿ òåàòðîéà ýåòìÿéÿ àðòûúàã òàëèá âÿ ðàüèá îëóéîðëàð. Ãàðøûäà êû, êþïðöíöí î áèðè òÿðÿôèäèð âÿ ñÿêÿíÿñèíèí äÿ ÷îãóñó ÿúíÿáè îëäóüóíäàí è÷êèéÿ ÿúíÿáèëÿðÿ ìöìàíèÿò éîã, àìà ìöñÿëìàíëàðà ùÿï éàñàãäûð, êèìñÿ ÿëÿççàùèð è÷êè è÷ÿìÿç. Àììà Èñòàíáóëóí áó áèðè íèñôèíäÿ êè, ïåéüÿìáÿðèí ÿáàñû, ÿììàìÿñè âÿ ñàíúàüè-øÿðèô âÿ ñàèð ìöòÿáÿððèêÿ øåéëÿð îëóéîð, ùè÷ áèð òàíÿ äöêàíäà à÷ûã è÷êè ñàòûëàìàç âÿ áó áèðè òÿðÿôäÿ î øåéëÿð ñÿáÿáèëÿ ãàðøûäàí äåâëÿò âÿ úàìààò èíäèíäÿ ìþùòÿðÿì âÿ ÿçÿìÿòëè ìÿùñóá îëóíóð, áþéëÿ êè, êÿððàò ñöôÿðà âÿ êîíñóëëàðäàí áó ñÿìòäÿ ñàêèí îëìàüà òàëèá îëóáëàðñà äà, äåâëÿò êèìñÿéÿ èçí âåðìÿìèø. Êàðò âÿðÿã áèë’öìóì éàñàãäûð... Öíàñ ôèðãÿñè, áöñáöòöí õàíûìëàð öçöà÷ûã âÿ ùöððäöðëÿð, àììà íàìöíàñèá áèð øåé éàïàìàçëàð. Õèëàôèøÿð’, áèð èø íÿø’ÿò åäèéîðñà, äåâëÿò ÷îã ñûãû òóòóéîð. Àììà áÿ’çèëÿðèíèí äÿ ìöõòÿñÿð áèð éöç þðòöéö âàðäûð. Òöðêèéÿäÿ ìóçåé ñÿíÿòèíÿ òÿðÿããè âåðìÿéÿ ÷îõ òÿëàø âÿ ñÿ’é îëóíóð. Êå÷ÿí ýöíëÿðäÿ áèð òåàòðîéà ýåòìèøäèê. Èðàí ùöðèééÿòõàùëàðûíûí ôðàíñûçúà øÿáåùèíè ÷ûãàðûðëàðäû. Èñòàíáóëäà äÿáèñòàíè-èðàíèéàí îëäóüó êèáè, Òðàáçîíäà äà îëóá, Èçìèðäÿ äÿ éåíè áó ýöíëÿðäÿ ìöøèðè-ùöçóð òÿâÿññöòö èëÿ òÿ’ñèñ îëóíäó... ...Ýåúÿ éàðûñûäûð. ßôÿíäèì, èáàðÿëÿðèí éåêäèýÿðèíäÿí áèðÿáò îëìàñûíû ÿôâ åäèíèç. Äàùà âàãò ãàëìàäû. Ñÿëàìå-ìÿí áÿ àíàí êè, áÿùÿãã òÿêÿëëöì ýÿðäÿíä, áÿùÿãã ãîôòÿíä, áÿùÿãã õîôòÿíä1. ßáäöëÿçèç 256

ÿôÿíäèéÿ áÿíäÿí ìÿõñóñè ñÿëàì. Õóäàùàôèç. ßýÿð÷è áÿ’çè ñþçëÿðè éàçìàüà éåð ãàëìàäû, àììà íÿ éàïàéûì?! Äàùà âèúäàíûìäà ùàëÿò âÿ âàãòäà äà ìöñàèäÿò éîãäóð. Éåíÿ õóäàùàôèç. Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ Íàõ÷ûâàíè. Èñòàíáóë

3 Íàõ÷ûâàíäà. Ìÿ’ðèôÿòëè, ìÿðùÿìÿòëè âÿ òÿ’ðèôÿ ñûüìàç Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè àüà Øÿðèôîâ úÿíàáëàðûíà ÷àòàúàãäûð (ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðè äàùà àðòûã âÿ ìÿðùÿìÿòè äàùà äàèìè îëñóí.

2 ðÿìÿçàí 1324, ìöòàáèã 16 òÿøðèíè-ÿââÿë îêòéàáð 1906. Ðóùóì ôÿäàñû îëäóüó úÿâàùèð! Áèðèíúè, öìèä åäèðÿì êè, Íàõ÷ûâàíûí èíäèêè âÿçèééÿòè ðèôàù âÿ ÿìèíàìàíëûãäûð. Ñèçèí éöêñÿê äÿðÿúÿäÿ áÿõòèéàð âàðëûüûíûç äà ñàüëàì âÿ ñÿëàìÿòäèð. Èêèíúè, ãûñàúà î áþéöê Àüàíûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðûðàì êè, êå÷ÿí ùÿôòÿ ùþðìÿòëè úÿíàáûíûçà ìÿêòóá éàçûá, èìêàí äàõèëèíäÿ ýåíèø ìÿ’ëóìàò âåðìèøÿì âÿ éåíèäÿí áàøûíûçû àüðûòìàüà åùòèéàú éîõäóð. Ëàêèí íÿ äåéèì êè, äåìÿìÿéèì äàùà éàõøûäûð. Áó ýöí íàõ÷ûâàíëûëàðäàí áèð-áèðèíèí àðäûíúà èêè ìÿêòóá Øåéõ Ìÿùÿììÿä àüàäàí âÿ ýþçöìöí èøûüû ßëèðçàäàí àëäûì. Áèðèíúè ìÿêòóáó îõóéóá ñåâèíäèì. Èêèíúè ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíäàí èñÿ êÿäÿð äÿðéàñûíà úóìäóì. ßëèðçàíûí ìÿêòóáó îíóí òÿÿññöôëö ÿùâàëûíû áèëäèðèðäè. Öðÿéèì êÿáàá îëäó, ÿùâàëûì èçòèðàáëà äîëäó. Ìÿí Èñòàíáóë ñÿôÿðè ôèêðèíÿ äöøäöêäÿ úÿíàáûíûçà áèëäèðäèì. Ñèç äÿ ìÿíè áó èøÿ òÿøâèã åòäèíèç. Ñîíðà èñÿ àíàìûí ùàëûíû äöøöíöá ìÿíäÿí àéðû ãàëäûãúà ùàëû íåúÿ îëàúàüûíû òÿñÿââöðöíöçÿ ýÿòèðäèíèç âÿ éåíÿ ýåòìÿéèìè ìÿñëÿùÿò áèëäèíèç. Èíäè Ñèçèí ìÿðùÿìÿòèíèçäÿí öðÿéèì èñòÿäèéè êèìè àðçóëàðûìà íàèë îëìóøàì. Ëàêèí!.. Ëàêèí ìÿíè àñóäÿ þç ùàëûìà ãîéñàëàð: Áó þëêÿäÿ öðÿéèì ìèí éåðÿ ïàð÷àëàíìûø, Ùÿð áèðè ìèí íàçÿíèí äèëáÿð ÿëèíäÿ ãàëìûø.

Áó, áèð èøàðÿäèð. Ìÿäÿíèééÿòÿ ùÿñð åäèëìèø áó ÿñðäÿ ùàìû åëì ÿëäÿ åòìÿéÿ ðÿüáÿò âÿ ùÿð êÿñ ìÿ’ðèôÿò ãàçàíìàüà ãåéðÿò ýþñòÿðèð, ùå÷ __________ 1 Ìÿíèì ñàëàìûìû ùàãã äàíûøàíëàðà âÿ ùàãã éîëóíäà þëÿíëÿðÿ éåòèðèí. (ôàðñúà)

257

èíñàôäûð êè, áèç áÿñèðÿò ýþçöìöçö éóìàã, ãÿôëÿòÿ, úÿùàëÿòÿ úóìàã? Áó, áèð ôöðñÿòäèð êè, ùàë-ùàçûðäà ÿëèìÿ ÷àòûá, òàëå öçöìÿ ñÿàäÿò ãàïûñû à÷ûáäûð. Ëàêèí òÿÿññöô, ìèí òÿÿññöô! Áó ãÿäÿð ÷îõëó ìÿøüÿëÿëÿðëÿ áÿðàáÿð, ßëèðçàíûí ìÿêòóáëàðû öðÿéèìè ñîëüóí âÿ ÿùâàëûìû ïîçüóí åäèð. Î, àðàñû êÿñèëìÿäÿí éàçûð êè, áåø-àëòû àéäûð ãàðäàøûì Øåéõ ìÿíè íÿ îõóìàüà ýþíäÿðèð, íÿ äÿ áèð èøÿ äöçÿëäèð! Áèëìèðÿì íÿ åäèì, íÿ ÷àðÿ ãûëûì? Íÿéèí äàëûíúà ýåäèì?! Àç ãàëûð êè, ãöññÿäÿí ùÿëàê îëóì. Õöëàñÿ, áó äÿðäÿ íÿ åäèì, íÿ ÷àðÿ ãûëûì, òóòóëìóøàì, âÿññÿëàì. Ìÿíÿ áèð ÷àðÿ éîëó ýþñòÿðèí êè, èøñèçëèêäÿí úèéÿðèì ãàíà äþíìöøäöð, éà áèð òÿäáèð ýþðöí Èñòàíáóëà ýÿëèì, éà äà ùàðàéà ìÿñëÿùÿò áèëèðñèíèç, îðàéà ýåäèì? Úÿâàá. Ìÿíèì àüàì! Áàøûíûçû àüðûòñàì äà, úÿíàáûíûçà ìÿ’ëóìäóð êè, îíóí íÿ Èñòàíáóëà ýåòìÿñèíÿ, íÿ äÿ áàøãà éåðÿ ýåòìÿñèíÿ ìÿí ãûñãàíìûðàì. Ëàêèí Ñèç áèëäèéèíèç êèìè, ÿýÿð î äà ìÿíèìòÿê îõóìàã ö÷öí ãöðáÿò âèëàéÿòÿ ýåäÿðñÿ, àíàì èêèìèçèí àéðûëûüûíà òàá ýÿòèðìÿéÿúÿê, “Ùÿéàò” ãÿçåòè êèìè äèðè-äèðè âÿôàò åäÿúÿêäèð. Ñþçöí ãûñàñû, Ñèçÿ áó áàø àüðûñû âåðìÿêäÿí ìÿãñÿä áóäóð êè, þç éöêñÿê ìÿðùÿìÿòèíèçëÿ ìÿíè ìèííÿòäàð åäèá, ëöòô ãûëûá éà Øåéõ Ìÿùÿììÿäè éàíûíûçà ÷àüûðàñûíûç, éà äà þçöíöç îíóí éàíûíà ýåäèá, ßëèðçàíûí îõóìàñû ùàããûíäà îíóíëà áèð-èêè ñààò ìÿñëÿùÿòëÿøÿñèíèç. Ùÿð íþâ èëÿ îëóðñà, Íàõ÷ûâàíäà îíó èíñïåêòîðèéà íÿçäèíäÿ ãîðîäñêîéå ó÷èëèøøåíèí èñòå’äàäëû ìöÿëëèìëÿðèíäÿí áèðèíèí, éà Ìèðçÿ Àááàñûí, éà äà úÿíàáûíûçûí ìÿñëÿùÿò ýþðäöéöíöç ùÿð êèìèí éàíûíà ãîéàñûíûç îõóñóí. Àéëûã íÿ îëàðñà, Øåéõ úÿíàáëàðû áàíêäà îíóí þç ïóëóíäàí ýþòöðöá þäÿéÿð. Õöëàñÿ, ÿýÿð îíó áèð èøëÿ ìÿøüóë åòñÿíèç, áó ãèéìÿòñèç ãóëóíóçó ñåâèíäèðèð âÿ ìÿíè êÿäÿðëè õÿéàëëàðäàí õèëàñ åäÿðñèíèç. Îíóí ñèíÿ ãÿôÿñè ÷îõ äàðäûð âÿ áÿ’çè ùàäèñÿëÿð öðÿéèíÿ ñûüìàç. Îíóí ùàããûíäà áèð ãÿäÿð äÿ åùìàëêàðëûã âÿ å’òèíàñûçëûã îëàðñà, þçöíö èòèðÿð. Ýöìàíûì áóäóð êè, öðÿéèíè ÿëÿ àëìàüà íàèë îëàúàã âÿ áîø õÿéàëëàðû áàøûíäàí ÷ûõàðàúàãñûíûç. Ðóñ äèëèíè òÿêìèëëÿøäèðìÿéè îíà òþâñèéÿ åäèí. Ìöìêöí îëàðñà, ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíè äÿ òÿêìèëëÿøäèðñèí. Âàõòû èìêàí âåðìÿçñÿ, ìÿí Íàõ÷ûâàíà ãàéûäàíäàí ñîíðà þçöì îíó áó èøÿ òÿøâèã åäÿðÿì, âÿññÿëàì. Ìÿíäÿí àüçûíû ùàã ñþçëÿðëÿ à÷àí âÿ ùÿãèãÿò äàíûøìûø îëàíëàðà ñàëàì. ßí êè÷èê äóà÷ûíûç Ùöñåéí Ðàñèçàäÿ

Òÿñàäöìè-ÿôêàðäàí áàðèãÿéè-ùÿãèãÿò ïàðëàð. Öìèäèì ôÿãÿò Ñèçèí ëöòôöíöçÿäèð, ÿôÿíäèì!

258

4 Íàõ÷ûâàíäà. Ìèðè-ìþùòÿðÿì, âÿòÿíäóñòè-ìöÿççÿì Ìÿøÿäè Ãóðáàíÿëè àüà Øÿðèôîâ ùÿçðÿòëÿðèíÿ òÿãäèìåéè-àúèçàíÿì. Åéäè-ÿçùà 1326.1 ßôÿíäèì! Ìÿêòóáóíóçó – î ñÿìèìèééÿòïÿðâÿð ìÿêòóáó êå÷ÿí ýöí ïîñòàäàí àëäûì (Õåéèð, êàíòîðäàí àëäûì). Áÿíäÿíèçè ìÿñ’óä Òöðêèéÿíèí áþéöê áàéðàìû èëÿ, Ìÿúëèñè-ìÿá’óñàí ýöøàäû èëÿ òÿáðèê åäèéîðñóíóç. Ôèëùÿãèãÿ ìÿñ’óä êèáèéèì, áÿëêÿ äÿ ìÿñ’óäóì, ôÿãÿò áÿùÿðùàë áó ìÿñ’óäèééÿò, áó øÿðÿô øÿðèôîâëàðûí, ñèäãèëÿðèí òÿðáèéåéè-íèêáèíàíÿëÿðèíèí íÿòèúåéè-øÿ’øÿäàðû èëÿ òÿøâèãàòè-ãèéìÿòäàðûíà ðàúåäèð. Ñèçëÿð öëöââ úÿíàáëàðûíûçëà ïÿðèéè-ùöððèééÿò âÿ ìÿäÿíèééÿòèí éöçöíö ãàïëàìûø î ìöúè÷ ïÿðäÿëÿðè, î ãàðàíëûã þðòöëÿðè éûðòäûíûç, ïàð÷àëàäûíûç äà, òÿùñèëè-ìÿ’ðèôÿò, öëöââö ÿçÿìÿò, ìÿùÿááÿòè-ùöðèééÿò íÿ îëäóüóíó áàíà àíëàòäûíûç, éîãñà... èëÿëÿáÿä çÿëàëÿò ó÷ðóìëàðûíäà, úÿùàëÿò áàòàãëûãëàðûíäà ìÿùâ îëóá ýåäÿúÿêäèì. Áÿí äàèìà ñèçÿ ìèííÿòäàðûì, ÿôÿíäèì! Óíóòóëìàñûí äà, “áàéðàì òÿáðèêèéëÿ ÿëëÿðèíèçè ñûãàð, ÿðçèñÿìèìèééÿòÿ ìöñàðààò åäÿðèì”. Îí áåø ýöíäÿ áèð Ùàúû Áàáà àüà êàíòîðóíà ýåòìÿêëÿ ìþ’òàäàì. Ùàúûíûí Ñöëåéìàí áÿé èñìèíäÿ áèð áþéöê îüëó âàð. Ãàéÿò íàçèê âÿ äöøöíúÿëè, ôÿçèëÿò âÿ êÿìàëàòà ìàëèê áèð çàòè-ìþùòÿðÿìäèð. Áÿ’çÿí ìÿêòóá ö÷öí êàíòîðëàðûíà ýåòäèéèì çàìàí (õöñóñè) âÿ áàøãà áèð îäàäà ìöøàðèëåéùëÿ áèð-èêè ñààò ñþùáÿò âÿ ìÿùÿááÿòÿ áàãàðûç. Êå÷ÿí ýöí äÿ áÿð ìþ’òàä âÿ áàéðàì òÿáðèêè è÷èí êàíòîðà ýåòäèì, ÿôÿíäèëÿðèí ùÿïñèëÿ áèðÿð-áèðÿð ýþðöøäöì. Ñîíðà Ñöëåéìàí áÿé Àüà Çåéíàë èëÿ áÿíäÿíè ýþðöøäöðäö âÿ ìÿêòóáó äà âåðäè. Îãóäóãäàí ñîíðà èõëàñûì Àüà Çåéíàëà áèí ãàò çèéàäÿ àðòäû, ñÿëàìûíûçû ÿðç åòäèì. Ñîíðà Ñöëåéìàí áÿéèí íÿçàêÿòè-ìóøèêàôàíÿñèëÿ èêèíúè îäàéà êå÷äèê, áîë-áîë, ýåíèø-ýåíèø ñþùáÿò åòäèê. Ìàøàëëàù, åéè úàâàíäûð. Ïÿê ÷àïóã èñëàù îëóíóð. Ùàñèëè, áèçÿ ùÿììÿñëÿê (?) áèð çàòäûð. Òÿðÿããèéÿ ìöñòÿèää, ùÿãèãÿòÿ ìöøòàã áèð ýÿíúäèð. Áèð-èêè ñàÿò ùÿñáè-ùàë åòäèêäÿí ñîíðà âèäà åäèá, Ùàúû Ðÿñóë àüàéà ýåòäèì, îäàäà éîã, êàðò áûðàãäûì. “Ìöøàðèëåéùè øèìäèéÿ ãÿäÿð àíúàã èêè-ö÷ äÿôÿ õöñóñè ýþðÿ áèëìèøÿì. ßêñÿðèééÿí ýåòäèéèì çàìàí îäàäà áóëàìàì, áóëäóüóì çàìàí äà áèð ãà÷ ùÿøÿðàòöë-ÿðçëÿ áóëóðóì __________ 1 Ìèëàäè 1908

259

êè, èøèìèçÿ ýÿëìèéîð, ãóðó-áîø ëàôäàí áàøãà áèð øåé çèêð îëóíìóéîð. Ìöìêöí îëñà áèð äàùà ñèçèí ñÿëàìûíûçû éåòèðìÿê è÷èí ýþðÿúÿéèì”. Ñîíðà Òàüûçàäÿ Ìèð Úàâàä àüàéà äà áèð êàðò áûðàãäûì. Ñîíðà áèð åâÿ ýåòäèì êè, îðàäà Èðàí ÿùðàðûíäàí Íàúè áÿé èñìèíäÿ áèð çàòû çèéàðÿò åäÿúÿêäèì. È÷ÿðè ýèðäèì, ìÿýÿðñÿ Ùàúû Ðÿñóëäàí ìàÿäà áèëäèéèì ýÿíú Èðàí ÿùðàðûíûí ÿí ùÿìèééÿò ïÿðâÿðëÿðèíäÿí éåääè-ñÿêêèçèíè îðàäà áóëäóì. Åéèúÿ ñþùáÿò åòäèê, éåìÿê éåäèê, ñîíà äîüðó Áîüàç è÷è âàïîðëàð èëÿ ùÿïèìèç áèð éåðäÿ Êàçû êþéö èñìèíäÿ áèð êþéÿ ýåòäèê êè, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè õàí (Ñåéèä Ùÿñÿíèí éîëäàøû) îðàäà èãàìÿò åäèéîð. Ìöøàðèëåéùëÿ áèð ãèðàÿòõàíÿäÿ áóëóøäóã, êÿìàëè-ìÿùÿááÿò âÿ ñÿìèìèééÿòëÿ èêè-ö÷ ñàÿò ãÿäÿð ñþùáÿòÿ ìÿøüóë îëäóã. Áÿí äÿ Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè õàíûí éàíûíäà îòóðìóøäóì. Ñþùáÿòëÿðèìèçèí íèñôè çàòèàëèíèçÿ äàèð îëäó. Âÿ ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ ñèçèí áàøûíûçà ýÿëÿí áÿëàëàðûí (äàùà äîüðóñó, âèúäàí âÿ èíñàíèééÿò íàìèíÿ éàïäûüûíûç àëèúÿíàáëûãäàí äîëàéû ÷ÿêäèéèíèç öçöíòöëÿðèí, äö÷àð îëäóüóíóç ñûãûíòûëàðûí) ùÿïñèíèí áèðÿð-áèðÿð éàíàðàã íÿãë åòäè. Äîüðóñó, áÿí áèð àç åøèòìèøäèì. Ôÿãÿò, áó äÿðÿúÿ áèëìèéîðäóì. Íÿ ãÿäÿð ìöòÿÿññèð îëàúàüûìû, ãÿëáèìèí âÿ ãÿëáèìèçèí íÿ áþéöê àëàí âÿ èêäàðà ùÿäÿô îëàúàüûíû êÿíäè ãÿëáèíèçÿ ìöðàúèÿòëÿ ïÿê åéè áèëÿ áèëèðñèíèç. Ìèíÿë ãÿëá èëÿëãÿëá...1 ôÿãÿò, øèìäèäÿí ñîíðà ãóëäóðëàðà, ùàéäóòëàðà – áèð àç îëñóí – å’òèìàääàí ÷ÿêèíÿúÿêìèñèíèç? Ùàøà! Ãàáèë äåéèë, èìêàí õàðèúèíäÿ áèð øåé. Áó ùàë, áó âèúäàí, áó öëöââ úÿíàá ñèçäÿ (áà øèð ÿíäÿðóí øîä âÿ áà úàí áÿ äÿð ðÿâÿä)2. Ùÿð øåé äÿéèøñÿ, òÿáèÿò äÿéèøìÿç. Íÿ èñÿ, ìèðè-ìöÿççÿìèëåéùäÿí äÿ êÿìàëè-òÿùÿññöðëÿ àéðûëäûã. Èñòàíáóëà ýÿëäèê. Ãöðóáóí î ùöçíàëóä áóëóòëàðû, î êÿäÿðíöìóä ãàðàíëûãëàðû àðàñûíäà, éóâàðëàíà-éóâàðëàíà äîüðó îòåëèìèçÿ ýÿëèá, îäàìûçûí õÿôàýàù ñöêóíóíà ÷ÿêèëäèê. Âÿ áèð-èêè êÿëìÿ èëÿ ñèçè òÿ’úèç âÿ òÿñäè åòìÿê è÷èí éîðüóí áèð ùàëäà øó ÿðèçÿéè ãàðàëàìàüà ãÿðàð âåðäèê. Èøòÿ áèð ýöíëöê ðóçíàìÿì. Âÿ áóíó äà óíóòìóéàëûì êè, Ìÿììÿäîâëàðûí, Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè õàíûí âÿ ñ. ÿùðàðè-Èðàíèíèí çàòè-âÿòÿíïÿðâÿðàíÿëÿðèíÿ õöëóñêàðàíÿ ñÿëàìëàðû, ñÿìèìàíÿ ÿðçè-åùòèðàìëàðû âàð... Ñÿèä Ñÿëìàñè èñÿ áèð ãà÷ ýöí áóíäàí èëÿðè î òÿðÿôÿ ÿçèìÿò åòìèøäèð. Øèìäè, – àðçó áóéóðäóüóíóç âÿúùëÿ, – áèð ãà÷ êÿëìÿ äÿ þç ìÿèøÿòèìÿ äàèð éàçûì. __________ 1 Öðÿêäÿí öðÿéÿ (ÿðÿáúÿ) 2 Ñöäëÿ ýÿëèá, úàíëà ÷ûãàð (ôàðñúà).

260

ßôÿíäèì! Áÿíäÿíèç òà Ðàìàçàíà ãÿäÿð áåø-àëòû àé (å’äàäè) ïðîãðàìûíû èêìàëà ÷àëûøûðäûì âÿ ùÿð ùÿôòÿ äÿ ìÿøùóð ôèëîñîô Ðèçà Òåâôèã áÿéäÿí áÿ’çè ùÿãàéèãÿ äàèð áèð-èêè äÿðñ ïðîãðàì õàðèúèíäÿ îãóéóðäóì. Ñîíðà ùöððèééÿò àëûíûð-àëûíìàç Ðèçà Òåâôèã áÿé ßäèðíÿ ìÿá’óñó èíòèõàá åäèëäè. Áÿ’çè àñàðè-íàôèÿ íÿøðèíÿ áàøëàäû, äàðöëôöíóíóí ÿäÿáèééàò øþ’áÿñèíÿ ïðîôåññîð òÿ’éèí åäèëäè. Èòòèäàä-òÿðÿããè úÿìèééÿòè òÿðÿôèíäÿí ìèëëÿò âÿêàëÿòèíÿ íàìèçÿä îëäó. Õöëàñÿ, èø èø öñòöíäÿí àøäû, äàøäû, áèçÿ âàãò ãàëìàäû. Ñîíðà Ðàìàçàíäà äàðöëôöíóíà èñòèäà òÿãäèìèëÿ ÿäÿáèééàò øþ’áÿñèíÿ ãåéä âÿ ãÿáóë îëóíäóì. Øèìäèéÿ ãÿäÿð äÿ äàâàì åäèéîðóì. Øèìäèëèê áÿíèì òÿ’ãèá åòäèéèì äÿðñëÿð: ÿäÿáèééàòè-îñìàíè, ÿäÿáèééàòèôàðñè, òàðèõè-ÿäÿáèééàò, ìÿáàäèéè-ôÿëñÿôÿ, òàðèõè-öìóìè âÿ ñèéàñè, úîüðàôèéàéè-òàðèõè, òÿáèè âÿ öìðàíè, ùÿôòÿäÿ îí äþðä äÿðñ áèðèíúè ñûíûôäà îãóéîðóì. Ôöðñÿòè ôåâò åòìÿìÿê è÷èí éåääè äÿðñ äÿ èêèíúè ñûíûôà äÿâàì åäèéîðóì. Ìÿêòÿáèìèç ö÷ ñÿíÿëèê âÿ ö÷ ñûíûôäÿí èáàðÿòäèð. ßýÿð áó ñÿíÿ áèðèíúèäÿí èìòèùàí âåðÿúÿê îëóðñàì âÿ êå÷èíÿúÿéèì áèÿééè íÿùâèí êàíÿ1 éîëóíäà îëóðñà, ýÿëÿúÿê ñÿíÿ äÿ, ùÿôòÿäÿ éåääè äÿðñ èêèíúèäÿ âÿ îí äþðä äÿðñ ö÷öíúöäÿ èñòèìà åäèá ìÿ’ëóìàòè-ëàçèìÿíè ÿëäÿ åòìèø îëóðóì. Ôÿãÿò èêèíúèäÿí øÿùàäÿòíàìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëñàì áåëÿ, åùòèìàë êè, ö÷öíúöäÿí îëàìàì. Ôÿãÿò, áÿ ùÿð ùàë ùÿð ö÷ ñÿíÿëèê ìÿ’ëóìàòà äÿñòðÿñ îëóðóì. ×öíêè ùÿð ñÿíÿíèí äÿðñëÿðèíè ÷îúóã êèáè ÿçáÿðëÿìÿê ëàçûì (ìàäàì êè, áàíà åëì ëàçûìäûð, øÿùàäÿòíàìÿ ëàçûì äåéèë), î ñóðÿòäÿ ÿýÿð ìöãòÿäèð îëóðñàì, èêèñèíè ÷îúóãúàñûíà èìòèùàíà ùàçûðëàíûðûì, ôÿãÿò ö÷öíúöñöíö áèëèá þéðÿíÿðèì. Çÿùÿìàòè-ìÿøàããÿñèíÿ ïàéáÿíä îëìàì. Áó ïðîãðàì óñòàäè-ìþùòÿðÿì Ðèçà Òåâôèã áÿéèí ñÿëàù ýþðäöéö áèð ïðîãðàìäûð (Øÿá àáèñòÿíÿñò, òà ÷è çàéÿä ñÿùÿð)2. Äåìÿê êè, áÿðùÿéàò îëóðñàì âÿ êå÷èíÿúÿêäÿ çîðëóã ÷ÿêìÿçñÿì, òîïó-òîïó áÿíèì Èñòàíáóëäàêû þâãàòè-òÿùñèëèééÿì áèð áó÷óã ñÿíÿ ãÿäÿð êö÷öê áèð ìöääÿòäÿí èáàðÿò îëàúàãäûð. Ôÿãÿò?! Èøòÿ ìÿñÿëÿíèí ÿí éàðàëû íþãòÿñè áó èñòèôùàìëû, áó ùåéðÿòëè “ôÿãÿò?!”äÿí èáàðÿòäèð: ÷öíêè áó ôÿãÿò áÿíäÿíèçè ÷îúóãëóüóìäàí áÿðè ýþðìÿäèéèì, áèëìÿäèéèì, ñåâìÿäèéèì, ñåâìèéÿúÿéèì î ãîðãóíú, î ìöäùèø ùè÷ëèéÿ... (äèëÿí÷èëèê) äåíèëÿí î ãóäóç èëëÿòÿ éàëâàðòìàã èñòèéîð. Ôÿãÿò ÿôñóñ, ùÿçàð ÿôñóñ, áÿíèì òÿáèÿòèì, éàðàäûëûøûì áöòöí-áöòöíÿ áó __________ 1 Êå÷ìèøäÿ îëäóüó êèìè.

2 Ýåúÿ áîéëóäóð, êèì áèëèð ñÿùÿð íÿ äîüàúàã.

261

èëëÿòäÿí ãà÷àð, áó çèëëÿòäÿí ãîðãàð. Áÿí ùàìàëëûüû, õèäìÿòêàðëûüû ïÿê çèéàäÿ ñåâÿðèì. Ôÿãÿò áþéëÿ áèð äåâðè-ùöððèééÿò âÿ çÿìàíè-ñÿàäÿòÿ áÿíëèéèìè ñàòìàã, ÿñèð àëìàã èñòÿìÿì (ÿñèð îëäóüóì áèð øåé âàðñà î äà ùÿãèãÿò âÿ ìÿùÿááÿòäèð). ßñàðÿò çÿíúèðèíÿ áàüëàíìàã, î ìöëÿââÿñ ãåéäè ÷ÿêìÿéÿ ðàçû îëàìûéîðóì. Ñÿáÿáè èñÿ àüûð éöê òàøûìàã, ìÿüðóðàíÿ áèð ìèííÿò ÷ÿêìÿéÿ áèð äöðëö êþíëöì ãàíå îëàìûéîð. Ìÿøùóð Êÿìàë áÿé äåìèø êè “êèìñÿíèí ëöòôöíÿ îëìà òàëèá, – ÿâÿçè úåâùÿðèùöððèééÿòäèð”. Áèëìÿì ùè÷ êè, þìðöíöçäÿ þçýÿëÿðÿ åùòèéàú ùèññèëÿ ìöòÿùÿññèñ îëäóíóçìó? Áÿíäÿíèç ñèçèí Òèôëèñäÿí éàçäûüûíûç ìÿêòóáó àëäûãäàí ñîíðà Ðÿùèì õàíà èêè ìÿâÿääÿòè ìÿêòóá éàçäûì. Ôÿãÿò ïàðà, ôèëàí è÷èí áèð èøàðÿò åòìÿäèì, áà ùÿìåéè-èí éàçäûüûì ìÿêòóá ýóéà áÿíè ÿçèð, áÿíè áîüóéîðäó. (Ñîíðà Òèôëèñäÿí Ùàúû Ñåéèä Áàüûð àüàäàí ö÷ÿð-áåøÿð ðóáëÿëÿðëÿ òîïëàíàí ìÿáëÿüèí ñóðÿòèíè èñòÿäèì. Îíäàí äà áèð úÿâàá àëàìàäûì. Ïÿê çèéàäÿ ñûãûëäûì) ×öíêè ñèç áàíà èãðàç äåéÿ éàçìûøäûíûç, îíóí è÷èí áèëìÿê èñòÿäèì, ìöòÿÿññèô êè, áèëÿìÿäèì. Ñþçöí ÿí ãûñàñû áÿíäÿíèç øèìäèëèê ÿëèìäÿ îëàí áåø-ö÷ ëèðÿäÿí éåìèéÿ-éåìèéÿ (äàùà äîüðóñó, ùÿôòÿëÿðëÿ ïåíèð-ÿêìÿêëÿ ãÿíàÿò åäÿðÿê) êàìàëè-ñÿôàëÿòëÿ àðòûðà áèëäèéèì úöç’è áèð ìÿáëÿüëÿ áèð ãà÷ àé êÿíäèìè èäàðÿ åäÿ áèëèðèì. Éàëíûç áóðàñû áèëèíìÿëè êè, ùÿéàòûì ôÿëàñèôåéè-êÿëáèééóí êè, éàøàéûøëàðû êÿëá éàøûéûøûíäàí òÿôðèã îëóíìàç – ùÿéàòûíäàí ïÿê ôÿðãëè äåéèë. Ëàêèí êå÷ÿí ñÿíÿ éàçäûüûíûç ïðîãðàìà òåâôèãÿí âÿ î òÿÿùùöäàòà èñòèíàäÿí éàïäûüûì ÿí áþéöê éàíëûø ö÷ ñÿíÿëèê ýåíèø áèð ïðîãðàìäàí èëÿðè ýÿëìÿ áèð õÿòà îëäó êè, îíó òÿùâèë åòìÿê èìêàí õàðèúèíäÿ ÿää îëóíàúàã ãÿäÿð ýöúäöð. Ôÿãÿò áóíóíëà áÿðàáÿð øó ìöääÿòè-ìÿ’ëóìÿéè ùÿð äöðëö ôÿëàêÿòÿ êþêñ ýÿðìÿëè îëñàì áåëÿ äÿâàì åòäèðÿúÿéèì, áó õöñóñäà ùÿð ìÿøÿããÿòè áèðéîëëóã ýþçÿ àëäûðìûøûì. Ùàúû Ðÿñóëà øèìäèéÿ ãÿäÿð áèð ñþç ñþéëÿìÿäèéèì êèáè – éàçäûüûíûçà ðÿüìÿí – Òÿáðèçÿ äÿ ÿñëà áèð êÿëìÿ èøàðÿò åòìÿäèì âÿ åòìÿéÿ äÿ úÿñàðÿòèì ýÿëìÿäè, ÷öíêè úàâàíìÿðäàíÿ òÿÿùùöä åäèëÿí áèð ñþçÿ – áèð âÿ’äÿ – èñòÿð èãðàç, èñòÿð ùÿìèééÿò îëñóí – òÿêðàð-òÿêðàð áèç áàòûðìàãäàìû ëàçûì?! Áó áÿíúÿ áèð çèëëäèð. Ùÿãèãÿòÿí, äöíéàäà ùÿð áèð øåéèí äÿ áèð ãàíóíó âàð. ßýÿð èãðàç ìÿñÿëÿñè èñÿ, îíà êÿôèë, çàìèí ëàçûì, àú, áèèëàú òÿëÿáÿäÿí íÿ áÿêëÿíèð. ßýÿð ùÿìèééÿò âÿ öõöââÿòÿ ìÿáíà áèð òÿñÿââöð èñÿ òÿëÿáÿëèê íàìèíÿ èñÿ, î äà ñåéèääÿí, ìîëëàäàí áèð øåé îëìàëû êè, î òÿùñèëèí äöíéàñûíà ìÿíôôÿòè îëìàñà áåëÿ, àõèðÿòèíè àáàä åäÿð êè! Äåéèëìè? Ìöùÿããÿã áþéëÿ!

262

Íÿ èñÿ, áó äÿðÿúÿäÿ êÿäÿðëè âÿ ñûãûíòûëû áèð çàìàíûíûçäà ìÿ’ìóëóíóçóí õàðèúèíäÿ îëàðàã òÿ’úèç âÿ òÿñäèã åäèéîðóì èñÿ äÿ (Úîðìè êå ìèðÿâÿä áÿîìèä-å ÿò-éå òîñò1) ìèñðàñû èñòèíàäýàùûìäûð. Áöòöí âÿòÿíäàøëàðà ñÿëàì âÿ ÿðçè-åùòèðàì, áàãè õöëóñ âÿ ñÿìèìèééÿò. Ìöíòÿçèðèúÿâàáûì. Ù.Ðàñèçàäÿ

Èëê èñòèä’àéè-àúèçàíÿì õÿòòèìèí ÷èðêèíëèéèíè ÿôâ åòìÿíèçäèð, ÷öíêè áèð äÿôÿ ñöð’ÿòëÿ éàçìàüà àëûøäûãäà, ñîíðà òÿðêè ýöúäöð.

5 Íàõ÷ûâàíäà.Úÿíàá ìÿõäóì âÿ ìþùòÿðÿì àüàéè-Øÿðèôçàäÿ Ãóðáàíÿëè ùÿçðÿòëÿðèíÿ ÿðèçåéè-àúèçàíÿìäèð.

23 øóáàò – ôåâðàë 1909 Åéäè-ñÿèäè-íîâðóçóíóçó áèëõàññÿ òÿáðèê åäÿðèì. Ùÿãàéèãïÿðâÿð ÿôÿíäèì ùÿçðÿòëÿðè! Øÿðÿôñöäóð áóéóðóëàí èëòèôàòíàìÿíèçè èêè ýöí ÿââÿë ýöíîðòàäàí àëäûì. Îðàúûãäà à÷ûá îãóìàüà áàøëàäûì. Ñöëåéìàí âÿ Çåéíàë áÿéëÿðÿ ñÿëàìûíûçû ñþéëÿäèì, ùÿð èêèñè èçùàðè-òÿøÿêêöð åòäèëÿð. Ñîíðà îðàäàí îäàìà ýÿëäèì, ìÿêòóáó ÷ûãàðûá áèð äàùà êÿìàëè-äèããÿò âÿ ÿùÿìèééÿòëÿ íÿçÿðè-òÿäãèãäÿí êå÷èðäèì. Îãóäóì, áèð äàùà îãóäóì. Îãóäóãúà ìÿñðóð âÿ ìÿìíóí îëäóì, ìÿìíóí îëäóüóì ãÿäÿð äÿ ìÿùçóí îëäóì. Ìÿêòóáóíóç ãåâñè-ãöçåùëè ùàâà êèáè áèð àíäà, áèð áàãûøäà ùÿì áàùàð ÷è÷ÿêëÿðèíè òÿíçèðÿ ãàëãûøûð, ýþçÿë âÿ ìöòÿìÿââèú ÿëâàí ñÿðïèéîðäó, ùÿì äÿ î ðÿíýëÿð, î ãåâñèãöçåùëè, î ëÿì’ÿäàð âÿ ôÿðÿùëè ðÿíýëÿð àðàñûíäà áèð ðÿíýè-ìàòÿì, áèð ëåâùåéè-íöðÿëÿì, áèð áàðàíè-ñèòÿì ñèñëÿðè éàüäûðûéîðäó. (Ôÿãÿò ùåéùàò!.. Èíñàí äàèìà àëäàíìàüà ìÿùêóìäóð) ßôÿíäèì! Áàøãàëàðûíà ìÿêòóá éàçäûüûì çàìàí íàñûë èñÿ ùè÷ þçÿíìÿì, õåéèð, éàíëûø ñþéëÿäèì, ùè÷ äöøöíÿðÿê éàçìàì, éÿ’íè äöøöíöá äÿ éàçìàã èñòÿìÿì. Ôÿãÿò ñèçÿ ýÿëèíúÿ, áèð éàïðàã êàüûç ÿëèìÿ àëäûììû? Äÿðùàë ýåíèø-ýåíèø ñàùÿëÿð, ïàðëàã-ïàðëàã öëâèééÿòëÿð, àúû-àúû ùÿãèãÿòëÿð, õöñóñÿí òÿñâèð âÿ òÿñÿââöðö ýöú áèð ÷îã ôèêèðëÿð àëàé-àëàé ýþçöìäÿ òÿúÿññöì åäÿð êèáè îëóð. Íÿ ãÿäÿð ìÿ’íàëû áèð øåé éàçìàüû àðçó åäèéîðóì èñÿ äÿ ÿí ñîíóíäà ùè÷ áèð øåé éàçàìàäûüûìû ýþðÿðÿê, ùèääÿòëÿíèéîðóì, ÷öíêè ñèçÿ ìÿêòá éàçàðêÿí, äöøöíöéîðóì êè, êàø ìöìêöí îëàéäû äà áèð ñÿùèôÿäÿ, áèð ñÿòèðäÿ, áÿëêÿ áèð êÿëìÿäÿ ôèêðèìè, __________ 1 Ñèçèí áàüûøëàéàúàüûíûçû öìèä åäÿðÿê, òÿãñèðÿ éîë âåðèðÿì.

263

äóéüóìó, ìÿùñóëàòè-òÿúðöáèééÿìè ñèçÿ ÿðç åäÿ áèëÿéäèì, ùåéùàò, îëìóéîð, îëàìûéîð êè! Ôÿãÿò, áèð ùÿôòÿ éàí-éàíà, äèç-äèçÿ îòóðóëñà, éåíÿ áèð äöðëö êÿøôè-ùÿãèãÿòÿ äîüðó áèð ãÿäÿì, áèð àääûì àòûëìàã åùòèìàëû âàð. ßôñóñ êè, î äà øèìäèëèê íàìöìêöí!.. Áÿ’çÿí âèúäàíûíûçûí íàçèê âÿ ïàê ñÿùèôÿëÿðèíè îãóéîðóì äà, äÿðèí áèð èíøèðàù, ýåíèø áèð ñÿôâÿò àëÿìèíäÿ éàøûéîðóì, çÿíí îëóíóð. Ôÿãÿò î ñàô âèúäàíûí áèð àç äàùà èôðàòûíû ùèññ åòäèéèì çàìàí òöêëÿðèì öðïÿøèéîð. Ñîíðà áöòöí-áöòöí ñàôäÿðóíëóüóí ÿëåéùèíäÿ áóëóíàúàüûì ýÿëèéîð. Äàùà äîüðóñó, áóëóíóéîðóì äà. Ìÿñÿëÿí, “ÿììàìÿ”, “úàìå”, “ìÿñÿëåéèõèëàôÿò”, “ìÿäÿíèééÿò”, “ùÿìèééÿò” âÿ “òÿðÿããè” êÿëìÿëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðûøàðàã, áèð ìöùÿññÿëÿ òÿøêèë åäÿúÿéèíè, éàõóä åäÿ áèëÿúÿéèíè äöøöíöðêÿí, áöòöí-áöòöí áèð õÿéàë, áèð êþëýÿ, áèð íàìöòÿíàùèëèê, áèð ùè÷ëèê ãàðøûñûíäà áóëóíäóüóìà ùè÷ øöáùÿ åòìèéîðóì. Âÿ ìþùòÿøÿì áèð ôèëîñîôè-êÿáèðèí äåäèéè êèáè: “òÿáèÿòäÿ ùè÷ áàä-ùàâà (ìöôòÿ) áèð øåé îëìàäûüûíû, ãåéðè-òÿáèè îëàðàã, øþ’ëÿïàø îëàí ùÿãèãÿòëÿðèí ïó÷ áèð õÿéàëäàí èáàðÿò îëäóüóíó” ýþç þíöíÿ ýÿòèðÿðÿê, ùè÷ áèð øåéÿ äÿðùàë åòèìàä åäÿðÿê, ýþéäÿí çÿíáèë èëÿ íàçèë îëäóüóíà åòèðàô åäÿìèéîðóì. Ùàñèëèÿùáàáëûã, ìÿäÿíèëèê, ýþçÿëëèê, ùèññè-ìÿðùÿìÿò, ðóùàíèééÿò ùÿï áèðÿð èíúÿ òåëäÿí, øÿõñè âÿ àäè, ãûðûëàúàã ãÿäÿð ÷öðöê áèð òåëäÿí àñûëûäûð êè, òÿäãèã âÿ òÿúðöáÿéÿ ãàëõûøñàí, äÿðùàë ãàðûëûð! Äÿðùàë ïîçóëóð, äÿðùàë ñþíÿð... (Ìÿí ýöíüè-õàáäèäÿâö àëÿì...1) Íÿ èñÿ, ÿôâ åäÿðñèíèç. Äèëèìèí ïÿëòÿêëèéèíäÿí, êÿêÿëÿìÿñèíäÿí íàøè ñöêóòó äàùà ìöðÿúúÿù ýþðöéîðóì. Áÿí ñþçëÿðèìäÿí ìÿ’íà ÷ûãàðàìàäûüûì êèáè, åùòèìàë êè, ñèç äÿ äöøöíìÿéÿ, þçÿíìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãñûíûç. Àðòûã éåíÿ êÿíäèìèçÿ, êÿíäè ÿùâàëûìûçà äàèð ãîíóøàëûì. ßôÿíäèì! Ùàúû Ðÿñóëóí ìÿêòóáóíó éàïûøäûðûëìàìûø áóëäóüóì è÷èí êÿíäè-êÿíäèìÿ ìöñàèäÿêàðàíÿ áèð ùèññ äóéäóì, ñîíðà çÿðôèí éàïûøãàíûíà äèããÿò åòäèì, éåðèíäÿ, éÿ’íè ÿââÿëèíäÿí éàïûøäûðûëìàìûø... Ñîíðà ñèçäÿí èñòèçàí åäÿð êèáè áèð âÿçèééÿò àëàðàã, ìÿêòóáó îãóäóì. Àéðû, ãåéðè áèð øåé áóëàìàäûüûì è÷èí ñÿðáÿñò áèð ìÿêòóá îëäóüóíó àíëàäûì. Ôÿãÿò êÿíäèìÿ àèä îëàí ãèñìèíè áöòöí-áöòöí ãÿëÿìëÿ úèçäèì âÿ ëöçóìñóç áèð àäè äèëÿí÷èëèêäÿí ôÿðãñèç îëäóüóíà ùþêì åäÿðÿê, íàãàáèëëè-òÿñÿââöð áèð ùàëäà ìöüáÿðð îëäóì, ÷öíêè áÿíäÿíèç ìÿêòÿáèòÿðáèéÿéÿ ýèðäèéèì çàìàí “ÿìÿëåéè-ìåâòàëûã” òÿáèÿòèíè êÿíäèìäÿí àòìûøäûì âÿ øèìäèéÿ ãÿäÿð äÿ î ùàë èëÿ, éÿ’íè î ñàô âÿ ïàê âèúäàíëà éàøûéîðóì âÿ éàøàäûì. Ùàëáóêè ùàë-ùàçûðêû âÿçèééÿòèì áöòöí-áöòöí __________ 1 Áÿí éóõó ýþðìöø áèð ëàëàì, àëÿì èñÿ... (ôàðñúà)

264

áÿíè øàøûðòäû. Øó âÿçèééÿòëÿ éàøàìàüû ùè÷ áèð ñóðÿòäÿ, ùè÷ áèð çàìàí ñåâìÿì, ñåâÿìÿì. Âÿ ñîíðà òÿúàðèáè-òöúúàðèééÿìäÿí äÿ áàíà ÷îã èñòèôàäÿëÿð îëìóøäóð. ßí áèðèíúèñè èñÿ ùÿð øåéÿ, ÿâÿò, ùÿð àäè áèð øåéÿ, ùÿòòà ÷öðöê ñîüàí ãàáûüûíà áåëÿ áèð ôèéàò, áèð ãèéìÿò âàðäûð. Ãèéìÿòñèç áèð øåé îëìàç. Îëñà-îëñà, Êóùêÿìÿð ñåéèäëÿðè èëÿ Íÿúÿô ìîëëàëàðûíûí ìÿçùÿáèíäÿ, ìÿñëÿêèíäÿ îëóð. Èøòÿ áó ãÿäÿð!.. Äîüðóñó, ùÿì Ùàúû Ðÿñóëóí ìÿêòóáóíäà, ùÿì áÿíèìêèíäÿêè ÿñÿôàìèç, ñûãûíòûëû ñþçëÿðèíèç âÿ “ãÿëÿì èíúà ðÿñèä ñÿð áåøèêÿñò!..”1 êèáè ìÿðùÿìÿòïÿðâÿðëèéèíèç ìöêÿììÿë áèð ìàêèíà (ìàøûí) òÿçéèãèëÿ áÿíè ñûãäû, ñûãäû âÿ ðóùóìó, ùèññèééàòûìû ïàð÷à-ïàð÷à åòäè. Úèääÿí ñèçèí áó ãÿäÿð ìÿùâèééÿòèíèçÿ ìöòÿÿññèô îëäóì... Áÿí êÿíäèì î ãÿäÿð ÿúçàèçì áèð ùàë èëÿ èàíÿ òÿëÿáèíÿ ãàëãûøñàì, áóðàúûãäà áèëìÿäèéèì âÿ áèëäèéèì îñìàíëûëàðäàí èñòÿäèéèì ãÿäÿð èñòèàíÿ åäÿ áèëèðèì, éÿ’íè äèëÿíÿ áèëèðèì. Ñþçöí à÷ûüû, øó ðÿçàëÿòäÿí áó ãà÷ ýöíäÿ áöòöí-áöòöí êÿíäèìè øàøûðäûì. Ö÷-äþðä ñÿíÿëÿð èëÿ ùÿð ñÿíÿ àëòìûø-éåòìèø ëèðÿ ñÿðô åäÿí ñàèð Ãàôãàç òÿëÿáëÿðè øèìäèéÿ ãÿäÿð áèçèì áó äèáñèç, ùè÷àùè÷ ðÿçàëÿòèìèç ãÿäÿð áþéöê âÿ ÷èðêèí áèð çèëëÿòÿ ùÿäÿô îëìàäûëàð. Øèìäè áÿí, ÿí ëàçûìëû òÿùñèëèìÿ áèòìèø íÿçÿðèëÿ áàãûéîðóì. Áóíäàí ñîíðàñû èñÿ äàðöëôöíöí äÿðñëÿðè ïåéäÿðïåé ìÿúìóÿ ñóðÿòèíäÿ íÿøð îëóíàúàãäûð. Ùà ìÿêòÿáäÿ õîúàäàí äèíëÿìÿê, ùà äÿôòÿðäÿí, ìÿúìóÿäÿí òÿäãèã âÿ òÿòÿááþ åòìÿê – ùÿð èêèñè áÿíúÿ ìöñàâèäèð. Î äà ùÿì áóðàäà ìöìêöí, ùÿì Ãàôãàçäà. Øèìäè áó òÿñëèìäÿí ìÿãñÿä áó êè, àðòûã õàëãà áîéóíäóðóã îëìàã èñòÿìÿì âÿ èñòÿìèéÿúÿéèì âÿ èàíÿ òîðáàñûíû äà éûðòäûì, ïàð÷àëàäûì êè, áèð äÿ ùÿì ýþçöì ýþðìÿñèí, ùÿì äÿ ùèññèééàòûì õûðïàëàíìàñûí. Áèç èñòèãðàçà òàëèá èäèê, èàíÿéÿ èñÿ òàëèá îëìàäûüûìû òÿêðàð ÿðç åäÿðèì. Áèð äÿ õóëàñÿ îëàðàã, àúèçàíÿ, ùÿì äÿ ïÿê àúèçàíÿ ðèúà åäèðèì âÿ ïàê âèúäàíûíûçà àíä âåðèðèì, áèð äàùà íÿ Ðÿùèì õàíà, íà Ùàúûéåâÿ, íÿ Ùàúû Ðÿñóëà, íÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿéÿ, íÿ äÿ úÿìèééÿòè-øÿðèééÿéÿ ìöðàúèÿò åòìÿéÿñèíèç, åäÿúÿê îëñàíûç, ùÿì ñèçäÿí èíúèéÿðèì, ùÿì äÿ ãÿáóë åòìÿì. Áóðàäà ãàëìàã èãòèäàðûì áèòäèêäÿí ñîíðà îðàäà ÿðçè-âöúóä åäÿðèì. Áöòöí ãàðäàøëàðà ñàëàì. ßëÿëõöñóñ ßçèçèìèí ÿëëÿðèíè ñûãàðûì. Õöëóñêàðè-áèìèãäàðûíûç Ùöñåéí Úàâèä Ðàñèçàäÿ

Ï.Ñ.Áÿíäÿíèç áÿ’çè õöñóñàòäà à÷ûãúà èçàùàò âåðìÿêäÿí ÷ÿêèíèéîðóì. Áèíàÿíèëåéù ðèúà åäÿðèì ìÿêòóáè-àúèçàíÿìè êèìñÿéÿ îãóìàéûí. __________ 1 Áóðàéà ÷àòàíäà ãÿëÿìèí óúó ñûíäû (ôàðñúà).

265

6 Ìþùòÿðÿì Øÿðèôçàäÿ ùÿçðÿòëÿðèíÿ õöëóñíàìåéè-àúèçàíÿì.

10 ìàðò, ñÿíÿ 1909 Ñÿìèìèééÿòïÿðâÿð ÿôÿíäèì ùÿçðÿòëÿðè! Êå÷ÿíëÿðäÿ ìöôÿññÿëÿí òÿñäèÿ úÿñàðÿòéàá îëìóøäóì. Áó ýöí ôÿçèëÿòïÿðâÿð ãàðäàøûì Øåéõ Ìÿùÿììÿä àüà úÿíàáëàðûíäàí áèð ìÿêòóá àëäûì. Ëöçóìó èúàáûíäà ñûãûíìàìà ðàçû îëìàäûüûíû âÿ òÿìäèäè-òÿùñèë è÷èí õÿðúëèê ýþíäÿðÿúÿéèíè òÿ’ìèí åäèéîðäó. Ö÷-äþðò ýöíäöð êè, áèð-èêè òÿëÿáÿéÿ äÿðñ âåðèá îíëàðäàí äà ÿëëè-àëòìûø ãóðóø ùÿããè-òÿäðèñ àëûéîðóì. Äåìÿê êè, èñòèãáàëûìûç áèð äöðëö åéèëÿíÿúÿê êèáè ÿää îëóíà áèëèð. Áèíàÿíèëåéù êå÷ÿí ìÿêòóáóìäà ãÿëÿéàíè-ùèññèééàòûìäàí òÿâÿëëöä åäÿí áèð ôèêðè øèìäè õàëèñàíÿ áèð ñóðÿòäÿ òÿêðàðÿ ëöçóì ùèññ åòäèì. Çàòûíûçäàí ïÿê çèéàäÿ ðèúà åäÿðèì êè, áèð äàùà êèìñÿéÿ ïàðà õöñóñóíäà ÿñëà, ÿñëà áèð øåé éàçìûéàñûíûç. Ùÿì ñèçèí, ùÿì áÿíèì øèìäèéÿ ãÿäÿð ñûãûëäûüûìûç éåòÿð... Êå÷ÿí ìÿêòóáóíóçäà Íàõ÷ûâàíà äàèð ñÿòùè áèð ìÿ’ëóìàòà íàèë îëäóì. Áó äÿôÿêè ìÿêòóáóíóçäà äà ÿýÿð ìöìêöí îëñà, Èðÿâàíäà òöðêúÿ òÿùñèë ùàããûíäà âÿ ìààðèôè-èñëàìèééÿ íàìèíÿ ùèññ îëóíàí òÿøÿááöñàò âÿ èãäàìàòà äàèð áèð øåé éàçìàíûçû ðèúà åäÿðèì. Äèðèü áóéóðóëìàéàúàüûíû ñÿìèìàíÿ öìèä åäÿðÿì. Êå÷ÿí ìÿêòóáóìäà óíóòäóì èñÿ, øèìäè, óüóðëó áàéðàìûíûçû àúèçàíÿ òÿáðèê åäÿðèì. Ëöòôäèäÿíèç Ðàñèçàäÿ Ùöñåéí Úàâèä Íàõ÷ûâàíè

7 Íàõ÷ûâàíäà ùöçóðè-ùÿìèééÿòìÿíäàíÿëÿðèíÿ.

14 ùÿçèðàí – èéóí, 1909 (Éàëíûç êÿíäèíèç îãóéàúàãñûíûç...) ßôÿíäèì! 20 ìàéûñäà ìöùÿððÿð ìÿêòóáóíó (éàõóä ìÿêòóáóíóçó) êå÷ÿí ùÿôòÿ Ùàúûáàáà àüàíûí êàíòîðóíäàí àëäûì. Áèäàéÿòèíäÿí íèùàéÿòèíÿ ãÿäÿð èêè-ö÷ äÿôÿ òÿêðàð-ÿëÿòòÿêðàð îãóäóì. Ýàù ìÿñðóð, ýàù 266

ìÿìíóí, ýàù ìÿùçóí îëäóì. Øó ìöòÿíÿââÿðè, ìöõòÿëèô ÿùâàëà ìÿ’ðóç îëóøóì äà ìÿêòóáóíóçäà ìöíäÿðèú ìöõòÿëèôöëìÿàë úöìëÿëÿðäÿí èðÿëè ýÿëèéîð. Ìÿêòóáóí áèð òÿðÿôè ýöëäöðöéîð, äèýÿð òÿðÿôè àüëàòûéîð, áèð òÿðÿôè ýàù ýèðéÿëÿð, ãÿçÿáëÿð è÷èíäÿ õÿíäÿëÿð ñà÷ûéîð, ýàù öìèäëÿð, òÿáÿññöìëÿð è÷èíäÿ ðóùó, âèúäàíû òèòðÿòèéîð, ìöÿççèá åäèéîð. Áóíóíëà áÿðàáÿð øó úöìëÿëÿð, øó ýèðèñëÿð, øó äöøöíúÿëÿð ùÿð íþãòåéè-íÿçÿðäÿí îëóðñàîëñóí ùÿïñè ýþçÿëäèð, ùÿïñè ìöùàêèìÿëèäèð, ùÿïñè ùÿãèãÿòäèð. Ìÿêòóáóí èëê ñÿùèôÿñè ùÿð øèðèíäèëëèíèí, ùÿð èíñàíèééÿòïÿðâÿð ãèéàôÿñèíÿ ýèðÿíèí èääèàëàðûíû áîø âÿ øàðëàòàíëûãäàí èáàðÿò êèáè ýþñòÿðèéîð. Âÿ ñîíðà äà “õóä ãÿëÿò áóä àí÷å ìà ïÿíäàøòèì”1 ìèñðàè-ìöòÿÿññèôàíÿñèëÿ î ìÿñÿëÿéÿ õèòàì âåðèëèéîð. Áó õöñóñäà úèääÿí ïÿê ùàãëûñûíûç, ÿôÿíäèì! Ëàêèí åéèúÿ äöøöíìÿëè êè, “òÿáèÿò”äÿ áàä-ùÿâà ùè÷ áèð øåé îëàìàç. Ùÿð øåéäÿ, ùÿð ìÿñëÿêäÿ, ùÿð õöñóñäà áèð òÿðáèéåéè-ìöíòÿçÿìÿ, áèð ìöìàðèñåéè-ìÿõñóñÿ âàðäûð êè, èíñàí î òÿðáèéÿ èëÿ òÿ’ãèá åäÿúÿéè ìÿñëÿêäÿ êÿñáè-èõòèñàñ åòìÿëèäèð, áþéöê áèð íöôóçè-íÿçÿðÿ ìàëèê îëìàëûäûð. Áèçèì ìèëëÿòè-íÿúèáÿäÿ áó èõòèñàñà, áó èãòèäàðà òÿñàäöô åäèëìÿç. Èðàíûí (ùÿçàðïèøÿ, êÿììàéÿ!) ñÿíÿòêàðëàðûíà ìÿõñóñ áóãÿëÿìóí áèð èñòå’äàäà ìàëèêèç êè, úèääÿí íÿçÿðè-ìöùàêèìÿéÿ àëûíñà, ùè÷ áèðèìèçäÿ èêè ïàðàëûã ôèêèð îëìàäûüû òÿáéèí åäÿð. Ùÿëÿ Íàõ÷ûâàíà äàèð éàçäûüûíûç ìöòàëèàòû ìöùàêèìÿ åäÿðêÿí ïÿê çèéàäÿ ìöêÿääÿð îëäóì. Ñîíðà äöøöíäöì êè, áó äà áÿíèì áó ìÿùçóí îëóøóì äà áîø áèð øåé... Íè÷èí? – äåéÿúÿêñèíèç. ×öíêè íàõ÷ûâàíëûëàðäàêû ùèññè-ìèëëè, ÿúÿáà, áèð òÿðáèéåéè-ìÿäÿíèééÿ ìÿùñóëóìóäóð, éàõóä íàýàùàíè áèð ÿòèééÿ, áèð èëùàì íÿòèúÿñèìèäèð? Òÿáèèäèð êè, èëùàììèëùàì íÿòèúÿñè äåéèë, î áèð ãÿëÿéàíè-ìöâÿããÿò, áèð ùÿéÿúàíèùÿâàéèäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Ìÿ’ëóìóíóçäóð êè, “Ùàé èëÿ ýÿëÿí ùóé èëÿ ýåäÿð”. ×öíêè àíè áèð ùÿéÿúàí àíúàã àíè áèð ùÿâÿñêàðëûã òåâëèä åäÿ áèëèð, ôÿçëÿ åäÿìÿç. Òÿðáèéåéè-ìÿäÿíèééÿéÿ ýÿëèíúÿ êè, ÿñàñ îäóð – ÿëùÿìäöëèëëàù, î, êöëëèééÿí ìÿôãóääóð. Áó ñÿáÿáÿ áÿíäÿíèç èðàíëûëàðûí âÿ Ãàôãàñûí ùÿíóç ìÿäÿíèééÿòÿ éàãëàøìàìûø òÿðÿôëÿðèíèí àòèñèíè èéèðìè, îòóç ñÿíÿéÿ ãÿäÿð ïÿê çÿùìÿòëè âÿ ãàðàíëûã ýþðöéîðäóì. Íè÷èí? – äåéÿúÿêñèíèç... ×öíêè ÿñàñ éîãäóð, ÿôÿíäèì, ÿñàñ!? ßñàñû, êþêö áÿðêèòìÿê è÷èí éàëíûç “åâîëéóñèîí” – ãàíóíè-òÿêàìöëÿ åùòèéàú âàðäûð. Úöç’è âÿ ñÿòùè áèð èäìàí âÿ ìöìàðèñÿ èñòÿð, éîãñà èøäÿ ÿñàñ îëìàç èñÿ, èíãèëàá ùè÷ áèð __________ 1 Áèçèì äöøäöêëåðèìèçèí ùÿïñè éàíëûø èìèø (ôàðñúà).

267

ôàéäà âåðìÿç. Ôÿãÿò ìÿìàôèù ìÿí Ãàôãàñéàíûí èñòèãáàëûíû – Èðàíà íèñáÿòëÿ – äàùà çèéàäÿ ïàðëàã ýþðöéîðóì... Áèçÿ éàëíûç ìÿêòÿá ëàçûìäûð, áöòöí èíãèëàáàòè-ìÿäÿíèééÿ ùÿï ìÿêòÿá ìÿùñóëóäóð... Ñîíðà êÿíäèìèçÿ äàèð äÿ áèð-èêè ñÿòèð éàçìàã èñòèéîðóì. ßôÿíäèì! Êå÷ÿí àéëàðäà Ùàúû Ðÿñóë àüàéà éàçäûüûíûç ìÿêòóáó – à÷ûã îëäóüó è÷èí – îõóäóãäàí ñîíðà ìöøàðèëåéùÿ òÿãäèì åòìèøäèì. Ôÿãÿò áàíà äàèð éàçûëìûø îëàí éåäè-ñÿêèç ñÿòèðëèê èñòèðùàìàòè-ìÿñêÿíÿòïÿðâÿðàíÿéè ÷èçäèêäÿí ñîíðà... ÷öíêè áÿíèì êÿíäèì úàùèë îëìàãëà áÿðàáÿð, ùÿð íàñûëñà ãÿëáèì ïÿê ÷îã ùÿññàñ éàðàäûëìûøäûð. Ùÿð áèð èíúÿ øåéäÿ, áèð èüáèðàð òóéóéîðäóì âÿ ùÿð áèð ùÿðÿêàòûìû ùèññèééàòûìà óéäóðìàüà ìÿúáóðóì. Áàõöñóñ êè, Òöðêèéÿäÿí äÿ ÿë þïìÿê, ÿòÿê þïìÿê ìÿðàñèìè ÷îãäàí áÿðè ãàëãìûøäûð?!! Áÿíúÿ òÿìÿëëöã, ìöäàùÿíÿ áèëìÿéÿí âÿ ãåéäè-ìèííÿòäàðèäÿí âàðÿñòÿ îëàí áèð ÷îáàí Ñóëòàí Ðÿøàä êèáè ùöðð áèð ïàäøàùäàí äàùà ùöððäöð, äàùà ùåéñèééÿòëèäèð. Øèìäè áóðàäà áèð àäàìà òÿ’ðèç åòìÿê èñòÿìèéîðóì. Áÿëêÿ áÿíúÿ áó ùàë áèð äÿñòóðè-ñÿìèìèäÿí èáàðÿòäèð. Øÿðÿôè-çèéàðÿòèíèçÿ íàèë îëàúàüûì çàìàí ïÿê óçàã äåéèë, î çàìàí óçóí-óçàäûéà ãîíóøóðóç. ßâÿò, ñþçöìöçÿ ýÿëÿëèì: Ùàúû Ðÿñóë àüàíûí àèëÿ âÿ áÿðàäÿðè Èñòàíáóëà ýÿëäèêäÿí ñîíðà áàøû ÷îã ãàðûøûãäûð. Çèéàðÿò åòìÿê ïÿê ìöìêöíñöçäöð. Øèìäèéÿ ãÿäÿð îäàñûíà áèð ãà÷ äÿôÿ ýåòìèøèì, òÿøÿððöô åäÿìÿìèøäèð. Êå÷ÿí ýöí äÿ óüðàäûì, éåíÿ éîã... Ôÿãÿò ìÿñÿëåéè-ÿòèãÿäÿí áöòöíáöòöí âàç êå÷ìÿíèçè òÿêðàð ðèúà åäÿðèì... Êå÷ÿí ýöí Ìèðçÿ Ìÿùÿììÿäÿëè õàí úÿíàáëàðû èëÿ ìöôÿññÿë ñóðÿòäÿ ýþðöøäöê. Çàòè-àëèëÿðèíÿ ïÿê çèéàäÿ ÿðçè-åùòèðàì åäèéîðëàð... Çåéíàëàáäèí Ñÿôâÿòÿ ýÿëèíúÿ, îíóíëà äà èéèðìè ýöí ÿââÿë þïöøäöê, âèäàëàøäûã. Î, øèìäè Òÿáðèçäÿ, òÿáèè øèìäèéÿ íÿ âÿúùëÿ îëóðñà-îëñóí, áèëìèø îëóðñóíóç. Èñòàíáóëà äàèð ùè÷ áèð øåé éàçìàã èñòÿìèéîðóì. Èäàðåéè-öðôèééÿ ãàëãìûø, ñöêóíÿò âÿ ÿìíèééÿò ùþêìôÿðìà, úèääèééÿò âÿ ôÿàëèééÿò àçàúûã ýþðöíìÿéÿ áàøëûéîð. Èíýèëòÿðÿéÿ ùåé’ÿòè-ìÿõñóñÿ ýþíäÿðèëèéîð. Çàòÿí âöãóàòè-ùàçèðÿéè ñèç áÿ áèçèìëÿ áÿðàáÿð áèëèéîðñóíóç, éàçìàã ôÿçëÿ... Ãàëäû êÿíäèì. Êÿíäèìÿ äàèð ñèçÿ áèð ìÿñëÿùÿò åòìÿê èñòèéîðäóì. Þéëÿ áèð ìÿñëÿùÿò êè, ÿí ëöçóìëó âÿ ÿùÿìèééÿòëèäèð. Áÿí êÿíäèì áÿ ùÿð ùàë èñòÿäèéèì êèáè äöøöíöéîðóì. ßôÿíäèì! Áÿí, ñàüëûã îëñóí, ìàðòà ãÿäÿð Ãàôãàñéàéû çèéàðÿò åäÿúÿéèì, çèéàðÿòèíèçÿ êè, áÿíúÿ, ÿí áþéöê ñÿàäÿòäèð, íàèë îëàúàüûì. Ëàêèí Èñòàíáóëäàí éàâàø-éàâàø ñîüóìàüà áàøëûéîðóì. Ñÿáÿáè èñÿ ìÿñëÿêèìèçÿ 268

àèä ñÿôÿùàòû ãèñìÿí – éÿ’íè áèçÿ ëàçûì îëàúàã äÿðÿúÿäÿ ýþðìöø êèáè îëäóì âÿ ãöââåéè-ìàëèééÿ äÿ çàòÿí éàí áàãìàüà áàøëûéîð, ùÿòòà ãöââåéè-ìàëèééÿéÿ ìàëèê îëñàì áåëÿ, éåíÿ Èñòàíáóëà âèäà åòìÿéè ìÿñëÿùÿò ýþðöéîðóì. Øèìäè ìöêÿììÿëúÿ áèð ÿúíÿáè ëèñàíûíà åùòèéàúûì âàð êè, èêè-ö÷ ñÿíÿ óüðàøìàã ëàçûì, îíà äà ïàðà éîã. ßí ìÿñëÿùÿòè áó êè, ðóñúàéû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøàðûì. ßýÿð÷è èíýèëèñúÿ, àëìàíúà, ôðàíñûçúà ëèñàíëàðäàí áèðèíè ëàéèãèéëÿ þéðÿíìÿê âàúèáäèð, ôÿãÿò íà ÷àðÿ êè: “Äÿñòè-áè÷àðÿ ÷öí áÿ úàìÿ íÿùÿä, ÷àðÿ úþç ïèðÿùÿí äÿðèäÿí íèñò”1. Ëàêèí áóðàñû äà âàð êè, ýÿëÿúÿê ñåíòéàáðäà ðöøäè ìÿêòÿáëÿðèíäÿí áèðèíäÿ àéäà ö÷ ëèðÿ ãÿäÿð, áÿëêÿ äàùà çèéàäÿ ìààøëà òÿäðèñ åäÿ áèëÿðèì. ×öíêè ÿñíàéè-ìöçàêèðÿäÿ áèëäèêëÿðèìäÿí áèð-èêèñè áàíà ñþç âåðäèëÿð. Çàòÿí ñþçÿ íÿ ùàúÿò. Äàðöëôöíöí âÿ å’äàäè ìöÿëëèìëÿðèíÿ (ôàðñè òÿäðèñàòû) íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí ôàèã îëìàñàì áåëÿ, áÿðàáÿð îëàúàüûìà ùè÷ áèð øöáùÿì éîã. Øèìäè áÿí äöøöíöéîðóì êè, ÿýÿð áèð ÿúíÿáè ëèñàíûíû, î ìèëëÿòèí êÿíäèñè êèáè, éÿ’íè ëàéèãèéëÿ áèëìÿê àðçó åòñÿì, ëàÿãÿëëè ö÷ ñÿíÿ ùè÷ áèð øåéÿ áàãìàäàí îíóíëà óüðàøìàëûéûì. Øèìäè áóðàäà ùÿð çÿùìÿòÿ ìöòÿùÿììèë îëóá äà àëäûüûì ìààø èëÿ, ôÿãèðàíÿ áèð ýöçÿðàí èëÿ áóðàäà ö÷-äþðò ñÿíÿ ãÿäÿð äÿõè ùÿì òÿäðèñ, ùÿì äÿ òÿäÿððöñ åäÿ áèëèðèì. Ëàêèí, ëàêèí... âàëèäÿì, âÿòÿíèì, âÿòÿíäàøëàðûì áöòöí-áöòöí óíóòóëàúàã áèð ùàëà ýÿëèð. Øèìäè áóðàäà áèíëÿðúÿ èø áàøûíäà ñàùèáè-ùåéñèééÿò òàòàð, òöðêöñòàíëû, ãàôãàñëû, êûðûìëû âàðäûð êè, ùÿð òÿùñèëèíè èêìàë åòäèêäÿí ñîíðà Èñòàíáóëëó îëìàüû äà îíëàðà çÿìëÿ, áèð îñìàíëû îëóá ýåòìèøäèð. Áó áÿíúÿ ïÿê ýöú... Øèìäè áÿíèì ñîí íþãòåéè-íÿçÿðèì ðóñúà ãàéÿò ìöêÿììÿë áèëìÿê âÿ ÿí áèðèíúè äöøöíúÿì äÿ áóäóð. Çÿíí åäÿðñÿì, åéè ÷àëûøñàì, èêè ñÿíÿäÿ ìöâÿôôÿã îëóðóì. ßëñèíåéè-ñÿëàñÿéÿ ýÿëèíúÿ, îíëàðäàí áèðèíè ðóñúàäàí ñîíðà, åùòèéàú ùèññ åäÿúÿê îëñàì ãûðã éàøûìäà áåëÿ îãóðóì. Øèìäè Ãàôãàñéàéà äþíäöêäÿí ñîíðà Íàõ÷ûâàí èëÿ ùè÷ èøèì éîã. Ñÿáÿáèíè àíëàòìàüà ãàëãûøñàì, îí éàïðàã äàùà éàçìàã ëàçûì. Áÿëêÿ ñèç éåê íÿçÿðäÿ î ÿñáàáû ìöùàêèìÿ èëÿ àíëàðñûíûç. Øèìäè ÿñèë ìÿãñÿä âÿòÿíÿ õèäìÿò, ùÿì äÿ ëàéèãèéëÿ õèäìÿò åòìÿêäèð. Áàêûäà êàôè äÿðÿúÿäÿ ìöÿëëèì âàð. Ýÿíúÿäÿ ùàêÿçà. Øèìäè áÿíäÿíèç ÿýÿð ìöìêöí îëñà, ÿââÿë Òèôëèñ, ñîíðà Èðÿâàí. Áóíëàðäàí ùÿð ùàíêèñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðöðñÿíèç, áÿíúÿ äÿ ìÿãáóë îëóð. Áÿí äÿðñ âåðÿúÿéèì éåðäÿ ýåúÿëÿðè áèð òÿðáèéÿëè ðóñ àèëÿñè è÷èíäÿ éàøàìàã àðçó åäèéîðóì êè, ùÿì òÿäðèñàòûìäà èñòÿäèéèì êèáè úèääè ÷àëûøûðûì, ùÿì äÿ äþðä ñÿíÿëèê __________ 1 ×àðÿñèç àäàì ÿòÿêäÿí òóòäóãäà, êþéíÿéè éûðòìàãäàí áàøãà ÷àðÿ éîõäóð (ôàðñúà).

269

çÿùìÿò âÿ ìÿñàèéè èêè ñÿíÿäÿ áèòèðèðèì. ßýÿð ðóñ åâèíäÿ ãàëìàã ìöìêöí îëìàñà äà, áàøãà íþãòåéè-íÿçÿðäÿí éåíÿ àðçóìà íàèë îëóðóì. Ôÿãÿò Íàõ÷ûâàíäà éàøàìàã áÿíúÿ ÿí ìÿùàëàòäàíäûð. Ëàêèí Íàõ÷ûâàíäà äà ùÿð éàçûí òÿ’òèë çàìàíëàðû èñòÿäèéèìèç ïðîæåëÿðè òÿðòèá åäÿð, çèéàëû ýÿíúëÿðèí ýþçöíö à÷ìàãäàí ýåðè äóðìàðûç. ßýÿð÷è áèð íàõ÷ûâàíëû áèð ìÿñÿëÿéè ìöùàêèìÿ åäÿðêÿí – áÿãåéðè ùÿãã – ìààø, ïàðà êèáè õÿéàëàòà äà ãàïûëûð, ôÿãÿò áèçèì éåýàíÿ ìÿãñÿäèìèç õèäìÿò, ùÿì äÿ ñÿìèìàíÿ õèäìÿòäèð. Áÿíèì äöøöíäöéöì ãàçàíú-çèéàí: èêè ñÿíÿ åâëÿíìÿìÿê, ùÿð ýöí äþðò-áåø ñàÿò äÿðñ îãóòìàã, èêè-ö÷ ñàÿò äÿ ðóñúà ÷àëûøìàã. Íÿ áèð ãÿïèê àðòûðìàã, íÿ áèð ãÿïèê áîðúëó ãàëìàã. Áèð ãÿñÿáÿ, áèð êþéäÿ îëñà äà îëóð. Áÿí áó ùåñàáà ðàçûéûì, âÿññÿëàì. Ìÿêòóáóí úÿâàáûíû áÿêëÿðèì. Áèð àç äà áó õöñóñà äàèð ìÿ’ëóìàò. Áàãè áóñåéè-ìöõàëèñÿò. Ù.Úàâèä

8 5 ìàðò, 1910 Ùöçóðè-ùÿìèééÿòïÿðâÿðàíÿëÿðèíÿ... ßôÿíäèì, ÷îãäàí áÿðèäèð êè, ÿðçè-ñÿìèìèééÿò âÿ èáðàçè-ìÿùÿááÿòäÿí ìÿùðóì ãàëäûã. Áóöñàìèùÿéè ñèçÿ ùÿìë åäÿìÿì, îëñà-îëñà éåíÿ áÿíèì òÿíáÿëëèéèìäÿí íÿø’ÿò åäÿð áèð ùàëäûð, äàùà äîüðóñó, ñÿìèìè áèð ãöñóðäóð. Ôÿãÿò ÿôâ åäÿðñèíèç, äåéèëìè? Áèð ÷îã çàìàíëàðûìû áèëìÿéÿðÿê êîð-êîðàíÿ êå÷èðäèéèì è÷èí øèìäè áþéöê áèð èíãèëàá è÷èíäÿéèì, êå÷ìèø áîøëóãëàðû äîëäóðìàëûéûì, áèð àí ãàéèá åòìÿäÿí òÿëàôèéèìàôàòÿ ÷àëûøìàëûéûì... Áèð êèòàá ìöòèëèÿ åäÿðêÿí, ñèçèíëÿ ãîíóøìóø êèáè áèð ùèññ äóéóðóì. Îíóí è÷èí ìÿ’çóð ýþðöëÿúÿéèìÿ ÿìèíèì. ×öíêè ãÿëáèíèç ïÿê ýåíèøäèð. ßôÿíäèì, éûë áàøûíû – øÿòàðÿòëè áàéðàìûíûçû, òÿáÿññöìíöìà áàùàðûíûçû òÿáðèê åäÿðèì. Úÿñàðÿèì ÿôâ îëóíñóí, áàéðàì âèçèòëÿðèíäÿ ðóùëàðûìûç àðàñûíäà ñÿìèìè áèð ìöíàñèáÿò îëàí äîñòëàðà, ìÿñëÿêäàøëàðà, ìöìêöí îëñà áÿíèì òÿðÿôèìäÿí äÿ òÿáðèêè-åéä åäÿðñèíèç. Áàãè, ÿëèíèçè ñûãàð, àüçûíûçäàí þïÿð, åùòèðàìàòûìûí ãÿáóëóíó àúèçàíÿ ðèúà åäÿðèì, ÿôÿíäèì... Êö÷öê ãàðäàøûíûç – Ðàñèçàäÿ Ùöñåéí Úàâèä

270

9 28 àâãóñò, 1912, Òèôëèñ Ùöçóðè-àëèëÿðèíÿ: Ìþùòÿðÿì âÿ ìöÿççÿç ÿôÿíäèì, éåíÿ ñèçè áèð àç òÿñäè åòìÿê èñòèéîðóì. Áÿíäÿ ñèçäÿí àéðûëäûãäàí ñîíðà Àãàðàéà, Ôàèã ÿôÿíäèíèí éàíûíà ýåòäèéèìè áèëèéîðñóíóç. Îðàäà áèð àé ãÿäÿð ùÿì ýÿçèá, ùÿì äÿ áàü÷àäà èøëÿéèá ìÿìóëóí õàðèúèíäÿ ñàô âÿ ñàüëàì áèð ùàëà ýÿëäèì. Ñîíðà Ãóðúàâàíèéÿ ýÿëìÿê òñòÿäèì, ôÿãÿò áèð-èêè îôèòñåð îñìàíëû òöðêúÿñè þéðÿíìÿê è÷èí ðèúà èëÿ áÿíè Òèôëèñäÿ ñàãëàäûëàð, íÿ ñèçèí éàíûíûçà ýÿëìÿê, íÿ äÿ Íàõ÷ûâàíà ýåòìÿê áàíà ìöìêöí îëìàäû. Øèìäè éàâàø-éàâàø ìÿêòÿáëÿð à÷ûëìàüà áàøëàäû. Áèð ùÿôòÿ ÿââÿë îðàéà ýÿëèá ñèçèí èøëÿðäÿ èøëÿìÿê è÷èí ìÿêòóá éàçìàã èñòÿäèìñÿ äÿ, èêè àé ÿââÿë “Ïàéûçäà èø áàøëàíàúàã, î çàìàí ýÿëÿðñèí” – äåäèéèíèçè õàòûðëàéàðàã, áèðäÿí-áèðÿ ýÿëìÿê àðçóñóíäà áóëóíäóì. Ëàêèí ìÿêòÿáäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿê, õàðèú áèð èøëÿ ìÿøüóë îëìàã ãåéäè áèð àç áàíà âèúäàí ÿçàáû âåðèéîðäó. Íèùàéÿò, áó ýöí Ýÿíúÿäÿí áèð ìÿêòóá àëäûì êè, ìÿêòÿáè ùèìàéÿ åäÿí ÿ’çàéè-ìþùòÿðÿìÿ éîðóëäóüó! ìöíàñèáÿòëÿ – ùþêóìÿò ìàíå îëìàäûüû ùàëäà – ìÿêòÿáèðóùàíèééÿéè áàüëàìàüà ãÿðàð âåðìèøëÿð, Áàêûíûí Ñÿàäÿò ìÿêòÿáè äÿ ïðîãðàìû ðóñ ëèñàíûíäà òÿ’ãèá åòìÿéè ìöãÿððÿð ãûëìûø. Òèôëèñäÿêè Èòòèôàã ìÿêòÿáèíÿ ýÿëèíúÿ, áóíëàð äà Ñÿàäÿò ïëàíûíäà éîë ýåòìÿê èñòèéîð. Äåìÿê êè, ìèëëè ëèñàíà î ãÿäÿð åùòèéàú ùèññ åäèëìèéîð. Øèìäè áó òÿôñèëàòû ÿëäÿ åòäèêäÿí ñîíðà áÿíèì íÿ éîëäà ùÿðÿêÿò åäÿúÿéèìè äöøöíöíöç. Àðòûã ùÿð÷è áàäàáàä, èø÷èëèéÿ – ÷îðíû ðàáî÷èëèéÿ – ãÿðàð âåðäèì. Äàùà áÿíäÿ âèúäàí ÿçàáû îëìàç. Áÿí äÿ àòàìûí ïðîãðàìèëÿ áþéöñÿéäèì, øèìäè êèì áèëèð íÿ ìÿñëÿêäÿ èäèì? Ñèäãèíèí ìÿêòÿáèíÿ, Èñòàíáóëà áÿíè òÿøâèã åäÿí ñèç îëäóíóç, áàøãàëàðûíûí âÿ êÿíäè ïàðàëàðûìû ñÿðô åäÿðÿê øèìäèêè ùàë âÿ ìÿ’ëóìàòà äÿñòðÿñ îëäóì. Íàõ÷ûâàíäà áèð ýöí áèçèì åâäÿ ìÿâàúèáëÿ éàøàéàíëàð ùàããûíäà ñþéëÿäèéèíèç òÿúðöáÿëÿðè õàòûðëàéàðàã, áèð ìöääÿò äÿ î éîëäà ùÿðÿêÿò åòìÿê èñòèéîðóì. Áÿíè èêè éîëà ñåâã åòäèíèç. Ùàéäû, ö÷öíúöñöíö äÿ èìêàí åäèíèç, áàãàëûì íÿ ÷ûãûð. Áèð çàìàí ðöòóáÿòëè, ùàâàñûç õàíûìëàðà ìÿõñóñ îäàëàðäà âàãò êå÷èðäèê, áèð çàìàí äà ãîé òîçëó, òîïðàãëû, éàüìóðëó, òóôàíëû ñÿùíÿëÿðäÿ äîëàøàëûì. Àëëàù êÿðèìäèð, çÿíí åäÿðñÿì, ôÿíà íÿòèúÿ âåðìÿç. Èøèí íèùàéÿòèíäÿ áöñáöòöí çÿðÿðëè ÷ûãñàì äà, éåíÿ êÿíäèìè ãàçàíúëû ÿää åäÿðèì.

271

Âÿ áþéëÿ ñèçèí éàíûíûçà ýÿëìÿéèìäÿ äÿ ÿñëà ñèçÿ ìÿìàðèÿò åòìÿéÿúÿéèì. ßýÿð õîøëàíñàíûç, áèð àç éàãûí áóëóíóðóì. Éîãñà, áèð àñóðè èø÷èñè êèáè, èøèìÿ ìÿøüóë îëóðóì, âÿññÿëàì. Éàëíûç ñèçèí áàíà åéèëèéèíèç êö÷öê áèð ñÿððèøòÿ âåðìÿê, èêè ýöí éîë ýþñòÿðìÿê îëàúàãäûð. Ùÿíäÿñÿíèí íÿçÿðèééàòûíû ýþðäöê, ÿìÿëèééàòûíû ýþðìÿê äÿ ôÿíà äåéèë. Ðóñ ëèñàíûíäà äà àç-÷îã ñþéëÿìÿê âÿ õûðäà-ìûðäà èøëÿðè éàçìàãäà çÿùìÿò ÷ÿêìÿì. ßýÿð òÿøÿááöñ åäÿúÿéèì èøäÿ àç-ìàç ïàðà ëàçûì îëóðñà, áîðú-õÿðú îíó äà äöçÿëäÿ áèëèðèì. Ùàñèëè ùÿð íÿ øÿðò èúàä åòñÿ, ÷þë ùÿéàòûíà ãàðøû áÿíäÿ áèð àðçóéè-øÿäèä âàð. Âÿ áþéëÿ éàçûá äà ñèçè òÿ’úèç åòìÿêäÿí ìÿãñÿä áóäóð êè, ñèç äÿ êÿíäè ìÿìíóíèééÿòèíèçëÿ ýÿëìÿéèìÿ úÿñàðÿò âåðÿñèíèç, áèð äÿ ýÿòèðèëìÿñè ëàçûì îëàí ÿøéà âàðñà, ìÿ’ëóì åäÿñèíèç. Àãàðàäà ãàëäûüûì áèð àéëûã ÷þë ùÿéàòû áÿíè þéëÿ äèðèëòäè êè, ìÿäÿíè ùÿéàòäàí áöòöí-áöòöíÿ ñûãûëìàüà áàøëàäûì. Ìÿêòóáóìó àëäûãäàí ñîíðà áèð-èêè ñàÿò äöøöíÿðÿê ÿââÿëèìúè ïîñòàäàí úÿâàá âåðìÿíèçè àúèçàíÿ ðèúà åäÿðèì. Ôÿãÿò ñîéóã úÿâàá âåðñÿíèç?! ×îõ ñûãûëàúàüûì. Ãàðäàøûì ßçèçÿ ñÿëàì, Úàâàäû þïöðöì. Áàãè ÿðçè-åùòèðàì. Ùöñåéí Úàâèä

ÌßÙßÌÌßÄßËÈ ÑÈÄÃÈÉß ÌßÊÒÓÁËÀÐ 1 8 èéóë, 1913 ßçèçèì Ìÿùÿììÿäÿëè! Úÿíàáûíûçäàí åòäèéèì õàùèøè, åùòèìàë êè, óíóòìàìûøñûí. Áó áèð íå÷ÿ ýöí çÿðôèíäÿ øöáùÿñèç ðàùàòëàíìûø âÿ îüóëóøàüû éàí-éþí åëÿìèøñèíèç. Èéóëóí èéèðìè-èéèðìè áåøèíÿ ãÿäÿð ìöìêöí îëñà óøàãëàðäàí áèðèíÿ çÿùìÿò âåðèá, “Øåéõ Ñÿí’àí”û éàçäûðûá ýþíäÿðñÿíèç áÿíè ïÿê çèéàäÿ ìÿìíóí åòìèø îëóðñóíóç. Ùöñåéí Ìèíàñàçîâ úÿíàáëàðûíà ìÿõñóñ ÿðçè-åùòèðàì... Íàõ÷ûâàí ñèç ýåòäèêäÿí ñîíðà ïÿê ÷îã òÿáÿääöëàòà óüðàìûø. Èíñàí ùàâà éåðèíÿ àäÿòà îä-àëàâ òÿíÿôôöñ åäèéîð. Áàãè ìöíòÿçèðèì. Àäðåñ: Íàõ÷ûâàí Ùöñåéí Úàâèä Ðàñèçàäÿ

272

2 8 ñåíòéàáð, 1913 Ìþùòÿðÿì Ìÿùÿììÿäÿëè! Ëöòôíàìÿíèçè àëäûì. Èëòèôàòûíûçà òÿøÿêêöð åäÿðèì. Ëàêèí âÿ’ä åòìèø îëäóüóíóç êèòàá÷àíûí òÿ’õèðèíäÿí éàíà úÿçàéà ìöñòÿùÿãñèíèç. Öçð âÿ áÿùàíÿíèç éåðèíäÿ èñÿ äÿ, òÿíáÿëëèéèíèçè äÿ èíêàð åòìÿìÿê ìöìêöí äåéèë. Íÿ èñÿ, úàíûí ñàü îëñóí. Áó ýöí îëìàñûí, áèð ùÿôòÿ ñîíðà, áèð àé ñîíðà îëñóí... Òèôëèñÿ àèä óçóí-óçàäûéà éàçìàã àðçó åäèéîðóìñà äà, ìÿêòÿáèìèçèí ãàðìàãàðûøûã èøëÿðè ìöñàèäÿ åòìèéîð. Áèð äÿ òÿíáÿëëèêäÿ áÿí äÿ ñÿíäÿí ýåðè ãàëìàì. Ù.Ìèíàñàçîâ ùÿçðÿòëÿðèíÿ ñÿëàì. Ùÿìøèðÿ âÿ âàëèäÿ õàíûìëàðà, óøàãëàðà ìÿõñóñ ÿðçè-åùòèðàì. Êèòàá÷àéû Ïàøàäàí èñòÿðèì. Ùöñåéí Úàâèä

3 28 îêòéàáð, 1913 Ìþùòÿðÿì Ìÿùÿììÿäÿëè! ßââÿëÿí, áàéðàìûíûçû òÿáðèê åäÿðèì. Ñàíèéÿí, ñèçÿ èñìàðëàäûüûì äÿôòÿð÷ÿäÿí áèð õÿáÿð éàçìàíûçû ðèúà åäÿðèì. Íÿ îëäó, áÿðàäÿð? Áó ìÿñÿëÿ Èñêÿíäÿðèí çöëìÿòäÿí àáè-ùÿéàò áóëìàñûíû êå÷äè! Øöáùÿñèç ìåéëèíèç, ôèêðèíèç îëñà, îíó ÿëÿ ýÿòèðìÿê áèð î ãÿäÿð äÿ ýöú áèð øåé äåéèë, çÿíí åäÿðèì. Éàçûëûøûíà ýÿëèíúÿ áèð-èêè ðóáëÿ èëÿ ùÿð êÿñ éàçûá Ñèçÿ òÿãäèì åäÿð. Áÿ ùÿð ùàë áó äÿôÿ úÿâàá îëàðàã ìÿêòóá-ôèëàí áÿêëÿìèéîðóì. Éàëíûç äÿôòÿðäÿí, àüûçäàí, íåðäÿí îëñà ìÿçêóð äÿôòÿð÷ÿéè èñòÿðèì, ÿçèçèì. Àíàíà, ùÿìøèðÿ õàíûìà âÿ óøàãëàðà ìÿõñóñè ñÿëàì. Ùöñåéí Úàâèä

ßÇÈÇ ØßÐÈÔß ÌßÊÒÓÁËÀÐ 30 ìàéûñ, 1916 ßçèç! Ìÿêòóáóíó àëäûì, òÿøÿêêöð åäÿðèì. Êå÷ìèø ýöíëÿðäÿ, ãÿçåòÿëÿðäÿ áèð õÿáÿð âàð èäè: “Áàêû ÿòðàôûíäàêû êþéëÿðèí áèðèíäÿ áèð ÷îúóã îéíàðêÿí, åëåêòðèê ãöââÿñè äàøûéàí áèð äèðÿéÿ äûðìàøûá ÷ûãàð. Ôÿãÿò 273

áèð-èêè äÿãèãÿ êå÷ìÿç, áèð àíà ÷îúóüóíó ãóúàüûíäà íàñûë àòûá-òóòàðñà, åëåêòðèê òåëëÿðè äÿ çàâàëëû ÷îúóüó þéëÿúÿ àòûá-òóòìàüà áàøëàð. Ñåéð åäÿí êö÷öê àðãàäàøëàðû, îíóí ùàâàäà òåëäÿí-òåëÿ àòûëûá áþéëÿ ìàùèðàíÿ ðÿãñ åòìÿñèíè ýþðöíúÿ, ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëìÿéÿ áàøëàðëàð. Ôÿãÿò î ùàëäà ÷îúóüóí éàíìûø âöúóäó éåðÿ äöøöíúÿ, ùÿð êÿñ áþéöê áèð ùåéðÿò è÷èíäÿ ãàëûð”. Èøòÿ, ìÿêòóáóíó îãóðêÿí ìÿçêóð ÷îúóüó õàòûðëàäûì. Åëåêòðèê òåëëÿðè îíó íàñûë ùàâàäà ðÿãñ åòäèðìèøñÿ, ñÿíèí ìÿêòóáóí äà ñîí äÿðÿúÿ ýåâøÿêëèê âÿ äóðüóíëóã êå÷èðÿí ðóùóìó, þéëÿúÿ ðÿãñ åòäèðìÿéÿ áàøëàäû. Ôÿãÿò áèð ôÿðã âàð êè, åëåêòðèê òåëëÿðè äèðè âÿ øÿòàðÿòëè ÷îúóüó éàíäûðûá ìÿùâ åòìèø, ñÿíèí ìÿêòóáóí èñÿ þëö âÿ éîðüóí êþíëöìö äèðèëòäè, ôÿðÿùëÿíäèðäè. Ìÿêòóáóíäà äèéîðñóí êè, “öìèäâàðûì, êþùíÿ äîñòëóüóìóç, éàãûíëûüûìûç éàäûíäàí ÷ûãìàéûá, éîãñà áó ìÿêòóáó éàçìàüà âÿ ñÿíè íàðàùàò åòìÿéÿ úÿñàðÿò (?) åéëÿìÿçäèì”. ßâÿò, äöíéàäà áèð ÷îã ÿçèçëÿðÿ òÿñàäöô åòìÿê ìöìêöí îëñàéäû, áÿëêÿ òåç óíóòóëóðäóí, ôÿãÿò ÿôñóñ êè, òÿñàäöô åäèëìèéîð. “Ìÿêòóá éàçûá áÿíè íàðàùàò åòìÿê úöð’ÿòèíÿ” ýÿëèíúÿ, ñàíà ãûçìàìàã, äàðûëìàìàã ìöìêöí äåéèë... ×öíêè áó êÿëìÿëÿðäÿ áèð ãÿäÿð ðÿñìèëÿøèéîðñóí. ßçèç! Ìÿêòóáóíó Ðçàéà äà îãóäóì. Áÿ’çè òÿ’áèðëÿðèí áèçè ÷îã ýöëäöðäö. Î äà áÿíèì ãÿäÿð ñåâèíäè, áÿíèì ãÿäÿð åëåêòðèêëÿíäè. Éåíÿ Ðçàíûí òÿáèÿòèíäÿí áÿùñ åòìèøñèí. Ñàíà, áàíà ãàðøû îëìàñà äà, èíàí, áàøãàëàðûíà ãàðøû ùàãñûç äåéèë... Ýþçÿë âÿ ìöÿòòÿð áèð ýöë äèêÿíñèç îëìàäûüû êèáè, ôÿçèëÿòëè, ìöñòÿèä áèð èíñàí äà ãöñóðñóç îëàìàç. Ôÿãÿò áó ãöñóð, áÿíúÿ ñÿíÿòêàðàíÿ áèð ðÿñìèí ÿòðàôûíäà ýþçÿ ÷àðïàí ëÿêÿëÿð ãÿäÿð òÿáèè ýþðöëÿ áèëèð. Äåéÿñÿí ÷îã óçóí ýåòäèì, àíúàã áóðàñûíû áèëìÿëèñèí êè, éà áÿí, éà Ðçà ùÿð íÿ çàìàí ñÿìèìè âÿ ðóùàíè áèð ñþùáÿòäÿ áóëóíìóøñàã, î ñþùáÿò ßçèçñèç êå÷ìÿìèø, êå÷ÿìÿìèø âÿ êå÷ÿìÿç äÿ... Åùòèìàë êè, áó ñþçöìö úóíáóëóìåíò (êîìïëèìåíò) ùåñàá åäÿðñèí. Õàéûð, äîüðóñó äà áóäóð. Èñòÿðñÿí, ãÿëáèíÿ ñîð, î ñàíà ñþéëÿð. Àòàíû òÿãäèñ åäèéîðñóí – “áþéöê ðóùëó ãîúà”... – äåéÿ, ÿí ñÿìèìè ùèññèééàò èëÿ êÿíäèñèíÿ ãàðøû ùþðìÿò áÿñëÿäèéèíè ñþéëöéîðñóí. Ùàãñûç äåéèëñèí, ÿçèçèì, ÷öíêè î, äöøöíäöéöíäÿí äàùà áþéöê, äàùà àëèúÿíàáäûð. Ùÿòòà éàëíûç ñÿí äåéèë, áÿí âÿ áÿíèì êèáè Íàõ÷ûâàí ìöùèòèíäÿ éåòèøìèø ýÿíúëÿð ùÿï îíà ãàðøû ìÿ’íÿâèééàòúà ìÿäéóíè-øöêðàí îëìàëûäûð, èøòÿ áó ãÿäÿð...

274

Åâëÿíìÿê ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëèíúÿ: ôÿíà øåé äåéèë... øöáùÿñèç, êÿñêèí áèð ìöùàêèìÿ âÿ ñÿìèìè áèð ùèññ èëÿ áèðëÿøÿí èêè êþíöë äàèìà ìÿñ’óääóð. Øèìäè áèð àç äà êÿíäèìäÿí éàçûì: “Øåéõ Ñÿí’àí”û âàãòñûç íÿøð åòäèì. Äàùà ìöíàñèá âàãòäà áûðàãìàëûéäûì, ÷öíêè î, íÿøð åäèëäèéè ýöíëÿðäÿ ñèéàñÿò àëÿìè ùÿéÿúàíëû äÿãèãÿëÿð êå÷èðèéîðäó. Õàëã äà, òÿáèè, áöòöí ðóùóéëà ìöùàðèáÿéè òÿ’ãèá åäèéîðäó. Çàòÿí áó áèð ãàíóíäóð: ñèéàñÿò ðîë îéíàðêÿí, ÿäÿáèééàò ñóñàð. Òÿáèè, ñóñìàëûäûð äà... ßýÿð÷è ìÿøùóð ÿäèáëÿð âÿ òÿíãèä÷èëÿðèìèç òÿðÿôèíäÿí áèð ÷îã òÿãäèðëÿð åøèäèëäè, ñöêóò èëÿ êå÷ìÿäè, ôÿãÿò áÿí ÷îã àðçó åäÿðäèì êè, éàëíûç òÿãäèð èëÿ ãàëìàñûí, ãöñóðëàðû äà ýþñòÿðèëñèí. Øöáùÿñèç, “Èñòèãáàë” åð-ýåú îíó äà éàïàð. Êå÷ÿí ñåíòéàáðäàí áÿðè ùè÷ áèð èø ýþðäöéöì éîã, éàëíûç äÿðñëÿð èëÿ ìÿøüóë îëóéîðóì. Ëàêèí áèð àé âàð êè, ìÿíñóð îëàðàã “Øåéäà” àäëû áèð ôàúèÿ, ñàäÿ áèð øåé éàçìàüà áàøëàäûì. Éàçûí íàðàùàò îëìàçñàì, áÿëêÿ éàçàð, áèòèðèðèì. Áÿäÿíèì ãöââÿòúÿ ôÿíà äåéèë, ôÿãÿò úèéÿðèìäÿêè õÿñòÿëèê êå÷ÿí éûëà íèñáÿòëÿ éàðûéà åíìèø êèáèäèð. Áàãàëûì, ñîíó íÿ îëóð. Éàçûí ùÿð ùàëäà òÿäàâè åòìÿëèéèì. Èøòÿ îíóí è÷èí äÿ, ÿôñóñ, ÷îõ ÿôñóñ êè, Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿìèéÿúÿéèì. Ñÿíèí âÿ Ìÿøùÿäèíèí î ðóùàøèíà ñþùáÿòëÿðèíäÿí óçàã îëàúàüûì. Åùòèìàë êè, Ðçà äà ýÿëìÿç. Êÿíäèñè ñàíà êàüûç éàçàð. Ïÿäÿðè-ìþùòÿðÿìèíÿ, âàëèäÿí ùÿìøèðÿ õàíûìà ñÿìèìè ÿðçèåùòèðàì... Ùÿìñþùáÿòèí îëàí àðãàäàøëàðà ìÿõñóñè ñÿëàì... Ñÿíè âÿ Úàâàäû äÿðèí áèð ñÿìèìèééÿòëÿ þïÿð, ÿëëÿðèíèçè ñûãàð, Àëëàùà ûñìàðëàðûì, ãàðäàøûì!.. Ãàðäàøûí Ùöñåéí Úàâèä

Ìÿêòóá éàçìàãäà ñîí äÿðÿúÿ òÿíáÿë îëäóüóìäàí Ìÿøùÿäèéÿ ãàðøû ïÿê ìÿùúóáóì. Ãûñà, ãûðûã, ìÿ’íàñûç áèð ìÿêòóá éàçìàüû ïÿê ìÿ’íàñûç áóëóéîðóì. Îíóí è÷èí äÿ øèìäèéÿ ãÿäÿð áèð øåé éàçäûüûì éîã. Ùÿð ùàëäà îíóí ðóùó áþéöêäöð, ãÿëáè ýåíèøäèð. Òÿáèè, ÿôâ åäÿð, ìÿ’çóð ýþðÿð. Áÿíäÿí îíà òÿêðàð ñÿëàì... Àäðåñ: Áàêû, “À÷ûã ñþç” èäàðÿñè Ùöñåéí

275

2 Áàêû, 22 èéóí, 1916 ßçèç! Êå÷ÿí ìÿêòóáóí áÿíè íÿ ãÿäÿð ìÿñðóð åòäèñÿ, øó ìÿêòóáóí äà áèð î ãÿäÿð ìÿùçóí âÿ ìöòÿÿññèð åòäè. Ñàíà òÿñÿëëè âåðìÿê èñòÿìÿì, ÷öíêè áÿíèì äöøöíäöêëÿðèìè, øöáùÿñèç, ñÿí äÿ äöøöíìöøñöí. Àíúàã ãûñàúûã áèð ñþçëÿ äåéÿ áèëèéîðóì êè, Èáðàùèì ìöùèò âÿ ÿãðÿáàúà, äîñò âÿ àøèíàëàðúà ïÿê áþéöê áèð èòêèäèð. ßâÿò, Èáðàùèì éàçûã âÿ ìÿçëóì îëäó. Ìÿøùÿäèéÿ, àòà âÿ àíàñûíà ñÿìèìè ÿðçè-òÿñëèéÿò. Ùöñåéí Úàâèä

3 13 éàíâàð, 1917 ßçèçèì! Ìÿêòóáóíó àëäûì. Øàùáÿéèì õàíûì òÿðÿôèíäÿí éàçûëàúàã ìÿêòóáó éàçûá èäàðÿéÿ âåðäèì. Ìÿçêóð ìÿáëÿü ùÿíóç ïîñòàäàí àëûíìàìûø, øöáùÿñèç, àëûíäûãäà ìÿêòóá èëÿ áÿðàáÿð òÿá’ âÿ å’ëàí åäèëèð. Ìÿøùÿäèíèí õÿñòÿëèéè áÿíè íÿ äÿðÿúÿäÿ ñûãäûüûíû òÿñâèð åäÿìÿì, ãàðäàøûì! Äÿùøÿòëè áèð ôÿëàêÿòäÿí ãóðòóëäóüóì ñûðàäà áþéëÿ ãîðãóíú áèð õÿáÿð áÿíè äàùà çèéàäÿ äÿùøÿòëÿíäèðäè. ...ßçèç! Èëê ïîñòàäàí Ìÿøùÿäèéÿ äàèð ãûñàúà áèð ìÿêòóáóíó ýþçëÿðèì, ñàãûí, óíóòìà. Ìÿøùÿäèéÿ ìÿõñóñè ÿðçè-åùòèðàì... Àäðåñ: Áàêû, “Òÿáðèç” ìåùìàíõàíàñû, îòàã ¹21 Ãàðäàøûí Ùöñåéí Úàâèä

4 Áàêû, 24 éàíâàð, 1917 Ìþùòÿðÿì ßçèç! Èêèíúè ìÿêòóáóíó àëäûì. Ìÿøùÿäèíèí ñÿùùÿòèíèí èàäÿ åäèëìÿñèíäÿí ñîí äÿðÿúÿ ìÿìíóí âÿ ìÿñðóð îëäóì. Ìÿçêóð ÿëáèñÿ úÿìèééÿòè-õåéðèééÿéÿ âåðèëìÿëèäèð. Ëàêèí ñÿí áàíà ýþíäÿðäèéèí 410 ðóáëÿíèí 10 ðóáëÿñè ãÿçåòÿ ö÷öíäöð äåéÿ, ùè÷ áèð øåé èøàðÿ åòìÿìèøäèí, øöáùÿñèç î äà áàøûíûçûí ãàðøûãëûüûíäàí íÿø’ÿò åòìÿ áèð ùàë îëñà ýÿðÿê. “À÷ûã ñþç” èäàðÿñèíÿ ñþéëÿäèì, èäàðÿ îí ðóáëÿ ýåðè àëàðàã áó ýöíëÿðäÿ õàíûìûí ãÿçåòÿñèíè ýþíäÿðÿúÿêëÿð. Ìÿøùÿäèéÿ âÿ áèëäèêëÿðÿ ìÿõñóñè ÿðçè-åùòèðàì... Ãàðäàøûí Ùöñåéí Úàâèä

276

5 4 ìàðò, 1923 Ïÿê ùþðìÿòëè âÿ äÿéÿðëè ãàðäàøûì ßçèç! Ëöòôÿí éàçìûø îëäóüóí ìÿêòóáó äöí èêèíäè ÷àüû ìþùòÿðÿì Àðòàø áàíà âåðäè, êÿíäèñèíè áîçáàø éåìÿéÿ äÿ’âÿò åòäèìñÿ äÿ, ãÿáóë åòìÿäè, éàëíûç ìÿêòóáóí úÿâàáû è÷èí ýÿëÿúÿéèíè áèëäèðäè. “Ñÿí’àí” âÿ “Ó÷óðóì” ùàããûíäàêû éàçûëàðûíû áàíà ñþéëÿäèëÿð, ôÿãÿò îãóéàìàäûì. “Éåíè ôèêèð” áèçèì ìÿêòÿáÿ ìàðòûí 28äÿí áÿðè ýÿëìÿéÿ áàøëàäû. Ìöìêöí îëñà, ìÿçêóð íþìðÿëÿðè áóëóá îãóðóì. “Ó÷óðóì” ùàããûíäà ìÿêòóáÿí éàçàúàãëàðûíû àðçó åäÿðèì. “Øåéõ Ñÿí’àí”ûí ìÿíçóì îéíàíìàñûíû áÿí äÿ àðçó åäÿðèì. Ëàêèí êå÷ÿí ñÿíÿëÿðäÿ àêòéîðëàð ìÿíçóì ïéåñäÿí ãîðãäóãëàðûíäàí ùÿïñèíè íÿñðÿ âÿ éåðëè øèâÿéÿ ÷åâèðìèøäèì. Øó ñîíëàðäà åùòèìàë êè, îíó äà “Èáëèñ” êèáè íÿçìÿí èñëàù åäÿðèì, ýÿëÿúÿê ñîíáàùàð è÷èí àêòéîðëàðûìûçà âåðèðèì. “Ïëàìéà” æóðíàëû ìöíàñèáÿòèëÿ ÿñÿðëÿðèìè èñòÿìèøäèíèç. ßçèç, åùòèìàë êè, èíàíìàçñûí, ÿôñóñ, ùè÷ áèðèíäÿí éîãäóð. Ìÿòáó ìåâúóä îëìàäûüû êèáè, ãåéðè-ìÿòáóëàð äà ãóðøóí ãÿëÿìèëÿ ïîçóëìóø, áÿðáàä áèð ùàëäàäûð. Òÿìèç éàçûëìûøûíû òåàòðîéà âåðäèéèì è÷èí áÿíäÿ ùè÷ éîã... Áàñûëìûø ÿñÿðëÿðèìäÿí éàëíûç 25 äàíÿñè âÿ ùÿð áèðèíäÿí 100-ÿ éàãûí êèòàá÷ûëàð àëäûãäàí ñîíðà ñÿêêèç áèí êèòàá÷à 1918 ìàðò ùàäèñÿñèíäÿ áèð ñààòäà ìÿòáÿÿäÿ éàíäû. Îíóí è÷èí äÿ äåéèë áÿíäÿ, ùÿòòà êèòàá÷ûëàðäà äà áóëóíìàç. Áóëóíñàéäû, øöáùÿñèç, ñàòûí àëûá ýþíäÿðèðäèì. Éàëíûç öìèäèì áèð Íàõ÷ûâàíà ýÿëèéîð. ×öíêè Øåéõ Ìÿùÿììÿääÿ ùÿð áèðèíäÿí áèð ãà÷ íöñõÿ âàð èäè. Íàõ÷ûâàíà éàçàðñûíûç, ìåâúóäó ãàëìûø îëñà, øöáùÿñèç, ýþíäÿðÿð. Ìèøêèíàç âÿ Òîãóø ñÿëàìÿòäèðëÿð. Ñàíà, àíàíà, ðÿôèãÿíÿ, ãàðäàøûíà ÿðçè-åùòèðàì åäÿðëÿð. Áÿíèì ùàëûìà ýÿëèíúÿ, ïÿê äóðüóí âÿ äîíóã áèð ùàëäàéûì. Éåíè éàçìûø áóëóíäóüóì “Ïåéüÿìáÿð”è èñëàù åäèá îðòàéà ÷ûãàðìàüà âàãòûì éîã... ×öíêè ãàðäàøûì ßëèðçà ö÷ àéäûð êè, âîäéàíêà õÿñòÿëèéèëÿ éàòûéîð. Ïÿê çÿèôäèð. Áàøûì áèð ãÿäÿð îíóíëà ìÿøüóë, ùÿì äÿ ôÿçëÿúÿ éîðóëóéîðóì. Áàãàëûì, ñîíó íÿ îëóð. Ðçàéà ñÿëàìûíû ñþéëÿäèì... ...ßçèç, éåíÿ òÿêðàð åäÿðèì: êèòàá÷àëàðû ýþíäÿðÿìÿäèéèìäÿí ïÿê ìöòÿÿññèôèì, òÿáèè, ÿôâ åäÿðñèí... Ãàðäàøûí Ùöñåéí Úàâèä

277

6 16 íèñàí, 1923 Ïÿê ìþùòÿðÿì ßçèç! Íèñàí 12-äÿ éàçäûüûí ìÿêòóáó àëäûì. Ôÿãÿò, ýÿòèðÿíè ùÿíóç ýþðäöéöì éîã. Èêèíúè ìÿêòóáó ýÿòèðÿí áÿíäÿí úàâàá èñòÿìÿäèéèíäÿí éàçìàäûì. Áèëìÿì, áóíó ýÿòèðÿí äÿ úàâàá è÷èí ýÿëÿúÿêìè? Éàçäûüûíà ýþðÿ “Øåéõ Ñÿí’àí”ûí áöòöíöíö òÿðúöìÿ åòìÿíè àðçó åäèéîðëàðìûø. Îðàñûíû ñÿí áèëèðñèí. Áÿíè ðóñ ãÿçåòÿëðèíäÿ òÿ’ðèô åäèéîðìóøñóí? ×îã íàùàã... Áèð øåé êè, ñÿíè ìÿùúóá åäÿ áèëèð, íè÷èí éàïûéîðñóí? Áèð äÿ, áÿí î ãÿçåòÿëÿðèí ùè÷ áèðèíè çèéàðÿò åòìÿäèì. Éàëíûç “Éåíè ôèêèð”äÿ “Ó÷óðóì” ùàããûíäà éàçäûüûíû îãóäóì. Ïÿê íàêàôè áóëäóì. Áÿ’çè ìöùöì ìÿãàëÿëÿð éàçäûãäà, îíëàðûí áàñûëäûüû ãÿçåòÿéÿ ìÿúìóÿäÿí áèðÿð äàíÿ ýþíäÿðìÿê ÷ÿòèí áèð èø îëìàñà ýÿðÿê... “Ó÷óðóì” ùàããûíäà õöñóñè ìÿêòóáóíó ýþçëÿäèìñÿ äÿ, øöêöð, áèð ìÿ’ëóìàò àëàìàäûì. Ö÷-áåø ìöùöì íþãòÿñèíÿ èøàðÿò åòñÿéäèí, èñòèôàäÿ åäÿðäèì âÿ äèêÿíëè íÿâàçèøëÿðèíÿ äÿ áèð àç ùàã âåðìèø îëóðäóì. “Øåéõ Ñÿí’àí”ûí éà áèð ïÿðäÿ, éàõóä áöòöí òÿðúöìÿñèíÿ ýÿëèíúÿ, ÿëáÿòòÿ, òÿê-òöê çÿèô éåðëÿðèíè áûðàãûá êå÷ÿ äÿ áèëèðñèí. Ëàêèí áóíó áèëìÿëèñèí êè, ìÿñ’óëèééÿò áîéóíäóðóüóíóí áèð óúó áÿíèì áîéíóíäà îëäóüó êèáè, áèðè äÿ ñÿíèí áîéíóíäà îëàúàã. Îíà ýþðÿ äÿ äèããÿòëè âÿ åùòèéàòëû äàâðàíìàëûñûí. ßùÿìèééÿò âåðÿúÿê îëñàí, áÿíè äÿ àäàìëàð ñûðàñûíäà ñàéäûðìûø îëóðñóí, úûçìà-ãàðà éàïàúàã îëñàí, ùÿì êÿíäèíè, ùÿì äÿ áÿíè ñàëäàò áàçàðûíà ýþíäÿðìèø îëóðñóí. Ñÿí ùÿð ùàëäà áÿíäÿí òÿúðöáÿëè âÿ ìÿ’ëóìàòëûñûí. Ôÿãÿò áèð òÿðÿôäÿí àçàúûã íèýàðàíûì, áÿ’çè òÿðêèá âÿ òÿ’áèðëÿðè èíúÿäÿí-èíúÿéÿ ìÿ’íà âÿ ðóùëàðûíà êÿñáè-íöôóç åäÿðúÿñèíÿ òÿùëèëÿ ãîéóëìàëûñûí êè, ÿí áèðèíúè øÿðò äÿ èøòÿ áóäóð. Áèð äÿ ðÿñìèìè èñòÿìèøäèí. Êÿíäèìäÿí î ãÿäÿð áåçàðûì êè, ùÿíóç àäàìàüûëëû áèð ðÿñì àëäûðäûüûìû õàòûðëàìûéîðóì. Ùÿòòà òåàòðîíóí ÿëëè èëëèéè ìöíàñèáÿòèëÿ èñòÿíèëäè, éåíÿ ðÿää åòäèì, ÷öíêè íÿ ùÿâÿñèì, íÿ äÿ ôÿçëÿ ïóëóì âàð èäè. Ëàêèí ñÿíèí èñðàðûíà óéàðàã, äöí ðÿñìèìè àëäûðäûì âÿ ùàãñûç îëàðàã êÿíäèìè çÿðÿðÿ ñîãìóø îëäóì. Âÿ áó ýöí ñàáàùëåéèí áèðèíè àëäûì, ìÿêòóáó ýÿòèðÿíè áÿêëèéîðóì. Ýÿëñÿ, ãóëëóüóíà ýÿòèðÿð... ...Áèð äÿ ÷ûãàí æóðíàëäàí âÿ áÿ’çè ãÿçåòÿ íþìðÿëÿðèíäÿí áèðÿð íþìðÿ ýþíäÿðñÿí ôÿíà îëìàç. ...Ñÿíè þïöðÿì. Ãàðäàøûí Ùöñåéí Úàâèä

278

7 7 èéóë, 1923 Ïÿê ìþùòÿðÿì ßçèç! Áó ýöíëÿðäÿ áèð ãà÷ êÿðÿ òöðêúÿ “Êîììóíèñò” ãÿçåòÿñè èäàðÿñèíäÿí áÿíè ÷àüûðûá äèéîðëàð êè, “Ïëàìéà” áèçÿ éàçìûø êè, ÿñÿðëÿðèíäÿí áèð-èêèñèíè ýþíäÿðÿëèì. Ùÿì ñÿí ùÿããè-òÿ’ëèô àëûðñûí, ùÿì äÿ “Ïëàìéà” èäàðÿñèíäÿêè ìöòÿðúèìëÿð. Îíäàí áàøãà Áàêûäà áèð ðóñ øàèðÿñè áèð òöðê òÿëÿáÿ èëÿ êö÷öê ìÿíçóìÿëÿðèìäÿí áèð ãà÷ûíû, áàøãà øàèðëÿðèíêè èëÿ áÿðàáÿð òÿðúöìÿ åòäèêëÿðèíäÿí øèìäè ÿñÿðëÿðäÿí áÿ’çèëÿðèíè òàìàìèëÿ òÿðúöìÿ åäèá ÿñèë ìöÿëëèô ùàããû äà âåðìÿê èñòèéîðëàð. Øèìäè áó áàøàüðûñûíäàí ìÿãñÿä áó èäè êè, “Ïëàìéà” ÿýÿð éàëíûç òÿðúöìÿ åäÿúÿéèí éàçûëàðäà ñàíà ùÿããè-çÿùìÿò âåðèá äÿ ìöÿëëèôè (éÿ’íè áÿíè) ùàãñûç, ùöãóãñóç áûðàãàúàã îëóðñà, î çàìàí áèð ñÿòèð áåëÿ éàçûëûá çÿùìÿò ÷ÿêèëìÿìÿñèíè ðèúà åéëÿðèì. Èøòÿ áó ãÿäÿð!.. Áó õöñóñäà ôèêðèíè éàçûá áèëäèðìÿíè èñòÿðèì. ßýÿð çÿùìÿò ëàçûì ýÿëèðñÿ çÿðÿð éîã, áÿí ÿñÿðëÿðèìäÿí “Êîììóíèñò” âàñèòÿñèëÿ äîüðó “Ïëàìéà”éà ýþíäÿðÿðèì. Î äà áÿíèì ùöãóãóìó òÿ’ìèí åòìÿêëÿ áÿðàáÿð èñòÿäèéè êèáè òÿðúöìÿ åòäèðÿð. Áàãè ÿðçè-åùòèðàì... Ùöñåéí Úàâèä

ÌÈØÊÈÍÀÇ ÕÀÍÛÌÀ ÌßÊÒÓÁËÀÐ 1 24 ùÿçèðàí 1927. Êèñëîâîäñê ßçèç ñåâýèëè Ìèøêèíàç! Øèìäèéÿ ãàäàð äþðä-áåø à÷ûã ìÿêòóá éàçìûøûì. ßðòîüðîëóí îòêðûòêàñûíäàí áàøãà áèð ìÿêòóá àëàìàìûøûì. Áèëìèéîðóì, úàâàá éàçìûéîðñóí, éàõóä ïîñòàõàíàìû âåðìèéîð? Ùÿð ùàëäà áó ãÿäÿð òÿíáÿëëèê éàðàìàç. Äåñÿì êè, âàííàëàð âÿ åðåêòðèê áÿíäÿ ùàë ãîéìàìûø, íÿèíêè óçóí ìÿêòóá éàçìàã, ùÿòòà ãûñàñûíà äà ÿðèíèðèì. Äàùà äîüðóñó, Ìÿøÿäè Èáàä êèáè àäûìû äà þçýÿäÿí ñîðóøóéîðóì. Âàííàëàð áöòöí-áöòöíÿ ÿ’ñàáû âÿ ùàôèçÿéè áÿðáàä åäèéîð. Àç ãàëìûø êè, òÿäàâè ïðîãðàìûìû éàðûëàéûì. Áó ýöí-éàðûí ãóëëóüóíóçäàéûì. ×îúóãëàðäàí ìóüàéàò îë! ßðòîüðîëà ñþéëÿ êè, ýþçö Òóðàíúûüûí öçÿðèíäÿ îëñóí, ñàâàøìàñûíëàð, éîãñà àúûã åäèá áèðéîëëóã Ìÿðäÿêàíà ýÿëìÿðèì. ×îúóãëàðû áÿíèì òÿðÿôèìäÿí þïÿðñèí... Ùöñåéí Úàâèä

279

2 30 èéóí, 1927. Êèñëîâîäñê Ìèøêèíàç! Áó ýöí ö÷öíúö ìÿêòóáóíóçó àëäûì êè, ßðòîüðîë èëÿ áÿðàáÿð éàçìûøäûíûç. ×îã ìÿìíóí îëäóì. Êå÷ÿí ýöí äîêòîðóí éàíûíäà èäèì. Ö÷öíúö äÿôÿ ìöàéèíÿ åòäè. Éåíÿ íàðçàí âÿ åëåêòðèê âÿ äèýÿð èëàúëàð éàçäû. Äîêòîðóí ôèêðèíúÿ èéóëóí 20-ÿ ãàäàð òÿäàâè áèòÿð, ñÿðáÿñò îëàðûì... Áÿí áèð äÿ äîêòîðà ýåäÿúÿéèì. Ïðîãðàìà áèð øåé èëàâÿ åòìÿñÿ, àéûí 23-äÿ ÷ûõàúàüûì, ÷öíêè ãÿðèáñÿìÿéÿ áàøëàäûì, òàíûø äà ÷îõ àç... Ïÿíàù áÿé äÿ äöíÿí éîã ñðàüà ýöí ýÿëäè1. Êèñëîâîäñêûí éàüìóðëàðû äàä-áèäàä åéëèéîð. Äûøàðû ÷ûãìàã ìöìêöí äåéèë. Éåíÿ áåø-àëòû ýèðâÿíêÿ êþêÿëäèì. Ïðîôåññîð, ãÿòèééÿí éàðàìàç, – äåéÿ àú áûðàãûéîð. Ýöíäöç éàòìàüà ùè÷ ãîéìóéîð. Ýÿëÿí äÿôÿ ßðòîüðîëà øÿêèëëè îòêðûòêà éàçàúàüàì, áó äÿôÿ áàüûøëàñûí. ×îúóãëàðû øàïûð-øàïûð þïÿðèì. ßðòîüðîë Ùÿëèìÿíèí2 äÿ äÿðñëÿðèíÿ áàãñûí. Ïÿê ìöÿççÿç Ôÿðàìóø õàíûìà àéðûúà ìÿêòóá éàçìàäûüûì è÷èí ìÿùúóáèì, òÿáèè, ãöñóðÿ áàãìàç. Èäðèñ âÿ Øàèãÿ ÿðçè-åùòèðàì... Øàùçàäÿ õàíûìà ñÿëàì... Áàãè åùòèðàì, ñÿíè þïÿðèì. Úàâèä

__________ 1 Ïÿíàù áÿé Ãàñûìîâ ýþðêÿìëè ìààðèô õàäèìè îëìóøäóð. Î çàìàí Áàêû äàðöëìöÿëëèìèíèí ìöäèðè èäè. Ù.Úàâèäèí àèëÿñè Êîììóíèñò (èíäèêè Èñòèãëàëèééÿò) êö÷ÿñèíäÿêè 8 ¹-ëè åâèí 3-úö ìÿðòÿáÿñèíäÿ éàøàäûüû çàìàí ãîãøó èäèëÿð.

2 Ùÿëèìÿ – î çàìàí Ù.Úàâèäèí àèëÿñèíäÿ õèäìÿò åäÿí ãûç.

280

ßËÀÂßËßÐ ÄßËÈ ÊÍÉÀÇ Ëèáðåòòî ÁÈÐÈÍÚÈ ÏßÐÄß Òèôëèñäÿ

Ä ÿ ë è Ê í é à ç (ÿêñèíãèëàá÷û). Þç äàéûñû Ñ î ë î ì î í èëÿ áàëêîíäà åéøö èøðÿòÿ ìÿøüóëäóð. Äàéûñû êÿíä êàòèáèíèí îüëó èìèø. Þçö äÿ ëèáåðàë äöøöíúÿëè áèð çèéàëûäûð. Êíéàçûí ýÿíú ãàäûíû ýþçÿë Æ à ñ ì å í ýÿëÿð, îíëàðû ñàëàìëàð âÿ ñþùáÿòäÿ èøòèðàê åäÿð. Êíéàñ Æàñìåíèí òÿðúöìåéèùàëûíû ñþéëÿð. Î, ãûç èêÿí Áàòóì òÿðÿôëÿðèíäÿ áèð êþéëö åðìÿíè ìöÿëëèì ãûçû èìèø. Êíéàç î òÿðÿôëÿðÿ þç ìöëêöíÿ áàãìàüà ýåäÿðêÿí îíó àëìûø (áó, èêèíúè àðâàäûäûð). ßââÿëêè þëÿí àðâàäûíäàí Ë å í à àäëû áèð ãûçû âàð.

15 éàøûíäàäûð... 20 éàøûíäà À í ò î í èñÿ Êíéàçûí åâèíäÿ õèäìÿò åäÿí àíàñû Ì à ð ã î í ó ýþðìÿéÿ ýÿëìèø. Àíòîíóí þëÿí áàáàñû äà Êíéàçûí áàüáàíû èìèø. Àíòîí êîììóíèñò âÿ ìöùÿíäèñ-òåõíèêäèð. Î, äàèìà Êíéàçà çèää ýåäÿð. Ìÿúëèñèí îðòàñûíäà áàüëàðûíû äîëó âóðìóø áèð êþéëö, ðöòóáÿò çèðçÿìèëÿðäÿ éàòàí âÿ òöòöí ôàáðèêàñûíäà ÷àëûøûá õÿñòÿëÿíÿí áåø-àëòû èø÷è ýÿëèð. Éàøàäûãëàðû ïîäâàëëàðûí ðöòóáÿòëè îëäóüóíäàí âÿ ìààøëàðûí àçëûüûíäàí áÿùñ åäÿðëÿð âÿ Êíéàçà äèêàíëû ñþçëÿðëÿ ùöúóì åäÿðëÿð. Êíéàç îíëàðû òÿùãèð åäÿð. Àíòîí èø÷èëÿðè ìöäàôèÿ åäÿð. Íèùàéÿò Êíéàç îíëàðû ãîâàð âÿ áöòöí åùòèéàú âÿ èñòÿêëÿðèíè ðÿää åäÿð. Îíëàð äà, Êíéàç äà ìÿúëèñè òÿðê åäÿð. Àíòîíóí àíàñû Ìàðãî îüëóíà ìÿñèùÿò åäÿð. Î èñÿ Èíòåðíàñèîíàë ìàðøûíû çöìçöìÿ åäÿð, àíàñûíû äèíëÿìÿç. Áó ñûðàäà äûøàðäàí ûñëûã (ôèò) ñÿñè åøèäèëèð. Àíòîí éîëäàøëàðûíûí ÷àüûðäûüûíû ñþéëÿéÿðÿê ýèçëè èúëàñà ýåäÿð. Ïÿðäÿíèí ÿââÿëèíäÿí ñîíóíà ãàäàð Ø à ê ð î àäëû éàëàí÷û âÿ ñàòûúû áèð ñîñèàëèñò äÿ èøòèðèê åäÿð. Ùÿð àäûìäà Àíòîíóí òÿùãèðëÿðèíÿ ðàñò ýÿëèð. ÈÊÈÍÚÈ ÏßÐÄß Áîòàíèê áàüûíäà, ùàâóç êÿíàðûíäà. Òèôëèñ

Æàñìåí, Ëåíà âÿ Ìàðãî áàü ñåéðèíÿ ÷ûãìûøëàð. Àíòîí, îíëàð áèð òÿðÿôÿ ýåòäèêäÿí ñîíðà ýÿëèð, ôèêèðëè ùàëäà ãÿçåòÿ îãóð. Øàêðî ýÿëèð, 281

Àíòîíà éàíàøûð âÿ äåéèð êè, Òèôëèñäÿí ãà÷, ñÿíè òóòàúàãëàð. Ôèðãÿíèçèí ñèððèíè þéðÿíìèøëÿð. Àíòîí èø÷èëÿðè âÿ éîëäàøëàðûíû áûðàãìàéàúàüûíû âÿ ýåòìÿéÿúÿéèíè ñþéëÿð. Îíó ãîðãàã îëäóüó è÷èí òÿùãèð åäÿð. Øàêðî ýåäÿð, Æàñìåí ýÿëèð. Àíòîíà þðòöëö ñþçëÿðëÿ ìÿùÿááÿòèíè ñþéëÿð. Àíòîí èñÿ èñòåùçà èëÿ ýöëÿðÿê ñþéëÿð êè, áó ìöìêöí äåéèë. Áÿí ôàáðèêàëàð, ïàñëàð è÷èíäÿ, ñÿí èíúèëÿð, åëìàñëàð è÷èíäÿ... Áóíëàð èêèñè êþéäÿ èêÿí ñåâèøìèøëÿðñÿ äÿ Àíòîí èëëÿðëÿ îíó ýþðìÿéÿ âàãò áóëàìàìûø, íèùàéÿò, Êíéàçà ýåòìèø. Æàñìåí èçòèðàáäàí ãÿëáèì è÷ÿðèäÿ ÷ûðïûíûð, – äåéÿ Àíòîíóí ÿëèíè êþêñöíÿ, öðÿéèíÿ ãîéàð, Àíòîí ÿëèíè øèääÿòëÿ ÷ÿêÿð. Ôÿãÿò áó ñûðàäà Êíéàç ýÿëèð, ýþðöð âÿ ãûñãàíúëûüû àðòàð. Àíòîí ýåäÿð, Êíéàç Æàñìåíè òÿùãèð åäÿð, Ñîëîìîí ýÿëèð. Ãûçûë îðäóíóí Ýöðúöñòàíà îëàí ùöúóìëàðûíû ñþéëÿð. Êíéàç äàùà ÷ûëüûíëàøûð. Ïîëèñ âÿ õÿôèééÿëÿð ýÿëèð, Àíòîíó éàãàëàð, ãîëó áàüëû ýþòöðöð. Àíàñû ôÿðéàä åäÿð, äöøÿð, áàéûëûð. Ö×ÖÍÚÖ ÏßÐÄß Êíéàçûí åâè. Ñöñëö ñàëîí

Àä ýöíö, øÿí áèð çèéàôÿò. Ãîíàãëàð ñÿðõîø... Ýöðúö ðÿãñëÿðè îéíàíûð. Ãîíàãëàðûí áèð ãèñìè ýÿíúëÿð èíãèëàáè ìàðø îãóð. Êíéàç âÿ Øàêðî ãûçàð. Ìàðãî ùÿáñ åäèëìèø îüëó Àíòîí è÷èí ãÿìëÿð è÷èíäÿ. Êíéàç Àíòîíóí àíàñûíû òÿùãèð åäÿð, î äà ãÿäÿùëÿ äîëó ïàäíîñó éåðÿ ÷ûðïàð, Êíéàçû òÿùãèð åäèá ÷ûãàð. Áèð çèéàëû ãîíàã ýÿëèð, àðâàäûíû àïàðûð âÿ Êíéàçà äåð êè, áîëøåâèêëÿð Òèôëèñ ÿòðàôûíû ñàðìûø, èíãèëàá÷ûëàð úîøìàãäà, ÿòðàôäà òîï ñÿñè åøèäèëìÿêäÿäèð. Áèð àç ñîíðà Àíòîí ñàãàëëû îëàðàã ýÿëèð, àíàñûíû ñîðóøóð âÿ ùÿáñõàíàäàêûëàðûí õèëàñ îëäóüóíó ñþéëÿð. Âÿ èñòåùçà èëÿ Êíéàçà: àðòûã ñèçèí äåâðàí áèòäè, – äåð. Ùþúÿòëÿøèá ñþçëÿøèðëÿð. Êíéàç îíó éàðàëàð, äöøÿð. Òèôëèñèí àëûíäûüû òîï ñÿñëÿðèëÿ áèëèíèð. Ãîíàãëàð ãà÷ûøàð. Êíéàç äà Àâðîïàéà ãà÷àð. ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÏßÐÄß Áåðëèíäÿ îòåë ïàíñèîíóíäà áèð ñàëîí...

Êíéàç Áåðëèíäÿ Ñîëîìîíëà Òèôëèñè õàòûðëàð, ýÿçìÿê è÷èí äûøàðû ÷ûãàðëàð. Øàêðî Æàñìåíÿ å’ëàíè-åøã åäÿð âÿ Êíéàçûí è÷êèäÿí ñÿðñÿìëÿøäèéèíè ñþéëÿð. Æàñìåí èñÿ îíó ðÿää âÿ òÿùãèð åäÿð. Àíòîí Ùàìáóðã øÿùÿðèíÿ ñÿíàéå àëÿòëÿðè àëìàã è÷èí ýÿëÿð. Îòåëäÿ Êíéàçûí ãûçû Ëåíàéà ðàñò 282

ýÿëèð, Ëåíà Æàñìåíÿ õÿáÿð âåðèð, ýþðöøöðëÿð. Ìàðãîíó ñîðóøàðëàð. Àíòîí, ÷îúóãëàð åâèíäÿ ìöäèðÿ îëìóø äåéÿðÿê Ýöðúöñòàíûí áàøãà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíäÿí áÿùñ åäÿð. Æàñìåí ïåøèìàí îëäóüóíó âÿ çîð èëÿ Êíéàçûí îíó ýÿòèðäèéèíè ñþéëÿð, òÿêðàð Ýöðúöñòàíà äþíìÿéèíè âÿ ïðîëåòàð ãóðóëóøóíäà ÷àëûøìàã èñòÿäèéèíè ñþéëÿð. Àíòîí ýåäÿð. Êíéàç îíó ýþðäöéö è÷èí Æàñìåíè âÿ ãûçûíû òÿùãèð åäÿð. Æàñìåí ÷ûãàð ýåäÿð. Ãûçû Ëåíà Êíéàçà õÿáÿð âåðÿð êè, Øàêðî áöòöí âàð-éîãóìóçó àïàðìûø. Ñàíäûãëàðû ñûíäûðûá ïóë, úÿâàùèðàò íÿ âàðñà ÿëäÿí ÷ûãàðìûøäûð. Êíéàç áöñáöòöí øàøûðûð âÿ áóðàäàí äÿëèëèéèí ìöãÿääÿìÿñè áàøëàíûð. ÁÅØÈÍÚÈ ÏßÐÄß Áåðëèíäÿ êàôå-ðåñòîðàí. Êíéàçûí äàéûñû Ñîëîìîí – ìöäèð

Áó ñÿùíÿäÿ êå÷ÿí úèùàí ìöùàðèáÿñèíäÿ áèð ãîëóíó èòèðìèø çàáèò äÿ áóëóíóð. Ãàðäàøû úèùàí ùÿðáèíäÿ þëäöéöíäÿí áÿùñ åäÿð. Âÿ ãàðäàøû ãûçû ìöñéþëÿð èëÿ ðÿãñ åäÿðêÿí îíó ïèñ éîëà äÿ’âÿò åäÿðëÿð. Íèôðÿòëÿ ìÿúëèñäÿí ÷ûãàð, ýåäÿðëÿð. Øóðà þëêÿëÿðèíäÿí ãà÷ìûø ãðàô, ôàáðèêàíò ãûç âÿ ãàäûíëàðû ðåñòîðàí õèäìÿò÷èñè âÿçèôÿñèíäÿ... Êíéàç äÿëè ãèéàôÿñèíäÿ ýÿëèð. Þçöíöí âÿ áóíëàðûí êå÷ìèøèíúÿ ñÿðñÿìúÿ ñþçëÿðëÿ áÿùñ åäÿð. Ñîëîìîí Êíéàçûí è÷ÿðè îäàéà ýåòäèéèíè ýþðöá ãàïûéû ãàïàð. Ãàäûí âÿ åðêÿê ìöøòÿðèëÿð ýÿëÿð. Ñîëîìîí þçö ýàù ãÿçåòÿ îãóð, ýàù êö÷öê õèäìÿòëÿð åäÿð. Ùàìáóðãäàí äþíìöø Àíòîí äà ýÿëèð. Ñîëîìîí îíà êöëãàáû ýÿòèðÿðêÿí òàíûð, ãîíóøóðëàð. Êíéàçûí ùàëûíû òÿñâèð åäÿð. Æàñìåí Ýöðúöñòàíà ãà÷ìàã è÷èí Àíòîíëà áóëóøìóø... Áèð àç ñîíðà îðàéà ýÿëÿúÿéèíè Àíòîí ñþéëÿð âÿ äàëûíúà ýåäÿð. Ìöøòÿðèëÿð ×àðëñòîí ðÿãñè èëÿ ìÿøüóë îëóð. Êíéàçûí ãûçû Ëåíà ðÿããàñÿëèê âÿçèôÿñè èôà åäÿð âÿ èêè ëèðèê ïàð÷à èëÿ Ýöðúöñòàíà àèä øÿðãèëÿð îãóð. Êíéàç éåíÿ ÷ûãàð. Äÿëè ñþçö èëÿ úîøàð. Ìöøòÿðèëÿð äàüûëûð. Äàøàðûäà Ðîò-ôðîíò ìàðøû åøèäèëèð. Êíéàç îíëàðû ÿêñèãèëàá÷û îðäó çÿíí åäÿð, úîøàð, ýöëÿð, àüëàð, éàðäûì èñòÿð. Ñèëàù ÷ÿêèá ùÿðáÿ ùàçûð îëäóüóíó ñþéëÿð. Íèéàùÿò, áèçèìêèëÿð áàñûëäû – äåéÿ þçöíö âóðóá þëÿð. Ãåéä: ßñÿð ìÿíçóìäóð. Ëàçûì ýÿëñÿ, òÿáèè, áÿ’çè éåðëÿðèíÿ õîðëàð èëàâÿ åäèëèð âÿ ñîí ïÿðäÿäÿ ðÿãñ áèòìÿê èêÿí áóýöíêö Áåðëèíèí èøñèç èø÷èëÿðè äÿ ýÿëÿð âÿ áóðæóàçèéàíûí ðÿãñëÿðèíÿ ãàðøû å’òèðàçëàð, àúëûã ìàðøëàðû âÿ êèíëè ÷ûãûøëàðëà å’òèðàç åäÿðëÿð. Áó õöñóñäà ðåæèññîð âÿ áÿñòÿêàðûí òåâñèéÿëÿðèíè äèíëÿìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.

283

ÒÅËËÈ ÑÀÇ Àíàì Ìèøêèíàç Úàâèä 1945-úè èëäÿ Ùöñåéí Úàâèäèí ÿëèìèçäÿ îëìàéàí “Òåëëè ñàç” ïéåñèíèí ìÿçìóíóíó ìÿíÿ äèãòÿ åòìèøäèð. Èíäè ìÿí îíó îõóúóëàðà îëäóüó êèìè òÿãäèì åäèðÿì. Òóðàí Úàâèä

ÈØÒÈÐÀÊ ÅÄßÍËßÐ: à ó ð á à í – Ìÿúíóíøàù – õàë÷à ôàáðèêèíèí èø÷èñè Ë à ë ÿ – îíóí àðâàäû – õàë÷à ôàáðèêèíèí èø÷èñè à ó ì ð à ë – îíëàðûí ãûçëàðû, Áàêûäà êîíñåðâàòîðèéà áèòèðìèø Á à õ ø û – Ëàëÿíèí ãàðäàøû – õàë÷à ôàáðèêèíèí èø÷èñè Ô ÿ ð ì à í – Áàõøûíûí îüëó, åëåêòðèê ìöùÿíäèñè, àëè òÿùñèëèíè Áàêûäà àëìûø, Ãóìðàëûí íèøàíëûñû Ì ö í ø è ç à ä ÿ – ìààðèô íàçèðè Á þ é ö ê à ü à – õàë÷à ôàáðèêèíèí ñàùèáè Á à ë à ú à õ à í û ì – îíóí àðâàäû Ï ö ñ ò ÿ – îíëàðûí õèäìÿò÷èñè Ø ÿ ï ï ÿ ð ÿ õ à ò ó í – öìóìõàíà ñàùèáÿñè âÿ áàøãàëàðû

...Ùàäèñÿ Òÿáðèçäÿ áàø âåðèð. Õàë÷à ôàáðèêèíèí ñàùèáè Áþéöêàüà ôàáðèêäÿ ôÿùëÿ èøëÿéÿí Ãóðáàíûí àðâàäû Ëàëÿíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèð. Ëàêèí î, áóíà íàèë îëà áèëìÿéèð. Ëàëÿíè ìöäàôèÿ åäÿí Ãóðáàíû Áþéöêàüàíûí àäàìëàðû áÿðê äþéöð, áàøûíà àüûð çÿðáÿëÿð åíäèðèðëÿð. Ãóðáàí ÷îõ ïèñ âÿçèééÿòäÿ îðäàí áàø ýþòöðöá ãà÷ûð. Áöòöí áóíëàðäàí ñîíðà Ëàëÿ ãûçû Ãóìðàë èëÿ, ãàðäàøû Áàõøû äà îüëó Ôÿðìàíëà áèðëèêäÿ Áàêûéà ýÿëèðëÿð. Ëàëÿ Áàêûäà òèêèø ôàáðèêèíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Óøàãëàð äà áóðäà òÿùñèë àëûðäàð. Ãóìðàä êîíñåðâàòîðèéàíû áèòèðÿðÿê ìóñèãè÷è, Ôÿðìàí èñÿ åëåêòðèê ìöùÿíäèñè èõòèñàñû àëûðëàð. Áàêûéà ýÿëÿí Òÿáðèçèí ìààðèô íàçèðè Ìöíøèçàäÿ Áàõøû èëÿ ýþðöøöá, Òÿáðèçäÿ ìöòÿõÿññèñëÿðÿ áþéöê åùòèéàú îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê, Ãóìðàë èëÿ Ôÿðìàíû îðäà èøëÿìÿéÿ äÿâÿò åäèð. Ùÿð èêè ýÿíú âÿòÿíëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà ÷àëûøìàã òÿêëèôèíè áþéöê ùÿâÿñëÿ ãÿáóë åäèðëÿð. Ãóìðàë Òÿáðèçÿ ýÿëÿíäÿí ñîíðà ùÿì ìÿêòÿáäÿ, ùÿì äÿ Áþéöêàüàíûí àðâàäû Áàëàúàõàíûìà åâäÿ äÿðñ âåðèð. Áþéöêàüà òÿðáèéÿëè, àüûëëû, ýþçÿë Ãóìðàëà “àøèã” îëóð, íÿ éîë èëÿ îëóðñà îëñóí îíó ÿëÿ ýÿòèðìÿê èñòÿéèð. Îíà áàùàëû áðèëéàíò áèëÿðçèê áàüûøëàéûð. Ãóìðàë 284

èñÿ ãàøëàðûí “ëÿêÿëè” îëäóüóíó ñþéëÿéÿðÿê ðÿää åäèð. Áþéöêàüà Ãóìðàëûí íÿéÿ èøàðÿ åòäèéèíè áåëÿ àíëàìûð. Áþéöêàüà Ãóìðàëà íàèë îëìàã ìÿãñÿäèëÿ Ôÿðìàíû ùÿáñ åòäèðèð. Ìÿúíóíøàù àäûíû ãàçàíìûø Ãóðáàí ãûçû Ãóìðàëû òàíûéûð. Îíó, êÿíàðäàí ùÿð àääûìûíû èçëÿéÿðÿê ãîðóéóð. Áþéöêàüàýèëÿ äÿðñ âåðìÿéÿ ýåäÿíäÿ äÿ, îíó ùÿìèøÿ êÿíàðäàí ìöøàéèÿò åäèð. Ãóìðàëû ÿðèíÿ ãûñãàíàí Áàëàúàõàíûì, ãóëëóã÷óñó Ïöñòÿíèí âàñèòÿñèëÿ îíó àëäàäàðàã, ýóéà Áþéöêàüàíûí ùÿáñ åòäèðäèéè Ôÿðìàíû àçàä åòìÿê ö÷öí àäàì ýþðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Øÿïïÿðÿõàòóíóí öìóìõàíàñûíà àïàðòäûðûð. Áóðäà Ãóìðàë... áèð íå÷ÿñèíè íèôðÿòëÿ ðÿää åäèð. Ùÿìèøÿ Ãóìðàëû èçëÿéÿí Ìÿúíóíøàù íÿùàéÿò îíóí áóðäà îëäóüóíó þéðÿíÿ áèëèð âÿ Ìöíøèçàäÿéÿ õÿáÿð âåðèð. Ìöíøèçàäÿíèí âàñèòÿñèëÿ Ãóìðàë áóðàäàí àçàä îëóð. Ëàëÿ èëÿ Áàõøû âÿòÿíëÿðèíè âÿ óøàãëàðûíû ýþðìÿê ìÿãñÿäèëÿ Òÿáðèçÿ ýÿëèðëÿð. Ëàëÿíèí ýÿëèøè èëÿ ùÿð øåé à÷ûëûð. Ãóðáàí – Ìÿúíóíøàù ãÿçÿáëÿíèá Áþéöêàüàíû áîüóá þëäöðöð. Ëàëÿ Ãóìðàëà Ìÿúíóíøàùûí îíóí àòàñû îëäóüóíó áèëäèðèð. Àèëÿ éåíèäÿí áèðëÿøèð. “Òåëëè ñàç” ÿñÿðèíäÿí ÿëèìèçäÿ ãàëàí ö÷ øåèð ïàð÷àñûíà ýþðÿ ãàðäàøûì ßðòîüðîë Úàâèäÿ ìèííÿòäàðûã. Î, àäÿòÿí õîøëàäûüû øåèð ïàð÷àëàðûíû þçöíÿ ìÿõñóñ äÿôòÿðèíÿ êþ÷öðÿðäè. Õîøáÿõòëèêäÿí ùÿìèí äÿôòÿðëÿðäÿí áèðè – 1933-úö èëÿ ìÿõñóñ îëàíû áó ýöí ÿëèìèçäÿäèð. Ìÿí ùÿìèí øåèðëÿðè îõóúóëàðà òÿãäèì åäèðÿì. Û Ýþíöë âóðóëäó î øóõóí ìÿíÿêøÿ ýþçëÿðèíÿ, Î íÿ ùàëÿò, î íÿäèð èøâÿ ÿäà? Áÿí óéìàäûì áó äèéàðûí ùÿð èíúÿ äèëáÿðèíÿ, Ñàíìà îõøàð õÿéàëû ùÿð ñåâäà. Èïÿêëè áèð ýåúÿ ìÿùòàáà ãàðøû éûëäûçëàð Ùè÷ óíóòìàì, ñîëóá-ñàðàðìûøäû, ×è÷ÿêëÿðèí àðàñûíäàí ýöëöìñÿéÿí ãàçëàð Ñåâäèéèì ïÿìáÿ íóðó ñàðìûøäû. Ñöçöëäö êå÷äè î áàéüûí, î ìþùòÿðèñ ýþçëÿð, Ïÿê éàãûíäàí ýöëöìñèéîðäó áàíà. Ýöëöìñÿäèêúÿ î, ñàíäûì ýöëöìñöéîð ùÿð éåð, Áÿí äÿ óéäóì î íÿø’ÿ éàâðóñóíà 285

ÛÛ Áèð ýþâÿð÷èí ó÷äó ãîíäó Ãàðà÷àëû áóäàüûíà. Ùàëû áàíà ïÿê òîãóíäó, Ýÿëäèì îíóí ñîðàüûíà. Ýþíöë õàèí àâúûëàðäàí Ùÿð ýöí éåíè áÿëà ýþçëÿð. Áÿíè éàëíûç, àüëàð ãîéàí Àëà ýþçëÿð, àëà ýþçëÿð. Àëòûí ãÿôÿñ úÿííÿò îëñà, Ãûðìàëûäûð òåëëÿðèíè. Úÿëëàä éöç áèð òþâáÿ ãûëñà, Êÿñìÿëèäèð ÿëëÿðèíè. Äóéäóíóçìó, ïàðëàã ýöíÿø Öðêöá ãà÷àð éàðàñàäàí? Áèëìÿç êè, éîã áÿíäÿ àòÿø, Ñþíöá ýåòäèí ïàðëàìàäàí.

ÛÛÛ Íåðäÿñèí, òåëëè ãûç, êèìäèð ÿíèñèí? Èçëÿð ùÿð àäûìäà ôÿëàêÿò ñÿíè. Ýÿë, éöçöíö õàèí ýþçëÿð þïìÿñèí, Éàãàð ùÿñðÿò áÿíè, õÿéàíÿò ñÿíè. Êå÷äèéèì éîã ÿñëà áó âèðàíÿäÿí, Àëà ýþçëÿðèíÿ óéóá ýÿëäèì áÿí. Ýþíëöìö äèíëÿñÿí, áÿíèìëÿ ýåòñÿí, Öçìÿç ãóúàüûíäà ñÿôàëÿò ñÿíè.

Òÿõìèíÿí 1931/32-úè èë ìþâñöìöíäÿ Áàêû Òöðê Èø÷è Òåàòðûíäà òàìàøàéà ãîéóëìàñû íÿçÿðäÿ òóòóëàí “Òåëëè ñàç” òàìàøàñûíäà Ìÿúíóíøàù ðîëóíó èôà åòìÿê ö÷öí îïåðà òåðòðûíäà ÷àëûøàí Àçÿðáàéúàíûí õàëã àðòèñòè Ù.Ã.Ñàðàáñêè äÿâÿò îëóíóáìóø. Ìöÿééÿí ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ áàø òóòìàéàí áó òàìàøàäà îéíàéàúàüû Ìÿúíóíøàù ðîëóíó àêòéîð ÷îõ áþéöê ùÿâÿñëÿ ìÿøã åäèð âÿ äåéèðìèø êè, áó ìÿíèì éàðàäûúûëûüûìäà òàìàìèëÿ éåíè áèð îáðàç îëàúàãäûð. Ìÿí ÷àëûøàúàüàì êè, ãàéüûëû èíñàí òàëåéèíèí ðÿìçè îëàí Ìÿúíóíøàùûí îáðàçûíû òàìàøà÷ûëàðà îëäóüó êèìè ýþñòÿðÿ áèëèì.

286

ÌÖÍÄßÐÈÚÀÒ ÄÐÀÌ ßÑßÐËßÐÈ

Õÿééàì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Èáëèñèí èíòèãàìû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144 ÌßÃÀËßËßÐ

Óðìèéÿäÿí ìÿêòóá . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 Óðìèéÿäÿí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184 Íàõ÷ûâàíäàí òÿáñèðÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 Íàõ÷ûâàíäà íÿ ýþðäöì? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .190 Íàõ÷ûâàíà íÿ ëàçûì? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192 Ùÿñáè-ùàë (1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194 Ùÿñáè-ùàë (2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198 Ùÿñáè-ùàë (3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202 Ùÿñáè-ùàë (4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205 Ùÿñáè-ùàë (5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214 Íàêàìëûã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 Ìèðçÿ Àáäóëëà Ìÿùÿììÿä éàõóä (À.Ñóð) – Àáäóëëà Òîôèã . . . . . . . . . . .219 Òåàòð éàõóä ñÿí’ÿòè-òàìàøàäà òÿáÿääöë âÿ òÿðÿããè . . . . . . . . . . . . . . . . . .229 Òèôëèñäÿ “Èòòèôàã” ìÿêòÿáè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 “Èòòèôàã” ìÿêòÿáèíÿ áèð íÿçÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 Ìöùàðèáÿ âÿ ÿäÿáèééàò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .233 Ì.Ãóðáàíÿëè Øÿðèôçàäÿ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 ÌßÊÒÓÁËÀÐ

Ì.Ò.Ñèäãèéÿ ìÿêòóáëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 Ã.Øÿðèôçàäÿéÿ ìÿêòóáëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 Ìÿùÿììÿäÿëè Ñèäãèéÿ ìÿêòóáëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .272 Ìèøêèíàç õàíûìà ìÿêòóáëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .279 ßëàâÿëÿð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .281

287

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Ðÿøàä Ùÿìèäîâ

Êîððåêòîð:

Ïÿðâàíÿ Ìÿììÿäîâà

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 23.09.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 11.03.2005. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 18. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 45.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.