Almas İldırım - Boğulmayan Bir Ses

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìÿäÿíèééÿò âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌ ÁOÜÓËÌÀÉÀÍ ÁÈÐ ÑßÑ

downloaded from KitabYurdu.org

Êþíëöìÿ òÿê Êÿáÿ éàïäûì ñÿíè ìÿí, Ñÿíñèç íåéëèì ãöðáÿò åëäÿ ýöíö ìÿí, Ñÿíñèç íåéëèì Àëëàùû ìÿí, äèíè ìÿí, Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé!.. Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé?!

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì. Ýÿíúëèê èëëÿðè

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûìûí 100 èëëèê éóáèëåéèíèí êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòèíèí Ñÿðÿíúàìû 2007-úè èëäÿ ìöàñèð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òàíûíìûø íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè, èñòèãëàë øàèðè Àëìàñ Èëäûðûìûí (Èëäûðûì ßáäöëìÿùÿììÿä îüëó Àëìàñçàäÿíèí) àíàäàí îëìàñûíûí 100 èëëèéè òàìàì îëóð. Àëìàñ Èëäûðûìûí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ïîåçèéàñûíûí áÿíçÿðñèç ñÿùèôÿëÿðèíäÿí áèðèíè òÿøêèë åäèð. Øàèðèí ìèëëè àçàäëûã âÿ ìöñòÿãèëëèê óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ùÿñð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíäÿ õàëãûìûçûí àüðûëû òàðèõè òàëåéè, âÿòÿí ìÿùÿááÿòè âÿ ãÿðèáëèê ìþâçóñó äîëüóí áÿäèè ÿêñèíè òàïìûøäûð. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà þçöíÿìÿõñóñ õèäìÿòëÿðè îëàí Àëìàñ Èëäûðûìûí 100 èëëèê éóáèëåéèíèí ëàéèãèíúÿ êå÷èðèëìÿñèíè òÿìèí åòìÿê ìÿãñÿäè èëÿ ãÿðàðà àëûðàì: 1. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìÿäÿíèééÿò âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Òÿùñèë Íàçèðëèéè âÿ Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû èëÿ áèðëèêäÿ, Àçÿðáàéúàí Éàçû÷ûëàð Áèðëèéèíèí òÿêëèôëÿðè íÿçÿðÿ àëûíìàãëà, Àëìàñ Èëäûðûìûí 100 èëëèê éóáèëåéèíÿ ùÿñð îëóíìóø òÿäáèðëÿð ïëàíû ùàçûðëàéûá ùÿéàòà êå÷èðñèí.

2. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Íàçèðëÿð Êàáèíåòè áó ñÿðÿíúàìäàí èðÿëè ýÿëÿí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòñèí. Èëùàì ßËÈÉÅÂ, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè Áàêû øÿùÿðè, 16 àïðåë 2007-úè èë

downloaded from KitabYurdu.org

ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌ

ÁOÜÓËÌÀÉÀÍ ÁÈÐ ÑßÑ

“ÀÂÐÀÑÈÉÀ ÏÐÅÑÑ” ÁÀÊÛ 2007

downloaded from KitabYurdu.org

894.3611-dc22 AZE Àëìàñ Èëäûðûì. Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ. Àêàäåìèê Áÿêèð Íÿáèéåâèí þí ñþçö èëÿ. Áàêû, “Àâðàñèéà ïðåññ”, 2007, 392 ñÿù. Áó êèòàáà ÕÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè, ÷ÿòèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûã éîëó êå÷ìèø Àëìàñ Èëäûðûìûí 1920-úè èëëÿðäÿí þìðöíöí ñîíóíà, 1952-úè èëÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàíäà, Äàüûñòàíäà, Òöðêìÿíèñòàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüû áöòöí ïîåòèê ÿñÿðëÿðè âÿ òîïëàäûüû áàéàòûëàðû äàõèë åäèëìèøäèð. Òÿðòèá çàìàíû øàèðèí Òöðêèéÿäÿ ÷àï îëóíìóø êèòàáëàðû, òÿäãèãàò÷û Ìààðèô Òåéìóðóí ùàçûðëàäûüû “Ãàðà äàñòàí”, Ùàúû Ùàúûéåâèí “Øàèð Àëìàñ Èëäûðûì”, Àëìàñ Èëäûðûì “Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè”, Òöðêèéÿëè òÿäãèãàò÷û ßíâÿð Àðàñûí “Õÿçÿðäÿí-Õÿçÿðÿ Àëìàñ Èëäûðûì” íÿøðëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðèëìèø, äÿãèãëÿøäèðìÿëÿð àïàðûëìûøäûð. Êèòàá ýåíèø îõóúó àóäèòîðèéàñû ö÷öí íÿçÿðäÿ òóòóëìóøäóð âÿ Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ìÿäÿíèééÿò âÿ Òóðèçì Íàçèðëèéè òÿðÿôèíäÿí ÷àï îëóíóð.

ISBN 978-9952-421-96-5

© “ÀÂÐÀÑÈÉÀ ÏÐÅÑÑ”, 2007

downloaded from KitabYurdu.org

Ìÿí àðòûã íÿ éàçûì éóðäóìà äàèð, Äöøìÿí çÿùÿð ñà÷ûð, äîñòëàð ýèçëÿíèð. Áèëìÿì þç éóðäóíó ñåâÿí áèð øàèð Íå÷èí äÿ áèð úàíè êèìè èçëÿíèð? Ýèçëè éîë êÿñìÿäèì, ãà÷àã îëìàäûì, Ñàêèò áèð ùÿéàòû ïîçìàäûì ìÿí êè, Ùå÷ êèìÿ ãàíëû áèð áû÷àã îëìàäûì, Ùå÷ áèð ãÿòëÿ ôÿðìàí éàçìàäûì ìÿí êè... Áÿñ íå÷èí ãÿðèáÿì áó äîüìà åëäÿ, Ìÿùáÿñìè äþðä éàíûì, ìÿí êè, áîüóëäóì... Ìÿëóí áèð çàìàíäà, ìÿùêóì áèð èëäÿ, Àëëàùûì, ìÿí íå÷èí øàèð äîüóëäóì?..

downloaded from KitabYurdu.org

Îéàíäû êþíëöíäÿ úîøãóí áèð äèëÿê

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÊÈÒÀÁÄÀÊÛËÀÐ ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌÛÍ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÃ ÉÎËÓ (Áÿêèð Íÿáèéåâ)

13

ÀËËÀÙÛÌ, ÌßÍ ÍÅ×ÈÍ ØÀÈÐ ÄÎÜÓËÄÓÌ?.. (Àçÿðáàéúàíäà éàçäûüû øåèðëÿð) Éàíâàð (îúàê) Àíàíûí ãûçûíà Àðõèìåä âÿ ìÿí Ìÿíèì èíúèì Áèð åë àøûüûíûí äåäèêëÿðè Áèðëÿøÿí èêè íÿùð Áóëóäëàð Äàüëàð Äàüëàðà âèäà Äóðíàúûã Äóðíàëàð Äöøìÿíÿ ßëâèäà, Áàêû! Ýöíàù êèìäÿäèð? Ùèíäèñòàíäà ôûðòûíà Ùèíäëè ãûç Ãàëäû Èøòÿ áèçèì åëëÿðÿ Ìàéûñ Ìàéûñ ýþçÿëèíÿ Ìÿí äÿ àüëàìûðàì Ìöñòÿìëÿêÿ îëìóø øÿðãÿ Íÿðèìàí

139 142 143 144 145 147 148 149 150 151 152 153 154 156 162 165 166 166 167 168 169 170 171

9

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Íå÷èí?.. Î ìÿíèìäèð ÿçÿëäÿí Î ýþçÿëÿ Îðäà êè, Ñåí ÷àüëàð Þìðöì õàðàá îëäó ùåé... Ãÿðáÿ Øÿðãÿ Éàðûì÷ûã ãàëìûø øåèð... Éàðûí

172 173 174 176 178 179 180 181 182

ÂßÒßÍÑÈÇÌÈ ÞËßÚßÉßÌ?.. (Ìöùàúèðÿòäÿ éàçäûüû øåèðëÿð) Àëëàù íàìèíÿ ßðçè-ùàë Ìÿí Áþéöê øÿùèäèìèçÿ Ñÿëèìõàí Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí Äàüëàðäàí õàòèðÿëÿð Ëÿçýè åëëÿðèíäÿ “Ïîòéîìêèí” Øÿðãèí ÿñèðëÿðè Õîëèãàí Àäÿò áàòàãëûüûíäà Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ Äàüûñòàí ãûçû Ïàðèñÿ õèòàá Øÿùâÿò ãóðáàíëàðû Òàìàðà Êðûìäà àõøàìëàð Ýèúýèíÿ Àúû ýöíëÿð Àìóäÿðéà “Ïðàâäà âîñòîêà”éà ×àäðà êóðáàíû ×è÷ÿêëÿíñèí Êîïåò äàüëàð

185 187 189 190 191 202 204 206 207 208 210 212 220 222 237 238 245 246 248 260 264 266 267 270 271

10

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãîðêèéÿ Ñàðàéëàð éûõûëûðêÿí Éàðàëû îëìàñàéäû Àçÿðèí äóàñû Áèð ïàð÷à Èðàí ãûçû

272 273 274 275 276 277

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ÌßÍÈÌ ÁÀÕÒÑÛÇ ÀÍÀÌ ÎÉ!.. (Òöðêèéÿ øåèðëÿðè) À äàüëàð-Û À äàüëàð-ÛÛ À äîñò Àðàçëà äÿðäëÿøìÿ Àòëàíòèê øÿðãèñè Áàêû Áàòàí ýöíÿø Ìÿí êèìÿì-Û Ìÿí êèìÿì-ÛÛ Ìÿíèì ïðîòåñòîì Ìÿíèì éîëóì Áóðàõ, àòûì øàùëàíà Áèëìÿ è÷èìäÿêèíè Áèëìÿì êè.... Áèð ýöí Áèð ýöí ýÿëÿúÿê Áèð ýöíäÿ þëÿí ÿêèçëÿð Áèð ñÿñ ýÿëèð óçàãäàí Äþíöê ãàðäàø ßôñóíëó éàëàí ßñèð àçÿðáàéúàíûì Ãÿðèá ãóøóìà Ýÿíúëÿðÿ öìèäèì âàð Ýþëúöêëÿ ùÿñáè-ùàë Ãöðáÿò ìÿêòóáëàðû Ãöðáÿòäÿ Ùàíû?

281 282 283 284 286 287 288 289 290 291 293 294 295 296 297 298 302 304 305 307 308 310 311 312 313 315 316

11

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Èëÿðëÿéÿí Åëàçûüà Ãàôãàç Ãàôãàç äàüëàðûíà Ãàëõ, ñåâýèëèì Ãàðà äàñòàí "Ãûçûë êþëÿëÿð" äöíéàñûíà Ãóðáàíûí îëà áèëñÿì Ãóçüóí ö÷öí Êöñäöéöì áàùàð Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ Ìîñêâà Ìöãÿääÿñ èõòèëàë Ìóðàäû êå÷ÿðêÿí Íÿ îëóðäó... Íåéëÿéèì Î ãÿðèá âÿòÿí ö÷öí Î ìöÿááÿò âÿòÿíèìäèð Îõó ìÿíÿ þçöìäÿí Îíà Îðäà áèð úÿííÿò âàð Îðäà áèð þëêÿ âàðäûð Þëìÿêìè, éàøàìàãìû? Ñûëàéà âàðàúàüàì Ñóñóí Øèêàéÿò Òóíúåëè äàüëàðûíà Óçàãäàêû ñîéäàøëàðà ÷àüûðûø Öñòöíÿ Éàáàí øÿðãèñè Éàðûíêû äöíéà Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø Éóðä ùÿñðÿòè

317 318 319 320 321 323 324 326 327 328 329 330 331 333 334 335 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 354

ÀÕØÀÌËÀÐ, ÀÉ ÀÕØÀÌËÀÐ... (À.Èëäûðûìûí òîïëàäûüû áàéàòûëàð) Áàéàòûëàð 357

12

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌÛÍ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛà ÉÎËÓ Àëìàñ Èëäûðûì (1907-1952) Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ïîåçèéàñûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè, òàëå éàçûñûíûí äÿùøÿòëÿðè åòèáàðè èëÿ áÿëêÿ äÿ áèðèíúèñèäèð. Úàíûíäàí àðòûã ñåâäèéè Àçÿðáàéúàíäàí äèäÿðýèí ñàëûíàí, þçöíöí äÿ, àèëÿñèíèí äÿ áàøûíà îëìàçûí ôàúèÿëÿð ýÿëÿí, ÿúÿëè éåòÿíÿ ãÿäÿð äÿôÿëÿðëÿ þëöìëÿ ïÿíúÿëÿøÿí, âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ ãîâðóëàí öðÿéèíèí áöòöí îäóíó, àëîâóíó øåèðëÿðèíÿ êþ÷öðÿí À.Èëäûðûìûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûã éîëó ÷îõ èáðÿòàìèçäèð. Òÿçÿúÿ àëè ìÿêòÿáÿ äàõèë îëóá îðàäà àéûí-øàéûí òÿùñèë àëàí èéèðìè éàøëû ýÿíú èêÿí À.Èëäûðûì î âàõò ÷îõ äÿáäÿ îëàí èôàäÿ èëÿ äåñÿê, “èúòèìàè âÿçèééÿòèëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã” óíèâåðñèòåòèí Øÿðã ôàêöëòÿñèíäÿí ãîâóëìóø, áÿçè øåèðëÿðèíèí Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíìàñû ñÿáÿáèíäÿí àìàíñûç ìÿíÿâè òÿçéèãëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäûð. Ñèéàñè úÿùÿòäÿí åòèáàðñûç ñàéûëàí À.Èëäûðûì ÿââÿëúÿ Äàüûñòàíà, ñîíðà Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åäèëìèøäèð. Ñöðýöíäÿ äÿ éàðàäûúûëûã ôÿàëëûüûíû äàâàì åòäèðÿí, ãÿëÿìè, èúòèìàè âÿ ïåäàãîæè ôÿàëèééÿòèëÿ àäàìëàð àðàñûíäà ðÿüáÿò äóéüóëàðû îéàäàí øàèðèí òÿãèáè äàùà äà ýöúëÿíèð, äþâðè ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÿëåéùèíÿ ÷îõ êÿñêèí ðóùëó ìÿãàëÿëÿð äÿðú îëóíóð. “Êþùíÿ ìöñàâàò÷ûëàð”ëà éàõûíëûüû, Ùöñåéí Úàâèäÿ âÿ ßùìÿä Úàâàäà åùòèðàìû îíóí áàøûíà

13

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

éåíè îéóíëàð à÷ûð. Àðòûã òÿãèáëÿðäÿí áåçìèø À.Èëäûðûìû ùÿáñ, ýöëëÿëÿíìÿê, ÿí éàõøû ùàëäà èñÿ þìöðëöê Ñèáèð ñöðýöíö, “áóçëó úÿùÿííÿì” òÿùëöêÿñè ýþçëÿéèð... Ù.Úàâèäèí, ß.Úàâàäûí, Ì.Ìöøôèãèí, Ñ.Ùöñåéíèí ôàúèÿñèíè ñàíêè èðÿëèúÿäÿí ýþðÿí À.Èëäûðûì àðâàäû âÿ êþðïÿ îüëó èëÿ õàðèúÿ (Èðàíà) ãà÷ûð. Ñÿðùÿääÿ òóòóëóð, îëìàçûí ÿçàáëàðà ìÿðóç ãàëûð, àçàä åäèëäèêäÿí ñîíðà áèð ãÿäÿð Ìÿøùÿääÿ, Òåùðàíäà âÿ Òÿáðèçäÿ äîëàøûá, Òöðêèéÿéÿ ýåäèð. Î éåääè èë ãöðáÿòäÿ éàøàéûð âÿ îðàäà âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ ùÿìèøÿ íÿìëè îëàí ýþçëÿðèíè ÿáÿäè éóìóð. À.Èëäûðûìûí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðè çàìàí êå÷äèêúÿ þç ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè èòèðìèð, ÿêñèíÿ, îíà ÷àüäàøëàðûìûçûí ìÿíÿâè åùòèéàúû äàùà äà àðòûð. Øàèðèí èðñèíèí áó êåéôèééÿòèíè äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðÿí Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Äÿðíÿéèíèí Ìÿðêÿç Éþíÿòèì Êóðóëó (Àíêàðà) “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” êèòàáûíà âåðäèéè þí ñþçäÿ áó ñÿòèðëÿðè éàçìàãäà òàìàìèëÿ ùàãëûäûð: “Áó êèòàáû íÿøð åòìÿêëÿ Àëìàñ Èëäûðûìëà Àçÿðáàéúàí òöðê ýÿíúëèéè àðàñûíäà ñàðñûëìàç áàüëàðû äàùà äà ìþùêÿìëÿòìÿê, ýÿíúëèéèìèçè äÿ îíóí êèìè... ìèëëè äàâàäà øÿðÿôëè éåðèíè àëìàüà ÷àüûðìàã... ýÿíúëèéèí ìöúàäèëÿ ÿçìèíè úîøäóðìàã èñòÿäèê”. Äîüðóäàí äà, âàõòèëÿ âÿòÿíäÿêè Ìèëëè ùþêöìÿòèí çîðëà éûõûëäûüûíû, ãûðìûçû èøüàë àëòûíäà ãàëìûø åë-îáàíûí òàëàí åäèëäèéèíè ýþðÿí À.Èëäûðûì ñóñìàéûá áþéöê ìèëëÿòñåâëÿðëèê þðíÿéè îëäóüó êèìè, ùÿéàòäàí âàõòñûç ýåòäèéèíÿ áàõìàéàðàã, áó ýöí äÿ Àçÿðáàéúàí òöðê ýÿíúëèéèíÿ þç âÿòÿíïÿðâÿð ðóùëó ÿñÿðëÿðèëÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿê èãòèäàðûíäàäûð. À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí, Äàüûñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Èðàí âÿ Òöðêèéÿäÿ äþâðè ìÿòáóàòäà, êèòàáëàðûíäà, òîïëóëàðäà âÿ øÿõñè êîëëåêñèéàëàðäà ñÿïÿëÿíìèø áöòöí ÿñÿðëÿðèíè, ñÿíÿòè âÿ øÿõñèééÿòè áàðÿäÿ éàçûëìûø ìÿãàëÿëÿðè, ñþéëÿíìèø õàòèðÿëÿðè òîïëàéûá ñèñòåìÿ ñàëìàã, áó çÿìèíäÿ äÿ øàèðèí íàêàì ùÿéàòûíûí ñàëíàìÿñèíè òÿðòèá åòìÿê, éàðàäûúûëûã èðñèíèí êîíêðåò ìÿðùÿëÿëÿð öçðÿ òÿùëèëèíè âåðìÿê, ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè àðàøäûðìàã, íÿùàéÿò, îíóí Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíûí èíêèøàôûíäà ðîëóíó ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèíèí ÿí âàúèá ïðîáëåìëÿðèíäÿí áèðèäèð.

14

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ ßÄßÁÈÉÉÀÒÛÍÄÀ ÃÖÐÁßÒ ËÈÐÈÊÀÑÛ Àëìàñ Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíèí ìÿçìóíó, ôèêðè, áÿäèè éöêö î ãÿäÿð ñàíáàëëûäûð êè, îíóí ìÿíñóá îëäóüó âÿ ñîí èëëÿðÿ ãÿäÿð áèçäÿ àäû äèëÿ ýÿòèðèëìÿéÿí Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòû ùàããûíäà, õöñóñÿí äÿ îíóí ìÿùñóëäàð ãîëó îëàí ãöðáÿò ëèðèêàñû ùàããûíäà ìöõòÿñÿð áèð èúìàë âåðìÿéè çÿðóðè ñàéûðàì. Ãÿðèáëèéèí Àçÿðáàéúàí øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíäà áèð ìóíèñëèê, äîüìàëûã ñòàòóñó âàð. Òàëåéèí àìàíñûç çÿðáÿëÿðèíÿ ìÿðóç ãàëàí ãÿðèáèí ìöøêöëëÿðèíè à÷ìàüà, éàðàñûíà ìÿëùÿì ãîéìàüà, éàñûíäà äÿðäèíÿ øÿðèê îëìàüà õàëã òÿáèÿòèí þçöíö éàðäûìà ÷àüûðûá: ßçèçèì, óëó äàüëàð, ×åøìÿëè, ñóëó äàüëàð, Áóðäà áèð ãÿðèá þëìöø, Ýþé êèøíÿð, áóëóä àüëàð.

Ãÿðèáèí àúû òàëåéè, éàñû ÿñëèíäÿ ùÿìèøÿ ìèíëÿðëÿ ãÿëáèäàüëûíûí éàðàëàðûíû ýþéíÿòìèø, áöòöí åøèäèá-áèëÿíëÿðèí éàñûíà ÷åâðèëìèøäèð. “Ýþé êèøíÿð, áóëóä àüëàð” ìèñðàñûíäà ãÿðèáèí ôàúèÿñèíÿ òÿê-òÿê àäàìëàðûí éîõ, áöòöí áàüðûéàíûãëàðûí øÿðèê ÷ûõìàñûíûí òèìñàëû êèìè ýþé ýóðóëòóñó, èëäûðûì, éàüûø ôîëêëîðà ìÿõñóñ áèð èíúÿëèêëÿ úàíëàíäûðûëûá, òÿñáèò åäèëìèøäèð. Áóðàäà òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíèí òèìñàëûíäà áÿõòèãàðà ãÿðèáÿ úàíû éàíàí àäàìûí äèíàìèê ïîðòðåòè éàðàäûëìûøäûð. ßçèçèíèí áàøûíà ôÿëàêÿò ýÿëäèéèíè åøèäÿí èíñàíûí èëêèí ðåàêñèéàñû, âàé-øèâÿíè áó áàéàòûäà ýþé ýóðóëòóñó èëÿ, îíóí àù-íàëÿñèíäÿí ãîïàí öðÿê éàíüûñû èëäûðûìëà, íÿùàéÿò, àõûòäûüû ýþç éàøëàðû äîëìóø áóëóäëàðûí ñûõûëûá, þç éöêöíö áîøàëòìàñû èëÿ íåúÿ äÿ óñòàëûãëà áàüëàíìûøäûð! Õàòûðëàäûëàí áàéàòû äà áåëÿ áèð ôèêðè áèð äàùà òÿñäèã åäèð êè, Àçÿðáàéúàí ëèðèêàñûíûí ÿëâàí ìþâçóëàð, çÿíýèí ìîòèâëÿð, ôèêèð âÿ äóéüóëàð àëÿìèíäÿ ãèéìÿòëè íÿ âàðñà, þç áàøëàíüûúûíû øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí ùå÷ çàìàí ñîëìàã áèëìÿéÿí èíúÿ ìÿíàëàð õÿçèíÿñèíäÿí ýþòöðäöéö êèìè, ãöðáÿò ëèðèêàñûíûí ÿí óüóðëó íöìóíÿëÿðè äÿ èëê íþâáÿäÿ åëÿ ôîëêëîðóìóçäà ñàáèòëÿøìèø, ÿñðëÿð áîéó íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿðèáè îâóíäóðìóø, îíëàðûí ùèúðàí éàðàñûíà ìÿíÿâè ìÿëùÿì îëìóøäóð. ßí ýåíèø éàéûë-

15

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ìûø ìÿùÿááÿò äàñòàíëàðûìûçäàí áèðèíèí ãÿùðÿìàíû þç áóòàñûíà ãîâóøìàã ö÷öí âÿòÿíèíäÿí óçàãëàðäà, éåääè èë äàâàì åäÿí ãÿðèáëèéèí àüûð ìÿøÿããÿòèíè î ãÿäÿð ÷ÿêìèøäèð êè, õàëã ÿñë àäû Ðÿñóë îëàí áó ãÿùðÿìàíû Àøûã Ãÿðèá õöñóñè èñìè èëÿ òÿñáèò åòìèø, ãöðáÿò ëèðèêàñûíûí áèð ñûðà ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíè äÿ áó þëìÿç ùàãã àøûüûíûí øÿðÿôëè àäû âÿ øþùðÿòè èëÿ áàüëàìûøäûð. Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà áó ìþâçóäà éàçûëìûø ÿñÿðëÿðèí òÿêúÿ þç ìÿçìóíó èëÿ äåéèë, âÿçíè, àùÿíýè, áèð ñûðà äèýÿð øÿêëè õöñóñèééÿòëÿðè èëÿ äÿ õàëã ÿäÿáèééàòûìûçëà ñÿñëÿøìÿñè òàìàìèëÿ òÿáèèäèð. Ãÿðèáëèê ïîåçèéàñûíû éàðàäàíëàðûí òÿêéÿëÿíäèéè ÿñàñ äóéüó, ÿëáÿòòÿ, âÿòÿíïÿðâÿðëèêäèð. Åäÿìÿí òÿðê, Ôöçóëè, ñÿðè-êóéèí éàðûí, Âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèìäèð, âÿòÿíèì!

– äåéÿí áþéöê øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿíçÿðñèç èíèêàñûíû òàïìûø ùèúðàí éàíüûñû äà ýöìàí åäèðèê êè, âàõòèëÿ îíóí Àçÿðáàéúàíäàí êþ÷ìöø áàáàëàðûíûí ñèíÿñèíäÿí ãîïàí ãÿðèáëèê àùíàëÿñèíäÿí ãûüûëúûì àëìûøäûð. Áèçèì ãöðáÿò ëèðèêàìûçûí òÿøÿêêöëöíäÿ Êÿðáÿëà ôàúèÿñè ÿòðàôûíäà îðòà ÿñðëÿðäÿí öçö áÿðè éàðàäûëàí êëàññèê ÿñÿðëÿðèí, õöñóñÿí ìÿðñèéÿëÿðèí, øÿêñèç, ìöÿééÿí ðîëó âàðäûð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, 680-úû èëäÿ Ìÿùÿììÿä ïåéüÿìáÿðèí íÿâÿñè, Ùÿçðÿò ßëèíèí îüëó Èìàì Ùöñåéí þçöíöí ÿí éàõûí àäàìëàðûíäàí 70 íÿôÿðëÿ áèðëèêäÿ Ìÿêêÿäÿí óçàãëàðäà, ãÿðèáëèêäÿ, Êÿðáÿëàíûí ñóñóç ÷þëëÿðèíäÿ, Éåçèäèí àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí àìàíñûçúàñûíà ãÿòëÿ éåòèðèëìèøäè. Ôöçóëèäÿí, Õÿòàèäÿí òà Ãóìðó, Äÿõèë, Ðàúè, Äèëñóç êèìè ÕÕ ÿñð øàèðëÿðèíÿ ãÿäÿð, ïîåçèéàìûçûí áèð ñûðà ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿ áó ôàúèÿ ãÿðèáëèê ìîòèâëÿðè èëÿ ñöñëÿíÿðÿê þçöíöí òÿñèðëè èôàäÿñèíè òàïìûøäûð; Àüà Ìþâñöì Íàñåùèí Êèìñÿí, åé Êÿðáöáÿëàäÿ áîéàíàí ãàíÿ, ãÿðèá? Äèëèâöí âèðäè äþíöá íàëÿâö ÿôãàíÿ, ãÿðèá?

– áåéòèíäÿ îëäóüó êèìè. ßñðèìèçèí ÿí ãöäðÿòëè ìÿðñèéÿõàíëàðûíäàí Äèëñóçóí “Ãÿðèá” ðÿäèôëè íþâùÿñè ùÿìèí ìþâçóíóí äàùà èíúÿ úèçýèëÿðëÿ èøëÿíìÿñèíÿ éàõøû áèð íöìóíÿäèð:

16

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ Òóòìóø úàùàíû íàëåéè-âà ãöðáÿòà ãÿðèá, Ýóéà ýÿëèáäö íàëÿéÿ áèð áèíÿâà ãÿðèá. Áèëìÿì íÿ øóðäóð êè, òóòóá ÿùëè-àëÿìè, Ìÿúëèñ ãÿðèá, íþâùÿ ãÿðèá, ùÿì ÿçà ãÿðèá? Áèëìÿì íÿäèð úÿçàñû áó ãöðáÿòäÿ þëìÿéèí, Ùÿì ÿíáèéà ãÿðèá îëóá, ùÿì þâëèéà ãÿðèá.

*** Ãÿðèáëèê ïîåçèéàñûíû éàðàäàíëàðûí áàøûíà íÿ ýÿëèáñÿ, ùàìûñû îíëàðûí ùàãñåâÿðëèéèíäÿí, âÿòÿíïÿðâÿðëèéèíäÿí ýÿëèá. Áó, òÿêúÿ Àçÿðáàéúàí øåèðèíäÿ äåéèë, Áàéðîíóí òèìñàëûíäà èíýèëèñ ÿäÿáèééàòûíäà, Øåâ÷åíêîíóí òèìñàëûíäà Óêðàéíà ÿäÿáèééàòûíäà, Ìóñà Úÿëèëèí ìÿøùóð “Ìîàáèò äÿôòÿðè” ñèëñèëÿñèíèí òèìñàëûíäà èñÿ òàòàð ÿäÿáèééàòûíäà äà ìÿùç áåëÿ îëìóøäóð. ÕÂÛÛÛ ÿñðèí Àçÿðáàéúàí ëèðèêàñûíûí îðèæèíàë íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíàí Ìóñòàôà àüà Àðèôèí äÿ òàëåéè åëÿ áóíó òÿñäèã åäèð. Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëèíèí éàçäûüûíà ýþðÿ, Ðóñèéà äþâëÿòè “áó òÿðÿôëÿðè” (éÿíè Ìóñòàôà àüà Àðèôèí éóðäó Ãàçàõû) çÿáò åòäèêäÿí ñîíðà éåðëè ÿùàëèíè ãîðõó è÷èíäÿ ñàõëàìàã ìÿãñÿäèëÿ åë-îáàäà áþéöê íöôóç ñàùèáè îëàí áÿçè ýþðêÿìëè ñèìàëàðû Ðóñèéàíûí è÷ÿðèëÿðèíÿ ñöðýöí åòìèø, áèð íþâ îíëàðû ÿìàíÿò ñàõëàìûøäû êè, ùÿìéåðëèëÿðè èòàÿòêàðëûãäàí áîéóí ãà÷ûðñàëàð, îíëàðû ãÿòëÿ éåòèðñèí. Áó ýöíàùñûç ãóðáàíëàðäàí áèðè äÿ þìðöíöí ÿí òÿðàâÿòëè èëëÿðèíè Ãàçàí âÿ Õàðêîâ ãóáåðíèéàëàðûíäà íÿçàðÿò àëòûíäà êå÷èðÿí øàèð Ìóñòàôà àüà Àðèô îëìóøäóð. “Àüëàðàì” ðÿäèôëè ãîøìàñû øàèðèí ôàúèÿñèíè òÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí ÷îõ ãèéìÿòëè ìàòåðèàë âåðèð: Íàìÿ éàçäûì éàðÿ áàäè-ñÿáàäàí, Äÿðäè-äèëèì èçùàð åòäèì ùàâàäàí, Äöøìöøÿì àâàðÿ åëäÿí-îáàäàí, Èòèðìèøÿì õàíèìàíëàð, àüëàðàì! Ýþðöì äþíñöí áåëÿ äþâðàí, çàìàíëàð, Òÿðê åëÿéèá áàüëàðûíû áàüáàíëàð, Õÿçàí äÿéèá, ñîëóá ýöëö-ðåéùàíëàð, Ñàðàëûáäûð ýöëöñòàíëàð, àüëàðàì!

17

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Ñÿð÷åøìÿëè, íèëóôÿðëè áóëàãëàð, Ñöñÿíëè, ñöíáöëëö, ëàëÿëè äàüëàð, Äóìàíëû, ÷èñêèíëè, ãàðëû éàéëàãëàð, Ùàíû áèçèì î ìåéäàíëàð, àüëàðàì! ...Áöëáöëöìö ãà÷ûðìûøàì ÿëèìäÿí, Àéðûëìûøàì ýöëøÿíèìäÿí,ýöëöìäÿí, Úöäà äöøöá óëóñóìäàí, åëèìäÿí, Èòèðìèøÿì äóäìàíëàð, àüëàðàì! Áó äÿìëÿðäÿ ýåòìÿê ÿýÿð îëìàñà, Âÿòÿí ñàðû ÿçìè-ñÿôÿð îëìàñà, Àðèôÿ áèð éàõøû õÿáÿð îëìàñà, Ýþð åéëÿðÿì íÿ òóôàíëàð, àüëàðàì!

Òÿãðèáÿí 160 èë ÿââÿë ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó øåðèí ñîí äÿðÿúÿ ñàäÿ, àéäûí, ðÿâàí âÿ àùÿíýäàð äèëèíèí èíúÿëèêëÿðèíäÿí áÿùñ åòìÿéè áèð òÿðÿôÿ ãîéóðàì. Âÿòÿí òÿáèÿòèíèí àäè òÿðêèá ùèññÿëÿðè ãÿðèá øàèðèí ýþçöíäÿ ãÿäð-ãèéìÿòè áèðÿ ìèí àðòàí åëÿ ðÿìçëÿðÿ ÷åâðèëèá êè, îíëàðûí ùÿð áèðè éóðä, åë-îáà áÿðàáÿðè êèìè ñÿíÿòêàðà ýÿë-ýÿë äåéèð, âÿòÿíèí ÿë÷àòìàçëûüû, öíéåòìÿçëèéè èñÿ îíäà èíúÿ, êþâðÿê äóéüóëàð îéàäûð. Øàèð êþíëö äàùà áþéöê ãöââÿ èëÿ òöüéàí åäèð, þçöíöí áÿëêÿ äÿ ñîíóíúó ùèúðàí íÿüìÿñèíè ëàï óúàäàí îõóéóð. Ýöúö éàëíûç àù-íàëÿéÿ ÷àòàí øàèð âÿòÿíÿ ãîâóøìàéàúàüû òÿãäèðäÿ äàùà ÷îõ âÿ éÿãèí êè, ùþíêöðòö èëÿ àüëàìàãëà éåíÿ òóôàí åäÿúÿéèíè áèëäèðèð. Ìÿëóìàò ö÷öí îíó äà äåéèì êè, âÿòÿíèí âöñàëûíà éåòìÿê ùàããûíäà àðçóëàðû éàíûá êöë îëàí Àðèôèí çÿðèô öðÿéè îíóí äàõèëè àëÿìèíäÿ ãîïàí áåëÿ òóôàíëàðäàí àõûðûíúûñûíà òàá ýÿòèðÿ áèëìÿìèø âÿ øàèð åëÿ ãÿðèáëèêäÿúÿ ýþçëÿðèíè áó äöíéàéà ÿáÿäèëèê éóììóøäóð. Ñàããàëûíûí àüàðàí âàõòûíäà Ãàñûì áÿé Çàêèðè åëèíäÿíîáàñûíäàí, òÿðëàíëàð îéëàüû Ãàðàáàüûí úàíà äÿðìàí àáùàâàñûíäàí àéûðûá, êö÷ÿëÿðèíäÿ äÿëè êöëÿêëÿðèí ãóì ñîâóðäóüó î çàìàíêû ÿéàëÿò øÿùÿðè Áàêûéà ñöðýöí åòäèðÿí, îíà ãöðáÿò ëèðèêàìûçûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíäÿí îëàí ìÿøùóð “Äóðíàëàð” ãîøìàñûíû éàçäûðàí äà øàèðèí ùàãñåâÿðëèéè, ÷àð ìÿìóðëàðûíû èôøà åäÿí ñàòèðàëàðû îëìóøäó. “Éöç òÿøíÿëÿáè ãÿùð îëàñàí, õàäèìè-äþâëÿò âåðìÿç áèð è÷èì ñó ñÿíÿ, òà

18

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

àëìàéà äÿðéà!” äåéÿ çàëûì äþâëÿò ìÿìóðëàðûíà, ðöøâÿòõîð ùàêèìëÿðÿ úÿñàðÿòëÿ ìåéäàí îõóéàí øàèðèí ðöáàáûíäàí áåëÿúÿ ùÿçèí, ìöêÿääÿð ãöðáÿò òÿðàíÿëÿðè óúàëìûøäû: Áèð çàìàí ùàâàäà ãàíàä ñàõëàéûí, Íèçàì èëÿ ýåäÿí ãîøà äóðíàëàð. Ãàòàðëàøûá íÿ äèéàðäàí ýÿëèðñèç, Ãàããûëäàøà-ãàããûëäàøà, äóðíàëàð? ...Äèéàðè-ãöðáÿòäÿ ìöääÿòäè âàðàì, Ýåúÿ-ýöíäöç úàíàí äåéèá àüëàðàì. Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè ãÿðèáö-çàðàì, Åéëÿìÿéèí ìÿíäÿí ùàøà, äóðíàëàð!

Úöäàéè âÿòÿí îëìàã, ñöðýöíëÿðäÿ, éåñèðëèêäÿ þìöð ñöðìÿê áèçèì äÿ ÿñðèìèçèí áèðèíúè ÷ÿðÿéèíäÿí áàøëàéàðàã áèð ÷îõ Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí àëûí éàçûñû îëóá. ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ þç éàðàäûúûëûüû èëÿ Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí ðîìàíòèê ãîëóíóí áàøûíäà äóðàí Ìÿùÿììÿä Ùàäè óçàã åëëÿðäÿ ñöðýöí ùÿéàòû êå÷èðÿí, ãöðáÿò ïîåçèéàìûçà þç òþùôÿñèíè âåðÿí ñÿíÿòêàðëàðäàí áèðèäèð. Ãöðáÿò èëëÿðè øàèðèí îíñóç äà ôÿðÿùñèç êå÷ÿí þìðöíöí êèòàáûíäà ÿí êÿäÿðëè ñÿùèôÿëÿðè òÿøêèë åäèð. Ùàäè 1910-úó èëèí áàùàðûíäàí åòèáàðÿí Èñòàíáóëà ýåäÿðÿê, îðàäà èðòèúà ÿëåéùèíÿ ôÿàë ÷ûõûøëàð åäèð. Áóíóí öñòöíäÿ ïîëèñ îíó “Ðóñèéàäàí ýþíäÿðèëìèø” òÿõðèáàò÷û êèìè î çàìàíêû Îñìàíëû èìïåðèéàñûíûí óúãàðëàðûíäàí ùåñàá îëóíàí Ñàëîíèêÿ ñöðýöí åòìèøäè. (Èíäè áó øÿùÿð Éóíàíñòàíûí ÿðàçèñèíäÿäèð). Þçöíÿ óéüóí áèð èø òàïìàéàí øàèð áàçàðëûãäàí ãàéûäàí ãàäûíëàðûí àüûð çÿíáèëëÿðèíè îíëàðûí åâëÿðèíÿ äàøûéûá, áèð ïàð÷à ÷þðÿê ö÷öí ãÿïèê-ãóðóø ãàçàíìàüà ìÿúáóð îëìóøäó... Áàëêàí ìöùàðèáÿëÿðè (1912-1913) íÿòèúÿñèíäÿ Ñàëîíèê Éóíàíûñòàíà áèðëÿøäèðèëìèøäèð. Àáäóëëà Øàèãèí õàòèðÿëÿðèíäÿí þéðÿíèðèê êè, áó äÿôÿ éóíàí ïîëèñè Ùàäèäÿí “Òöðêèéÿíèí úàñóñó” êèìè øöáùÿëÿíèð. Î, ãÿëáè õàëã, áÿøÿð ñÿàäÿòè ö÷öí äþéöíÿí áèð Àçÿðáàéúàí øàèðè îëäóüóíà ùå÷ êÿñè èíàíäûðà áèëìèð. Ùàäèíè ëèìàíäàí éîëà äöøÿí áèð ýÿìèéÿ ìèíäèðèá, Éóíàíûñòàíäàí õàðèú åäèðëÿð. Ýÿìèäÿ øàèðèí ùÿéàòûíà ãÿñä îëóíóð. Îíó Ìÿðìÿðÿ äÿíèçèíÿ àòûá, áîüìàã èñòÿéèðëÿð. Áèð òÿñàäöô

19

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

íÿòèúÿñèíäÿ õèëàñ îëàí Ùàäè ýöú-áÿëà èëÿ ÿââÿëúÿ Èñòàíáóëà, îðàäàí äà Áàòóìà âÿ íÿùàéÿò Áàêûéà ýÿëèá ÷ûõûð... Ìàðàãëûäûð êè, Ùàäèíèí èðÿëèêè âÿ ñîíðàêû èëëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ éàðàíìûø îíëàðúà øåðè áèçÿ ýÿëèá ÷àòäûüû ùàëäà, Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿêè ìöùàúèðÿò èëëÿðèíÿ äàèð áàðìàãëà ñàéûëàúàã ãÿäÿð àç øåðè âàð. 1912-úè èëäÿ éàçäûüû ÿñÿðëÿðèíäÿí èñÿ áèðúÿúèéè äÿ åëì àëÿìèíÿ ìÿëóì äåéèë. Áóíäàí áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëàð êè, ìÿñÿëÿí, Ñàëîíèêäÿ Åýåé äÿíèçèíèí ñàùèëè äþéÿúëÿéÿí äàëüàëàðûíû ñåéð åäÿí òÿíùà øàèð Áàêûíûí Õÿçÿð ñàùèëëÿðèíè, äîüìà Àçÿðáàéúàíû õàòûðëàìàìûø, îíóí ãÿìêöñàð ãÿëáè äöíéàíûí àüûð äÿðäëÿðèíäÿí ãþâð åòìÿìèø, ýàù èíúÿ, ëÿòèô, ýàù ãÿçÿáëè âÿ öñéàíêàð ðöáàáû äèëëÿíìÿìèø âÿ î, øåèð éàçìàìûøäûð? ßëáÿòòÿ, éîõ! Ãÿðèá åëëÿðäÿ, òÿùëöêÿëè, öçöúö éîëëàðäà áàøûíà ýÿëÿí ìÿøÿããÿòëÿðäÿí îíóí þçöíöí ãóðòóëóøó áèð ìþúöçÿ òÿñèðè áàüûøëàéûð. Éÿãèí êè, äèýÿð ìöõÿëëÿôàòû êèìè øàèðèí î èëëÿðÿ äàèð øåèð äÿôòÿðëÿðè äÿ èòèá-áàòìûøäûð...

1914-úö èëèí ñîíëàðûíäàí Ùàäèíèí ãöðáÿò ùÿéàòûíûí èêèíúè äþâðö áàøëàíûð. Î, äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿ Ðóñèéà òÿðÿôèíäÿí èøòèðàê åòìÿê ö÷öí òÿøêèë îëóíìóø ìöñÿëìàí äèâèçèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ Àçÿðáàéúàíû òÿðê åäèð. Ö÷ èë ÿðçèíäÿ Àâðîïàäà, Êàðïàò äàüëàðûíûí ÿòÿêëÿðèíäÿ, Ïîëøàäà, Ãàëè÷à, Ëåìáåðã âèëàéÿòëÿðèíäÿ îëóð. Âóðóøëàðäàí èìêàí òàïàíäà øåèðëÿð éàçûð. Áó ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ Ùàäè þç éàðàäûúûëûüûíûí öìóìè ìþâçóëàðûíà ñàäèãäèð. Éÿíè, øàèð èñòåäàäûíûí áöòöí ãöäðÿòèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã, ìöùàðèáÿ ëþâùÿëÿðèíèí îíäà éàðàòäûüû äóéüóëàð ÿñàñûíäà éåíÿ äÿ áÿøÿðèééÿòèí äÿðä âÿ ñèòÿìëÿðèíäÿí, àçàäëûã àðçóëàðûíäàí éàçûð. “Ìåéäàíè-ùÿðá õàòèðÿëÿðèìäÿí”, “Óëäóçëó áèð ýåúÿäÿ ìöùàðèáÿ òàìàøàñû...”, “Ãûø ýöíëÿðèíäÿ îäëó ôÿüàíëàð” âÿ ñ. øåèðëÿðè áóíà ìèñàëäûð. Áó ÿñÿðëÿðäÿ âÿòÿíäÿí óçàãëàðäà áàø âåðÿí äÿùøÿòëè ùàäèñÿëÿðÿ, áÿøÿðèééÿòèí ôàúèÿñèíÿ ðîìàíòèê ìöíàñèáÿò ÿñàñ éåð òóòóð. Ëàêèí ìöùàðèáÿäÿ êå÷ÿí ö÷ èëäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿìèøÿ Ùàäèíèí öðÿéèíèí áàøûíäà, ýþçëÿðèíèí ãàáàüûíäà îëìóøäóð: Êàðïàòûí äàüëàðû íèýàùûìäà, Äóðñà-äóðñóí äà ïèøýàùûìäà – Êþíëöìöí ýþçëÿðè ñÿíÿ áàõûéîð, Äîäàüûì ìÿäùèíè ñÿíÿ îõóéîð.

20

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ Êàðïàò öñòöíäÿéÿì, ôÿãÿò öçöìö, Êþíëöìö, ðóùóìó, èêè ýþçöìö Äàèìà äþíäÿðèá äÿ ñÿìòèíÿ ìÿí, Îëóðàì ñàúèäèí, à øàíëû âÿòÿí!

Áó øåðèí àäû “Ãöðáÿò åëëÿðäÿ éàäè-âÿòÿí”äèð. Óçàã áèð þëêÿíèí äàü çèðâÿëÿðèíäÿí þëöì-èòèìëÿ þçö àðàñûíäà ìÿñàôÿíèí ýþçëÿ-ãàø àðàñûíäàêû ãÿäÿð éàõûí îëäóüó áèð ìÿãàìäà âÿòÿí øàèð ö÷öí ùÿãèãÿòÿí äÿ ÿë÷àòìàç áèð ìÿêàíäûð. Ëàêèí áó àúû ùÿãèãÿò ëèðèê ãÿùðÿìàíûí âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðûíû íÿèíêè öñòÿëÿéÿ áèëìèð, áÿëêÿ ãàò-ãàò øèääÿòëÿíäèðèð. Îíóí ãÿëáèíäÿí êå÷ÿí ìöãÿääÿñ äóéüóëàðûí ýþçÿë ìèñðàëàðà ÷åâðèëìÿñèíè òÿìèí åäèð. Áó øåðè îõóéàíäà áèð äàùà àéäûí ýþðöíäöéö êèìè, ãöðáÿò ÿñèë âÿòÿí þâëàäû îëàí Ùàäèíèí âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðûíû äàùà äà áöëëóðëàøäûðìûø, äàùà äà ôÿàëëàøäûðìûøäûð: Ãöðáÿò åëëÿð, ÿýÿð÷è îëäó éåðèì, Ñÿíÿ àèä áöòöí äöøöíúÿëÿðèì. Åé ìÿíè áÿñëÿéÿí úÿìÿíçàðûì, Åé õÿéàëè-ðÿôèãè-ÿôêàðûì. Ñÿí éóâàì, ëàíåéè-ùÿéàòûìñàí, Áàüèçàðè-òÿðÿííöìàòûìñàí. Ìÿíè øàèð äîüàí àíàì ñÿíäÿ, ßáÿäèééÿò ìÿçàðû ñèíÿíäÿ. ×îõ óçàã îëñà äà, áó òÿí ñÿíäÿí, Êþíëöì àéðûëìàéûð, âÿòÿí, ñÿíäÿí. Äóñòëÿð ñÿíäÿ, ñÿíäÿ éàðàíûì, Åé ìÿíèì àøèéàíè-çèøàíûì.

Øàèðëÿð áÿçÿí þç âÿòÿíëÿðèíäÿ, ùÿòòà äîüìàëàðû àðàñûíäà áåëÿ áèð íþâ ãÿðèáëèéÿ äöøöð âÿ áó ãÿðèáëèê äóéüóñóíó øåèðëÿðèíäÿ åëÿ òÿñèðëè èôàäÿ åäèðëÿð êè, îõóúó îíëàðûí äÿðäèíÿ øÿðèê îëìàéà áèëìèð. Ì.Â.Âèäàäèíèí “Ãÿðèá þëäöì, áèêÿñ þëäöì, éàä þëäöì” îâãàòûíû èôàäÿ åäÿí ìÿøùóð øåðè éÿãèí êè, ÷îõëàðûíûí éàäûíäàäûð. Ì.ß.Ñàáèðèí 1910-úó èëäÿ éàçäûüû âÿ ñîíðàëàð èëê ìèñðàñûíà óéüóí îëàðàã “Éàøàäûãúà õÿðàáÿ Øèðâàíäà” àäû àëòûíäà íÿøð îëóíàí øåðèíäÿ äÿ áåëÿ áèð ìèñðà âàð:

21

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Ìÿíÿ çèíäàí êÿñèëäè þç âÿòÿíèì.

ßäÿáèééàòûìûçûí òàðèõèíäÿí âÿ áó ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðûí òÿðúöìåéè-ùàëûíäàí éàõøû ìÿëóìäóð êè, Ñàáèð ùå÷ âàõò òóòóëóá çèíäàíà ñàëûíìàìûøäûð. ßòðàôûíäà áàø âåðÿí ÿäàëÿòñèçëèêëÿð, õàëãûí áàøûíà ýÿòèðèëìèø áþéöê áÿëàëàð âÿ øÿõñÿí þçöíÿ ãàðøû ìöùèòèíäÿ éîë âåðèëÿí ùàãñûçëûãëàð îíó “Éàøàäûãúà õÿðàáÿ Øèðâàíäà” øåðèíè éàçìàüà, âÿòÿíèíè çèíäàíëà ìöãàéèñÿéÿ âàäàð åòìèøäè. Àììà ñÿí äåìÿ ÿí äÿùøÿòëèñè ùÿëÿ ãàáàãäà èìèø. Ñàáèðèí âÿôàòûíäàí 15-20 èë ñîíðà âÿòÿí àðòûã ñþçöí ìÿúàçè éîõ, ùÿãèãè ìÿíàñûíäà þçöíöí áèð ñûðà ÿí èñòåäàäëû þâëàäëàðû ö÷öí çèíäàíà ÷åâðèëÿúÿêìèø. Àçÿðáàéúàíäà ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëäóãäàí ñîíðà äàøíàêëàðûí ÿëèëÿ õàëãûìûçûí áàüðûíäàí ãîïàðûëûá, çèíäàíà ñàëûíàí âÿ áóðàäà ýöëëÿëÿíÿí ýþðêÿìëè Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíäàí áèðè, áÿëêÿ äÿ áèðèíúèñè ÿäÿáèééàòûìûçûí òàðèõèíÿ äàèð äþðä ùèññÿäÿí èáàðÿò èëê ôóíäàìåíòàë òÿäãèãàòûí ìöÿëëèôè, ÿäÿáèééàòøöíàñëûã åëìèìèçèí ìÿíÿâè àòàñû, Ñàáèðèí þçöíöí ùàããûíäà èëê, ýþçÿë, õåéèðõàù ìÿãàëÿëÿðè éàçìûø ïåøÿêàð òÿíãèä÷è, áþéöê ìààðèô÷è Ôèðèäóí áÿé Êþ÷ÿðëè (1863-1920) îëìóøäó. 1930-úó èëëÿðäÿ èñÿ áöòöí øöóðëó ùÿéàòûíû õàëãà, âÿòÿíÿ, îíóí òÿðÿããè âÿ èñòèãëàë èäåéàëàðûíà òÿìÿííàñûç õèäìÿòÿ ùÿñð åäÿí Ùöñåéí Úàâèä, ßùìÿä Úàâàä, Ìèêàéûë Ìöøôèã, Ñåéèä Ùöñåéí, Éóñèô Âÿçèð ×ÿìÿíçÿìèíëè, Ñàëìàí Ìöìòàç êèìè íàäèð àëèì âÿ ñÿíÿòêàðëàð, åëÿúÿ äÿ ñàéû ùÿëÿ äÿãèã ìöÿééÿí åäèëìÿìèø ìöÿëëèìëÿð, ìöùÿíäèñëÿð, ùÿêèìëÿð, ùÿðáè÷èëÿð, ñàäÿ ïåøÿ àäàìëàðû þç äîüìà éóðäóíäàúà çèíäàíëàð êöíúöíÿ àòûëìûø, “õàëã äöøìÿíè” êèìè äÿùøÿòëè áèð ìþùöðëÿ äàìüàëàíìûø, ýöëëÿëÿíìèø, éàõóä Øèìàëûí, Ñèáèðèí, Óçàã Øÿðãèí áóçëàãëàðûíäà ùÿëàê îëìóøäóëàð. Áåëÿúÿ òÿãèá åäèëÿí, ùÿáñ âÿ ñöðýöí îëóíàí éàðàäûúû çèéàëëàð àðàñûíäà 1940-úû èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí, Èðàíûí äèýÿð âèëàéÿòëÿðèíäÿí ýÿëèá Øèìàëäà ñûüûíàúàã òàïìûø ïÿíàùÿíäÿëÿð äÿ àç äåéèëäèð. Øàùëûã ðåæèìèíèí äÿùøÿòëÿðèíäÿí áàø ýþòöðöá ýÿëìèø Ìÿùÿììÿä Áèðèéà, Ãóëàìùöñåéí Áÿéäèëè, Èñìàéûë Øÿìñ âÿ áàøãàëàðû áó ñûðàäàíäûð. Úÿíóáëó ãàðäàøëàðûìûçûí ÿêñÿ-

22

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ðèééÿòè 1946-úû èëäÿ èðòèúàíûí ÿëèëÿ äåìîêðàòèê ùþêóìÿò ìÿùâ åäèëäèêäÿí, îíóí ôÿàëëàðûíà äèâàí òóòóëäóãäàí ñîíðà Àðàçû àäëàéûá, áó òÿðÿôÿ ýÿëìèøäèëÿð. Òÿãðèáÿí éàðûì ÿñðäèð êè, îíëàð áóðàäà, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà ùÿéàòûìûçûí ùÿð úöð ìöðÿêêÿáëèêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, îíóí øèðèíèíè äÿ, øèðèíèíäÿí ãàò-ãàò àðòûã îëàí ùÿð úöð àúûñûíû äà áèçèìëÿ áþëöøÿðÿê, éàøàéûá-éàðàäûðëàð. Ùÿìèí ñÿíÿòêàðëàðûí àðàñûíäà îí èëëÿðèí àéðûëûüûíäàí ñîíðà éóðäóíóí, àòà-àíàñûíûí, ãàðäàø âÿ áàúûëàðûíûí öçöíÿ ùÿñðÿò ãàëìûø ýþçëÿðèíè áóðàäà ÿáÿäè éóìàíëàð äà âàð. Áàëàø Àçÿðîüëó, ßëó Òóäÿ, Àøûã Ùöñåéí Úàâàí, Èáðàùèì Çàêèð, Ìÿäèíÿ Ýöëýöí, Ùþêóìÿ Áöëëóðè, Èñìàéûë Úÿôÿðïóð, Ñþùðàá Òàùèð âÿ áàøãàëàðûíäàí èáàðÿò ìÿùøóð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðèíèí Òÿáðèçäÿí, ßðäÿáèëäÿí, Õîéäàí, Ìÿðÿíääÿí äèäÿðýèí äöøöá, ìöùàúèðÿòäÿ éàçäûãëàðû øåèð âÿ ïîåìàëàð, áó ÿñÿðëÿðäÿêè âÿòÿí ùÿñðÿòè, ãöðáÿò ñûçûëòûëàðû õöñóñè âÿ ýåíèø òÿäãèãàòëàðûí ìþâçóñóäóð. Àçÿðáàéúàí ö÷öí áó äåéèëÿíëÿð ùå÷ äÿ òÿçÿ, éàõóä òÿñàäöôè ùàäèñÿ äåéèëäèð. Ðþâøÿíôèêèðëÿðèìèç ÕÕ ÿñðäÿ áàø âåðìèø ãëîáàë ùàäèñÿëÿð âÿ ðåýèîíäàêû òàðèõè ôàúèÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð äÿôÿëÿðëÿ áåëÿ êöòëÿâè òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûø, õèëàñ îëìàã ìÿãñÿäèëÿ ñîí ÷ûõûø éîëó êèìè ìöùàúèðÿòÿ öç ãîéìóøäóëàð. Ðóñèéàäà áóðæóà äåìîêðàòèê èíãèëàáûíûí ìÿüëóáèééÿòèíäÿí ñîíðàêè èðòèúà èëëÿðèíäÿ ýåäÿíëÿð, 1920-úè èëèí àïðåëèíäÿêè êåøìÿêåø çàìàíû Àçÿðáàéúàíû òÿðê åäÿíëÿð, 1930-úó èëëÿðèí ôÿëàêÿòëÿðè âàõòû ÍÊÂÄ-íèí ÿëèíäÿí áàø ýþòöðöá ãà÷àíëàð, ôàøèçìÿ ãàðøû ìöùàðèáÿäÿ ÿñèð àëûíìàñû óúáàòûíäàí âÿòÿí òîðïàüûíà ãÿäÿì áàñìàñû éàñàã åäèëäèéè ö÷öí ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà õàðèúäÿ ãàëàíëàð, øàùëûã ðåæèìèíèí òÿãèáèíäÿí òÿðêè-âÿòÿí îëàíëàð, éàõóä îíëàðûí þâëàäëàðû, íÿâÿ-íÿòèúÿëÿðè áó ýöí Àçÿðáàéúàíäàí óçàãëàðäà, Àñèéà, Àôðèêà, Àâðîïà, Àìåðèêà ùÿòòà Àâñòàðèëèéà ãèòÿëÿðèíäÿ ìöùàúèðÿòäÿ éàøàéûðëàð. Íàíêîð ãîíøóìóçäàí ôÿðãëè îëàðàã ùå÷ âàõò þçýÿ òîðïàüûíà ýþç äèêìÿéÿí, ùÿìèøÿ þç îúàüûíà, ÿñëèíÿ, êþêöíÿ áàüëûëûüû èëÿ ñå÷èëÿí ìöùàúèð ùÿìâÿòÿíëÿðèìèç õàðèúäÿ ìÿñêóí îëìàüà ìÿúáóð åäèëìèø, òàëåéèí àìàíñûç îëàéëàðûíäà ãûðûëàíû ãûðûëìûø, èôëàñà óüðàéàíëàðû àðõàñûç,

23

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

èìêàíñûç, òàâàíàñûç ãàëìûø, ùàäèñÿëÿðèí ìöðÿêêÿá áóðóëüàíëàðûíäàí àç-÷îõ ñàëàìàò ÷ûõàíëàðûí äà ÷þùðÿñè ùÿìèøÿ ãÿì áóëóäëó, ýþçëÿðè âÿòÿí ùÿñðÿòëè îëìóøäóð. Ãîâóøìàã èìêàíëàðûíûí ëàï èòèá-áàòäûüû âàõòëàðäà äà ìöùàúèðëÿðèí, õöñóñÿí äÿ âÿòÿíïÿðâÿð éàðàäûúû çèéàëûëàðûí ýÿëÿúÿéÿ èíàìû èòìÿìèø, îíëàð þç äèëëÿðèíè ãîðóéóá ñàõëàìàãëà éàíàøû, äöøäöêëÿðè ìöõòÿëèô þëêÿëÿðäÿêè õàëãëàðûí äà äèëëÿðèíè þéðÿíìèø, ïÿíàù àïàðäûãëàðû éåðëÿðäÿ èúòèìàèééÿòÿ ãàéíàéûá-ãàðûøìûø, îõóéóá ìöõòÿëèô èõòèñàñëàðà éèéÿëÿíìèø, ÿëëÿøèá-âóðóøóá þçëÿðèíÿ ýöçàðàí äöçÿëòìèø, õöñóñè ãàáèëèééÿòè, èñòåäàäû îëàíëàð èñÿ åëìè, òåõíèêè, áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëìóø, èúòèìàè ôÿàëèééÿòÿ ãîøóëìóø, îí èëëÿð áîéó úàíôÿøàíëûãëà óúàëäûëàí “äÿìèð ïÿðäÿ”íèí àðõàñûíäà äà îëñà, âÿòÿí âÿ îíóí òàëåéè èëÿ ìÿíÿâè ÿëàãÿëÿðèíè ùå÷ áèð çàìàí öçìÿìèøëÿð. Áþéöê áèð ãèñìè éàðàäûúûëûã ôÿàëèééÿòèíè áó ýöí äÿ äàâàì åòäèðÿí Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðëÿðèíèí (éàõóä îíëàðûí þâëàäëàðûíûí, íÿñèëëÿðèíèí) ÷îõ ýåíèø, ìàðàãëû, ñàíáàëëû ÿäÿáè, åëìè, ïóáëèñèñò èðñè ìþâúóääóð. Îíëàðûí òÿê-òöê íöìóíÿëÿðè ùÿëÿ èíäè-èíäè èìêàí äöøäöêúÿ Òåùðàíäàí âÿ Òÿáðèçäÿí, Èñòàíáóëäàí âÿ Àíêàðàäàí, Ïàðèñäÿí âÿ Áåðëèíäÿí òàïûëàí, ýÿëèá ÿëèìèçÿ ÷àòàí êèòàáëàðû, æóðíàë âÿ ãÿçåò êÿñèêëÿðè, øÿõñè àðõèâëÿðèíäÿí éàðïàãëàð, ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëÿí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðè ìöùàúèðÿòäÿêè ñÿíÿòêàðëàðûìûçûí ÷îõ áþéöê éàðàäûúûëûã èìêàíëàðûíäàí õÿáÿð âåðìÿêäÿäèð. Áó ìöÿëëèôëÿðèí àðàñûíäà ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ, ßùìÿä Àüàîüëó, Ìÿùÿììÿä ßìèí Ðÿñóëçàäÿ, ßëèìÿðäàí áÿé Òîï÷óáàøè, Àëìàñ Èëäûðûì, Úåéùóí Ùàúûáÿéëè, Ìÿùÿììÿä Ñàäûã Àðàí, Ìÿùÿììÿä Àüàîüëó, Ùöñåéí Úàìàë Éàíàð, Òåéìóð Àòÿøëè, Ìóñà Åééóá Çÿéÿì, Íàüû Øåéõçàìàíëû, Èáðàùèì Àðñëàí, ßëè Àçÿðòÿêèí âÿ îíëàðúà äèýÿð ñèìàëàð âàðäûð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòû, õöñóñÿí äÿ îíóí ôÿàë ãîëó îëàí ãöðáÿò ëèðèêàñû çÿíýèí áèð õÿçèíÿ îëóá, õàëãûìûçûí ìÿíÿâè àëÿìèíè òàìëûüû âÿ ÿëâàíëûüû èëÿ ìöêÿììÿë þéðÿíìÿê áàõûìûíäàí ÷îõ ãèéìÿòëèäèð âÿ óçóíìöääÿòëè àðäûúûë òîïëàìà âÿ åëìè-òÿäãèãàò èøèíÿ ìþùòàúäûð.

24

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀËÌÀÑ ÈËÄÛÐÛÌ ÉÀÐÀÄÛÚÛËÛÜÛÍÛÍ ÒßÄÃÈÃÈ Âß ßÑßÐËßÐÈÍÈÍ ÍßØÐÈ Òàëåéè åòèáàðû èëÿ þçöíÿ áÿíçÿéÿí éöçëÿðúÿ äèýÿð Àçÿðáàéúàí çèéàëûñû êèìè, À.Èëäûðûìûí äà éàðàäûúûëûüû ãÿñäÿí ÿí àçû éàðûì ÿñð ÿäÿáè èúòèìàèééÿòèí âÿ îõóúóëàðûí äèããÿòèíäÿí êÿíàðäà ñàõëàíìûøäûð. Êå÷ìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãûíû òÿðê åòìÿçäÿí ÿââÿë éàçäûüû ÿñÿðëÿðèí ùå÷ áèðè áó ìöääÿòäÿ òÿêðàð íÿøð åäèëìÿìèø, øàèðèí Òöðêèéÿäÿ áóðàõûëàí ÿñÿðëÿðèíäÿí èñÿ ìÿëóì ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí áóðàäà äåìÿê îëàð êè, ùå÷ êÿñèí õÿáÿðè îëìàìûøäûð. Àëè òÿùñèë àëìàã, èøÿ äöçÿëìÿê âÿ õöñóñÿí ïàðòèéà ñûðàëàðûíà äàõèë îëìàã ìÿãñÿäèëÿ äîëäóðóëàí ìÿúáóðè àíêåòëÿðäÿ âÿòÿíäàøûí “õàðèúè þëêÿëÿðëÿ ÿëàãÿñè” áàðÿäÿ ìÿëóìàò âåðìÿéèí î çàìàí ÿçèçëÿðè Èðàíäà, Òöðêèéÿäÿ éàøàéàí îí ìèíëÿðëÿ àçÿðáàéúàíëû ö÷öí “ñèðàòöë-ìöñòÿãèì” êèìè äÿùøÿòëè áèð ñûíàã îëäóüó áèçèì ùàìûìûçûí éàõøû éàäûíäàäûð. Õöñóñèëÿ, Èðàí âÿ Òöðêèéÿ èëÿ íÿèíêè éàçûøìàã, îðàäà ÷ûõàí ÿäÿáè íÿøðëÿðè àëìàã, ùÿòòà áó þëêÿëÿðèí ðàäèîëàðûíà ãóëàã àñìàã óñòöíäÿ àäàìëàð òÿãèá îëóíóð âÿ úÿçàëàíäûðûëûðäûëàð. Áöòöí áóíëàðà ýþðÿ äÿ îõóúó âÿ ÿäÿáèééàò ùÿâÿñêàðëàðûíûí åëÿ áèð íÿñëè éåòèøìèøäè êè, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíäà À.Èëäûðûì àäëû áèð øàèðèí âàðëûüûíäàí òàìàìèëÿ õÿáÿðñèç ãàëìûøäû. Áåëÿ îëäóüó ö÷öí äÿ óçóí ìöääÿò øàèðèí òàëåéè, ÿñÿðëÿðè åëìè-òÿäãèãàò èøèíäÿí êÿíàðäà ãàëìûø, “Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè”íèí ö÷öíúö úèëäèíäÿ (1957), “Àçÿðáàéúàí ñîâåò ÿäÿáèééàòû òàðèõè”íèí áèðèíúè úèëäèíäÿ (1967), àëè âÿ îðòà ìÿêòÿá äÿðñëèêëÿðèíäÿ îíäàí áÿùñ åäèëìÿìèø, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðäà ùàããûíäà éàçûëìàìûøäûð. Òÿáèèäèð êè, À.Èëäûðûì èðñèíèí òÿäãèãè âÿ íÿøðè òàðèõèíè èçëÿðêÿí 1920-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà – 30-úó èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà, Ìàùà÷ãàëàäà, Àøãàáàääà ÷àï åäèëìèø, áèð ãèñìè øàèðÿ ùöúóì ñÿúèééÿñè äàøûéàí áÿçè éàçûëàðû ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, À.Èëäûðûì ùàããûíäà ÿëèìèçÿ ùå÷ áèð òóòàðëû ìàòåðèàë êå÷ìÿäè. Ùÿìèí éàçûëàðäàí áèðè øàèðèí “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáû ùàããûíäà Á.Çÿíýèëèíèí íÿøð åòäèðäèéè åéíè àäëû ðåñåíçèéàäûð (“Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 2 ìàðò 1931-úè èë). Ìÿòíäÿí ýþðìÿê îëóð êè, ìöÿëëèô À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíè îõóéàí-

25

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ëàðäàí, éàðàäûúûëûüûíû èçëÿéÿíëÿðäÿí áèðè èìèø. Î, øàèðèí ïðîëåòàð ìÿôêóðÿñèíè òÿðÿííöì åòìÿêäÿ áèð ìöääÿò “ñóñãóíëóã ýþñòÿðÿíäÿí ñîíðà ãÿëÿìèíè ïðîëåòàð ÿäÿáèééàòûíà äîüðó ÷åâèðìÿñèíè” ìöñáÿò ãèéìÿòëÿíäèðèð. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèð êè, À.Èëäûðûì ñÿíÿòêàðëûã åòèáàðû èëÿ áèð ÷îõ ÷àüäàøëàðûíäàí ãöââÿòëè îëñà äà, ìÿôêóðÿ úÿáùÿñèíäÿ ÷îõëàðûíäàí ýåðè ãàëûð. Á.Çÿíýèëèéÿ ýþðÿ, øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿãäèðÿëàéèã úÿùÿò èäè êè, î, “ìèëëÿò÷èëèê, áÿäáèíëèê êèìè ÿñêèäÿí áèçÿ ìèðàñ ãàëìûø òþðòþêöíòöëÿðÿ” çÿðáÿ âóðìàüà ñÿé åäèð, áóíóíëà äà “ñîñèàëèçì ãóðóëóøóíà äîüðó ýÿëèð”. Áó öìóìè òÿãäèìàòäàí ñîíðà òÿíãèä÷è “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáûíäàêû ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëèíÿ êå÷èð âÿ þçöíöí áèð ÿäÿáèééàò÷û êèìè çÿèô îëäóüóíó äà åëÿ áó çàìàí áöðóçÿ âåðèð. Ìÿñÿëÿí, áèð òÿðÿôäÿí î, áåëÿ äöçýöí ãÿíàÿòäÿäèð êè, “Øÿùâÿò ãóðáàíëàðû” ïîåìàñû ùÿéàòäàêû áÿçè éàðàìàçëûãëàðû à÷ûá èôøà åäèð, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ, øàèðè åëÿ áèð “àíëàøûëìàçëûüà” éîë âåðäèéè ö÷öí òÿíãèä åäèð êè, “ïîåìàäàêû ãàäûíëàð íÿäÿíñÿ øóðà ùþêóìÿòè ãóðóëàíäàí ñîíðà ôàùèøÿëèéÿ áàøëàéûáëàð”. Îíóí äåäèéèíäÿí áåëÿ ÷ûõûð êè, ñîâåò ùàêèìèééÿòè ãóðóëàíäàí ñîíðà áó “ãÿäèì ïåøÿéÿ” ñîí ãîéóëäóüó ùàëäà, À.Èëäûðûì þç ÿñÿðëÿðèíäÿ ùÿéàò ùÿãèãÿòëÿðèíè òÿùðèô åòìèøäèð. Á.Çÿíýèëè ñîñèîëîæè òÿùëèë âÿ òÿíãèääÿí, ùÿì äÿ îíóí áÿäèèëèêëÿ ÿëàãÿäàð îëìàéàí òÿëÿáëÿðèíäÿí ÷ûõûø åäÿðÿê, áåëÿ áèð ôèêèð èðÿëè ñöðöð êè, “À.Èëäûðûì Êðûìà ýåäèðêÿí Øóðà Êðûì Úöìùóðèééÿòèíèí ÿëäÿ åòäèéè úàíëû ãàëèáèééÿòëÿðè ýþðìöð âÿ áöòöí âàðëûüûíû Êðûì ãûçëàðûíûí ùöñíöíÿ ùÿñð åäèð” âÿ è.à. Ýþðöíäöéö êèìè, áó éàçûäà À.Èëäûðûìûí ùå÷ áèð øåðèíèí êîíêðåò áÿäèè òÿùëèëè âåðèëìÿìèø, éàðàäûúûëûüûíäà èëê úöúÿðòèëÿðèíè ýþñòÿðÿí ñÿíÿòêàðëûã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿí ãÿòèééÿí áÿùñ îëóíìàìûøäû. Áóíäàí ñîíðà êå÷ÿí îí èëëÿð ÿðçèíäÿ õàðèúäÿ øàèðèí êèòàáëàðû íÿøð îëóíäóãúà îíëàðà ìàðàãëû ìöãÿääèìÿëÿð éàçûëìûø âÿ áó ìàòåðèàëëàðäà À.Èëäûðûìûí ùÿéàòû, ôàúèÿñè, éàðàäûúûëûã éîëó ùàããûíäà áèð ñûðà ãèéìÿòëè ìÿëóìàòëàð âåðèëìèøäèð. “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” (Èñòàíáóë, 1936) êèòàáûíà îíó áóðàõìûø “Àçÿðáàéúàí íÿøðèééàò éóðäó”íóí ìöãÿääèìÿñèíäÿ äåéèëèð: “Óçóí âÿ øÿðÿôëè áèð êå÷ìèøÿ ìàëèê ìèëëèééÿò÷è àçÿðè ÿäÿáèééàòûíûí áó ýöíêö ñÿúèééÿâè ÿëàìÿòè îíóí

26

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ìöúàäèëÿ÷è ÿäÿáèééàò îëìàñûäûð. Îíóí ìöúàäèëÿñè áèçè çîðëà ÿñàðÿòèíÿ àëàí ãûçûë êàáóñà ãàðøûäûð. Ùÿéàòûìûçûí àéíàñûíäàí áàøãà áèð øåé îëìàéàí ÿäÿáèééàòûìûç þç öçÿðèíÿ, áèð òÿðÿôäÿí, èñòèãëàë ñàâàøûíûí ÿäÿáè èôàäÿñèíè âåðìÿê, äèýÿð òÿðÿôäÿí äÿ, áó ñàâàøû àëîâëàíäûðìàã êèìè âàúèá áèð âÿçèôÿ àëìûøäûð”. Ãåéä åòìÿéè ëàçûì áèëèðÿì êè, áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôè öìóìèééÿòëÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû, õöñóñÿí äÿ ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäàêû ÿäÿáè ïðîñåñè éîõ, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ìöùàúèðÿòäÿêè Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. ×öíêè îíóí ùàããûíäà áÿùñ åòäèéè èëëÿðäÿ ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà, ùÿòòà èñòåäàäëû øàèðëÿðèí äÿ áèð ÷îõ ÿñÿðëÿðè ÕÕ ÿñðäÿ áöòöí Àâðîïàíû âÿ áèð ÷îõ Àñèéà þëêÿëÿðèíè ñàðñûòìûø êîììóíèñò ïàðòèéàñûíû, îíóí ðÿùáÿðè Ëåíèíè, õàëãëàð úÿëëàäû Ñòàëèíè âÿ èøüàë÷û Ãûçûë Îðäóíó òÿðÿííöì åòìÿéÿ ùÿñð îëóíìóøäó. Õàëãûí òàëåéè, ìèëëè èñòèãëàëèééÿò óüðóíäà Ñîâåò èìïåðèéàñûíà ãàðøû ìöáàðèçÿ ìÿñÿëÿñè íàäèð èñòèñíàëàðëà, áöòöíëöêäÿ ñîâåò ÿäÿáèééàòûíà, î úöìëÿäÿí äÿ Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíà éàä áèð ÿëàìÿò ùåñàá îëóíóð, èñòèãëàë ñàâàøûíû àëîâëàíäûðìàã óñòöíäÿ èñÿ ìöÿëëèôëÿðè äÿùøÿòëè ñóðÿòäÿ òÿãèá åäèðäèëÿð. Ëàêèí ìöãÿääèìÿäÿ äåéèëÿíëÿð òàì ìÿíàñû âÿ úèääèééÿòèëÿ À.Èëäûðûìûí éàðàäûúûëûüûíà, õöñóñÿí äÿ îíóí ñöðýöíäÿ âÿ ãöðáÿòäÿ éàçûá íÿøð åòäèðÿ áèëäèéè ÿñÿðëÿðèí ÿí éàõøûëàðûíà õàñ îëàí úÿùÿòäèð. Áöòöíëöêäÿ, “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” êèòàáûíäàêû øåèðëÿð äÿ, À.Èëäûðûìûí þçöíöí îõóúóëàðûíà ìöðàúèÿòè äÿ áàøäàí-áàøà Àçÿðáàéúàíûí ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ îëìàñû èäåéàñû èëÿ àøûëàíìûøäû. À.Èëäûðûìûí ìÿùç áó ãÿáèëäÿí îëàí ÿñÿðëÿðè áàðÿäÿ èëê âÿ ÷îõ ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿðëÿ “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ”ÿ Àëïòÿêèíèí éàçäûüû ìöãÿääèìÿäÿ ãàðøûëàøûðûã. Áóðàäà øàèðèí éàðàäûúûëûüûíûí âÿòÿíïÿðâÿð âÿ âÿòÿíäàø ìàùèééÿòè, áÿäèè êÿëàìûíûí ùÿéàòè ýöúö à÷ûãëàíìûø, ÿñàñ èñòèãàìÿòëÿðè ìöÿééÿí åäèëìèø âÿ áÿçè øåèðëÿðèíèí òÿùëèëè âåðèëìèøäèð. À.Èëäûðûìûí øåèðëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàëå éöêëö ìÿñÿëÿëÿðèíèí ãàëäûðûëìàñû êèìè öìóìè ìÿçèééÿòè ãåéä åòäèêäÿí ñîíðà Àëïòÿêèí øàèðèí “Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿ”, “Áàêû”, “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðèíèí ìàðàãëû òÿùëèëèíèè âåðìèøäèð. Ñîíóíúó

27

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

øåðèí øÿðùèíäÿ åìîñèîíàë áàøëàíüûú ýöúëöäöð. Áó úÿùÿò òÿùëèë åäèëÿí ìàòåðèàëûí þçö èëÿ, “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” øåðèíèí ìàùèééÿòè èëÿ áàüëûäûð: “Ýþçëÿðèìäÿ ÷àëûíìûø ùàããûíû àðàéàí ñöðýöíëÿðèí àíàñû úàíëàíûð. Êèïðèêëÿðèì èñëàíìûøäûð, çèðà âÿòÿíè âÿ þâëàäû ö÷öí éàøàéàí Àçÿðè ãàäûíû èçòèðàáûíûí äÿðèíëèéè èëÿ ãÿëáèìäÿäèð. Ãÿëáèìèí éàðàñû – ýþçëÿðèìèí éàøûäûð... Òöðêöí àíàñû éóðäóí ùàëûíà àüëàìàãäàäûð. Ôÿãÿò áó ýþç éàøû îíóí àúèçëèéè äåéèë, ìÿìëÿêÿòèí ùàëûíûí èôàäÿñèäèð”. Áóíóíëà áåëÿ, Àëïòÿêèí ýþçëÿðèíèí éàøûíû ñèëÿðÿê øåðèí ìÿíà äÿðèíëèêëÿðèíÿ âàðûð. Áó øåðèí âÿ áöòöíëöêäÿ À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí áàø ãàéÿñèíè “þç èðàäÿìèç öçÿðèíäÿ àíúàã þç ùàêèìèééÿòèìèçèí áÿðãÿðàð îëóíìàñû” èäåàëûíäà ýþðöð. Òÿíãèä÷è äÿ øàèðÿ ãîøóëàðàã áó ôèêðè õöñóñèëÿ ãàáàðäûð êè, áèç þç “ ìöãÿääÿðàòûìûçû íÿ äöøìÿíèí, íÿ äÿ ìèñòèê äöøöíúÿëÿðèí ñÿðÿíúàìûíà âåðÿ áèëìÿðèê. Øàèð... âÿòÿíè õèëàñ åäÿúÿê ãöââÿòè äÿ áèçÿ àíëàòìûøäûð: òöðê ãÿëáè âÿ òöðê èðàäÿñè! Ìÿí éàëíûç èìàí åòäèì ãîëëàðûìûí çîðóíà, Áó çîð ìÿíè ãóðòàðûá ÷ûõàðàúàã éàðûíà!

Áó ìèñðà äàõèëè àëÿìèí, âÿòÿíäàø èñòÿéèíèí è÷äÿí ôûøãûðàí èìàíûäûð”. À.Èëäûðûìûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ÿí ýåíèø ìÿëóìàò øàèðèí “Ñå÷èëìèø øåèðëÿð”èíäÿ (Àíêàðà, 1953) âåðèëìèøäèð. “Àëìàñ Èëäûðûìûí ÿäÿáè øÿõñèééÿòè âÿ øåèð ñÿíÿòè” àäëû ìöãÿääèìÿñèíäÿ ß.Â.Éóðäñåâÿð À.Èëäûðûìûí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíû ýþñòÿðìèø, îíóí áèð øàèð êèìè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäûüû ÿðÿôÿäÿ Àçÿðáàéúàíäàêû èúòèìàè-ñèéàñè âÿçèééÿòè à÷ûãëàìûø, ùÿëÿ îðòà ìÿêòÿáäÿ îõóéàðêÿí ß.Úàâàä, Ù.Úàâèä, Ú.Úàááàðëû êèìè ýþðêÿìëè øàèðëÿðëÿ òàíûø îëäóüóíó, îíëàðûí ÿñÿðëÿðèíè þéðÿíäèéèíè ãåéä åòìèøäèð. Àëèìèí ôèêðèíúÿ, À.Èëäûðûì ñÿíÿòèíèí ÿí ýöúëö úÿùÿòè, áàøëûúà ìÿçèééÿòè îíäà âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüóñóíóí ãöââÿòëè ïîåòèê èôàäÿñèíè òàïìàñûäûð. Êîíêðåò ÿñÿðëÿðèí òÿùëèëè ÿñàñûíäà àëèì ýþñòÿðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëìóøäóð êè, øàèðèí âÿòÿíïÿðâÿð ðóùëó øåèðëÿðè þç ìàùèééÿòè åòèáàðèëÿ î çàìàíêû ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ìöñòÿìëÿêÿ÷èëèê, ãÿñáêàðëûã ñèéàñÿòèëÿ äàáàí-äàáàíà çèääèð.

28

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“Î, òàìàìÿí Àçÿðáàéúàí âÿ òöðêëöê ö÷öí éàøàìûø âÿ ÷àëûøìûøäûð” äåéÿ ß.Éóðäñåâÿð áèð ìèëëè øàèð êèìè À.Èëäûðûìûí âÿòÿíäàø âÿ ñÿíÿòêàð ìÿðàìûíû äöçýöí ìöÿééÿí åòìèøäèð. Îí êèòàá ñÿùèôÿñèíäÿí èáàðÿò îëàí âÿ ìöâàôèã åëìè ñÿâèééÿäÿ éàçûëìûø áó ìÿãàëÿ ß.Éóðäñåâÿðèí Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû èëÿ ÿëàãÿäàð éåýàíÿ ÿñÿðè äåéèë. Öìóìèééÿòëÿ, ß.Éóðäñåâÿð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû ìÿñÿëÿëÿðèëÿ Òöðêèéÿäÿ ìöíòÿçÿì ìÿøüóë îëàí òÿäãèãàò÷ûëàðäàí áèðèäèð. Îíóí ÿäÿáèééàòûìûçûí òàðèõèíÿ, Âàãèô, Âèäàäè âÿ Ì.Ô.Àõóíäîâóí éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð åäèëìèø ìàðàãëû àðàøäûðìàëàðû âàð. Ôåéçè Àüöçöìöí áó êèòàáäà âåðèëÿí ìÿãàëÿñè èñÿ áåëÿ àäëàíûð: “Àëìàñ Èëäûðûìûí ùàë-òÿðúöìÿñè”. Áó éàçû À.Èëäûðûìûí ÿëèìèçäÿ îëàí èëê âÿ ùÿëÿëèê éåýàíÿ ñèñòåìëè ìÿòáó òÿðúöìåéèùàëû îëóá øàèðèí ùÿéàòûíûí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíû äöçýöí èøûãëàíäûðìàãäàäûð. Áóðàäà À.Èëäûðûìûí äîüóì âÿ âÿôàò òàðèõëÿðè, èëê, îðòà òÿùñèëè âÿ éàðûì÷ûã ãàëìûø àëè òÿùñèëè, âÿòÿíèíäÿêè òÿãèáëÿð, ñöðýöí ÷àüëàðû, õöñóñÿí Òöðêèéÿ ùÿéàòû áàðÿäÿ ìöôÿññÿë ìÿëóìàò âàðäûð. Ùÿì ß.Éóðäñåâÿðèí, ùÿì äÿ Ô.Àüöçöìöí “Ñå÷èëìèø øåèðëÿð”äÿ âåðèëìèø áó éàçûëàðû, öçÿðèíäÿí òÿãðèáÿí îòóç áåø èë êå÷äèêäÿí ñîíðà äà, ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàäûüû ö÷öíäöð êè, øàèðèí “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” (Àíêàðà, 1990) êèòàáûíäà äà åéíè èëÿ òÿêðàð åäèëìèøäèð. ß.Éóðäñåâÿðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿí âÿ Ô.Àüöçöìöí áèîãðàôèê éàçûñûíäàí èíäèéÿäÿê À.Èëäûðûì ùàããûíäà Áàêûäà íÿøð åäèëìèø èñòèñíàñûç îëàðàã áöòöí ìÿãàëÿëÿðèí ìöÿëëèôëÿðè ôàéäàëàíìûøëàð. Øàèðèí ùÿéàò éîëó áàðÿäÿ áÿçè ÿëàâÿëÿðè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, áöòöí ìöÿëëèôëÿð À.Èëäûðûìûí òÿðúöìåéè-ùàëûíà äàèð ôàêòëàðû òÿêðàð åòìèøëÿð. Áó ÿëàâÿëÿð áÿçè éàçûëàðäà áèð ãÿäÿð àç, áèð ãèñèì éàçûëàðäà èñÿ áèð ãÿäÿð ÷îõäóð. Ìÿí äÿ áó êèòàá÷àìäà ùÿìèí ìÿíáÿëÿðäÿí áÿùðÿëÿíäèéèì ö÷öí ùÿì ß.Éóðäñåâÿðÿ, ùÿì äÿ Ô.Àüöçöìÿ þç äÿðèí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì. Êèòàáûìûí ñîíðàêû ñÿùèôÿëÿðè ñöáóò åòñÿ êè, À.Èëäûðûì ùàããûíäà éàçûëìûøëàðà ìÿí äÿ íÿ èñÿ áèð ãÿäÿð ÿëàâÿ åäÿ áèëìèøÿì, ÷îõ ìÿìíóí îëàðàì. Òöðêèéÿíèí äþâðè ìÿòáóàòûíäà øàèð ùàããûíäà ñþéëÿíÿí ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿðäÿí áèðè ÿäÿáèééàòøöíàñ Éàâóç Îíêà ìÿõñóñäóð. Î, “Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè Àëìàñ Èëäûðûì âÿ Ìèêàéûë

29

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ìöøôèã” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ (“Òàíûòûì” æóðíàëû, ¹3, 1987) øàèðèí èðñèíè éöêñÿê ãèéìÿòëÿíäèðìèø, À.Èëäûðûìû õàëã ãàéüûñûíûí òÿðúöìàíû àäëàíäûðìûøäûð. Òÿíãèä÷èíèí áó ìöëàùèçÿñè äÿ äÿãèã âÿ èíàíäûðûúûäûð: “Àëìàñ Èëäûðûìûí øåèðëÿðè ùÿéàò ñèëñèëÿñè è÷èíäÿ êå÷èðäèéè áöòöí àúû äàäëû ñÿùèôÿëÿðè äèëÿ ýÿòèðìÿêäÿäèð. Îíóí ïîåçèéàñû ùÿð øåéäÿí þíúÿ ýþçÿë âÿòÿíèíèí éàðàëàðûíû âÿ äÿðäëÿðèíè îõøàìàãäàäûð. Î, äóéäóãëàðûíû ñþéëÿìèø, äîüðóíó àíëàòìûø, äèäÿðýèí ñàëûíäûüû åëè ö÷öí ãÿëáè äþéöíÿí àçÿðè òöðêöíöí äàõèëè äóéüóëàðûíà òÿðúöìàí îëìóøäóð. Øåèðëÿðèíäÿ áèð âÿòÿí òîðïàüû, öðÿéèíäÿ èñÿ àëîâ-àëîâ ÷ûðïûíàí âàðëûüûìûç, ýöâÿíèìèç, öìèäèìèç âàðäûð” (ñÿù.33). Âÿòÿíèíäÿí äèäÿðýèí äöøÿíëÿðèí (ßëè áÿé Ùöñåéíçàäÿ, ßùìÿä áÿé Àüàîüëó, Úåéùóí áÿé Ùàúûáÿéëè, Öììöëáàíó, Àëìàñ Èëäûðûì âÿ á.) ùàããûíäà éàçìàã öçÿðèíäÿ ãàäàüàí âÿ éàñàãëàð þç ýöúöíö èòèðäèêäÿí ñîíðà À. Èëäûðûì ùàããûíäà Áàêûäà íÿøð îëóíàí èëê ìÿãàëÿ øàèð-òÿäãèãàò÷û Ðÿôèã Çÿêà Õÿíäàíà ìÿõñóñäóð. “Óëäóç” æóðíàëûíäà (¹3, 1988) äÿðú åòäèðäèéè “Òöðêèéÿäÿ” àäëû ýåíèø ìÿãàëÿñèíäÿ î, “Øàèð Àëìàñ Èëäûðûì” àäëû áèð éàðûìñÿðëþâùÿ àéûðìûø, Òöðêèéÿäÿ ÷ûõìûø ìÿëóì êèòàáëàðûíäàí þéðÿíäèéè ôàêòëàð ÿñàñûíäà øàèðèí òÿðúöìåéè-ùàëûíû éàçìûø, áÿëàëû òàëåéè ùàããûíäà Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíäà èëê ñèñòåìëè ìÿëóìàòû âåðìèøäèð. Áó ìÿëóìàò ìöÿééÿí ÿëàâÿëÿðëÿ Ð.Ç.Õÿíäàíûí “Øàèð Àëìàñ Èëäûðûì” ìÿãàëÿñèíäÿ äÿ òÿêðàð åäèëìèøäèð. (“Îäëàð éóðäó” ãÿçåòè, ¹20, 1990-úû èë). “Àëìàñ Èëäûðûì ùàããûíäà ìÿëóìàò òîïëàìàã èéíÿ èëÿ ýîð ãàçìàã êèìè áèð øåéäèð” äåéÿí øàèð-òÿäãèãàò÷û òàìàìèëÿ ùàãëûäûð. Î, øÿùàäÿò âåðèð êè, âàõòèëÿ Ìÿììÿä Ðàùèìèí åâèíäÿ îëàðêÿí, ìÿðùóì õàëã øàèðè À.Èëäûðûìûí þç ÿëè èëÿ éàçûëìûø áèð øåèð äÿôòÿðèíè Ðÿôèã Çÿêàéà ýþñòÿðìèøäèð. À.Èëäûðûìûí èðñèíè òîïëàéûá Áàêûäà áöòþâ ùàëäà íÿøð åòäèðìÿéèí ëàáöäëöéö ìÿñÿëÿñè äÿ èëê äÿôÿ ìÿùç áó ìÿãàëÿäÿ ãàëäûðûëìûøäûð. Êàìèë Âÿëèéåâ “À÷ûã ñþç” æóðíàëûíäà (¹1, 1990), Ìÿòè Îñìàíîüëó “Ýÿíúëèê” æóðíàëûäà (¹10, 1988) øàèðèí ìÿëóì ÿñÿðëÿðèíäÿí áÿçè íöìóíÿëÿð äÿðú åòäèðìèø, îíëàðà òÿãäèìàò éàçìûøëàð. Ïðîô. Ê.Âÿëèéåâ õàëã äåéèìèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ýþñòÿðèð êè, À.Èëäûðûì õàëãûìûçûí “ãîâóëà-ãîâóëà íàìÿðä âÿçèééÿòèíÿ ýÿòèðèëÿí ìÿðä îüóëëàðûíäàí áèðè”

30

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

îëìóøäóð. Ìÿòè Îñìàíîüëó èñÿ À.Èëäûðûìûí ùÿéàòûíûí ÿí âàúèá ìÿñÿëÿñè îëàí õàðèúÿ ýåòìÿñè ìÿñÿëÿñèíè áö úöð à÷ûãëàìàãäà ùàãëûäûð: “ßýÿð õàðèúÿ ýåòìÿñÿéäè, 37-úè èëèí ùåéáÿòëè ÿëëÿðè îíóí äà éàõàñûíà óçàíàúàãäû, îíó äà äèíäèðÿúÿê, òÿùãèð åäÿúÿêäèëÿð. Îíóí äà öçöíÿ àäàì ãîéàúàãäûëàð, îíó äà ìÿúáóð åäÿúÿêäèëÿð êè, êèìèíñÿ öçöíÿ äóðñóí. Áÿëêÿ äÿ ùå÷ êÿñèí öçöíÿ äóðìàéàúàãäû. Àíúàã îíóí öçöíÿ äóðàí òàïûëàúàãäû...” À.Èëäûðûì ùàããûíäà Àçÿðáàéúàíûí êöòëÿâè ìÿëóìàò âàñèòÿëÿðèíäÿ àðäûúûë ìÿëóìàòëàðû Ðåñïóáëèêà ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíèí äèðåêòîðó Ìààðèô Òåéìóð âåðìèøäèð. Îíóí “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè” (19 ñåíòéàáð 1989-úó èë), “Îäëàð éóðäó” (¹9, ìàé 1989) ãÿçåòëÿðèíäÿ âÿ áÿçè äèýÿð ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà äÿðú îëóíìóø ìÿãàëÿ âÿ ìÿëóìàòëàðû, òåëåâèçèéà èëÿ ÷ûõûøëàðû àðòûã òàìàìèëÿ óíóäóëìóø (óíóòäóðóëìóø äåìÿê äàùà äöçýöí îëàðäû) ìàðàãëû áèð øàèðèí ÿäÿáè òàëåéè öçÿðèíäÿí ÿñðàðëû áèð ïÿðäÿíè ãàëäûðìàüà êþìÿê åòìèøäèð. À.Èëäûðûìûí äàüûíûã èðñèíè òîïëàìàã, ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíûí ÿñàñ ìÿãàìëàðûíû ìöÿééÿí åòìÿê ö÷öí Ìààðèô Òåéìóð êþùíÿ êèòàá, ãÿçåò âÿ æóðíàëëàðû, áÿçè àðõèâ ìàòåðèàëëàðûíû òîïëàéûá òÿäãèã åòìèø, áóíëàðûí ÿñàñûíäà øàèðèí éåíè êèòàáûíû íÿøðÿ ùàçûðëàìûøäûð. Õöñóñÿí À.Èëäûðûìûí “Äàüûñòàí ôöãÿðàñû” (Ìàùà÷ãàëà) âÿ “Çÿùìÿò” (Àøãàáàä) ãÿçåòëÿðèíäÿ äÿðú îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíèí Ì.Òåéìóð òÿðÿôèíäÿí öçÿ ÷ûõàðûëìûø ìÿòíëÿðèíäÿí áó êèòàáû éàçàðêÿí ôàéäàëàíäûüûìû ìèííÿòäàðëûãëà ãåéä åäèðÿì. Ìÿðùóì õàëã øàèðè Ñöëåéìàí Ðöñòÿì, Àçÿðáàéúàí ÅÀ-íûí ìöõáèð öçâö Àááàñ Çàìàíîâ, ïðîôåññîð ßêðÿì Úÿôÿð, øàèð-òÿäãèãàò÷û Úÿôÿð Ðÿìçè, ãîúàìàí ìààðèô õàäèìëÿðèíäÿí Ùóìàé õàíûì Ùÿñÿíçàäÿ, À.Èëäûðûìûí ýÿíúëèê äîñòëàðûíäàí ìàøòàüàëû Íàúè ìöÿëëèì (èíäè Äÿâÿ÷èäÿ éàøàéûð), íÿùàéÿò øàèðèí îüëó, Èñòàíáóëäà éàøàéàí ìöùÿíäèñ Àçÿð, èêèíúè îüëó, øàèð Àðàç âÿ áàøãàëàðû èëÿ ýþðöøëÿðè À.Èëäûðûìûí ùÿéàòûíûí ÷àüäàø îõóúóëàð ö÷öí ãàðàíëûã ãàëìûø íþãòÿëÿðèíÿ éàøàäûüûìûç ýöíëÿðèí èøûüûíû ñàëìàüà èìêàí âåðìèøäèð. Õàëã øàèðè Íÿáè Õÿçðèíèí “Àëëàùûì, ìÿí íå÷èí øàèð äîüóëäóì” (“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò”, 30 íîéàáð 1990-úû èë) ìÿãàëÿñè ñîâåò äþâðö Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí À.Èëäûðûìëà

31

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

(Ñ.Ðöñòÿì, Ñ.Âóðüóí, Ì.Ðàùèì, Ð.Ðçà èëÿ äÿ) ìöãàéèñÿäÿ ñîíðàêû, èêèíúè íÿñëèíÿ ìÿíñóá ýþðêÿìëè áèð ñÿíÿòêàðûí þçöíäÿí ÿââÿëêè íÿñëÿ ìÿíñóá äèäÿðýèí ùÿìêàðû ùàããûíäà ñÿìèìè ãàðäàø ñþçöäöð. Áèð ãÿçåò ñÿùèôÿñè ùÿúìèíäÿ îëàí áó ìÿãàëÿíèí åëÿ èëê úöìëÿñèíäÿ “ÿñèë øàèðäÿí ñþùáÿò à÷àúàüûã” éàçàí Í.Õÿçðè À.Èëäûðûìûí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí ìÿëóì ìÿãàìëàðûíû ãåéä åòäèêäÿí ñîíðà áèð éàðàäûúû ãÿëÿì ñàùèáè êèìè îíóí âÿòÿíïÿðâÿðëèê äóéüóëàðûíûí öëâèééÿòèíäÿí, áó çÿðèô äóéüóëàðûí ãàðøûñûíû ãàðà, äÿùøÿòëè, ãàíëû áèð ó÷óðóì êèìè êÿñÿí î çàìàíêû êîììèíèçì êàáóñóíäàí äàíûøûð, õàëã ôàúèÿñèíè ÿêñ åòäèðÿí ÿñÿðëÿðèíäÿ À.Èëäûðûìûí ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè à÷ûãëàéûð. Îíóí øåèðëÿðèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí “ôÿëàêÿò âÿ ÿçàáëàð òàðèõ÷ÿñè” àäëàíäûðûð. ß.Ñàëÿääèíèí “ßùìÿä Úàâàä âÿ Àëìàñ Èëäûðûì” (“Øÿùðèéàð” ãÿçåòè, 17 èéóí 1993-úö èë) ìÿãàëÿñèíäÿ À.Èëäûðûìûí áÿçè ÿñÿðëÿðèëÿ ß.Úàâàäûí àéðû-àéðû øåèðëÿðè àðàñûíäàêû òèïîëîæè ÿëàãÿëÿðäÿí áÿùñ îëóíóð. Ìöÿëëèô áåëÿ ùåñàá åäèð êè, À.Èëäûðûì ß.Úàâàä ÿäÿáè ìÿêòÿáèíèí èñòåäàäëû íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó ñÿòèðëÿðèí ìöÿëëèôèíèí “Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíäà ãöðáÿò ëèðèêàñû” (áèðèíúè, èêèíúè, ö÷öíúö, äþðäöíúö ìÿãàëÿëÿð, “Àçÿðáàéúàí ìöÿëëèìè” ãÿçåòè, 13 ìàðò, 15 ìàðò, 27 ìàðò, 29 ìàðò 1991-úè èë) àäëû ñèëñèëÿ éàçûñûíûí äà òÿãðèáÿí éàðûñû ìöùàúèðÿòäÿ éàðàíìûø Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí òàðèõèíÿ âÿ áÿçè ïðîáëåìëÿðèíÿ, éàðûñû èñÿ áó ÿäÿáèééàòûí áàðèç íöìàéÿíäÿñè îëàí À.Èëäûðûìûí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíà ùÿñð åäèëìèøäèð. Áó ìÿãàëÿëÿðäÿ ñîí äþâð ÿäÿáèééàòøöíàñëûüûíäà èëê äÿôÿ îëàðàã Àçÿðáàéúàíûí áèð ñûðà ýþðêÿìëè ñÿíÿòêàðëàðûíûí âÿòÿíäÿí óçàãëàðäà, ãöðáÿòäÿ éàçäûãëàðû ëèðèê ÿñÿðëÿð áàðÿäÿ ñèñòåìëè ìÿëóìàò âåðìÿéÿ òÿøÿááöñ åäèëìèø, ìöùàúèðÿò ëèðèêàìûçäà À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí ìþâãåéè à÷ûãëàíìûø, øàèðèí “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” êèòàáûíäàêû ìÿëóì ôàêòëàð ÿñàñûíäà, ëàêèí áèð ãÿäÿð äÿ ìöôÿññÿë òÿðúöìåéè-ùàëû âåðèëìèø, ëèðèêàñûíûí àïàðûúû ìþâçóëàðû àðàøäûðûëìûø, áÿçè ÿñÿðëÿðè, î úöìëÿäÿí äÿ “ßñèð Àçÿðáàéúàíûì” øåèðè íèñáÿòÿí ÿòðàôëû òÿùëèë åäèëìèøäèð. ßëàìÿòäàð úÿùÿòäèð êè, 1991-úè èëèí ìàðòûíäà Áàêûäà “Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòû” ìþâçóñóíäà êå÷èðèëÿí

32

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

áåéíÿëõàëã ñèìïîçèóìäà ìöçàêèðÿ åäèëÿí ìÿðóçÿëÿðäÿí ö÷ö áèëàâàñèòÿ À.Èëäûðûìëà áàüëû èäè. Àíêàðàäàêû Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Äÿðíÿéèíè òÿìñèë åäÿí Îãòàé Åðîëóí ìÿðóçÿñèíäÿ À.Èëäûðûìûí éàðûäûúûëûüûíûí ìÿíà âÿ ÿùÿìèééÿòèíäÿí, Ìààðèô Òåéìóðóí ìÿðóçÿñèíäÿ øàèðèí åëìè òÿðúöìåéè-ùàëûíûí ùàçûðëàíìàñû ïðèíñèïëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóðäó. Ìÿíèì ìÿðóçÿìäÿ èñÿ À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíäà ìþâãåéè ìÿñÿëÿñè à÷ûãëàíûðäû. À.Èëäûðûìûí Èðàíäà èøûã öçö ýþðìöø “Ñå÷èëìèø øåèðëÿðè”íÿ (Òåùðàí, 1993, ÿðÿá ãðàôèêàñû èëÿ) ïðîôåññîð, äîêòîð Úàâàä Ùåéÿòèí éàçäûüû þí ñþçäÿ äÿ øàèðèí éàðàäûúûëûüû ùàããûíäà ìàðàãëû ìöëàùèçÿëÿð âàð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë àëèì äèããÿòè áåëÿ áèð âàúèá ìÿñÿëÿéÿ éþíÿëäèð êè, “À.Èëäûðûì áÿäèè éàðàäûúûëûã ãöââÿñèíÿ, èíúÿ ðóùà, áóíëàðûí ÿñàñûíäà áöòöí âàðëûüûíû áöðöéÿí ýöúëö ìèëëè äóéüóéà ìàëèê” áèð ñÿíÿòêàðäûð. Ú.Ùåéÿòèí ùàãëû ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, Ýöëöñòàí âÿ Òöðêìÿí÷àé áàüëàøìàëàðûíà ÿñàñÿí Àçÿðáàéúàí ïàð÷àëàíàíäàí ñîíðà ùÿð èêè Àçÿðáàéúàíäà ùÿñðÿòè ÿäÿáèééàò (áó òåðìèí ìöùàúèðÿò, ãöðáÿò ïîåçèéàñû àíëàéûøûíà óéüóí ýÿëèð) éàðàíìûø, áèð ÷îõ øàèðëÿðèìèç áó ìþâçóäà ÿñÿðëÿð éàçìûø âÿ “Àëìàñ Èëäûðûì áó ÿäÿáèééàòûí çèðâÿñèíÿ ÷ûõìûøäûð... Îíóí øåèðëÿðèíäÿêè ìóñèãè äÿ ùÿñðÿò âÿ ãöðáÿò ìóñèãèñèäèð, îíëàðûí ùÿðÿñè þçëöéöíäÿ áèð àéðûëûã ìàùíûñûäûð. Îíëàðû îõóéàðêÿí éàíìàìàã âÿ àüëàìàìàã ìöìêöí äåéèë”. Þí ñþç ìöÿëëèôè áó ãÿíàÿòèíäÿ äÿ òàìàìèëÿ ùàãëûäûð êè, úàâàíëàðûìûç À.Èëäûðûìûí “éàíàí öðÿéèíäÿí ýÿëÿí àëîâëó øåèðëÿðèíè îõóìàãëà âÿòÿí åøãè, åë-éóðä ñåâýèñè, ôÿäàêàðëûã âÿ èíàì äÿðñè àëàúàãëàð”. *** À.Èëäûðûìûí èëê øåèðëÿðè ùÿëÿ î, Áàêûäà éàøàäûüû èëëÿðäÿ äþâðè ìÿòáóàò îðãàíëàðûíäà, î úöìëÿäÿí äÿ “Ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò”, “Øÿðã ãàäûíû”, “Ìààðèô èø÷èñè” æóðíàëëàðûíäà âÿ ÿäÿáè àëìàíàõëàðäà íÿøð åäèëìèøäèð. Áÿçè øåèðëÿðèíèí (“À äàüëàð”, “Ñåâäèéèì”) Èñòàíáóëäà ÷ûõàí “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ èøûã öçö ýþðäöéö ìÿíáÿëÿðäÿ ãåéä îëóíóðñà äà, ìÿí ùÿìèí äÿðýèíè òàïûá íÿçÿðäÿí êå÷èðÿ áèëìÿäèì. Èëê äÿôÿ îëàðàã àëòû

33

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

øåèðè áèð éåðäÿ 1926-úû èëäÿ Áàêûäà íÿøð åäèëÿí “Ýÿíú ãûçûë ãÿëÿìëÿð” êèòàáûíäà äÿðú åäèëìèøäèð. ßñàñÿí èéèðìèíúè èëëÿðäÿ éàðàäûúûëûüà òÿçÿ áàøëàìûø ÿäÿáè ãöââÿëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí èáàðÿò áó àëìàíàõäà î çàìàíûí ôÿàë øàèðëÿðèíäÿí ùåñàá åäèëÿí Ñöëåéìàí Ðöñòÿì, Ìÿììÿä Ðàùèì, ßëè Íàçèì, ßáäöëáàãè Ôþâçè, Åìèí Ñàäèã, Øÿìñÿääèí Àááàñîâ, ßëè Çÿíýÿçóðè (ñîíðàëàð íàñèð êèìè òàíûíìûø õàëã éàçû÷ûñû ßëè Âÿëèéåâ) âÿ áàøãàëàðûíûí ÿñÿðëÿðè èëÿ éàíàøû, À.Èëäûðûìûí äà “Ùèíäëè ãûç”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “Åé Ùèíäèñòàí”, “Íÿðèìàí”, “Ãÿðáÿ” øåèðëÿðè éåð àëìûøäûð. Áèð ãÿäÿð èðÿëèéÿ áîéëàíûá ýþñòÿðèì êè, Ôÿõðè ßðñàâàøûí 1961-úè èëäÿ Èñòàíáóëäà íÿøð åòäèðäèéè “Ùÿìàñè òöðê øåðè àíòîëîæèñè”íèí áèðèíúè úèëäèíäÿ Íàìèã Êàìàë, ßáäöëùÿãã Ùàìèä, Ìÿììÿäÿìèí Éóðäàãóë, Ìåù ìåò Àêèô ßðñîé, Îðõàí Øàèã Ýþêéàé, Éÿùéà Êàìàë Áàéàòëû êèìè òàíûíìûø øàèðëÿðèí ÿñÿðëÿðè ñûðàñûíäà À.Èëäûðûìûí äà àøàüûäà ãåéä åäèëÿí øåèðëÿðè äÿðú îëóíìóøäóð: “À äàüëàð”, “Íÿ îëàðäû”, “Ìÿíèì?”, “Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ”, “Ìÿí êèìÿì?”, “Äþíöê ãàðäàø”. “Äàüûñòàí ôöãÿðàñû” (Ìàùà÷ãàëà), “Çÿùìÿò” (Àøãàáàä) ãÿçåòëÿðèíäÿ øàèðèí áÿçè ïîåìàëàðû (éàõóä ïîåìàëàðûíäàí ïàð÷àëàð), øåèð âÿ ìÿãàëÿëÿðè íÿøð åäèëìèøäèð. Îíóí àéðû-àéðû ÿñÿðëÿðè ìöõòÿëèô èëëÿðäÿ Òöðêèéÿäÿ ÷ûõàí “×èíàð àëòû”, “Îðùóí”, “Þçëÿéèø”, “Áîç ãóðä”, “Êîììóíèçìëÿ ìöúàäèëÿ” ìÿúìóÿëÿðèíäÿ, î çàìàí Àçÿðáàéúàí ñèéàñè ìöùàúèðëÿðèíèí Àëìàíèéàäà éàéûíëàäûãëàðû “Ãóðòóëóø” äÿðýèñèíäÿ, ùàáåëÿ Ìàëàòéà âÿ Âàí ÿéàëÿòëÿðèíèí ãÿçåòëÿðèíäÿ áóðàõûëìûøäûð. À.Èëäûðûìûí àäû öçÿðèíäÿí ãàäàüà âÿ éàñàãëàð ýþòöðöëäöêäÿí ñîíðà 1980-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí îíóí áÿçè øåèðëÿðè “ßäÿáèééàò ãÿçåòè”íäÿ, “Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè”, “Îäëàð éóðäó”, “Åëì” ãÿçåòëÿðèíäÿ, “Ýÿíúëèê” âÿ “Óëäóç” æóðíàëëàðûíäà äà íÿøð åäèëìèøäèð. Ñ.Ðöñòÿìëÿ áèðýÿ 1926-úû èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Äöí âÿ áó ýöí” àäëû áèð íå÷ÿ ñÿùèôÿëèê “ãàôèéÿñèç ìÿíçóìÿ”íè íÿçÿðÿ àëìàñàã, À.Èëäûðûìûí èëê êèòàáû “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí”äèð. 1930-úó èëäÿ Àçÿðíÿøðèí áóðàõäûüû áó êèòàáûí áàøëûüûíäàêû “äàüëàð” ñþçö òÿñàäöôè îëìàéûá, îíóí è÷èíäÿêè ÿñÿðëÿðèí ÿñàñ òÿñâèð âÿ òÿðÿííöì îáéåêòèíÿ èøàðÿ èäè. Áåéíÿëõàëã ìþâçóëàðäà

34

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

éàçûëàí áÿçè ÿñÿðëÿðè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, êèòàáäàêû øåèð âÿ ïîåìàëàðûí ÿêñÿðèééÿòèíèí ìþâçóñó øàèðèí èëê ñöðýöí ùÿéàòûíû êå÷èðäèéè Äàüûñòàíëà áàüëû òÿÿññöðàòëàðûíäàí äîüìóøäóð. Êèòàáûí áàøëûüûíäàêû èêèíúè, “ñÿñëÿíèðêÿí” ñþçöíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, îíóí äà ìàðàãëû òàðèõ÷ÿñè âàð. Áèð-èêè øåðè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ ÿñëèíäÿ êèòàáäàêû ÿñÿðëÿðäÿ “äàüëàð ñÿñëÿíìèðäè”, éÿíè îíëàðäà 1920-úè èëëÿðÿ ìÿõñóñ éåíè ñîâåò ùÿéàòûíûí “ýþçÿëëèêëÿðèíäÿí”, “úÿííÿòÿáÿíçÿð” èìêàíëàðûíäàí äåéèë, Äàüûñòàíûí êå÷ìèøèíäÿí, äàüëûëàðûí òàðèõèíäÿí, àäÿòÿíÿíÿñèíäÿí, áó äàüëàðäà ìÿùç êå÷ìèøèí ÿêñ-ñÿäàñûíäàí áÿùñ îëóíóðäó. Áóíóíëà áåëÿ, ìàðàãëûäûð êè, êèòàáûí íÿøðèééàòà âåðèëìèø ìÿòíèíäÿ “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” àäëû áèð øåèð îëìóøäóð. Áó ÿñÿð áàøäàí-áàøà éàäåëëè èøüàë÷ûëàð ÿëåéùèíÿ éàçûëìûøäûð. Øàèð áèðúÿ éåðäÿ, íåúÿ äåéÿðëÿð, “õàëà õÿòðèí ãàëìàñûí” êÿëàìûíäà îëäóüó êèìè, “ÿðÿá” êÿëìÿñèíè èøëÿòñÿ äÿ, øåèð ÿââÿëäÿí àõûðàäÿê ðóñ èøüàë÷ûëàðûíûí ÿëåéùèíÿ êþêëÿíìèøäèð. Áóðàäà äþíÿ-äþíÿ ðóñ ÷àðëàðûíûí àäû àíûëûð, êàçàêëàðûí âàõòèëÿ áàøûìûçà ýÿòèðäèêëÿðè ôàúèÿëÿð õàòûðëàäûëûð. Ðóñèéàíû úÿíóáäà èë áîéó äîíìàéàí äÿíèçëÿðÿ èñòèãàìÿòëÿíäèðÿí âÿ íÿñèëëÿðèíè èøüàë÷ûëûã ìÿãñÿäèëÿ Ãàôãàçà éþíÿëäÿí Áèðèíúè Ïéîòðóí áÿäíàì àäû ÷ÿêèëèðäè. “Ýÿëÿíëÿð êå÷äè ýåòäè, òîðïàã ãàëäû, äàø ãàëäû” ìèñðàñû èëÿ øàèð Ðóñèéàíûí ùÿð úöð âàñèòÿëÿðëÿ èøüàë÷ûëûã ñèéàñÿòè éåðèòäèéèíÿ áàõìàéàðàã, Äàüûñòàí, Àçÿðáàéúàí åëëÿðèíèí äþçöì íöìóíÿñè ýþñòÿðìÿñèíÿ, ìöùàðèáÿëÿðèí, èíãèëàáëàðûí ôûðòûíàëàðû è÷èíäÿí õàëãëàðûí áàø ãàëäûðûá, éåíè ùÿéàò ãöââÿñè êÿñá åòìÿñèíÿ, äàüëàðûí áó ìÿíàäà ÿáÿäèééÿòèíÿ èøàðÿ åòìèø îëóðäó. Åé óçàãäàí ýÿëÿí êÿñ, Ãàéûò, ýåòìÿ áó éîëó. Ñÿí äÿ åòìÿ ýÿë ùÿâÿñ, Ãÿçÿáèìèç ãîðõóëó!

– ìèñðàëàðûíûí ùÿäÿôè èñÿ àðòûã ãÿòèééÿí óçàãäà äåéèëäè, Ñåíçîð (ãëàâëèò) áó ùÿäÿôèí äîããóç èë ÿââÿë (øåèð 1929-úó èëäÿ éàçûëìûøäûð) – 1920-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíû èøüàë åäÿí ãûðìûçû ðóñ èìïåðèéàñû îëäóüóíó äöçýöí áàøà äöøìöø âÿ “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” øåðèíè êèòàáäàí ÷ûõàðìûøäû. Ëàêèí ýþðöíöð èø òÿëÿ-

35

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ñèéÿ äöøäöéöíäÿí ùÿìèí ñÿðëþâùÿíèí êèòàáûí úèëäèíäÿ ÿêñ îëóíäóüóíóí ôÿðãèíÿ âàðìàìûøäûëàð. Áåëÿëèêëÿ äÿ êèòàá íÿøðè òàðèõèíäÿ íàäèð ùàäèñÿëÿðäÿí áèðè áàø âåðìèøäè: ïîåçèéà êèòàáû îíäàí, îíóí èëê ìÿòíèíäÿí ÷ûõàðûëìûø ÿñÿðèí àäû èëÿ áóðàõûëìûøäû. Áèð ãÿäÿð ÿââÿë ýþñòÿðèëäèéè êèìè, Á.Çÿíýèëè èìçàëû áèð ìöíÿããèä êèòàá ùàããûíäà áèð ðåñåíçèéà äà ÷àï åòäèðÿ áèëìèøäè. Ìöÿëëèôèíèí ñèéàñè èäàðÿ íÿçÿðèíäÿ åòèáàðäàí äöøìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáû ìàüàçàëàðäàí éûüûëûá ìÿùâ åäèëìèø, îíóí òÿê-òöê íöñõÿëÿðè áÿçè ÿäÿáèééàò ùÿâÿñêàðëàðûíûí ÿëèíÿ äöøìöøäöð. Øàèðèí ñèéàñè òÿãèáëÿðäÿí õèëàñ îëìàã ö÷öí Òöðêèéÿéÿ ýåòìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã ùÿìèí íöñõÿëÿðèí äÿ ÷îõó èòèá-áàòìûøäûð. Ìÿí ýþðêÿìëè àëèì Àááàñ Çàìàíîâóí ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíÿ òÿãäèì åòäèéè íöñõÿäÿí ôàéäàëàíìûøàì. Êèòàáäà øàèðèí “Äàüëàðäàí õàòèðÿëÿð”, “Ëÿçýè åëëÿðèíäÿ”, “Êðûìäà àõøàìëàð” âÿ ñ. àäëàð àëòûíäà 6 øåðè, “Ïîåìàëàð” áþëìÿñèíäÿ èñÿ 9 åïèê ÿñÿðè (áÿçèëÿðèíäÿí àéðû-àéðû ïàð÷àëàð) äÿðú åäèëìèøäèð. Ìöãÿääèìÿñè éîõäóð. “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáûíäàêû ÿñÿðëÿð íàäèð èñòèñíàëàðû íÿçÿðÿ àëìàñàã, èäåéà âÿ ìþâçóëàðû åòèáàðèëÿ 1928-1930-úó èëëÿðäÿ Áàêûäà áóðàõûëìûø “Îêòéàáð àëîâëàðû”, “Àïðåë àëîâëàðû” àäëû êîëëåêòèâ ìÿúìóÿëÿðäÿêè, åëÿúÿ äÿ Ñ.Âóðüóíóí “Øàèðèí àíäû”, Ñ.Ðöñòÿìèí “Àääûìëàð” êèòàáëàðûíäàêû øåèðëÿðëÿ åéíè ðóùäà èäè. Öìóìèééÿòëÿ, áó ÿñÿðëÿð À.Èëäûðûìûí éàðàäûúûëûüûíûí èëê ìÿðùÿëÿñèíè ÿêñ åòäèðèðäè. Îíëàðûí áÿçèëÿðè ãÿëÿìè ùÿëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð áÿðêèìÿìèø ýÿíú ìöÿëëèôëÿðèí èëê òÿúðöáÿëÿðè èäè. Àõû, êèòàáû íÿøðèééàòà òÿãäèì åäÿíäÿ À.Èëäûðûìûí úÿìè 22 éàøû âàðäû. Áóíà áàõìàéàðàã, áöòöíëöêäÿ ýþòöðäöêäÿ êèòàáäàêû ÿñÿðëÿðèí áÿçèëÿðè éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí êîëëåêòèâ ìÿúìóÿëÿðäÿ áóðàõûëìûø ÿäÿáè ïàð÷àëàðûí áèð ÷îõóíäàí þç ïîåòèê êåéôèééÿòëÿðè èëÿ ñå÷èëèðäè âÿ Àçÿðáàéúàí øåðèíÿ éåíè, ýÿíú èñòåäàäëû áèð ìöÿëëèôèí ýÿëìÿêäÿ îëäóüóíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Îíó äà ãåéä åäèì êè, èëê êèòàáûíûí àéàüû ìöÿëëèô ö÷öí óüóðëó îëìàìûøäû. Áàøûíà ýÿëÿí ôàúèÿëÿðëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã À.Èëäûðûìûí âÿòÿíèíäÿ äöç àëòìûø èë áèðúÿ äÿíÿ äÿ îëñà êèòàáû áóðàõûëìàìûøäûð. Ìöùàúèðÿòäÿ íÿøð åäèëìèø èëê êèòàáû èñÿ “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ”äèð. Îíó “Àçÿðáàéúàí íÿøðèééàò éóðäó” 1936-úû èëäÿ Èñòàíáóëäàêû “Òÿúÿëëè” ìÿòáÿÿñèíäÿ íÿøð åòäðìèøäèð.

36

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Éÿãèí êè, ùþðìÿòëè îõóúó À.Èëäûðûìûí þç èêèíúè êèòàáûíà âåðäèéè àäëà èëê êèòàáûíûí àäû àðàñûíäàêû öçâè ÿëàãÿíè ùèññ åòìÿìèø äåéèë. Âàõòèëÿ Áàêûäà ñåíçîðóí ãàäàüàí åòäèéè øåðèíè Òöðêèéÿäÿ áóðàõäûðäûüû êèòàáûíà äàõèë åòìÿêëÿ øàèð, ñàíêè þç ÿãèäÿ äöøìÿíëÿðèíÿ äåéèðäè: ïàõûðûíûçû à÷àí, ùÿãèãÿòè ýþñòÿðÿí ÿñÿðè éàñàã åòìÿêëÿ äöøöíÿí áàøëàðà, ìöòÿðÿããè ôèêèðëÿðÿ ùþêì åòìÿê ìöìêöí äåéèë; Àçÿðáàéúàíäàêû ìöñòÿìëÿêÿ ðåæèìè èñÿ íåúÿ âàð èäè, åëÿ äÿ ãàëûð; ëàêèí áèðúÿ øåéè óíóòìàéûí: “ãÿçÿáèìèç ãîðõóëóäóð, áåëÿ äàâàì åäÿ áèëìÿç!”. Áó ðóù øàèðèí þç êèòàáûíà éàçäûüû ö÷úÿ úöìëÿäÿí èáàðÿò þí ñþçäÿí äÿ àéäûíúà äóéóëìàãäàäûð: “Åé àçÿðè òöðêö, åé âÿòÿíäàøûì... ñÿíèí îüóðëàíìûø ùàããûíäàí äîüàí ùÿéÿúàíëàðûíà òÿðúöìàí îëóì äåéÿ ùàéãûðäûì... òÿÿññöô êè, áó ùàéãûðûø ñîíäà ãûðûã-òþêöê ùû÷ãûðûãëàðûìäàí äîüàí áîüóã áèð ñÿñÿ ÷åâðèëäè. Àù... áó ñÿñäÿ ñÿíèí... åøãèíè, ùÿñðÿòèíè, ãÿðèáëèéèíè àçàúûã äà îëñà ÿêñ åòäèðÿ áèëäèìñÿ, õîøáÿõòÿì... Àçÿðáàéúàíëû Àëìàñ Èëäûðûì”. Áþéöê òÿâàçþêàðëûãëà ãÿëÿìÿ àëûíìûø áó åòèðàô áþéöê áèð ùÿãèãÿòè äÿ èôàäÿ åäèðäè. Áó ùÿãèãÿò èñÿ øàèðèí ìÿíñóá îëäóüó õàëãûí, äîüóëóá ÿðñÿéÿ éåòèøäèéè åëèí îáàíûí ÿñèð-éåñèð âÿçèééÿòè èëÿ áàüëû èäè. Êèòàáäà À.Èëäûðûìûí èéèðìè äþðä øåðè äÿðú îëóíìóøäó. Âàõòèëÿ Äàüûñòàí ñöðýöíöíäÿ èêÿí éàçûá àíàñûíà öíâàíëàäûüû øåðèí “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” áàøëûüû êèòàá ö÷öí óüóðëó àä êèìè ñå÷èëìèøäè. Ùÿëÿ 1927-úè èëäÿ Áàêûäà éàçûëìûø “Íå÷èí øàèð äîüóëäóì”, éåíÿ 1927-úè èëäÿ Áàêûäàí àéðûëûá öçö øèìàëà, äàüëàð éóðäóíà ýåäÿðêÿí éîëäà, Ãûçûëáóðóí ñòàíñèéàñûíäà áèòèðäèéè “Äàüëàðà âèäà”, åëÿúÿ äÿ “Ñöðýöí” (Øàìèë ãàëà, 1930), “Éàðàëû îëìàñàéäû” (Àøãàáàä, 1931), “Èðàí ãûçû” (Ìÿøùÿä, 1933), “Àçÿðèí äóàñû” (Òÿáðèç, 1934), “Áèð ïàð÷à” (Òåùðàí, 1934), “Áàòàí ýöíÿø” (Ãàðà÷îð, 1935), “Ãöðáÿòäÿ” (Åëàçûü, 1936) ÿñÿðëÿðè äÿ ýþñòÿðèðäè êè, ùÿãèãÿòÿí äÿ ùå÷ áèð ãöââÿ éóðä-éóâàñûíäàí çîðëà óçàã ñàëûíìûø øàèðèí ñÿñèíè áàòûðìàã èãòèäàðûíäà äåéèë: î, ùàðàäà âÿ ùàíñû ñòàòóñäà (òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëàíäà, ñöðýöí åäèëÿíäÿ, ãöðáÿòäÿ ìÿñêóíëàøàíäà....) éàøàäûüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ùÿìèøÿ éîðóëìàã íÿ îëäóüóíó áèëìÿäÿí þç âÿòÿí ìàùíûñûíû, ùÿéàòûíûí ÿñàñ ìàùíûñûíû îõóìàüû äàâàì åòäèðìèøäèð.

37

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áó øåèðëÿð ìÿúìóÿñè õöñóñè ñÿëèãÿ èëÿ íÿøðÿ ùàçûðëàíìûø âÿ íÿôèñ øÿêèëäÿ áóðàõûëìûøäû. Êèòàáäà øàèðèí þçöíöí áöòöí ìÿòíèíè éóõàðûäà âåðäèéèì áèð íå÷ÿ ñþçöíäÿí ñàâàéû “Àçÿðáàéúàí íÿøðèééàò éóðäó”íóí îõóúóëàðà ìöðàúèÿòè, íÿùàéÿò ÿäÿáèééàòøöíàñ Àëïòÿêèíèí éåääè ñÿùèôÿëèê ìöêÿììÿë áèð ìöãÿääèìÿñè äÿðú åäèëìèøäèð. “Ñå÷èëìèø øåèðëÿðè” àäëàíàí íþâáÿòè, ö÷öíúö êèòàáû íÿøð îëóíàíäà óçóí âÿ àüûð õÿñòÿëèê êå÷èðìèø øàèð àðòûã òÿãðèáÿí áèð èë èäè êè, ýþçëÿðèíè ùÿéàòà ÿáÿäèëèê éóììóøäó. Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Äÿðíÿéèíèí ùàçûðëàìûø îëäóüó áó êèòàá 1953-úö èëäÿ Àíêàðàíûí “Éåíè úÿçà åâè” ìÿòáÿÿñèíäÿ áóðàõûëìûøäû. Íÿøð åäÿí ãóðóìóí êèòàáûí úèëäèíèí èêèíúè ñÿùèôÿñèíäÿ âåðäèéè áèð ãåéääÿí þéðÿíèðèê êè, Àçÿðáàéúàí Êöëòöð Äÿðíÿéè þçöíöí Û èëëèê êîíãðåñèíèí ãÿðàðû èëÿ áó êèòàáûí ñàòûøûíäàí ÿëäÿ åäèëÿí ýÿëèðè ìÿðùóìóí àèëÿñèíÿ òÿãäèì åòìÿéè íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. “Ñå÷èëìèø øåèðëÿð”äÿ øàèðèí 1936-úû èëäÿ ÷ûõìûø êèòàáûíäàí òÿãðèáÿí èêè äÿôÿ àðòûã – ãûðõ áåø ÿñÿðè òîïëàíìûø âÿ òÿðòèá÷è (êèì îëäóüó ãåéä åäèëìÿìèøäèð) áó ÿñÿðëÿðè ö÷ ãèñìÿ àéûðìûø, “Âÿòÿíäÿ”, “Ñöðýöíäÿ” âÿ “Ãöðáÿòäÿ” áàøëûãëàðû àëòûíäà íÿøð åòäèðìèøäèð. Êèòàáäàêû ÿñÿðëÿðäÿí éàëíûç éåääèñè “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ”äÿí ýþòöðöëìöøäöð. Îòóç ñÿêêèç øåèð èñÿ ùàíñû ìÿíáÿäÿí (ãÿçåòëÿðäÿí, æóðíàëëàðäàí, øàèðèí àâòîãðàôëàðûíäàí) ýþòöðöëäöéöíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, èëê äÿôÿ ìÿùç áó íÿøðäÿ êèòàá öçö ýþðöðäö. “Äàüëàð”ûí “À äàüëàð!”, “Àìóäÿðéà”íûí “Àìóäÿðéàéà ÷àüûðûø” âÿ “Ýþëúöêëÿ ùÿñáùàë”ûí “Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿ” êèìè âåðèëäèéèíè íÿçÿðÿ àëìàñàã, äåìÿê îëàð êè, àäû ÷ÿêèëÿí éåääè øåðèí èêè íÿøðè àðàñûíäà ÿñàñëû ôÿðãëÿð éîõäóð. “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” (Àíêàðà, 1990) À.Èëäûðûìûí áó ýöíÿäÿê Òöðêèéÿäÿ èøûã öçö ýþðìöø êèòàáëàðû àðàñûíäà ÿí çÿíýèíè âÿ ìöêÿììÿëèäèð. Áó êèòàáäàêû ÿñÿðëÿðè Òöðêèéÿ èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ÿäÿáè-ìÿäÿíè ÿëàãÿëÿðèí èíêèøàôûíäà úèääè õèäìÿòëÿðè îëàí ßùìÿä Ãàðàúà òîïëàéûá íÿøðÿ ùàçûðëàìûøäûð. Êèòàáûí ÷àïû ö÷öí Êöáðà Ýÿðàé õàíûì ÿôÿíäèíèí ìàääè éàðäûì ýþñòÿðäèéè äÿ ðÿüáÿò äóéüóñó îéàäûð. Áóðàäà øàèðèí èðñèíäÿí àëòìûø áèð íöìóíÿ òîïëàíìûø âÿ ñÿëèãÿ èëÿ íÿøð åäèëìèøäèð. ßùìÿä áÿé êèòàáäàêû øåèðëÿð àðàñûíäà òÿñíèôàò àïàðàðêÿí “Ñå÷èëìèø øåèðëÿð”äÿêè (Àíêàðà, 1953) áþëýöäÿí

38

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ôàéäàëàíìûø, À.Èëäûðûìûí ëèðèê ÿñÿðëÿðèíè “Âÿòÿíäÿ”, “Ñöðýöíäÿ” âÿ “Ãöðáÿòäÿ” áàøëûãëàðû àëòûíäà ãðóïëàøäûðìûøäûð. Áöòöíëöêäÿ ýþòöðäöêäÿ, À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí ìÿðùÿëÿëÿðèíè áóíäàí äàùà äÿãèã ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Òÿê-òÿê ÿñÿðëÿðèí ö÷ ìÿðùÿëÿíèí ùàíñûíäà âåðèëìÿñè ìÿñÿëÿñè áèð ãÿäÿð ìöáàùèñÿ äîüóðñà äà, öìóìÿí, òÿñíèôàò óüóðëóäóð. À.Èëäûðûìûí åïèê ñÿúèééÿëè øåèðëÿðèíèí áèð ãèñìè íÿ çàìàí âÿ ùàðàäà éàçûëäûüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã “Ïîåìàëàð” àäû àëòûíäà êèòàáûí àõûðûíäà âåðèëìèøäèð. Îíó äà ãåéä åäèì êè, ùÿìèí ÿñÿðëÿð ùÿúìúÿ äÿ, ìÿçìóíúà äà, ãóðóëóøúà äà ïîåìàäàí äàùà ÷îõ, ñàíáàëëû ëèðèê øåèð òÿñèðè áàüûøëàéûð (“Äþíöê ãàðäàø”, “Ãàðà äàñòàí” âÿ è.à.). À.Èëäûðûìûí þç ñàüëûüûíäà íÿøð îëóíìóø èêè êèòàáûíäà (Áàêû, 1930 âÿ Èñòàíáóë, 1936) áÿçè èñòèñíàëàðëà äåìÿê îëàð êè, áöòöí øåèðëÿðèí àëòûíäà éàçûëìà òàðèõëÿðè (èëëÿð, áÿçÿí èñÿ ùÿì äÿ àéëàð) âÿ éåðëÿð (øÿùÿð, êÿíä) ãåéä îëóíäóüó ùàëäà, âÿôàòûíäàí ñîíðà áóðàõûëìûø êèòàáëàðûíäà, î úöìëÿäÿí äÿ “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø”äÿ áó ìÿëóìàòëàð éîõäóð. Ùàëáóêè áó âÿ éà äèýÿð øåðèí ùàðàäà âÿ íÿ çàìàí ãÿëÿìÿ àëûíäûüû ìÿëóì îëäóãäà, öçÿðèíäÿí îí èëëÿð êå÷äèêäÿí ñîíðà äà îõóúó îíóí ùàíñû äþâðöí, ìöùèòèí âÿ òÿáèè êè, áóíëàðäàí àñûëû îëàðàã ùÿì äÿ ùàíñû ÿùâàë-ðóùèééÿíèí òÿñèðè èëÿ ìåéäàíà ÷ûõäûüûíû àñàí òÿéèí åäèð âÿ îíó éàõøû ãàâðàéûð. Ùÿëÿ îðàñûíû äåìèðÿì êè, áó úöð ãåéäëÿð ìöÿëëèôèí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüû ÿòðàôûíäà àïàðûëàí òÿäãèãàò èøèíÿ äÿ îáéåêòèâ ñóðÿòäÿ ìöÿééÿí éàðäûì ýþñòÿðèð. “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø”äÿ À.Èëäûðûìûí áÿçè øåèðëÿðè äàùà ìöêÿììÿë âàðèàíòäà íÿøð åäèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, “Éóðä ùÿñðÿòè”íè ýþòöðÿê. Áó øåèðèí 1953-úö èëäÿ ÷ûõìûø âàðèàíòûíäà àøàüûäà âåðèëÿí ñîí áÿíä éîõäóð: Òîðïàã, î éàøûë êþëýÿëè òîðïàã, Ãîéíóíäà ìÿçàðûì äà ñÿðèíëÿð. Ðöçýàðëà äöøÿí ùÿð ñàðû éàðïàã Ðóùóìäà úîøàí øÿðãèíè äèíëÿð.

Ýöìàí åòìÿê îëàð êè, øàèð ÿëéàçìàëàðûíûí áèðèíäÿ áó áÿíäè øåðèíÿ ÿëàâÿ åòìèø, òÿðòèá÷è äÿ øåðè ÷àïà ùàçûðëàðêÿí

39

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ùàãëû îëàðàã áó âàðèàíòû äàùà ìöíàñèá ùåñàá åòìèøäèð. Ëàêèí ÿêñèíÿ, åëÿ ÿñÿðëÿð äÿ âàð âàð êè, øàèðèí èðÿëèêè êèòàáëàðûíäà òàì, ìöêÿììÿë íÿøð åäèëäèéè ùàëäà, “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø”äÿ íèñáÿòÿí íàãèñ âåðèëìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, 1936-úû èë íÿøðèíäÿ “Àìóäÿðéàéà ÷àüûðûø” øåðèíèí ôèíàëûíäà ýåòìèø áó ìèñðàëàð (ñÿù.27) íÿ ö÷öíñÿ 1990-úû èë íÿøðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïìàìûøäûð: Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, Î úÿñóð äàëüàëàðûí ãîéíóíà ñàë! Áóðàõ, àëñûí ìÿíè ðöçýàð ÿëèíÿ, Áîüàðàã åøãèìè ãàí, Îëàéûì áèð ãóðáàí. Âÿ ãàíûìäàí ãàòàðàã ñåëëÿðèíÿ Àõ áó òöðê åëëÿðèíÿ. Áÿëêÿ áèð ýöí éàøàðàð áèð èäåàë, Áÿëêÿ áèð ýöí áîé àòàð èñòèãëàë...

“Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø”èí ìÿòíèíäÿ òÿÿññöô êè, áÿçè èôàäÿ ãöñóðëàðûíà äà éîë âåðèëìèøäèð. Ñöáóò åòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð êè, áó úöð íàãèñëèêëÿð øåðèí àéðû-àéðû ìèñðà, áåéò âÿ áÿíäëÿðèíèí àùÿíýäàðëûüûíû ïîçóð, äöçýöí àíëàøûëìàñûíà õÿëÿë ýÿòèðèð. Òÿðòèá÷è êèòàáäà êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãû èëÿ, Àçÿðáàéúàíëà, òàðèõèìèç âÿ ÿäÿáèééàòûìçëà ÿëàãÿäàð îëàðàã ÷àüäàã Òöðêèéÿ îõóúóëàðûíûí áèð ãèñìèíÿ àéäûí îëìàéàí ñþç âÿ èôàäÿëÿðÿ, ùàäèñÿ âÿ ÿùâàëàòëàðà äàèð ñÿùèôÿëÿðèí ñîíóíäà èçàùàò âåðìÿêëÿ éàõøû èø ýþðìöøäöð. Ëàêèí áö ãåéäëÿðäÿí áèðèíäÿ éàíëûø îëàðàã ýþñòÿðèëèð êè, “Àëìàñ Èëäûðûì êèìè ìèëëèééÿò÷è âÿ âÿòÿíñåâÿð øàèðëÿðäÿí Ìöøôèã âÿ Ðàùèì äÿ ñîâåò èäàðÿñèíèí ãÿùðèíÿ óéàðàã ñöðöëìöøëÿð” (ñÿù.40). Ùàëáóêè Ì.Ðàùèì ùå÷ âàõò ñöðýöí åäèëìÿìèø, ÿêñèíÿ ñàüëûüûíäà îíà ÿí éöêñÿê ùþêóìÿò ìöêàôàòëàðû âÿ ôÿõðè àäëàð âåðèëìèøäèð. Áó õûðäà ãöñóðëàðûíà áàõìàéàðàã, “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” À.Èëäûðûìûí èíäèéÿäÿê Àçÿðáàéúàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíìóø êèòàáëàðûíûí ÿí òóòóìëóñó âÿ ìöêÿììÿëëÿðèíäÿí áèðè êèìè òÿãäèðÿëàéèãäèð. Èëê êèòàáûíûí íÿøðèíäÿí (1930) êå÷ÿí òÿãðèáÿí 60 èë ÿðçèíäÿ ìÿëóì ñèéàñè ñÿáÿáëÿð öçöíäÿí À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàíäà

40

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

íÿèíêè êèòàáû, áèð-èêè íöìóíÿíè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ, ùå÷ äþâðè ìÿòáóàòäà øåèðëÿðè äÿ ÷àï îëóíìàìûøäûð. Íÿùàéÿò 1990-úû èëäÿ áó ñàùÿäÿ äÿ ñöêóò áóçó ñûíäû, éàðûì ÿñðäÿí äÿ àðòûã áèð ôàñèëÿäÿí ñîíðà Áàêûäà øàèðèí êèòàáû áóðàõûëäû: “Àçÿðáàéúàíûí äèäÿðýèí ñàëûíìûø øàèð þâëàäû Àëìàñ Èëäûðûì øåèðëÿðè èëÿ”. Êèòàáû ãîúàìàí ìÿòáóàò èø÷èñè, Àçÿðáàéúàí Æóðíàëèñòëÿð Áèðëèéèíèí ñÿäðè Ùàúû Ùàúûéåâ íÿøðÿ ùàçûðëàìûø, þçö äÿ îíà éåääè ñÿùèôÿëèê òÿñèðëè áèð ìöãÿääèìÿ éàçìûøäû. Áó ìöãÿääèìÿäÿ øàèðèí ùÿéàòûíà äàèð Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíìóø êèòàáëàðûíäàêû òÿðúöìåéè-ùàë ìàòåðèàëëàðûíäàí âÿ À.Èëäûðûìûí îüëó Àçÿðëÿ, àðâàäû Çèâÿð õàíûìëà ýþðöøöíöí òÿÿññöðàòëàðûíäàí äà èñòèôàäÿ åäèëìèøäèð. Ùàúû ìöÿëëèì ÿñàñÿí øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí Òöðêèéÿ íÿøðëÿðèíäÿí ýþòöðäöéö øåèðëÿðè êèòàáà ñàëìûøäûð. Áó ÿñÿðëÿð åëÿ ñå÷èëìèøäèð êè, À.Èëäûðûìûí òÿãèáëÿðäÿ, ñöðýöíëÿðäÿ, ãöðáÿòäÿ êå÷ÿí ìÿøÿããÿòëè ùÿéàòû, âÿòÿí ìÿùÿááÿòè, éóðä ùÿñðÿòè âÿ õàëãûíûí ãûðûìûçû èìïåðèàëèçìèí ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ îëàúàüûíà èíàìû ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð îéàäà áèëñèí. “ßñèð Àçÿðáàéúàíûì”, “Ãàðà äàñòàí”, “ßëâèäà, Áàêû”, “Éóðä ùÿñðÿòè”, “Íå÷èí øàèð äîüóëäóì” êèìè øåèðëÿð áó áàõûìäàí õöñóñèëÿ ñÿúèééÿâèäèð. Àðòûã ãåéä åòìèøäèì êè, À.Èëäûðûìûí âÿôàòûíäàí ñîíðà Òöðêèéÿäÿ áóðàõûëìûø “Ñå÷èëìèø øåèðëÿð” (1953) âÿ “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” (1990) êèòàáëàðûíäà îíóí ÿñÿðëÿðè ö÷ éåðÿ áþëöíìöø, “Âÿòÿíäÿ”, “Ñöðýöíäÿ” âÿ “Ãöðáÿòäÿ” àäëàðû àëòûíäà ãðóïëàøäûðûëìûøäûð. Øàèðèí þç ñàüëûüûíäà áóðàõûëìûø “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” (1936) êèòàáûíäà èñÿ øåèðëÿð ùå÷ áèð áþëýöäÿí èñòèôàäÿ îëóíìàäàí äÿðú åäèëìèøäèð. Áóíóíëà áåëÿ, 1953 âÿ 1990-úû èëëÿðäÿ áóðàõûëìûø êèòàáëàðûíäà, öìóìèééÿòëÿ, éàõøû òàïûëìûø ùÿìèí áþëýöíöí ïðèíñèïëÿðè áèð ãÿäÿð ïîçóëìóøäóð. Ìÿñÿëÿí: øàèðèí 1934-úö èëäÿ Òåùðàíäà éàçìûø îëäóüó “Áèð ïàð÷à” àäëû êè÷èê øåèð íÿ ö÷öíñÿ “Âÿòÿíäÿ” áþëìÿñèíÿ ñàëûíìûøäûð: Ëÿíÿò ÿøàðûìà, ùÿì ñþçëÿðèìÿ! Åé âÿòÿí, ýÿë äÿ ýþðöí ýþçëÿðèìÿ. Ýÿë ýþðöí, äîüñóí ùÿéàòûìäà øàôàã, Ìÿí âÿòÿíñèçìè äîüóëäóì, áó íÿ ùàãã?!

Àëòûíäàêû “Òåùðàí – 934” ãåéäè îëìàäàí äà, âÿòÿí ùÿñðÿòè áàðÿäÿ éàíûãëû èôàäÿëÿðäÿí ìöÿééÿí åòìÿê îëóð êè, øåèð

41

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

âÿòÿíäÿ éîõ, ãöðáÿòäÿ éàçûëìûøäûð. Åéíè ñþçëÿðè “Àðàçëà äÿðäëÿøìÿ”, “Àðõèìåä âÿ ìÿí” øåèðëÿðè ùàããûíäà äà äåìÿê ìöìêöíäöð. Ôöêðèìèí ñöáóòó ö÷öí áèðèíúè øåèðäÿí áó ìèñðàëàðû íöìóíÿ êèìè ýÿòèðìÿê êèôàéÿòäèð: Äþâðàí ñÿíÿ ãóðäó îéóí, ßéäèí î éàüûéà áîéóí. Ôûðòûíàëû, áîðàëûñàí, ßñêè äÿðääÿí éàðàëûñàí. Ñîðàí îëñà “ùàðàëûñàí?” Ñþéëÿ: òöðêäöð ñîéóì, Àðàç! Ñÿíÿ îëìàç äîéóì, Àðàç

Î çàìàíêû ìöñòÿìëÿêÿ Àçÿðáàéúàí øÿðàèòèíäÿ ìöÿëëèôèíèí áàøûíà îëìàçûí ôÿëàêÿòëÿð à÷à áèëÿí áó ìèñðàëàð ÿñëèíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí óçàãëàðäà éàçûëìûøäûð âÿ îíóí àäû ÷ÿêèëÿí êèòàáëàðäàêû “Ãöðáÿòäÿ” áþëìÿñèíÿ ñàëûíìàñû äàùà ìÿãñÿäÿóéüóí îëàðäû. Ùÿëÿ îðàñûíû äåìèðÿì êè, øåðèí ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà ìöÿëëèôèí þçöíÿ ìÿõñóñ îëàí àøàüûäàêû èòùàô éàçûëìûøäûð: “Îüëóì Àðàç ö÷öí”. Àðòûã ÷îõäàí ìÿëóìäóð êè, À.Èëäûðûì âÿòÿíäÿí óçàãëàðäà, Òöðêìÿíèñòàíäà ñöðýöíäÿ èêÿí åâëÿíìèø, îüëó Àðàç äà òÿáèè êè, áó èçäèâàúäàí ñîíðà, éÿíè âÿòÿíäÿ éîõ, îðàäà äîüóëìóøäó. “Àðõèìåä âÿ ìÿí” øåðè èñÿ ãöðáÿòäÿ éîõ, 1927-úè èëäÿ Áàêûäà éàçûëìûø âÿ åëÿ áó öíâàíëà äà øàèðèí þç ÿëèëÿ ùàçûðëàäûüû “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” êèòàáûíäà (Èñòàíáóë, 1936) íÿøð åäèëìèøäèð. Áåëÿ ìèñàëëàðûí ñàéûíû áèð àç àðòûðìàã äà îëàð. Áóíóíëà áåëÿ, àäû ÷ÿêèëÿí êèòàáëàðäà âåðèëìèø áþëýö, ãåéä åòäèéèì êèìè, éàõøû äöøöíöëìöøäöð âÿ øàèðèí éàðàäûúûëûüûíû, ÿñàñÿí, ÿùàòÿ åäèð. Ôåéçè Àüöçöì øÿùàäÿò âåðèð êè, À.Èëäûðûì Òöðêèéÿäÿ áàéàòûëàðäàí èáàðÿò “Àçÿðáàéúàí ìàíèëÿðè” àäëû áèð êèòàá äà íÿøð åòäèðìèøäèð. Òÿÿññöô êè, ùÿìèí êèòàá ÿëèìÿ êå÷ìÿäè. À.Èëäûðûìûí Èðàíäà íÿøð åäèëìèø “Ñå÷èëìèø øåèðëÿðè” (Òåùðàí, 1993) êèòàáûíûí òÿðòèá÷èñè âÿ íàøèðè ìöùÿíäèñ Áþéöê Ðÿñóëâÿíääèð. Ìöãÿääèìÿäÿí ìÿëóì îëóð êè, Á.Ðÿñóëâÿíä ùÿëÿ 1967-úè èëäÿ Òöðêèéÿíèí Àòàòöðê Óíèâåðñèòåòèíèí êèòàáõàíàñûíäà Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû þðíÿêëÿðèíè àðàøäûðàðêÿí, ÿëèíÿ À.Èëäûðûìûí áèð êèòàáû êå÷ìèø âÿ øåèðëÿð îíó ÷îõ äÿðèíäÿí

42

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ìöòÿÿññèð åòìèøäèð. Îíóí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, À.Èëäûðûìûí ùÿìèí êèòàáû âÿòÿí ùÿñðÿòè, ùèúðàí ìþâçóñóíäà éàçûëìûø “ÿí äÿðèí, ÿí ýþçÿë, ÿí ìÿíàëû âÿ ÿí äóéüóëó øåèðëÿðäÿí èáàðÿòäèð”. Î âàõòäàí Á.Ðÿñóëâÿíä À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíèí ñóðÿòèíè þçöíäÿ ýÿçäèðèð âÿ “ùÿñðÿòè äàøàíäà”, öðÿéè ãþâð åéëÿéÿíäÿ îíëàðäàí áèðèíè îõóéóá òÿñêèíëèê òàïûðìûø. Á.Ðÿñóëâÿíäèí ãÿíàÿòèíÿ ýþðÿ, À.Èëäûðûìûí øåèðëÿðè èíñàíû “çÿèôëèéèí ó÷óðóìóíäàí õèëàñ åäèá ýöúëöëöéöí çèðâÿñèíÿ ãàëäûðûð, éàñ âÿ öìèäñèçëèêäÿí áàøàðû âÿ ãóðòóëóøà, ÿçèëìÿêäÿí äèðèëìÿéÿ ÷àüûðûð”. Áåëÿëèêëÿ äÿ, À.Èëäûðûìûí èðñè èëÿ òÿìàñäà îëìàüû þçöíöí ìÿíÿâè åùòèéàúû ñÿâèééÿñèíÿ éöêñÿëòìèø Áþéöê Ðÿñóëâÿíä Èðàíäà, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí âÿ ÿðÿá ÿëèôáàñûíû áèëÿí ñîéäàøëàðûíûí äà ùÿìèí øåèðëÿðè îõóìàñû ö÷öí öðÿêäÿí ñåâäèéè øàèðèí ÿñÿðëÿðèíè þçöíöí òÿâàçþêàðëûãëà äåäèéè êèìè, “ÿñêè ÿëèôáàéà êþ÷öðìöø” âÿ ìÿòíèí îõóíóøóíó àñàíëàøäûðìàã ö÷öí ìöÿééÿí ìÿãáóë ïðèíñèïëÿðÿ ðèàéÿò åòìèøäèð. Êèòàáà ìÿøùóð àëèì âÿ òÿáèá, Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí éîðóëìàç òÿäãèãàò÷ûñû âÿ òÿáëèüàò÷ûñû ïðîôåññîð, äîêòîð Úàâàä Ùåéÿò ñÿìèìè áèð ñþç éàçìûø, òÿðòèá÷è èñÿ 1953-úö èë íÿøðèíäÿí àëäûüû ôàêòëàð ÿñàñûíäà À.Èëäûðûìûí òÿðúöìåéèùàëûíû âåðìèøäèð. À.Èëäûðûìûí ãûðõ äþðä øåðèíè ÿùàòÿ åäÿí áó êèòàá îíóí éàðàäûúûëûüûíûí éåíè áèð ÿðàçèäÿ – Èðàíäà äà ýåíèø éàéûëìàñû ö÷öí èðÿëè àòûëàí íÿúèá âÿ õåéèðõàù áèð àääûì îëäó.

1994-úö èëäÿ Áàêûäà øàèðèí “Ãàðà äàñòàí” àäëû éåíè áèð êèòàáû (òÿðòèá÷èñè Ì.Òåéìóð, ðåäàêòîðó É.Ýöíàéäûí) ÷àïäàí ÷ûõìûøäûð. Áó íÿøð À.Èëäûðûìûí èíäèéÿäÿê áóðàõûëìûø êèòàáëàðûíûí ÿí ìöêÿììÿëè âÿ íÿôèñèäèð. Åéíè ñþçëÿðè øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí 2004-úö èë íÿøðè ùàããûíäà äåìÿê îëàð. Îíó äà ãåéä åòìÿê âàúèáäèð êè, À.Èëäûðûìûí áöòöí ÿñÿðëÿðèíè áèð éåðÿ òîïëàéûá åëìè ïðèíñèïëÿð, ìöãÿääèìÿ, øÿðùëÿð âÿ èçàùàòëàðëà áèðëèêäÿ ìöêÿììÿë íÿøðèíè ùàçûðëàìàã ÿäÿáèééàòøöíàñëàðûìûçûí âÿ íàøèðëÿðèìèçèí ÿí òÿõèðÿñàëûíìàç âÿçèôÿëÿðèíäÿí áèðèäèð.

43

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÍÀÊÀÌ ÙßÉÀÒÛÍ ÑÀËÍÀÌßÑÈ Áÿçè ãîùóìëàðûíûí äåäèéèíÿ ýþðÿ, àíàäàí îëàíäà îíóí àäûíû ßáäöëùÿñÿí ãîéìóøäóëàð. Ëàêèí áàáàñûíûí àäû èëÿ Àëìàñ äà äåéÿðìèøëÿð. Ýþðöíöð àèëÿ ÿíÿíÿñèíÿ ñàäèã ãàëàðàã, èêèíúè àäû öñòöí òóòìóøëàð. Øåèð éàçìàüà áàøëàéàíäà Èëäûðûì òÿõÿëëöñöíö ãÿáóë åäèá, ÿñÿðëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòèíè “Àëìàñ Èëäûðûì” êèìè èìçàëàìûøäûð. Àòàñû ßáäöëìÿùÿììÿä êèøè âÿ àíàñû Íèñÿ õàíûì Àáøåðîíóí ãÿäèì, ñÿôàëû ìÿñêÿíëÿðèíäÿí áèðè êèìè òàíûíàí Ãàëà êÿíäèíäÿíäèð. Äÿäÿáàáàäàí ÿêèí÷è îëàí àòàñûíûí êÿíääÿ áèð àç òîðïàüû, ëÿïÿäþéÿíäÿ äÿ áèð-èêè äÿíÿ ãàéûüû âàðìûø. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíëàðûíäà, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêûäà ñÿíàéå âÿ òèúàðÿòèí úîøüóí òÿðÿããèñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Àáøåðîíóí áÿçè êÿíäëÿðèíäÿí áóðàéà êþ÷ìöø àèëÿëÿð øÿùÿðèí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ éóðä ñàëûá ìÿñêóíëàøìûø âÿ îíëàðûí åëëèêëÿ éàøàäûãëàðû áó éåíè ìÿùÿëëÿéÿ ×ÿìáÿðÿêÿíä àäû âåðèëìèøäè. Áó ìöíàñèáÿòëÿ òÿãðèáÿí åéíè èëëÿðäÿ (ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè) Õûçû âÿ îíóí êÿíäëÿðèíäÿí êþ÷öá ýÿëÿíëÿðèí øÿùÿðäÿ ìÿñêóí îëäóãëàðû éåðÿ “Äàüëû ìÿùÿëëÿñè”, Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðûí åëëèêëÿ éàøàäûãëàðû ìÿùÿëëÿéÿ “Ùÿìøÿðè ïàëàíû” äåéÿðäèëÿð. ×ÿìáÿðÿêÿíäèí éåíè ñàêèíëÿðè àðàñûíäà À.Èëäûðûìûí âàëèäåéíëÿðè äÿ âàð èäè. Ùàúû ßáäöëìÿùÿììÿä êèøè øÿùÿðäÿ õûðäà àëûø-âåðèøëÿ áèð ãÿäÿð ïàðà ãàçàíûá, àèëÿñèíèí ýöçÿðàíûíû òÿìèí åäèð, Íèñÿ õàíûì èñÿ åâäàðëûãëà ìÿøüóë îëóðäó. Ýÿëÿúÿê øàèðèí éàøàäûüû åâ Áàêûíûí äàüëûã ùèññÿñèíäÿ, êå÷ìèø Ñàðàéêèí êö÷ÿñèíäÿêè 7 íþìðÿëè ùÿéÿòäÿ èäè. 1920-30-úó èëëÿðèí òÿãèáëÿðè çàìàíû áó åâè âÿ Øöâÿëàíäàêû áàüû àèëÿíèí ÿëèíäÿí àëìûøäûëàð. 1950-70-úè èëëÿðäÿ àïàðûëàí àáàäëûã èøëÿðè çàìàíû ùÿìèí êö÷ÿäÿêè áöòöí êþùíÿ åâëÿð êèìè Àëìàñçàäÿëÿðèí äÿ âàõòèëÿ ñàêèí îëäóãëàðû åâ ñþêöëìöø, ÿòðàôäà ýåíèø ìèãéàñëû éàøûëëûã ñàëûíìûø, îíóí äà ìÿðêÿçèíäÿ “Ýöëöñòàí” àäëû áþéöê èúòèìàè èàøÿ êîìïëåêñè òèêèëìèøäèð. À.Èëäûðûì 1907-úè èëäÿ äöíéàéà ýþç à÷ìûøäûð (Îíóí Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíû éàðàäàíëàðûí ùàíñû íÿñëèíÿ ìÿíñóá îëäóüó ùàããûíäà òÿñÿââöðöí àéäûíëûüû íàìèíÿ ãåéä åäèì êè, Îñìàí Ñàðûâÿëëè – 1905, Ñÿìÿä Âóðüóí – 1906, Ñöëåéìàí Ðöñòÿì – 1906, Ìÿììÿä Ðàùèì – 1907, Ìèêàéûë Ìöøôèã –

44

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

1908-úè èëëÿðäÿ àíàäàí îëìóøäóëàð). Áàêûäà éàøàäûüûíà áàõìàéàðàã, àèëÿíèí äîüìà êÿíäëÿ, áàëûã÷û ãàéûãëàðûíûí äóðäóüó Õÿçÿðëÿ ÿëàãÿñè êÿñèëìÿìèø, ýÿëÿúÿê øàèðèí óøàãëûã ÷àüëàðû ñîíðàëàð àäû äèëèíäÿí äöøìÿéÿí áó äÿíèçèí ñàùèëëÿðèíäÿ êå÷ìèøäèð. Ýöíäöçëÿð ãûçìàð Àáøåðîí ýöíÿøèíèí ïàðëàã øöàëàðû, àõøàìëàð èñÿ àé èøûüû àëòûíäà Õÿçÿðèí ãûð÷ûí ëÿïÿëÿðèíèí ïû÷ûëäàäûüû ñåùèðëè íàüûëëàð áèð ãÿäÿð õÿéàëïÿðâÿð îëàí éåíèéåòìÿ Àëìàñûí ðóùóíäà áÿëêÿ äÿ î çàìàí ìàùèééÿòèíè êèôàéÿò ãÿäÿð äÿðê åäÿ áèëìÿäèéè ãÿðèáÿ ëèðèê äóéüóëàð îéàäûð, âàëèäåéíëÿðèíèí, áàáàñûíûí ìöäðèê íÿñèùÿòëÿðè, íÿíÿñèíèí ñþéëÿäèéè ÿôñàíÿëÿð ôèêðèíÿ ãîë-ãàíàä âåðèðäè. Øåèðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ øàèð þç þìðöíöí î ÿë÷àòìàç, öíéåòìÿç ÷àüëàðûíû ìÿìíóí-ìÿìíóí õàòûðëàìûøäûð: Î çàìàíëàð úîúóã èäèì, òÿáèÿòèí ãîéíóíäà Òàì àñóäÿ éàøàð èäèì, òàíûìàçäûì èñòèáäàä. Ôûðëàíàðäûì äàèì êþíëöì ñûõûëìàéàí éåðëÿðäÿ. Àäûì Àëìàñ, ãîðõó áèëìÿç, øöúàÿòëè áèð þâëàä. Õîø ñþçëÿðëÿ àòàì, àíàì åâäÿ ìÿíÿ ùÿð çàìàí, Ùÿïñèíäÿí ÷îõ íÿíÿì, áàáàì íÿñèùÿòëÿð åäÿðäè. Äàìäàáàúà áèð äèâ èìèø, ñÿêêèç áàøëû ãîúàìàí, Ùÿð áèð êÿñ êè, äèíäàð îëìàç, îíó éåéÿð-äåéÿðäè...

Î çàìàí Áàêû ìÿäÿíëÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿ ýÿëìèø Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðûí áàëàëàðû ö÷öí øÿùÿðäÿ “Èòòèùàä” àäëû áèð ìÿêòÿá à÷ûëìûøäû. Éåääè éàøû éåíèúÿ òàìàì îëìóø Àëìàñû 1914-15-úè òÿäðèñ èëèíäÿ ùÿìèí ìÿêòÿáÿ îõóìàüà ãîéóðëàð. Èðàí ùþêóìÿòè òÿðÿôèíäÿí ìàëèééÿëÿøäèðèëÿí áó ìÿêòÿáäÿ ñÿíÿäëÿð ôàðñúà éàçûëñà äà, äÿðñëÿð Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ êå÷èðèëèðäè. Ëàêèí îíóí ïðîãðàìûíäà ôàðñ äèëè ýåíèø éåð òóòóðäó âÿ áó ìÿêòÿáäÿ òÿùñèëèíè áàøà âóðàíäà ýÿëÿúÿê øàèð àðòûã ôàðñ äèëèíäÿ éàçà âÿ äàíûøà áèëèðäè. À.Èëäûðûìûí ñîíðàëàð àëè ìÿêòÿáÿ ýèðÿðêÿí øÿðãøöíàñëûã èõòèñàñû ñå÷ìÿñèíäÿ áó ôàêòûí äà ìöÿééÿí ðîë îéíàäûüû øöáùÿñèçäèð.

1925-úè èëäÿ “Èòòèùàä”û áèòèðÿí À.Èëäûðûì åëÿ ùÿìèí èëäÿúÿ òÿùñèëèíè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí î çàìàíêû Áàêûíûí ÿí éàõøû òÿùñèë îúàãëàðûíäàí áèðè ùåñàá åäèëÿí À.Øàèã àäûíà íöìóíÿ

45

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ìÿêòÿáèíÿ äàõèë îëóð. Áó ìÿêòÿá î âàõò Àçÿðáàéúàíäà ÷îõ áþéöê åùòèéàú ùèññ åäèëÿí ìöÿëëèìëèê ñÿíÿòè öçðÿ ýÿíú ìöòÿõÿññèñëÿð ùàçûðëàéûðäû. À.Èëäûðûìëà áèð ìÿêòÿáäÿ îõóéàí âÿ îíóíëà éàõûíäàí äîñòëóã åäÿí Àááàñãóëó ßëèùöñåéí îüëó Àáäóëëàéåâ þç õàòèðÿëÿðèíäÿ1 ýþñòÿðèð êè, áó ìÿêòÿáäÿ ýþðêÿìëè çèéàëûëàð äÿðñ äåéèðäèëÿð. Îíëàðûí ìöÿëëèìëÿðè àðàñûíäà Ãàôóð ßôÿíäèéåâ (Ãàíòÿìèð), Ñåéèä Ùöñåéí Ñàäûãçàäÿ âÿ Àáäóëëà Øàèã Òàëûáçàäÿ êèìè ìÿøùóð éàçû÷ûëàð äà âàðäû. Õàòèðÿ ìöÿëëèôè áó ãÿíàÿòäÿäèð êè, “òÿëÿáÿëÿðèìèç àðàñûíäàêû äîñòëóã, ñÿìèìèééÿò âÿ ìåùðèáàíëûãäàí áÿùñ åòìÿê ëàçûì ýÿëñÿ, À.Èëäûðûìûí àäû õöñóñè ãåéä îëóíìàëûäûð. Î, àüûð òÿáèÿòëè, òÿâàçþêàð áèð øÿõñèééÿò èäè. Ìöÿëëèìëÿðèíäÿí Ñ.Ùöñåéí âÿ À.Øàèãëÿ äàùà ÷îõ öíñèééÿòäÿ îëàðäû”. Áóðàäà éÿãèí êè, èñòåäàäëû ýÿíúèí áÿäèè éàðàäûúûëûãëà ìÿøüóë îëìàñû äà ìöÿééÿí ðîë îéíàéûðäû. Àõû, À.Èëäûðûì ùÿëÿ “Èòòèùàä”ûí ñîí ñèíèôëÿðèíäÿ øåèð éàçûð âÿ áèçÿ ýÿëèá ÷àòàí òÿê-òöê íöìóíÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ïèñ äÿ éàçìûðäû. Åëÿ 1925-úè èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Ãàëäû” ðÿäèôëè ãîøìàíû ýþòöðÿê: Ñÿíäÿí àéðûëàëû òóòóëäóì éàñà, Áó õÿñòÿ êþíëöìäÿ íàëÿëÿð ãàëäû. Ýþçëÿðèì éàøàðäû áóëóäëàð êèìè, Ñàðûøûí ÷þùðÿìäÿ æàëÿëÿð ãàëäû. Ôÿëÿê âàðëûüûìû ýÿíú èêÿí ÿçäè, Ãÿëáèìäÿ ÿëÿìëÿð, àúûëàð ýÿçäè. ßìÿë ãþí÷ÿñèíè éàä ÿëëÿð öçäö, Éåðèíäÿ éûïðàíìûø ëàëÿëÿð ãàëäû. Áèðëèêäÿ áèð çàìàí ñåâèøìÿçìèäèê?.. Êþíöëäÿí íÿ êå÷ñÿ áþëöøìÿçìèäèê?.. Öç-öçÿ äàéàíûá ýöëöøìÿçìèäèê? Èíäè àðàìûçäà ùàëÿëÿð ãàëäû...2 __________ 1 19 íîéàáð 1989-úó èëäÿ éàçûëìûø áó õàòèðÿëÿðèí ìöÿëëèôè À.ß.Àáäóëëàéåâ (1905-1993) âàõòèëÿ “Íàôè” òÿõÿëëöñö èëÿ øåèðëÿð éàçìûøäûð.

2 Øåèð ãÿëÿìÿ àëûíäûãäàí èêè èë ñîíðà, 15 èéóí 1927-úè èëäÿ À.Èëäûðûìûí þç ÿëèëÿ äîñòó Àááàñãóëó Àáäóëëàéåâèí (Íàôèíèí) õàòèðÿëÿð äÿôòÿðèíÿ êþ÷öðöëìöø, À.Èëäûðûì ñÿðëþâùÿ éåðèíÿ øåðèí éóõàðûñûíäà áåëÿ áèð ãåéä âåðìèøäèð: “Àðêàäàøûì Íàôèéÿ áèð õàòèðÿ îëìàã ö÷öí øåèðëÿðèìäÿí áèð ïàð÷àñûíû éàçûéîðûì”. ßñëè Ñ.Ìöìòàç àäûíà Àçÿðáàéúàí Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò àðõèâèíäÿäèð.

46

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãåéä åòìÿéè âàúèá áèëèðÿì êè, áó øåèð èñòÿð þç êîíêðåò ìÿçìóíó, èñòÿðñÿ äÿ äèëèíèí àùÿíýäàðëûüû, ôîðìàñûíûí ìöêÿììÿëëèéè åòèáàðû èëÿ À.Èëäûðûìûí éàøûäëàðûíûí ùÿìèí èëëÿðäÿ íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Ùÿì “Ãàëäû” ðÿäèôëè ãîøìà, ùÿì äÿ åëÿ î èëëÿðäÿ Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíäóüó ãåéä åäèëÿí “À äàüëàð!” ðÿäèôëè ãîøìà ýþñòÿðèð êè, À.Èëäûðûì ùÿëÿ îðòà ìÿêòÿáäÿ îõóéàðêÿí úèääè ìþâçóëàð ñå÷ÿ áèëèð âÿ áó ìþâçóëàðûí áÿäèè èôàäÿñèíäÿ øåðèí òåõíèêàñûíà éàõøû áÿëÿä îëäóüóíó íöìàéèø åòäèðèðäè.

1927-úè èëäÿ À.Èëäûðûì Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòèíèí Øÿðã ôàêöëòÿñèíÿ äàõèë îëóð. Áèð-èêè àé îõóäóãäàí ñîíðà îíó ýóéà òàúèð îüëó îëäóüó ö÷öí àëè ìÿêòÿáäÿí õàðèú åäèðëÿð. Öçÿðèíäÿí àç ãàëà 80 èë êå÷äèêäÿí ñîíðà, èíäè ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèíäèð êè, åëì òÿøíÿñè îëàí ñàüëàì, åíåðæèëè áèð úàâàíûí áþéöê ùÿâÿñëÿ òÿùñèëÿ áàøëàäûüû âàõòäà ãÿëáèíè ñûíäûðàí ôèòâàíûí êþêöíäÿ íÿ äàéàíûðäû. Áàêûäàêû ãîíøóëàðû, Ãàëàäàêû êÿíä÷èëÿðè, éàõóä “äîñòëàðû” àðàñûíäà êèìèíñÿ ýþçöýþòöðìÿçëèéè óúáàòûíäàí “ëàçûìè éåðèíÿ” ñàõòà ìÿëóìàò âåðìÿñè, éîõñà ýÿíú øàèðèí ôÿàëèééÿòèíäÿ 1920-úè èëëÿðèí ïðîëåòàð ïîåçèéàñûíûí ìÿãñÿäëÿðè èëÿ óéóøìàéàí ìîòèâëÿð? Ùÿëÿ îðàñûíû äåìèðÿì êè, À.Èëäûðûìûí àòàñû òàúèð éîõ, îëñà-îëñà õûðäà àëâåð÷è èäè. Áèð äÿ àõû òàúèð äÿ, õûðäà àëûø-âåðèøëÿ ìÿøüóë îëàí äà, ãåéðèëÿðè äÿ èúòèìàè çöìðÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, ùÿð êèìäèðñÿ, îíóí áèð âÿòÿíäàø êèìè þç þâëàäûíû àëè ìÿêòÿáäÿ îõóòìàüà íèéÿ ùàããû îëìàéàéäû?! Ìöñòÿãèë ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéäóüó áèð âàõòäà áàøûíà ýÿëÿí áó ãÿçàâö-ãÿäÿð, ìöâàôèã èäàðÿëÿð òÿðÿôèíäÿí “åòèáàðñûç àäàìëàð” úÿðýÿñèíÿ ñàëûíìàñû íÿòèúÿñèíäÿ À.Èëäûðûì þç âÿçèééÿòè ùàããûíäà äÿðèíäÿí äöøöíìÿëè, äþíÿ-äþíÿ ýþòöð-ãîé åòìÿëè îëóð. Çîðëà äåâðèëìèø Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí àðäûíúà ýþç éàøû àõûòìàüà ñîí ãîéóá, éåíè ãóðóëóøëà ãàéíàéûá-ãàðûøìàüà, äÿáäÿ îëàí áÿçè ìþâçóëàðäà øåèðëÿð öçÿðèíäÿ èøëÿìÿéÿ áàøëàéûð. Áó ÿùâàëè-ðóùèééÿ àðòûã óíèâåðñèòåòäÿí ãîâóëìóø À.Èëäûðûìû Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûð. Áóðàäà ìöõòÿñÿð áèð àðàéûø âåðìÿéÿ åùòèéàú äóéóëóð.

1920-úè èëëÿðèí áèðèíúè éàðûñûíäàí åòèáàðÿí Áàêûäà áÿçè ÿäÿáè ãðóïëàð éàðàíìàüà áàøëàìûøäû. Áèð ÷îõó ðåäàêñèéà âÿ êëóáëàðûí íÿçäèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí áó ãðóïëàðäàí Àçÿðáàé-

47

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

úàí çÿùìÿòêåø ÿäèá âÿ øàèðëÿð èòòèôàãû, ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè, Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû, Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòè ÿäÿáèééàò òàðèõëÿðèíäÿ âÿ áÿçè òÿäãèãàòëàðäà þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè” 1925-úè èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ òÿñèñ îëóíìóøäó. Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíû èíêèøàô åòäèðèá, îíó “ìöàñèð áèð úÿðÿéàíà” ÷åâèðìÿéè þç ãàðøûñûíà ÿñàñ ìÿãñÿä êèìè ãîéìóø áó òÿøêèëàò ùÿì äÿ ÿäÿáèééàòûìûçûí òàðèõèíè þéðÿíìÿê, ôîëêëîð òîïëàìàã, ÿäÿáè òÿíãèäè èíêèøàô åòäèðìÿê âÿ ýÿíú ÿäÿáè ãöââÿëÿðÿ êþìÿê åòìÿê íèééÿòèíäÿ èäè. (Áàõ: “Êîììóíèñò” ãÿçåòè, 3 ìàðò 1925-úè èë). Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ãöââÿëÿðèí ñîíðàëàð áèð íå÷ÿ èë äàâàì åäÿí òÿøêèëàòëàíìàñûíäà ßäÿáèééàò úÿìèééÿòèíèí ìöÿééÿí õèäìÿòëÿðè îëìóøäóð. Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, ß.Ùàãâåðäèéåâ, À.Øàèã, Ñ.Ñ.Àõóíäîâ, Ñ.Ìÿíñóð êèìè ùÿëÿ èíãèëàáäàí ÿââÿë ÿäÿáè ôÿàëèééÿòè èëÿ òàíûíìûø ñÿíÿòêàðëàðëà éàíàøû, ýÿíú ìöÿëëèôëÿð äÿ áó úÿìèééÿòèí èøèíäÿ èøòèðàê åäèð, éåíè ÿñÿðëÿðèíè îõóéóð, ÿäÿáè ìöçàêèðÿ âÿ ìöáàùèñÿëÿðäÿ ÷ûõûø åäèðäèëÿð. ß.Úàâàä “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè”íèí ìÿñóë êàòèáè èäè. Ãîúàìàí øàèð âÿ òÿäãèãàò÷û Úÿôÿð Ðÿìçè “Èëäûðûì Àëìàñçàäÿ” àäëû áèð ìÿãàëÿñèíäÿ (“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò”, 18 ìàðò 1988-úè èë) ýþñòÿðèð êè, ßäÿáèééàò úÿìèééÿòèíÿ äàõèë îëàí úàâàíëàðäàí áèðè äÿ À. Èëäûðûì îëóá. ÐÊ(á)Ï ÌÊ-íûí “Ïàðòèéàíûí áÿäèè ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíäÿ ñèéàñÿòè ùàããûíäà” 18 èéóí 1925-úè èë òàðèõëè ãÿòíàìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã î çàìàíêû èãòèäàð Àçÿðáàéúàíäà ÿäÿáè ãöââÿëÿðèí òÿíàñöáö ìÿñÿëÿñèíÿ éåíèäÿí áàõäû. “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè”íäÿ “êþùíÿëÿð”èí íöôóçóíóí àðòäûüû þçöíö ýþñòÿðèðäè. Áóíäà áþéöê òÿùëöêÿ ýþðÿí ðÿùáÿðëèê 1926-úû èëäÿ ÿäÿáè ãöââÿëÿðè éåíèäÿí òÿøêèë åòìÿê àäû àëòûíäà “ßäÿáèééàò úÿìèééÿòè”íè ëÿüâ åäèð. Úÿìèééÿò þç èøèíè “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû”íà òÿùâèë âåðèð. (“Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòû òàðèõè”, ÛÛÛ úèëä, Áàêû, 1957, ñ. 38). À.Èëäûðûì áó èòòèôàãûí öçâö êèìè éàðàäûúûëûã èøèíè äàâàì åòäèðèð. Òÿøêèëàòûí ÷àï åòäèðäèéè “Ýÿíú ãûçûë ãÿëÿìëÿð” àäëû ìÿúìóÿäÿ (1926) îíóí äà áèð íå÷ÿ øåèðè äÿðú îëóíóð.

1928-úè èëèí éàíâàðûíäà “Ãûçûë ãÿëÿìëÿð èòòèôàãû” ÿñàñûíäà éåíè áèð ÿäÿáè òÿøêèëàò – Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòè òÿñèñ îëóíóð. Áó úÿìèééÿòèí áÿçè öçâëÿðèíèí àç ãàëà ÷ÿêäèêëÿðè ùÿð áèð íÿôÿñ ùàãäà ìÿòáóàòäà âÿ àðõèâëÿðäÿ

48

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ìöÿééÿí ìàòåðèàë ìþâúóä îëäóüóíà áàõìàéàðàã, À.Èëäûðûìûí ÿäÿáè ôÿàëèééÿòèíèí ùÿìèí äþâðö ùàããûíäà ìÿëóìàò îëäóãúà àçäûð. Áÿçè õàòèðÿëÿð áó ìÿñÿëÿíèí öçÿðèíÿ, çÿèô äÿ îëñà, èøûã ñàëìàãäàäûð. Âàõòèëÿ Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè îëìóø õàëã øàèðè Ñ.Ðöñòÿì “Çàìàíûí ÿñàñ ìåéàðû” (“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò”, 22 éàíâàð 1988-úè èë) àäû àëòûíäà äÿðú åäèëìèø áèð ìöñàùèáÿñèíäÿ åòèðàô åäèðäè êè, “...î çàìàí ùàìû éåíèëèê ùÿâÿñèíäÿ, éåíèëèê àõòàðûøûíäà èäè. ×îõëàðûíà åëÿ ýÿëèðäè êè, èíãèëàáäàí ñîíðà ùÿð øåé éåíèäÿí ãóðóëìàëû, êþùíÿ íÿ âàðñà ùàìûñû àòûëìàëûäûð. ßäÿáèééàòäà áó éîë êëàññèêëÿðÿ áèýàíÿëèéÿ, éàøëû íÿñèë ñÿíÿòêàðëàðûíà éàíëûø ìöíàñèáÿòÿ ýÿòèðèá ÷ûõàðûðäû. Áèç, Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàúû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ýÿíú öçâëÿðè, èñòÿéèðäèê êè, ùàìû áèçèì êèìè éàçñûí, áèçèì êèìè äöøöíñöí. Èíãèëàáû òÿúèëè ãàâðàñûí... Áèç éàøëû íÿñèë ñÿíÿòêàðëàðûíû áÿçÿí äöçýöí ãèéìÿòëÿíäèðìèðäèê. Çàìàí ãàðûøûã èäè. Áÿçèëÿðè ýèçëè ôÿàëèééÿò ýþñòÿðÿí Ìöñàâàò ïàðòèéàñûíûí òÿñèðè àëòûíà äöøäö. Áÿçèëÿðè èñÿ ùàãñûç òÿíãèäëÿðÿ äàâàì ýÿòèðìÿäè. Áóíóí íÿòèúÿñèíäÿ áèð íå÷ÿ øàèð þëêÿìèçè òÿðê åòäè. Îíëàðûí ùå÷ áèðè, î äþâðöí òåðìèíè èëÿ äåñÿê, íÿ áóðæóà éàçû÷ûñû èäè, íÿ äÿ áÿé-õàí áàëàëàðû. Àðàëàðûíäà À.Èëäûðûì êèìè ÷îõ ýöúëö âÿ èñòåäàäëû øàèðëÿð äÿ âàðäû...”. Ýþðöíäöéö êèìè, Ñ.Ðöñòÿìèí ìöëàùèçÿëÿðè ìöÿééÿí ãÿäÿð ãÿòèééÿòëÿ îëìàñà äà, Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ùÿéàòûíà öìóìè áèð òÿíãèäè áàõûøûí, áàõûø-õàòèðàòûí áèð àç ãûñûëà-ãûñûëà ÷ÿêèëìèø ìÿíçÿðÿñèäèð. Îíà ýþðÿ áåëÿ äåéèðÿì êè, Ñ.Ðöñòÿì, þçöíöí åòèðàô åòäèéè êèìè, âàõòèëÿ À.Èëäûðûìëà äîñòëóã åòìèøäèð. Òÿÿññöô êè, áó õàòèðÿëÿð î èëëÿðèí À.Èëäûðûìû ùàããûíäà ìÿëóìàòû òàì ÿùàòÿ åòìèð. Àõû, À.Èëäûðûì ñàäÿúÿ îëàðàã “þëêÿìèçè òÿðê åòìÿìèøäè”. Îíó ÿââÿëúÿ Äàüûñòàíà, ñîíðà èñÿ Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åòìèøäèëÿð. Ùÿð èêè ñöðýöí éåðèíäÿ ÷îõ úèääè íÿçàðÿò àëòûíà àëûíìûø À.Èëäûðûì òåçëèêëÿ ùÿáñ îëóíóá ÿí àüûð úÿçàéà ìÿùêóì åäèëÿúÿéèíÿ èíàíäûãäàí ñîíðà Èðàíà ãà÷ìàëû îëìóøäó. Ìöñàùèáÿäÿ Ñ.Ðöñòÿìèí “äîñòóíóí” õàðàêòåðè, éàðàäûúûëûã õöñóñèééÿòëÿðè ùàããûíäà äà ùå÷ íÿ äåéèëìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ î äþâðöí âÿ àäû ÷ÿêèëÿí ùàäèñÿëÿðèí áàøãà áèð èøòèðàê÷ûñûíûí, Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí î çàìàí ÷îõ ýÿíú îëàí öçâëÿðèíäÿí áèðèíèí

49

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

äåäèêëÿðè áó úÿùÿòäÿí õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. Ðåñïóáëèêàíûí ÿìÿêäàð ìöÿëëèìè Ùóìàé Ùÿñÿíçàäÿíèí “Þìðöìöí áèð ïàð÷àñû” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿí (“ßäÿáèééàò âÿ èíúÿñÿíÿò”, 22 éàíâàð 1988-úè èë) þéðÿíìÿê îëóð êè, î, Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíÿ ãÿáóë åäèëÿí èëê øàèð ãûç èìèø. Ñ.Ðöñòÿìèí ìÿñóë êàòèá îëäóüó áó úÿìèééÿòèí öçâëÿðè àðàñûíäà ßáäöëáàãè Ôþâçè, Ìÿììÿä Ðàùèì, Ìèêàéûë Ìöøôèã, Ðÿñóë Ðçà, ßáóëùÿñÿí ßëÿêáÿðçàäÿ, Ùöñåéí Íàòèã âÿ áàøãàëàðû èëÿ áèð ñûðàäà À.Èëäûðûì äà ôÿàëèééÿò ýþñòÿðèðìèø. Àçÿðáàéúàí Ìèëëè Åëìëÿð Àêàäåìèéàñû Ðÿéàñÿò Ùåéÿòèíèí “Èñòèãëàëèééÿò” êö÷ÿñèíäÿêè áèíàñûíäà (“Èñìàèëèééÿ”äÿ) éåðëÿøÿí úÿìèééÿòèí éûüûíúàãëàðûíà Ùöñåéí Úàâèä, Ñåéèä Ùöñåéí, Úÿôÿð Úàááàðëû, Àáäóëëà Øàèã, Ùàúû Êÿðèì Ñàíûëû, Òàüû Øàùáàçè êèìè “êþùíÿëÿð” äÿ äÿâÿò îëóíóðëàðìûø. Ùóìàé õàíûì éàçûð: “Úÿìèééÿòäÿ ìöçàêèðÿëÿð ÷îõ ìöáàùèñÿëè îëóðäó. ßëáÿòòÿ, áó ýöíöí ýþçö èëÿ áàõàíäà êèìèí ùàãëû, êèìèíñÿ ùàãñûç îëäóüóíó òÿéèí åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë. Î äþâðäÿ èñÿ èíäè ùàãñûç ýþðöíÿí òÿíãèäëÿðè áÿçèëÿðè ùàãëû ñàéûðäû. “Úûüûðäàøëàð”, “õûðäà áóðæóà éàçû÷ûñû” î äþâðöí òåðìèíëÿðèíäÿí èäè. Ìÿí ùÿìèí ìöçàêèðÿëÿð âÿ ìöáàùèñÿëÿð çàìàíû Ù.Úàâèäèí íåúÿ ùèðñëÿíäèéèíèí, ÿñÿáèëÿøäèéèíèí øàùèäè îëìóøàì”. Ùóìàé Ùÿñÿíçàäÿ î çàìàí éàçûá, úÿìèééÿòäÿ îõóäóüó ïàð÷àëàðäàí áèðèíè þç ìÿãàëÿñèíäÿ âåðìèøäèð. Úÿìèééÿò öçâëÿðèíèí éåíè éàçàíëàð ãîëóíà ìÿíñóá ìöÿëëèôëÿðèí ÿñÿðëÿðè ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð îéàòäûüû ö÷öí îíó åéíèëÿ áóðàäà âåðèðÿì: Êàñïèíèí ãîéíóíäà éåðëÿøÿí äèéàð Íÿøÿëèäèð, ÷öíêè ãàðà ãàíû âàð. Ãûçüûí ôàíòàíëàðû äöíéàíû ñàðàð, Äàèìà èðÿëè ãîøàð áó þëêÿ. Äîñòëàðû ýöëÿðêÿí, äöøìÿíè ñûçëàð, Áàüðûíäà òöêÿíìÿç òóíúëàð, éûëäûçëàð. Ñÿíÿòäÿí çþâã àëàð îüëàíëàð, ãûçëàð, Áàõäûãúà îíëàðà, úîøàð áó þëêÿ.

À.Èëäûðûì Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí “ùÿãèãè öçâëÿðè” àðàñûíäà éîõ, úûüûðäàøëàðû úÿðýÿñèíäÿ èäè.

50

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

20 éàøû òÿçÿúÿ òàìàì îëàí áèð ýÿíú èñòåäàäûí Ú.Ìÿììÿäãóëóçàäÿ, Ù.Úàâèä, À.Øàèã êèìè “ãîúàìàí”, “êþùíÿ” ñÿíÿòêàðëàðëà áèðëèêäÿ úûüûðäàø êàòåãîðèéàñûíà ñàëûíìàñû, áèð òÿðÿôäÿí, îíóí èúòèìàè ìÿíøÿéè èëÿ (“òàúèð îüëó”) ÿëàãÿäàð èäèñÿ, î áèðè òÿðÿôäÿí, À.Èëäûðûìûí Èñòàíáóëäà ÷àï îëóíìóø øåèðëÿðèíèí ùÿëÿ äÿ óíóäóëìàìàñû èëÿ áàüëû èäè. Ùóìàé õàíûìûí ùàçûðäà ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò àðõèâèíäÿ ãîðóíàí õàòèðÿëÿðè äÿ À.Èëäûðûìûí øÿõñèééÿòè, õàðàêòåðè ùàããûíäà ìöÿééÿí òÿñÿââöð îéàòìàãäàäûð. Áó õàòèðÿëÿðäÿí þéðÿíìÿê îëóð êè, À.Èëäûðûì îðòà áîéëó, ñàäÿ âÿ ñÿëèãÿëè ýåéèíÿí, àñòà éåðèøëè áèð ýÿíú èìèø. Áàêûäà Ì.ß.Ñàáèð àäûíà Äþâëÿò Êèòàáõàíàñûíäà, “Êèòàá äîñòëàðû” úÿìèééÿòèíèí òÿøêèë åòäèéè éûüûíúàãëàðäà èøòèðàê åäÿð, áåëÿúÿ ñÿëèãÿëè ãèéàôÿäÿ ýÿëèá, ùÿðäÿí éåíè øåèðëÿðèíè îõóéàðìûø. Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ ýåäÿí ìöíàãèøÿëÿð çàìàíû äèýÿð èñòåäàäëû ãÿëÿì ñàùèáëÿðè úÿðýÿñèíäÿ À.Èëäûðûìà äà “õûðäà áóðæóà” éàçû÷ûñû êèìè î çàìàí äÿùøÿòëè ñÿñëÿíÿí éàðëûã âóðóëóðìóø. À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèííèí “ùÿãèãè öçâö” éîõ, “úûüûðäàø” ùåñàá îëóíìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ îíóí áÿçè èúòèìàè éûüûíúàãëàðäàêû ÷ûõûøëàðûíûí ðÿñìè äàèðÿëÿðäÿ ÷îõëàðû òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë åäèëÿí ùàêèì ãÿíàÿòëÿðëÿ öñò-öñòÿ äöøìÿìÿñè èäè. 1989-úó èë àïðåë àéûíûí 24-äÿ Ðåñïóáëèêà Äþâëÿò ßäÿáèééàò âÿ Èíúÿñÿíÿò Àðõèâèíäÿ À.Èëäûðûìûí õàòèðÿñèíÿ ùÿñð åäèëìèø ìàðàãëû áèð ýåúÿäÿ õàòèðÿëÿðèíè äàíûøàí Ñ.Ðöñòÿì øÿùàäÿò âåðèðäè êè, 1927-úè èëäÿ éåíè ÿëèôáàéà êå÷ìÿê ÿòðàôûíäà ýåäÿí ìöçàêèðÿëÿðèí áèðèíäÿ À.Èëäûðûì î äþâð ö÷öí ÷îõ áþéöê úÿñàðÿò òÿëÿá åäÿí àøàüûäàêû ñþçëÿðè äåìèøäèð: “Ãàðäàøëàð, ÿðÿá ÿëèôáàñûíäàí ëàòûí éàçûñûíà êå÷ìÿê ÷îõ âàúèá èøäèð. Òöðêèéÿ òöðêëÿðè äÿ áó éîëäàäûðëàð. Àíúàã ìÿí ÿìèíÿì êè, áó, éàõûí ýÿëÿúÿêäÿ ìÿðóç ãàëàúàüûìûç äÿùøÿòëè áèð ùàäèñÿéÿ ùàçûðëûãäûð. Áóíóíëà âÿçèôÿëè éîëäàøëàð Ìîñêâàäàí âåðèëÿí ôèòâà èëÿ êèðèë (ðóñ) ÿëèôáàñûíà êå÷ìÿéÿ ãÿäÿì ãîéóðëàð” (“Îäëàð éóðäó, ¹20, îêòéàáð 1990-úû èë). Áåëÿëèêëÿ äÿ, àðòûã Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿ ôÿàëèééÿò ýþñòÿðäèéèíÿ, éåíè ãóðóëóøóí ÷àüûðûøëàðûíà óéüóí ýÿëÿí “Ùèíäëè ãûçû”, “Øÿðãÿ”, “Éàðûí”, “Ãÿðáÿ”, “Êðûìäà àõøàìëàð” êèìè øåèðëÿðè ÷àï îëóíäóüóíà áàõìàéàðàã,

51

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

èúòèìàè ìÿíøÿéèíÿ, áÿçè éûüûíúàãëàðäàêû ñÿðáÿñò ÷ûõûøëàðûíà, íÿùàéÿò Èñòàíáóëóí “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ áóðàõûëìûø øåèðëÿðèíÿ ýþðÿ À.Èëäûðûìûí àäû àðòûã Ñèéàñè Èäàðÿíèí ãàðà ñèéàùûñûíà äöøìöøäö. Ýÿíú øàèðèí ùÿð áèð àääûìû èçëÿíèð, âöãàðëû áàøû öñòöíäÿ ñîñèàëèçìèí ãàðà áóëóäëàðû ýåòäèêúÿ äàùà äà ñûõëàøûðäû. Áÿñ, Òöðêèéÿäÿ ÷àï îëóíìóø “À äàüëàð!” øåðèíäÿ íÿ âàðäû êè, ñèéàñè èäàðÿíè áåëÿ òÿøâèøÿ ñàëìûøäû? Àçÿðáàéúàí àøûã ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ìÿùñóëäàð øÿêèëëÿðèíäÿí îëàí ãîøìà æàíðûíäà, øåðèìèçèí ÿíÿíÿâè ìþâçóëàðûíäàí îëàí äàüëàðà ìöðàúèÿòëÿ éàçûëìûø áó ÿñÿðäÿ âÿòÿíèí ÿáÿäèééÿò ðÿìçè êèìè òàíûíàí äàüëàð þç ùÿìèøÿêè âöãàðû èëÿ óúàäûð. Îíëàðûí “òîðïàüû úÿâàùèð”, “äàøëàðû àëìàñ”äûð. Çöìðöä ýþçëö éàìàúëàðûíäà ãûçûë ëàëÿëÿð à÷ûëûð. Ñèíÿñèíäÿ åëëÿð ãóðáàí êÿñèð... Ëàêèí øàèð ýþçö èòè îëóð äåéèáëÿð. À.Èëäûðûì ýþðöð êè, ñîí âàõòëàðäà (1920-úè èëëÿð) Õÿçÿð äÿíèçèíäÿí, Áàêûäàí ÿñÿí éåëëÿð áó äàüëàðà íÿ èñÿ áèð ñûõûíòû, èçòèðàá ùàâàñû ýÿòèðìÿêäÿäèð. Àéäûí ýþðöíöð êè, øåèðäÿ Àçÿðáàéúàíûí èëê ìöñòÿãèë äåìîêðàòèê äþâëÿòèíè çîðëà éûõûá, éåðèíäÿ áÿðãÿðàð îëìóø Ñîâåò ùþêóìÿòèíÿ ìöíàñèáÿòäÿí ñþùáÿò ýåäèð: ×ÿêèëìèø ãÿëáèíÿ ÿñýèäÿí ìèí äàü, Òèòðÿéèð åøãèíè àíàí ùÿð äîäàã, Éàéûëûð øèêÿñòÿ ñÿñëÿðè äàü-äàü, Íÿ ñþéëÿð áó ãÿðèá äèëëÿð, à äàüëàð?

Áèð ãèñèì øàèðëÿð þç ÿñÿðëÿðèíäÿ òÿëÿì-òÿëÿñèê, ìàùèééÿòèíÿ âàðìàäàí Ëåíèíè, ñîâåòëÿðè, ãûðìûçû îðäóíó, “øÿí ùÿéàòû”, êîììóíèçìè ýåí-áîë òÿðÿííöì åòäèêëÿðè ùàëäà, éÿíè þëêÿäÿ áÿäíàì “ÿëÿìäÿí íÿøÿéÿ” ÿùâàë-ðóùèééÿñè ñöíè ñóðÿòäÿ òÿòáèã åäèëäèéè áèð âàõòäà À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàíûí ðÿìçè êèìè âÿñô åòäèéè äóìàíëû äàüëàðûìûçûí ñèíÿñèíÿ ÷ÿêèëìèø ÷àëûí÷àðïàç äàüëàðäàí ñþùáÿò à÷ûá, îíëàðûí çèðâÿñèíäÿ îéíàøàí àúû ðöçýàðëàðà äèããÿòè úÿëá åòìÿñè, þëêÿíèí, õàëãûí áàøûíà ýÿòèðèëÿí áþéöê èúòèìàè ôàúèÿëÿðÿ èøàðÿ âóðìàñû, ùÿì áÿ áó ìÿçìóíäà øåðè “äÿìèð ïÿðäÿ”íèí àðõàñûíäà ÷àï åòäèðìÿñè î çàìàí áîìáà êèìè ïàðòëàìûøäû. Öìóìèééÿòëÿ, î âàõò ùÿð âÿúùëÿ òÿëãèí åäèëÿí îðòîäîêñ áîëøåâèê òÿñÿââöðëÿðèíÿ ýþðÿ, áó úöð ÿñÿðëÿðèí ìöÿëëèôèíè ðàùàò áóðàõìàã îëìàçäû.

52

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“Ïðîëåòàð òÿíãèäè” äÿ ôèë ãóëàüûíäà éàòìàìûøäû. Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí î çàìàíêû ðÿùáÿðëÿðèíäÿí áèðè îëàí òÿíãèä÷è Ìóñòàôà Ãóëèéåâ áèðèíúè íþâáÿäÿ éÿãèí êè, “À äàüëàð!” ÿñÿðèíè íÿçÿðäÿ òóòàðàã À.Èëäûðûì êèìè ýÿíú øàèðëÿðè “ìèëëè ÿäÿáèééàò ïÿðäÿñè” àëòûíäà ìÿðñèéÿëÿð éàçìàãäà èòòèùàì åäèð, îíëàðû ìöñàâàò÷ûëàðûí àøèãè, “Òöðêèéÿ ÷àâóøëàðûíûí ùÿãèãè øàýèðäè”, ßùìÿä Úàâàä âÿ Ùöñåéí Úàâèäèí éîë÷óëàðû àäëàíäûðûð, áó ãöââÿëÿðäÿí ÿäÿáèééàòûìûçû òÿìèçëÿìÿê ùàããûíäà ýþñòÿðèø âåðèðäè. Òÿíãèäèí ñîë íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëàí ßñÿä ßééóáè èñÿ áåëÿ àìàíñûç áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëìèøäè êè, “Àëìàñ êèìèëÿðèí áàøëàðû ñîâåò ÷ÿêèúè èëÿ ÿçèëìÿëèäèð”. Áöòöí áó äåéèëÿíëÿðèí ÿñàñûíäà À.Èëäûðûì Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíäÿí õàðèú îëóíäó. Áàø ñèéàñè èäàðÿíèí (ÃÏÓ) ÿëè èëÿ øàèð Äàüûñòàíà ñöðýöí åäèëäè. Áó ùàäèñÿ À.Èëäûðûìà ÷îõ ñàðñûäûúû òÿñèð áàüûøëàìûøäû. Î ñàíêè íÿ åäÿúÿéèíè áèëìèðäè: Ýèçëè éîë êÿñìÿäèì, ãà÷àã îëìàäûì, Ñàêèò áèð ùÿéàòû ïîçìàäûì ìÿí êè? Äîñò ö÷öí ãàíëû áèð áû÷àã îëìàäûì. Ùå÷ áèð ãÿòëÿ ôÿðìàí éàçìàäûì ìÿí êè?!

Áåëÿëèêëÿ äÿ, øàèð ýÿíú þìðöíÿ ÿñÿí ñÿìóì êöëÿéèíèí, áó äÿùøÿòëè ãàñûðüàíûí îíà íÿ áÿëàëàð ýÿòèðÿúÿéèíè ÷îõ äÿðèíäÿí éàøàìûøäû. “Äàüëàðà âèäà” øåðèíè äÿ À.Èëäûðûì áó ìöíàñèáÿòëÿ éàçìûøäûð. 1936-úû èëäÿ ÷ûõàí êèòàáûíäà øåðèí ñÿðëþâùÿñèíäÿí ñîíðà “Áàêûäàí àéðûëàðêÿí” ãåéäè âàð. “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” êèòàáûíäà èñÿ ùÿìèí ãåéä “Äàüûñòàíà ñöðöëöðêÿí” ñþçëÿðè èëÿ ÿâÿç åäèëìèøäèð. Áàêû èëÿ Ãûçûëáóðóí ñòàíñèéàñû àðàñûíäà éÿãèí êè, ýþç éàøëàðû è÷èíäÿ áèð íÿôÿñÿ éàçûëìûø ùÿìèí øåèð øàèðèí áó àìàíñûç úÿçà òÿäáèðëÿðèíäÿí ÷îõ áÿðê ãÿçÿáëÿíäèéèíè, àüûð éàñà áàòäûüûíû, ëàêèí èðàäÿñèíèí ÿéèëìÿäèéèíè ñöáóò åäèð. Ùÿéàòûíûí éåíè áèð èñòèãàìÿòÿ éþíÿëìÿñèíäÿí, äèäÿðýèíëèê, ñöðýöí ùÿéàòûíûí áàøëàíìàñûíäàí õÿáÿð âåðÿí ùÿìèí øåðè äÿ åéíè èëÿ áóðàéà êþ÷öðöðÿì: ßçÿëäÿí úàí äåéÿðÿê áó ñåâäàëû þëêÿéÿ, Ùÿð ãàäàñûí àëäûüûì ñÿíÿ ÿéàí, à äàüëàð.

53

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Îõøàðêÿí ùÿð äÿðäèíè ñþç âåðäèì þëöì äåéÿ, Îíóí÷öí áó ÷ÿêäèéèì äÿðä áèïàéàí, à äàüëàð... Äîüìà éóðäó òÿðê åäèá àòûëäûì äèéàð-äèéàð, Ýþðìÿäèì øèêÿñòÿ ãÿëá îõøàéàúàã áèð áàùàð. Äþíäö ùÿï äöøìÿí îëäó äîñò äåíèëÿí ùÿð íÿ âàð, Ñÿí ýÿë þç äîñòëóüóíäà ìþùêÿì äàéàí, à äàüëàð. Îô Áàêû... áó àéðûëûã ìÿíÿ þëöìäÿí àüûð, Àëÿìÿ áàùàð ýÿëäè, ñÿíÿ éàüìóð, ãàð éàüûð. Ýöíäöçëÿðèí äóìàíëû, ýåúÿëÿð äèëñèç, ñàüûð; Áó áîüóëàí ñÿñèìè âàðìû äóéàí, à äàüëàð? Ùèúðèíÿ òàá åäÿðñÿì, äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì, Áèð ãàíëû Ñåçàð êèìè ìÿí éåíÿ ýÿëÿúÿéÿì, Áèð ýöí Èëäÿýèç êèìè ùàéêûðà áèëÿúÿéÿì, Àðòûã îéàí, à äàüëàð, àðòûã îéàí, à äàüëàð!.. Áèð ýöí ýÿëÿð ãîøàðàã éóðäóìóí ùàðàéûíà, Ìÿí àòÿø à÷àúàüàì äöøìÿíèí ñàðàéûíà; Íÿ äöøÿð éóðäó áàòìûø áèð èýèäèí ïàéûíà? Éà øÿðÿôëè èñòèãëàë, éà ãûçûë ãàí, à äàüëàð!..

Äàüûñòàí äöíéàíûí åúàçêàð òÿáèÿòÿ, òÿêðàðñûç ýþçÿëëèêëÿðÿ ìàëèê îëàí þëêÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áóðàäà øàèð ÿñàñÿí äèëè âÿ äèíè áèð îëàí ãàðäàøëàðûíûí, éàõóä òöðê äèëèíè éàõøû áèëÿí âÿ àçÿðáàéúàíëû äèäÿðýèíÿ ðÿüáÿò áÿñëÿéÿí ëÿçýèëÿðèí, àâàðëàðûí, ëàêëàðûí, äàðýèíëÿðèí ÿùàòÿñèíÿ äöøöð. Éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí ÿäÿáèééàòûíûí èëê âÿ èñòåäàäëû ðîìàí÷ûñû ßáöëùÿñÿí ßëÿêáÿðçàäÿ, Àçÿðáàéúàí âÿ þçáÿê ïîåçèéàñûíûí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿñè Ìàãñóä Øåéõçàäÿ âÿ áÿçè äèýÿð éàðàäûúû çèéàëûëàð êèìè À.Èëäûðûì äà Äàüûñòàíäà ïåäàãîæè èøëÿ ìÿøüóë îëóð. Áóðàäà âÿòÿíïÿðâÿð ìöÿëëèì âÿ òÿëÿáÿëÿðëÿ öíñèééÿòäÿ îëóð, äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðè ñàõëàéûð. Äàüëàðûí çÿíýèí òÿáèè ýþçÿëëèêëÿðèíè âÿñô åäèð, éåðëè òàðèõè ôàêòëàð âÿ õàëã äåéèìëÿðè ÿñàñûíäà äàüëûëàðûí èñòèãëàëèééÿò ãàéÿëÿðèíè òÿðÿííöì åäÿí ïîåìà âÿ øåèðëÿð éàçûð. À.Èëäûðûìûí Äàüûñòàíäàêû ñöðýöí ùÿéàòû áóðàäàêû ÿäÿáè àëÿìäÿ ìöøàùèäÿ îëóíàí áèð úàíëàíìà èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð. Î

54

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

çàìàí êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíûí ùÿð éåðèíäÿ îëäóüó êèìè, ìèëëè óúãàðëàðäà, î úöìëÿäÿí äÿ Äàüûñòàíäà Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí òÿøêèëàòëàíìàñû ïðîñåñè äàâàì åäèðäè. Ñöðýöí âÿ ãÿðèá áèð øàèðèí ùÿìèí ïðîñåñäÿí êÿíàðäà ãàëìàñû, ãàçäàí àéûã Ñèéàñè Èäàðÿíèí éåíè ãÿçÿáèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Àõû À.Èëäûðûìû áóðàéà “þçöíö äöçÿëòìÿê”, “ñÿùâëÿðèíäÿí íÿòèúÿ ÷ûõàðòìàã” ö÷öí ñöðýöí åòìèøäèëÿð. Øàèð úÿìèééÿòèí èøèíÿ ãîøóëóð, ìöçàêèðÿëÿðäÿ éåíè ÿñÿðëÿðèíè îõóìàãëà éàíàøû Äàüûñòàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí Äÿðáÿíääÿêè þçÿéèíèí ôîðìàëàøìàñûíäà þç áàúàðûüûíû ÿñèðýÿìÿäÿí èøòèðàê åäèð. 30 éàíâàð 1930-úó èëäÿ “Äàüûñòàí ôöãÿðàñû” ãÿçåòèíäÿ äÿðú îëóíìóø “ßäÿáèééàòäà éàðûø” ìÿãàëÿñè áó áàõûìäàí ñÿúèééÿâèäèð. Øàèðèí þçöíöí äÿ ìÿãàëÿ âÿ øåèðëÿðèëÿ ìÿòáóàòäà ÷ûõûøëàðû Äàüûñòàí èúòèìàèééÿòèíèí äèããÿòèíäÿí éàéûíìàìûøäû. Îñìàí Àëï ßôÿíäèçàäÿíèí “ßäÿáèééàò úÿáùÿñèíäÿ” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ (“Äàüûñòàí ôöãÿðàñû”, 12 éàíâàð 1930) áó áàðÿäÿ äåéèëèð: “Éàíâàðûí 1-äÿ éîëäàø À.Èëäûðûìûí ÿäÿáè ïàð÷àëàðû öçÿðèíäÿ òÿðòèá îëóíìóø ÿäÿáè ìöùàêèìÿéÿ òîïëàøàí éöçëÿðëÿ ìàðàãëûíûí úÿìèééÿòÿ ãàðøû ùÿâÿñëÿðè ñîí çàìàíëàðäà ÿäÿáè ýÿíúëèéèí úÿìèééÿòÿ âåðäèéè ÿùÿìèééÿòè ýþñòÿðèð. À.Èëäûðûìûí ñîí äþâðäÿ ìÿòáóàòäà éàõûíäàí èøòèðàêû ýÿíú ÿäÿáèééàò úÿáùÿìèçèí ðîëóíó àðòûðìûø, ùÿð êÿñèí íÿçÿðèíè úÿëá åòìèøäèð. Úÿíóáè Äàüûñòàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòè áó úÿùÿòè ýþç þíöíÿ àëàðàã Äÿðáÿíääÿ çèéàëû âÿ ÿäÿáè ýÿíúëèê ãàðøûñûíäà ÿäÿáè ìöùàêèìÿ òÿøêèë åäèá, áó ýöíêö ÿäÿáèééàò úÿáùÿñèíäÿêè áþéöê ìÿñÿëÿëÿðè õàòûðëàòäû. Áèç ÿìèíèê êè, àëè ìààðèô âÿ ìÿäÿíèééÿò îðãàíëàðûìûçûí þëêÿ è÷ÿðèñèíäÿ áþéöê áèð ðîë îéíàéàí úÿìèééÿòÿ éàðäûì âÿ ðÿùáÿðëèéè òÿìèí åäèëñÿ, þëêÿìèçèí ïðîëåòàð ÿäÿáèééàòû éîëóíäà àòûëàí àääûìëàð äàùà äà ñöðÿòëÿíúÿê âÿ ãÿòèëÿøÿúÿêäèð”. Áóíóíëà áåëÿ, Ñèéàñè Èäàðÿ ÿìÿêäàøëàðûíû ìÿñÿëÿíèí ùàìû òÿðÿôèíäÿí ýþðöíÿí áó úÿùÿòëÿðè éîõ, éàëíûç îíëàðûí þçëÿðèíèí ýþðäöêëÿðè “êîìïðîìàò” úÿùÿòëÿðè ìàðàãëàíäûðûðäû. Ñöðýöí øàèðèí çèéàëûëàð, õöñóñèëÿ òÿëÿáÿ ýÿíúëÿð àðàñûíäà àðòìàãäà îëàí íöôóçó áÿçè õàäèìëÿð òÿðÿôèíäÿí ãûðìûçû èøüàë ÿëåéùèíÿ ìèëëè áèðëèê èäåéàëàðûíûí îéàíìàñûíà áèðáàøà òÿñèð ýþñòÿðÿí àìèë êèìè ãèéìÿòëÿíäèðèëèð âÿ øàèðèí áóíäàí

55

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

áåëÿ Äàüûñòàíäà ãàëìàñû òÿùëöêÿëè ùåñàá åäèëèð. À.Èëäûðûìûí 1930-úó èëäÿ Áàêûäà éåíèúÿ ÷àï îëóíìóø “Äàüëàð ñÿñëÿíèð” êèòàáû êîììóíèçì ÿëåéùèíÿ ôèêèðëÿð àøûëàéàí áèð ìÿõÿç êèìè ìàüàçàëàðäàí éûüûëûá ìöñàäèðÿ îëóíóð. Øàèðè èíäè äÿ Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åäèðëÿð. Àøãàáàääà î, Èðàíäàí âÿ Ãàôãàçäàí êþ÷öá (êþ÷öðöëöá) îðàäà éàøàéàí òöðê àèëÿëÿðèíÿ ìÿíñóá óøàãëàðûí òÿùñèë àëäûüû áþéöê áèð ìÿêòÿáäÿ ÷àëûøûð. Òöðêìÿíèñòàí çèéàëûëàðû èëÿ ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàäûð. Àøãàáàä ðàäèîñó âÿ éåðëè ìÿòáóàòëà ÿìÿêäàøëûã åäèð. Âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà éàçäûüû øåèðëÿðè ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿí ýÿíú, èñòåäàäëû øàèðèí áóðàäà äà íöôóçó éöêñÿëèð. ßëèíÿ äöøÿí ùÿð áèð èìêàíäàí èñòèôàäÿ åäÿí À.Èëäûðûì òöðêìÿíëÿðèí ùÿéàòû èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëóð, êÿíääÿ âÿ øÿùÿðäÿ çÿùìÿòêåø àçÿðáàéúàíëûëàð êèìè çÿùìÿòêåø òöðêìÿíëÿðèí äÿ éåíè èúòèìàè ãóðóëóø øÿðàèòèíäÿ ìÿðóç ãàëäûãëàðû àüûð éàøàéûø òÿðçèíè áèëàâàñèòÿ ìöøàùèäÿ åäèð, àäàìëàðäà ìèëëè äóéüóëàðû þëäöðìÿê ö÷öí áîëøåâèê òÿáëèüàò ìàøûíûíûí äÿðèäÿí-ãàáûãäàí ÷ûõäûüûíû ýþðöð. Þç òÿñèðëè øåèðëÿðè âàñèòÿñèëÿ ÿòðàôûíäà “èñòèãëàë÷û áèð òîïëóëóã” éàðàäà áèëèð. Äàüûñòàíà âÿ Òöðêöñòàíà ñöðýöí èëëÿðèíè õàòûðëàðêÿí ñîíðàëàð þçö åòèðàô åòìèøäè êè, ìÿíèì áó øÿêèëäÿ äîëàøìàüûì îíëàð ö÷öí (ðÿñìè äàèðÿëÿð ö÷öí) äàùà ôÿíà îëóð. Ìÿíÿ éóðäóìóí ùÿð áóúàüûíû ýÿçäèðèðëÿð. Ùÿð òÿðÿôäÿ óëäóçëó ãûçûë çÿíúèðëÿðèí ñÿñëÿðèíè äóéóðàì. Ìèëëÿòèìèí áîéíóíà àñûëàí ùÿð çÿíúèð ùàëãàñû ìÿíèì êèíèìè äàùà äà ãöââÿòëÿíäèðèð... Øàèðè Òöðêìÿíèñòàíäà äà ðàùàò áóðàõìûðäûëàð. “Çÿùìÿò” ãÿçåòèíèí 27 àïðåë 1932-úè èë òàðèõëè íþìðÿñèíäÿ äÿðú åòäèðäèéè “Þç ùàããûìäà” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿí àéäûí ýþðöíöð êè, âÿòÿíèíäÿ îíóí ñöðýöí îëóíìàñû èëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéèá, éåíÿ äÿ “èôøà” åäèðëÿð. Êþùíÿ ñàíäûã è÷è òþêöð, øàèðè ìöñàâàò÷ûëàðëà áèð ñûðàäà “ñèíôè äöøìÿíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ” ãàëìàãäà èòòèùàì åäèðäèëÿð. Èòòèùàì÷ûëàð àðàñûíäà ÿí ÷îõ ôÿàëëûã ýþñòÿðÿí èñÿ Ñöëåéìàí Ðöñòÿì èäè. Î, Àçÿðáàéúàí Ïðîëåòàð Éàçû÷ûëàðû Úÿìèééÿòèíèí ïëåíóìóíäà ÷ûõûø åäÿðêÿí À.Èëäûðûìûí 1925-úè èëäÿ (7 èë ÿââÿë!) éàçäûüû “Ñåâäèéèì” àäëû øåðÿ ÿñàñëàíàðàã, îíó “ñèíôè äöøìÿí øàèðè” àäëàíäûðûð. Áó úöð ôàêòëàðëà òàíûø îëäóãäà àäàì ôèêèðëÿøèð êè, À.Èëäûðûìûí Ñèéàñè Èäàðÿ òÿðÿôèíäÿí òÿãèá îëóíìàñûíûí ñÿáÿáè àéäûíäûð.

56

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ëàêèí áÿçè ãÿëÿì éîëäàøëàðûíûí (ùÿìêàðëàðûíûí) îíà äöøìÿí êÿñèëìÿñèíèí ñÿáÿáèíè áàøà äöøìÿê ÷ÿòèíäèð. Áåëÿ áèð ìöëàùèçÿ ìþâúóääóð êè, áó, î äþâðöí áèð ãèñèì ìöÿëëèôëÿðèíäÿ À.Èëäûðûìà ãàðøû áÿäíàì ðÿãàáÿò äóéüóñóíóí ýöúëö îëìàñû èëÿ áàüëûäûð. À.Èëäûðûìûí ùÿëÿ 19-20 éàøëàðûíäà ýÿíú èêÿí éàçäûüû áèð ñûðà øåèðëÿðäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí òÿìèç, àùÿíýäàð, ðÿâàí Àçÿðáàéúàí äèëè éåíè éàðàäûúûëûüà áàøëàìûø áèð ÷îõ ïðîëåòàð øàèðëÿðèíèí êÿëÿ-êþòöð íÿçìè èëÿ ìöãàéèñÿäÿ ùÿãèãÿòÿí äÿ áèð ìþúöçÿ, úàíëû ïîåòèê òÿñâèðëÿðè èñÿ “ðÿññàì ôûð÷àñû èëÿ ÷ÿêèëìèø çÿíýèí ìÿíçÿðÿ” òÿñèðè áàüûøëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Í.Õÿçðèíèí áó ñóàëû ÷îõ éåðèíäÿäèð: “Áÿëêÿ îíóí ÿäÿáè äöøìÿíëÿðèíè ãåéçëÿíäèðÿí äÿ åëÿ áó ùåéðÿòàìèç êåéôèééÿòëÿð îëóá?”. À.Èëäûðûìûí ñöðýöíäÿêè ôÿàëèééÿòèíè íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàìàã, îíóí Àøãàáàääàêû ÿëàãÿëÿðèíè òÿôòèø åòìÿê ö÷öí Áàêûíûí Áàø Ñèéàñè Èäàðÿñèíäÿí Òöðêìÿíèñòàíà õöñóñè íöìàéÿíäÿ (ßêáÿð Ðóùè) åçàì îëóíóð. Áó àýåíò þç áÿäíàì âÿçèôÿñèíè èêè èñòèãàìÿòäÿ éåðèíÿ éåòèðèðäè: áèð òÿðÿôäÿí, øàèðèí ùÿð áèð àääûìûíû èçëÿéÿðÿê þç èäàðÿñè ö÷öí “äîíîñ” ùàçûðëàéûð, äèýÿð òÿðÿôäÿí èñÿ, òöðêìÿíëÿð âÿ ðåñïóáëèêàäàêû àçÿðáàéúàíëûëàð àðàñûíäà îíó ýþçäÿí ñàëìàã ö÷öí ìÿãàëÿëÿð éàçûá íÿøð åòäèðèðäè. À.Èëäûðûìûí Òöðêìÿíèñòàíäà ùàíñû øÿðàèòäÿ èøëÿäèéèíè, íåúÿ êîáóä ìöãàâèìÿòëÿðëÿ ðàñòëàøäûüûíû áèëìÿê, íÿùàéÿò êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíû òÿðê åòìÿê ìÿúáóðèééÿòè ãàðøûñûíäà ãàëäûüûíû áàøà äöøìÿê ö÷öí ß.Ðóùèíèí áèð ìÿãàëÿñèíäÿí ìöÿééÿí èõòèñàðëà äà îëñà áÿçè ïàð÷àëàð ýÿòèðÿúÿéÿì. “Çÿùìÿò” ãÿçåòèíèí 12 àâãóñò 1932-úè èë òàðèõëè íþìðÿñèíäÿ áóðàõûëìûø ìÿãàëÿíèí åëÿ ðóáðèêàñû þçö ùàããûíäà ùÿð øåéè äåéèðäè: “Äöøìÿí ìÿôêóðÿñèíÿ áîëøåâèê àòÿøè”. Áó ðóáðèêà àëòûíäà ß.Ðóùè “Àëìàñ Èëäûðûìûí éàðàäûúûëûüû” ìþâçóñó ÿòðàôûíäà þç ìÿíùóñ ãÿíàÿòëÿðèíè áåëÿ à÷ûãëàéûðäû: “Àëìàñ áèçèì ìöùèòäÿ, Òöðêìÿíèñòàíäà éåíè îëñà äà, àíúàã 6-7 èëäÿí áÿðè ÿäÿáèééàò ñàùÿñèíÿ àòûëìûø ýÿíúëÿðäÿí áèðèäèð. Î, Àçÿðáàéúàí ìÿòáóàòûíäà áèðúÿ Úàâàäû ìöñàâàò÷û øàèð êèìè òàíûìûø âÿ ñîí ýöíëÿðÿ ãÿäÿð áåëÿ “Ýÿíú èø÷è” ãÿçåòèíäÿ ñþéöëìÿêäÿäèð. Àëìàñ, äîüðóäóð, “Çÿùìÿò”äÿ îíà îëàí ùöúóìëàðà úàâàá âåðìèøäè. (27 àïðåë 1932-úè èë òàðèõëè

57

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

íþìðÿäÿ äÿðú îëóíìóø “Þç ùàããûìäà” ìÿãàëÿñè íÿçÿðäÿ òóòóëóð – Á.Í.). Àíúàã áó úàâàá áèçè ãÿíàÿòëÿíäèðÿ áèëìÿçäè. ×öíêè áèðèíúè ñûðàäà Àëìàñ þç êå÷ìèøèíè âÿ áó ýöíêö ñÿùâëÿðèíè ëàçûìûíúà èôøà åòìÿìèø âÿ þçöíö äîüðóëäà áèëìÿìèøäèð”. Áóíóí àðäûíúà ß.Ðóùè øàèðèí Àøãàáàä ðàäèîñó èëÿ âåðèëÿí “Èøëÿ áèçèì åëëÿðÿ” øåðèíè “òÿùëèë” åòìÿéÿ òÿøÿááöñ ýþñòÿðèð: “Àëìàñûí åëè ùàðàäûð âÿ î, íÿ éàçûð: Éàç ýÿëèá òîðïàãëàð ÷è÷ÿê à÷àíäà Ìÿíèì äÿ âàðäûð áèð ñþçöì åëëÿðÿ: Òðàêòîðëàð ÷þëäÿ éàðûø à÷àíäà Äèêèëèá ãàëñûí ãîé ýþçöì åëëÿðÿ.

Áàøàáÿëà òÿíãèä÷è äÿðùàë áó øåèðäÿêè åëëÿð ñþçö èëÿ ßùìÿä Úàâàäûí “Ýþé ýþë” øåðèíäÿêè åëëÿð àðàñûíäà áèð ñÿñëÿøìÿ ýþðöð âÿ àüçû êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ éàçûð: “Áó åë ìöñàâàòäûð, áó åë êàìàë÷ûëàð Òöðêèéÿñèäèð. Àëìàñûí ýþçëÿðèíè îðà äèêäèéè ùÿëÿ 6-7 èë áóíäàí ãàáàãäàí, øåèðëÿðè îðàäà äÿðú îëóíàí çàìàíäàí áèçÿ ìÿëóìäóð”. Øàèðÿ ùöúóì ö÷öí ß.Ðóùè íþâáÿòè îáéåêò îëàðàã îíóí éåíÿ äÿ Àøãàáàä ðàäèîñó èëÿ âåðèëÿí “Ìàéûñ” øåðèíè ãàðàëàéûð: Ãîúàìàí äàüëàðû àøûá êå÷ÿðÿê Ýÿëìèø áó ñåâäàëû äèéàðà Ìàéûñ. Úîøüóí èðìàãëàðäàí ñóëàð è÷ÿðÿê Ñàëàìëàð ñþéëÿéèð áàùàðà Ìàéûñ.

ß.Ðóùèéÿ ýþðÿ, À.Èëäûðûì áó øåðèíäÿ ìàé áàéðàìûíûí êÿíàðäàí úîøüóí èðìàãëàðëà ýÿëäèéèíè èääèà åòìÿêëÿ íÿ àç, íÿ ÷îõ, “äöíéà ìèãéàñûíäà ÑÑÐÈ ïðîëåòàðèàòûíûí ðÿùáÿðëèéèíè èíêàð åäèð. Àëìàñ ùÿíóç àíëàìàìûøäûð êè, 1 Ìàé ÑÑÐÈ ïðîëåòàðèàòû áàøäà îëìàãëà äöíéà ïðîëåòàðèàòûíûí äöíéà êàïèòàëèçìèíÿ ãàðøû âàùèä úÿáùÿ èëÿ ÷ûõàí ýöíöäöð”. Ãàøûíìàéàí éåðäÿí ãàí ÷ûõàðìàã áàõ, áóíà äåéÿðëÿð. ß.Ðóùè áèð ãÿäÿð äÿ “èðÿëè” ýåäÿðÿê éóõàðûäà íöìóíÿñè âåðèëÿí øåðè èíäè äÿ Àçÿðáàéúàíûí êîíêðåò òàðèõèíÿ äàèð éåíè áèð “êÿøôëÿ” áàüëàéûð. “Àëìàñûí ìàéû êÿíàðäàí ýÿëìÿ ùåñàá åòìÿñè òÿñàäöôè äåéèëäèð. ×öíêè ìöñàâàò÷ûëàð... Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿ... áó ýöí áåëÿ Àçÿðáàéúàíäàêû àïðåë èíãèëàáûíûí Áàêû ïðîëåòàðèàòûíûí

58

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ìöáàðèçÿñèëÿ äåéèë, êÿíàðäàí, “Ðóñèéàäàí” ýÿëäèéèíè, Àçÿðáàéúàí èø÷è âÿ êîëõîç÷óëàðûíûí áóíäàí õÿáÿðè îëìàäûüûíû óòàíìàäàí þç ìÿãàëÿëÿðèíäÿ èääèà åäèðëÿð...” Éàõøû äåìèøëÿð êè, “Àäûìû ñÿíÿ ãîéóì, ñÿíè éàíà-éàíà ãîéóì”. Áó ìÿãàëÿíèí À.Èëäûðûìûí ñîíðàêû òàëåéèíäÿ îéíàäûüû ìÿíôóð ðîëó íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿí îíäàí áèð ïàð÷àíû äà áóðàäà åéíè èëÿ âåðìÿéè ëàçûì áèëèðÿì: “Àëìàñ þç øåèðëÿðèíäÿ Òöðêìÿíèñòàíäàí áÿùñ åäèð, î, ôèðãÿìèçèí Ëåíèí ìèëëè ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÿìÿëÿ ýÿëìèø ìèëëè úóìùóðèééÿòëÿðè ýþðìöð. Àëìàñ Òöðêöñòàíû ÷îõ ñåâèð âÿ øåðèíèí áèð éåðèíäÿ éàçûð: Ãîéíóíäà àçàä îëäóüóì, äþøöíäÿ ðàùÿò ãàëäûüûì, Ùÿð áèð ãàäàñûí àëäûüûì óúà äàüëàð äèëÿêëÿíñèí.

Èíäè äÿ òÿíãèä÷èíèí áó ìèñðàëàðäàí ÷ûõàðäûüû ýþéäÿíäöøìÿ íÿòèúÿéÿ áàõàã: “Àëìàñ àçàäëûüûíû éàëíûç Òöðêöñòàíûí ãîéíóíäà ýþðöð. Áó, ñÿáÿáñèç äåéèë. Àëìàñ Àçÿðáàéúàíäà âÿ Äàüûñòàíäà àçàäëûã âÿ ðàùàòëûã ùèññ åòìÿìèø, îíà áó èìêàíû âåðìÿìèøëÿð. Àíúàã áóðàäà îíà àçàäëûã âÿ ðàùàòëûüà ýåíèø ìåéäàí âåðèëìèø, î äà èñòÿäèéèíè éàçìûøäûð... Àíúàã áó äöøöíúÿëÿðëÿ Àëìàñ áóðàäà äà ðàùàò éàøàéà áèëìÿéÿúÿêäèð... Àëìàñûí äöíéàýþðöøöíäÿ áèçÿ éàáàí÷û ôèêèðëÿð ÷îõäóð. Àëìàñ ùÿíóç áóíëàðû èñëàù åòìÿê âÿ þç-þçöíö éåíèäÿí ãóðìàã, ñèíôè äöøöíúÿñèíè òÿêìèëëÿøäèðìÿêäÿí þòðö ëåíèíèçì, ìàðêñèçì òÿùñèëèíÿ ýèðèøìÿìèø âÿ þç êå÷ìèø ñÿùâëÿðèíèí èôøàñûíà äÿðèíäÿí éàíàøìàìûøäûð. Àëìàñ ýÿíúäèð. Î, èñòÿðñÿ âÿ êå÷ìèøèíäÿí ÿë ÷ÿêÿðñÿ, ýÿëÿúÿêäÿ áèçèìëÿ èøëÿéÿ áèëÿúÿêäèð. ßêñ ùàëäà, çÿðáÿëÿðèìèçÿ äþçìÿëèäèð”. Ãàðàäàí òöíä ðÿíý éîõäóð. Áîëøåâèçìèí èäåîëîæè úÿááÿõàíàñûíäà äàùà åëÿ áèð èòòèùàì ãàëìàìûøäû êè, áó éàçûäà òÿíãèä÷è À.Èëäûðûìûí ÿëåéùèíÿ èøëÿòìÿìèø îëñóí. “Çÿðáÿëÿðèìèçÿ äþçìÿëèäèð” ùÿäÿñè íÿ äåìÿêäèð? ßýÿð ñþùáÿò éåíè èäåîëîæè ùöúóìëàðäàí ýåäèðñÿ, ß.Ðóùèíèí ìÿãàëÿñèíäÿêè çÿðáÿäÿí äàùà àðòûã àüûð âÿ äàùà ýöúëö áèð çÿðáÿ òÿñÿââöð åòìÿê ìöìêöí èäèìè? Äåìÿëè, ñþùáÿò ôèçèêè çÿðáÿëÿðäÿí, áÿäÿí õÿñàðÿòèíäÿí, ùÿáñäÿí, ýöëëÿëÿíìÿêäÿí ýåäèðäè. Áåëÿëèêëÿ

59

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

äÿ, À.Èëäûðûìûí áàøû öñòöíäÿêè íàìÿðä ãûëûíúû åíäèðèëìÿê âÿ þç ãóðáàíûíû áàøñûç ãîéìàã ö÷öí áèðúÿ ùèìÿ áÿíä èäè. Ôåéçè Àüöçöì éàçûð: “À.Èëäûðûì ö÷öí èêè éîë âàð èäè: éà ß.Ðóùèíèí äåäèêëÿðèíè ãÿáóë åäèá îíëàðûí ñÿôèíÿ (úÿðýÿñèíÿ) êå÷ìÿê, éà äà ìèëëè èäåàëûí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè óüðóíäà à÷äûüû ìöúàäèëÿíè äàâàì åòäèðìÿê. ßëáÿòòÿ êè, øàèð èêèíúè éîëó òóòàúàãäû”. ßñëèíäÿ ß.Ðóùèíèí à÷ûã òÿùäèäëÿðè àðõàñûíäà øàèð þçöíö âÿ òÿçÿúÿ ãóðäóüó àèëÿñèíè ýþçëÿéÿí òÿùëöêÿíè àéäûíúà ýþðöð âÿ î äÿùøÿòëè èäàðÿíèí àìàíñûç ïÿíúÿñèíäÿí áèð äÿôÿëèê ãóðòàðìàã ãÿðàðûíà ýÿëèð. ×öíêè éóõàðûäà âåðèëÿí ùÿéàñûç “õåéèðäóàëàðäàí” ñîíðà Òöðêìÿíèñòàíäà ãàëìàã À.Èëäûðûì ö÷öí ùÿãèãÿòÿí äÿ ãóðáàíëûã ãóçó êèìè ãÿññàá êþòöéöíÿ áàø ãîéìàüà áÿðàáÿð èäè. 1933-úö èëèí èéóí àéûíäà î, àðâàäû Çèâÿð õàíûìû âÿ ö÷ àéëûã êþðïÿñè Àçÿðè äÿ ýþòöðöá Èðàíà äîüðó èñòèãàìÿò àëàí ãà÷àã÷û äÿâÿ êàðâàíûíà ãîøóëóð. Àøãàáàääàí Èðàíà ýåòìÿê ö÷öí éîë Òöðêìÿíèñòàíûí Ôèðóçÿ àäëàíàí ñÿôàëû áèð éàéëàã áþëýÿñèíäÿí êå÷èð. Óúà äàüëàð ãîéíóíäà ãÿðàð òóòìóø Ôèðóçÿéÿ ýåòìÿê ö÷öí áèçèì Àüñó àøûðûìûíû õàòûðëàäàí, ñûëäûðûì ãàéàëàðëà ÿùàòÿ åäèëìèø äîëàìáàú éîëëàðëà ùåé éóõàðû ÷ûõìàëûñàí. Èíäè ùÿìèí éîëóí õåéëè ýåíèøëÿíäèðèëäèéèíÿ, àñôàëò þðòöê ÷ÿêèëäèéèíÿ áàõìàéàðàã, áèçèì Àüñó àøûðûìû êèìè îíó äà êå÷ìÿéèí áÿçè ìöðÿêêÿáëèêëÿðè ùÿëÿ äóðóð. 1985-úè èëèí éàéûíäà òöðêìÿí éàçû÷ûëàðûíûí ãîíàüû êèìè õàëã éàçû÷ûñû Ùöñåéí Àááàñçàäÿ èëÿ áèðëèêäÿ ìÿí áèëàâàñèòÿ Èðàí ñÿðùÿäèíäÿ éåðëÿøÿí ùÿìèí éàéëàüà ãàëõìûøàì âÿ î éîëóí ìöðÿêêÿáëèêëÿðèíÿ áÿëÿäÿì. Êîíñïèðàñèéà øÿðòëÿðèíèí òÿëÿáëÿðèíÿ ÿñàñÿí À.Èëäûðûì àèëÿñè èëÿ áèðúÿ ýöí êàðâàíëà ýåòäèêäÿí ñîíðà ãà÷àãìàë÷ûëàðäàí àéðûëûá, ïèéàäà éîëà äàâàì åäèð. Ëàêèí øóðàëàð Òöðêìÿíèñòàíûíäà ÿëÿ êå÷ìÿìÿê ö÷öí îíëàð îíñóç äà àñàí îëìàéàí áó éîëäàí äà ÷ûõûá ãàéàëàðûí àðõàñû, äÿðÿëÿðèí äèáè èëÿ, êþðïöñöç äàü ÷àéëàðûíäàí êå÷ÿ-êå÷ÿ áèð íå÷ÿ ýöí Èðàíà äîüðó ùÿðÿêÿò åäèðëÿð. Íÿùàéÿò, àéàãëàðû äàøëàðäàí ãàáàð áàüëàéûá, òèêàíëàðäàí ãàí÷ûð îëìóø À.Èëäûðûì âÿ Çèâÿð õàíûì, ãóúàãëàðûíäà êþðïÿ óøàã, àú, úûð-úûíäûð è÷èíäÿ Èðàíûí ñÿðùÿä êåøèê÷èëÿðè òÿðÿôèíäÿí òóòóëóðëàð. À.Èëäûðûì äÿðùàë ùÿáñ îëóíóð. 25 ýöí äóñòàãäà ãàëûð. Îíó áîëøåâèê ùåñàá åäÿðÿê èøýÿíúÿ âåðèð, èñòÿäèêëÿðè ìÿëóìàòû ãîïàðìàã ö÷öí ñèíÿñèíÿ ãÿäÿð ñîéóã ñóéóí è÷ÿðèñèíäÿ ñàõëàéûðëàð. Áó èøýÿíúÿ øàèðèí

60

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ñÿùùÿòèíäÿ ÷îõ äÿðèí èçëÿð ãîéóð. Î ñàüàëìàç áþéðÿê õÿñòÿëèéèíÿ ìöáòÿëà îëóð. Íÿùàéÿò, àçàä åäèëèá Ìÿøùÿä øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðèëèð. Áóðàäà öðÿéèíúÿ èø, àèëÿñè ö÷öí ýöçÿðàí, éàçìàã ö÷öí èìêàí òàïà áèëìÿéÿí À.Èëäûðûì éîõñóë, àúûíàúàãëû ùÿéàò ñöðöð. Áèð ìöääÿò Òåùðàíäà, Òÿáðèçäÿ îëóð.Éàä åëëÿðäÿ áîéíó áöêöê, ýþçö éàøëû ãàëäûüûíäàí, ùÿòòà êÿôÿíñèç þëìÿê åùòèìàëûíäàí øèêàéÿòëÿðèíè ÿêñ åòäèðÿí áÿçè øåèðëÿð éàçûð. Èðàí äþâëÿòè ÿðàçèñèíèí áþéöê áèð ùèññÿñèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàí èáàðÿò îëäóüóíà, ôàðñ îñòàíëàðûíûí þçöíäÿ ÷îõëó àçÿðáàéúàíëû éàøàäûüûíà, íÿùàéÿò, øàèðèí âàõòèëÿ Áàêûäà “Èòòèùàä” ìÿêòÿáèíäÿ ôàðñúà þéðÿíäèéèíÿ áàõìàéàðàã, À.Èëäûðûì Èðàíäà ãàëà áèëìÿéèá Òöðêèéÿéÿ ýåäèð. Àíàäîëóäà éàøàìàüà áàøëàéûð. Øàèðèí Èðàíû òÿðê åòìÿñèíèí áàøëûúà ñÿáÿáè èñÿ îðàäà øàùëûã ðåæèìèíèí àìàíñûçëûüû èäè. 1930-úó èëëÿðèí îðòàëàðûíäà Òöðêèéÿ Ðåñïóáëèêàñû òÿêúÿ òöðê åëëÿðè àðàñûíäà éîõ, Éàõûí Øÿðãèí Èñëàì ðåýèîíóíäà äà éåýàíÿ äåìîêðàòèê äþâëÿò èäè. Ìÿãàëÿëÿðäÿí áèðèíäÿ ýþñòÿðèëèð êè, À.Èëäûðûì Èðàíäà îëàðêÿí îíó Òÿáðèçÿ áóðàõìàìûøëàð. Áó ìöëàùèçÿíèí äÿãèãëÿøäèðèëìÿñèíÿ åùòèéàú âàð. Øàèð 1933-úö èëèí ñîíóíäà – 1934-úö èëèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, àç ìöääÿòÿ îëñà äà, Èðàíûí Ìÿøùÿä, Òÿáðèç âÿ Òåùðàí øÿùÿðëÿðèíäÿ îëìóøäóð. Àëòûíäà áó øÿùÿðëÿðèí àäëàðûíû ãåéä åòäèéè øåèðëÿðèíè þç ñàüëûüûíäà áóðàõäûðäûüû “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” (Èñòàíáóë, 1936) êèòàáûíäà íÿøð åòäèðìèøäèð. Ùÿìèí øåèðëÿð áóíëàðäûð: “Èðàí ãûçû” (Ìÿøùÿä, 1933), “Àçÿðèí äóàñû” (Òÿáðèç, 1934), “Áèð ïàð÷à” (Òåùðàí, 1934). Øàèðèí Èðàíäà éàøàìàéûá, Òöðêèéÿéÿ ýåòìÿñèíèí ìöùöì ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèíè äÿ íÿøð èìêàíëàðûíûí éîõëóüóíäà àõòàðìàã ëàçûìäûð. Øàùëûã ðåæèìèíèí ùàêèì îëäóüó äþâðäÿ Èðàíûí àçÿðáàéúàíëàð éàøàéàí áþëýÿëÿðèíäÿ àíà äèëèíäÿ ìÿêòÿáëÿð îëìàäûüû êèìè, áó äèëäÿ äþâðè ìÿòáóàò äà éîõ èäè. Áöòöí èäàðÿëÿðäÿ êàðýöçàðëûã ôàðñ äèëèíäÿ àïàðûëûðäû. Ùÿð ùàíñû áèð äèýÿð ïåøÿ ñàùèáè áó âÿçèééÿòÿ áÿëêÿ äÿ äþçÿð, þëêÿäÿ ìÿñêóíëàøìàã èñòÿðäè, ëàêèí ÿñàñ ìÿùñóëó éàëíûç äîüìà äèëèíäÿ éàçäûüû øåèðëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí ïåøÿêàð øàèð, ãàðøûñûíäà èëê íþâáÿäÿ ìÿùç þç èíòåëëåêòè âÿ ÿñÿðëÿðè èëÿ õàëãûíà õèäìÿò åòìÿê ìÿãñÿäè ãîéìóø áèð ñÿíÿòêàð, ìöÿëëëèì áåëÿ øÿðàèòäÿ, ÿëáÿòòÿ, éàøàéà áèëìÿçäè.

61

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áèð ìÿñÿëÿíè äÿ áóðàäà éàäà ñàëìàã éåðñèç îëìàçäû. Éàõøû êè, Èðàíûí æàíäàðì àæàíëàðû À.Èëäûðûìûí “Ñàðàéëàð éûõûëàðêÿí” (“Çÿùìÿò” ãÿçåòè, 11 ìàðò, 1932-úè èë) øåðèíäÿí õÿáÿðñèçìèøëÿð. ßñÿðëÿðè Èðàíäà ãàäàüàí îëóíìóø ß.Ëàùóòèéÿ ùÿñð åäèëÿí áó øåèðäÿ Ðóñèéàäà úöòáàøëû ãàðòàëûí ÿçèëìÿñèíäÿí, “ãàíëû ñàðàéëàðûí” éûõûëìàñûíäàí äàíûøàí øàèð âÿúäÿ ýÿëÿðÿê, Èðàíäà äà áåëÿ éûõûëìàëû ñàðàéëàð îëäóüóíó ýþñòÿðèð âÿ áó úÿùÿòäÿí Èðàíûí äà íþâáÿñèíèí ÷àòäûüûíû èääèà åäèðäè. Áó èñÿ þëêÿäÿ øóðÿâè öñóë-èäàðÿñèíè òÿáëèü åòìÿê, îõóúóëàðû êîììóíèñò èíãèëàáûíà ÷àüûðìàã êèìè ÷îõ àüûð úèíàéÿò ùåñàá îëóíóðäó. Áåëÿëèêëÿ äÿ, áèð çèéàëû êèìè ùå÷ áèð ñöíè ìàíåÿ ýþðìÿäÿí ÿë-ãîë à÷ìàã, êþíëöíöí àðçóñóíúà ÷àëûøìàã, éàçûáéàðàòìàã, èñòåäàäûíûí òÿáèè àõàðûíû òÿìèí åòìÿê ö÷öí îíà ìöâàôèã èìêàí âÿ øÿðàèòè òÿìèí åäÿí þëêÿ î çàìàí ìÿùç Òöðêèéÿ îëà áèëÿðäè. Øàèð éàíûëìàìûøäû. Øÿðãè Àíàäîëóéà ýÿëäèêäÿí ñîíðà êþ÷êöíëöéöí, ãà÷ãûíëûüûí, ãÿðèáëèéèí èëê âàõòëàðäà ãàáàðûã òÿçàùöð åäÿí áÿçè ìöøêöëëÿðèíè éîëà âåðÿí À.Èëäûðûìûí ùÿéàò òÿðçè òÿäðèúëÿ ñàùìàíà äöøöð. Äèëè, äèíè áèð, àðçóëàðû äîüìà, èäåàëëàðû ÿçèç îëàí òöðê õàëãû, òöðê èúòèìàèééÿòè îíó ñÿìèìèééÿòëÿ âÿ ìåùðèáàíëûãëà ãàðøûëàéûð. Øàèð ìÿíçèë âÿ èøëÿ òÿìèí îëóíóð, éåíè øåèðëÿð éàçìàüà èìêàí òàïûð, îíëàðû äþâðè ìÿòáóàòäà ÷àï åòäèðèð. 1936-úû èëäÿ Èñòàíáóëäà “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” êèòàáû áóðàõûëûð. ßñÿðëÿðèëÿ òöðê ýÿíúëèéèíè, éåòèøìÿêäÿ îëàí íÿñëè òöðê÷öëöê, âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùóíäà òÿðáèéÿ åòìÿê ñàùÿñèíäÿ õèäìÿòëÿðè òÿãäèð îëóíóð. Áÿëè, À.Èëäûðûì Òöðêèéÿíèí òèìñàëûíäà þçöíÿ èêèíúè âÿòÿí, òöðêëÿðèí òèìñàëûíäà èñÿ ãàðäàø âÿ áàúûëàðûíû òàïìûøäû. Áóíóíëà áåëÿ, áèðèíúè âÿòÿí – Àçÿðáàéúàí, Áàêû, Õÿçÿð, Àðàç, Êöð – ùå÷ íÿ èëÿ þë÷öëìÿñè ìöìêöí îëìàéàí ýöúëö úàçèáÿ ãöââÿñèëÿ øàèðè þçöíÿ ÷ÿêèðäè. Àíàñûíûí, áàúûñûíûí, äîñòëàðûíûí, äèýÿð äîüìàëàðûíûí ñóðÿòëÿðè ýþçëÿðèíèí þíöíäÿí ÷ÿêèëìèð, ÿñÿðëÿðè ñöáóò åäèð êè, ùÿññàñ ãÿëáè áöòöí áóíëàð ö÷öí ñûç-ñûç ñûçûëäàéûðäû. Øàèð áó þëêÿäÿ – éàøàäûüû 17 èëëèê þìðöíäÿ áèð àí äà îëñóí ãÿëÿìèíÿ äèíúëèê âåðìèð. Ìÿíÿ ìÿëóì îëàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ åëÿ áèð ÿñÿðè äÿ éîõäóð êè, îðàäà âÿòÿíèí, õàëãûí áàøûíà ýÿëÿí áÿëàëàðû, ÿçèç àäàìëàðûíû àíìàñûí, äîüìà éóðäà ãîâóøìàã ùÿñðÿòèíè äèëèíÿ ýÿòèðìÿñèí. Àõû, “Âÿòÿí äÿðäè áöòöí äÿðäëÿðèí ÿí äÿùøÿòëèñè âÿ ìöãÿääÿñèäèð. Áó äÿðäÿ äþçìÿéè

62

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

áàúàðàíëàð ÿí ìÿòèí âÿ óëó èíñàíëàðäûð” (Í.Õÿçðè). À.Èëäûðûì ìÿùç áó úöð ìÿòèí âÿ óëó èíñàíëàðäàí áèðè èäè. Áåëÿ îëäóüó ö÷öíäöð êè, øàèð ùÿéàòûí âàõòàøûðû âóðäóüó àìàíñûç çÿðáÿëÿðÿ ãàðøû ìöñòÿñíà äþçöì íöìóíÿñè ýþñòÿðèð.

1936-úû èëäÿ îíëàðûí ÿêèç îüëàíëàðû äöíéàéà ýÿëìèøäè. Ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâèíÿí øàèð þç óëó âÿòÿíïÿðâÿðëèê ìÿãñÿäëÿðèíÿ óéüóí, âÿòÿíÿ ãîâóøìàã åøãèíèí ÷èí îëìàñû íèééÿòèëÿ êþðïÿëÿðèí áèðèíÿ Åëäÿýÿç, èêèíúèñèíÿ Éóðäàâàð àäû ãîéìóøäó. Áåëÿëèêëÿ äÿ, àòà þç þâëàäëàðûíà âåðäèéè áó íàäèð àäëàðëà îíëàðà þçöíöí ÿí áþéöê ùÿéàò òàïøûðûüûíû òÿëãèí åòìÿê èñòÿìèøäè: éÿíè îíëàð, þâëàäëàðû, ìöòëÿã, éóðäà, âÿòÿíÿ âàðìàëû, åëäÿîáàäà ýÿçìÿëèäèðëÿð! Áèð-èêè èëÿ ÿââÿë êå÷èëìÿç äàüëàð àøûá, Èðàíà ýåäÿðêÿí þçö êèìè àðâàäû Çèâÿð õàíûìûí äà ñÿùùÿòèíèí êîðëàíìàñûìû, éîõñà ãöðáÿòäÿ èëê èëëÿðäÿ öçëÿøäèêëÿðè ìÿèøÿò íàðàùàòëûãëàðûìû íÿòèúÿñèíäÿ ÿêèçëÿð àüûð õÿñòÿëÿíèð âÿ îíëàðû õèëàñ åòìÿê ìöìêöí îëìóð. Óøàãëàð áèð ýöíäÿ äîüóëäóãëàðû êèìè, áèð ýöíäÿ äÿ áó äöíéàíû òÿðê åäèð, øàèð àòàíûí âÿ íèñýèëëè àíàíûí ãÿëáèíÿ éàðà öñòöíäÿí éàðà âóðóðëàð. Àèëÿíèí ùÿéàòûíäà áàø âåðÿí áó ôàúèÿ À.Èëäûðûìûí “Áèð ýöíäÿ þëÿí” àäëû øåðèíäÿ ÷îõ òÿñèðëè ÿêñèíè òàïìûøäûð: Ìÿí äåéèðäèì êè, áèð ýöí âàðûá àíà éóðäóìà, Þïÿðñèíèç àíàìûí òîç áàñàí ìÿçàðûíû. Þçëÿäèéèì î ýöíäÿ ìÿí þëìöø îëñàì áåëÿ, Ñèç ìÿíñèç ýÿçÿðñèíèç Áàêûíûí Õÿçÿðèíè. Ëÿíÿò îëñóí ìÿíÿ éàð îëìàéàí áó ôÿëÿéÿ, Äöøìÿí êÿñèëäè ìÿíäÿ éàøàðàí ùÿð äèëÿéÿ...

Ìöÿëëèôèí þçöíöí äÿ, áÿäáÿõò êþðïÿëÿðèí àíàñûíûí äà ìÿíÿâè ñàðñûíòûñû ÷îõ áþéöê èäè. À.Èëäûðûì þçöíäÿ äàõèëè áèð ìöãàâèìÿò ãöââÿñè òàïûá äþçöð, Çèâÿð õàíûìû äà äþçìÿéÿ ÷àüûðûðäû: Àüëàìà... äóéóëìàñûí ãöðáÿòèí ÷ÿòèíëèéè, Àüëàìà... ãûðûëìàñûí ãÿëáèìèí ìÿòèíëèéè... Áèð ýöíäÿ èêè ãóðáàí... çÿððÿúÿ òóòìàäûì éàñ, Ìÿí áó éîëñóç ùþêìö äÿ éåíÿ ñÿðõîø äèíëÿäèì. Àù... áèð ýöí äþíÿ áèëñÿì ñÿíÿ, åé íàçëû Ãàôãàç... Ìÿí éàëíûç ñÿíèí åøãèí, ùÿñðÿòèíëÿ èíëÿäèì...

63

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Áó èíëÿéèø äöíéàäà ãÿùðèí ÿí èìàíñûçû, Éàëíûç áó èíëÿéèøäèð ãÿëáèìäÿ à÷àí ñûçû...

Áèð ýöíäÿ ãÿðèá áèð àèëÿäÿí ýåäÿí èêè, ãóðáàíà “éàñ òóòìàìàã” À.Èëäûðûì êèìè ùÿãèãÿòÿí äÿ ìÿòèí øàèðèí ãÿëáèíäÿêè äàü áîéäà Àçÿðáàéúàí äÿðäèíèí ìöãàáèëèíäÿ ìöìêöí îëà áèëÿðäè. “Áèð ýöíäÿ þëÿí” øåðèíäÿí áÿùñ åäÿí Àëïòÿêèí îíó Àðèô Ïàøà, Ðÿúàèçàäÿ Ìàùìóä ßêðÿì áÿé êèìè øàèðëÿðèí ìÿðñèéÿëÿðèëÿ ìöãàéñÿ åäèð âÿ áåëÿ áèð íÿòèúÿéÿ ýÿëèð êè, “ÿýÿð áóíà ìÿðñèéÿ äåìÿê úàèçäèðñÿ, áó øåèð ùÿð øåéäÿí ÿââÿë âÿòÿí ìÿðñèéÿñèäèð”. Ùàãëû ãÿíàÿòäèð. Äîüðóäàí äà, áó øåèðäÿ ìöÿëëèôè èíëÿäÿí, ýþéíÿäÿí, éàëíûç èòèðäèéè îüëàíëàðûíûí àòà ãÿëáèíäÿêè àüûð ÿëÿìè, êÿäÿðè äåéèë, ùÿì äÿ âÿ äàùà ÷îõ éàäëàðûí èñòèëàñûíà ìÿðóç ãàëìûø Àçÿðáàéúàíûí ñîíó ýþðöíìÿéÿí ìàòÿìèäèð. Ìÿí éóõàðûäà àäû ÷ÿêèëÿí ìÿðñèéÿ ìöÿëëèôëÿðèíèí ñûðàñûíà ß.Úàâàäû äà ÿëàâÿ åäÿðäèì. À.Èëäûðûìûí àèëÿñèíèí ìàòÿìèíäÿí áèð ãÿäÿð ÿââÿë 1934-úö èëäÿ îíóí äà àèëÿñèíäÿ áþéöê áèð ôàúèÿ áàø âåðìèø, 15 éàøëû ýþçÿë âÿ àüûëëû ãûçû Àëìàñ ñàüàëìàç õÿñòÿëèêäÿí þëìöø, ß.Úàâàä äà áó ìöíàñèáÿòëÿ öðÿêëÿðè ïàð÷àëàéàí áèð ìÿðñèéÿ éàçìûøäû... À.Èëäûðûìûí éóðäóíà âàðìàéàí, åëèíäÿ ýÿçìÿéÿí áó þâëàäëàðû òÿãðèáÿí éàðûì ÿñðäÿí ñîíðà êèòàá ñÿùèôÿëÿðèíäÿ, øåèð ìèñðàëàðûíäà îëñà äà, þç àòàëàðûíûí àðçóñóíà ÿìÿë åòäèëÿð. Îíëàðûí ñîíðàëàð äöíéàéà ýÿëìèø Àðàç àäëû øàèð ãàðäàøû èñÿ 1992-úè èëäÿ Àçÿðáàéúàíà ýÿëèá äîüìàëàðû èëÿ, àíà òîðïàãëà ýþðöøäö. Áóíóíëà äà íàêàì àòàñûíûí ðóùóíó øàä åòäè.1 Òàëåéèí ãöðáÿòäÿ éàøàìàüà ìÿêóì åòäèéè øàèðèí ìÿòèíëèéèíèí àðõàñûíäà íåúÿ àüðûëàð, àúûëàð, ñûçûëòûëàð, ýþéíÿðòèëÿð äóðäóüóíó àéäûí òÿñÿââöð åòìÿê ö÷öí îíóí àøàüûäàêû èêè øåðèíäÿí íöìóíÿëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿéÿ åùòèéàú âàð.

1945-úè èëäÿ 38 éàøûíäà èêÿí ãÿëÿìÿ àëäûüû “Øèêàéÿò” øåðèíäÿí: Ìÿíèì äÿ äÿðäèì âàð, ùÿêèì, äèíëÿ ñÿí: Þìöð êèòàáûìû ãàðàëàíìûø éàç! Êå÷äè îòóç ñÿêêèç èëèì, ùå÷ îëäó, Ãÿëáèìè éöç éåðäÿí ïàðàëàíìûø éàç! __________ 1 Àðàç Àëìàç 1993-úö èëäÿ Øöâÿëàíäà âÿôàò åòìèøäèð.

64

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

1948-úè èëäÿ éàçûëäûüûíû ýöìàí åòäèéèì “Þëìÿêìè, éàøàìàãìû?” øåðèíäÿí: Âÿðÿì îëñà, ùþêìöíö òåç áèëäèðèð, ßúÿë ýÿëèð, ñîëüóí öçö ýöëäöðöð. Èéèðìè èëäèð íÿ áèòèð, íÿ þëäöðöð, Úèéÿðëÿðäÿí ãîïàí àù äà ãàëìàäû, Öç òóòàúàã áèð äÿðýàù äà ãàëìàäû!

Äèããÿò éåòèðäèêäÿ ùÿòòà áÿçè øåèðëÿðèíè éàçàðêÿí øàèðèí ùàíñû êîíêðåò ùÿéÿúàíëàðû éàøàäûüûíû äà òÿõìèí åòìÿê îëóð. Åëÿ “Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ!” øåðèíè ýþòöðÿê. Éÿãèí êè, ÿéàëÿò èäàðÿëÿðèíäÿ èøëÿðêÿí òàíûø îëóá, öíñèééÿò ñàõëàäûüû äîñòëàðû àðàñûíäà îíóí ùàëûíà àúûéàíëàð îëóá. Îíëàðäàí À.Èëäûðûìà òÿñêèíëèê âåðèá, ñÿìèìèééÿòëÿ áåëÿ äåéÿíëÿð äÿ òàïûëûá êè, “þçöíö ÷îõ öçìÿ, àù-íàëÿ åòäèéèí áÿñäèð, ÿòðàôûíäà ÷àüëàéàí úàíëû ùÿéàòëà ãàéíàéûá-ãàðûø, äå-ýöë, ýþð ïîåçèéàíûí íÿ ãÿäÿð ðÿíýàðÿíý ìþâçóëàðû âàð, òÿêúÿ ãÿðèáëèéèí òÿðÿííöìöíäÿí íÿ ÷ûõàð, àõû ñÿí éàõøû øàèðñÿí, èñòåäàäûíû íèéÿ ìÿùâ åäèðñÿí?” âÿ è.à. Øöáùÿñèç, õåéèðõàù íèééÿòëÿ äåéèëñÿ äÿ, áó òÿñêèíëèê À.Èëäûðûìûí ãÿëáèíäÿêè âÿòÿí éàðàñûíû äàùà áÿðê ýþéíÿòìèø âÿ åëÿ áó îâãàòäàí äà àøàüûäà éàëíûç ñîí áåéòëÿðèíè âåðäèéèì äþðä áÿíäëèê “Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ!” øåðè éàðàíìûøäûð: ... Íåéëÿéèì, ôÿëÿê ìÿíè ìÿùêóì åòìèø ãöðáÿòÿ, Ëÿíÿò îëñóí ñóíäóüó àüó äîëó øÿðáÿòÿ!.. ... Èíñàíà ÿí ìöãÿääÿñ ñÿàäÿò, óúà äèëÿê – Ñåâýèëèëÿð éàíûíäà, äîüäóüó éåðäÿ þëìÿê... ... Áèð úÿùÿííÿì îëñà äà ìÿíÿ þç éóðäóì ýÿðÿê, Àòûëàðàì ãîéíóíà ñåâèíÿðÿê, ýöëÿðÿê. ... Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ, øåðèìÿ, ùÿâÿñèìÿ, Ùàðäàñàí, åé íàçëû éóðä, ñÿñ âåð ìÿíèì ñÿñèìÿ!

Ëàêèí À.Èëäûðûìûí ãöðáÿò èëëÿðè éàðàäûúûëûã áàõûìûíäàí ÿñëà ùÿäÿð êå÷ìÿìèøäèð. Î, Òöðêèéÿäÿ Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíûí, ãöðáÿò ëèðèêàìûçûí òÿêðàðñûç íöìóíÿëÿðèíè éàðàòìûø, áöòöí èñòåäàäûíû ýÿíúëèéèí àçàäëûã âÿ ìèëëè èñòèãëàë

65

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíÿ ùÿñð åòìèøäèð. Éóõàðûäà âåðäèéèì íöìóíÿëÿðäÿ, åëÿúÿ äÿ Âÿòÿí ùÿñðÿòèíèí èôàäÿñè îëàí áèð ñûðà äèýÿð ÿñÿðëÿðèíäÿ þçöíö ýþñòÿðÿí ìÿéóñëóüóí ÿñàñ ñÿáÿáè èñÿ î èäè êè, øàèð áîëøåâèê èñòèëàñûíà ìÿðóç ãàëàí äîüìà éóðäóíà, ùöãóãëàðû èìïåðèéà ñîëäàòëàðûíûí àéàãëàðû àëòûíäà òàïäàíàí õàëãûíà êþìÿê ÿëèíè óçàäà áèëìèð, äÿìèð ïÿðäÿíè äàüûäûá, äàðà äöøìöø åëèíÿ-îáàñûíà éàðäûì ýþñòÿðÿ áèëìèðäè. Îüëóíóí ñèòÿìëè àéðûëûüûíà äþçÿ áèëìÿéÿí Íèñÿ õàíûì 1939-úó èëäÿ äöíéàñûíû äÿéèøìèøäè. 1940-úû èëäÿ èñÿ Ùàúû ßáäöëìÿùÿììÿäè “Òöðêèéÿäÿêè îüëóíëà ÿëàãÿí âàð!” äåéÿ ùÿáñ åòìèø, ëàêèí òóòàðëû áèð ñöáóò òàïûëìàäûüûíà ýþðÿ ãûðõ ýöíäÿí ñîíðà àçàä åòìèøäèëÿð. À.Èëäûðûìûí àòàñû îüëóíà ùÿñðÿò ãàëìûø ýþçëÿðèíè 1945-úè èëäÿ éóììóøäóð. Àäûíà À.Èëäûðûìûí Òöðêèéÿäÿ øåèðëÿð ãîøäóüó éåýàíÿ áàúûñû Ñîíà õàíûìûí äà òÿáè âàðìûø, àèëÿ öçâëÿðè âÿ éàõûí ãîùóìëàðûíûí ÿùàòÿñèíäÿ ñèíÿäÿí øåèðëÿð äåéÿðìèø. Óçóí ñöðÿí àüûð õÿñòÿëèêäÿí ñîíðà 1982-úè èëäÿ âÿôàò åòìèøäèð. Ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá, À.Èëäûðûìûí âàëèäåéíëÿðè âÿ éàõûí ãîùóìëàðû áàðÿäÿ ìÿíÿ ÿòðàôëû ìÿëóìàò âåðÿí øöâÿëàíëû èø àäàìû Ùàúûàüà Àëìàñçàäÿéÿ – øàèðèí ãàðäàøû îüëóíà þç äÿðèí ìèííÿòäàðëûüûìû áèëäèðèðÿì. À.Èëäûðûì Òöðêèéÿäÿ 17 èë éàøàìûøäûð. Øÿðãè Àíàäîëóíóí ÿéàëÿò øÿùÿðëÿðèíäÿ î, ìöõòÿëèô èäàðÿëÿðäÿ êàðýöçàðëûãëà, êàòèáëèêëÿ ìÿøüóë îëìóø, áèð ìöääÿò ìöÿëëèìëèê äÿ åòìèøäèð. Þìðöíöí 12 èëèíè éàðàäûúûëûüûíû äàâàì åòäèðìÿêëÿ éàíàøû, Ãàðàáåýàí, Õàíêÿíäè, Áàëûáÿé, Ìóøàí, Èðÿñè áóúàã ìöäèðëèéèíäÿ (ãÿñÿáÿ áÿëÿäèééÿñèíäÿ) ÷àëûøìûøäûð. 1952-úè èëèí 14 éàíâàðûíäà, áàçàð åðòÿñè ýöíö âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ ùÿìèøÿ íÿìëè îëàí ýþçëÿðèíè ÿáÿäè éóìàíäà äà î, Ìàëàòéàíûí Ãàëÿ ãÿñÿáÿñèíäÿ áÿëÿäèééÿ èäàðÿñèíäÿ èøëÿéèðäè. Øàèðèí ö÷ îüëó ãàëìûøäûð. Àâðîïàäà àëè òÿùñèë ýþðìöø Àçÿð Èñòàíáóëäà éàøàéûð. Ìÿäÿí ìöùÿíäèñèäèð. Àíàñû Çèâÿð õàíûì äà îíóíëà îëóð. Îäõàí Èñòàíáóëäà ñöðöúöäöð. Áàêûõàí èñÿ Àëìàíèéàíûí Ôðàíêôóðò øÿùÿðèíäÿ éàøàéûð, áèçíåñëÿ ìÿøüóëäóð.

66

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÂßÒßÍÄß ÉÀÇÄÛÃËÀÐÛ Àëìàñ Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàí ìöùàúèðÿò ÿäÿáèééàòûíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí áèðè îëäóüóíó éóõàðûäà ãåéä åòìèøäèì âÿ áó áàðÿäÿ êèòàáûí ìöâàôèã ôÿñëèíäÿ äàùà ÿòðàôëû áÿùñ îëóíàúàãäûð. Áóíóíëà áåëÿ, íÿçÿðÿ àëûíìàëûäûð êè, ìèíëÿðëÿ äèýÿð àçÿðáàéúàíëû êèìè À.Èëäûðûì äà ãöðáÿò þëêÿéÿ ýÿçìÿéÿ, “ùàâàñûíû, ñóéóíó äÿéèøìÿéÿ”, éàõóä òóðèñò ñèôÿòèëÿ, íÿùàéÿò, ùàíñûñà øÿõñè àìáèñèéàñû óúáàòûíäàí ýåòìÿìèøäè. Çàìàí àäëàíàí íÿùðèí àìàíñûç äàëüàëàðû îíëàðû éóðäóíäàíéóâàñûíäàí ãîïàðûá ãöðáÿòÿ ñàëìûø, áó áÿäáÿõòëÿð îí èëëÿð áîéó åëäÿí-îáàäàí, ÿçèç àäàìëàðûíäàí, äîüìà õàëãäàí àéðû éàøàìàüà ìÿúáóð îëìóøäóëàð. Ëàêèí ìÿøùóð õàëã áàéàòûñûíûí èêèíúè áåéòèíèí áåëÿ áèð âàðèàíòû äà åë àðàñûíäà äîëàøìàãäàäûð: ... Ãöðáÿò úÿííÿò îëñà äà Þëìÿéÿ âÿòÿí éàõøû.

Ýþðöíöð, þçö êèìè ãÿðèáëÿðèí ùèññ âÿ ùÿéÿúàíëàðûíû èôàäÿ åäÿðêÿí À.Èëäûðûì äà áèð øåðèíäÿ áàéàòûíûí ìÿùç áó âàðèàíòûíäà ñàáèòëÿøìèø îâãàòà ÿñàñëàíìûøäûð: Òîõóíìà, òîõóíìà, äÿðäëèäèð áàøûì, Áóðàõ, þç éàðàìà äÿðìàí åäèì ìÿí! Óçàãäà ãàëäûãúà òîðïàüûì-äàøûì, Úÿííÿò îëñà, áó äöíéàéû íåäèì ìÿí?!

Áÿñ À.Èëäûðûìûí òîðïàüûíäà-äàøûíäà, áó ãÿäÿð àòÿøèí áèð ìÿùÿááÿòëÿ ñåâäèéè âÿòÿíèíäÿ íÿëÿð áàø âåðìèøäè êè, øàèð îíäàí óçàãëàøìàëû îëìóøäó? Îêòéàáð èíãèëàáû íÿòèúÿñèíäÿ Ðóñèéà èìïåðèéàñû ñöãóòà óüðàìûø, õàëãëàð ùÿáñõàíàñû îëàí áþéöê áèð þëêÿíèí âÿòÿíäàøëàðû øöàð âÿ äåêðåòëÿðäÿ äÿ îëñà, ìèëëè âÿ èúòèìàè çöëìäÿí õèëàñ îëìàüà áàøëàìûøäûëàð. Áóíóíëà áåëÿ, èíãèëàáûí ýåäèøèíäÿ åëÿ äÿùøÿòëè âàñèòÿëÿðÿ ÿë àòûëìûø, åëÿ êîáóä ÿéèíòè âÿ ñàïûíòûëàðà éîë âåðèëìèøäè êè, áóíëàðûí íÿéèí áàùàñûíà áàøà ýÿëäèéèíè àíúàã ñîí çàìàíëàðäà äèëÿ ýÿòèðìÿê ìöìêöí

67

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

îëìóøäóð. Áÿëè, èíãèëàá þçöíöí èëê ìÿðùÿëÿñèíäÿ úàçèáÿäàð øöàðëàðëà î çàìàíêû ýÿíúëèéèí ýþçëÿðèíè ãàìàøäûðñà äà, òåçëèêëÿ, “êþùíÿ ùàìàì, êþùíÿ òàñ” ìÿñÿëèíäÿ ÿêñèíè òàïàí âÿçèééÿò áÿðãÿðàð îëìóø, õöñóñÿí óúãàðëàðäà èúòèìàè âÿ ìèëëè àçàäëûã èäåàëëàðû àìàíñûç òÿçéèã âÿ çÿðáÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëìûøäû. Ðóñèéà èìïåðèéàñûíûí ÿéàëÿòëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ èíãèëàáûí áó àúû áÿùðÿëÿðèíäÿí ÿí ÷îõ çÿðÿð ÷ÿêÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí èäè. Áèð äÿ îíà ýþðÿ êè, öçâëÿðèíèí áþéöê ÷îõëóüó åðìÿíè ìèëëÿò÷èëÿðèíäÿí èáàðÿò îëàí Áàêû êîììóíàñû èíãèëàá àäûíäàí òàðèõäÿ ýþðöíìÿìèø þçáàøûíàëûãëàðà éîë âåðèð, Áàêû, Øàìàõû, Ãàðàáàü, Íàõ÷ûâàí âÿ Çÿíýÿçóðäà ÿêñèíãèëàáà ãàðøû ìöáàðèçÿ ïÿðäÿñè àëòûíäà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñîéãûðûìûíû òÿøêèë åäèá, ùÿéàòà êå÷èðèðäè. Õàëãûìûçûí òàëåéèíèí ùÿëë îëóíäóüó áó ÷îõ àüûð òàðèõè èúòèìàè-ñèéàñè øÿðàèòäÿ, 1918-úè èë ìàé àéûíûí 28-äÿ ìèëëÿòèìèçèí ãåéðÿòëè îüóëëàðû, ìöòÿôÿêêèð çèéàëûëàðû Àçÿðáàéúàí Úöìùóðèééÿòèíèí éàðàäûëäûüûíû åëàí åòäèëÿð. Òåçëèêëÿ ùþêóìÿò ìöâÿããÿòè ãÿðàð òóòäóüó Ýÿíúÿäÿí Áàêûéà êþ÷öá, äàùà êîíêðåò âÿ ñÿìÿðÿëè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Úÿìèñè èêè èë (23 àé) ÿðçèíäÿ þëêÿìèçäÿ ìèëëè-äåìîêðàòèê ùþêóìÿòèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà áþéöê èúòèìàè-ñèéàñè, èãòèñàäè, ìÿäÿíè òÿäáèðëÿð ïðîãðàìû ùÿéàòà êå÷èðèëèðäè. Õàëã ÿñèë èñòèãëàëèééÿòèí èëê áÿùðÿëÿðèíè äàäìàüà áàøëàäû. Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè îðäóñó éàðàäûëäû, ðåñïóáëèêàíûí èëê àëè ìÿêòÿáè – Áàêû Äþâëÿò Óíèâåðñèòåòè òÿñèñ åäèëäè, ìèëëè ìÿêòÿáëÿðèí ýåíèø øÿáÿêÿñè ôÿàëèééÿòÿ áàøëàäû. Èñòåäàäëû àçÿðáàéúàíëû ýÿíúëÿðäÿí 99 íÿôÿðè éöêñÿê èõòèñàñ òÿùñèëè àëìàã ö÷öí Àâðîïàíûí ìÿðêÿçè øÿùÿðëÿðèíäÿêè àëè ìÿêòÿáëÿðÿ ýþíäÿðèëäè, õàëãûí ìÿíÿâè ùÿéàòûíäà äèð÷ÿëèø ÿùâàëè-ðóùèééÿñè ýöúëÿíäè. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, 1920-úè èë àïðåëèí 28-äÿ Êèðîâ, Îðúîíèêèäçå, Ìèêîéàí âÿ áàøãàëàðûíûí áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè ÕÛ Ãûçûë Îðäó Áàêûéà ýèðìèø âÿ Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíè éûõûá, ìèëëÿòèìèçèí þíúöëëÿðèíÿ äèâàí òóòìóøäó, õàëãûí ìèëëè àçàäëûã èäåàëëàðû áîëøåâèê-äàøíàê îðäóñóíóí àéàãëàðû àëòûíäà òàð-ìàð åäèëìèøäè. Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí ìÿðêÿçäÿ âÿ éåðëÿðäÿ úàëûøàí ÿí ôÿàë õàäèìëÿðè òÿãèá îëóíìóø, ùÿáñ åäèëìèø, ýöëëÿëÿíìèø, ãûñà ìöääÿòäÿ ÷îõëó õàíûìàíëàð ó÷óðäóëóá, òèôàãëàð äàüûäûëìûø, îúàãëàð ñþíäöðöëìöøäö.

68

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãûòëûã, àúëûã øÿùÿð âÿ êÿíäëÿðè ÿëäÿí ñàëìûøäû. Ñîí îíèëëèêëÿðäÿ òÿçÿúÿ äèð÷ÿëÿðÿê, êëàññèê Øÿðã âÿ Ãÿðá öñëóáëàðûíäà òèêèëìèø áèíàëàðû èëÿ Ðóñèéà âÿ Àâðîïà ïàéòàõòëàðûíà ìåéäàí îõóìàüà áàøëàìûø Áàêûíûí áèð ÷îõ ýþçÿë òèêèëèëÿðè, ìåìàðëûã àáèäÿëÿðè õàðàáà ãîéóëìóø, èíäèêè “Ñÿàäÿò ñàðàéû”íûí ìÿðìÿð ïèëëÿêàíû éàíûíäàêû ìÿùÿúúÿðÿ àòëàð áàüëàíìûø, ìÿñúèäëÿðäÿêè ìöãÿääÿñëèê ðÿìçëÿðè ñîëäàò ÷ÿêìÿëÿðè àëòûíäà òàïäàíìûøäû.

13-14 éàøëàðûíäà éåíèéåòìÿ îëàí À.Èëäûðûì áöòöí áó ùàäèñÿëÿðè ýÿëÿúÿê øàèð ãÿëáèíèí ùÿññàñ ýþçëÿðèëÿ ìöøàùèäÿ åäèðäè. Òÿáèèäèð êè, îíóí øöóðëó ùÿéàòû, ìÿíÿâè ãÿíàÿòëÿðè áó äÿùøÿòëè ùàäèñÿëÿð ÿñàñûíäà òÿøÿêêöë òàïûðäû. Ùÿìèí ãÿíàÿòëÿð À.Èëäûðûìûí éàääàøûíà ÿáÿäèëèê ùÿêê îëóíäó âÿ øåèðëÿðèíäÿ äÿ þçöíö àøêàð ñóðÿòäÿ ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Äîüìà òîðïàüûíû ñàðìûø âÿùøÿòëÿðè ýþðÿ-ýþðÿ èíãèëàáû, ãûðìûçû áàéðàüû âÿñô åäÿí ìöÿëëèôëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã, À.Èëäûðûì èëê øåèðëÿðèíäÿ áþéöê áÿøÿðè ìþâçóëàð èøëÿéÿí Ù.Úàâèäèí àðäûíúà, Àçÿðáàéúàíû, îíóí òÿáèÿòèíè, õàëãûíûí àúû òàëåéèíè þçöíÿìÿõñóñ áèð òÿðçäÿ ÿäÿáèééàòûìûçà ýÿòèðÿí ß.Úàâàäûí àðõàñûíúà ýåäèðäè. Äåéÿ áèëÿðëÿð êè, áàøãàñûíûí àðõàñûíúà ýåòìÿê ÿñèë øàèðÿ áàø óúàëûüû ýÿòèðìèð. Äîüðóäóð. Ëàêèí íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, î çàìàí ÷îõ ýÿíú îëàí À.Èëäûðûìûí èäåàë ùåñàá åòäèéè áó ñÿíÿòêàðëàð úàâàí èñòåäàäëàðû þç ïåøÿ ãàçàíëàðûíäà áèøèðèá ùàñèëÿ éåòèðÿí øàèðëÿðäÿí äåéèëäèëÿð. À.Èëäûðûì þç ìöÿëëèìëÿðèíäÿí øåðè, ñÿíÿòè óúà òóòìàüû, ìèëëÿòè, õàëãû ñåâìÿéè, îíó þç ñÿñè, þç äÿñòè-õÿòòè èëÿ, ãÿëáèíèí ÿí äÿðèí ýóøÿñèíäÿí ãîïàí ñÿìèìèééÿòëÿ òÿðÿííöì åòìÿéè þéðÿíèð, áàøëûúàñû èñÿ, þç ìöÿëëèìëÿðèíèí äÿáäÿ îëàí øöàðëàðà óéìàìàñûíäàí, ìÿñëÿêÿ ñÿäàãÿòëÿðèíäÿí íöìóíÿ ýþòöðöðäö. Ìÿíáÿëÿðäÿ áåëÿ áèð ãåéäÿ ðàñò ýÿëìÿê îëóð êè, âàõòèëÿ À.Èëäûðûìûí äàüëàðà ùÿñð åòìèø îëäóüó áèð øåðè Òöðêèéÿäÿ “Ùÿéàò” äÿðýèñèíäÿ íÿøð åäèëìèø, áó äà ýÿíú øàèðèí ñèéàñè òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàñûíû øÿðòëÿíäèðÿí àìèëëÿðäÿí áèðè îëìóøäóð. Øåðèí þçö, äÿðú îëóíäóüó äÿðýèíèí èëè, íþìðÿñè èñÿ ýþñòÿðèëìÿìèøäèð. ßëèìèçäÿ À.Èëäûðûìûí “À äàüëàð!” ðÿäèôëè ö÷ øåðè âàð. Áóíëàðäàí áèðèíúèñè âÿ èêèíúèñè þç ðÿäèôëÿðèíÿ óéüóí

69

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

îëàðàã “À äàüëàð!” àäû àëòûíäà, ö÷öíúöñö èñÿ “Äàüëàðà âèäà” áàøëûüû èëÿ íÿøð îëóíìóøäóð. Ãåéä åäèì êè, ñîíóíúó øåðèí àäû èëÿ ìÿçìóíó âÿ ñÿðëþâùÿàëòû ãåéäè àðàñûíäà áèð óéüóíñóçëóã þçöíö ýþñòÿðèð. ßñëèíäÿ áó øåèð Äàüûñòàíà ñöðýöí åäèëÿí øàèðèí Áàêûäàí àéðûëàðêÿí éàøàäûüû àüûð, ÿçàáâåðèúè äóéüóëàðûí èôàäÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà éàçûëìûø “Äàüûñòàíà ñöðöëöðêÿí” ãåéäè, ùàáåëÿ øåðèí àéðû-àéðû áÿíäëÿðèíäÿí àëäûüûì “Äîüìà éóðäó òÿðê åäèá àòûëäûì äèéàðäèéàð”, “Îô... Áàêû, áó àéðûëûã ìÿíÿ þëöìäÿí áåòÿð” êèìè ìèñðàëàð äà äåéèëÿíÿ ñöáóòäóð. Áèð äÿ êè, Áàêûäàí Äàüûñòàíà ýåòìÿê ìöíàñèáÿòèëÿ éàçûëàí øåðèí “Äàüëàðà âèäà” àäëàíäûðûëìàñû ãÿðèáÿ äåéèëìè? “À äàüëàð!” ðÿäèôëè øåèðëÿðäÿí áèðèíäÿ èñÿ áåëÿ áèð áÿíä âàð: Ñþéëÿ, íÿäÿí ñÿñ âåðìÿéèð Õÿçÿðèì, Ìÿí êè, îíóí ùÿð äÿðäèíè éàçàðûì, Ñöðýöí îëóá óüðóíäà ùÿï ýÿçÿðèì, Ãèñìÿòèì áó óçóí éîëëàð, à äàüëàð!

Ýþðöíäöéö êèìè, áó øåèð äÿ àðòûã ñöðýöí îëóíäóüó ö÷öí Õÿçÿðäÿí (äîüìà åëëÿðäÿí) óçàã äöøìöø øàèðèí êþíöë ÷ûðïûíòûëàðûäûð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, âàõòèëÿ À.Èëäûðûìûí òÿãèáëÿðÿ ìÿðóç ãàëìàñûíà ñÿáÿá îëàí “À äàüëàð!” ðÿäèôëè ÿñÿðëÿðèí èíäèúÿ ùàããûíäà äàíûøäûüûì èêèñè éîõ, “Þïÿðêÿí àëíûíäàí ôöñóíëó áèð éàç” ìèñðàñû èëÿ áàøëàéàí áèðèíúèñèäèð. Áó øåèð äÿ êëàññèê ïîåçèéàìûçûí âÿ øèôàùè õàëã éàðàäûúûëûüûíûí áèð ñûðà íöìóíÿëÿðè êèìè, õàëã âöãàðûíûí, âÿòÿíèí óúàëûüûíûí, òÿáèÿò ýþçÿëëèêëÿðèíèí ðÿìçè êèìè ãÿáóë åäèëÿí “óëó äàüëàð”ûí òÿðÿííöìöíÿ ùÿñð åäèëìèøäèð. Áóðàäà âÿòÿíèí äÿ áó äàüëàð ãÿäÿð øÿðÿôëè, øàíëû âÿ âöãàðëû îëìàñûíäàí áÿùñ åäèëèð, ùÿð áèð þâëàäûíûí þçöíö àíà âÿòÿíè éîëóíäà ãóðáàí âåðìÿéÿ ùàçûð îëäóüó ïîåòèê âàñèòÿëÿðëÿ òÿñáèò åäèëèð. Ëàêèí ñöæåòèí îðòàñûíäà øåðÿ éåíè áèð ÿùâàë-ðóùèééÿ, ãÿì, êÿäÿð, éàñ ìîòèâè äàõèë îëóð: Òîðïàüûí úÿâàùèð, äàøëàðûí àëìàñ, Øàìëûãëàð ýåéèíìèø èïÿêäÿí ëèáàñ, Áÿçÿí áèëìÿì íå÷èí ñàõëàéûðñàí éàñ, Ãóçüóíäàí ÿñÿðêÿí éåëëÿð, à äàüëàð?..

70

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, Ãóçüóíäàí (Õÿçÿðäÿí) ÿñÿí éåëëÿð äåéÿðêÿí øàèð òÿáèÿò ùàäèñÿñè îëàí õÿçðè êöëÿéèíè éîõ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíà áÿëà êÿñèëìèø Ñîâåò èìïåðèéàñûíûí òÿçéèãèíè íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. Ãûøäà ñàùèëëÿðäÿ ùàâàíû ñîéóòñà äà, éàéäà ùÿìèøÿ ìöùèòÿ áèð òÿðàâÿò ýÿòèðÿí õÿçðè êöëÿéèíèí ÿñìÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð Àçÿðáàéúàíäà åëëÿð ùå÷ âàõò éàñ ñàõëàìàç. Øåèðäÿêè “éàñ” äÿðèí èúòèìàè ìÿíà èôàäÿ åäÿðÿê, õàëãûí áàøûíà ñîñèàëèçìèí ýÿòèðäèéè áþéöê ñèéàñè ôàúèÿíè, îíóí áèðáàøà íÿòèúÿñè îëàí îí ìèíëÿðëÿ àèëÿíèí äàüûëìàñûíû ÿêñ åòäèðìÿêäÿäèð. Àøàüûäàêû ìèñðàëàð ìÿùç àðàíëû-äàüëû áöòöí Àçÿðáàéúàíû áöðöìöø äÿùøÿòëÿðèí èôàäÿñèäèð: Çèðâÿíäÿ îéíàøàí ðöçýàðëàð àúû, Èëëÿðäèð ýþðöíìÿç áàøûíûí òàúû, Àíëàò êè, äÿðäèíèí íÿäèð ÿëàúû, Íÿäèð áó äóìàíäàí òöëëÿð, à äàüëàð?..

Áó ýÿòèðäèéèì íöìóíÿëÿð äÿ áèð äàùà äåìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, âàõòèëÿ Òöðêèéÿäÿ íÿøð îëóíàí âÿ øàèðè þç âÿòÿíèíäÿ èúòèìàè ãóðóëóø ö÷öí åòèáàðñûç àäàìëàð ñèéàùûñûíà ñàëäûðàí åëÿ ìÿùç áó, “À äàüëàð!” øåðè îëìóøäóð. Øàèðè àüëàéûá ñûòãàìàãäà, êå÷ìèø ýöíëÿðèí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêìÿêäÿ, ñöãóòà óüðàìûø êå÷ìèø ãóðóëóøà, äåâðèëìèø ñèíèôëÿðÿ “ìÿðñèéÿ” éàçìàãäà èòòèùàì åäÿíëÿðèí ÿëèíäÿ áó øåèð î çàìàí ÷îõ áþéöê äÿñòÿâóç ñàéûëûðäû âÿ ìöÿëëèô ö÷öí úèääè òÿùëöêÿ ìÿíáÿéè îëàðàã ãàëûðäû. Àïðåë ÷åâðèëèøèíèí èëê èëëÿðèíäÿí ìÿòáóàò áþéöê úàíôÿøàíëûãëà “øóðà öñóë-èäàðÿñè”íè àëãûøëàéûð, “öìóìõàëã” ãÿëÿáÿñèíèí åéôîðèéàñûíà ãàïûëûðäû. Èúòèìàè éûüûíúàãëàð äà áó èñòèãàìÿòäÿ àïàðûëûðäû. ßäÿáèééàòûí ãîúàìàí, òÿúðöáÿëè íöìàéÿíäÿëÿðè äåìÿê îëàð êè, ñóñìóøäóëàð. ßëè òÿçÿ ãÿëÿì òóòàí úàâàíëàðûí èñÿ áèð ãèñìè ùÿìèí åéôîðèéàäàí éàõàñûíû ãóðòàðà áèëìèðäè. Ôÿðäè äóéüóëàðäàí, ñåâýèäÿí, ùèúðàíäàí, õàëãûí êå÷ìèøèíäÿí, òÿáèÿò ìÿíçÿðÿëÿðèíäÿí ñþùáÿò à÷àíëàðà ùöúóìëàð îëóð, îíëàð àüëàáàòàí âÿ áàòìàéàí èòòèùàìëàðà ìÿðóç ãàëûðäûëàð, öìèäñèçëèêäÿ òÿãñèðëÿíäèðèëèðäèëÿð. À.Èëäûðûì áó úöð èòòèùàìëàðäàí, çÿðáÿëÿðäÿí þçöíö ãîðóìàã ìÿãñÿäèëÿ “Ìÿí äÿ àüëàìûðàì” àäëû áèð øåèð éàçûá “Ìààðèô âÿ

71

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ìÿäÿíèééÿò” æóðíàëûíäà ÷àï åòäèðèð (¹12, 1926-úû èë). Áó øåèðäÿ åëàí åäèëèðäè êè, àüëàìàã àúèçëÿðèí, éàçûãëàðûí, áÿäáÿõòëÿðèí èøèäèð. Àüëàìàüûí, àë÷àãëàðäà ñöðöíìÿéèí àõûðû ùå÷äèð: ßìÿëëÿðèìëÿ åòäèì ýþç éàøûìà ÿëâèäà, Ãÿëáèìäÿ èíäè öìèä áèð éöêñÿê áóëóäëó äàü. Þíöìäÿ ýþðöíìÿéèð íÿ ó÷óðóì, íÿ ãàçûã, Öìèäñèçëèê è÷èíäÿ àüëàéàíëàðà éàçûã!

À.Èëäûðûì àðòûã “àüëàìàäûüûíû” éàëíûç äåêëîðàñèéà êèìè åëàí åòìÿêëÿ ñöáóòà éåòèðÿ áèëìÿçäè. Ïðîëåòàð òÿíãèäè îíäàí áó äåêëîðàñèéàíû êîíêðåò àääûìëàðëà, éåíè ÿñÿðëÿðëÿ ñöáóò åòìÿéè ýþçëÿéèð âÿ òÿêèäëÿ òÿëÿá åäèðäè. Òÿêúÿ À.Èëäûðûìûí äåéèë, äèýÿð ýÿíú øàèðëÿðèí äÿ ÿñÿðëÿðèíäÿ áÿäèèëèê, øåðèééÿò ìÿñÿëÿëÿðèíÿ î ãÿäÿð ìÿùÿë ãîéàí éîõ èäè. “Íåúÿ éàçûðñàíéàç, ôÿðãè àçäûð, àììà éåíè ùÿéàòäàí éàç, éåíè ìþâçóëàðû èøëÿ âÿ ÿí áàøëûúàñû äà áóäóð êè, èíãèëàáè ãóðóëóøó òÿðèôëÿ, êîììóíèçìè òÿáëèü åò!” Áó åëÿ áèð âàõò èäè êè, Ùÿíÿôè Çåéíàëëû êèìè áèð òÿíãèä÷è “Îêòéàáð âÿ ýÿíú ãÿëÿìëÿð” àäëû ìÿãàëÿñèíäÿ øåðèééÿò ïðîáëåìèíäÿí áÿùñ åäÿíäÿ îíó ôîðìàëèçìëÿ åéíèëÿøäèðèð âÿ èäåîëîýèéàíûí áÿäèèëèéè öñòÿëÿìÿñèíÿ áèð íþâ ùàãã ãàçàíäûðûðäû. Ìÿñÿëÿí, Ñ.Ðöñòÿìèí øåèðëÿðèíè øÿðù åäÿðêÿí î éàçûðäû: “Ñöëåéìàí ôîðìàäàí àðòûã ìÿçìóíà äèããÿò åéëèéÿíëÿðäÿíäèð. Çàòÿí êîììóíèçì-ëåíèíèçì éîëóíó òóòàíëàð ôîðìàëèçìÿ ãàïûëìàç. Î, (Ñ.Ðöñòÿì – Á.Í.) ôÿðäèééÿòè êöòëÿéÿ ãóðáàí åäèð. Ñåâäàäàí ãà÷ûá ìöáàðèçÿéÿ ÷àüûðûð”. Ìÿãàëÿíèí áèð éåðèíäÿ ìÿñÿëÿ äàùà êîíêðåò øÿêèëäÿ ãîéóëóðäó: “Êîììóíèñò èäåîëîæèñèíäÿí óçàã îëàíëàðäàí, ÿñðè, ùÿéàòû ìàòåðèàëèñòúÿ àíëàìàéàíëàðäàí ùå÷ áèð ãöââÿòëè ÿñÿð ýþçëÿíìÿñèí” (“Îêòéàáð àëîâëàðû”, Áàêû, 1927, ñÿù.65). Áó òÿëÿáëÿðÿ ÿìÿë îëóíàðàã éàçûëìûø âÿ “Îêòéàáð àëîâëàðû”íäà äÿðú îëóíìóø “øåèð” íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè ßáäöëáàãè Ôþâçèíèí “Ñÿíàéåëÿøäèðìÿ èñòèãðàçû”äûð: Èíãèëàá÷û Ðóñèéà âåðìèø úàùàíà ìàéà, Îêòéàáð èëê àääûì àòìûø ñîñèàëèçìàéà...

72

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Íÿ ãÿäÿð øèò âÿ öðÿê áóëàíäûðàí ìÿòëÿá! Ùÿìèí èëëÿðäÿ “ïàëàçà áöðöí, åëíÿí ñöðöí” ìÿñÿëèíäÿ îëäóüó êèìè, À.Èëäûðûì äà àéðû-àéðû øåèðëÿð éàçìàüà ìÿúáóð îëìóø âÿ îíëàðäàí áÿçè íöìóíÿëÿðè äÿðú åòäèðìèøäè (“Ìàéûñ ýþçÿëèíÿ”, “Àíàìûí ãûçûíà”, “Äöí-áóýöí” âÿ è.à.). “Äöí-áóýöí” Ñ.Ðöñòÿìëÿ áèðýÿ éàçûëìûø “ãàôèéÿñèç ìÿíçóìÿäèð”. Ùàäèñÿëÿð àðàäà ñÿêêèç èë ôÿðã îëìàãëà Ïåòåðáóðãäà áàøëàéûð, Áàêûäà äàâàì åäèð âÿ ãóðòàðûð. Ìÿãñÿä Ïåòåðáóðãäàêû Îêòéàáð ùàäèñÿëÿðèíèí òÿñâèðè ôîíóíäà Áàêû èø÷èëÿðèíÿ âåðèëìèø “ñÿàäÿò”èí òÿðÿííöìöíäÿí èáàðÿò èäè. Îêòéàáðûí ìàùèééÿòèíè, îíóí õàëãëàðûí òàëåéèíäÿ îéíàäûüû äÿùøÿòëè äàüûäûúû ðîëó äöçýöí òÿñÿââöð åòìÿéÿí 19-20 éàøëû ýÿíú ìöÿëëèôëÿð î çàìàí ÷îõ ýåíèø éàéûëàí ñèéàñè øöàðëàðûí òÿñèðèíÿ ãàïûëìûø âÿ òÿáëèüàò ñÿúèééÿñè äàøûéàí çÿèô áèð éàçû éàçìûøäûëàð. Ôÿùëÿëÿð Âàñèëè âÿ Ñåðýåé, Èø÷è Ñÿìÿä âÿ Èø÷è Ãóðáàí òÿùðèô îëóíìóø ïðîòîêîë öñëóáóíäà ìöêàëèìÿ åäèðëÿð. Òÿñâèð îëóíàí ùÿéàòà, ìÿñÿëÿëÿðÿ íàáÿëÿäëèê î äÿðÿúÿäÿäèð êè, ìöÿëëèôëÿð ÿñÿðäÿêè ïåðñîíàæëàðäàí èêè ãàðäàøûí áèðèíÿ Ñåðýåé, äèýÿðèíÿ Ñåðéîæà àäû ãîéìóøäóëàð. Éÿíè ýÿíú ìöÿëëèôëÿð áóíóí ôÿðãèíÿ âàðà áèëìÿìèøäèëÿð êè, áèð àèëÿäÿ äîüóëìóø èêè óøàüà åéíè àäû âåðìÿçëÿð. Ðóñëàð àðàñûíäà Ñåðéîæà äà, Ñåðýåé äÿ ÿñëèíäÿ áèð àäûí èêè èôàäÿ ôîðìàñûäûð. Ñåðýåé êè÷èê îëàíäà, éåíèéåòìÿëèê ÷àüëàðûíäà éàõûí àäàìëàðû, àèëÿ öçâëÿðè îíà Ñåðéîæà äåéÿ ìöðàúèÿò åäèðëÿð... 200 ìèñðàéà éàõûí îëàí áó ìÿòíäÿ òÿñâèðëÿð ñîëüóí, ñöæåò íàãèñ, äèë êÿëÿ-êþòöðäöð. Äöíÿíëÿ áó ýöíöí, éÿíè 1917-úè èëäÿí ÿââÿëêè äþâðàíëà 1920-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíûí ìöãàéèñÿñèíè âåðÿí áó “ãàôèéÿñèç ìÿíçóìÿ”, äåìÿê îëàð êè, ùÿì äÿ ìÿçìóíñóç ìÿíçóìÿ, î çàìàí éàëíûç òÿáëèüàò íàìèíÿ äÿðú îëóíà áèëÿðäè: Áèð çàìàí èíñàí îëìàéàí èø÷è Ùÿï ÷àìóðëàð è÷èíäÿ èíëÿðêÿí Áÿéÿ ùàã âåðÿ äåéèá äÿ ãîâàëàéàðäû. ßí íÿùàéÿòäÿ ùàã éåðèí áóëäó. Øèìäè àðòûã áèð ùþêì îëìóøäó. ßñðèí öñòöíäÿ îä ñà÷àð ÷ÿêèúè, Öíñ åäÿð ùÿð òÿðÿôäÿ, ùÿð éåðäÿ Áÿíèì ùàããûì äåéÿí î ýóðëó ñÿñ.

73

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áèðèíúè ìèñðàäàí áåëÿ ÷ûõûð êè, ýóéà “áèð çàìàí” ôÿùëÿ èíñàí äåéèëìèø (?). Ýþðöíöð, ìöÿëëèôëÿð (äàùà äÿãèã äåñÿê – ìöÿëëèô) äåìÿê èñòÿìèøëÿð êè, “âàõòèëÿ ôÿùëÿ èíñàí éåðèíÿ ãîéóëìóðäó”, éàõóä “èíñàí ùåñàá îëóíìóðäó”. Ö÷öíúö ìèñðàäà ôèêèð äÿãèã èôàäÿ îëóíìàìûøäûð. “Áÿéÿ ùàã âåðìÿê” ìÿñÿëÿñè ùàäèñÿëÿðèí úÿðÿéàí åòäèéè ðóñ ñÿíàéå øÿùÿðè ö÷öí ñÿúèééÿâè ìÿñÿëÿ äåéèë. Äþðäöíúö ìèñðàäà “ÿí” ñþçöíÿ ùå÷ áèð åùòèéàú éîõäóð. Áåøèíúè ìèñðàäàêû “ùþêì îëìóøäó” èôàäÿñè íàòàìàìäûð. Àëòûíúû ìèñðàäà áàðÿñèíäÿ ñþùáÿò ýåäÿí ÷ÿêèúèí êèìÿ ìÿõñóñ îëäóüó àéäûí äåéèë. Éåääèíúè ìèñðàäàêû “öíñ åäÿðäè” èôàäÿñè Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ùå÷ âàõò áó úöð èøëÿíìÿç; “öíñèééÿò åäÿðäè” äåìÿê îëàð. “Ùÿð òÿðÿôäÿ” èôàäÿñè îëäóüó ùàëäà, åéíè ìèñðà äàõèëèíäÿ “ùÿð éåðäÿ” ñþç áèðëÿøìÿñèíÿ åùòèéàú éîõäóð. Ñîíóíúó ìèñðàäàêû “ýóðëó ñÿñ” èôàäÿñè äÿ äèëèìèç ö÷öí éàääûð. Àçÿðáàéúàíúà áó ìöíàñèáÿòëÿ àäÿòÿí “ýóð ñÿñ” èôàäÿñèíè èøëÿäèðëÿð. Åëÿúÿ äÿ úûðëû éîõ, úûð ñÿñ, çèëëè éîõ, çèë ñÿñ âÿ è.à.). Ìöÿëëèôëÿðèí ùå÷ áèðè ùÿéàòäà îëìàäûüû ö÷öí áó éàçûíûí îíëàðûí ùàíñûíûí òÿðÿôèíäÿí ùàçûðëàíäûüûíû, ùàíñûíûí èñÿ èìçàñûíûí ÿëàâÿ îëóíäóüóíó ãÿòèééÿòëÿ ñþéëÿìÿê ÷ÿòèíäèð. Ëàêèí ýöìàíëàðûìû äåìÿäÿí êå÷ÿ áèëìÿðÿì. Òÿðúöìåéèùàëûíäàí äàíûøàðêÿí, ãåéä åòìèøäèì êè, À.Èëäûðûì áèð çàìàí Ñ.Ðöñòÿìëÿ éàõûíäàí äîñòëóã åòìèøäèð. Îëà áèëÿð êè, À.Èëäûðûìû “ïðîëåòàð ïëàòôîðìàñûíà”, éåíè ìþâçóëàðà úÿëá åòìÿê, Òöðêèéÿäÿ øåðè ÷àï åäèëìÿñè ùàäèñÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ðÿñìè èäàðÿëÿð ãàðøûñûíäà îíà áèð íþâ áÿðàÿò àëìàã ö÷öí Ñ.Ðöñòÿì áó àääûìû àòìûø, éÿíè þç äîñòóíà êþìÿê ìÿãñÿäèíè èçëÿìèø, À.Èëäûðûìûí äà èìçàñûíû þç ÿñÿðèíÿ ÿëàâÿ åòìèøäè. Ùÿìèí èëëÿðäÿ éàçûëìûø “Ìàéûñ ýþçÿëèíÿ” øåðèíèí öñòöíäÿ À.Èëäûðûìûí ãåéä åòäèéè áó èòùàôû äà 1920-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà îíëàðûí àðàñûíäà ìþâúóä îëìóø äîñòëóã âÿ ãàðøûëûãëû éàðàäûúûëûã ìöíàñèáÿòëÿðèíäÿí áèð åïèçîä ùåñàá åòìÿê ìöìêöíäöð: “Éåíè ïðîëåòàð ÿäÿáèééàòûíûí áàíèñè Ñ.Ðöñòÿìçàäÿéÿ”. Èñòÿðèñòÿìÿç þç-þçöíÿ ñóàë âåðèðñÿí êè, “Äöí – áóýöí”äÿêè ãóðóëóã, âÿçí ïîçóíòóëàðû âÿ äèë õÿòàëàðû ùàðà, “Ìàéûñ ýþçÿëè”íäÿêè øåðèééÿò, àùÿíýäàðëûã, âÿçí âÿ ãàôèéÿ êàìèëëèéè ùàðà?

74

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ Áàøûíäà èïÿêäÿí áèð ãûçûë þðïÿê, Äþøöíäÿ ëàëÿëÿð, ýöëëÿðëÿ ýÿëèð, Áèð áàùàð ýöëöøö ìÿíèìñÿéÿðÿê Ëåíòàëû ãûâûðúûã òåëëÿðëÿ ýÿëèð. ...Íÿøÿëè, ñåâäàëû äèëëÿðëÿ ýÿëèð, Åëëÿð íèøàíëûñû, åëëÿðëÿ ýÿëèð.

“Àíàìûí ãûçûíà” øåðèíèí ìöêÿììÿëëèéè äÿ áó ôèêðèí äîüðó îëäóüóíó äÿñòÿêëÿìÿêäÿäèð êè, À.Èëäûðûì “Äöí – áóýöí” ìÿíçóìÿñèíèí ìöÿëëèôëÿðèíäÿí áèðè äåéèë: Åé ÿñýèäÿí áÿðè éàñà áöðöíÿí Øÿðÿôëè àíàìûí ýöë öçëö ãûçû, Àë øÿôÿãëÿð è÷ðÿ èíäè ýþðöíÿí Øÿðã öôöãëÿðèíèí ïÿíáÿ éûëäûçû! Áèð çàìàí éóðäóìóí ãàðàíëûã ãàëàí Áóúàãëàðûíäà ñÿí àüëàìàçìûäûí? Ùöððèééÿò åøãèëÿ úîøóá ÷ûðïûíàí Àíàìûí öðÿéèí äàüëàìàçìûäûí? Ôÿãÿò èíäè ùàðäà î äÿðèí-äÿðèí Ùÿçèí íàëÿëÿðèí, èíèëòèëÿðèí?..

Àçÿðáàéúàíäà Øóðà ùþêóìÿòèíèí ãóðóëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð õàëãûí áöòöí ïðîáëåìëÿðèíèí ýóéà ùÿëë îëóíäóüó áàðÿäÿ ôèêðèí î çàìàí äÿáäÿ îëàí ðÿñìè êîíñåïñèéàäàí ýÿëäèéèíè íÿçÿðÿ àëìàñàã, áó ìèñðàëàð ìöêÿììÿë áèð ïîåòèê ïàð÷àäûð. “Äöí-áóýöí”ëÿ ìþâçó åòèáàðû èëÿ ñÿñëÿøÿí “Àúû ýöíëÿð” ìÿíçóìÿñè, ùàáåëÿ “Ýöíàù êèìäÿäèð?” âÿ “×àäðà ãóðáàíû” ÿñÿðëÿðè äÿ øÿðèêëè éàçûäà À.Èëäûðûìûí ïàéûíûí îëìàäûüûíà äÿëàëÿò åäèð. “Äöí-áóýöí”öí ìöÿëëèôè (éàõóä ìöÿëëèôëÿðè) ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð äåäèêëÿðèì áåëÿ áèð éàíëûø ôèêèð îéàòìàñûí êè, ýóéà ìÿí Ñ.Ðöñòÿìèí øàèðëèéèíè, ñÿíÿòêàðëûüûíû øöáùÿ àëòûíà àëûðàì. Ãÿòèééÿí éîõ. ßñÿðëÿðèíèí ìþâçóëàðûíäàí âÿ ñèéàñè èñòèãàìÿòèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, Ñ.Ðöñòÿì ñþç öçÿðèíäÿ èøëÿìÿê, âÿçí, ãàôèéÿ, àùÿíýäàðëûã áàõûìûíäàí éåòêèí áèð øàèð èäè. Îíóí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðè, õöñóñÿí úÿíóá ìþâçóñóíäà

75

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

éàçäûüû øåèðëÿðè, “Ãà÷àã Íÿáè” ìÿíçóì äðàìû ÿäÿáèééàòûìûçûí ìàðàãëû íöìóíÿëÿðèíäÿíäèð. Ëàêèí Ñ.Ðöñòÿì ÿäÿáèééàòà ýÿëäèéè èëê èëëÿðäÿ éåíè èúòèìàè ìþâçóëàðû èøëÿìÿê ñàùÿñèíäÿ ÿäÿáè ìöùèòäÿ ùàìûäàí ãàáàãäà ýåòñÿ äÿ áÿäèèëèê, ñÿíÿòêàðëûã ìÿñÿëÿëÿðèíäÿ áÿçè ãÿëÿì éîëäàøëàðûíäàí, õöñóñÿí äÿ À.Èëäûðûìäàí ýåðè ãàëûðäû. “Ìàéûñ ýþçÿëèíÿ”, “Ùèíäëè ãûçû”, “Øÿðãÿ”, “Ãÿðáÿ”, “Éàðûí”, “Åé Ùèíäèñòàí!” øåèðëÿðè äÿ ýþñòÿðèðäè êè, À.Èëäûðûì Ñàáèð äåìèø “ìÿúìÿéè íàð è÷ðÿ äöøöá” éàíìàéà áèëìèð, éàøàäûüû èëëÿðèí àêòóàë ùåñàá îëóíàí èúòèìàè-ñèéàñè ìþâçóëàðûíäàí éàí êå÷ìÿéè áàúàðìûðäû. Ýþðöíöð, åëÿ áó úöð ÿñÿðëÿðèíè íÿçÿðÿ àëàí íÿøðèééàò “Ãûçûë ýÿíú ãÿëÿìëÿð” (Áàêû, 1926) àäëû àëìàíàõû ìöøàéèÿò åäÿí “Èíãèëàá âÿ ÿäÿáèééàòûìûç” àäëû ýèðèø ìÿãàëÿñèíäÿ À.Èëäûðûìûí äà àäûíû ùÿìèí èëëÿðèí ôÿàë âÿ öìèä âåðÿí ýÿíú ÿäÿáè ãöââÿëÿðè Ñöëåéìàí Ðöñòÿìçàäÿ, Ìÿììÿä Ðàùèì Ùöñåéíçàäÿ, ßëè Íàçèì âÿ Ùàúûáàáà Íÿçÿðëè èëÿ áèð ñûðàäà ÷ÿêìèø, îíóí “ýþçÿë”, “ñÿìèìè” øåèðëÿð éàçäûüû ãåéä îëóíìóøäó. Áó òÿðèô ùÿð øåéäÿí ÿââÿë àäû ÷ÿêèëÿí øåèðëÿðèí ìþâçóñó âÿ ÿêñ åòäèðäèêëÿðè èúòèìàè ìîòèâëÿðëÿ áàüëû èäè. Îíëàðûí ÷îõó Øÿðãèí ìöñòÿìëÿêÿ çöëìö àëòûíäà èíëÿìÿñèíèí ÿëåéùèíÿ éàçûëìûøäû. Àçÿðáàéúàí þçö Ðóñèéàíûí ìöñòÿìëÿêÿ çöëìö àëòûíà äöøäöéöíÿ áàõìàéàðàã, ïðîëåòàð øàèðëÿðèìèç õàëãûìûçûí ìÿðóç ãàëäûüû ìèëëè âÿ èúòèìàè çöëìö áóðäà ãîéóá, Àñèéàíûí óçàã þëêÿëÿðèíäÿêè ìöñòÿìëÿêÿ çöëìöíö ïèñëÿéèðäèëÿð. Îëà áèëñèí êè, îíëàðäàí áÿçèëÿðè áó ÿäÿáè âàñèòÿäÿí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ ùÿìâÿòÿíëÿðèíèí ýþçëÿðèíè þç éóðäóìóçäàêû àúû ùÿãèãÿòëÿðÿ à÷ìàã èñòÿéèðäèëÿð. Àììà ãÿðèáÿäèð êè, ùÿìèí øåèðëÿðèí áÿçèëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí ùÿð úöð ìöñòÿìëÿêÿ çöëìöíäÿí àçàä áèð þëêÿ êèìè áàøãàëàðûíà íöìóíÿ ýþñòÿðèëèðäè. “Ùèíäëè ãûçû” øåðèíäÿ éàíûãëû áèð àùÿíýëÿ ãàðà ñà÷ëû, ãàðà ýþçëö áèð ãûçúûüàç òÿñâèð îëóíóð. Îíóí ìàòÿìëè, ñèòÿìëè ùàëûíà îõóúó äÿðèíäÿí àúûéûð. Ãàðà éåëëÿðäÿí òåëëÿðèíèí ñàùìàíû ïîçóëàí áó ãûçúûüàçû ãàíëû áèð ÿë õûðïàëàéûðêÿí î, èíèëòèëè áèð ñÿñëÿ Àçÿðáàéúàí ãûçûíà ìöðàúèÿò åäèð, îíäàí êþìÿê äèëÿéèð. Áó êè÷èê ãûç ÿñëèíäÿ áþéöê Ùèíäèñòàíûí, õûðïàëàéàí ÿë èñÿ èíýèëèñ ìöñòÿìëÿêÿ ðåæèìèíèí ðÿìçèäèð. À.Èëäûðûì äà áèð ÷îõ

76

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

÷àüäàøëàðû êèìè 1920-úè èëëÿðèí îðòàëàðûíäà ýöìàí åäèðäè êè, èíãèëàá òåçëèêëÿ áöòöí äöíéàéà, î úöìëÿäÿí äÿ ùÿòòà óçàã Ùèíäèñòàíà íèúàò âåðÿúÿêäèð. Øåðèí ôèíàëû áó èíàìûí àøêàð èôàäÿñèäèð: Î ñîëüóí éàâðóíó øÿíëÿíäèðÿúÿê, Ãÿìëè, ýöëìÿç öçöíö ýöëäöðÿúÿê, Î àõàí éàøëàðû áèð àí ñèëÿúÿê Èíãèëàá îðäóñó âàðìûø äåäèëÿð.1

Åéíè ðóù “Øÿðãÿ” øåðèíÿ äÿ ùàêèìäèð. Áèðèíúè øåèðäÿ Ùèíäèñòàí ãûçúûüàçûí òèìñàëûíäà âåðèëäèéè êèìè, áó øåèðäÿ äÿ Øÿðã äöíéàýþðìöø èõòèéàð áèð àíàíûí òèìñàëûíäà úàíëàíäûðûëûð. ßñàðÿòäÿí ãóðòàðàí àíàíûí íóðàíè ñèìàñû “åëì, ùàãã, öðôàí”ëà äàùà äà ýþçÿëëÿøèð âÿ úàçèáÿäàð îëóð. ßñðëÿð áîéó ìöõòÿëèô èìïåðèéàëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë åäèëÿí, Áèðèíúè äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ñîíðà äà áèð ñûðà þëêÿëÿðè ìöñòÿìëÿêÿ ÿñàðÿòè àëòûíäà ãàëàí Øÿðãèí èñòèãëàëû ìþâçóñó À.Èëäûðûìûí 1920-úè èëëÿðäÿ éàçûëìûø áÿçè äèýÿð ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ èçëÿíèð. Õöñóñÿí, “Éàðûí” øåðèíäÿ ÿââÿëêè ÿñÿðëÿðèëÿ ñÿñëÿøÿí éàðûíà (ñàáàùà) èíàì äàùà òÿñèðëè áèð àùÿíýëÿ èôàäÿ îëóíóð: Õÿçàí ïÿíúÿñèíäÿ ñàðàëàí ýöëëÿð, Øöáùÿñèç øÿíëÿíèá ýöëÿúÿê éàðûí. Ùÿñðÿòëÿ ÷ûðïûíàí õÿñòÿ êþíöëëÿð, Ïÿê äàäëû íÿøÿëÿð ñöðÿúÿê éàðûí. ... Áèð øÿíëèê ýþðìÿéÿí î èññûç åëëÿð Ñÿàäÿò íÿ èìèø, áèëÿúÿê éàðûí.

1920-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíà äîüðó À.Èëäûðûì ïîåçèéàñûíûí ÿùàòÿ äàèðÿñè âöñÿòëÿíèð, Àçÿðáàéúàí, îíóí òÿáèÿòè, òàðèõè, úÿôàêåø òàëåéè, çÿíýèí ìÿíçÿðÿëÿðè, Øÿðã þëêÿëÿðè, õöñóñÿí Òöðêèéÿ, Èðàí, Ùèíäèñòàí, áÿøÿð òàðèõèíèí ÿí ìöõòÿëèô ìÿðùÿëÿëÿðè: èáòèäàè-èúìà ãóðëóøóíäàí, êþëÿëèê ÷àüëàðûíäàí òóòìóø, ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð, äÿùøÿòëè èíãèëàáëàð äþâðö îëàí ÕÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíàäÿê – À.Èëäûðûì øåðèíèí ýöçýö òóòäóüó áþéöê

__________ 1 Ãûçûë ýÿíú ãÿëÿìëÿð, Àçÿðíÿøð, Áàêû, 1926, ñ. 82.

77

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ùàäèñÿ âÿ ìîòèâëÿð ñèëñèëÿñèäèð. Áó ìþâçó, ùàäèñÿ âÿ ìîòèâëÿð ÿñàñûíäà áèð ñûðà ïîåìà, áÿçè ïîåìàëàðûíäàí èñÿ ïàð÷àëàð äÿðú åòäèðÿí À.Èëäûðûì òÿáèÿòÿí ëèðèê øàèðäèð. Áó ëèðèêàíûí ìÿðêÿçèíäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë øàèð ãÿëáèíèí òÿëàòöìëÿðèíèí òÿñâèðè äóðóð. Øàèð ãÿëáèíè èñÿ íàäèð ýþçÿëëèéÿ ìàëèê îëàí òÿáèè ìÿíçÿðÿ, ìöêÿììÿë èíñàí ýþçÿëëèéè åùòèçàçà ýÿòèðÿ áèëäèéè êèìè, ùÿéàòäà áàø âåðÿí èúòèìàè-ñèéàñè òÿáÿääöëàòëàð, öçÿðèíäÿí îí èëëÿð, áÿçÿí äÿ éöç èëëÿð êå÷ìèø òàðèõè ùàäèñÿëÿð äÿ úîøäóðà, ñÿíÿòêàðûí èëùàìûíà ãàíàä òàõà áèëÿð. Òÿáèÿò À.Èëäûðûìû áÿëêÿ äÿ õàëãûíûí “ìÿùÿááÿò øàèðè, ýþçÿë øàèðè” êèìè áó äöíéàéà áàüûøëàéûáìûø. Ñåâýè ìþâçóñóíäà îõóäóüóìóç áÿçè ìèñðàëàðû ýþñòÿðèð êè, î, èíñàí ãÿëáèíèí áó ÿí óúà, ÿí öëâè äóéüóñóíó òÿðÿííöì åòìÿê ö÷öí âåðýè äÿ àëûáìûø... Ëàêèí äîüóëäóüó, ÿðñÿéÿ éåòäèéè äþâð, õöñóñÿí ãàéíàð ýÿíúëèê èëëÿðè Àçÿðáàéúàíäà òàðèõèí åëÿ ÷àüëàðûíà òÿñàäöô åäèá êè, À.Èëäûðûì ùÿð áèð íîðìàë ýÿíú ö÷öí òÿáèè îëàí öëâè ìÿùÿááÿò äóéüóëàðûíû öðÿêäîëóñó, ýþçäîëóñó äèëèíÿ ýÿòèðèá ãÿëÿìÿ àëìàüà ìàúàë òàïìàäàí èúòèìàè ùàäèñÿëÿðÿ ðåàêñèéà âåðìÿëè îëìóø, èñòÿð-èñòÿìÿç ñèéàñè ëèðèêàíûí ÿí ýþðêÿìëè íöìàéÿíäÿëÿðè ñûðàñûíà éöêñÿëìèøäèð. 20 éàøëàðûíäà øàèð ùÿëÿ ýöë ÷þùðÿëÿðäÿí, ãîøà ùþðöêëÿðäÿí, øöìøàä ÿëëÿðäÿí áÿùñ åòìÿéÿ, øÿùëà ýþçëÿðèí äÿðèíëèêëÿðèíÿ äàëûá, îðàäàí ãÿëáèí ñèðëè-ñåùèðëè äöíéàñûíû îõóìàäàí ÿñðèí èúòèìàè ôûðòûíàëàðûíäàí, ìÿíÿí øèêÿñò åäèëìèø èíñàíëàðûí òàëåéèíäÿí äàíûøìàëû îëìóø, áó úÿùÿò îíóí ÿñÿðëÿðèíèí äèëèíÿ äÿ, òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðèíÿ äÿ þç òÿñèðèíè ýþñòÿðìèøäèð: Ìÿí þìðöìäÿ Ïàðèñèí ýþðìÿìèøÿì öçöíö, Åíìÿìèøÿì î âÿùøè, ÷ûëüûí øàíòàíëàðûíà. Ãóúìàìûøàì î àúýþç ãÿùáÿëÿðèí äèçèíè, Áàõìàìûøàì ñàðàéäà âóðàí ôàíòàíëàðûíà...

Áó, øàèðèí “Îðäà êè, Ñåí ÷àüëàð” (“Î éåðäÿ êè, Ñåíà ÷àéû ÷àüëàéûð”) øåðèíäÿíäèð. Áó ÿñÿðäÿ À.Èëäûðûì Ïàðèñ êîììóíàñûíäàí áÿùñ åäèðäè. Î áåëÿ ùåñàá åäèðäè êè, 59 èë ÿââÿë (øåðèí 1930-úó èëäÿ ãÿëÿìÿ àëûíäûüû íÿçÿðÿ àëûíñûí) ùÿãèãÿòÿí äÿ Ôðàíñàäà èúòèìàè ÿñàðÿòèí çÿíúèðè èëê äÿôÿ ãûðûëìûø, Ïàðèñ-

78

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

äÿêè Áàñòèëèéà ãàëàñûíûí öñòöíÿ àçàäëûã áàéðàüû ñàíúûëìûøäûð. Àäàìëàð èíãèëàá çàìàíû äåéèëÿí øèðèí ñþçëÿðÿ èíàíìûø, ëàêèí òåçëèêëÿ Ñåí (Ñåíà) ÷àéûíäà ãàí ñó éåðèíÿ àõìûøäûð. Ìèíëÿðëÿ ýöíàùñûçûí úÿñÿäè áó íÿùðèí ñóëàðûíäà áàòìûøäûð. 1930-úó èëëÿðèí áàøëàíüûúûíäà èúòèìàè ùÿéàòäà òÿòáèã îëóíàí áèð ñûðà ñÿðò òÿäáèðëÿð À.Èëäûðûìû åùòèéàòëû äàâðàíìàüà ñþâã åäèð âÿ î, ñàíêè áó øåèðäÿêè áÿçè ñÿðáÿñòëèêëÿðèí öñòöíö þðòìÿê ö÷öí éåíè ÿñÿðëÿð éàçûð: (“Ïàðèñÿ õèòàá”, “Ùèíäèñòàíäà ôûðòûíà”). Ñîíóíúó øåðèíäÿ À.Èëäûðûì èíýèëèñ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíèí çöëìö àëòûíäà ãàëìûø Ùèíäèñòàíû ýöúëö áèð ôèë îáðàçûíäà òÿúÿññöì åòäèðÿðÿê, îíóí òåçëèêëÿ ùÿéÿúàíà ýÿëèá, êþëÿëèê çÿíúèðèíè ãûðàúàüûíû, èñòèáäàä úàíàüûíûí Ëîíäîíóí þç áàøûíäà ÷àòëàéàúàüûíû, ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòëè áþéöê ùèíä õàëãûíûí þç èñòèãëàëèééÿòèíÿ ãîâóøàúàüûíû áèëäèðèð: “Ùèíä áèçèìäèð, ÷ÿê ÿëèíè!” Äåéÿí çîðëó ôèë Òàïäàüûíäà ñöðöêëÿíÿí áèð àúèç äåéèë, Áèð ýöí ýÿëÿð, ãÿçÿáëÿíèá òóòàúàã ñÿíè, Õîðòóìóíäà öììàíëàðà àòàúàã ñÿíè; Ôöðñÿò èêÿí éûü øÿëÿíè, áàøûíû àë, ãà÷, Î êþëÿëèê çÿíúèðèíè Ùèíäèñòàíäàí à÷! Éîõñà þëöì àìàí âåðìÿç, éûõàð òàõòûíû, Áàõ, îíñóç äà óüóðñóçëóã ñàðñìûø áàõòûíû!

Áàøãà áèð øåðèíäÿ äÿ À.Èëäûðûì ïàð÷àëàíìûø Øÿðãè þçöíäÿ ãöââÿ òàïûá àéàüà ãàëõìàüà, äÿíèçëÿð êèìè òóôàí ãîïàðûá ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðìàüà, ùàããûíû àëìàüà ÷àüûðûð. Áó èëëÿðäÿ øàèðèí ëèðèêàñûíäàí áÿçè àøêàðúà éàíëûø ñÿñëÿð äÿ ÷ûõûðäû. Íÿðèìàíîâà ùÿñð åòäèéè åéíè àäëû øåðèíäÿ áèð èíãèëàá÷û êèìè îíóí éîëóíó èçëÿäèéèíè åëàí åòìÿñè, áèð ãÿäÿð ñîíðà “Ïðàâäà” ãÿçåòèíèí øÿíèíÿ õöñóñè øåèð éàçûá îíó “ùàããûí ñÿñè” àäëàíäûðìàñû, “Òöðê ÿñýÿðè ÷àüëàñûí” øåðèíäÿ ñîâåò Àçÿðáàéúàíûíäà éàðàíàí îðäóéà ÿùñÿíëÿð ñþéëÿìÿñè øàèðèí ðöáàáûíäàí ãîïàí éàíëûø íîòëàðäûð. Äèããÿò åäèëñèí êè, àõûðûíúû øåèðäÿ ùàããûíäà ñþùáÿò ýåäÿí òöðê ÿñýÿðè ß.Úàâàäûí “Äàüëàð” (1919) êèòàáûíäà øÿðÿôèíÿ, àçàäëûã ìèññèéàñûíà ùàãëû ÿùñÿíëÿð ñþéëÿíÿí õàëã îðäóñó äåéèë, ãûðìûçû èìïåðèéàíûí

79

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ãîðõóíú îðàã-÷ÿêèú ñèéàñÿòèíèí (èíñàíëàðû áè÷èá ãûðìàã, ÿçèá ìÿùâ åòìÿê ñèéàñÿòèíèí) ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíäÿ âàñèòÿéÿ ÷åâðèëìèø ùÿðáè ãöââÿäèð. Áèð ãÿäÿð ñîíðà Òöðêìÿíèñòàíäà éàçûá íÿøð åòäèðäèéè àøàüûäàêû ìèñðàëàð äà ùÿìèí éàíëûø íîòëàðäàíäûð: Àðòûã ýþçöìöçäÿ äèí ÷èðêèí ëÿêÿ, ×öíêè éóðäóìóçäóð äèíñèç áèð þëêÿ...

À.Èëäûðûìûí áÿçè øåèðëÿðèíèí éàçûëäûüû òàðèõè âÿ ãÿëÿìÿ àëûíäûüû éåðè ìöÿééÿí åòìÿê ÷ÿòèíäèð. “Âÿòÿíäÿ”, “Ñöðýöíäÿ”, “Ãöðáÿòäÿ” êèìè ÿñàñÿí ìÿãáóë ùåñàá åòäèéèì áþëýö äàõèëèíäÿ äÿ áÿçè øåèðëÿðèí éàçûëäûüû èëè âÿ éåðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿê ìöìêöí îëìóð. Áó, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíóíëà áàüëûäûð êè, øàèðèí ñöðýöí èëëÿðèíäÿ (éÿãèí êè, ìöâàôèã èäàðÿíèí èúàçÿñèëÿ) ãûñà ìöääÿò ö÷öí Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèéè âàõòëàð îëìóøäóð. Ýÿíúëèê èëëÿðèíèí ñÿíÿò éîëäàøëàðûíäàí ÿìÿêäàð ìöÿëëèì Ùóìàé õàíûì Ùÿñÿíçàäÿ äÿ þç õàòèðÿëÿðèíäÿ áóíó òÿñäèã åòìÿêäÿäèð. Øàèðèí Äàüûñòàí ñöðýöíö èëÿ Òöðêìÿíèñòàí ñöðýöíö àðàñûíäà Áàêûäà îëäóüóíó ýþñòÿðÿí áèð øåðè äÿ âàð.

1929-úó èëäÿ éàçûëìûø áó øåðèí ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà “Òöðêìÿíèñòàíà ñöðöëöðêÿí” ñþçëÿðè ãåéä îëóíóá. Áóíäàí ÿí àçû áåëÿ íÿòèúÿ ÷ûõàðìàã îëóð êè, øàèðèí ñöðýöí òàëåéè Áàêûäàí “òÿíçèì” îëóíóðìóø. Îíó ìöõòÿëèô âàõòëàðäà ìöâÿããÿòè îëàðàã, áÿëêÿ äÿ èäåîëîæè úÿùÿòäÿí “íåúÿ äöçÿëäèéè” áàðÿäÿ ùåñàáàò âåðìÿê ö÷öí Áàêûéà ÷àüûðûð, ñîíðà éåíÿ ñöðýöí éåðèíÿ ãàéòàðûðìûøëàð. Ýþðöíöð, øàèðèí Äàüûñòàí ñöðýöíöíäÿí âåðäèéè ñîí ùåñàáàòäàí ðàçû ãàëìàéàí Ñèéàñè Èäàðÿ À.Èëäûðûìû ìàðàãëû ÿëàãÿ âÿ öíñèééÿò éàðàòäûüû Äàüûñòàí ìöùèòèíäÿí ãîïàðìàã ìÿãñÿäèëÿ îíóí ñöðýöí éåðèíè äÿéèøìÿê, Òöðêìÿíèñòàíëà ÿâÿç åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäèð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, áó âÿ éà äèýÿð øåèðäÿí áÿùñ åäÿðêÿí îíóí “Âÿòÿíäÿ éàçûëàíëàð” éàõóä “Ñöðýöíäÿ éàçûëàíëàð” áþëìÿñèíÿ ñàëìàüûì øÿðòè ñÿúèééÿ äàøûéûð. “Áàêû, 1930” ãåéäè èëÿ âåðèëìèø “Áóëóäëàð”, “Áàêû-Ãóáà, 1930” ãåéäè îëàí “Áèð åë àøûüûíûí äåäèêëÿðè”, 1929úó èëäÿ éàçûëäûüû ýþñòÿðèëÿí “Äóðíàúûü”, “Äóðíàëàð” øåèðëÿðè âÿ áÿçè äèýÿð ÿñÿðëÿð áó ãÿáèëäÿíäèð. Éÿíè àäû ÷ÿêèëÿí øåèðëÿðèí,

80

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

åëÿúÿ äÿ “Áÿäóðÿ” àäëû áèð ìèíèàòöð ïàð÷àíûí ìÿùç Àçÿðáàéúàíäà éàçûëäûüû ùå÷ áèð øöáùÿ äîüóðìóð. Ëàêèí îíëàðûí éàçûëäûüû èëëÿð, ùÿì äÿ À.Èëäûðûìûí ñöðýöí èëëÿðè èëÿ öñò-öñòÿ äöøöð âÿ øàèðèí ñöðýöí ÷àüëàðûíäà áèð-èêè äÿôÿ, ãûñà ìöääÿò ö÷öí îëñà äà, Àçÿðáàéúàíà ýÿëäèéèíè ñöáóò åäèð. Àäû ÷ÿêèëÿí øåèðëÿð À.Èëäûðûì ïîåçèéàñûíäà ðîìàíòèê òÿõÿééöëöí ìàðàãëû ÷àëàðëàðûíûí þç ÿêñèíè òàïäûüûíäàí õÿáÿð âåðèð. Ëåðìîíòîâäàí èãòèáàñ åòäèéè “Áóëóäëàð” øåðè, åëÿúÿ äÿ “Äóðíàëàð”, “Äóðíàúûã” ÿñÿðëÿðè áó úÿùÿòäÿí ñÿúèééÿâè ÿñÿðëÿðäèð. ßíÿíÿâè ìþâçóëàðäàí áèðèíÿ ùÿñð åäèëìèø ñîí øåèðäÿ øàèð àøûá-äàøàí êÿäÿð äóéüóëàðûíû áþëöøìÿê ö÷öí äóðíàëàðà ìöðàúèÿò åäèð. ßñÿð åëÿ èëê ìèñðàñûíäàí (Áó ýöí äÿðäèì áàøäàí àøãûíäû éåíÿ) ãÿì ïÿðäÿñèíäÿ êþêëÿíìèøäèð. Øàèð áÿëàëû áàøûíû ãîéìàüà áèð àíà ãóúàüû òàïìàäûüûíäàí, éåòèì ãÿëáèíèí òÿñÿëëèñèç ãàëäûüûíäàí ùÿçèí-ùÿçèí øèêàéÿòëÿíèð. Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíà, õöñóñÿí éàðàäûúû ñÿíÿòêàðëàðà ãàðøû ñîâåò ùàêèìèééÿòèíèí èëê èëëÿðèíäÿí áàøëàíìûø òÿãèá âÿ ðåïðåññèéàíûí ýöúëÿíäèéè áèð çàìàíäà éûüûíúàãëàðäà, ìÿòáóàòäà ùÿð “éåðèíäÿí äóðàíäàí” áèð åéùàì, áèð êèíàéÿ, áèð òÿùãèð åøèäÿí À.Èëäûðûì äóðíàéà úàíëû õöñóñèééÿòëÿð âåðÿðÿê îíó ìþâúóä âÿçèééÿòëÿ áàðûøìàüà ÷àüûðûð: Äóðíà, ýÿë ãÿáóë åò ñÿí áó ÷àðïàøûã îéóíó, Òÿíÿëè ñþç þíöíäÿ áöêìÿëèñÿí áîéíóíó... Êöñìÿ, ñåâäàëû äóðíàì, ùÿð äÿðäèìèç áÿëëè, ýÿë, Ýÿë áèðëèêäÿ áóëàëûì áàø-áàøà òÿñÿëëè, ýÿë!

Øåèð “äîëàøûã éîëëàðäà” äóðíàúûüûí áàøûíà áÿëàëàð ýÿëÿúÿéèíäÿí íèýàðàí÷ûëûã èôàäÿ åäÿí áèð ñîíëóãëà áèòèð. Éåíÿ äÿ äóðíàëàðà ìöðàúèÿòëÿ, ëàêèí ÿíÿíÿâè ôîðìàäà éàçûëìûø ãîøìàñûíäà À.Èëäûðûì áó ìÿõëóãëà þçö âÿ þçö êèìèëÿð àðàñûíäàêû ùÿìäÿìëèê, ùÿìäÿðäëèê ìÿãàìûíû õöñóñèëÿ ãàáàðûã ÿêñ åòäèðìèøäèð: Àðçóì áóäóð, êÿñèëñèí ýþç éàøûíûç, Ùÿð áÿëàäàí óçàã îëñóí áàøûíûç, ×è÷ÿêëÿíñèí òîðïàüûíûç, äàøûíûç, Òîõóíìàñûí ñèçÿ äöøìÿí, äóðíàëàð!

81

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Øåèðäÿ àøêàðúà ýþðöíäöéö êèìè, À.Èëäûðûì òÿíÿéÿ, áþùòàíà ìÿðóç ãàëàí, ñûõûøäûðûëàí, âÿòÿíèíèí – õàëãûíûí äö÷àð îëäóüó èúòèìàè áÿëàëàðûí, äÿðäëÿðèí ìàùèééÿòèíè éàõøû áàøà äöøöá, øàøãûí âÿçèééÿòÿ ãàëàí äóðíà õèëãÿòëè ýöíàùñûç çèéàëûëàðäàí áèðèäèð: Ìÿí þçöìö ñèçÿ ñèðäàø ñàíûðàì, Àðçóíóçó äöøöíöðÿì, ãàíûðàì, Ùàëûíûçà îä òóòóðàì, éàíûðàì, Äÿðäèìèçè ýÿë áþëÿê òÿí, äóðíàëàð!

“Ýÿëìÿäè” ðÿäèôëè, ëàêèí éåíÿ äÿ äóðíàëàðû úàíëàíäûðìàã ÿñàñûíäà éàçûëìûø äèýÿð ãîøìàäà éóõàðûäà äåéèëÿí ìÿòëÿá äàùà êîíêðåò úèçýèëÿð êÿñá åäèð. Øåèðäÿí àéäûíúà ýþðöíöð êè, ñûõûøäûðûëàí Àçÿðáàéúàí îüóëëàðûíà çÿðáÿ êå÷ìèøäÿ éàçûëìûø “Äóðíàëàð”äà îëäóüó êèìè “Ëà÷ûí éàòàüûíûí” ñàêèíëÿðè, “øàùèí”, “øîíãàð” òÿðÿôèíäÿí äåéèë, “Øèìàë ãóðäó” òÿðÿôèíäÿí âóðóëóð. Áÿëè, áöòþâ áèð õàëãûí ÿí ýþðêÿìëè þâëàäëàðû õàëãëàðû òàðèõè èíêèøàôäàí ñàõëàìûø “Øèìàë ãóðäó”íóí – áîëøåâèêëÿðèí ãÿçÿáèíÿ êå÷ìèøäèð: Äóðíàì ó÷äó, ìÿíèì áîéíóì áöêöëäö, Õÿçàí ýÿëäè, ýþé éàðïàãëàð òþêöëäö, Ëàëÿ ñîëäó, éàçûí áàüðû ñþêöëäö, Áöëáöë þëäö, ýöë ñàðàëäû, ýÿëìÿäè. Äóðíàì ó÷äó óçàã äàüëàð àðäûíà, Óüðàäûìû áèëìÿì Øèìàë ãóðäóíà? Åëëÿðÿ áèð áàùàð, ìÿíÿ ôûðòûíà, Ýöíÿø ñþíäö, ãàø ãàðàëäû, ýÿëìÿäè.

“Ýÿëìÿäè” ãîøìàñû þçö ìöñòÿãèë áèð ÿñÿðäèð. Ëàêèí À.Èëäûðûì îíó “Áèð åë àøûüûíûí äåäèêëÿðè” àäëû ñöæåòëè øåðèíèí òÿðêèá ùèññÿñè êèìè äöøöíìöø, Åë àøûüû îáðàçûíûí èôà åòäèéè ìåëîäèéàíûí ìÿòíè êèìè éàçìûøäûð. Øåèðäÿ òÿñâèð îëóíóð êè, ùÿìèøÿ ãîíàã-ãàðàéà ãàðøû ùÿññàñ, ùþðìÿòúèë îëàí Ãóáà áó ýöí ÷îõ ãàøãàáàãëûäûð. Áöòöí ÿòðàô, äàüëàð, äÿðÿëÿð, ÷þëëÿð, ÷ÿìÿíëÿð, ùàìûñû ãàðà éàñ ïÿðäÿñèíÿ áöðöíìöøäöð.

82

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áóëàãëàð àüëàéûð, öôöãëÿð ãàí ëÿêÿëèäèð. Èõòèéàð áàáàëàðûí ÷þùðÿñèíäÿí êÿäÿð éàüûð, èýèäëÿðäÿ ñåâýèäÿí ÿñÿð-ÿëàìÿò éîõäóð. Áåëÿ áèð âàõòäà ÿëèíäÿ ö÷òåëëè ñàç áóðàéà ýÿëèá ÷ûõàí Åë àøûüû àäàìëàð ö÷öí ýþéäÿíäöøìÿ îëóð. Ùàìû îíäàí êþíöëà÷àí, “íÿøÿ âåðÿí” áèð ìàùíû îõóìàüû õàùèø åäèð. Àøûüûí èñÿ úàâàáû áó îëóð: Íÿøÿ ùàðäà? Ýþçëÿíÿðìè úÿùÿííÿìäÿ áèð áàùàð?

Äèíëÿéèúèëÿð äÿôÿëÿðëÿ þç õàùèøèíäÿ èñðàð åäÿíäÿí ñîíðà Åë àøûüû ñàçûíû äèëëÿíäèðèð. Ëàêèí îíóí ïÿðäÿëÿðèíäÿí, äÿðäëè òåëëÿðèíäÿí “èíèëòèëÿð, ùèúðàíëàð” ãîïóð, àøûã åøèäÿíëÿðèí ùàìûñûíû éàíäûðûá-éàõàí áó ãÿìëè àêêîðäëàð àëòûíäà éóõàðûäà øÿðù åòäèéèì “Ýÿëìÿäè” ðÿäèôëè ãîøìàíû îõóéóð. Åë àøûüûíûí òÿðàíÿëÿðè, õöñóñÿí “Øèìàë ãóðäó” òÿùëöêÿñè áàðÿñèíäÿ äåäèêëÿðè àäàìëàðäà ãÿðèáÿ äóéüóëàð îéàäûð: ßêñ åòäèêúÿ áó øÿðãè ãàðøûéà ãûðûã-ãûðûã Ùÿïñèíèí ýþçëÿðèíäÿ òèòðÿéèðäè ñàéðûëûã... Áèð àõøàì ãÿðèáëèéè ñèíÿðêÿí àóëëàðà Äàëäû êöñêöí áàõûøëàð äóìàí ÷þêÿí éîëëàðà, Áèð Øåéõ Øàìèë ùèääÿòè ãîíóíúà äîäàãëàðà Èõòèéàðëàð ãàø ÷àòûá áàõäûëàð Øàù äàüëàðà.

Àçàäëûã, áÿðàáÿðëèê ùàããûíäà ãóëàã áàòûðàí øöàðëàð, ýþçãàìàøäûðûúû ïëàêàòëàð àëòûíäà íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿäèì õàëãëàðû ãÿùð åòìèø Ñîâåòëÿð Èòòèôàãû âÿ îíóí óúãàðëàðûíäàí áèðè îëàí Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà áó òÿñÿââöðöí ìÿùç áèð õàëã ñÿíÿòêàðûíûí äèëèíäÿí âåðèëìÿñèíÿ äèããÿò éåòèðìÿê âàúèáäèð. Àõû ÿñë ùàãã àøûüû îëàí Åë àøûüû åëèíèí-îáàñûíûí âÿçèééÿòèíè, îíóí àäàìëàðûíûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè ùàìûäàí éàõøû áèëèð: Ãóðáàíè êèìè, Àøûã ßëÿñýÿð êèìè, Äÿäÿ Øÿìøèð êèìè. ×öíêè î, àäè áèð ÿêèí÷èäÿí, àðàí-éàéëàã éîëóíäàí ñàâàéû ùå÷ íÿ ýþðìÿéÿí ÷îáàíäàí ôÿðãëè îëàðàã, ùÿìèøÿ åëëÿðè-îáàëàðû ýÿçèð, àäàìëàðëà ýþðöøöð, îíëàðûí äÿðäèíèí-îäóíóí øàùèäè îëóð, áÿçÿí ìöñàùèáëÿðèíèí öðÿêëÿðèíäÿí êå÷èðèá äåéÿ áèëìÿäèêëÿðè äóéüóëàðûíà äà ùÿìäÿì îëóð. Áóíà ýþðÿ äÿ, Åë àøûüûíûí

83

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ãÿíàÿòëÿðè ÷îõ ìþòÿáÿð îëóá, 1920-úè èëëÿðèí ñîíëàðûíäà Àçÿðáàéúàí êÿíäèíäÿêè ÿùâàëè-ðóùèééÿíè äöçýöí ÿêñ åòäèðìÿêäÿäèð. Äàüûñòàíà ñöðýöí îëóíìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Äàüëàðà âèäà” øåðèíäÿ À.Èëäûðûìûí ãàðøûäàí ýÿëÿí áöòöí éàðàäûúûëûüûíûí ìàùèééÿòèíÿ âàðìàüà êþìÿê åäÿí áÿçè ìîòèâëÿð ìþâúóääóð. Ëèðèê ãÿùðÿìàí áó øåèðäÿ þç ñåâèìëè âÿòÿíèíèí “ùÿð ãàäàñûíû àëìàüà” ùàçûð îëàí áèð çèéàëûäûð. Áàøûíà ýÿëÿí áèð ÷îõ áÿëàëàðûí, ìÿíÿâè, ôèçèêè ÿçàáëàðûí äà êþêöíäÿ åëÿ îíóí âÿòÿí òàëåéèëÿ éàíûá-éàõûëìàñû äóðóð. Þìðöíöí áàùàð ÿééàìû îëà áèëÿúÿê éåíèéåòìÿëèê âÿ èëê ýÿíúëèê ÷àüëàðûíäà áèðúÿ èë äÿ îëñóí îíóí ãÿëáèíäÿ ÿñë áàùàð îéàíûøûíûí éàøàíòûñû îëìàéûá. Áó ãÿùðÿìàí ö÷öí ñåâèìëè Áàêûäàí àéðûëìàã þëöìäÿí áåòÿðäèð. Î íÿ åòñèí êè, þëêÿíèí àëäàäûëìûø áîëøåâèê áàø÷ûëàðû êîììóíèçì ùàããûíäà áåéèíëÿðèíÿ éåðèäèëÿí ÿôñàíÿëÿðëÿ “ãûçûë óéüóéà” äàëìûøëàð âÿ õàëãûí íåúÿ áèð ó÷óðóìà ñöðöêëÿíäèéèíäÿí áèõÿáÿðäèðëÿð. Ëàêèí áó ãÿùðÿìàíûí ãÿòèééÿòèíÿ ñþç îëà áèëìÿç. Î, áó êîíêðåò âàõòäà íÿ àääûì àòàúàüûíû àéäûí äåìÿñÿ äÿ, öìóìè ìþâãåéè, ìÿãñÿäè, ãàéÿñè àðòûã ìöÿééÿí âÿ ãÿòèäèð: áó éîëäà àë ãàíû òþêöëñÿ áåëÿ, âÿòÿíèíèí èñòèãëàëèééÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ! Áèð ýöí ýÿëÿð, ãîøàðàã éóðäóìóí ùàðàéûíà Ìÿí àòÿø à÷àúàüàì äöøìÿíèí ñàðàéûíà. Íÿ äöøÿð éóðäó ýåòìèø áèð èéèäèí ïàéûíà? Éà øÿðÿôëè èñòèãëàë, éà ãûçûë ãàí, à äàüëàð!

À.Èëäûðûìûí âÿòÿíäÿ éàçäûüû ÿñÿðëÿðèíèí, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, ñîíóíúóñó “Íå÷èí øàèð äîüóëäóì?” øåðèäèð. Îíóí Èñòàíáóëäà áóðàõûëìûø âàðèàíòûíûí àëòûíäà ãåéä îëóíàí “1927” ðÿãÿìè äÿ áó ýöìàíû ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, Òöðêèéÿäÿ øåðèíèí áóðàõûëìàñû èëÿ ÿëàãÿäàð èúòèìàè òÿíÿëÿð ñåëèíäÿí õèëàñ îëìàìûø îíóí ùÿéàòûíûí ñÿìàñûíäà éåíè ãàðà áóëóäëàð îéíàìàüà áàøëàìûø, “òàúèð” çöìðÿñèíÿ ìÿíñóá àèëÿäÿí ÷ûõäûüû ö÷öí À.Èëäûðûìû åëÿ ùÿìèí 1927-úè èëäÿúÿ áèð íå÷ÿ àéäàí áÿðè îõóäóüó óíèâåðñèòåòèí Øÿðã ôàêöëòÿñèíäÿí õàðèú åòìèøäèëÿð. “Àëìàñ êèìèëÿðèí áàøëàðû ñîâåò ÷ÿêèúè èëÿ ÿçèëìÿëèäèð” ãÿáèëèíäÿí îëàí ìöäùèø ùÿäÿ-ãîðõóëàðà ìÿðóç

84

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ãàëìàñû Ô.Àüöçöìöí éàçäûüû òÿðúöìåéè-ùàëäà õöñóñè ãåéä îëóíóð. Åëÿ ùÿìèí ýöíëÿðäÿ éàçûëäûüûíû ýöìàí åòäèéèì “Þìðöì õàðàá îëäó ùåé” øåðèíäÿ äÿ áóíà àéäûíúà èøàðÿ âàð. Áàøãà áèð ÿñÿðèíäÿ øàèð ìÿùç áó äþçöëìÿç âÿçèééÿòèíè íÿçÿðÿ àëàðàã àç ãàëà, öìóìèééÿòëÿ, øåèð éàçìàãäàí èìòèíà åòìÿê èñòÿéèð: Ìÿí àðòûã íÿ éàçûì éóðäóìà äàèð? Äöøìÿí çÿùÿð ñà÷ûð, äîñòëàð ýèçëÿíèð... Áèëìÿì þç éóðäóíó ñåâÿí áèð øàèð Íå÷èí äÿ áèð úàíè êèìè èçëÿíèð?!

Õàëãûíû, âÿòÿíèíè ñîíñóç áèð ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí øàèðèí “áèð úàíè êèìè” èçëÿíìÿñè îíó äÿùøÿòÿ ýÿòèðèð, “äþðä éàíûíû ìÿùáÿñëÿðèí ÿùàòÿ åòäèéè” áèð øÿðàèòäÿ áîüóëäóüóíäàí àúûàúû øèêàéÿòëÿíèð, þç âÿòÿíèíäÿ áèð ãÿðèá êèìè äîëàøûð... Áöíþâðÿñè 1920-úè èëëÿðäÿ ãîéóëìóø 1930-úó èëëÿðèí äÿùøÿòëÿðè çàìàíûíäà âÿçèééÿò ùÿãèãÿòÿí äÿ áåëÿ èäè. Òÿãèá îëóíàíëàðà ãàðøû êèí-êöäóðÿò, ñîéóãëóã, åòèíàñûçëûã, øöáùÿëÿð ãûñà áèð ìöääÿòäÿ åëÿ äÿùøÿòëè ùàë àëûðäû êè, òÿê-òöê éàõûí àäàìëàðûíû, äîüìàëàðûíû íÿçÿðÿ àëìàäàí äåìÿê îëàð êè, ÷îõëàðû îíëàðäàí ìöìêöí ãÿäÿð óçàã îëìàüà ÷àëûøûðäûëàð êè, þçëÿðèíèí äÿ àäëàðû ìöâàôèã èäàðÿëÿðèí ãàðà ñèéàùûñûíà äöøìÿñèí.

85

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÑÖÐÝÖÍÄß ÉÀÇÄÛÃËÀÐÛ Àçÿðáàéúàí, Êðûì, Äàüûñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Èðàí, Òöðêèéÿ – Àëìàñ Èëäûðûìûí éàøàäûüû, ýÿçèá-äîëàøäûüû, ñöðýöíäÿ âÿ ãöðáÿòäÿ îëäóüó þëêÿëÿðèí áÿëêÿ äÿ íàòàìàì ñèéàùûñû áåëÿäèð. ßëáÿòòÿ, áèð íå÷ÿ ñààòà äöíéàíûí áó áàøûíäàí î áàøûíà ýåäÿí ðåàêòèâ òÿééàðÿëÿð äþâðöíäÿ áó ñèéàùû áèð ãÿäÿð ìÿùäóä ýþðöíÿ áèëÿð. Ëàêèí þç çÿìàíÿñè âÿ À.Èëäûðûì ö÷öí áèð î ãÿäÿð äÿ éîõ. Äîüìà éóðäóíäàìû îëäóüóíäàí, äèíúÿëìÿéÿìè ýåòäèéèíäÿí, ñöðýöíÿìè ýþíäÿðèëäèéèíäÿí, ìöùàúèðÿòäÿìè éàøàäûüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, ùÿð áèð ùàëäà þçöíÿìÿõñóñ íàðàùàòëûãëàðûíà, áèð ñûðà ìÿùðóìèééÿòëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, áó éåðëÿðèí ùÿð áèðè éàðàäûúû òÿõÿééöë ñàùèáè ö÷öí, áèðèíúè íþâáÿäÿ èñÿ, øàèð ö÷öí áþéöê ìàðàã äîüóðóð, çÿíýèí ìöøàùèäÿëÿð åäèá, àõòàðûøëàð àïàðìàã, éåíè ìþâçóëàðäà ÿñÿðëÿð éàçìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè èìêàíëàð à÷ûðäû. Äàüûñòàí ñöðýöíö, ÿëáÿòòÿ, éóðä-éóâàñûíäàí, àíàñûíäàí, áàúûñûíäàí äèäÿðýèí äöøìöø øàèðèí ãàíûíû ãàðàëòìûø, îíó öçöúö äöøöíúÿëÿð ãàðøûñûíäà ãîéìóøäó. Ùÿëÿ ñóáàé îëàí À.Èëäûðûìûí ÿùëè-ÿéàëû äà éîõ èäè êè, áó ãÿðèá úàâàí áàðû åâèíÿ ýÿëÿíäÿ ùÿñá-ùàë åäÿ áèëñèí, ìÿùðÿì ùÿíèðòèñè äóéñóí. Ëàêèí î, òÿáèÿòèíäÿêè èøûãëû áàøëàíüûú âÿ õàñèééÿòèíäÿêè èñòèãàíëûëûãëà, õîø ðÿôòàðû âÿ ìåùðèáàí äàâðàíûøû èëÿ, ñàâàäû âÿ èøýöçàðëûüû èëÿ òåçëèêëÿ ÿòðàôûíäàêûëàðûí ùöñí-ðÿüáÿòèíè ãàçàíûð. Äàüûñòàíûí Ìàùà÷ãàëà, Äÿðáÿíä øÿùÿðëÿðèíäÿ, Ãàñûìêÿíä, Àõòû áþëýÿëÿðèíäÿ, îíëàðà éàõûí îëàí äàü êÿíäëÿðèíäÿ êå÷èðèëÿí ÿäÿáè-ìÿäÿíè òÿäáèðëÿðäÿ À.Èëäûðûì ùàìûíûí ñåâèìëèñè îëóð. Éåíè òàíûø îëäóüó àçÿðáàéúàíëû, ãóìóã, ëÿçýè, àâàð, äàðýèí, ëàê äîñòëàðû èëÿ öíñèééÿòèí îíäà îéàòäûüû çÿíýèí òÿÿññöðàò, åúàçêàð Äàüûñòàí äàüëàðûíûí àøûëàäüû ýþçÿëëèê äóéüóñó î çàìàí ãÿëÿìÿ àëäûüû áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèí ìàéàñûíû òÿøêèë åäèð. Âÿòÿíèíäÿ àìàíñûç Ñèéàñè Èäàðÿäÿí àëäûüû çÿðáÿëÿðäÿí ñàðñûëìûø øàèð ãÿëáèíèí ýÿðýèíëèéè áèð ãÿäÿð àçàëûð. 1929-úó èëäÿ éàçûëìûø “Äàüëàðäàí õàòèðÿëÿð” øåðèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, îíäà öìèä ãûüûëúûìëàðû êþçÿðìÿéÿ áàøëàéûð: Äöí ãàðøûìäà íÿâàçèøêàð, ýöëÿð öçëÿð îéíàäû, Ãÿëáèìäÿêè öìèä éåíÿ úîøäó, úîøäó, ãàéíàäû;

86

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ ...Óçàãëàðäàí óúà äàüëàð ÿêñ åäÿðêÿí ýþçëÿðÿ, ×ûõäûã éàøûë òÿïÿëÿðÿ, ìÿõìÿð äîíëó äöçëÿðÿ. Àë ýåéèìëè ãûçëàðûìûç ùÿïñè âåðèá ãîë-ãîëà, ×è÷ÿê äÿðèá äöçìÿê ö÷öí ñàïìàäàéäû ñàü-ñîëà...

Áàêûíûí éåðàëòû ñÿðâÿòèíè ôàñèëÿñèç ñîðàí ñàéûáèëèíìÿç íåôò âûøêàëàðûíäàí, èçäèùàìëû, äàðûñãàë êö÷ÿëÿðèíäÿí, Ãàðà øÿùÿðèí ùèñëè-ïàñëû íåôòàéûðàí çàâîäëàðûíäàí, ýóðóëòóëó-ïàðòûëòûëû ôàáðèêëÿðèíäÿí, ùàéëû-êöéëö ýÿìè âÿ ïàðîâîçëàðûíäàí ñîíðà ãîéíóíà àòûëäûüû Äàüûñòàí ìÿíçÿðÿëÿðè èíúèê øàèð ãÿëáèíè àçàúûã äà îëñà îâóíäóðóð, îíà áèð ãÿäÿð àðàì âÿ òÿñêèíëèê ýÿòèðèðäè: Îðìàíëàðäàí àõûá ýÿëÿí, ãàéàëàðäàí ñûçàí ñó, Ýþé ìÿõìÿðëè äÿðÿëÿðèí ñöêóòóíó ïîçàí ñó, Ñÿñëÿíäèêúÿ, ãÿëáèìèçèí ÷ûðïûíûðäû òåëëÿðè. Î ñåâäàëû àë ìàéûñûí ëàëÿëÿðè, ýöëëÿðè Äöçöëäö áèð ëåíòà êèìè ñèéàù, ãûâðûì ñà÷ëàðà, Áàøëàðûíäà ÷ÿëÿíýëÿðè áÿíçÿðäè àë òàúëàðà.

Äàü ÿòÿêëÿðèíäÿ áèð ãÿäÿð åðêÿí äöøÿí àõøàìûí àäÿòÿí îâãàòà àøûëàäûüû ãÿðèáàíÿëèê äóéüóñó äà áó ìÿãàìäà áèðèêè ñààòëûüà äà îëñà, øàèðäÿí óçàãäûð. Àõøàìûí äöøìÿñèíèí þçöíäÿ äÿ À.Èëäûðûì çÿíýèí ðÿíýëÿð ãàììàñû ýþðöð, îíëàðû þç äóéüóëàð ñöçýÿúèíäÿí êå÷èðèá úàíëàíäûðûðäû: Íàçëû ýöíÿø ÷ÿêèëäèêúÿ óçàãëàðà, ÿíýèíÿ, Áîéàíûðäû óúà äàüëàð ñàðûìòðàã ðÿíýèíÿ. Äàüûí çöìðöä éàõàñûíäàí áàõàí êè÷èê àóëëàð Éàçûí äèëáÿð àõøàìûíäàí èíúÿ áèð çþâã àëûðëàð. Áèç äþíÿðêÿí àõøàì ìàâè êþéíÿéèíè ýåéèðäè, Óçàãëàðäàí äàüëàð áèçÿ äèê áàøûíû ÿéèðäè...

Áó ðóù øàèðèí Ãàñûìêÿíääÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûø “Ëÿçýè åëëÿðèíäÿ” øåðè âÿ áÿçè äèýÿð ÿñÿðëÿðè ö÷öí äÿ ñÿúèééÿâèäèð. Äàüûñòàíäà èêÿí áèð ñûðà ìÿãàëÿ âÿ ëèðèê ïàð÷àëàð íÿøð åòäèðñÿ äÿ, À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí ñöðýöí ìÿðùÿëÿñè ö÷öí ïîåìà æàíðû äàùà ñÿúèééÿâèäèð. Éÿíè òÿêúÿ ùÿúìèíÿ ýþðÿ

87

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

éîõ, ãàëäûðäûüû ìÿñÿëÿëÿðèí, éàðàòäûüû áÿäèè ñóðÿòëÿðèí ñàíáàëûíà ýþðÿ äÿ ùÿìèí ïîåìà âÿ ñöæåòëè øåèðëÿð øàèðèí áó äþâð éàðàäûúûëûüûíäà àïàðûúû ìþâãåäÿäèð. Àøàüûäà ùàããûíäà íèñáÿòÿí ÿòðàôëû áÿùñ åäÿúÿéèì áó ÿñÿðëÿðèí áÿçèëÿðèíèí ìþâçóñó Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíäàí ýþòöðöëäöéö êèìè, îíëàðûí áèð ãèñìèíèí øàèðèí Àçÿðáàéúàíà ãûñà ìöääÿòëè äþíöøëÿðè âàõòûíäà éàçûëäûüûíû äà ýöìàí åòìÿê îëàð. Ñöðýöí äþâðö ïîåìàëàðûíûí èëê âÿ ìàðàãëû íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðè 1929-úó èëäÿ Ìàùà÷ãàëàäà éàçäûüû “Äàüûñòàí ãûçû”äûð. ßñÿðèí ãÿùðÿìàíû, øÿùÿðëÿðäÿí óçàã áèð àóëäà éàøàéàí ýþçÿë Åë÷èí Äÿðáÿíäÿ ýåòìÿê, îðàäà òÿùñèë àëìàã àðçóñó èëÿ ãîâðóëóð. Àòàñû èñÿ 500 ìàíàòà òàìàù ñàëûá îíó ñåâìÿäèéè Òåìèðõàíà ÿðÿ âåðìÿê èñòÿéèð. Äàüëàðûí “äÿìèð” ãàíóíóíà ýþðÿ ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòÿ äöøìöø ãûç îíñóç äà éàñ è÷èíäÿäèð. Îíóí éåýàíÿ ãàðäàøûíû áèð ýöìöø õÿíúÿð öñòöíäÿ ìöáàùèñÿ çàìàíû þëäöðìöøëÿð. Äÿðáÿíääÿí ãîíàã ýÿëìèø ýÿíú ìöÿëëèì Õàñïîëàä áèð-èêè ýöí îíëàðûí åâèíäÿ ãîíàã ãàëûð. Áèð åëì, ìÿäÿíèééÿò àäàìûíûí ñîðàüûíäà îëóá, öíñèééÿò àõòàðàí Åë÷èí ö÷öí ãîíàüûí ìöÿëëèì îëìàñû ëàï ýþéäÿíäöøìÿ îëóð. Ãûç åëì àðäûíúà ýåòìÿê àðçóñóíó ãîíàüà áèëäèðèð. Õàñïîëàä ìöÿëëèì äÿ áó íèééÿòäÿí ÷îõ õîøùàë îëóá, àðçóñóíà ÷àòìàãäà Åë÷èíÿ ùÿð úöð éàðäûì åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðèð. Ëàêèí Åë÷èíèí ãîíàãëà öíñèééÿòèíäÿí õÿáÿð òóòàí Òåìèðõàí ãûñãàíúëûã àëîâëàðû è÷èíäÿ ãîâðóëóð âÿ àõøàì ãàðàíëûüûíäà åâÿ ãàéûäàí Õàñïîëàäû ýöëëÿ èëÿ âóðóð. Ìöÿëëèì þëöì àéàüûíäà èíòèãàìûíû àëìàüû Åë÷èíäÿí õàùèø åäèð, þç êþðïÿ óøàãëàðûíûí òàëåéèíè îíà òàïøûðûð. Åë÷èí èíòèãàì àíäû è÷èá àóëäàí ÷ûõûð. Äÿðáÿíäÿ ýåäèá îðàäà ìÿêòÿá áèòèðèð, þç àóëëàðûíà ìöÿëëèì òÿéèí îëóíóð. Êþùíÿïÿðÿñòëÿðèí ùÿð úöð ìöãàâèìÿòèíÿ áàõìàéàðàã, êÿíäèí áàëàëàðûíû ìààðèôëÿíäèðèð, íàêàì Õàñïîëàä ìöÿëëèìèí èíòèãàìûíû áó éîëëà àëûð. Åë÷èí, Àòà, Òåìèðõàí, Õàñïîëàä õÿñèñ úèçýèëÿðëÿ âåðèëñÿëÿð äÿ, îáðàç êèìè éàääà ãàëûðëàð. Þç èíàäêàðëûüû, èðàäÿñèëÿ àðçóëàðûíà ãîâóøàí Åë÷èíäÿí ôÿðãëè îëàðàã “Øÿùâÿò ãóðáàíëàðû”íûí ãÿùðÿìàíû ìÿíÿâè èôëàñà óüðàéûð. Áó ïîåìà èñìÿòè îüóðëàíìûø áèð äàüëàð ãûçûíûí ôàúèÿñèíè ÿêñ åòäèðèð. Àçüûí áèð áÿéçàäÿ, ãûçûë êÿìÿðáÿíäèíäÿ

88

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ïîëàä õÿíúÿð ýÿçäèðÿí ùàðûí Õàñïîëàä þçöíöí áèð àíëûã øÿùâÿò äóéüóñóíó òÿìèí åòìÿêëÿ, áó áÿäáÿõòè ìöùèòèí ãàäàüàí çîíàñûíà ñàëìûøäûð. Àòàñû, ãîíøóëàðû, áöòöí êÿíä ùå÷ áèð òÿãñèðè îëìàéàí ãûçäàí öç äþíäÿðèð, îíóí îíñóç äà éàðàëû êþíëöíÿ çÿðáÿíè çÿðáÿ öñòöíäÿí âóðóðëàð. Íàÿëàú ãàëìûø ãûç äàüëàðäàí øÿùÿðÿ åíèð, áèð “øÿùâÿò ãóðáàíû” êèìè øÿùÿð ùÿéàòûíûí ýèðäàáûíà äöøöá, ñÿôèë-ñÿðêÿðäàí ãàëûð. Èëê ýÿíúëèéèí ðîìàíòèê õÿéàëëàðû, õîø äóéüóëàðû è÷èíäÿ ÷àøûá ãàëìûø, ùÿôòÿäÿ áèðèíÿ áÿíä îëàí òàúèð îüëó Ýÿðàéûí òþêäöéö äèëëÿðÿ, âåðäèéè âÿäëÿðÿ àëäàíìûø Ðåéùàíàò (“Àäÿò áàòàãëûüûíäà” ïîåìàñû, Ìàùà÷ãàëà, 1929) èñÿ áàøûíà ýÿëÿí áèàáûð÷ûëûãäàí ñîíðà þçöíö ãàéàäàí àòûá ùÿëàê îëóð. Áóíóíëà ñàíêè À.Èëäûðûì “Øÿùâÿò ãóðáàíëàðû”íûí ãÿùðÿìàíû èëÿ Ðåéùàíàòûí òàëåëÿðè àðàñûíäà ôÿðãè íÿçÿðÿ ÷àðïäûðìàã èñòÿìèøäèð. Ùÿð èêè ùàëäà âàõòû êå÷ìèø àäÿòëÿðèí àìàíñûçëûüûíà ãàðøû ÷ûõàí øàèð èêèíúè ïîåìàäà äàüëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê áó ãàíëû ãàíóíäàí óçàãëàøìàüà ÷àüûðûð. Äàüëû ãûçëàðûí òàëåéè, îíëàðûí ãÿùðÿìàíëûüû À.Èëäûðûìûí 1928-úè èëäÿ, ñöðýöíäÿí ÿââÿëêè ñîíóíúó “àçàä éàé” èñòèðàùÿòè çàìàíû Êðûìäà éàçäûüû “Êè÷ýèíÿ” ïîåìàñûíäà äà äèããÿò ìÿðêÿçèíäÿ äóðìóøäóð. Áó ÿñÿðèí ñöæåòè õàíëûãëàð äþâðöíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿð öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäóð... Ãàðà äÿíèçèí Êðûì ñàùèëëÿðèíäÿ éîõñóëëóã è÷èíäÿ îëñà äà, àñóäÿ ùÿéàò ñöðÿí áàëûã÷û ãûçû Êè÷ýèíÿíè òóòóá Òóêàé õàíûí ìàëèêàíÿñèíäÿêè “Ãûçëàð ñàëîíóíà” ýÿòèðèðëÿð. Îíóí ùû÷ãûðûãëàðû óçàã äÿíèç ñÿôÿðèíäÿ ýÿìèäÿ ãóëëóã åäÿí ñåâýèëèñè Õàñàéà ÷àòìûð. Ãóë, êÿíèç àëâåðèëÿ ìÿøüóë îëàí Òóêàé õàí åâèíäÿêè èøðÿò ìÿúëèñèíäÿí Êè÷ýèíÿ èëÿ ÿéëÿíìÿê ö÷öí îíóí ñàõëàíäûüû îäàéà ýÿëèð. Íàìóñóíó ùÿð øåéäÿí óúà òóòàí äàüëàð ãûçû äåéèêëèñè Õàñàéà ìÿùÿááÿòèíÿ ñàäèã ãàëàðàã ÿééàø Òóêàé õàíëà éàòàüà ýèðìÿéÿ ðàçû îëìóð, ãîéíóíäà ýèçëÿòäèéè õÿíúÿðëÿ ýþçëÿðè ãûçìûø õàíû úÿùÿííÿìÿ âàñèë åäèð. Åëëÿð áó èýèä ãûçûí øÿðÿôèíÿ Òóêàé õàíûí ñàðàéûíà “Êè÷ýèíÿ” àäû âåðèð. Áåëÿëèêëÿ, À.Èëäûðûìûí îáðàçëàðûíû éàðàòäûüû äàüëû ãûçëàð þç ëÿéàãÿò âÿ øÿðÿôèíè, èñìÿò âÿ íàìóñóíó ãîðóìàã ö÷öí ùÿéàòûíäàí êå÷ìÿéÿ ùàçûð îëàí ïàê âÿ öëâè ãÿùðÿìàíëàðäûð.

89

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Ñÿëèìõàí” ïîåìàñûíäà äàüëûëàðûí âàõòèëÿ ÷àð èñòèáäàäûíà ãàðøû èñòèãëàëèééÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿñèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Éàä ÷ÿêìÿñè ×å÷åíèñòàí äàüëàðûíû òàïäàéàí ýöíäÿí ÿñàðÿòäÿ éàøàìàüû þçöíÿ òÿùãèð ñàéàí Ñÿëèìõàí äàüëàðà ÷ÿêèëèð. Ìÿñëÿêäàøëàðû èëÿ áèðëèêäÿ ÷àðûí íèçàìè îðäóñóíà ãàðøû ìÿðäëèêëÿ âóðóøóð, äþéöøëÿð àðà âåðÿíäÿ ñåâèìëè ìàùíûëàðûíû îõóéóð. Áó ÿñÿð íàòàìàìäûð. Òÿñàäöôö äåéèë êè, îíó 1930-úó èëäÿ íÿøð åòäèðäèéè “Äàüëàð ñÿñëÿíèðêÿí” êèòàáûíà ñàëàíäà øàèð ñÿðëþâùÿíèí àëòûíäà ìþòÿðèçÿ àðàñûíäà “òàðèõè ïîåìàäàí” ñþçëÿðèíè ÿëàâÿ åòìèøäèð. Òÿÿññöô êè, ÿñÿðäÿí “Ñöðýöí” àäëû áèð ôÿñëè ÷ûõìàã øÿðòèëÿ ÿëèìèçäÿ ùå÷ íÿ éîõäóð. Äþðä ïàð÷àäàí èáàðÿò áó ôÿñèëäÿ èñÿ ÷àð ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíèí ÷å÷åí õàëãûíà åòäèéè òàðèõè çöëì, îíëàðûí Ñèáèðÿ ñöðýöí îëóíìàñû éàíûãëû ëþâùÿëÿðäÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Õàëãûí ñàéñå÷ìÿ îüóë âÿ ãûçëàðû, ñèëàùñûç äèíú èíñàíëàð éóðä-éóâàñûíû òÿðê åòìÿê èñòÿìÿäèêäÿ, îíëàðà éàéëûì àòÿøè à÷ûëûð, àóëëàðûí äèíú ñàêèíëÿðèíäÿí õåéëè àäàì ùÿëàê îëóð, ãàëàíëàðû èñÿ ãûðüûí ùÿäÿñè èëÿ ñöðýöí åäèëèðëÿð. Ïîåìàíûí ÿëèìèçÿ ÷àòàí ùèññÿñèíäÿí ùàäèñÿëÿðèí íÿ èëÿ ãóðòàðàúàüû ùàããûíäà áöòþâ òÿñÿââöð ÿëäÿ åòìÿê îëìóð. Áóðàäà ÿñÿðèí ýÿëÿúÿê áàø ãÿùðÿìàíû Ñÿëèìõàíûí âÿ îíóí ãàðäàøû Ñîëòàíìóðàäûí óøàãëûã âÿ èëê ýÿíúëèê èëëÿðèíäÿí áÿùñ îëóíóð. Ëàêèí åëÿ áó áèð ïàð÷àäà ÿêñèíè òàïìûø ìöáàðèçÿ ÿùâàëè-ðóùèééÿñè ýöìàí åòìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, ñîíðàêû ôÿñèëëÿðäÿ ÷å÷åíëÿðèí ùàãã-ÿäàëÿò óüðóíäà ìöáàðèçÿñè ýåíèø åïèê ëþâùÿëÿðäÿ þç èíèêàñûíû òàïìûø îëìàëûäûð: Îðàäà ÷å÷åíëÿð àüëàð äóðóðäó, Äÿðÿëÿð ñÿñëÿíèá, äàüëàð äóðóðäó. Äóìàíëàð àúûãëû, éåëëÿð àúûãëû, Òåðåêäÿ ãóäóðàí ñåëëÿð àúûãëû! Äÿðÿëÿð ãîðõóëó, öôöãëÿð ãàíëû, ßíýèíäÿ ãàø ÷àòàí äàüëàð äóìàíëû, Ñàí áèð ôûðòûíàéà òóòóëàúàãäû. Þëöìëÿ ãîâüàéà àòûëàúàãäû.

“Ñÿëèìõàí” ïîåìàñûíûí ÷àï îëóíìóø ïàð÷àñûíûí ÷îí áÿíäëÿðèíäÿ ãàøëàðû ÷àòûëìûø äóìàíëû äàüëàð õÿéàëûìûçäà

90

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“þëöìëÿ ãîâüàéà àòûëìàüà” ùàçûð îëàí ÷å÷åí àçàäõàùëàðûíûí âöãàðëû òèìñàëûíû úàíëàíäûðûð. Àøêàðúà ýþðöíöð êè, ìöÿëëèô íþâáÿòè ùèññÿëÿðäÿ, áó äàüëàðûí éåðèíäÿí îéíàéûá ùÿðÿêÿòÿ ýÿëäèéèíè, éÿíè ìöáàðèç ÷å÷åí îüóëëàðûíûí ãàñûðüà êèìè úîøóá äöøìÿíëÿðè ëÿðçÿéÿ ñàëàúàüûíû íÿçÿðäÿ òóòìóø âÿ íöìóíÿ ö÷öí âåðäèéèì áåéòëÿðè ãàðøûäàí ýÿëÿúÿê àüûð ÷àðïûøìàëàðûí ÿðÿôÿñè êèìè äöøöíìöøäöð. À.Èëäûðûìûí þç ïîåìàëàðû ñûðàñûíäà äÿðú åòäèðäèéè “9 éàíâàð”à åïèê ÿñÿð äåìÿê ÷ÿòèíäèð. Áÿëêÿ áó ïàð÷à äà åéíè àäëû òàðèõè ïîåìàíûí áèð ùèññÿñè êèìè éàçûëìûø, îíà ýþðÿ äÿ êèòàáûí “Ïîåìàëàð” áþëìÿñèíäÿ ýåòìèøäèð.Îíäàí ñöæåòëè ëèðèêà íöìóíÿñè êèìè áÿùñ åòìÿê äàùà äîüðó îëàðäû. Áó ÿñÿðäÿ 1905-úè èëèí 9 éàíâàðûíäà Ïåòåðáóðãäà çöëìäÿí çèíùàðà ýÿëìèø îí ìèíëÿðëÿ éîõñóëóí äÿðäèíè ñþéëÿéèá íèúàò òàïìàã ö÷öí “÷àð àòà”éà ìöðàúèÿò åòìÿñèíäÿí âÿ ùÿéÿúàíëàíìûø ùþêìäàðûí ãÿçÿáëÿ ÿìð âåðèá îíëàðà éàéëûì àòÿøè à÷äûðìàñûíäàí, ýöíàùñûç íöìàéèø÷èëÿðèí þç ãàíûíà ãÿëòàí îëìàñûíäàí áÿùñ åäèëèð. Áó, 1920-30-úó èëëÿðèí Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû ö÷öí ñÿúèééÿâè ìþâçóëàðäàí èäè âÿ ïðîëåòàð øàèðëÿðè ùÿìèí ìþâçóäà áèð ñûðà ÿñÿðëÿð íÿøð åòäèðìèøäèëÿð. Îíëàðûí ÿí éàõøûëàðûíäàí áèðè Ñ.Âóðüóíóí “Ãàíëó áàçàð” øåðèäèð. À.Èëäûðûìûí øåðè áó ÿñÿðëÿð èñÿðèñèíäÿ ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þç ãöââÿòëè òÿçàäëàðû èëÿ ñå÷èëèð. ßñëèíäÿ øåðèí ìàùèééÿòè äÿ åëÿ áó òÿçàäëàðäàäûð. Îíëàð (çèääèééÿòëÿð) øåèðäÿ èêè ìöñòÿâèäÿ òÿãäèì îëóíóð: ÷àðûí èãàìÿòýàùû îëàí Ãûø ñàðàéûíûí è÷èíäÿ âÿ îíóí õàðèúèíäÿ. Ñàðàéäàí õàðèúäÿ ùàããû ÷åéíÿíÿí êöòëÿ, éàíâàðûí øàõòàñûíäà äîíàí àéàã éàëûí, áàø à÷ûã, àú èíñàíëàð, “÷àð àòàäàí” ìÿðùÿìÿò óìàí ìèíëÿðëÿ ôÿùëÿ, ñàðàéûí è÷èíäÿ èñÿ áöòöí áóíëàðäàí õÿáÿðè éîõìóø êèìè øÿðàá äîëó ãÿäÿùëÿðèí úèíýèëòèñèíäÿí õóìàðëàíàí áîéíóéîüóí íàçèðëÿð, åïîëåòëè ýåíåðàëëàð... Òàðèõäÿí áèëäèéèìèç ìÿøùóð ùàäèñÿäÿ îëäóüó êèìè, “9 éàíâàð” øåðèíäÿ äÿ ôÿðéàä åäÿí çèääèééÿò ýöúëö ïàðòëàéûøëà íÿòèúÿëÿíèð. Ýþçëÿðèíè ãàí þðòìöø ÷àðûí ÿìðèëÿ ñèëàùñûç êöòëÿéÿ àòÿø à÷ûëûð âÿ éöçëÿðëÿ èíñàíûí èñòè àë ãàíû áóç òóòìóø àüàïïàã ãàðûí öñòöíÿ òþêöëöð... ßñÿð áó ìèñðàëàðëà áèòèð:

91

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Àõàðêÿí éàâàø-éàâàø áóçëàðûí àëòûíäà ÷àé, Ùû÷ãûðûðäû ýèçëèíúÿ ëåøëÿðèí öñòöíäÿ àé. Þïöéîðêÿí úèñìèíè êþëýÿëÿð þëöëÿðèí, Äóéóëóðäó áó ñÿñëÿð óçàãäàí äÿðèí-äÿðèí: – Àé ôÿëàêÿò, àé þëöì, ÷åéíÿäèéèí áó ëåøëÿð Öçÿðèíäÿ äàëüàëàð, äÿíèçëÿð ÷àëõàíàúàã; Ýþç éàøûíäàí âÿ ãàíäàí éàðàíìûø áèð ñÿëòÿíÿò Úÿùÿííÿìëÿð è÷èíäÿ ïàð÷àëàíûá éàíàúàã!

À.Èëäûðûìûí Äàüûñòàíäàí àíàñûíà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóá êèìè äöøöíöëìöø “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” øåðè òÿêúÿ îíóí éàðàäûúûëûüûíäà äåéèë, áöòöí Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà ñöæåòëè ëèðèêàíûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áó ôîðìàäà ìàðàãëû ÿñÿðëÿðè éåíè äþâð Àçÿðáàéúàí øàèðëÿðè Ñ.Ðöñòÿì, Ñ.Âóðüóí, õöñóñèëÿ äÿ ß.Úÿìèë ùÿëÿ 1930-úó èëëÿðèí ñîíëàðûíäà, 1940-50-úè èëëÿðäÿ éàçàúàãäûëàð. À.Èëäûðûìûí èñÿ áó ÿñÿðè òÿãðèáÿí 1929-úó èëäÿ ãÿëÿìÿ àëäûüûíû ýöìàí åòìÿê îëàð. Øåèð àíàíûí äèíàìèê ïîðòðåòèíèí òÿñâèðè èëÿ áàøëàéûð. Åêñïîçèñèéàäà îõóúó ÿëëÿðè Àëëàùûí äÿðýàùûíà óúàëìûø íóðàíè áèð àíà èëÿ òàíûø îëóð. Áöòöí ýöíö î, îüëóíóí áàøû öçÿðèíäÿêè òöôàíëàðûí ñóñìàñû, äÿùøÿò ñà÷àí ãàðà áóëóäëàðûí ñåéðÿëìÿñè ö÷öí äóà åäèð. Àíàíûí äÿðäè îíóí ýþçëÿðèíè äèêäèéè äèáñèç ýþéëÿð ãÿäÿð äÿðèíäèð. Îíóí äèíàìèê îáðàçû áó ìèñðàëàðäà õöñóñèëÿ úàíëû, ùÿéàòèäèð: Áÿçÿí êèïðèéèíäÿ èêè äàìëà éàø ×ûõûðñàí î òîçëó éîëëàð öñòöíÿ, Ãÿëáèíäÿ ÷ûðïûíàí ýèçëè áèð òÿëàø, Äåðëÿð êè, áèð äóà îõóðñàí ìÿíÿ. Òèòðÿê äîäàãëàðëà ìÿíè àíûðñàí, Éàíûðñàí, éàíûðñàí, àíà, éàíûðñàí.

20 éàøû ùÿëÿ ÿìÿëëè-áàøëû òàìàì îëìàìûø þâëàäû àòà éóðäóíäàí, åâ-åøèéèíäÿí ïåðèê ñàëûíûá, ñöðýöí åäèëìèø áèð àíàíûí ìåùðàáëàð ãàðøûñûíäà, ñÿúúàäÿëÿð þíöíäÿ äèç ÷þêöá Àëëàùà éàëâàðìàãäàí ñàâàéû, ÿëèíäÿí íÿ ýÿëÿ áèëÿðäè? Ëàêèí îüóë àíàíûí òÿñÿââöð åòäèéè ãÿäÿð äÿ àúèç äåéèë. Âÿòÿíèíèí äöøäöéö àüûð âÿçèééÿòÿ, çöëìÿ, ÿñàðÿòÿ êöñêöí îëñà äà î,

92

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ðóùäàí äöøìÿìèøäèð. Àíàñûíà éàçûð êè, îíóí àðòûã ìÿáÿäëÿðäÿí áèð óìàúàüû éîõäóð; îüëó òàìàì áàøãà áèð éîëóí, ìöáàðèçÿ éîëóíóí éîë÷óñóäóð. Áó éîëäà îíóí åøèòìÿéÿ ãàäèð îëäóüó éåýàíÿ ñÿñ “Òöðê ãÿëáèíèí èðàäÿñè, ìèëëÿòèíèí ùàãã ñÿñèäèð”. Áó ìöíàñèáÿòëÿ î, àíàñûíû þçöíöí ãîøäóüó éåíè ùÿéàò ìàùíûñûíû äèíëÿìÿéÿ ÷àüûðûð. “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” êèòàáûíäà èñÿ íÿ ö÷öíñÿ øåèð áóðàäà éàðûì÷ûã ãàëìûø, îíóí èêèíúè ïàð÷àñû “Òöðêöì” (“Ìàùíûì”) àäû àëòûíäà ìöñòÿãèë áèð øåèð êèìè íÿøð åäèëìèøäèð. Áó ìàùíûäà ìöêÿääÿð íîòëàð äà âàð. (Àøèãÿì, úèñìèì ÿýÿð “Áóçëó úÿùÿííÿì”äÿ éàíà, äàøûìàç ãîðõóëó äàüëàð áó òöêÿíìÿç éàñûìû). Ëàêèí øåèð, î úöìëÿäÿí äÿ “Òöðêöì”äÿêè áó áÿíä èíàì âÿ ìöáàðèçëèê ïÿðäÿñèíäÿ êþêëÿíìèøäèð: Ãàôãàçûí åøãè áöòöí çÿð äîëó äöíéàéà äÿéÿð. Äåñÿëÿð éóðäó óíóò, àë Éåíè Äöíéàíû ÿýÿð, Ñþéëÿðÿì: ùàããûìû âåð, åøãèìè âåð, éóðäóìó âåð, Äèíëÿñèí ãîé áöòöí àëÿì áó áîüóëìàç ñÿñèìè!

Ýþðöíäöéö êèìè, áöòöíëöêäÿ áó øåðèí “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” àäû äà ìÿùç ìàùíûíûí ñîíóíäàêû ñþçëÿðäÿí àëûíìûøäûð. À.Èëäûðûìûí Òöðêìÿíèñòàíà ñöðýöí åäèëäèéè àé âÿ ýöí ìÿëóì äåéèë. Ëàêèí, “ßëâèäà, Áàêû!” øåðèíäÿí áó ñöðýöíöí èëèíè àñàíúà ìöÿééÿí åòìÿê îëóð âÿ øàèðèí áèð ãÿäÿð ñîíðà òÿçÿ ñöðýöí éåðèíäÿ ÷àï åòäèðäèéè ìÿãàëÿ âÿ øåèðëÿðè äÿ áóíó òÿñäèã åäèð. Áàêûäàí éîëà äöøÿðêÿí öðÿéè ñûçûëäàéàí, ýþçëÿðè éàøàðàí øàèð ùÿð øåéäÿí ÿââÿë þçöíöí ÷îõ ìöõòÿñÿð îëàí ùÿéàò òàðèõ÷ÿñèíÿ íÿçÿð ñàëûð: Ñÿíäÿ êå÷èá ýåòäè èéèðìè äþðä éàøûì, Áèð çàìàí áÿëàäàí ÷ûõìàäû áàøûì, Ñÿí îëäóí ùÿìäÿìèì, äÿðäëè éîëäàøûì, Ëàéëàëàð ñþéëÿäèí ìÿíÿ, ÿëâèäà!..

À.Èëäûðûìûí 1907-úè èëäÿ äîüóëäóüóíó éàäà ñàëûá äåìÿê îëàð êè, î, Òöðêìÿíèñòàíà 1931-úè èëäÿ ñöðýöí åäèëèáìèø. Òÿáèèäèð êè, áó àéðûëûã ìÿãàìûíäà îíóí Áàêû èëÿ ÿëàãÿäàð õÿéàëûíäà èëêèí úàíëàíàí äîüóëäóüó éóðä – ×ÿìáÿðÿêÿíä

93

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

îëìóøäó. Öðÿéèíÿ äàìûáìûø êè, áó ìÿúáóðè ñÿôÿð Áàêûäàí éîëà äöøäöéö ñîí ñÿôÿðäèð âÿ äîüìà åëëÿðè ýþðìÿê áèð äÿ îíà íÿñèá îëìàéàúàãäûð. Ëàêèí ãÿëáèíè ýþéíÿäÿí áó õÿôèô õàòèðÿëÿð øàèðèí äèããÿòèíè ÿñàñ ìÿñÿëÿäÿí éàéûíäûðà áèëìèð, îíóí þç äÿðäè, øÿõñè ôàúèÿñè àðõà ïëàíà êå÷ÿðÿê, éåðèíè õàëãûí äö÷àð îëäóüó èúòèìàè, ìèëëè çöëìöí îéàòäûüû ãëîáàë ôàúèÿéÿ âåðèð. Öìóìèééÿòëÿ, äàüëàð áèð áÿäèè îáðàç, áèð ðÿìç êèìè À.Èëäûðûìûí éàðàäûúûëûüûíäà ýåíèø éåð òóòóð. Î, äàüëàðû èíñàí êèìè úàíëàíäûðûð, îíëàðû þç ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíèí êþêëÿíäèéè ïÿðäÿäÿ äèëëÿíäèðèð, äàüëàðëà ùÿñáùàë åäèð. Äàüûñòàíà ñöðýöí åäèëÿðêÿí Áàêûíûí äàüëàðûíà õöñóñè âèäà øåðè éàçäûüû êèìè, 1931-úè èëäÿ äÿ Òöðêìÿíèñòàíà, þçöíöí èêèíúè ñöðýöí éåðèíÿ ÷àòàðêÿí èëêèí ìöðàúèÿò åäèá, øÿíèíÿ øåèð éàçäûüû îáéåêò éåíÿ äÿ äàüëàð îëóð, þç ñöðýöí ùÿéàòû ùàããûíäà ñèððèíè äÿ øàèð èëê þíúÿ ìÿùç “Êîïåò äàüëàðû”íà à÷ûð: Ùÿð éàíûì áèð ÷åøìÿ, ýþé ÷ÿìÿí, ÷àéûð, Àðòûã ìÿí íÿ éàçûì òÿñâèðÿ äàèð? Ýÿëìèø ùöçóðóíà ÿñèð áèð øàèð, Ñåâýèìè ãÿëáèíÿ ñàë, Êîïåò äàüëàð!

Êîïåò äàüëàðû – ñàùÿñèíèí áþéöê áèð ùèññÿñè ãóì ñÿùðàëàðûíäàí èáàðÿò îëàí Òöðêìÿíèñòàíûí ÿí ñÿôàëû éåðëÿðèíäÿíäèð. Þëêÿíèí áöòöí äöíéàäà ìÿøùóð îëàí Ôöðóçÿ éàéëàüû äà áó äàüëàðûí ãîéíóíà ñûüûíìûøäûð. Ëàêèí øàèðèí íþâáÿòè ñöðýöí éåðèíäÿ òÿðÿííöì ö÷öí Êîïåò äàüëàðû èíòèõàá åòìÿñèíÿ ñÿáÿá éàëíûç äàüëàðûí ýþçÿëëèéè äåéèëäè. Èðÿëèêè ñÿùèôÿëÿðäÿ äÿ ýþðäöê êè, À.Èëäûðûì èñòÿð Àçÿðáàéúàíäà, èñòÿð Êðûìäà, èñòÿðñÿ äÿ Äàüûñòàíäà îëñóí, ùÿìèøÿ äàüëàðà, îíëàðûí ìþâúóä îëäóüó þëêÿíèí, åëèí óúàëûã, âöãàð ðÿìçè êèìè áàõûð, äàüëàð ãîéíóíäà éàøàéàí õàëãû ÿáÿäèééÿò ðÿìçè êèìè òÿðÿííöì åäèð. “Êîïåò äàüëàðû” øåðèíäÿ äÿ áåëÿäèð. À.Èëäûðûì áàøà äöøöð êè, éöç ìèíëÿðëÿ ñàêèíëÿðè âÿ ãîíàãëàðû êèìè, î äà áó äàüëàðäà ÿáÿäè äåéèë, ýÿëäè-ýåäÿðäèð. Ëàêèí ÷îõ âàõò áàøû áóëóäëàð, ñèíÿñè äóìàíëàðëà þðòöëö îëàí Êîïåò äàüëàðû Ãàôãàç ñûðà äàüëàðû êèìè ÿáÿäèäèð. Ùÿì äÿ áó õöñóñèééÿò ùÿìèí äàüëàðûí

94

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ãîéíóíäà òàðèõ áÿðãÿðàð îëàíäàí áÿðè éàøàéàí õàëãëàðûí éåíèëìÿçëèê, ìÿüëóáåäèëìÿçëèê, éàøàðûëûã ðÿìçèäèð. Îíà ýþðÿ äÿ äàüëàðûí þç ìÿùÿááÿòèíÿ ãÿëáèíäÿ éåð òàïìàñû òÿìÿííàñûíäà îëàí øàèð ö÷öí áó äàüëàðûí ìÿíëèéèíè, âöãàðûíû ãîðóéóá ñàõëàìàñû õöñóñè ÿùÿìèééÿò êÿñá åäèð. “Áèðëÿøÿí èêè íÿùð” øåðè øàèðèí ùÿéàòûíûí ñöðýöí ìÿðùÿëÿñèíè à÷ûãëàìàã ö÷öí ìàðàãëû ìàòåðèàë âåðèð. Îíóí ÿñàñûíäà äóðàí ôàêòèê ìàòåðèàëû áåëÿ õöëàñÿ åòìÿê îëàð: óçóí éîëëàð êå÷ÿí Êöð ÷àéû Àðàçëà áèðëÿøÿðÿê áþéöê áèð íÿùð éàðàäûð: áåëÿëèêëÿ, ñóéó äàùà äà ÷îõàëàí, àøûá-äàøàí áèð âÿçèééÿòäÿ îíëàð ýÿëèá Ãóçüóí (Õÿçÿð) äÿíèçèíÿ ãîâóøóðëàð. Áèðèíäÿ Ãàôãàç (àçÿðáàéúàíëû), äèýÿðèíäÿ òöðêìÿí ãûçûíûí ñà÷ëàðûíû éóéóá, äÿðäëÿðèíè äàíûøäûãëàðû íÿùðëÿðèí èêèñè äÿ øàèð ö÷öí ÿçèçäèð. Î, ùÿð èêè íÿùð ö÷öí ãèéìÿòëè òÿøáåùëÿðèíè ñÿõàâÿòëÿ èøëÿäèð: Ãóúàãëàøìûø î éåðäÿ, áèðëÿøìèø èêè áàúû, Áèðè åøãèì, âàðëûüûì, áèðè áàøûìûí òàúû.

Ìÿí ÿñëà øöáùÿ åòìèðÿì êè, áó øåèð øàèðèí Òöðêìÿíèñòàíäà ñöðýöí ùÿéàòûíà áàøëàäûüû èëê ýöíëÿðèí ìÿùñóëóäóð. Áóíó íþâáÿòè áÿíäèí òÿøáåùëÿðè äÿ òÿñäèã åòìÿêäÿäèð: Áèðè ãÿëáèìäÿêè ãàí, áèðè ýþçöìöí éàøû... Ýþðöíäöéö êèìè, áèðèíúè áÿíääÿêè òÿíòÿíÿëè, áèð ãÿäÿð åéôîðèê ÿùâàëè-ðóùèééÿäÿí áóðàäà ÿëàìÿò éîõäóð. “Ãÿëáèìèí ãàíû” èôàäÿñèëÿ øàèð äîüóëäóüó âÿ øèðèí äèëè èëÿ äàíûøäûüû Àçÿðáàéúàíûí, “Ýþçöìöí éàøû” èôàäÿñèëÿ èñÿ éåíè ñöðýöí ìÿñêÿíè îëàí âÿ äèëèíè, ëÿùúÿñèíè ùÿëÿ êèôàéÿò ãÿäÿð ìÿíèìñÿìÿäÿéè Òöðêìÿíèñòàíûí ãûðìûçû èìïåðèéà ìÿíýÿíÿñèíäÿ ñûõûëäûãëàðûíà èøàðÿ åòìèøäèð.

95

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÖÐÁßÒÄß ÉÀÇÄÛÃËÀÐÛ “Íàêàì ùÿéàòûíûí ñàëíàìÿñè”íäÿ ýþðäöéöìöç êèìè, À.Èëäûðûì 1934-úö èëäÿ Èðàíäàí Òöðêèéÿéÿ ýåòìèøäè. Îðàäà îíó Òöðêèéÿ Úöìùóðèééÿòèíèí âÿòÿíäàøëûüûíà ãÿáóë åòìèøäèëÿð. ßëáÿòòÿ, ÿââÿëêè èëëÿðëÿ ìöãàéèñÿ îëóíìàéàúàã äÿðÿúÿäÿ áþéöê áèð ðàùàòëûã, äèíúëèê ÿëäÿ åòìèøäè. Áó þëêÿíèí òèìñàëûíäà þçö ö÷öí èêèíúè âÿòÿí, èø, ìóíèñ ùÿìäÿìëÿð òàïìûøäû. Àììà éåíÿ äÿ ãÿëáè Àçÿðáàéúàí ùÿñðÿòèëÿ éàíûðäû. Îíóí ãöðáÿò ëèðèêàñûíûí ãèéìÿòëè íöìóíÿëÿðè äÿ åëÿ áó éàíüûíûí çàìàí-çàìàí óúàëàí òöñòö-äóìàíû èäè... Çîðëà äö÷àð åäèëäèéè äèäÿðýèíëèéèí àüûð éöêöíö óçóí ìöääÿò, ùÿéàòûíûí ñîí ýöíöíÿäÿê äàøûéàí À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ãÿðèáëèê áöòöí òÿôÿððöàòû, ÿí èíúÿ ìÿãàìëàðû, ãàáàðìà âÿ ÷ÿêèëìÿëÿðèëÿ þç ÿêñèíè òàïìûøäûð. Áó ìÿíàäà îíóí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíäà ãöðáÿò ëèðèêàñûíûí ÿí áàðèç, ìöêÿììÿë âÿ çÿíýèí íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Øàèð áèð øåðèíèí àäûíû “Ãöðáÿòäÿ” ãîéóð, áàøãà áèð ÿñÿðèíè “Ãöðáÿò ìÿêòóáëàðû” àäëàíäûðûð, ö÷öíúöñöíö “Ãÿðèá ãóøóìà” áàøëûüû èëÿ ãÿëÿìÿ àëûðäû. Òÿêúÿ àäûíû ÷ÿêäèéèìèç ñîí ÿñÿðëÿðèíäÿ äåéèë, áèð ñûðà äèýÿð øåèðëÿðèíäÿ äÿ îíóí äþíÿ-äþíÿ ìöðàúèÿò åòäèéè îáðàçëàðäàí áèðè îëàí êþêñö éàðàëû ãÿðèá ãóø ùÿìèøÿ ìÿùçóíäóð. Áó ãÿðèáëèê äóéüóñó ëèðèê ãÿùðÿìàíûí áöòöí ìÿíÿâè àëÿìèíÿ ñèðàéÿò åäèð, îíó è÷èí-è÷èí ñûçëàäûðäû. Áåëÿ äöøöíÿíëÿð òàïûëà áèëÿð êè, Äàüûñòàíäà Òöðêìÿíèñòàíäà, Èðàíäà, íÿùàéÿò Òöðêèéÿäÿ íÿ ãÿäÿð äåñÿí Àçÿðáàéúàí òöðêö, öìóìèééÿòëÿ, òöðê éàøàéûð. Äàùà áó éåðëÿðäÿ áèð àçÿðáàéúàíëûíûí ãÿðèáëèêäÿí ñþùáÿò ñàëìàñûíà íÿ ùàúÿò âàðäû? Áó, ñàäÿëþâù áèð ìöëàùèçÿäèð âÿ éÿãèí êè, áó úöð äöøöíÿíëÿð ãÿðèáëèéèí àúûñûíû ùå÷ âàõò ÿìÿëëè-áàøëû äàäìàìûøëàð. Áèð äÿ àõû, ñþùáÿò øàèðäÿí ýåäèð. Øàèð îëàí êÿñ âÿòÿí òîðïàüûíû, îíóí òÿáèÿòèíè, õàëãûíû, õàëãûí ìÿíÿâèééàòûíû þçöíöí áöòöí äóéüó îðãàíëàðû èëÿ, áàøãà ùå÷ êÿñèí áàúàðìàäûüû áèð ãöââÿò âÿ âöñÿòëÿ åëÿ ãàâðàéûð âÿ ÿêñ åäèð êè, þçö äÿ áó ìÿíÿâèééàòûí àéðûëìàç áèð òÿðêèá ùèññÿñèíÿ ÷åâðèëèð. Íÿùàéÿò, áóíó äà íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, óçàãëûüûíäàíéàõûíëûüûíäàí àñûëû îëìàéàðàã, áàøãà áèð øÿùÿðÿ, âèëàéÿòÿ,

96

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

þëêÿéÿ èøýöçàð ñÿôÿðÿ, ñÿéàùÿòÿ, ãîùóì, äîñò ýþðöøöíÿ, ýÿçìÿéÿ ýåòìÿê, éÿíè âÿòÿíäÿí þç èðàäÿñèëÿ ãûñà ìöääÿòÿ, ìöâÿããÿòè îëàðàã àéðûëìàã áèð øåéäèð, òÿãèá âÿ ñöðýöí îëóíìàã, éóðääàí äèäÿðýèí ñàëûíìàã, îíó ìÿúáóðÿí òÿðê åäèá, þìöðëöê àéðû äöøìÿê, âÿòÿíÿ ýåäÿí éîëëàðà ùÿñðÿòëÿ áàõìàã, âÿòÿí ãèáëÿñèíÿ äèêèëÿí ýþçëÿðèíè ãöðáÿòäÿ ÿáÿäèëèê éóììàüà ìÿùêóì åäèëìÿê èñÿ òàìàìèëÿ áàøãà øåéäèð. Áó äà ìàðàãëûäûð êè, À.Èëäûðûìûí õàðèúÿ ýåòìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàíûí þçöíäÿ éàçäûüû ÿñÿðëÿðäÿ äÿ áèð ãÿðèáëèê ðóùó äóéóëìàãäàäûð. Ñþéëÿ Øàùäàüëàðûì íÿäÿí éàñëûäûð? Êþêñöíäÿêè ãûëûíú-ãàëõàí ïàñëûäûð? Øàèðëÿðè íÿäÿí ùÿçèí ñÿñëèäèð, Ãÿðèá ñàçäà ãûðûã òåëëÿð, à äàüëàð?

Áÿëè, øàèð ùÿëÿ âÿòÿíèíäÿ âÿ ñöðýöíäÿ èêÿí äîüìà éóðäóíó áöðöìöø ùàãñûçëûãëàðäàí, éàäåëëèëÿðèí èðàäÿñèëÿ þëêÿäÿ áàø âåðÿí ôàúèÿëÿðäÿí, ãÿðèá ñàçëàðûí ãûðûã òåëëÿðèíäÿí ãÿðèáñÿìÿéÿ áàøëàìûøäû. “À äàüëàð”, “Íå÷èí øàèð äîüóëäóì?”, “ßëâèäà, Áàêû!” øåèðëÿðè áó ðóùäàäûð. Ñîíóíúó ÿñÿð, öìóìèééÿòëÿ, ùÿìèí øåèðëÿðäÿ øàèðèí þç äîüìà éóðäóíäà þçöíö íèéÿ ãÿðèá ñàéäûüûíû àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí à÷àð ðîëóíó îéíàéûð: Áàõ, íÿ äåéèð ñÿíÿ áó úîøüóí Õÿçÿð, Ãîéíóíäà øèìàëäàí ýÿëÿí éàä ýÿçÿð. Áó áèð äÿðä êè, ìÿíè þìðöìúÿ ÿçÿð, Äöøöðöð ùÿï ùàëäàí-ùàëà, ÿëâèäà!

“Øèìàëäàí ýÿëÿí” ÷àüûðûëìàìûø ãîíàãëàð âÿ îíëàðûí éàüëû äèëëÿðèíÿ àëäàíàí áÿçè åâ ñàùèáëÿðè À.Èëäûðûìû áó úöð åòèðàç ðóùëó, ñèðàéÿòåäèúè øåèðëÿð éàçäûüû ö÷öí Àçÿðáàéúàíäàí äèäÿðýèí ñàëìûøäûëàð. Ýöíàùñûç èíñàíëàðûí ãÿòëèíÿ ôÿðìàí âåðÿíëÿð Àçÿðáàéúàíäà ñÿðáÿñòúÿ ýÿçèá, èñòÿäèêëÿðèíè åòäèêëÿðè áèð âàõòäà éóðäñåâÿð áèð øàèðèí þç éóðäóíäà úàíè êèìè òÿãèá îëóíìàñû, îíó, åë àðàñûíäà äåéèëäèéè êèìè, úûçäàüûíà ãÿäÿð éàíäûðûá-éàõûðäû.

97

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

À.Èëäûðûìûí ãöðáÿò ëèðèêàñûíûí ãèäàëàíäûüû ðåàë âàðëûã êîíêðåò îëàðàã Àçÿðáàéúàí ýåð÷ÿêëèéè èäè. Þç òÿáèèè ýþçÿëëèêëÿðè, çÿíýèí éåðàëòû ñÿðâÿòëÿðè âÿ éåðöñòö íåìÿòëÿðèëÿ òàðèõ áîéó ùÿìèøÿ øþùðÿòëÿíÿí, íÿùÿíý þëêÿëÿðëÿ ìöãàéèñÿäÿ õÿðèòÿäÿ ÷îõ êè÷èê ýþðöíñÿ äÿ, þç ÿðàçèñèíäÿ äöíéàíûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿñàñ èãëèì ãóðøàãëàðû ö÷öí ñÿúèééÿâè îëàí ÿëàìÿòëÿðè ãîðóéóá ñàõëàéàí, áÿùðÿëè áàüëàð, áÿðÿêÿòëè çÿìèëÿð, øÿôàëû áóëàãëàð, øèðèí ñóëó ýþëëÿð, äàëüàëû ãîéíóíäà íàäèð áàëûãëàð öçÿí çöìðöä äÿíèç, íÿùàéÿò ãÿäèì òàðèõè àáèäÿëÿð, çÿíýèí ìÿäÿíèééÿò, øåèð-ñÿíÿò þëêÿñè Àçÿðáàéúàí èäè, îíóí òàðèõè êå÷ìèøè èäè. Ëàêèí À.Èëäûðûì þç ÿñÿðëÿðèíè éàçàíäà Àçÿðáàéúàíûí çÿùìÿòêåø âÿ ãåéðÿòëè õàëãû îëìàçûí ôèçèêè, ìàääè ÿçàáëàðà, ìÿíÿâè ñûõûíòûëàðà ìÿðóç ãàëìûøäû. Åëÿ áóíà ýþðÿäèð êè, âÿòÿí, îíóí äÿðäè, îäó, òàëåéè ãöðáÿòäÿ éàçäûüû øåèðëÿðäÿ À.Èëäûðûìûí áèðèíúè äÿðÿúÿëè ìþâçóñó, “ìþâçóëàð ìþâçóñó” îëìóøäóð. Áèëäèéèì ÿñÿðëÿðèíäÿí áèðúÿúèéèíè äÿ îëñà ýþñòÿðìÿê ìöìêöí äåéèë êè, øàèð îðàäà âÿòÿíèíè, åëèíè-îáàñûíû, äîüìà éóðäóí òÿáèÿò ìþúöçÿëÿðèíè, ùàããû òàïäàíìûø õàëãûíû, ÿçèç, äîüìà àäàìëàðûíû äþíÿ-äþíÿ, éàíà-éàíà éàäà ñàëìàñûí. Þçöíöí äÿ áó áàðÿäÿ ñÿìèìè áèð åòèðàôû âàð: Êèì äåéèð êè, êþíöëäÿ õàòèðÿí éîõ, éàäûí éîõ; Ëÿíÿò î øåðèìÿ êè, îíäà ñÿíèí àäûí éîõ!

Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿ ñûõ-ñûõ þçöíö ýþñòÿðÿí áó êåéôèééÿòè Àëïòÿêèí “åøã” ìÿôùóìó èëÿ äÿéÿðëÿíäèðèð âÿ þç ãÿíàÿòèíè áåëÿ à÷ûãëàéûð: “ßäÿáèééàòäà åøã ÿñàñëû áèð ìþâçóäóð. Åøãè òÿðÿííöì åòìÿéÿí íåúÿ øàèð îëäóüóíó ìÿí áèëìèðÿì. Ôÿãÿò áèçèì øàèðèí (À.Èëäûðûìûí – Á.Í.) òÿðÿííöì åòäèéè åøã àäè åøã äåéèëäèð. Îíäà òóòóøàí âÿòÿí ìÿùÿááÿòèäèð. Øàèðèí òöðêöñö éóðä ñåâýèñèíèí çèðâÿñèäèð. Î ñåâýèíè íÿ ×åêàíûí éîñóí òóòìóø áîäðóìëàðû, íÿ äÿ “áóçëó úÿùÿííÿìëÿð”èí òÿùÿììöë åäèëìÿç èçòèðàáû ñþíäöðÿ áèëÿð”. À.Èëäûðûìûí ãöðáÿò ñûçûëòûñûíû éàøàäûüû èëê ìÿíòÿãÿëÿðäÿí áèðè Òåùðàíäûð. 1934-úö èëäÿ Èðàíûí ïàéòàõòûíäà éàçäûüû “Áèð ïàð÷à”äà î çàìàí àðòûã þçö ö÷öí ÿë÷àòìàç, öíéåòìÿç îëìóø âÿòÿíèíèí, áèðúÿ àíëûüà äà îëñà, ýþçëÿðè þíöíäÿ

98

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

úàíëàíàúàüû ýöíö òàëåéèíÿ äîüàí áèð ýöíÿø øÿôÿãèíÿ ãèéàñ åäèð, áó øÿôÿãäÿí ìÿùðóì ãàëäûüû ö÷öí þç øàèðëèéèíè ëÿíÿòëÿéèð. “Ìÿí” øåðèíäÿ “áó äöíéà úÿííÿò äÿ îëñà” þç äàøûíäàí-òîðïàüûíäàí óçàã äöøìöø øàèðèí íÿçÿðèíäÿ áèð ùå÷äèð. Áóíà ýþðÿ äÿ, ãöðáÿòäÿ îëäóüó óçóí èëëÿð áîéó À.Èëäûðûìûí ùÿñðÿò éàðàñû ùÿìèøÿ ñûçëàìûø, øàèð ÿòðàôûíäàêûëàðûí ýþðÿ áèëìÿäèêëÿðè ùèúðàí îäó èëÿ çàìàí-çàìàí éàíìûø, þç ìèëëè ãöðóðóíó äà ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã ùÿìèøÿ äîüìà éóðäà ãîâóøìàã ùÿñðÿòèëÿ ÷ûðïûíìûøäûð. Öðÿêëÿðäÿ èëûã äóéüóëàð îéàäàí áàùàðûí ùÿð ýÿëèøèíäÿ À.Èëäûðûìûí ãÿëáèíäÿí ãàðà ãàíëàð àõûðäû. ×öíêè ìÿùç áàùàðäà, àïðåë àéûíûí 27-äÿí 28-ÿ êå÷ÿí ýåúÿäÿ øàèðèí âÿòÿíè Àçÿðáàéúàí áîëøåâèê èøüàëû àëòûíà äöøìöø, äþâëÿò÷èëèéèìèçèí òàðèõèíäÿ áþéöê õèäìÿòëÿðè îëàí Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòè éûõûëìûø, îíóí ö÷ðÿíýëè áàéðàüû úûðûëûá àéàãëàð àëòûíà àòûëìûø, õàëãûìûçûí ãåéðÿòëè îüóëëàðûíûí êöòëÿâè òÿãèá, ùÿáñ, ñöðýöí âÿ ãÿòëëÿðè áàøëàíìûøäû. 1938-úè èëäÿ éàçäûüû “Êöñäöéöì áàùàð” øåðèíäÿí äÿ ýþðöíäöéö êèìè, åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ øàèð áöòöí øöóðëó þìðö áîéó þçöíö áàùàð äóéüóëàðûíûí ôÿðÿùèíäÿí ìÿùðóì ñàéìûøäûð: Îí ñÿêêèç èë ÿââÿëäè, íèñàí òàì èéèðìè éåääè, Ýöëÿðêÿí òàëåéèìèí äþíäö áàùàðû ãûøà. Îí ñÿêêèç èëäÿí áÿðè ãÿëá î ýöíÿ èíëÿäè, Îí ñÿêêèç èëäèð ùÿñðÿò ãàëäûüûì î äîüóøà.

Îíóí øåèðëÿðèíèí áÿçÿí òÿê áèðúÿ áÿíäèíäÿ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíäà âÿòÿíèìèçèí, õàëãûìûçûí áàøûíà ýÿëÿí áþéöê ôàúèÿëÿð þç éûüúàì ÿêñèíè òàïûð: Éåíÿ ýÿëäè êþíëöìöí êöñäöéö áó èëê áàùàð, Éåíÿ à÷äû øåðèìÿ ðóù âåðìÿéÿí ÷è÷ÿêëÿð. Åøãè áàùàðäà äîüìóø âÿ áàùàðäà ñîëàí áèð Øàèð óüóðñóç ýÿëÿí áó áàùàðäàí íÿ áÿêëÿð?!

“Åøãè áàùàðäà äîüìóø” äåéÿíäÿ À.Èëäûðûì 1918-úè èëäÿ áàùàðûí îüëàí ÷àüûíäà (28 ìàé) Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèé-

99

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

éÿòèíèí éàðàíìàñûíû, õàëãûìûçûí èñòèãëàëèééÿò ÿëäÿ åòìÿñèíè íÿçÿðäÿ òóòóðäóñà, “åøãè áàùàðäà ñîëàí” äåéÿíäÿ 1920-úè èëèí 28 àïðåëèíÿ, àçàäëûã áàü÷àìûçû õÿçàí âóðäóüóíà, þëêÿìèçèí áîëøåâèêëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìàñûíà èøàðÿ åäèðäè. Øàèðÿ âÿ îíóí ÿìÿë éîëäàøëàðûíà åòèíàñûç éàíàøàíëàð, ùÿòòà áÿçÿí òÿíÿ åäèá èíàääàí, öìèääÿí ÿë ÷ÿêìÿéè, âÿçèééÿòëÿ áàðûøìàüû òÿêëèô åäÿíëÿð äÿ îëóá, áó ìþâçóäà “äåäèãîäó éàïàíëàð”äà. “Ñóñóí!” øåðè áåëÿëÿðèíÿ úàâàáäûð. À.Èëäûðûì áó úöð òÿêëèôëÿðèí ìöÿëëèôëÿðèíè èøüàëà ìÿðóç Ãàôãàçäàí, ùöãóãëàðû òàïäàíàí Àçÿðáàéúàíäàí èáðÿò ýþòöðìÿéÿ ÷àüûðûð: Éöðöéöðöê, éîëóìóç òèêàí, ÷àëà, äàü, äÿðÿ, Ãÿëáèìèç àëîâ àëäû áèð ñþíìÿç åùòèðàñäàí; Éöðöéöðöê, áó éîëäà ãóðáàíëàð âåðÿ-âåðÿ... Âàðëûüûìûç êöë îëäó äöøäöéöìöç áó éàñäàí. Ñóñóí, ñèç áàðû ñóñóí, ýÿëñèí äèëÿéÿ äàüëàð, Òèòðÿñèí àúûëàðäàí çÿùÿð ñóíàí äîäàãëàð... Âÿòÿí àòÿø âÿ ãàíäà, Àðàç úîøàð, Êöð àüëàð, Ñèçëÿð óòàíìàäûíûç î òàëàíìûø Ãàôãàçäàí...

À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíäÿ âÿòÿí ùÿñðÿòèíèí èôàäÿ âàñèòÿëÿðè ìöõòÿëèô âÿ ðÿíýàðÿíýäèð. Åëÿ “Ãöðáÿòäÿ” øåðèíè àëàã. Áó ÿñÿð 29 éàøëû øàèðèí ÿçèç âÿ éàõûí àäàìëàðûíà âÿñèééÿòèäèð. Î õàùèø åäèð êè, þëÿíäÿ òîðïàüà áàñäûðìàñûíëàð, éàíäûðûá êöëöíö êöëÿêëÿðÿ âåðñèíëÿð êè, áÿëêÿ îíäàí áèðúÿ ùèññÿ äÿ îëñà, ðöçýàð äîüìà åëëÿðÿ ÷àòäûðäû... “Ãàôãàç”, “Áàòàí ýöíÿø”, “Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿ”, “Àçÿðèí äóàñû”, “Éóðä ùÿñðÿòè” êèìè øåèðëÿðèí ùÿð áèðèíäÿ øàèð âÿòÿíèíèí îáðàçûíû éàðàäûð, éàõóä âÿòÿí ùÿñðÿòèíèí èôàäÿñè ö÷öí éåíè âàñèòÿëÿð òàïûð. “Ãàôãàç” øåðèíäÿ äÿ áåëÿäèð. Áó ÿñÿðäÿ À.Èëäûðûì Ãàôãàçà âàõòèëÿ Ïóøêèíèí ñöðýöí ùÿéàòûíû úÿííÿòÿ äþíäÿðÿí áèð ýþçÿëëèêëÿð éóðäó êèìè ìöðàúèÿò åäèð, áèð çàìàíëàð Ëåðìîíòîâóí áó äàüëàðà îíëàðûí ÿí éöêñÿê çèðâÿñèíäÿí áàõäûüûíû éàäà ñàëûð. Ëàêèí åòèðàô åäèð êè, áó áþéöê ñÿíÿòêàðëàðäàí ôÿðãëè îëàðàã î, Ãàôãàçûí éàðàëàðûíà ìÿëùÿì ãîéìàã, îíóí “ãàäàñûíû àëìàã” ö÷öí äîüóëìóøäóð. Ùÿì äÿ áÿçè òÿêÿááöðëö ÿúíÿ-

100

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

áèëÿðäÿí ôÿðãëè îëàðàã î, ÷å÷åíëÿðè âÿùøè ùåñàá åòìèð, àçÿðáàéúàíëû, ýöðúö, äàüëû âÿ äèýÿð þâëàäëàðû èëÿ áèðëèêäÿ áöòöí Ãàôãàçû ñåâèð. Îíóí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíû äà Àëëàù ñàíêè áó åëëÿð óüðóíäà ÷àðïûøìàüà, ëàçûì ýÿëÿðñÿ úàíûíû ãóðáàí âåðìÿéÿ éàðàòìûøäûð. Åëÿ áóíà ýþðÿ äÿ “Éóðä ùÿñðÿòè”íäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàí äÿðèí òÿÿññöô ùèññèëÿ éàíûá éàõûëûð êè, ãàíàäñûç õÿëã îëóíìóøäóð. Àëëàù ãàíàä âåðñÿéäè, áèð àíäàúà ó÷óá äàüëàðû àøàð, äîüìà Ýþéýþëöí ñàùèëëÿðèíäÿ áèð äîëàøàðäû. Ùÿòòà áó çàìàí ãûðìûçû èìïåðèéà íþêÿðëÿðèíäÿí áèðèíèí ïóñãóäàí àòäûüû ãÿôèë îõëà òîðïàüà äöøÿúÿéè äÿ îíó íàðàùàò åòìèð. ×öíêè ãîâóøàúàüû éåð îíóí ñåâèìëè éóðä òîðïàüûäûð. “Àçÿðèí äóàñû”íäà À.Èëäûðûì óëó òàíðûéà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ùÿð úöð Êÿáÿ, úÿííÿò íèééÿòëÿðèíäÿí èìòèíà åòäèéèíè ñþéëÿéèð, ÿâÿçèíäÿ îíà éàëâàðûð êè, “îä ñîâóðàí òîðïàüûíäàí” øàèðÿ áèðúÿ ãÿáèð éåðëÿøÿúÿê ãÿäÿð éåð âåðñèí. Áóíà íàèë îëàðñà, þëÿíäÿí ñîíðà úÿùÿííÿìÿ äÿ ýåòìÿéÿ ðàçûäûð... Åéíè ìþâçóíóí ìöõòÿëèô ÷àëàðëàðûíû à÷ûãëàéàí “Íåéëÿéèì”, “Ãàô äàüûíà òöðêöëÿð”, “Ãóçüóí ö÷öí”, “Ãóðáàíûí îëà áèëñÿì”, “Øÿðãèì” øåèðëÿðè äÿ áó ðóùäà éàçûëìûø öðÿê ïàð÷àëàéàí ùèúðàí íÿüìÿëÿðèäèð. Îíëàðäà þç òÿáèè ÿêñèíè òàïàí àù-íàëÿéÿ, ãÿìêÿäÿðÿ áàõìàéàðàã, “Øÿðãèì” øåðèíäÿêè èíàì ùÿìèí ÿñÿðëÿðèí ùàìûñû ö÷öí ñÿúèééÿâèäèð: Ãàôãàç, î ýþçÿë éóðä, î ìöÿááÿä âÿòÿíèìäèð, Ìÿí ùöðð îëàðàã äîüäóì î çöìðöä éàõàñûíäà. Äàüëàð áåøèéèì, ýåéäèéè ãàðëàð êÿôÿíèìäèð. Èëëÿðëÿ, ÿñðëÿðëÿ ñöðöíñÿì äÿ éàñûíäà ßí ñîíäà î, ìöòëÿã êè, ìÿíèìäèð, î, ìÿíèìäèð.

Øàèð áó éîëäà âóðóøëàðà ãîøóëìàüû àðçóëàéûð, “Ñûëàéà âàðàúàüàì”, “Áèð ýöí” øåèðëÿðèíäÿ éîëóíó êÿñÿí äàüëàðû áåëÿ àðàäàí ãàëäûðûá ìÿçëóì âÿòÿíèíè äþâðÿëÿìèø ÿñàðÿò çÿíúèðèíè ãûðàúàüûíà ÿìèí îëäóüóíó áèëäèðèð. À.Èëäûðûì âÿòÿí òÿáèÿòèíèí àéðû-àéðû ýóøÿëÿðèíÿ, äÿíèç, ýþë, ÷àéëàðûíà ìöðàúèÿòëÿ éàçäûüû øåèðëÿðäÿ ùÿìèøÿ õöñóñè éàðàäûúûëûã ìÿãñÿäè èçëÿìèøäèð. Ìÿñÿëÿí, î, Àðàç ÷àéûíû âÿñô åäèð, “äóðíà ýþçëö”, “úåéðàí áàõûøëû”, “ýÿëèí êèìè ýþçÿë” åïèòåòëÿðèëÿ ÷àéû áÿçÿéèáäöçÿéÿíäÿí ñîíðà “ñàðû ñèìÿ” êå÷èð, áó øåðè éàçäûðàí, èíäèêè

101

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ùàëäà øàèðè Àðàçëà éàõûíëàøäûðàí áþéöê äÿðäèíè äèëÿ ýÿòèðèð, ÷àéûí øóðàëàð ñàùèëèíäÿêè áÿëàëàðäàí äàíûøûð, áöòöí áóíëàðû Àðàçûí þçöíöí éîõ, çàìàíûí ýöíàùû êèìè òÿãäèì åäèð: Ñîíðà íÿäÿí äþíäö õîéóí, Äþâðàí ñÿíÿ ãóðäó îéóí, ßéäèí î éàüûéà áîéóí, ßñêè åøãèí ñîëäó, Àðàç; Âåðäèéèí ñþç íîëäó, Àðàç?!

“Ãóçüóí ö÷öí” øåðèíäÿ äÿ ÿñàñ ìÿãñÿä Õÿçÿðè òÿðÿííöì åòìÿê äåéèë, äÿíèçèí àøàüûäà âåðèëÿí ìÿíçÿðÿñèíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê, ùÿìéåðëèëÿðèíèí äö÷àð îëäóüó áþéöê ãàíëû ôàúèÿíè ÿêñ åòäèðìÿêäèð. Áöòþâ áèð þëêÿíèí éàðàëàðûíäàí, ãÿäèì áèð õàëãûí äö÷àð îëäóüó ôÿëàêÿòëÿðäÿí áÿùñ à÷ìàã, ìöäùèø êîììóíèçì áÿëàñûíà îõóúóëàðûí ýþçöíö à÷ìàã ö÷öí øàèð Õÿçÿðè, îíóí Àçÿðáàéúàí ñàùèëëÿðèíè úàíëàíäûðìûø, ÷îõ óüóðëó áèð òÿñâèð âàñèòÿñèëÿ ùÿì äÿ þç ãÿëáèíäÿêè íèñýèëè èôàäÿ åòìèøäèð: Ñþéëÿ, íÿäèð öçöíäÿêè î ãûçûë ëÿêÿ? Ãàíìû âåðäè éàðàñûíäàí ãóúäóüóí þëêÿ? ... Åé óçàãäàí ãàäàñûíû àëäûüûì Ãóçüóí! Ýóð ñÿñèíè äîñò åëèíÿ ñàëäûüûì Ãóçüóí!

Áåëÿëèêëÿ äÿ, âÿòÿí ùÿñðÿòè, ãÿðèáëèéèí ùöçíö À.Èëäûðûìûí äåìÿê îëàð êè, áöòöí ÿñÿðëÿðèíèí àïàðûúû àùÿíýèíè òÿøêèë åäèð. “ßñèð Àçÿðáàéúàíûì” øåðè èñÿ áèð ñûðà õöñóñèééÿòëÿðèëÿ îíóí éàðàäûúûëûüûíûí áó áàøëûúà ìþâçóñóíóí ùÿì òÿíòÿíÿëè öâåðòöðàñû, ùÿì äÿ éöêñÿê àêêîðäëó ôûíàëû ñàéûëà áèëÿð. Ñîí 70 èëèí Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñû ö÷öí íàäèð ùàäèñÿëÿðäÿí îëàí áó øåðè áèðúÿ ùåúàñûíà áåëÿ ÿë âóðìàäàí, åéíè èëÿ áóðàäà âåðìÿéè ëàçûì áèëèðÿì: Ùàðäà ìÿíè ýöë ãîéíóíäà äîüóðàí, Õàìûðûìû ýþç éàøûéëà éîüóðàí, Áåøèéèìäÿ “ëàéëà áàëàì!” ÷àüûðàí Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì áàõòñûç àíàì îé! Íå÷ÿ èëäèð ùÿñðÿòèíäÿ éàííàì îé!..

102

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ Ñàëàì äåñÿì, ðöçýàð àëûá ýþòöðñÿ, Àüðû äàüäàí Àëàýþçÿ þòöðñÿ, Ýóð ñÿñèìè ýþé Õÿçÿðÿ éåòèðñÿ, Õÿçÿð úîøóá çÿíúèðèíè ãûðñà îé!.. Ùþêì åòñÿ, áó ñÿðñÿì ýåäèø äóðñà îé!.. Õÿáÿð àëñàì Ìóüàíûìäàí, Ìèëèìäÿí, Íàçëû Áàêûì, î íåôò ãîõàí ýöëöìäÿí, Êèì äåìèø êè, äöøìöø àäû äèëèìäÿí?! Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì åøñèç éóðäóì îé!.. Þëìÿç åøãèì, è÷èìäÿêè äÿðäèì îé!.. Êþíëöìÿ òÿê Êÿáÿ éàïäûì ñÿíè ìÿí, Ñÿíñèç íåéëèì ãöðáÿò åëäÿ ýöíö ìÿí, Ñÿíñèç íåéëèì Àëëàùû ìÿí, äèíè ìÿí, Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé!.. Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé?!

Ýþðöíäöéö êèìè, áó øåðèí ÷îõ éûüúàì áèð ôèêðè-áÿäèè êîìïîçèñèéàñû âàð. Îíóí äþðä áÿíäèíèí ùÿðÿñèíäÿ àðäûúûë ñóðÿòäÿ ìþâçóíóí øÿðùèíÿ àïàðàí ùÿéàòè áèð ìÿòëÿá à÷ûãëàíûð. Áèðèíúè áÿíääÿ ëèðèê ãÿùðÿìàíûí êþðïÿ ÷àüëàðû õàòûðëàäûëûð, îíóíëà âÿòÿí àðàñûíäàêû àíà-þâëàä ìöíàñèáÿòëÿðè ÷þçÿëÿíèð. Ëàêèí “õàìûðûìû ýþç éàøûéëà éîüóðàí” òÿøáåùèíäÿ øåðèí èëê ôÿúè äöéöíö âóðóëóð. Òÿäðèúÿí ýÿðýèíëèê àðòûð, ìèíëÿðëÿ ùÿìâÿòÿíèí ãÿòëèíÿ ñÿáÿá îëìóø “áó ñÿðñÿì ýåäèøèí” ãàðøûñûíû àëìàã çÿðóðÿòè þí ïëàíà ÷ûõûð; áóíóí ö÷öí Àçÿðáàéúàí òÿáèÿòèíèí ÿí éàøàðû, ÿáÿäè àìèëëÿðèíäÿí îëàí Õÿçÿðèí úîøóá þç çÿíúèðèíè ãûðìàñû áèð òÿëÿá êèìè èðÿëè ñöðöëöð. Íÿùàéÿò, áöòöí áóíëàð øåðèí éàçûëäûüû èëëÿðäÿ áàø òóòìàñû ÷îõ ìöøêöë áèð èø îëäóüó ö÷öí àúû ýåð÷ÿêëèéèí àìàíñûç òÿçéèãè àëòûíäà ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ãÿçÿá äóéüóëàðû àøûá-äàøûð. Âÿòÿíñèç, éóðä-éóâàñûç áèð àäàì êèìè îíóí ùÿòòà äèíèíäÿí, àëëàùûíäàí áåëÿ öç äþíäÿðìÿê êèìè ÷ûëüûí ãÿðàðû åëàí åäèëèð. Ïîåçèéàìûçäà ñåâýèëèñèíÿ, áóòàñûíà éåòèøìÿê ö÷öí äèíèíäÿí èìòèíà åäèá, èñëàìûí ùàðàì áóéóðäóüó øÿðàáà ìåéë ýþñòÿðÿí ëèðèê ãÿùðÿìàíëàð, ÿëáÿòòÿ, àç îëìàéûá. Åéíè àäëû ÿôñàíÿäÿ äÿ, áþéöê ôèëîñîô-äðàìàòóðã Ù.Úàâèäèí “Øåéõ

103

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ñÿíàí” ÿñÿðèíäÿ äÿ áàø ãÿùðÿìàíûí äöíéàëàðúà ñåâäèéè òÿðñà ãûçûíà ãîâóøìàã ö÷öí ìöñÿëìàíëûüû àòûá áîéíóíà ýöðúöñàéàüû çöííàð ñàëäûüûíû, ùÿòòà áó éîëäà äîíóç îòàðìàüà ãóðøàíäûüûíû ùàìû éàõøû áèëèð. Àììà þç âÿòÿíè éîëóíäà ëèðèê ãÿùðÿìàíûí þòÿðè äÿ îëñà, äèíäÿí, Àëëàùäàí èìòèíà åòìÿê äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòäûüûíû øåðèìèçäÿ ìÿí èëê äÿôÿ ìÿùç À.Èëäûðûìäà ýþðäöì: Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé! Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé?!

Ñîí ìèñðà øåðèìèçèí íóð ñà÷àí áàáàñû Ôöçóëèíèí “ãàðà áàõòûì îéàíìàçìû?” åòèðàçûíû éàäà ñàëûð. Ôÿðãè áóäóð êè, Ôöçóëèäÿ ëèðèê ãÿùðÿìàíûí ñåâýèëèñèíèí ñîéóã ìöíàñèáÿòèíäÿí äîüàí ôÿðéàäû óúàëûð, À.Èëäûðûìäà èñÿ âÿòÿíè þçöíÿ çèíäàí êÿñèëìèø, îíäàí çîðëà àéðû ñàëûíìûø áèð ãÿðèáèí ñèíÿñèíäÿêè ùèúðàí äàüûíûí îéàòäûüû ÿôãàíëàð ñÿñëÿíèð. Áó øåèð 1920-úè èëëÿðäÿí öçö áÿðè Àçÿðáàéúàíûí áàøûíà ýÿëÿí òàðèõè ôàúèÿëÿð ö÷öí îíóí ãÿðèá øàèð þâëàäûíûí öðÿéèíäÿí ãîïóá, öðÿêëÿðè ïàð÷àëàéàí ùÿçèí áèð ìÿðñèéÿäèð. “Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì áàõòñûç àíàì îé!” ìèñðàñû âÿ ùÿð áÿíäèí ñîí áåéòèíäÿ èøëÿäèëìèø “îé!” òÿêðèðè èñÿ øåðèìèçäÿ èíäèéÿäÿê àçàç åøèäèëÿí íàëÿëÿðäÿíäèð. ßñëÿí áàêûëû îëàí À.Èëäûðûìûí øåèðëÿðèíäÿ þç äîüìà øÿùÿðèíèí, Àçÿðáàéúàíûí ýþçö îëàí Áàêûíûí ìàðàãëû îáðàçû èëÿ ãàðøûëàøûðûã. (Áàêû... Î ìÿíèì Êÿáÿì, î ìåùðàáûì, î éóðäóì, éîëóíäà ãàíëû ÷àðà èëëÿðúÿ ãàðøû äóðäóì. Èëê î ðóñ çÿíúèðèíè ìÿí ÷èéíÿäèì, ìÿí ãûðäûì...). Äåìÿëè, Áàêû À.Èëäûðûì ö÷öí ùÿì äÿ þç àçàäëûã ÿíÿíÿëÿðèëÿ ìóíèñ îëàí áèð øÿùÿðäèð. Î, âàõòèëÿ ìèí éîë äîëàøäûüû äîüìà êö÷ÿ âÿ ìåéäàíëàðû, Õÿçÿð ñàùèëèíè, Ñÿáàéåë úèâàðëàðûíû øåèðëÿðèíäÿ äþíÿ-äþíÿ úàíëàíäûðûð: “Áàêû” øåðèíäÿ èñÿ 1920-úè èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ áàø âåðìèø ùàäèñÿëÿðäÿí äîëàéû øÿùÿðèí äöøäöéö ïÿæìöðäÿ âÿçèééÿòäÿí îíóí öðÿéèíèí áàøû ýþéíÿéèð. À.Èëäûðûìà ýþðÿ ãÿäèì éóíàí ÿôñàíÿëÿðèíèí ãÿùðÿìàíû Ïðîìåòåé, àëëàùëàðûí ãàäàüàíûíà áàõìàéàðàã, îäó èíñàíëàðà âåðìÿê ö÷öí áèëàâàñèòÿ Àáøåðîíà, “äöíéàíûí

104

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

àòÿø äîëó ñèíÿñè” îëàí Áàêûíûí éàíàð ãàéàëàðûíà ìöðàúèÿò åòìèøäèð. Áÿøÿðèééÿòÿ õåéèðõàùëûã åòìÿê öñòöíäÿ ÿäàëÿòñèçëèêëÿ úÿçàëàíäûðûëàí, Ãàô äàüûíäà çÿíúèðëÿíèá, èøýÿíúÿëÿðÿ ìÿðóç ãàëàí Ïðîìåòåéèí ïÿðèøàí ýþðêÿìè èëÿ áèð çàìàí äöíéàäà èøëÿíÿí äóðó éàíàúàüûí áåøäÿ äþðäöíö âåðèá, ïëàíåòèìèçÿ ùÿðàðÿò áÿõø åäÿí Áàêûíûí èíäè äöøäöéö àúûíàúàãëû äóðóì àðàñûíäà áèð òèïîëîæè óéàðëûã ìþâúóääóð. ßñàðÿòèí ìèí èëëÿðèí àðõàñûíäàí áîéëàíàí îáðàçû èëÿ 1920-30-úó èëëÿðèí ìÿüìóí, çÿðÿðäèäÿ Áàêûñû íåúÿ äÿ áèð-áèðè èëÿ ñÿñëÿøèð! “È÷èì þçöìö, ÷þëöì þçýÿëÿðè éàíäûðûð” ìèñàëûíäà îëäóüó êèìè Áàêû ôàúèÿñè øàèðèí ëèðèê ãÿùðÿìàíûíû öçöá ÿëäÿí ñàëûð: Áèð çàìàíëàð àäûíà åøã îõóäóì åëëÿðÿ, Èíäè àðòûã ãÿëáèìèí è÷èíäÿ èíëÿ, Áàêû! Óüðóíäà ÷àðïûøàíëàð ãîëëàðû áàüëû ýåòäè, Ìÿí éàíàðàã êöë îëäóì ñÿíèí äÿðäèíëÿ, Áàêû!

“Áàêû” øåðèíèí, îíóí ìèñàë ýÿòèðèëÿí áÿíäèíèí, õöñóñÿí äÿ ùÿìèí áÿíäèí ö÷öíúö ìèñðàñûíûí Àëïòÿêèíäÿ îéàòäûüû òÿÿññöðàòû ãåéä åòìÿäÿí êå÷ìÿéè ÿäàëÿòñèçëèê ñàéûðàì. Òÿíãèä÷è éàçûðäû: “Áó ìèñðàäà éóðä ö÷öí ÷àðïûøàí ìèíëÿðúÿ ìöíÿââÿð àçÿðè ýÿíúëÿðèíèí “Áóçëó úÿùÿííÿì”äÿ ãûðìàíú ñÿñëÿðèíÿ ãàðûøàí çÿíúèð ñÿäàñûíû.. åøèäèð, “Éà þëöì, éà èñòèãëàë!” øöàðûíûí êþíöë ôÿðÿùèëÿ àüûð-àüûð àääûìëàéàíëàðûí ùÿçèí ìÿíçÿðÿñèíè ýþðöðÿì”. Âÿòÿíÿ ãîâóøìàüûí ìöìêöíñöçëöéö áÿçÿí À.Èëäûðûìäà åëÿ ñàðñûäûúû äóéüóëàð îéàäûð êè, øàèð àíàäàí êîð äîüóëìàäûüû ö÷öí äÿðèíäÿí òÿÿññöôëÿíèð. (Êàø áó äöíéàéà ýÿëÿí àíäàí êîð îëàéäûì, éóðäóìóí, Õÿçÿð ñàùèëèíèí, Øöâÿëàí áàüëàðûíûí ÿñðàðÿíýèç ýþçÿëëèêëÿðèíè ýþðìÿéÿéäèì êè, áó ýöí îíëàðûí îáðàçëàðû ìÿíè áó äÿðÿúÿäÿ ñàðñûòìàéàéäû). À.Èëäûðûì òàëåéèí ùþêìö èëÿ Àçÿðáàéúàíäàí àéðû äöøñÿ äÿ, áóðàäà, åëÿúÿ äÿ ñîâåò èìïåðèéàñûíäà áàø âåðÿí ãëîáàë äÿùøÿòëÿðè îíóí ñàêèíëÿðèíäÿí àç áèëìèðìèø. Äöíéàíûí àëòûäà áèð ùèññÿñèíäÿ àçàäëûã ùàããûíäà ýþç ãàìàøäûðàí âÿ ãóëàã áàòûðàí øöàðëàð àëòûíäà éàëíûç òÿê-òÿê âÿòÿíäàøëàðûí, ôÿðäëÿðèí äåéèë, äåìÿê îëàð êè, áöòöí õàëãûí êþëÿëèéÿ ìÿùêóì åäèëäèéè

105

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ñîâåò èìïåðèéàñû èëÿ îíóí áèðáàøà ñÿëÿôè îëóá ãàíè÷ÿí, ëåø ñþêÿí úöòáàøëû ãàðòàëà ñûüûíìûø ÷àðèçì àðàñûíäàêû âÿðÿñÿëèê ÿëàãÿëÿðèíè À.Èëäûðûì àéäûíúà ýþðöð âÿ òÿñèðëè âàñèòÿëÿðëÿ èôøà åäèðäè. “Áèð ýöí ýÿëÿúÿê” øåðèíäÿ î, ñîâåòëÿðèí ÿí ñÿúèééÿâè ïàð÷àñû îëàí Ñèáèðèí, “áóçëó úÿùÿííÿì” äàìüàñû âóðäóüó ñöðýöíëÿð, ãàíëàð, þëöìëÿð äèéàðûíûí áÿøÿðèééÿòèí ýåí éàääàøûíäàí ùå÷ âàõò ñèëèíìÿéÿí ìÿíçÿðÿñèíè öðÿê éàíüûñû èëÿ à÷ûá ýþñòÿðìèøäèð: Îðäà ãàí ëÿêÿñèäèð òîðïàãäà ãàëàí èçëÿð, Îðòà ÷àüûí úàíëûñû, þëöì ñà÷àí äÿùëèçëÿð. ... Îðäà àíè âåðèëÿí ìÿùêÿìÿñèç ôÿðìàíëàð Îðäà ãóðøóí áàøëàðûí àüðûñûíû “äÿðìàíëàð”. Éàéûëûð ÿíýèíëÿðÿ îðäà ãûðìàíú ñÿñëÿðè, Éîëëàðäà ñöðýöíëÿðèí òöêÿíÿí íÿôÿñëÿðè... Îðäà ãîíàð ãàðüàëàð ùÿð ýöí ìèíëÿðúÿ ëåøÿ, Áèð þëöì äöíéàñûäûð Ñèáèðéà áàøäàí-áàøà. ... Éàëíûç ãîëëàð ÷àëûøûð, êÿñêèíëÿøèð äûðíàãëàð. Áóç áàüëàìûø òîðïàüû ãàçûá åøèð äûðíàãëàð. Ãîíäóãúà ãàð öñòöíÿ äàìëà-äàìëà àõàí ãàí Ñàíêè ãûçûë ëàëÿäèð, à÷ìûø éàøûëû íþãñàí...

Ñîí 70 èëäÿ Àçÿðáàéúàíäà ùÿëÿ ùå÷ áèð øàèð õàëãûí îüóëëàðû èëÿ “Èýèäëÿðÿ ñÿñëÿíèø” øåðèíäÿ îëäóüó ãÿäÿð ñÿðò äàíûøìàìûøäûð, àäàìûí èëèéèíÿ èøëÿéÿí ùÿãèãÿòëÿðè áó úöð, áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ à÷ûá îðòàéà ãîéìàìûø, îüóëëàðûí ãåéðÿò äàìàðûíû áåëÿ ùÿðÿêÿòÿ ýÿòèðìÿìèøäèð: Áàõ, ùèðñäÿí ÷àòëàéûð ãÿáðèíäÿ àòàí, Éîõñà îðäà áèð ñêåëåòìè éàòàí?! Ñûüûíìûø î áþéöê ðóùà áó âàòàí, Âÿòÿí òîðïàã äåéèë, äàìàðäà ãàíäûð, Îíäàí ãåéðè òàïàúàã éåð éàëàíäûð!

Õàëãûíûí äöøäöéö ÷îõ àüûð áÿëàëàð ö÷öí äÿðèíäÿí ìÿéóñ îëàí øàèð ñàíêè áöòöí èñòåäàäûíû ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã þçöíöí ñþç úÿááÿõàíàñûíäàí ÿí åìîñèîíàë âàñèòÿëÿð ñå÷èá, éåýàíÿ

106

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

öìèä éåðè îëàí ýÿíúëèéÿ, èýèäëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð, òÿêèäëÿ òÿëãèí åäèð êè, èíäè êöñöá êÿíàðäà äóðìàãäàí ùå÷ áèð êàð àøìàç, äöøìÿíäÿí èíòèãàì àëìàã ö÷öí àéàüà ãàëõûá ÷àðïûøìàã ëûçûìäûð. Øÿõñÿí îíóí þçöíÿ ýÿëäèêäÿ èñÿ, áó ìÿñÿëÿäÿ ãÿíàÿòè áåëÿäèð: “Éîëóíäà èëê ãóðáàíûí ìÿí îëàúàüàì!” À.Èëäûðûìûí èäåàëû íÿ èäè? Øàèð áÿøÿð òàðèõèíÿ ñèâèëèçàñèéàíûí ïàðëàã ãÿëÿáÿëÿðè äþâðö êèìè äàõèë îëàí ÕÕ ÿñðè èëê íþâáÿäÿ Ðóñèéàäà, ñîíðà èñÿ áöòöí Ñîâåò Èòòèôàãûíäà òþðÿäèëÿí òîòàë úèíàéÿòëÿð ö÷öí óòàíäûðûð, ìþâúóä ùàãñûçëûãëàðà, èúòèìàè ÿäàëÿòñèçëèêëÿðÿ ãàðøû þçóíóí ùöððèééÿò ïðîãðàìûíû, àçàäëûã ìÿúÿëëÿñèíè åëàí åäèðäè: Ùöðð áèð äöíéà, ùöðð áèð äèí, ùöðð áèð Òàíðû, ùöðð áèð éîë, Ùöðð áèð ùÿéàò, ùöðð âèúäàí, ùöðð áèð ãàôà, ùöðð áèð ãîë, Ùöðð áèð øåèð, ùöðð áèð åøã, ùöðð áèð ìÿñëÿê, ùöðð ÿìÿê, Èíñàí îüëóíóí ÿñèë ùöðð úÿííÿòè áó äåìÿê!

Âèúäàí, ìÿñëÿê, ÿìÿê, ôèêèð, éàðàäûúûëûã àçàäëûüû êèìè ÿí ìöùöì èíñàí ùöãóãëàðûíû òÿìèí åäÿí áó úÿìèééÿòèí ùÿãèãÿòÿí äÿ áÿðãÿðàð îëìàñû ö÷öí À.Èëäûðûì áèðèíúè äÿðÿúÿëè âÿçèôÿ êèìè ñîâåò èìïåðèéàñûíûí éûõûëìàñûíû, î “õàëãëàð ùÿáñõàíàñû”íûí ïàð÷àëàíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. ...1937-úè èë îêòéàáðûí 12-äÿ ýåúÿ éàðûñû ÷àüäàø äöíéàìûçûí áþéöê òöðê ìÿðêÿçëÿðèíäÿí áèðè îëàí Áàêûäà ñîâåò ïîëèñèíèí çèðçÿìèñèíäÿ 45 éàøëû ÷îõ èñòåäàäëû, èíúÿ ðóùëó áèð øàèðèí ýöíàùñûç ãàíû àõûäûëûðäû. Îíóí èòòèùàìíàìÿñèíäÿ ÿñàñ òÿãñèð êèìè Òöðêèéÿéÿ, òöðê÷öëöê èäåàëëàðûíà ñÿäàãÿò, Ì.Ìöøôèã âÿ À.Èëäûðûì êèìè ýÿíú øàèðëÿðè þç àðõàñûíúà àïàðìàñû, Ìöñàâàò ôèðãÿñèíèí öçâö îëìàñû ýþñòÿðèëìèøäè. Ýåíèø ÿäÿáè-ïóáëèñèñò éàðàäûúûëûüû, èúòèìàè ôÿàëèééÿòè, õöñóñÿí äÿ çÿíýèí ïîåçèéàñû ñöáóò åäèð êè, Òöðêèéÿ, òöðê âÿ òöðê÷öëöêëÿ áàüëû îëàí éàõøû íÿ âàðñà, ùàìûñû ßùìÿä Úàâàä ö÷öí ÿçèç âÿ ñåâèìëè îëìóø, áó ñåâýèñèíÿ î, ñîí íÿôÿñèíÿ ãÿäÿð ñàäèã ãàëìûøäûð. Øàèð òöðê÷öëöéö ñàäÿúÿ îëàðàã òÿðÿííöì âÿ âÿñô

107

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

åòìÿêëÿ ãàëìàìûø, áöòöí ôöðñÿò âÿ èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê îíó ôÿàë ñóðÿòäÿ ìöäàôèÿ âÿ òÿáëèü åòìèø, ëàçûì ýÿëÿíäÿ áó éîëäà ÿëèíäÿ ñèëàù âóðóøìóø, ìÿãàì ÷àòàíäà þëöìöí äÿ ýþçöíöí è÷èíÿ äèê áàõìûøäû. ß.Úàâàä þçöíöí áó ãàéÿñèíè ÿñÿðëÿðèíäÿ äÿ äþíÿ-äþíÿ åëàí åòìèøäèð: Øåðèì ñûíûã áèð òöðê ñàçû, àüëàäàðàã åëëÿðèíè Àäàã-àäàã ýÿçìÿê èñòÿð êþíëöì Òóðàí åëëÿðèíè, Ìÿí áèð Òóðàí éîë÷óñóéàì, ÿëèìäÿ áèð ñþíöê ìàøàë, Àìàí øåðèì, ùèììÿò åëÿ, àìàí òÿáèì, áèð ãàíàä ÷àë!

Òöðê õàëãëàðûíûí áèðëèéè èäåéàñû êå÷ÿí éöçèëëèéèí ñîíëàðûíäàí åòèáàðÿí ìåéäàíà ÷ûõìûø, òóðàí÷ûëûã, òöðê÷öëöê, áÿçÿí äÿ ïàíòöðêèçì êèìè àäëàð àëòûíäà éàéûëìûøäûð. Âèúäàí òÿðÿçèñèíäÿ ùÿð øåéè äÿãèã ÷ÿêÿí äîñòëàðûìûç, õåéèðõàùëàðûìûç, íÿúèá ãöââÿëÿð òöðê÷öëöéö éàøàìàüà ùàããû îëàí òÿáèè, ñèéàñè, èäåîëîæè áèð úÿðÿéàí êèìè ãÿáóë åòìèø, áÿäùàõëàðûìûç, äöøìÿíëÿðèìèç èñÿ áó úÿðÿéàíäàí âàùèìÿéÿ äöøöá, áàøãàëàðûíû äà îíóíëà ãîðõóòìàüà ÷àëûøìûøëàð. Ùàçûðäà ÷îõëàðû áóíó òöðê ùÿìðÿéëèéè àäëàíäûðûð âÿ åëÿ áèëèðÿì êè, éàõøû äà åäèðëÿð. Ìÿëóìäóð êè, òàðèõèí àéðû-àéðû ìÿðùÿëÿëÿðèíäÿ ÿí ìöõòÿëèô ñèéàñè, èúòèìàè, èäåîëîæè ùàäèñÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿ Àâðîïà âÿ Àñèéàíûí áþéöê áèð ùèññÿñèíäÿ ìöõòÿëèô èìïåðèéàëàð, áþéöê äþâëÿòëÿð äàõèëèíäÿ éàøàéàí òöðêëÿð õöñóñÿí ñîí èêè ÿñðäÿ ñÿðò ñèéàñè-èíçèáàòè ñÿðùÿäëÿðëÿ ïàð÷àëàíìûø, ñöíö ñóðÿòäÿ àéðû ñàëûíûá, áèð-áèðèíäÿí óçàãëàøäûðûëìûøäûð. Îñìàíëû Òöðêèéÿñèíèí Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñèíäÿí ìÿüëóá ÷ûõìàñû, òöðê õàëãëàðûíûí ýåîñèéàñè âÿçèééÿòè âÿ ãîíøó þëêÿëÿðäÿ ùàêèì äàèðÿëÿðèí âàõòàøûðû ùÿéàòà êå÷èðäèêëÿðè áèð ñûðà èðòèúà÷û òÿäáèðëÿð óçóí ìöääÿò òöðêëÿð àðàñûíäà áèðëèéÿ, ùÿìðÿéëèéÿ ÿñàñëû øÿêèëäÿ ìàíå îëìóøäóð. Çÿíýÿçóðóí Àçÿðáàéúàíäàí àëûíûá, Åðìÿíèñòàíà âåðèëìÿñè, Àùûñãà òöðêëÿðèíèí åëëèêúÿ Ãàçàõûñòàíà êþ÷öðöëìÿñè, Ãàôãàçäà õàëãûìûçûí òöðê àäûíûí éàñàã åäèëèá, îíà éàøàäûüû ÿðàçèéÿ óéüóí îëàðàã

108

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

àçÿðáàéúàíëû äåéèëìÿñè, éàçûìûçûí êèðèë ãðàôèêàñûíà êå÷èðèëìÿñè âÿ äèýÿð çîðàêû òÿäáèðëÿð ãûðìûçû Ðóñèéà èìïåðèéàñûíäà éàøàéàí áèð òöðê õàëãû êèìè áèçèì öìóìòöðê ãþâìö èëÿ ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèìèçè ÿìÿëè ñóðÿòäÿ ùå÷ÿ åíäèðìèøäè. Òÿãðèáÿí 200 èë áèð-áèðè èëÿ ñÿðáÿñò ÿëàãÿëÿðäÿí ìÿùðóì ãàëìûø òöðê ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ùÿð áèðèíäÿ àðòûã éåðëè ìèëëÿòëÿð òÿøÿêêöë òàïìûø, áèð-áèðèíäÿí áÿçÿí õåéëè äÿðÿúÿäÿ ôÿðãëÿíÿí éåðëè ÿäÿáè äèëëÿð ìöÿééÿíëÿøìèøäèð. Âàõòèëÿ ÑÑÐÈ-íèí òÿðêèáèíäÿ îëìóø òöðê ñîéëàðû èíäè þçëÿðèíèí ìöñòÿãèë äþâëÿòëÿðèíè éàðàäûá ãöââÿòëÿíäèðèð âÿ þç àðàëàðûíäà, åëÿúÿ äÿ þçëÿðèëÿ êå÷ìèø ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ñÿðùÿäëÿðèíäÿí êÿíàðäà éàøàéàí ñîéäàøëàðû àðàñûíäà ùÿðòÿðÿôëè ñûõ ÿëàãÿëÿðè áÿðãÿðàð åäèðëÿð. Ùÿìèí ÿëàãÿëÿðèí ìàùèééÿòèíè áó ýöí äåìîêðàòèê äþâëÿò ãóðóìó, èíñàí ùöãöãëàðû óüðóíäà ìöáàðèçÿ, äþâðöí òÿëÿáëÿðè ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðìàã êèìè áþéöê ìÿãñÿäëÿð òÿøêèë åäèð. Òöðê îëìàéàí äþâëÿòëÿðëÿ ÿëàãÿ âÿ ìöíàñèáÿòëÿðèí èíêèøàôû äà áó ìÿãñÿäÿ òàáå òóòóëóð. Öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðûíäà ìèëëè øöóðóí âÿ òöðê÷öëöéöí èíêèøàô åòìÿñèíäÿ âàõòèëÿ ðóñ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèíèí þëêÿìèçäÿ òþðÿòäèéè ðÿçàëÿòëÿðèí õöñóñè ðîëóíó ýþñòÿðìÿê ëàçûìäûð. Àõû òÿáèÿòèí ìÿøùóð ãàíóíëàðûíäàí áèðè ìöÿééÿí ìÿíàäà úÿìèééÿòèí äÿ ùÿéàòûíà òÿòáèã åäèëÿ áèëèð: òÿñèð ÿêñ òÿñèðÿ áÿðàáÿðäèð. Ìÿëóì îëäóüó êèìè, ðóñ-éàïîí ìöùàðèáÿñèíäÿ úèääè ìÿüëóáèééÿòÿ óüðàäûüûíà, 1905-1907-úè èëëÿðäÿêè êöòëÿâè òÿëàòöì âÿ èüòèøàøëàðäàí ìöÿééÿí ãÿäÿð ñàðñûëäûüûíà áàõìàéàðàã, ÷àðèçì Áèðèíúè Äöíéà ìöùàðèáÿñè ÿðÿôÿñèíäÿ ùÿëÿ ÷îõ ýöúëö èäè. Ùÿð ùàëäà áó èìïåðèéà þçöíöí óúãàðëàðûíäàí ñöíýö âÿ ïóëåìéîòëàð öçÿðèíäÿ äÿ îëñà, øîâèíèñò ñèéàñÿòèíè àðäûúûë ñóðÿòäÿ éåðèäèð âÿ ÿéàëÿòëÿðäÿ ìèëëÿòëÿðèí þç ìöãÿääÿðàòûíû òÿéèí åòìÿê ùöãóãó áàðÿäÿ òÿøÿááöñëÿðèíè àìàíñûçúàñûíà áîüóðäó. ×àðèçì àçëûãäà ãàëàí õàëãëàðà ìöíàñèáÿòäÿ éåðèòäèéè âåëèêîðóñ ñèéàñÿòèíè êÿñêèíëÿøäèðäèêúÿ, î äþâðöí Àçÿðáàéúàí ýÿíúëèéèíäÿ, õöñóñÿí äÿ éåòèøìÿêäÿ îëàí çèéàëûëàð àðàñûíäà ÿñëÿ, êþêÿ ãàéûòìàã ìåéëëÿðè ãöââÿòëÿíèð, òöðê÷öëöê èäåéàëàðûíà ðÿüáÿò äàùà äà àðòûðäû. 1912-úè èëäÿ Áàëêàíëàðäà ìöùàðèáÿ áàøëàðêÿí, áèð ÷îõó àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò õöñóñè áèð Ãàôãàç êþíöëëö

109

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

äÿñòÿñèíèí úÿáùÿéÿ ýåäèá, Òöðêèéÿ òÿðÿôèíäÿí ÿìÿëèééàòëàðà ãîøóëìàñûíûí, Èñòàíáóëóí ìöäàôèÿñèíäÿ ôÿàë èøòèðàê åòìÿñèíèí áèð ÿñàñ ñÿáÿáè äÿ åëÿ áó èäè. Ùÿìèí êþíöëëö äÿñòÿíèí òÿðêèáèíäÿ ìèëëè øàèðèìèç ßùìÿä Úàâàä Àõóíäçàäÿ äÿ âàðäû. ß.Úàâàäûí òöðê÷öëöê èäåàëëàðû ùÿëÿ îíóí ñàüëûüûíäà áèëàâàñèòÿ þçöíöí äÿðñ äåäèéè òÿëÿáÿëÿðè, øàýèðäëÿðè, åëÿúÿ äÿ øåèðäÿ, ñÿíÿòäÿ àðäûúûëû îëàí ýÿíúëÿð òÿðÿôèíäÿí áþéöê ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíûð âÿ îíëàðûí ýöíäÿëèê èøèíÿ, éàðàäûúûëûüûíà ýþçÿë òÿñèð ýþñòÿðèðäè. Áó øàèðëÿðäÿí Ì.Ìöøôèãèí âÿ À.Èëäûðûìûí àäëàðûíû õöñóñè ãåéä åòìÿê èñòÿðäèì. Îíëàðûí ùÿð èêèñèíÿ àèä áÿçè ñÿíÿäëÿðäÿ âÿ î äþâðöí ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ÷àï åäèëìèø éàçûëàðäà áó èêè øàèð ß.Úàâàäûí òöðê÷öëöê èäåàëëàðûíûí òÿñèðèíÿ ãàïûëìàãäà äþíÿ-äþíÿ ñó÷ëàíäûðûëûðäû. Áåëÿúÿ áèðèêè èòòèùàì êèôàéÿò åòìèøäè êè, ß.Úàâàäûí ñåâèìëè òÿëÿáÿñè, áþéöê èñòåäàä ñàùèáè îëàí øàèð Ì.Ìöøôèãè 29 éàøûíäà èêÿí ýöëëÿëÿñèíëÿð. À.Èëäûðûì èñÿ 24 éàøûíäà èêÿí ãûðìûçû èìïåðèéà àýåíòëÿðèíèí òÿãèáëÿðèíäÿí ýöú-áÿëà èëÿ ãóðòóëàðàã Èðàíà ãà÷ìûø, îðàäàí äà òåçëèêëÿ Òöðêèéÿéÿ ýåòìèø, äîüìà éóðäóí ùÿñðÿòèëÿ éàøàìûø, ñîâåò èìïåðèàëèçìèíèí èôøàñûíà òöðê÷öëöê èäåàëëàðûíûí òÿðÿííöìöíÿ ùÿñð åäèëÿí äÿéÿðëè ÿñÿðëÿð éàçûá, íÿøð åòäèðìèøäèð. “Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿ” Òöðêèéÿäÿ éàçûëñà äà, øàèðèí ùÿéàòûíûí ÿââÿëêè ìÿðùÿëÿñèíÿ, îíóí ß.Úàâàäëà ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ áèð ýöçýö òóòóð, áÿçè òÿñÿââöðëÿð îéàäûá, ìöÿééÿí ýöìàíëàð, åùòèìàëëàð ñþéëÿìÿéÿ èìêàí âåðèð. “Äîëàøûá Òöðêöñòàíû, Èðàíû àääûì-àääûì, ãÿëáèìè îõøàéàúàã áèð áÿëäÿ áóëàìàäûì” ìèñðàëàðû À.Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàíäàí äèäÿðýèí äöøÿëè áþéöê úÿôàëàð ÷ÿêäèéèíè ýþñòÿðèð. Øàèðèí ôàúèÿñèíèí áÿçè ìÿãàìëàðûíû áàøà äöøìÿê ö÷öí Ýþëúöêëÿ ùÿñáè-ùàë çàìàíû åòäèé áèð åòèðàô òÿäãèãàò áàõûìûíäàí õöñóñè ìàðàã äîüóðóð: Éîëñóç áèð àøèã êèìè ñàíìà êè, ñÿíè áóëäóì. Ìÿí óçàã áèð “Ýþéýþë”öí éîëóíäà áþéëÿ ñîëäóì, Áó äîüðóäóð, áèð äîñòóí óüðóíäà ãóðáàí îëäóì, Áó áèçèì åòäèéèìèç ÿùäè-ïåéìàíäûð, Ýþëúöê!

Áèð äàùà àéäûí îëóð êè, øàèð Ýþëúöê ñàùèëëÿðèíÿ åëÿ-áåëÿ, áîø-áîøóíà éîõ, ÿãèäÿ, ìÿñëÿê éîëóíäà ýÿëèá ÷ûõìûøäûð.

110

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Øåèðäÿêè Ýþéýþë ñþçöíöí áèðèíúè ìÿíàñû À.Èëäûðûìûí óçàãëàðäà ãîéóá ýÿëäèéè Àçÿðáàéúàíûí òèìñàëûäûð (áàøãà ÿñÿðëÿðèíäÿ ãàðøûëàøäûüûìûç Àðàç, Êöð, Õÿçÿð, Øàùäàü âÿ ñ. êèìè). Ëàêèí ýþëöí àäûíûí äûðíàã èøàðÿñè èëÿ âåðèëìÿñè, õöñóñÿí äÿ “óüðóíäà ãóðáàí îëäóüó äîñòóí” éàäà ñàëûíìàñû, íÿùàéÿò, ùÿìèí äîñòëà ÿùäè-ïåéìàí åòìèø îëäóãëàðûíûí õàòûðëàíìàñû áåëÿ áèð ôèêðè ñþéëÿìÿéÿ ÿñàñ âåðèð êè, À.Èëäûðûì áó ìèñðàëàðäà þçöíöí áþéöê øàèð äîñòó ß.Úàâàäëà ñÿìèìè, ìåùðèáàí äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíè âÿ ìÿùç îíóí “Ýþéýþë” øåðèíè íÿçÿðäÿ òóòóð. Áóíó àðòûã ãåéä åòìèøäèì êè, À.Èëäûðûì ùÿëÿ Àçÿðáàéúàíäà âÿ ñöðýöíäÿ îëàíäà áÿçè éûüûíúàãëàðäà âÿ ìÿòáóàò ñÿùèôÿëÿðèíäÿ ß.Úàâàäû “èôøà” åäÿíëÿð îíó Ì.Ìöøôèã âÿ À.Èëäûðûì êèìè èñòåäàäëû ýÿíúëÿðè þç òÿñèðè àëòûíà àëìàãäà èòòèùàì åäèð, áó úàâàíëàðû äà “êþùíÿ ìóñàâàò÷û” ß.Úàâàäûí “çÿðÿðëè” òÿñèðèíÿ ãàïûëìàãäà ýöíàùëàíäûðûðäûëàð. Ìÿí áóíó äà èñòèñíà ùåñàá åòìèðÿì êè, ß.Úàâàä ÿëåéùèíÿ “ãûðìûçû òÿõðèáàò” êîìïàíèéàñûíûí øèääÿòëè âàõòûíäà À.Èëäûðûìû ìöâàôèã èäàðÿëÿðÿ, î úöìëÿäÿí äÿ äàõèëè èøëÿð îðãàíëàðûíà ÷àüûðûá, ß.Úàâàäà ãàðøû áþùòàí äåìÿéè òÿëÿá åòìèø, áèð øåé ÷ûõìàäûüûíû ýþðäöêäÿ îíóí þçöíö äÿ òÿãèá åòìÿéÿ, ÿëåéùèíÿ “êîìïðîìàò” ùàçûðëàìàüà áàøëàìûøëàð. “Åù, ùÿð áèð àøèíàíûí, ùÿð áèð äîñòóí èøè áó” ìèñðàñû äà áèð äàùà ñöáóò åäèð êè, þç ñÿìèìè äîñòó, èñòåäàäëû âÿòÿíïÿðâÿð øàèð ß.Úàâàäà ãàðøû À.Èëäûðûì ùÿãèãÿòÿí äÿ ùå÷ êÿñÿ ùå÷ áèð ñèéàñè òóòàðãà âåðìÿìèøäèð. Ýÿòèðäèéèì ñîí ìèñðà èñÿ õàëã àðàñûíäà èøëÿäèëÿí áó ãÿíàÿòèí ß.Úàâàäëà þç àðàëàðûíäàêû ñÿìèìè äîñòëóã ìöíàñèáÿòëÿðèíÿ òÿòáèãèäèð: “Äîñò éîëóíäà áîðàí îëàð, ãàð îëàð...” Áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèíäÿ, î úöìëÿäÿí äÿ “Ìÿí êèìÿì”, “Ãàðà äàñòàí” âÿ “Ìÿíìè” øåèðëÿðèíäÿ À.Èëäûðûì äà ß.Úàâàä êèìè ãÿäèì òàðèõëÿðÿ ìöðàúèÿò åäèð, òöðêöí øàíëû êå÷ìèøèíè éàäà ñàëûð. Ëàêèí ðåòðîñêîïèéàäàí ìÿãñÿä, ìÿíèì ôèêðèìúÿ, áó ýöí ö÷öí äÿ, åëÿ øåèðëÿðèí éàçûëäûüû èëëÿð ö÷öí äÿ ÿñàññûç îëàí áó ìöëàùèçÿ äåéèëäè: “Åé òöðêëÿð, èìïåðèéàëàð äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè éåíÿ âàùèä ñÿëòÿíÿò ãóðóí âÿ äèýÿð ìèëëÿòëÿðè, äþâëÿòëÿðè ãÿùð åäèí”. Øàèð Ðóñèéà èñòèëàñûíà ìÿðóç ãàëìûø âÿòÿíèíè, þâëàäëàðû ãûðäûðûëìûø, éàä åëëÿðÿ ñöðäöðöëìöø õàëãûíû äöøäöéö êþëÿ âÿçèééÿòèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí éîëëàð àðàéûð,

111

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

øåèðëÿðèíäÿ òàðèõè ùàäèñÿëÿðÿ ìöðàúèÿò åòìÿêëÿ îíó àúû òàëåéèëÿ áàðûøìàìàüà, òÿâÿêêöëÿ áàø ÿéìÿìÿéÿ, àçàäëûã ìöáàðèçÿñèíÿ ñÿñëÿéèðäè: Ìÿíìèéÿì Àëòàéëàðäà áàøû ýþéëÿðÿ äÿéÿí, Òàðèõè ìÿíìè éàçäûì, òàðèõìè ìÿíè þéÿí, Ìÿíìèéÿì èíäè áþéëÿ òÿâÿêêöëÿ áàø ÿéÿí?..

Êþêöíö ÿñàòèðëÿ áàüëàäûüû ñîéóíóí ãÿùðÿìàíëûã ÿíÿíÿëÿðèíè, ñàáóòàéëàðû, ÷èíýèçëÿðè, úûüàòàéëàðû éàäà ñàëìàãëà À.Èëäûðûì ãÿäèì òöðêöí âàðèñëÿðè îëàí ìöàñèðëÿðèíÿ èìïåðèàëèçì âÿ ñîñèàëèçì êþëÿëèéèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ ðóùó àøûëàìàã ìÿãñÿäèíè ýöäöðäö. Áóíà èñÿ ùÿð áèð òÿðÿããèïÿðâÿð ìèëëè øàèðèí ìÿíÿâè ùöãóãó âàð. Áó òàðèõè “ýÿçèøìÿëÿð” õàëãûíûí ãîëëàðûíäàêû áîëøåâèê çÿíúèðèíè ãûðìàüà, ñöëùñåâÿð, àçàä, äåìîêðàòèê ìèëëè äþâëÿò ãóðìàüà äÿâÿò åòìÿéèí áèð éîëó, áèð âàñèòÿñè èäè. Áó úöð ôèêèð âÿ äóéüóëàðûí èôàäÿñèíÿ ïàíòöðêèçì äàìüàñû âóðìàã êå÷ìèø ÑÑÐÈ-äÿêè òöðê õàëãàðûíûí ìèëëè èñòèãëàëèééÿò ùöãóãóíà õîð áàõìàã äåìÿêäèð. Êîíêðåò îëàðàã Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè øàèð ùÿð úöð òÿúàâöçêàð íèééÿòëÿðäÿí òàìàìèëÿ óçàã îëóá áöòöí äþâëÿòëÿðëÿ ãàðøûëûãëû ìöíàñèáÿòëÿð ñàõëàéàí ñöëùñåâÿð, äåìîêðàòèê áèð äþâëÿò êèìè òÿñÿââöð åäèð âÿ “Ìÿíèì ïðîòåñòîì” øåðèíäÿ áó ôèêðè õöñóñè âóðüóëàéûðäû: Âåðèí ìÿíÿ éóðäóìó, îëñóí úÿííÿò áóúàüû, Áèð äþâëÿò ãóðàéûì êè, ñöëùöí äîüìà îúàüû, Áàøûíäà äàëüàëàíñà ö÷ áîéàëû ñàíúàüû, Î çàìàí çÿíí åäÿðÿì áöòöí úàùàí ìÿíèìäèð!

Ñöáóò åòìÿéÿ åùòèéàú éîõäóð êè, þç õàëãûíûí äþâëÿò ãóðóúóëóüó ìÿñÿëÿñè ñàùÿñèíäÿ øàèðèí èäåàëû Ì.ß.Ðÿñóëçàäÿíèí àäû âÿ ÿìÿëëÿðèëÿ áàüëû îëóá, îíóí ö÷ðÿíýëè áàéðàüû èëÿ ñöñëÿíÿí Àçÿðáàéúàí Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí áÿðïàñû èäè. Áó øåèðäÿ À.Èëäûðûì “ Áèð ìèëëÿòèí ôÿðäèéÿì, ìÿíèì äÿ áèð ñÿñèì âàð!” äåéÿ áèðáàøà “Úÿìèééÿòè ßãâàìà” (Ìèëëÿòëÿð Úÿìèééÿòèíÿ) ìöðàúèÿò åäÿðÿê, Ìîñêâàíûí ÿñàðÿò àëòûíäà ñàõëàäûüû õàëãëàð àäûíäàí áó úÿìèééÿòèí õèòàáÿò êöðñöñöíÿ ÷ûõìàñûíà þç ãàíóíè åòèðà-

112

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

çûíû áèëäèðèðäè. Áåéíÿëõàëã ìöíàñèáÿòëÿðäÿ, äèïëîìàòèéà ïðîòîêîëëàðûíäà êå÷ìèø ÑÑÐÈ-éÿ áÿçÿí Ðóñèéà äåéèëìÿñè äÿ øàèðè õöñóñèëÿ éàíäûðûðäû. (Îíóí “Ðóñ” äåäèéè éåð òîðïàüûìäûð, äàøûìäûð, îíóí áàøûíäàêû òàú ìÿíèì äþâëÿò ãóøóìäóð. Æåíåâäÿ ñóíäóüó ìåé – î ìÿíèì ýþç éàøûìäûð...). “Ãàðà äàñòàí” øåðèíäÿ áó ôèêðè äàùà äà èíêèøàô åòäèðÿí øàèð òÿêúÿ Àçÿðáàéúàíûí äåéèë, ñîâåò èìïåðèéàñûíûí òÿðêèáèíäÿ ÿçèëÿí áöòöí òöðê áþëýÿëÿðèíèí éàìàí ýöíëÿðÿ ãàëäûüûíû ýþñòÿðèð, äöíéàíûí, “ÿôêàðè-öìóìèééÿíèí” äèããÿòèíè áó òàðèõè ÿäàëÿòñèçëèéÿ úÿëá åäèðäè: Êèìñÿ áèëìÿç Òàíðûäàüûí éàøûíû, Äóìàí àëìûø Àëòàéëàðûí áàøûíû. Ó÷óðìóøäóð áàøäàí äþâëÿò ãóøóíó, Ñÿòâÿòèíÿ öç ÷åâèðìèø çàìàí, ùåé! Ãîúà òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí, ùåé! Äþðä áèð éàíà äàüûëìûø òöðê ñîéëàðû, Ñþíìöø îúàã, êþ÷öá ýåòìèø áîéëàðû, Äÿðäëè-äÿðäëè àõàð áîçãûð ÷àéëàðû, Ñàõëàð è÷äÿí ýèçëè öìèä, ýöìàí, ùåé! Ãîúà òöðêöí äöøäöéö ýöí éàìàí, ùåé! ...Õàðàá îëìóø Áóõàðàñû, Áàøêÿíäè, Ìàòÿì òóòìóø Ñÿìÿðãÿíäè, Äàøêÿíäè, Êÿíäè ñþéëÿð, òþêÿð ýþçäÿí éàø êÿíäè, Íÿ îçàí âàð, íÿ éàçàí, íÿ øàìàí, ùåé! Ãîúà òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí, ùåé!.. Ãàçàí, Áàøãûðä áàòìûø, Êðûì ñöðöëìöø, Ìÿíèì ÷è÷ÿê ýþçëö éàðûì ñöðöëìöø, Ãîíóì-ãîíøó, áöòöí âàðûì ñöðöëìöø, Áóëóíóðìó Ñèáèðéàäà èìàí, ùåé! Ãîúà òöðêöí äöøäöéö ùàë éàìàí, ùåé!.. Òöðê åëëÿðè áèð-áèðèíÿ éàäëàíûð, Ãàçàõ, Ãûðüûç, Òöðêìÿí, Þçáÿê àäëàíûð, Àçÿðè, Òöðê éàíàð, è÷äÿí îäëàíûð, Àíà éóðäóí è÷äÿí ùàëû äóìàí, ùåé, Ãîúà òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí, ùåé!..

113

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì ... Àçÿðáàéúàí äÿðä è÷èíäÿ áîüóëìóø, Ñåâÿíëÿðè äèéàð-äèéàð ãîâóëìóø, Àüëà øàèð, àüëà, éóðäóí äàüûëìûø, Ùàðäà ãîïóç, ùàðäà ãûðûã êàìàí, ùåé? Ùàðäà áþéöê Âÿòÿí, ùàðäà Òóðàí, ùåé?

À.Èëäûðûì ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿðèíäÿ äþíÿ-äþíÿ ãàëäûðäûüû òöðê÷öëöê, òöðê õàëãëàðûíûí òàëåéè ìÿñÿëÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð ôèêèð âÿ äóéüóëàðûíû “Ãàðà äàñòàí” øåðèíäÿ öìóìèëÿøäèðìèøäèð. Øåèðäÿí àëûíàí òÿÿññöðàò áóäóð êè, êå÷ìèø Ñîâåò èìïåðèéàñûíûí àðäûúûë ñóðÿòäÿ éåðèòäèéè àíòèòöðê, àíòèìöñÿëìàí ñèéàñÿòèíäÿí àçÿðè, ãàçàõ, ãûðüûç, òöðêìÿí, þçáÿê, áàøãûðä òöðêëÿðè, Êðûì, Ãàçàí òàòàðëàðû âÿ áàøãà õàëãëàð þë÷öéÿ ýÿëìÿç äÿðÿúÿäÿ áþéöê ìàääè âÿ ìÿíÿâè çÿðÿð ÷ÿêìèøëÿð. Îí èëëÿð áîéó èìïåðèéàíûí ðÿùáÿð òóòäóüó “Ïàð÷àëà, ùþêì ñöð!” äöñòóðó áó õàëãëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã, áèð-áèðèíÿ éàäëàøäûðìàã ìÿãñÿäè ýöäìöøäöð. Øàèð éàíà-éàíà éàçûð êè, òöðêöí îí ìèíëÿðëÿ ÿí éàõøû îüóë âÿ ãûçëàðû, Êðûì òàòàðëàðûíûí èñÿ èñòèñíàñûç îëàðàã ùàìûñû Ãàçàõûñòàí ñÿùðàëàðûíà âÿ Ñèáèðèí “áóçëó úÿùÿííÿìèíÿ” ñöðöëìöø, ìèëéîíëàðëà àèëÿíèí îúàüû ñþíäöðöëìöø, òèôàüû äàüûäûëìûøäûð. ×îõ îëà áèëÿð êè, äàñòàíëàðà ñûüìàéàúàã áó ôàúèÿëÿðè ùÿðòÿðÿôëè ÿêñ åòäèðìÿê ö÷öí À.Èëäûðûì áþéöê áèð ÿñÿðëÿð ñèëñèëÿñè, éàõóä ïîåìà, äàñòàí éàçìàüû äöøöíìöø, “Ãàðà äàñòàí”û äà îíóí èëê íöìóíÿñè, ïðîëîãó êèìè ãÿëÿìÿ àëìûøäûð. Ñÿðëþâùÿäÿêè áèðèíúè êÿëìÿéÿ (ãàðà) ýÿëäèêäÿ èñÿ áó äà ÷îõ òÿáèèäèð: øàèðèí ùÿáñõàíà âÿ ñöðýöíëÿðäÿ, êöòëÿâè ãûðüûíëàðäà ùÿëàê îëàí ñîéäàøëàðûíûí õàòèðÿñèíÿ ùþðäöéö ïîåçèéà ÷ÿëÿíýèíäÿ, ìàòÿì ÿêëèëèíäÿ òöíä ãàðà ðÿíý þç òÿáèè éåðèíè òóòìóøäóð. Áåëÿëèêëÿ äÿ, òÿðÿããèïÿðâÿð äöíéàäà “õàëãëàð ùÿáñõàíàñû” êèìè òàíûíàí êå÷ìèø Ñîâåò Èòòèôàãûíäà àüûð ìèëëè, èúòèìàè çöëìÿ ìÿðóç ãàëàí õàëãëàðûí òàëåéèíÿ éàçûëìûø î ãàðà ýöíëÿðè “Ãàðà äàñòàí” áàøëûüû ÷îõ äÿãèã èôàäÿ åòìÿêäÿäèð. ßñÿðèí êþâðÿê áÿíäëÿðèíäÿí áèðè (ñîíóíúóñó) õöñóñè îëàðàã Àçÿðáàéúàíà ùÿñð åäèëìèøäèð. Áóíóí äà ñÿáÿáè àéäûíäûð. Àõû òöðê åëëÿðèíèí áàøûíà ýÿòèðèëÿí ôàúèÿëÿðèí ÿí

114

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

äÿùøÿòëèñè ìÿùç Àçÿðáàéúàíäà èúðà îëóíóðäó. À.Èëäûðûìûí þçö äÿ, îíóí àèëÿñè äÿ, èêèñè áèð ýöíäÿ þëìöø îüëàíëàðû äà ùÿìèí ôàúèÿëÿðèí ãóðáàíëàðû èäè. “Àüëà øàèð, àüëà, éóðäóí äàüûëìûø!” ìèñðàñûíäà ôÿðäèí, ñÿíÿòêàðûí äÿðäè úÿìèééÿòèí, õàëãûí äÿðäè èëÿ ãàéíàéûá- ãàðûøìûø âÿ øàèðèí öðÿê éàíäûðàí àüûñûíà ÷åâðèëìèøäèð. Áó àüûíûí ÿí ùÿçèí, ÿí êÿäÿðëè íîòëàðû èñÿ øåðèí áèð ÷îõ áÿíäëÿðèíäÿ òÿêðàð îëóíàí “Ãîúà òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí, ùåé!” ìèñðàñûíäà, õöñóñÿí äÿ äÿðäèí áàøäàí àøäûüûíû áèëäèðÿí “Éàìàí, ùåé!” íèäàñûíäàäûð. Òÿÿññöô êè, ß.Úàâàä, Ù.Úàâèä, Ì.Ìöøôèã êèìè, À.Èëäûðûì äà òöðê åëëÿðèíèí, î úöìëÿäÿí äÿ Àçÿðáàéúàíûí ìöñòÿìëÿêÿ ÿñàðÿòèíäÿí õèëàñ îëäóãëàðû áó ýöíö ýþðÿ áèëìÿäè. Àíàäîëó, Àçÿðáàéúàí, Þçáÿêèñòàí, Òöðêìÿíèñòàí, Ãàãàóç âÿ á. òöðê åëëÿðèíèí ùÿëÿ áèð ãÿäÿð åùòèéàòëû àääûìëàðëà äà îëñà, áèðáèðèíÿ éàõûíëàøìàüà áàøëàäûãëàðûíû, ãóúàã à÷ûá ãîë-áîéóí îëäóãëàðûíû ñåéð åòìÿäè, ÷àüäàø òöðê÷öëöéöí òÿíòÿíÿñèíè ýþðìÿäÿí áó äöíéàñûíû äÿéèøäè... *** À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí éàëíûç äÿðä-ãÿìäÿí, ùöçí âÿ êÿäÿðäÿí èáàðÿò îëäóüóíó äöøöíìÿê éàíëûø îëàðäû. ßëáÿòòÿ, âÿòÿíäÿí äèäÿðýèí îëóá äîüìàëàðûíäàí àéðû ãàëìàñû, éóðäéóâàñûíäà ùþêì åäÿí ÿúàéèá ãàíóíëàðûí òÿçéèãè øàèð êÿëàìûíûí íÿèíêè ìÿçìóíóíà, ðóùóíà, ùÿòòà øÿêèë âÿ àùÿíýèíÿ äÿ þç ìþùöðöíö âóðìàéà áèëìÿçäè. Ëàêèí íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, À.Èëäûðûìûí òàì éàðàäûúûëûã èðñè ùÿëÿ ÿëèìèçäÿ éîõäóð. ×îõ ìöìêöíäöð êè, ÿñàñëû ñóðÿòäÿ òàíûø îëìàã èìêàíû ÿëäÿ åäÿíäÿ áèç îíóí ÿñÿðëÿðèíäÿ þç ÿêñèíè òàïàí äèýÿð ìîòèâëÿðëÿ äÿ ãàðøûëàøàúàüûã. Áóíóíëà áåëÿ, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ ñÿíÿòèíèí öìóìè àõàðû, ÿñàñ èñòèãàìÿòèëÿ éàíàøû, îíóí øåèðëÿðèíäÿ ýÿëÿúÿéÿ èíàì äóéüóñóíóí ÿëàìÿòëÿðèíè äÿ ýþðìÿê ÷ÿòèí äåéèë: Ñÿí àëäûðìà, è÷èìäÿí éàðàëûéàì, éàðàëû, Áóðàõ, êå÷ñèí ýÿíú þìðöì ôûðòûíàëû, áîðàëû. Ìÿí áèëèðÿì, ñîíóíäà ÷ûõìàì öçö ãàðàëû, Éóðäóìóí ýÿíúëÿðèíÿ öìèäèì, èìàíûì âàð!

115

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Þëìÿêìè, éàøàìàãìû?” øåðèíäÿ çàìàíûí àìàíñûçëûüûíäàí, äàäñûç þìðöíöí ñîíà âàðìàäûüûíäàí, þëöìöí þçöíÿ áåëÿ ÿëè ÷àòìàäûüûíäàí øèêàéÿòëÿíÿí øàèð éåíÿ äÿ öìèäÿ áåë áàüëàéûð. “Éóðäóì ö÷öí áèð àç äàùà àüëàñàì” àðçóñó èëÿ ùÿëÿ éàøàìàã èñòÿäèéèíè áèëäèðèð. Èëëÿð èëëÿðèí öñòöíÿ ãàëàíäûãúà ãÿðèáëèê òàëåéèíèí áèòìÿçëèéèòöêÿíìÿçëèéè À.Èëäûðûìû ñûõûð, îíóí áöòöí âàðëûüûíû òÿëàòöìÿ ýÿòèðèðäè. Áåëÿ ùàëëàðäà îíóí øåèðëÿðèíäÿí “îô!”, “îé!”, “àù!”, “ëÿíÿò!”, “åé!” “àìàí!” íèäàëàðû äàùà ÷îõ åøèäèëèðäè. Áÿçÿí àäàìà åëÿ ýÿëèð êè, øàèðèí ëèðèê ãÿùðÿìàíû áöòöí äöíéàíû þçöíöí áó àòÿøèí íèäàëàðû èëÿ éàíäûðàúàãäûð. Ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà èñÿ áó ùÿéÿúàíëàð ñàêèòëÿøèð, ôèêèð, äöøöíúÿ öñòöí ýÿëèð, õàëãûíûí õîøáÿõò ýÿëÿúÿéèíÿ öìèäèí èôàäÿñè þç ñàêèò àõàðûíà äöøöð: Âóðìà êþíöë, âóðìà, ÿëáÿò áó ãûøûí áèð éàçû âàð, Áó ãàðà ýöí êå÷èúèäèð, áèð ýöí áèòÿð, èíëÿìÿ, Áàü÷àìûçäà ñàðû áöëáöë éåíÿ þòÿð, èíëÿìÿ! “Íÿ îëóðäó?” Ìÿíèì åøãèì, à äîñòëàð, ÿçÿëèäèð, ÿçÿëè, Êèì ÷àëàúàã êþíöëäÿí î ñåâäàëû ýþçÿëè? Éîõ áèð ãöââÿò êè, éàõñûí ãÿëáèìäÿêè ÿìÿëè, Ìÿíèì êè, î ãóðòóëóø ýöíöíÿ èìàíûì âàð!.. “Ýÿíúëÿðÿ öìèäèì âàð”

Áåëÿëèêëÿ äÿ, âÿòÿíèí àçàäëûüà ÷ûõàúàüûíà öìèä øàèðè òÿðê åòìèðäè. Ëàêèí öðÿéèíèí äÿðèí ãàòëàðûíäàí ùÿìèøÿ áèð ýèçèëòè êå÷èðèðäè: ýþðÿñÿí ìÿí äÿ î ýöíö ýþðÿúÿéÿììè?” Îüëó Àðàçà ùÿñð åòäèéè “Áèëìÿì êè!” øåðèíäÿ áó äóéüó áåëÿ ÿêñ îëóíìóøäóð: Ãîâóøàðêÿí éóðä áàéðàìà, äöéöíÿ, ×àëõàíàúàã åë þéöíÿ-þéöíÿ, Ñÿí ÷àòûíúà ýþçëÿäèéèì î ýöíÿ Ìÿíèì þìðöì éåòÿúÿêìè, áèëìÿì êè!..

116

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àõû À.Èëäûðûìûí âÿ îíóí îí ìèíëÿðëÿ äèäÿðýèí ñîéäàøûíûí ñÿàäÿòè þíöíäÿ ñîâåò èìïåðèéàñûíûí î çàìàí ö÷öí ÷îõ ìþùòÿøÿì îëàí ãàíëû ìöúÿññÿìÿñè äóðóðäó. Àâðîïàäà, Àñèéàäà, Óçàã Øÿðãäÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ãÿäèì òàðèõëè, ÿñèëëè-êþêëö, çÿíýèí ìÿäÿíèééÿòëè õàëãà êîììóíèçì êàáóñó àëòûíäà ÿñèðëèê, ìÿçëóìëóã ýÿòèðÿí ðåæèìè, îíóí ïàéòàõòûíû, ôèòíÿ-øÿð éóâàñû îëàí Êðåìëè øàèð “Ãûçûë êþëÿëÿð äöíéàñûíà” øåðèíäÿ àòÿøèí áèð ãÿçÿáëÿ èôøà åäèð, áó õàëãëàð ùÿáñõàíàñûíûí áèð ýöí äàüûëàúàüûíà èíàíûðäû. Ôÿùëÿ êÿíäëè áèðëèéèíè øöàð åäÿí, îíóí ðÿìçè êèìè îðàãëà ÷ÿêèúè ôåòèøëÿøäèðÿí Ñîâåò Èòòèôàãûíäà ñöíýöéÿ, ïóëåìéîòà ÷åâðèëÿí ùÿìèí îðàã âÿ ÷ÿêèú âàñèòÿñèëÿ ìèíëÿðëÿ èíñàíûí ýöíàùñûç ãàíûíûí àõûäûëäûüûíû, òèôàãëàð äàüûäûëûá, îúàãëàð ñþíäöðöëäöéöíö èôøà åòìÿê ö÷öí “Ìîñêâà” øåðèíäÿ éàçûðäû: Îðäà ùöðð þëêÿëÿðè ñîðàí çÿíúèðèí óúó, ... Îðàüû èíñàí áè÷ÿð, ÷ÿêèúè þëäöðöúö.

Áàøãà áèð øåðèíäÿ èñÿ À.Èëäûðûì íÿùÿíý áèð ùöððèééÿò îúàüû ãàëàìàã, îíóí èøûüûíäà áÿøÿð þâëàäûíà ñÿàäÿò åëàí åäÿí ôÿðìàíëàð éàçûá, ùÿð òÿðÿôÿ ýþíäÿðìÿê àðçóñóíó áèëäèðèð. Èëê áàõûøäà ðîìàíòèê òÿñèð îéàäàí áèð àðçó øåðèí ñîíóíäà ìöÿééÿí áèð ãÿòèééÿò ÷àëàðû ÿõç åäèð, èíñàíëûüûí ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà øàèðèí ÿí áþéöê àðçóñóíà ÷åâðèëèð: Ãàçàðäûì êþíöëëÿðäÿ éàëíûç áèð òÿê èäåàë: “Èíñàíëàðà ùöððèééÿò, ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë!”

Äöíéàíûí áèð ÷îõ þëêÿëÿðèíäÿ ëàï ãÿäèì çàìàíëàðäàí áÿðè áöòöí àëèì âÿ ôèëîñîôëàðû, øàèð âÿ ÿäèáëÿðè, öìóìèééÿòëÿ, íÿúèá, õåéèðõàù èíñàíëàðû ùÿìèøÿ äöøöíäöðÿí áó ìÿñÿëÿíè þçöíöí øÿõñè àüðû-àúûëàðûíäàí, àèëÿ ïðîáëåìëÿðèíäÿí, ùÿòòà ìèëëè åùòèéàúëàðûíäàí, âÿòÿí éàðàëàðûíäàí óúà ìÿãàìëàðà ãàëäûðàí ãÿðèá øàèðèìèç éàõøû äÿðê åäèð êè, òÿê îíóí ìÿíñóá îëäóüó õàëã éîõ, ìÿùç áÿøÿðèééÿò àçàä îëóá, áöòöí õàëãëàð ñþçöí ýåíèø âÿ ìöòëÿã ìÿíàñûíäà òàì èñòèãëàëèééÿò ÿëäÿ åòìÿëèäèð.

117

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Èíñàíëàðà ùöððèééÿò, ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë!” ìèñðàñûíäà ÿêñèíè òàïìûø ñÿíÿòêàð èäåàëû, ëèðèê “ìÿí”èí ÿí áþéöê ìÿíÿâèééàò êðåäîñó ùÿéàòà êå÷èðèëñÿéäè, ìèëéîíëàðúà ýöíàùñûç èíñàíûí ùÿéàòû ïó÷ îëìàçäû. À.Èëäûðûìûí öçöíòöëÿð, ùÿéÿúàíëàð, àéðûëûã è÷ÿðèñèíäÿ êå÷ìèø þìðöíäÿ áóíäàí áþéöê èäåàëû îëìàìûøäûð. Øàèð áöòöí ìàääè, ôèçèêè, ìÿíÿâè ãöââÿëÿðèíè ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëàðàã ùÿìèí èäåàë óüðóíäà ñîí èìêàíëàðûíà ãÿäÿð ÷àðïûøìûøäûð. “Ìöãÿääÿñ èõòèëàë” øåðèíäÿ àéäûí ñàáàùëàðà öìèä ùèññè, ýÿëÿúÿéÿ èíàì äóéüóñó þç ùÿììÿñëÿêëÿðèíÿ ÷àüûðûø ñÿäàñû èëÿ ùÿìàùÿíý ñÿñëÿíèð. Áó øåèðäÿ ñîâåò èìïåðèéàñû éàëíûç Àçÿðáàéúàíûí, éàëíûç òöðê õàëãëàðûíûí äåéèë, áöòöí äöíéàäà àçàäëûã âÿ äåìîêðàòèéàíûí åéáÿúÿð äöøìÿíè êèìè ëÿíÿòëÿíèðäè. Ãàðàíëûãäà ýþçëÿðèì äèêèëìèø öôöãëÿðÿ, Áèð ôûðòûíà ñÿñè âàð, áóëóäëàð ýþéäÿ äàë-äàë. À÷ìûø Äîüó áàüðûíû ñþêÿúÿê øÿôÿãëÿðÿ, Ãîï, åé äÿëè ôûðòûíà, ðèøÿíè êþíëöìÿ ñàë, Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë! ... Íÿ çÿíúèðëè áèð Ãàôãàç, íÿ ãàí ãóñàí áèð Óðàë – Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë!

Õàëãëàðûí õîøáÿõòëèéè, ñÿàäÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿ èäåàëûíûí òÿðÿííöì îëóíäóüó “Ìöãÿääÿñ èõòèëàë” À.Èëäûðûì éàðàäûúûëûüûíûí ÿí ïàðëàã íöìóíÿëÿðèíäÿí áèðèäèð. Áöòöíëöêäÿ èñÿ À.Èëäûðûìûí Òöðêèéÿäÿ éàçäûüû ÿñÿðëÿð îíóí áèð øàèð, áèð ñÿíÿòêàð êèìè ñèìàñûíû ìöÿééÿí åäÿí ÿí äÿéÿðëè ÿñÿðëÿðèäèð.

118

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÑßÍßÒÊÀÐËÛà ÀÕÒÀÐÛØËÀÐÛ Àëìàñ Èëäûðûì êëàññèê Àçÿðáàéúàí ïîåçèéàñûíûí, øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí çÿíýèí ÿíÿíÿëÿðè ÿñàñûíäà ÿñðèìèçèí èëê ÷ÿðÿéèíäÿ Áàêû ÿäÿáè ìöùèòèíäÿ éåòèøÿí øàèðëÿðäÿí áèðè èäè. Ëàêèí ÿñÿðëÿðèíäÿí ýþðöíäöéö êèìè, ðóñ âÿ Àâðîïà ïîåçèéàñûíû äà îõóìóø, ÿäÿáè-èúòèìàè ôèêèð òàðèõèíÿ áÿëÿä îëìóøäóð. Øàèð øöóðëó ùÿéàòà ãÿäÿì ãîéäóüó èëëÿðäÿ Ì.ß.Ñàáèðèí éàðàäûúûëûüû ýåíèø òÿáëèü îëóíóð âÿ îõóúóëàð òÿðÿôèíäÿí ðÿüáÿòëÿ ãàðøûëàíûðäû. Øåðèí ÿí ïîïóëéàð úàíëû êëàññèêëÿðè èñÿ Ù.Úàâèä âÿ ß.Úàâàä èäèëÿð. Ðÿñìè äàèðÿëÿð âÿ ïðîëåòàð òÿíãèäè òÿðÿôèíäÿí ìöíòÿçÿì îëàðàã òÿíãèä åäèëäèêëÿðèíÿ áàõìàéàðàã, Ù.Úàâèä âÿ ß.Úàâàä î çàìàíêû ýÿíú øàèðëÿðèí ÿêñÿðèééÿòè ö÷öí ÿäÿáè ìÿêòÿá, íöìóíÿ èäèëÿð. À.Èëäûðûì îíëàðäàí þéðÿíèðäè. Áÿçè øåèðëÿðè èëÿ ß.Úàâàäûí ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà àøêàð ñÿñëÿøìÿ äÿ ìöøàùèäÿ îëóíìàãäàäûð: Áèð ýöë ÿêäèì, à÷ûëìàìûø äÿðäèëÿð, Çÿùìÿòèìäÿí ìÿíÿ áèð òèêàí ãàëäû. Ãàíàäûìû áèð óüóðñóç ÿë éîëäó. Éåðèíäÿ áèð äàìëà ãóðó ãàí ãàëäû. ß.Úàâàä ×è÷ÿêëè ãîéíóíäà áèð áàü÷à ÿêäèì, Ñóëàìàã ö÷öí ýþç éàøû òþêäöì. ...Ýåúÿ-ýöíäöç ÿìÿéèíè ìÿí ÷ÿêäèì, Éîëäó ìåéâÿñèíè éåëëÿð, à äàüëàð. À.Èëäûðûì

Ãåéä åòäèéèì êèìè, À.Èëäûðûìûí áó úàíëû êëàññèêëÿðäÿí þéðÿíìÿéè ÿñëà òÿãëèä õàðàêòåðè äàøûìûðäû. Î, Ù.Úàâèääÿí âÿ ß.Úàâàääàí ñÿíÿòèí ïðèíñèïëÿðèíÿ ñàäèã ãàëìàüû, ùÿãèãÿòè éàçìàüû þéðÿíèð, õàëã òàëåéèíè îáéåêòèâ áÿäèè èíèêàñûí éåíè éîëëàðûíû òàïìàüà èñòèãàìÿò àëûð âÿ þçöíöí ÿí éàõøû ÿñÿðëÿðèíäÿ áóíà ìöâÿôôÿã îëóðäó. Øåèðëÿðèíèí òÿñèð ãöââÿñè áèëàâàñèòÿ ÿêñ åòäèðäèéè ùÿéàò ìàòåðèàëû èëÿ, òÿñâèð âÿ òÿãäèìèíäÿêè ôÿðäè áàøëàíüûúëà éàíàøû, ÿñÿðè îõóéàíûí þçöíöí äÿ ñóáéåêòèâ ãàâðàìà âÿ äÿðêåòìÿ èìêàíëàðû èëÿ, äóéüó âÿ äöøöí-

119

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

úÿëÿð àëÿìè èëÿ áàüëûäûð. ßäÿáèééàòøöíàñ-òÿíãèä÷è Àëïòÿêèíèí øàèðèí “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” øåðè áàðÿäÿ òÿÿññöðàòû áó ìÿñÿëÿéÿ ìöÿééÿí àéäûíëûã ýÿòèðìÿêäÿäèð: “...Èëê øåðèíè îõóéóðàì. Ýþçëÿðèìäÿ îüóðëàíìûø ùàããûíû àðàéàí ñöðýöíëÿðèí àíàñû úàíëàíûð. Îíóí êèïðèêëÿðè èñëàíìûøäûð. Çèðà âÿòÿíè âÿ þâëàäû ö÷öí éàøàéàí àçÿðè ãàäûíû èçòèðàáûíûí äÿðèíëèéè èëÿ ãÿëáèìäÿäèð. Ãÿëáèíèí éàðàñû ýþçëÿðèíèí éàøûäûð. Ãàøëàðûí àëòûíäàí áàõûá øèìàëà, Àüëàðñàí éóðäóíóí äöøäöéö ùàëà.

...Ôÿãÿò áó ýþç éàøû îíóí çÿèôëèéè, àúèçëèéè äåéèë, ìÿìëÿêÿòèíèí äöøäöéö âÿçèééÿòèí èôàäÿñèäèð. Þç èðàäÿìèç öçÿðèíäÿ àíúàã þç ùàêèìèééÿòèìèçè èñòÿéÿí áèçëÿð èñòèãëàëûí íåúÿ ãàçàíûëàúàüûíû áèëèðèê. Ìöãÿääÿðàòûìûçû íÿ äöøìÿíèí, íÿ äÿ ìèñòèê äöøöíúÿëÿðèí èõòèéàðûíà âåðìÿðèê. Øàèð áó ôèêðè ìèñðàëàðäàí êå÷èðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê, éóðäó õèëàñ åäÿúÿê ãöââÿíè äÿ áèçÿ íèøàí âåðìèøäèð: òöðê ãÿëáè âÿ òöðê èðàäÿñè! Áèð òÿðÿôäÿ çîð, áèð òÿðÿäÿ èìàí. Áó çîðëà áó èìàíûí âÿòÿíè ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðìàéàúàüûíû èìàíñûçëàðäàí áàøãà êèì èääèà åäÿ áèëÿð?” Áó ñþçëÿð øàèðèí Òöðêèéÿäÿ áóðàõûëìûø èëê êèòàáûíûí ìöãÿääèìÿñèíäÿíäèð. Ìöãÿääèìÿíèí ðóùóíäàí, àùÿíýèíäÿí, “þç èðàäÿìèç öçÿðèíäÿ þç ùàêèìèééÿòèìèçè èñòÿéÿí áèçëÿð” èôàäÿñèíäÿí ÷ûõàðàã ýöìàí åòìÿéÿ ÿñàñ âàð êè, Àëïòÿêèí èéèðìèíúè, áÿëêÿ äÿ îòóçóíúó èëëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäàí Òöðêèéÿéÿ ýåäèá, îðàäà ìÿñêóíëàøìûø ìöùàúèðëÿðèìèçäÿí áèðèäèð âÿ àäû ÷ÿêèëÿí øåðè î, ìÿùç áó úöð úÿôàêåø, òÿÿññöáêåø áèð çèéàëûíûí ìÿíÿâèééàò ìöñòÿâèñèíäÿ ãàâðàéûá, òÿùëèë åäèð. Òÿíãèä÷èíèí “Áàêû” øåðè ùàããûíäà ìöëàùèçÿëÿðè äÿ ãàâðàéûøûí ñóáéåêòèâ èìêàíëàðû áàðÿäÿ ôèêðèìè äÿñòÿêëÿìÿêäÿäèð: “Îðäà ìèëéîíëàðûí áó ýöíêè ùÿéàòûíäàí, áó ýöíêè ðóù âÿ åùòèðàñëàðûíäàí áèð ïàð÷à ýþç þíöíÿ ýÿòèðèëìèøäèð. Ùàìûñûíû ýþðìÿéèíèç Ñèçè ñàðñûäàð. Î øåèðäÿí áèðúÿ ìèñðàéà áàõûíûç: Óüðóíäà ÷àðïûøàíëàð ãîëëàðû áàüëû ýåòäè.

Áó ìèñðàäà âÿòÿí ö÷öí ÷àðïûøàí ìèíëÿðúÿ çèéàëû Àçÿðáàéúàí ýÿíúèíèí “áóçëó úÿùÿííÿìäÿ” ãûðìàíú ñÿñëÿðèíÿ

120

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ãàðøû çÿíúèð ñÿäàñûíûí âÿ “Éà þëöì, éà èñòèãëàë!” øöàðû èëÿ àüûðàüûð éöðöøëÿðèíèí ùÿçèí ìÿíçÿðÿñèíè ýþðöðÿì: áèëìèðÿì ñèç äÿ áåëÿñèíèçìè?”. “Áàêû” øåðèíè îõóéàíäà îíóí “óüðóíäà ÷àðïûøàíëàð ãîëëàðû áàüëû ýåòäè” ìèñðàñûíäà ìÿí, áèð èøàðòû øÿêëèíäÿ äÿ îëñà, öìèä ÷àëàðû ýþðäöì. Õÿéàëûìäà áèð õàëã áàéàòûñû úàíëàíäû: Áóðäàí áèð àòëû ýåòäè, Àòûí îéíàòäû ýåòäè. Ýöí êèìè øàõäû ýåòäè, Àé êèìè áàòäû ýåòäè...

Ýöíÿøèí, àéûí áàòìàñû ùÿëÿ îíëàðûí éîõ îëìàñû äåìÿê äåéèë. Ìÿãàìû ýÿëÿí êèìè ýöíÿø éåíÿ äÿ äîüàúàã. Àé éåíÿ äÿ ÷ûõûá, ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíû ãîâàúàã. Éåð öçöíö íóðóíà ãÿðã åäÿúÿêäèð. Áàéàòû äåéÿíèí ðÿüáÿò áÿñëÿäèéè àòëû äà áåëÿäèð. Î äà áèð éîëëóã ýåòìÿéèá. Ìÿãàìû ÷àòàíäà ìöòëÿã ãàéûäàúàã, èíòèçàðûíû ÷ÿêÿíëÿðè ñåâèíäèðÿúÿêäèð. Áàêû óüðóíäà ÷àðïûøäûüû ö÷öí ãîëëàðû áàüëàíìûø õàëã þâëàäëàðûíûí ýåäèøè äÿ áåëÿäèð: îíëàð Íàðýèíäÿ ýöëëÿëÿíèá, äÿíèçÿ àòûëñàëàð äà, Ñèáèð áóçëàãëàðûíäà äîíóá òÿëÿô îëñàëàð äà, èäåàëëàðû éàøàéàúàã, îíëàðûí õÿëÿôëÿðè, íÿñèëëÿðè ìÿãàì äöøÿíäÿ áàø ãàëäûðàúàã, ÿñèë úèíàéÿòêàðëàðûí éàõàñûíäàí éàïûøûá, ìöùàêèìÿ åäÿúÿê, òÿêèäëÿ þç ùàãëàðûíû èñòÿéÿúÿêëÿð. “Áàêû” øåðèíèí ôèíàëûíäàêû éàøûë ìàéàê âÿ îéàã àíà îáðàçëàðû äà áó ìÿãñÿäÿ õèäìÿò åäèð. Èëëÿðúÿ îéàã ãàëàí àíà àçàäëûüûí èíòèçàðûíû ÷ÿêÿí õàëãûí, éàøûë ìàéàê èñÿ Àçÿðáàéúàíûí õîøáÿõòëèéè èäåàëëàðûíûí þëìÿçëèéèíèí èôàäÿñè êèìè øàèðèí óüóðëó ïîåòèê òàïûíòûñûäûð. Éóõàðûäà ýÿòèðèëÿí áàéàòû À.Èëäûðûìûí ôîëêëîð ãàéíàãëàðûìûçäàí ãèäàëàíìàñûíûí éåýàíÿ íöìóíÿñè äåéèë. Éåðëèéåðèíäÿ, õöñóñè áÿäèè åùòèéàú äóéàðàã ìöðàúèÿò åòäèéè äèýÿð øèôàùè õàëã ÿäÿáèééàòû íöìóíÿëÿðè äÿ îíóí ãöðáÿò øåèðëÿðèíÿ òÿáèè áèð êþâðÿêëèê àøûëàìûøäûð: Àõøàì îëàð, ãóøëàð äþíÿð éóâàéà, Ìÿíèì äþíöá ãîíàúàüûì äàë ùàíû? Ñàáàù îëàð, ÷îáàí åíÿð îáàéà: Ìÿíèì ãàëõûá ýåäÿúÿéèì éîë ùàíû?

121

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áó áÿíääÿ þç ÿêñèíè òàïìûø îâãàòûí ìÿøùóð õàëã áàéàòûñûíäàí ýÿëäèéè ýþç þíöíäÿäèð: Àõøàìëàð, àé àõøàìëàð, Øàìëàð éàíàð àõøàìëàð, Éåðëè åâèíÿ ýåäÿð, Ãÿðèá ùàðäà àõøàìëàð?!

Éóõàðûäà ãåéä îëóíäóüó êèìè, À.Èëäûðûì ðóñ ïîåçèéàñûíà, î úöìëÿäÿí äÿ Ïóøêèí âÿ Ëåðìîíòîâ éàðàäûúûëûüûíà áÿëÿä èäè. Îíóí òÿãèá âÿ ñöðýöíëÿ ÿëàãÿäàð éàøàäûüû ùÿéÿúàíëàðûí èôàäÿñè ö÷öí ïîåòèêàäà èãòèáàñ äåéèëÿí öñóëà ìöðàúèÿòèíè à÷ûãëàìàã áàõûìûíäàí “Áóëóäëàð” àäëû ö÷ áÿíäëèê áèð øåðèíèí öçÿðèíäÿ äàéàíìàüà åùòèéàú äóéóðàì. Áó ÿñÿð Ì.É.Ëåðìîíòîâóí åéíè àäëû øåðèíäÿí À.Èëäûðûìûí èãòèáàñûäûð. Ìÿëóìäóð êè, âàõòèëÿ Ïóøêèíèí ùÿëàê îëìàñû ìöíàñèáÿòèëÿ éàçäûüû “Øàèðèí þëöìö” øåðè öñòöíäÿ Ëåðìîíòîâ Ãàôãàçà ñöðýöí åäèëìèøäè. Ìÿøùóð òÿíãèä÷è Áåëèíñêè äöçýöí ìöÿééÿí åòìèøäè êè, Ëåðìîíòîâ ö÷öí Ãàôãàç ïîåçèéà âÿòÿíè, ñÿðò àçàäëûã äèéàðû îëìóøäóð. Îíóí áèð ñûðà ÿñÿðëÿðèíäÿ Ãàôãàç îüóëëàðûíûí àçàäëûã óüðóíäà ìöáàðèçÿñè òÿðÿííöì åäèëìèøäèð. Ëàêèí èêèíúè ñöðýöíö çàìàíû, 1840-úû èëäÿ øàèð õöñóñè íÿçàðÿò àëòûíäà ñàõëàíûð, îíóí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòè õÿôèééÿ îðãàíëàðû òÿðÿôèíäÿí ëàçûìè èäàðÿëÿðÿ õÿáÿð âåðèëèðäè. ×àðûí þçö ýþñòÿðèø âåðìèøäè êè, Ëåðìîíòîâ ìÿùç òÿéèí åäèëäèéè ïîëêóí òÿðêèáèíäÿ õèäìÿòäÿ îëìàëû, úÿáùÿäÿí óçàãëàøäûðûëìàìàëûäûð. “Áóëóäëàð” áåëÿ áèð âÿçèééÿòäÿí äîüìóø âÿ ñöðýöí øàèð èñòÿäèéè ñÿìòÿ ùÿðÿêÿò åòìÿêäÿ ñÿðáÿñò îëàí áóëóäëàðûí àçàäëûüûíà ùÿñÿä àïàðìûøäû. Ñöðýöí èëëÿðè Ëåðìîíòîâóí éàðàäûúûëûüûíà éåíè, òÿðàâÿòëè ìþâçóëàð ýÿòèðìèø âÿ ðóñ ÿäÿáèééàòûíû “Çÿìàíÿìèçèí ãÿùðÿìàíû” ðîìàíû, “Ìòñûðè” âÿ “Äåìîí” ïîåìàëàðû, áèð ñûðà ÷îõ ãèéìÿòëè ëèðèê øåðëÿðëÿ çÿíýèíëÿøäèðìèøäè. “Áóëóäëàð” ùÿìèí øåèðëÿðäÿí áèðè îëóá, äîüìà éóðäóíäàí äèäÿðýèí øàèðèí ãÿðèáëèê äóéüóëàðûíû ÿêñ åòäèðèð. Áó íèñýèëëè éàøàíòûëàðëà òÿãðèáÿí 90 èë ñîíðà Àçÿðáàéúàíäàí Äàüûñòàíà ñöðýöí îëóíìóø À.Èëäûðûìûí ãÿðèáëèê éàøàíòûëàðû àðàñûíäà òèïîëîæè áèð éàõûíëûã þçöíö ýþñòÿðìÿêäÿäèð. Ëåðìîíòîâ þç äèäÿðýèí òàëåéè èëÿ áóëóäëàðûí ùÿìèøÿ ùÿðÿêÿòäÿ îëàí âÿçèééÿòè àðàñûíäàêû éàõûíëûüû, óéàðëûüû òÿñâèð

122

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

åòäèêäÿí ñîíðà þç òàëåéè èëÿ áóëóäëàðûí áó ñÿééàðëûüûíû áèðáèðèíäÿí àéûðàí ÿñàñ úÿùÿòÿ íÿçÿðè úÿëá åäèð: ñÿíÿòêàðäàí, øàèðäÿí ôÿðãëè îëàðàã áóëóäëàðûí âÿòÿíè, äàèìè ìÿñêÿíè îëìàäûüû ö÷öí îíëàðà äèäÿðýèí äåìÿê úàèç äåéèë. Áóëóäëàð þç ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿ ñÿðáÿñòäèð, øàèðè èñÿ íÿçàðÿò çîíàñûíäàí êÿíàðà áèðúÿ àääûì áåëÿ àòìàüà ãîéìóðëàð. “Áóëóäëàð”äàêû áó ïîåòèê ôèêèð À.Èëäûðûìûí ãÿëáèíäÿ òöüéàí åäÿí äóéüóëàðëà ùÿìàùÿíý îëäóüó ö÷öí øàèð ùÿìèí øåèðäÿí èãòèáàñ åòìèøäèð. ßñÿðèí ôèêðè-áÿäèè éöêö À.Èëäûðûì ö÷öí î ãÿäÿð äîüìà, î ãÿäÿð éàõûí èìèø êè, îíóí áèð ñûðà ìèñðàëàðûíû ìöÿëëèô âàðèàíòûíà ùå÷ áèð õÿëÿë ýÿòèðìÿäÿí òÿðúöìÿ åòìèøäèð. Áèðèíúè áÿíä áó ôèêðè éàõøûúà äÿñòÿêëÿäèéèíäÿí îíóí ùÿì ðóñúàñûíû, ùÿì äÿ àçÿðáàéúàíúàñûíû åéíè èëÿ âåðèðÿì: Òó÷êè íåáåñíûå, âå÷íûå ñòðàííèêè, Ñòåïüþ ëàçóðíîþ, öåïüþ æåì÷óæíîþ Ì÷èòåñü âû, áóäòî êàê ÿ æå, èçãíàííèêè Ñ ìèëîãî ñåâåðà, â ñòîðîíó þæíóþ. Ì.É.Ëåðìîíòîâ Åé ëàúèâÿðä ýþéëÿðèí ÿáÿäè éîë÷óëàðû, Ìèðâàðèä çÿíúèð êèìè öôöãëÿð àøàðñûíûç. Ñèç äÿ ìè ìÿíèì êèìè äîüìà, ÿçèç âÿòÿíäÿí Ãîâóëäóíóç, îíóí÷öí úÿíóáà ãîøàðñûíûç? À. Èëäûðûì

Òÿðúöìåéè-ùàëûíäàí áèëèðèê êè, À.Èëäûðûì ðóñ ìÿêòÿáèíäÿ îõóìàéûá. Îíóí îõóäóüó “Èòòèùàä” ôàðñ äèëè òÿìàéöëëö òÿùñèë îúàüû îëìóø âÿ øàèð ìöíòÿçÿì àëè òÿùñèë àëìàìûøäûð. Äåìÿëè, î ðóñúàíû äàðöëìöÿëëèìèíäÿ (îðòà èõòèñàñ ìÿêòÿáèíäÿ) îõóäóüó èëëÿðäÿ ïðîãðàì öçðÿ êå÷èëÿí ðóñ äèëè äÿðñëÿðèíäÿ, áèð äÿ âÿ éÿãèí êè, äàùà ÷îõ, þç øÿõñè ÷àëûøìàëàðû, ìöòàëèÿñè íÿòèúÿñèíäÿ þéðÿíìèøäèð. Áó èêè áÿíäèí ìöãàéèñÿñè äåìÿéÿ ùÿð úöð ÿñàñ âåðèð êè, À.Èëäûðûì ðóñ äèëèíè ìöêÿììÿë áèëèðìèø. Ëåðìîíòîâóí ÿñÿðëÿðèíäÿêè ÿí èíúÿ ÷àëàðëàðû äóéóá äÿðê åòìÿñè âÿ áöòöí òÿôÿððöàòû èëÿ àíà äèëèíäÿ úàíëàíäûðìàñû áóíó ñöáóò åòìÿêäÿäèð. Äèëèí ñÿëèñëèéè, ðÿâàíëûüû áó áÿíä ö÷öí åëÿ ñÿúèééÿâè êåéôèééÿòëÿðäèð êè, ðóñ øàèðèíèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áèõÿáÿð îëàí ùÿð êÿñ áó áÿíäè åëÿ Àçÿðáàéúàí

123

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

äèëèíäÿ éàçûëìûø îðèæèíàë áèð ÿñÿð êèìè ãàâðàéà áèëÿð. Áöòþâëöêäÿ ýþòöðöëäöêäÿ èñÿ, À.Èëäûðûìûí “Áóëóäëàð”û Ëåðìîíòîâóí åéíè àäëû ÿñÿðèíèí òÿðúöìÿñè éîõ, èãòèáàñäûð (ùÿð÷ÿíä áó úöð ÿñèë áÿäèè òÿðúöìÿíèí þçö äÿ øàèðäÿí éàðàäûúû ìöíàñèáÿò, ùÿð èêè äèëÿ äÿðèíäÿí éèéÿëÿíìÿê âÿ ñÿíÿòêàðëûã òÿëÿá åäèð). Éÿíè À.Èëäûðûì Ëåðìîíòîâóí ÿñÿðèíäÿêè ìþâçóäàí, îíóí áÿäèè òÿñâèð öñóëóíäàí, õöñóñÿí “Áóëóäëàð” îáðàçûíäàí èñòèôàäÿ åäèá, þç øåðèíè éàçìûøäûð. Îíóí ÿñÿðèíäÿ Ëåðìîíòîâäà îëìàéàí éåíè áÿäèè îáðàçëà ãàðøûëàøûðûã. Áó, øåéòàí éûüûíàüû, “øåéòàíëàðûí áÿçìè” îáðàçûäûð. Êèìäèð ãîâàí ñèçëÿðè, òàëåìè, éà ãÿðàðìû? Âÿ éà ýèçëè áèð ùÿñÿä, à÷ûã áèð ãÿðÿçìè âàð? Éîõñà áó ýåíèø ýþéëÿð ýÿçìÿéÿ ñèçÿ äàðìû? Éåíÿìè àü øèìàëäà øåéòàíëàðûí áÿçìè âàð?

Äåäèéèì êèìè, îðèæèíàëûí ìöâàôèã áÿíäèíäÿ íÿ “àü øèìàë”, íÿ äÿ “øåéòàí áÿçìè” âàð. À.Èëäûðûì èñÿ àü øèìàë, éÿíè ãàðëû, áóçëó øèìàë äåéÿíäÿ ñîâåò èìïåðèéàñûíû èäàðÿ åäÿí Ðóñèéàíû, Ìîñêâàíû, “øåéòàí áÿçìè” äåéÿíäÿ èñÿ áó èìïåðèéàíûí áàøûíäà äóðàí î çàìàíêû ñèéàñè ðÿùáÿðëÿðè, Ñèàëèíè âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêûëàðû íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ýþçÿë òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè áîë-áîë ñÿïÿëÿíìèøäèð. Î, úèääè, ñèéàñè-èúòèìàè ìþâçóäà éàçûëìûø øåèðëÿðèíäÿ äÿ úîüðàôè ýþçÿëëèêëÿðäÿí, òÿáèè ìÿíçÿðÿëÿðäÿí, òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðèíäÿí óñòàëûãëà ñþç à÷ûð âÿ îíëàðû øåèðäÿêè ìÿòëÿáèí àøêàðëàíìàñûíà éþíÿëäÿ áèëèð. Õöñóñÿí, ïîåìàëàðûíäà ÿêñ åòäèðäèéè êîíêðåò âÿçèééÿòëÿ, ñóðÿòëÿðèí ÿùâàëèðóùèééÿñèëÿ áàüëû îëàðàã øàèð òÿáèÿòÿ, îíóí àéðû-àéðû ùàäèñÿ âÿ ìÿíçÿðÿëÿðèíÿ ùÿð äÿôÿ éåíè áèð íÿçÿðëÿ áàõûð, îíëàðäà òÿêðàðñûç ÿëàìÿòëÿð ýþðöð âÿ úàíëàíäûðûð. Åëÿ “Øÿùâÿò ãóðáàíëàðû”íû ýþòöðÿê. Äöí ýåúÿ ñàùèë áîéó ýÿçèðäèì éàâàø-éàâàø, Ñÿñëÿíèðäè ýÿçäèéèì éåðäÿ õûðäà-õûðäà äàø. Ýþé ìàâè, äÿíèç ìàâè, àé áóëóäëàð àëòûíäà, Äèê ãàéàëàð äÿíèçäÿí ÷ûõàí îòëàð àëòûíäà.

124

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áó, ïîåìà ìöÿëëèôèíèí þç äèëèíäÿí âåðèëìèø áèð íþâ “íåéòðàë” ìÿíçÿðÿäèð. Ëàêèí àçàúûã àðàëû, èøäÿí ñîíðà øÿùÿð ïàðêûíäà òîïëàøàí ýÿíúëÿð ÿéëÿíèðëÿð. Îíëàðûí áèð ãÿäÿð ñîíðà áàø âåðÿúÿê ôàúèÿäÿí õÿáÿðëÿðè éîõäóð. Îíà ýþðÿ äÿ ùÿð êÿñèí äàõèëèíäÿ ùàêèì îëàí ñåâèíú äàëüàñû ñàíêè áèð éåðÿ òîïëàíûá ñåâèíúëÿð äÿðéàñû éàðàòìûø âÿ áó ôÿðÿù, ñÿàäÿò äÿíèçè ñàíêè áöòöí øÿùÿðè þç ãîéíóíà àëìûøäûð: Éàõûíäà øÿùÿð áàüû, ãÿùãÿùÿëÿð, ýöëöøëÿð, Øÿí, ýóðóëòóëó àùÿíý ãàðàíëûãëàðû äèøëÿð. Áöòöí øÿùÿð ÷àëõàíûð ñåâèíúëÿð äÿíèçèíäÿ, Ùÿð êþíöë áàøãà úöðÿ áèð ñåâäàíûí èçèíäÿ...

×îõ òÿññöô êè, òÿñâèð îëóíàí ìöùèòäÿ ùå÷ äÿ ùàìû áó ÷àëõàíàí ñåâèíúëÿð äÿíèçèíèí ìÿúðàñûíäà äåéèë; ïîåìàíûí àäñûç ãÿùðÿìàíû îëàí Äàüëàð ãûçû êèìè áó ñåâèíúëÿð äÿðéàñûíäàí óçàãëàðäà çàìàíûí ùþêìö èëÿ àìàíñûç ñûíàãëàðà ìÿðóç ãàëàíëàð, êèïðèêëÿðè èëÿ îä ýþòöðÿíëÿð, ùå÷ áèð òÿãñèðè îëìàäûüû ùàëäà, ùÿòòà ÿçèç âÿ äîüìà àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí ðÿää îëóíàíëàð, ãîâóëà-ãîâóëà íàìÿðä âÿçèééÿòèíÿ ñàëûíàí ìÿðäëÿð äÿ âàð. Áàõ áåëÿëÿðèíèí êöñêöí òàëåéèíè, áþéöê èíñàíè ôàúèÿñèíè, ãàäûí çÿðèôëèéè ãàðøûñûíäà ãÿôèë ïåéäà îëàí åðêÿê (êèøè éîõ, ìÿùç áèîëîæè áèð âàðëûã – åðêÿê!) ãàáàëûüûíû, áó ãàáàëûüûí èñìÿòëè áèð ãûçûí òàëåéèíäÿêè àúû íÿòèúÿëÿðèíè ýþñòÿðÿðêÿí øàèðèí èøëÿòäèéè áîéàëàð òöíäëÿøèð. Àðòûã îíóí òÿñâèð åòäèéè òÿáèÿò äÿ ãîéíóíäàêû ãÿùðÿìàíûí ôàúèÿñè ö÷öí êöñêöíäöð, ãÿìëèãöññÿëèäèð. Åâäÿí áàêèðÿ êèìè ÷ûõûá, âÿùøè åùòèðàñûí ãàðøûñûíäà ãÿùð îëàí, áåëÿëèêëÿ äÿ, èðàäÿñèíäÿí àñûëû îëìàéàðàã, åâëÿðèíÿ öçö ãàðà ãàéûäàí Äàüëàð ãûçûíûí áó ùàëûíà À.Èëäûðûìûí ãÿëÿìè èëÿ, ãÿëáè èëÿ éàíàøû, ñàíêè òÿáèÿò þçö äÿ àüëàéûð: Ýåúÿ ñóñãóí, äàü áàøûíû ãàðà äóìàí àëûðäû, Óçàãëàðäà ãÿðèá ÷îáàí ùÿçèí òöòÿê ÷àëûðäû. Ýþéëÿðäÿ àé àü áóëóääàí áèð éîðüàíà ñàðûëìûø, Ùÿð øåéäÿ áèð êöñýöí áàõûø, ùÿð øåé ìÿíÿ äàðûëìûø...

Éàõóä: Ãûçûë ýöíÿø éàâàøúà áîé àòûðäû ÿíýèíÿ, Áîéàéûðäû äàüëàðû ãûçûë ãàíëû ðÿíýèíÿ.

125

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Ñÿëèìõàí” ïîåìàñûíäà äà ÷àðèçìèí ÷å÷åíëÿðÿ ãàðøû ãÿòëèàì (ýåíîñèä) òÿäáèðèíäÿí ñîíðà òÿáèÿò ãàðà ýåéèíèá, òàðèõÿ ëÿêÿ îëàí áó áþéöê ìèëëè ôàúèÿíèí ãóðáàíëàðûíà éàñ ñàõëàéûð: Àõøàì îëäó, ìàâè ýþéëÿð Ïÿðäÿ ÷ÿêäè öçöíÿ, Áèð ùû÷ãûðûã ãîíäó àõàí Ïûíàðëàðûí ýþçöíÿ.

Áåëÿëèêëÿ äÿ, ÷àð úÿëëàäëàðûíûí òþðÿòäèéè âÿùøèëèêëÿðè ýþðìÿê èñòÿìÿéÿí ýþéëÿð õÿúàëÿòäÿí öçëÿðèíÿ ãàðà ïÿðäÿ ÷ÿêèð. Ùÿçèí ïûíàðûí (áóëàüûí) íÿüìÿñèëÿ ñèíÿñèíÿ îüóë äàüû ÷ÿêèëìèø àíàëàðûí ùû÷ãûðûãëàðû àðàñûíäà èñÿ òÿñèðëè áèð óéàðëûã òàïûëìûøäûð. Öçÿðèíäÿí áåëÿúÿ ãàðà ñÿìóì éåëëÿðè ÿñäèéèíÿ áàõìàéàðàã ãàôãàçëûëàðûí þç âöãàð âÿ ÿçÿìÿòèíè, àçàäëûã èäåàëëàðûíà ñÿäàãÿòèíè ãîðóéóá ñàõëàäûüûíû âåðìÿê ö÷öí À.Èëäûðûì éåíÿ äÿ òÿáèÿòèí þçöíÿ ìöðàúèÿò åäèð, áó éåíèëìÿç ðóùó òÿáèÿò âàñèòÿñèëÿ úàíëàíäûðûð. Ãàôãàçûí ÿí ýþçÿë äèëáÿð ýþðöøö Áó ãîúà äàüëàðäûð. Îðäó éöðöøö Êèìè äöçöëìöøëÿð àðõà-àðõàéà. Ó÷óðóì áàøûíäà äóðàí ùÿð ãàéà Ìÿüðóð áèð ýþðêÿìÿ áöðöíöá äóðóð, Òîðïàüûíäà ãöðóð, äàøûíäà ãöðóð...

À.Èëäûðûì òÿáèÿòëÿ èíñàíëàð àðàñûíäà, èíñàíûí ÿùâàëèðóùèééÿñèëÿ òÿáèÿò ùàäèñÿëÿðè àðàñûíäà óéàðëûã òàïûá, áóíëàðû þç ïåðñîíàæëàðûíûí äàõèëè àëÿìè èëÿ ùÿìàùÿíý òÿñâèð åòìÿéè ñåâèð: Óçàãëàðäàí óúà äàüëàð ÿêñ åäÿðêÿí ýþçëÿðÿ, ×ûõäûã éàøûë òÿïÿëÿðÿ, ìÿõìÿð äîíëó äöçëÿðÿ. Àë ýåéèìëè ãûçëàðûìûç ùÿïñè âåðèá ãîë-ãîëà, ×è÷ÿê äÿðèá äöçìÿê ö÷öí ñàïìàäàéäû ñàü-ñîëà. Îðìàíëàðäàí àõûá ýÿëÿí, ãàéàëàðäàí ñûçàí ñó, Ýþé ìÿõìÿðëè äÿðÿëÿðèí ñöêóòóíó ïîçàí ñó Ñÿñëÿíäèêúÿ, ãÿëáèìèçèí ÷ûðïûíûðäû òåëëÿðè, Î ñåâäàëû àë ìàéûñûí ëàëÿëÿðè, ýöëëÿðè Äöçöëäö áèð ëåíòà êèìè, ñèéàù, ãûâðûì ñà÷ëàðà. Áàøëàðûíäà ÷ÿëÿíýëÿðè áÿíçÿðäè àë òàúëàðà.

126

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áèð äÿñòÿ ýÿíúèí ÿòðàôäàêû ãåéëè-ãàëäàí, èúòèìàè òÿëàòöìëÿðäÿí óçàã îëóá, äàüëàð ãîéíóíà ñåéðÿ ÷ûõäûüûíû ÿêñ åòäèðÿí áó ìèñðàëàðäà ýþçÿëëèéèí äèíàìèêàñû, ùÿðÿêÿòäÿ îëàí ýþçÿëëèê îõóúóíó ìöòÿÿññèð åòìÿêäÿäèð. ßí éàõøû ñÿíÿò ÿñÿðëÿðèíèí ñÿúèééÿâè êåéôèééÿòëÿðèíäÿí áèðè ïîåòèê ôèêðèí èôàäÿñè ö÷öí ñå÷èëÿí, òàïûëàí òÿøáåùëÿðèí ùÿéàòèëèéè, òÿáèèëèéè, áÿçÿí ùÿòòà èëê áàõûøäà ýþçëÿíèëìÿç äÿ îëñà, óéàðëûüû èëÿ þë÷öëöð. À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðè áó úÿùÿòäÿí çÿíýèíäèð. Òÿêúÿ “ãûçûë” ñèôÿòèëÿ øàèðèí éàðàòäûüû òÿøáåùëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðñÿê, îíóí áó ñàùÿäÿ òÿõÿééöëöíöí âöñÿòèíè òÿñÿââöð åòìÿê ÷ÿòèí îëìàç. Ãûçûë òèêàíëàð (ñîâåò èìïåðèéàñûíûí ñÿðùÿäëÿðèíÿ ÷ÿêèëìèø òèêàíëû ìÿôòèëëÿð). Ãûçûë óéüóëàð (êîììóíèçì ùàããûíäà óéäóðóëìóø ÿôñàíÿëÿð). Ãûçûë ãóðøóí (áîëøåâèê ýöëëÿñè). Ãûçûë àëîâëàð (îêòéàáð ÷åâðèëèøèíäÿí ñîíðà óúãàðëàðäà éàðàíìûø ìèëëè äåìîêðàòèê úöìùóðèééÿòëÿðèí ðóñ áîëøåâèê èìïåðèéàñû òÿðÿôèíäÿí äèç ÷þêäöðöëìÿñè). Ãûçûë ëÿêÿ (Àçÿðáàéúàíäà òþêöëÿí ýöíàùñûç ãàíëàðûí Õÿçÿð ñóëàðûíäà èíèêàñû). À.Èëäûðûìäà åëÿ òÿøáåùëÿð äÿ âàð êè, áóíëàðäà áÿíçÿéÿíëÿáÿíçÿäèëÿí àðàñûíäàêû ìöíàñèáÿòëÿð þç ðÿìçè ìÿíàñûíäàí ãîïàðûëûá, áèð áàøà ìöñòÿãèë ìÿíàñûíà ãàéòàðûëìàã éîëó èëÿ éàðàäûëûð. Ùàìû áèëèð êè, îðàã âÿ ÷ÿêèú ñîâåò äþâëÿòèíèí ðÿìçè êèìè îíóí ýåðá âÿ áàéðàüû öçÿðèíäÿ ùÿêê îëóíìóøäó. Ôÿùëÿ âÿ êÿíäëèëÿðèí áèðëèéèíè òÿñáèò åäÿí áó ðÿìçè À.Èëäûðûì ðÿìçëèêäÿí ÷ûõàðûð, èíñàíëàðû, áöòþâ õàëãëàðû ãÿùð åòìÿê ö÷öí ñîâåòëÿðèí èñòèôàäÿ åòäèéè ãåéðè-èíñàíè âàñèòÿëÿð êèìè ìöñòÿãèë ìÿíàñûíäà èøëÿäèð: Àëäàíûá òóçàüûíà1 äöøÿí ùÿð äèéàð áèëèð: Îðàüû èíñàí áè÷èð, ÷ÿêèúè þëäöðöúö.

Áÿçÿí øåðèí òàì áèð áÿíäèíè øàèð áèð òÿøáåù ÿñàñûíäà ãóðóð:

__________ 1 “Òóçàü” ùèéëÿ, òÿëÿ äåìÿêäèð.

127

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì Ãàôãàç, î éàøûë éóðä, î ìöÿááÿä âÿòÿíèìäèð... Ãàôãàç, îíó ìÿí ýþðìÿäÿí þëñÿì, îíà äàèð Ãÿáðèìäÿ éàçûëñûí èêè ìèñðà øó êèòàáÿ: “Àøèãäè ýþçÿë éóðäóíà ãöðáÿòäÿ äÿ øàèð, Õÿééàì íåúÿ àøèãäèñÿ ýöë ðÿíýëè øÿðàáÿ”.

Ñîí ìèñðàäàêû áÿíçÿéÿí (Õÿééàì íåúÿ àøèãäèñÿ...) äþðäöíúö ìèñðàäà ùàçûðëûüû ýþðöëÿí éóðä ñåâýèñè áÿíçÿäèëÿíèí, ñîí áåéò èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ áöòöí áÿíäèí ìÿòëÿáèíè à÷ìàã ö÷öí éàõøû äöøöíöëìöø âÿ þçöíöí ýþçÿë ïîåòèê èôàäÿñèíè òàïìûøäûð. Âÿòÿí ùÿñðÿòèëÿ êå÷ÿí þìðöíöí èëëÿðè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãàëàíäûãúà, ñà÷ëàðûíûí âàõòñûç àüàðäûüûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí øàèð “Éàáàí øÿðãèñè” øåðèíäÿí àëûíìûø áÿíäèí ñîí ìèñðàëàðûíäà íÿ ñà÷ àäû ÷ÿêèð, íÿ äÿ àüàðìàã ñþçöíö èøëÿäèð, áóíëàðûí ÿâÿçèíÿ ìÿíà éöêö åòèáàðèëÿ ñàíáàëëû, ñÿñëÿíèøúÿ äÿ öðÿéÿ éàòàí áèð òÿøáåùäÿí èñòèôàäÿ åäèð, øàãðàã ìàùíûëàð îõóéàí ãóìðó ãóøóíà ìöðàúèÿòëÿ äåéèð: Ñÿíèí ãàíàäûí âàð, ìÿíäÿ ãîë ãûðûã, Ñÿíäÿ ýþçÿë áèð ñÿñ, ìÿíäÿ ùû÷ãûðûã. Ñàðäûãúà êþíëöìö ìÿëóí àéðûëûã, Ãàð äöøìöø äàüëàðà áÿíçÿéèð áàøûì.

Òÿøáåù ö÷öí íöìóíÿ ýÿòèðäèéèì áó áÿíäèí èëê áåéòèíäÿ èñòèôàäÿ îëóíìóø òÿçàäà äà äèããÿò éåòèðìÿê ôàéäàñûç îëìàç. Äàüëàðû àøìàüà ãàäèð îëàí ãóøóí ãàíàäû èëÿ àäè áèð èíñàíûí ñûíìûø ãîëó, òÿðàíÿëÿð ñà÷àí ýþçÿë áèð ñÿñëÿ áèð áÿäáÿõòèí ùû÷ãûðûã ñÿäàëàðû àðàñûíäàêû çèääèééÿò ëèðèê ãÿùðÿìàíûí âàõòñûç àüàðìûø áàøûíûí òÿñâèðèëÿ áèðëèêäÿ îíóí äöøäöéö àüûð ôèçèêè ÿçàáëàð âÿ ìÿíÿâè áþùðàíëàð ùàããûíäà îõóúóäà òàì àéäûí òÿñÿââöð îéàäà áèëèð. Òÿçàäëàð éàðàòìàã ìÿñÿëÿñè èëÿ áàüëû îëàí áó íöìóíÿëÿð äÿ ìàðàãëûäûð: Ñÿí çöìðöä áèð òàú èêÿí áèçèì ãîúà Ãàôãàçà, Äöøìÿíÿ ñåâèíú âåðäèí, áèçè äöøöðäöí éàñà.

“Áàêû” øåðèíäÿí àëûíìóø áó áåéòèí èêèíúè ìèñðàñûíäà òÿçàä éàðàäàí ñåâèíú âÿ éàñ ìÿôùóìëàðûíûí îáéåêòè î çàìàíêû Áàêûäûð. Âàõòèëÿ îíóí áîëøåâèêëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàëû “áèçè” (éÿíè

128

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

õàëãûìûçû) éàñà áàòûðäûüû ùàëäà, éåðàëòû âÿ éåðöñòö ñÿðâÿòëÿðèíè òîïëàéûá, Ðóñèéàéà àïàðàí äöøìÿíëÿð ö÷öí ÿñë ñåâèíú ìÿíáÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäè. “Àøèãÿì, úèñìèì ÿýÿð áóçëó úÿùÿííÿìäÿ éàíà” ìèñðàñûíû, “áóçëó úÿùÿííÿì” òÿçàäûíû èñÿ À.Èëäûðûì ñîâåòëÿðèí êöòëÿâè úÿçà òÿäáèðëÿðèíè èúðà åòäèéè øàõòàëû Ñèáèðèí ùÿáñ äöøÿðýÿëÿðè ùàããûíäà èøëÿòìèøäèð. Ñîéóüóí ÿí øèääÿòëè ðÿìçè îëàí áóçëà èñòèëèéèí, àëîâóí ÿí øèääÿòëè ðÿìçè îëàí úÿùÿííÿìèí ãàðøûëàøäûðûëìàñû áèð çàìàíëàð áöòöí Ñèáèðè, Óçàã Øÿðãè áöðöìöø “Ñòàëèí êóðîðòëàðû”íûí èëê äÿôÿ À.Èëäûðûì øåðèíäÿ éàðàäûëìûø òÿçàäëû îáðàçûäûð. À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðèíäÿ ÿðóçóí àùÿíýèíÿ ìÿõñóñ áÿçè ÿëàìÿòëÿð îëñà äà, îíëàðûí ÿêñÿðèéÿòè ùåúà âÿçíèíäÿ éàçûëìûøäûð. Îíëàðäà áèð þë÷ö âÿ àùÿíý ÿëâàíëûüû ùàêèìäèð. Åïèê ÿñÿðëÿðèíäÿ À.Èëäûðûì ùåúàíûí ÿí ìöõòÿëèô áþëýöëÿðèíäÿí ôàéäàëàíûð, àéðûúà ýþòöðöëìöø áèð ïîåìà äàõèëèíäÿ áèð ùàäèñÿäÿí äèýÿðèíÿ, ìöêàëèìÿäÿí ìÿíçÿðÿéÿ, ðèúÿòäÿí òÿáèÿò òÿñâèðèíÿ êå÷ÿðêÿí ùÿð áèð êîíêðåò ùàëäà åïèê òÿùêèéÿéÿ éåíè àùÿíý âåðìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëóð. “Ñÿëèìõàí” ïîåìàñû áó úÿùÿòäÿí äàùà çÿíýèíäèð. Àøàüûäàêû ïàð÷àëàðûí ùÿð áèðèíèí ìÿçìóíó áó ìÿçìóí ö÷öí øàèðèí ñå÷äèéè ìÿùç ùÿìèí âÿçí áè÷èìëÿðèíäÿ äàùà áàðèç øÿêèëäÿ à÷ûëûð âÿ äàùà õîø òÿñèð îéàäûð. Ìÿí ùÿìèí ïàð÷àëàðûí ÿñÿðèí êîìïîçèñèéàñûíäàêû ìþâãåéèíè, áèð-áèðèíäÿí ôÿðãëè ôèêèð âÿ ìÿçìóí àíûìëàðûíû à÷ûãëàìàäàí áÿçè íöìóíÿëÿðè ýÿòèðìÿêëÿ êèôàéÿòëÿíèðÿì: Î çàìàí êè, òàëàíìûø ìÿõìÿð äîíëó îáàñû Çàëûìëàðûí ÿëèíäÿ îä òóòàðäû, éàíàðäû, Îíäà áèçèì Ñÿëèìõàí, ãà÷àãëàðûí áàáàñû Áàøû ãàðëû äàüëàðûí ñèíÿñèíÿ ãîíàðäû. (14) Îðäà ùÿéàò âàðäû, äóõàí, ðåñòîðàí... Ñÿðõîø çàáèòëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ ãàí. ×å÷åí ãàíû ñîðóá áÿñëÿíèðäèëÿð, Ãàí äîëó ãÿäÿùëÿð ñÿñëÿíèðäèëÿð. (11) Õÿéàëûìäà éåð åòìèø Èõòèéàð äàüëàðûíûç, Ñÿíèíëÿ ýÿçäèéèì î Áÿõòèéàð äàüëàðûíûç. (7)

129

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ïîåìàíûí ìöõòÿëèô ôÿñèëëÿðèíäÿí àëûíìûø áèðèíúè ïàð÷àäà ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí éóðä-éóâàñû òàëàí åäèëìèø äàüëûëàðû, îíëàðûí âÿòÿíèí ìöäàôèÿñè ö÷öí áèðëÿøèá ýþðäöêëÿðè òÿäáèðëÿðè òÿñâèð åäÿðêÿí îíäþðäëöéöí àüûð ëÿíýÿð àùÿíýèíäÿí ôàéäàëàíàí øàèð þçýÿ òîðïàãëàðäà åòäèêëÿðè ãàðÿòëÿðèí ùåñàáûíà âàðëàíìûø çàëûìëàðûí êåéô ìÿúëèñèíè ýþñòÿðÿðêÿí îíáèðëèéèí ÷åâèê îëàí 6+5 áþëýöñöíäÿí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Êå÷ìèø õàòèðÿëÿðèí îéàíìàñû âÿ áèð ãÿäÿð ëèðèê ÷àëàðûí ãàòûëäûüû ñîíóíúó áÿíä èñÿ áàéàòû àùÿíýèíè õàòûðëàäàí éåääèëèêëÿ ãÿëÿìÿ àëûíìûøäûð. Ùÿð ö÷ ùàëäà ôîðìàíûí òÿñâèð åäèëÿí ùàäèñÿëÿðèí ìàùèééÿòèíÿ óéüóí ñå÷èëäèéè ýþç ãàáàüûíäàäûð. ßêñÿð øåèðëÿðè äèäÿðýèíëèê, ùèúðàí, ãöðáÿò, âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùàëÿñè ÿòðàôûíäà òîïëàíäûüûíà áàõìàéàðàã, À.Èëäûðûì ùÿð äÿôÿ ìÿòëÿáèí ïîåòèê èôàäÿñè ö÷öí éåíè éîëëàð, éåíè ôîðìàëàð, òÿðàâÿòëè òÿñâèð âÿ èôàäÿ âàñèòÿëÿðè òàïûá èøëÿòìèøäèð. Ùÿëÿ Äàüûñòàíäà ñöðýöíäÿ èêÿí àíàñûíà ìÿêòóá øÿêëèíäÿ äöøöíäöéö “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” øåðè áó áàõûìäàí ìàðàãëûäûð. ßñÿðèí áåø áÿíääÿí èáàðÿò áèðèíúè ùèññÿñè ùåúàíûí îíáèðëèéè èëÿ (6+5 áþëýöñöíäÿ) éàçûëûá. Áó ùèññÿäÿ äèäÿðýèí îüëóíóí ùèúðàíûíäàí éàíûá òþêöëÿí áèð àíàíûí òÿëàø âÿ ùÿéÿúàíëàðû, àüëàìàãäàí íóðó ýåòìèø ýþçëÿðè, Àëëàùûí äÿðýàùûíà ôàñèëÿñèç éàëâàðûøëàðû òÿñâèð îëóíóð: Áÿçÿí êèïðèéèíäÿ èêè äàìëà éàø, ×ûõûðñàí î òîçëó éîëëàð öñòöíÿ. Ãÿëáèíäÿ ÷ûðïûíàí ýèçëè áèð òÿëàø, Äåðëÿð êè, áèð äóà îõóðñàí ìÿíÿ. Òèòðÿê äîäàãëàðëà ìÿíè àíûðñàí, Éàíûðñàí, éàíûðñàí, àíà, éàíûðñàí!

Áóðàäà äÿðäè áàøûíäàí àøàí, äàèì þâëàä ùèúðàíûíäàí ýèëåé åäÿí ýþçö éàøëû àíàíûí, áèð ãÿäÿð õÿñèñ áîéàëàðëà äà îëñà, úàíëû íóðàíè ïîðòðåòèíèí éàðàäûëäûüûíû áèð êÿíàðà ãîéóá, äèããÿòè îíà úÿëá åòìÿê èñòÿðäèì êè, áó âÿçí, áó þë÷ö, áó àùÿíý àíàíûí àùÿñòÿ äàâðàíûøûíû, ùÿçèí ýþðêÿìèíè, òèòðÿê äîäàãëàðûíäàí ãîïàí äóà ïû÷ûëòûëàðûíû, áèð ñþçëÿ, îíóí ãÿëá àëÿìèíè ÿêñ åòäèðìÿê áàõûìûíäàí éàõøû òàïûëìûøäûð. Áÿñ ýþðÿñÿí íÿ ö÷öí øåðèí ñîí âÿ áþéöê áèð ïàð÷àñû éåíÿ äÿ ùåúà âÿçíèíäÿ,

130

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

àììà îíóí þç ñÿñëÿíèøè èëÿ ìöÿééÿí ãÿäÿð ÿðóçó õàòûðëàäàí îíäþðäëöê þë÷ö÷öíäÿ (7+7 áþëýöñöíäÿ) éàçûëìûøäûð? Ëàêèí ìÿíèì äöøäöéöì ôûðòûíàëàð, áîðàíëàð Ìåùðàáëàðà ÿêñ åäÿí äóàëàðäàí íÿ àíëàð?! ßñðëÿðëÿ èçëÿíÿí î ãàðàíëûã, ÿñêè éîë ×ûõàðìàäû áèçëÿðè áèð íèúàòà, ÿìèí îë! ... Ìÿíèì éàëíûç öìèäèì òöðê ãÿëáè, èðàäÿñè, Ìÿíèì éàëíûç äóéäóüóì ìèëëÿòèìèí ùàãã ñÿñè. Ìÿí éàëíûç èìàí åòäèì ãîëëàðûìûí çîðóíà, Áó çîð ìÿíè ãóðòàðûá ÷ûõàðàúàã éàðûíà. Ìÿí àòìûøàì î êþùíÿ, ÿñêè ýþðêöìö, àíà, Äèíëÿñÿíÿ óçàãäàí úîøàí òöðêöìö, àíà!.

Àéäûíúà ýþðöíöð êè, ÿââÿëêè áÿíäëÿðäÿ àíà îáðàçûíûí òÿãäèìèíäÿêè àùÿñòÿ àùÿíý, éàëâàðûø ðóùó øåðèí êóëìèíàñèéàñûíäàêû ýÿðýèí ÿùâàëè-ðóùèééÿíè, ÷àüûðûø ðóùóíó ÿêñ åòäèðìÿê ö÷öí àðòûã êàðà ýÿëìèð. “Ëàêèí” ñþçö èëÿ áàøëàéàí âÿ ìÿçìóíúà èðÿëèêè áÿíäëÿðèíäÿí êþêëö ñóðÿòäÿ ôÿðãëÿíÿí ñîíóíúó áÿíäèí äàõèëè ïîòåíñèàëûíäàêû ìÿíàíû, ëèðèê ãÿùðÿìàíûí êÿñêèí åòèðàç äóéüóñóíó, úîøüóí ãÿçÿáèíè èôàäÿ åòìÿê ö÷öí ùåúàíûí îíáèðëèéÿ íèñáÿòÿí õåéëè ñàíáàëëû îëàí îíäþðäëöê ôîðìàñûíà, îíóí 7+7 áþëýöñöíÿ ùÿãèãÿòÿí çÿðóðè áÿäèè, ìÿíòèãè åùòèéàú âàðäûð. À.Èëäûðûìûí ÿñÿðëÿðè àðàñûíäà “Ãöðáÿò ìÿêòóáëàðû” êèìè åëÿëÿðè äÿ âàð êè, ùåúàéà ÿñàñëàíñà äà, ùàðàäàñà ñÿðáÿñò øåðè õàòûðëàäûð: Ãöðáÿò äåäèêëÿðè èññèç áèð àäà, Äþðä òÿðÿôè óúñóç-áóúàãñûç äÿíèç. Ñàùèëëÿðèíäÿ éàëíûç Ãàéàëàðà ÷àðïàí ñóëàðûí ñÿñè, Áèð äÿ ãÿðèá ìàðòèëÿðèí øÿðãèñè. Áóðäà íÿ àíà ñÿñè, Íÿ äÿ ñÿíèí ñÿñèí âàð. Åøã íÿ, ñåâýè íÿ – Áèëìÿç áó äàüëàð. Áèð ãÿðèáèí öçöíÿ Áàõûá ýöëìÿç áó äàüëàð.

131

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ìàðàãëûäûð êè, øàèðèí ñÿðáÿñò âÿçíäÿ éàçäûüû øåèðëÿð þç àùÿíýäàðëûüû åòèáàðèëÿ ùåúàäà éàçûëàíëàðäàí ãÿòèééÿí ýåðè ãàëìûð. Ìöÿééÿí ìÿãàìëàðäà èñÿ ÿêñ åòäèðäèéè ôèêèð âÿ ùÿéÿúàíëàðûí òÿôÿððöàòûíà âàðûëìàñûíà äàùà ýåíèø èìêàí à÷ûð. Áÿçè ñÿðáÿñò âÿçíëè øåèðëÿð õàëã äàíøûã äèëèíèí àõàðûíäàí ãîïóá ýÿëäèéè ö÷öí äàùà îõóíàãëû âÿ òÿñèðëèäèð. Áöòöíëöêäÿ, “Ìóðàäû êå÷ÿðêÿí” øåðè, åëÿúÿ äÿ “Ãöðáÿò ìÿêòóáëàðû”íäàí àëûíìûø áó ïàð÷à äåéèëÿíÿ ýþçÿë ñöáóòäóð. Ùàíû éà, ñÿí áó éàç ìÿíÿ Íèøàíëûìûí èøëÿäèéè, Ýþç éàøëàðèëÿ ùþðöá ýöìöøëÿäèéè Ìàâè, èïÿê áèð ìÿíäèë éîëëàéàúàãäûí?.. Ãûø äà áèòäè, Áàùàð ýÿëäè, áàäàìëàð ÷è÷ÿê à÷äû, Ùÿëÿ ñÿíäÿí õÿáÿð éîõ; Ùàíû ìÿíèì èïÿê, ìàâè ìÿíäèëèì?..

À.Èëäûðûìûí øåèðëÿðèíäÿ ãàôèéÿíèí ÷îõ óüóðëó íöìóíÿëÿðèíäÿí èñòèôàäÿ îëóíìóøäóð. Àøàüûäà éàëíûç áÿçè íöìóíÿëÿðèíè âåðäèéèì áó ãàôèéÿëÿð ìèñðàëàðûí ñîíóíà äîüðó âóðüóëó äåéèì òÿðçè èëÿ ïîåòèê ìÿòëÿáèí äàùà éàõøû à÷ûãëàíûá îõóúóéà, äèíëÿéèúèéÿ ÷àòäûðûëìàñûíà êþìÿê åäèð: Áàõàðñàí äàèìà ñàüûð ýþéëÿðÿ, Äÿðäè, äÿðäèí êèìè àüûð ýþéëÿðÿ. “Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ” Úèýÿðëÿðäÿí ãîïàí àù äà ãàëìàäû, Öç òóòàúàã áèð äÿðýàù äà ãàëìàäû. “Þëìÿêìè, éàøàìàãìû?” Íÿ Èðàíäàí, íÿ Ùèíääÿí,íÿ ßôãàíäàí, íÿ ×èíäÿí, Ìÿí áèð èíúè áóëìóøäóì, Ãàôãàçëàðûí è÷èíäÿí. Î ýöíäÿí êè, î ìÿíèì þç èíúèìè ÷àëäûëàð, Ñàíàñàí êè, åøãèìè, ñåâèíúèìè ÷àëäûëàð. Òàëå ãóøóì áàøûìäàí åíèá äöøäö òóçàüà, Äóéìàäûì, ó÷óá ýåòäè î ìÿíäÿí ÷îõ óçàüà. “Ìÿíèì èíúèì”

132

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Óüóðëó òàïûëìûø áó ìöãÿééÿä ãàôèéÿëÿð ìèñðàëàðûí ñîíóíó åëÿ ìþùöðëÿéèð êè, äàùà îíëàðû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã, ùàíñû áèð áàøãà ùÿìãàôèéÿ ñþçëÿñÿ ÿâÿç åòìÿê, àäàìûí ùå÷ àüëûíà ýÿëìèð. Åéíè ñþçëÿðè àøàüûäà ýÿòèðèëÿí íöìóíÿëÿð ùàããûíäà äà äåìÿê îëàð: Î øèìäè èíëÿéÿí íàøàäëàðûíëà, Î ãÿëáèíäÿí ãîïàí ôÿðéàäëàðûíëà, Î èýèä ÷þùðÿëè þâëàäëàðûíëà Ïàð÷àëà, éàê ãàðà òöëöíö Øÿðãèí! “Åé Ùèíäèñòàí” Ìÿí ñàíà éàä äåéèë, äöç áèð îüóëäóì, Þç ãàíûíäàí ýöë éàõàíäà äîüóëäóì, Ýöíàùûì: úàí äåäèì ñàíà, ãîâóëäóì, Àúûìàäûí áó ãóðáàíà, ÿëâèäà! “ßëâèäà, Áàêû!”

Áèðèíúè áÿíääÿ áåø ùåúàëû ñþçëÿðèí äþðä ùåúàñû, èêèíúè áÿíääÿêè ãàôèéÿëÿðèí èñÿ äåìÿê îëàð êè, áöòöí ñÿñëÿðè àññîíàíñ ñÿñëÿíìÿêëÿ øåðÿ ýþçÿë áèð àùÿíý áöòþâëöéö àøûëàéûð, îíó éàëíûç ìÿíàíûí ñàíáàëû èëÿ äåéèë, ùÿì äÿ èôàäÿíèí ýþçÿëëèéè èëÿ ñÿúèééÿëÿíäèðèð. Áó ìöãÿééÿä ãàôèéÿëÿð À.Èëäûðûìûí êèòàáëàðûíäà èñòÿíèëÿí ãÿäÿðäèð. À.Èëäûðûì ö÷öí øåð òåõíèêàñûíûí öíñöðëÿðè àðàñûíäà áþéöêêè÷èéè éîõäóð. Áèð íèäàìû, áèð ñÿñìè (ôîíåì) îëñóí, ÿýÿð øåðèí ìÿíà ñàíáàëû èëÿ èôàäÿ ýþçÿëëèéèíèí âÿùäÿòèíÿ õèäìÿò áàõûìûíäàí ÿùÿìèééÿòè âàðñà, î ãÿòèééÿí øàèðèí äèããÿòèíäÿí éàéûíìûð âÿ éåðëè-éåðèíäÿ èøëÿäèëèð. Ìöõòÿëèô ÿñÿðëÿðèíäÿí àëäûüûì áó èêè ìèñðàíûí áèðèíúèñèíäÿ “ä” ñÿñèíèí, èêèíúèñèíäÿ èñÿ “ð” ñÿñèíèí áèð íå÷ÿ êÿëìÿäÿ àðäûúûë îëàðàã áèð-áèðèíè èçëÿìÿñè ùÿð èêè ìèñðàäà àëëèòåðàñèéà äåéèëÿí ñÿìÿðÿíè âåðìèøäèð: Äóðüóí, ìàâè ýþç êèìè äÿðäàíäûðàí äàëüàëàð “Ýþëúöêëÿ äÿðäëÿøìÿ” Ìÿí äÿðäè éîõ åäèì äåðêÿí, äÿðäëÿð ìÿíè ÿðèòäè “Íÿ îëäó?”

133

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“ßñèð Àçÿðáàéúàíûì” øåèðèíäÿ “îé”, “Ãàðà äàñòàí” ÿñÿðëÿðèíäÿ èñÿ “ùåé!” íèäàëàðû äà ÷îõ éàõøû òàïûëûá, ùÿð èêè ùàëäà ôÿúèëèê ìÿãàìûíû ýöúëÿíäèðèð. Òöðê åëëÿðèíèí êå÷ìèø øàíøþùðÿòèíèí èòèðèëìÿñèíäÿí, ïàð÷àëàíûá éàä ÿëëÿðäÿ ãàëìàñûíäàí ÷îõ ïÿæìöðäÿ îëàí øàèð áèðèíúè øåðèí ùÿð áÿíäèíèí ñîíóíäà “àìàí, ùåé!” äåéÿ ùàðàé ÷ÿêèðñÿ, èêèíúè ÿñÿðèí ùÿð áÿíäèíèí ñîíóíäà Àçÿðáàéúàíûí áöòöí àüðûëàðûíû þç úàíûíäà éàøàäàí áèð âÿòÿí îüëó êèìè öðÿê éàðàñûíûí ñûçûëòûñûíäàí íèòãÿ ýÿëèð âÿ ñèíÿñèíäÿí “îé!..” íèäàëàðû ãîïóð. *** Âàõòèëÿ À.Èëäûðûì øåèðëÿðèíäÿí áèðèíäÿ éàçìûøäû: Éîõ, ìÿí þëìÿê èñòÿìÿì ýþðìÿäÿí äîüìà éóðäó, Ìÿí îðäà àüëàìûøàì, ìÿí îðäà ýöëÿúÿéÿì. Ñþéëÿ, ãîé ñåâèíìÿñèí Øèìàëûí âÿùøè ãóðäó, Ìÿí òóôàíëà äîüìóøàì, òóôàíëà þëÿúÿéÿì!

Øàèðèí àðçóëàðû òàì îëìàñà äà ùÿéàòà êå÷äè. Úèñìÿí îëìàñà äà ðóùÿí, ìÿíÿí î, þç äîüìà éóðäóíà ãàéûòäû. Íÿøð îëóíàí ùÿð éåíè êèòàáû, ùàããûíäà äÿðú åäèëÿí ùÿð òÿçÿ ìÿãàëÿ, ðàäèî äàëüàëàðûíà âÿ ìàâè åêðàíëàðà ÷ûõàí ùÿð ìàðàãëû âåðèëèø íàêàì øàèðèí ìÿíÿâè þìðöíö óçàäûð. Áÿëè, À.Èëäûðûì þç äîüìà éóðäóíäà, âÿòÿíèíäÿäèð âÿ îíó õàëãûíûí áàüðûíäàí äàùà ùå÷ áèð òóôàí ãîïàðà áèëìÿç. Øàèðèí àäûíû ÿáÿäèëÿøäèðìÿê ö÷öí þëêÿìèçäÿ áèð ñûðà òÿäáèðëÿð ýþðöëìöøäöð. Áàêûíûí Øöâÿëàí ãÿñÿáÿñèíäÿêè ìÿðêÿçè õèéàáàí èíäè îíóí øÿðÿôèíÿ “Àëìàñ Èëäûðûì êö÷ÿñè” àäëàíûð. Ãÿñÿáÿäÿêè 156 íþìðÿëè ìÿêòÿáÿ äÿ À.Èëäûðûìûí àäû âåðèëìèøäèð. Ìÿêòÿáäÿ îíóí ùÿéàò âÿ éàðàäûúûëûüûíû ÿêñ åòäèðÿí ìóçåé éàðàäûëìûøäûð. 2000-úè èëäÿ Øöâÿëàí ïàðêûíäà øàèðèí òóíú àáèäÿñè ãîéóëìóøäóð Èíäè ìöòÿõÿññèñëÿð îíóí éàðàäûúûëûüû ÿòðàôûíäà éåíè òÿäãèãàòëàð àïàðûðëàð. Øàèðèí ÿñÿðëÿðèíèí éåíè, ìöêÿììÿë íÿøðëÿðè áóðàõûëûð. Øàèð Ðàìèç Ðþâøÿíëÿ òÿäãèãàò÷û Ìààðèô Òåéìóðóí ññåíàðèñè ÿñàñûíäà À.Èëäûðûìà ùÿñð îëóíìóø èêè ùèññÿëè ñÿíÿäëè ôèëì íöìàéèø åòäèðèëèð.

134

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

À.Èëäûðûìûí øÿõñèééÿòè âÿ èäåàëëàðûíûí þëìÿçëèéè ùàããûíäà áèð ñûðà áÿäèè ÿñÿðëÿð äÿ éàçûëìûøäûð. Ùÿëÿ 1952-úè èëäÿ Òöðêèéÿäÿ ÷ûõàí “Àçÿðáàéúàí” äÿðýèñèíèí 2-úè íþìðÿñèíäÿ ßëè Óñòà Âóëêàíûí äÿðú åòäèðäèéè “Àüëàðàì” ðÿäèôëè øåèðäÿ øàèðèí öñëóáóíà óéüóí áèð òÿðçäÿ îíóí âÿòÿíèíèí àúûíàúàãëû ùàëû òÿñâèð îëóíìóøäóð: Éóðäóíäà íÿäÿíäèð îúàãëàð òóòìàç, Î âèðàí áàüëàðäà áöëáöëëÿð þòìÿç? Ïîçóëìóø ùÿð éàíû, ëàëÿëÿð áèòìÿç, Ìÿëóë, ìÿùçóí ÷àüëàð, àíàð, àüëàðàì!

À.Èëäûðûìà ùÿñð åäèëìèø ÿñÿðëÿðèí ÿí ìöêÿììÿëè èñòåäàäëû ñÿíÿòêàð Ðÿôèã Çÿêà Õÿíäàíûí “Îé!..” øåðèäèð. Áó øåðèëÿ Ð.Ç.Õÿíäàí À.Èëäûðûì èðñèíèí ìàùèééÿòèíÿ âàðìûø, îíóí Àçÿðáàéúàí ùàããûíäà öðÿêëÿð ïàð÷àëàéàí ìÿøùóð íèäàñûíû òÿçìèí åäÿðÿê ìöêÿììÿë, òÿñèðëè áèð øåèð éàçìûøäûð: Ýöëøÿíèíäÿ áàéãóøëàðû äèíëÿäèí, Áöëáöëëÿðÿ àüû äåéèá èíëÿäèí, Éóðääàí ÷ûõûá, þëöìöíö þíëÿäèí, “Àçÿðáàéúàí ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé, Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõûì îé!” ... Ãóçüóíëàðëà åøÿëÿíäè èçëÿðèí, ×ûõñàí öçÿ ÷ûõàúàãäû ýþçëÿðèí, Öðÿéèìè ïàð÷àëàéûð ñþçëÿðèí, “Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì éàçûã àíàì îé, Íå÷ÿ èëäèð ùÿñðÿòèíäÿ éàíàì îé!” Òöðê îëàíà ãöðáÿò îëìàç Òöðêèéÿ, Ñÿí ñûüûíäûí î ìöãÿääÿñ þëêÿéÿ, Úÿëëàä äöçäö øàèðëÿðè úÿðýÿéÿ, Úàâèäëÿðè, Ìöøôèãëÿðè àíäûí îé, Êÿðÿì êèìè àëûøäûí îé, éàíäûí îé! Þëöìöíöí öçÿðèíäÿí àäëàäûí, Þç áàüðûíû þç ÿëèíëÿ ãàòëàäûí, ßñÿáèíäÿí, ãÿçÿáèíäÿí ÷àòëàäûí:

135

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì “Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì-òàõòûì îé! Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé!” Áó áåéòèíëÿ ñÿí òàðèõäÿ ãàëàðñàí, Ãàëàðñàí äà, ãèñàñûíû àëàðñàí, Àòÿøèíè êþíöëëÿðÿ ñàëàðñàí, “Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì-òàõòûì îé, Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé!” Êèì äåéèð êè, øÿôÿã ñàëìàç èëäûðûì?! Ãàðàíëûãäà èòèá ãàëìàç èëäûðûì! Äèíëÿ ìÿíè, øàèð Àëìàñ Èëäûðûì: Ñàíúàüûíû Àüðûäàüà òàõäûí îé, Ýöëÿúÿêäèð àé-óëäóçëó áàõòûí îé!... “Îäëàð éóðäó” ãÿçåòè, ¹20, îêòéàáð, 1990-úû èë

Àëìàñ Èëäûðûìûí áàëàëàðû, éàõûí äîñòëàðû, ãîíøóëàðû, òÿëÿáÿëÿðè, ìÿñëÿêäàøëàðû, þçö êèìè êþíëö íèñýèë äîëó ãÿðèáëÿð 1952-úè èëäÿ îíó úàíûíäàí àðòûã ñåâäèéè Áàêûäàí ÷îõ-÷îõ óçàãëàðäà äà îëñà, éåíÿ òöðê òîðïàüûíäà äÿôí åòäèëÿð. Ëàêèí øàèðèí áþéöê ìÿùÿááÿòëÿ îáðàçûíû éàðàòäûüû “è÷èíäÿêè áöëáöë” ñóñìàäû. Ãîéíóíäà ÿáÿäè ñûüûíàúàã òàïäûüû èêèíúè âÿòÿíè Òöðêèéÿäÿ ñàéüûëàðëà, ãàéüûëàðëà íÿøð îëóíìóø ÿñÿðëÿðèíèí ñÿùèôÿëÿðèíäÿí ïÿðâàç åäèá, èíòÿùàñûç ýþéëÿðäÿ ãàíàä ÷àëäû. Íÿùàéÿò, åëÿ áèð âàõò ýÿëèá éåòèøäè êè, øàèðèí åëèíÿ-îáàñûíà, äîüìà Àçÿðáàéúàíà éîë òàïäû. Ìÿí èíàíûðàì êè, áèð ýþçö àüëàéàí, áèð ýþçö ýöëÿí áó øåéäà áöëáöëöí ýàù ùÿçèí, ýàù äà øàãðàã òÿðàíÿëÿðè áóíäàí ñîíðà ùå÷ çàìàí ñóñìàéàúàãäûð!

Áÿêèð Íÿáèéåâ àêàäåìèê

136

downloaded from KitabYurdu.org

ÀËËÀÙÛÌ, ÌßÍ ÍÅ×ÈÍ ØÀÈÐ ÄÎÜÓËÄÓÌ?.. Àçÿðáàéúàíäà

éàçäûüû

øåèðëÿð

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÉÀÍÂÀÐ (ÎÚÀÊ) Áóçëàð äÿíèçèíäÿ ÿñÿðäè ðöçýàð, Òÿíùà ñàùèëè ñàí ýÿçÿðäè þëö. Ñàðìûøäû ÿòðàôû áîðàíëû áèð ãàð, Ñîêàêëàð1 þðòöëö, éîëëàð þðòöëö. Éàëíûç î ðàùàòäû ãûø ñàðàéûíäà, Êèíëè, ìÿðùÿìÿòñèç ãÿëáèíäÿ ãöðóð. Êèðëè, ãàí îúàüû ëîø ñàðàéûíäà, Ýåíåðàëëàð ìÿüðóð, çàáèòëÿð ìÿüðóð. Ñàëîí çþâã è÷èíäÿ, õûð÷ûí ÿëëÿðäÿ Ñÿñëÿíèðäè øàðàá äîëó ãÿäÿùëÿð. Ìÿúëèñ åéøäÿ, î øàíëû éåðäÿ Íÿ áîðàíäàí õÿáÿð, íÿ ãàðäàí õÿáÿð. Éàëíûç ñîêàêëàðäà, éîëëàðäà äàðüûí Ùàããû ÷åéíÿíÿí áèð ùÿéÿúàíëû êöòëÿ. Ñèìàñû àúûãëû, ãîëëàðû éîðüóí, Êîøóéîðäó ñîíñóç áèð ÿçèééÿòëÿ. Êîøóéîðäó ÷ûïëàê, àéàêéàëûí, àú, Þíöíäÿ ðÿùáÿðäè áèð ôöñóíëó òàú. Êþíöëëÿðäÿ èìêàí, åøêëÿðäÿ êèí, Òèòðÿê äîäàãëàðäà çöëìÿ ãàðøû êèí.

__________ 1 Ñ î ê à ê — êö÷ÿ

Àðòûã éûüûí-éûüûí î àúèç îðäó, Ýÿëèá øÿí ñàðàéûí þíöíäÿ äóðäó Êè, åòñèí äÿðäèíè îíà ùåêàéÿò, Î ìÿðùÿìÿòëèäèð, äèíëÿð øèêàéÿò!

139

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Õàëãûíûí ÷ÿêòèéè ùÿð àúû äÿðäÿ, Øöáùÿñèç î âÿðÿð òÿñÿëëè, äÿðìàí. Ýÿëÿíëÿð ñîðóéîð: “Ýþñòÿðèí íåðäÿ, Íåðäÿ þëêÿìèçèí ñàùèáè, ñóëòàí?” “Åëâÿðèð áèçëÿðè ÷èéíÿäè ùÿéàò, Òöêÿíäè ñÿáðèìèç ìþùíÿò è÷èíäÿ. Éàëíûç îäóð áèçÿ áèð ðàùè-íèúàò, Àëûíäû ùàããûìûç çèëëÿò è÷èíäÿ”. Çàáèòëÿð ùàéãûðäû: “×ÿêèëèí ýåðè, Àë÷àüà äåéèëìÿç éöêñÿéèí éåðè! Î çÿíýèíëÿðèíäèð, áþéöêäöð òàúû, Äèíëÿìÿê èñòÿìÿç øèêàéÿò, àúû. Î èíäè åíÿìÿç ñèçëÿðÿ êàäàð, Ñàðàéäà ìþùòÿøÿì çèéàôÿòè âàð”. “Î çÿíýèíëÿðèíäèð, áèçèìêè íåðäÿ? Áÿñ áèçÿ êèì âåðÿð ùàããû áó éåðäÿ?” “Ñèçÿ íÿ ãàíóí âàð, íÿ ùàã âàð, íÿ éåð Éàëíûç î áöéöêäöð, î áóíó äåðéèð”. Ãîïäó õàëã è÷èíäÿ áèð ñåéùÿ ôÿðéàä: “Àòà áèëäèéèìèç î äà áèçÿ éàä, Àðòûã ìÿðùÿìÿò éîõ Òàíðûäàí, õà÷äàí, Éåíÿ íÿ áÿëàëàð ýÿëèð î òàúäàí? Áèçè ìÿùâ åäÿúÿê î ìÿüðóð ñèìà”. Áó ñöðöêëÿíÿí õàëã ñàí áèð ñèíåìà1 Êèìè êå÷èá îíóí ýþçö þíöíäÿí. Ñöçöðêÿí ñàðàéäàí ãóäóðäó áèðäÿí, Áèð ÿìðëÿ ãûçäû ýþçëÿðèíäÿ ãàí, Çàáèòëÿð ùàéûðäû àëûíäà íèøàí. Î çàìàí ÷þùðÿëÿð, î ñÿôèë áàøëàð, Ïàðòëàäû ñèëàùëàð, òèòðÿäè äàøëàð. __________ 1 Ñ è í å ì à — ôèëì

140

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Éöêñÿëäè áèð ôÿüàí, ùû÷ãûðûã, íàëÿ, Ñÿïèëäè ãàðëàðà ãûðìûçû ëàëÿ. Þëöì ñþíäö, ÿìÿë äèëëÿðäÿ ñóñäó, Ñàðäû ãûçûë êÿôÿí éîëëàðûí öñòö. Àõàðêÿí éàâàø-éàâàø áóçëàðûí àëòûíäà ÷àé, Ùû÷ãûðûðäû ýèçëèúÿ ëåøëÿðèí öñòöíäÿ àé. Þïöéîðêÿí úèñìèíè êþëýÿëÿð þëöëÿðèí, Äóéóëóðäó áó ñÿñëÿð óçàãäàí äÿðèí-äÿðèí: “Àé ôÿëàêÿò, àé þëöì ÷åéíÿäèéèí áó ëåøëÿð Öçÿðèíäÿ äàëüàëàð äÿíèçëÿð ÷àëõàíàúàã; Úÿùÿííÿìëÿð è÷èíäÿ ïàð÷àëàíûá éàíàúàã Ýþç éàøûíäàí âÿ ãàíäàí éàðàíìûø áèð ñÿëòÿíÿò”. Áàêû, 1927

141

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÍÀÍÛÍ ÃÛÇÛÍÀ Åé ÿñêèäÿí áÿðè éàñà áöðöíÿí, Øÿðÿôëè àíàìûí ýöëöçëö ãûçû! Àë øÿôÿãëÿð è÷ðÿ èíäè ýþðöíÿí, Øÿðã öôöãëÿðèíèí ïÿíáÿ éûëäûçû. Áèð çàìàí éóðäóìóí ãàðàíëûã ãàëàí Áóúàãëàðûíäà ñÿí àüëàìàçìûäûí? Ùöððèééÿò åøãèëÿ úîøóá ÷ûðïûíàí, Àíàìûí öðÿéèí äàüëàìàçìûäûí? Ôÿãÿò èíäè ùàðäà î äÿðèí-äÿðèí Ùÿçèí íàëÿlÿðèí, èíòèëÿðèí? Ñþéëÿ, àü ýöíëÿðÿ ÷ûõäûíìû áèð ýöí? Çöëìöí ùåéêÿëèíè éûõäûíìû áó ýöí?.. Áþéöê àíàìûçûí î ïîçüóí íóðó, Ñÿíÿ áàõäûãúà, àù, ýöëöìñÿéèð òÿê. Íóðëàíäû éàçûüûí î ñîëüóí ýþçö, Îéàíäû êþíëöíäÿ úîøãóí áèð äèëÿê.

142

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀÐÕÈÌÅÄ Âß ÌßÍ Àðõèìåä äåð: “Ýþçëÿðèìÿ áîøëóãäà Áèð íþãòÿ, áèð èñòèíàäýàù ýþðöíñÿ Áèð äÿìèðëÿ ÷åâèðÿðäèì äöíéàíû...” Ìÿí äåéèðÿì: “Áó ýÿíúëèêäÿ, éàøëûãäà Îä ýÿìèðÿí ýÿíúëèê ìÿíÿ âåðèëñÿ Áèð âóðóøäà äåâèðÿðäèì äöíéàíû”. Áàêû,1927

143

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÌßÍÈÌ ÈÍÚÈÌ Íÿ Èðàíäàí, íÿ Ùèíääÿn, íÿ ßôãàíäàí, íÿ ×èíäÿí, Ìÿí áèð èíúè òàïìûøäûì Ãàôãàçëàðûí è÷èíäÿí, Îéíàäàðêÿí, ÿëèìäÿí äöøäö òîïðàüà èíúèì, Íåðäÿ ìÿíèì ýÿíúëèéèì, íåðäÿ ìÿíèì ñåâèíúèì? Äóéìàäûì, ó÷äó ýåòäè î ìÿíäÿí ÷îõ óçàüà, Òàëåù ãóøóì áàøûíäàí åíèá äöøäö òóçàüà1. Î çàìàíäàí êè, ìÿíèì þç èíúèìè ÷àëäûëàð, Ñàíàñàí êè, åøãèìè, ñåâèíúèìè ÷àëäûëàð... Îëóíúà þç éóðäóíäàí, òîïðàüûíäàí, äàøûíäàí, Ýÿíú áèð øàèð íÿ àíëàð, áàùàðûíäàí, ãûøûíäàí? Íåéëÿéèì ìÿí ðóùóìó ÷îõ èñòÿéÿí ýöíÿøè, Ùàðäà ìÿíèì èëàùèì, ùàðäà êþíëöìöí åøè2. Ìÿí íÿ åäÿì ýöíÿøèí äîüóá äà áàòäûüûíû, Þíöìÿ çÿùÿð ñà÷àí áèð ýöí éàðàòäûüûíû? Ìÿí î ýöíäÿí íÿ ñåâèíú, íÿ áèð ùÿâÿñ áèëèðÿì, Éàáàí÷û ìàùíûëàðëà àüëàéûðàì, ýöëöðÿì!..

__________ 1 Ò ó ç à ã — òÿëÿ, òîð 2 Å ø — åêèç, áÿðàáÿð, òàé-òóø, éîëäàø, éàð

144

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÁÈÐ ÅË ÀØÛÜÛÍÛÍ ÄÅÄÈÊËßÐÈ Ãóáàäà áèð ýöí

Ýöíÿø ñöçýöí òåëëÿðèíè éûüûíúà äàüëàð àðäû, Áÿíçÿäè áèð éàíûã ãÿëáÿ, àõàð ñóëàð ãàðàëäû. Áöðöíäö áèð éàñ òöëöíÿ ÷ÿìÿí, ÷àéûð, äàü, äÿðÿ, Ãàíàä ÷àðïàí ùÿð éåòèì ãóø ÷ÿêèëäè ÿíýèíëÿðÿ. Äèëáÿð êþéëö1 ãûçëàðûíûí éàñ áöðöðêÿí öçöíö, Áèð ùû÷ãûðûã òóòäó àõàí ïûíàðëàðûí2 ýþçöíö. Ãàðà ýþçëö ýÿíú ãûçëàðà ãàéüû âåðÿí áèð àõøàì, Õÿáÿðèí âåðäè êþéäÿ èëê îëàðàã éàíàí øàì. Áàøëàðûíäà äþðä éöçèëëèê áèð êþëÿëèê êþëýÿñè, Àëíûà÷ûã èõòèéàðëàð ãàø ÷àòàðàã ÿíýèíÿ, Áàõûéîðëàð öôöãëÿðèí ãàí ëÿêÿëè ðÿíýèíÿ. Ýÿíú èýèäëÿð àò îéíàòìàç, ãåéá åòìèøëÿð ñåâèíúè, Àù áó äèëáÿð îáàëàðûí ùàðäà ýþìöëäö äèíúè? Óçóí éîëäàí éîðüóí-àüðûí, áÿò-áÿíèçè áóëàøûã, ßëèíäÿ áèð ö÷òåëëè ñàç ýÿëäè áèð ãîúà àøûã. Ýþðöíúÿ ùÿð ýÿíú, èõòèéàð àéàüûíà âàðäûëàð, Ýþðöíÿí áèð Õûçûð êèìè ÿòðàôûíû ñàðäûëàð.

— Ýÿë, ýÿë àøèã...

— Íåðäÿí áþéëÿ?

— Óçàãìû ýÿëäèéèì éîë?

— Ýÿë ðóùóìóç àúûãëûäûð, áàðû áèçÿ íÿøÿ áóë!.. Àøûã ýöëäö àúû-àúû: — Íÿøÿìè? Ìÿí ýþðìÿäèì. Áó éîëëàðäà þìöð âåðäèì, áèð ñåâèíúÿ åðìÿäèì. Íÿøÿ ùàðäà, áÿêëÿíèðìè úÿùÿííÿìäÿ áèð áàùàð?

— Éà ñàçûíûí òåëëÿðèíäÿ?..

— Èíèëòèëÿð, ùèúðàíëàð...

— Áèç ãÿìëèéèê, íÿøÿëÿíäèð.

— Ìÿíÿ äåéèë, ñàçà ñîð...

— Ñàç áó åëèí ãÿëáè, ðóùó, îëóíóðìó îíà çîð? __________ 1 Ê þ é — êÿíä 2 Ï è í à ð — áóëàã

145

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

— Ñÿíèí êþíëöí íÿ èñòÿðñÿ...

— Éîõ áàðìàãëàðäà áèð èø, Éàëíûç äÿðäëè òåëëÿðèíäèð ùÿð íÿüìÿ, ùÿð ñþéëÿéèø... Àøûã áèð àç ðàùàòëàíäû, òîïëàíäû êþé áàøûíà, Àíëàäû êè, åë ìöíòÿçèð î äèëñèç éîëäàøûíà. Áèð àù ÷ÿêèá àëäû ÿëÿ, ýþç äèêÿðÿê äàüëàðà, Àòÿøëè áèð ãîøìà ãîíäó î òèòðÿê äîäàãëàðà: — Äóðíàì ó÷äó ýåòäè óçàã åëëÿðÿ, Ýåòäè, áèëìÿì ùàðäà ãàëäû, ýÿëìÿäè... ×îõ éàëâàðäûì àøûá-äàøàí ñåëëÿðÿ, Óúà äàüëàð äóìàí àëäû, ýÿëìÿäè... Äóðíàì ó÷äó ìÿíèì áîéíóì áöêöëäö, Õÿçàí ýÿëäè, ýþé éàðïàãëàð òþêöëäëö, Ëàëÿ ñîëäó, éàçûí áàüðû ñþêöëäö, Áöëáöë þëäö, ýöë ñàðàëäû, ýÿëìÿäè. Äóðíàì ó÷äó óçàã äàüëàð àðäûíà, Óüðàäûìû áèëìÿì øèìàë ãóðäóíà? Åëëÿðÿ áèð áàùàð, ìÿíÿ ôûðòûíà, Ýöíÿø ñþíäö, ãàø ãàðàëäû, ýÿëìÿäè... ßêñ åäèíúÿ áó øÿðãè ãàðøûéà ãûðûã-ãûðûã, Ùàìûíûí ýþçëÿðèíäÿ òèòðÿäè áèð àéðûëûã. Áèð àõøàì ãÿðèáëèéè ñèíÿðêÿí àóëëàðà, Äàëäû êöñêöí áàõûøëàð äóìàí ÷þêÿí éîëëàðà. Áèð Øåéõ Øàìèë ùèääÿòè ãîíóíúà äîäàãëàðà, Èõòèéàðëàð ãàø ÷àòûá áàõäûëàð Øàù äàüëàðà... Ãóáà-Áàêû, 1930

146

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÁÈÐËßØßÍ ÈÊÈ ÍßÙÐ Òàðèõ áîéó àõäûüû éåðäÿí àëûá èçèíè, Ãîøìóø äÿëè Ãóçüóíà1 Êöð ÷àüëàéà-÷àüëàéà. Ýþðöíúÿ áàøóúóíäà äÿðäëè Òöðêìÿí ãûçûíû, Àðàç äà äÿðäÿ ýÿëìèø éàñ áàüëàéà-áàüëàéà. Ãóúàãëàøìûø î éåðäÿ, áèðëÿøìèø èêè áàúû, Áèðè åøãèì, âàðëûüûì, áèðè áàøûìûí òàúû... Áèðèíäÿ Ãàôãàç ãûçû éûõàìûø ýóð ñà÷ûíû, Éîëóíäà ãóðáàí åòìèø ìÿíèì êèìè êà÷ûíû2. Áèðè åø áóëìàç, òþêñÿ ýèçëè-ýèçëè è÷èíè, Éàíàðìûø þç äÿðäèíÿ ãÿëá äàüëàéà-äàüëàéà... Áóëóøäóãëàðû òîïðàã éåðäÿ úÿííÿòèí åøè, Áèðè ãÿláèìäÿkè ãàí, áèðè ýþçöìöí éàøû... Áèðè òîïëàð ñóéóíó ìèí äÿðÿäÿí, ìèí ýþëäÿí, Áèðèíèí áàüðû éàíûã, óçàãäàí ýÿëÿí ñåëäÿí, Áèðè ìÿíèì þç äèëèì, áèðè àíëàìàç äèëäÿí, Éàíàðàì àðõàñûíäàí, ìÿí àüëàéà-àüëàéà... Áèðè ìÿíÿ äîüìà éóðä, áèðè ýèðäèéèì ãóúàã, Áèð ìÿíèì, áèðè äÿ... Î äà ìÿíèì îëàúàã!..

__________ 1 Ã ó ç ü ó í — Õÿçÿð äÿíèçèíèí êþùíÿ àäû 2 Ê à ÷ — íå÷ÿ

147

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÓËÓÄËÀÐ Ëåðìîíòîâäàí èãòèáàñ

Åé ëàúèâÿðä ýþéëÿðèí ÿáÿäè éîë÷óëàðû, Ìèðâàðèä çÿíúèð êèìè öôöãëÿð àøàðñûíûç. Ñèçäÿìè ìÿíèì êèìè äîüìà, ÿçèç âÿòÿíäÿí Ãîâóëäóíóç, îíóí÷öí úÿíóáà ãîøàðñûíûç? Êèìäèð ãîâàí ñèçëÿðè, òàëåìè, éà ãÿðàðìû? Âÿ éà ýèçëè áèð ùÿñðÿò, à÷ûã áèð ãÿðÿçìè âàð? Éîõñà áó ýåíèø ýþéëÿð ýÿçìÿéÿ ñèçÿ äàðìû? Éåíÿìè àõøàìëàðäà øåéòàíëàðûí áÿçìè âàð? Éîõ, éîõ... Ñèç áó áÿùðÿñèç òàðëàëàðäàí áûãäûíûç, Îíóí ö÷öí óçóí áèð éîë÷óëóüà ÷ûõäûíûç... Éàáàí÷ûäûð ñèçëÿðÿ èçòèðàá âÿ åùòèðàñ, Ñèç î áîøëóã è÷èíäÿ àçàä äîüóëóðñóíóç. Ñèçëÿð êè, ìÿíèì êèìè äóéàìàçñûç êÿäÿð, éàñ, Íÿ áèð âÿòÿíèíèç âàð, íÿ äÿ ãîâóëóðñóíóç. Áàêû, 1930

148

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÄÀÜËÀÐ Ãàéèáàíÿ ÷îõ ñåâäèéèì Ôàðóê Íàôèçÿ

Þïÿðêÿí àëíûíäàí ôöñóíëó áèð éàç, Àõûéîð äþøöíäÿí ñåëëÿð, à äàüëàð! Éàøûë, çöìðöä ýþçëö éàìàúëàðûíäà, À÷ûëûð ëàëÿëÿð, ýöëëÿð, à äàüëàð!.. Òàðèõäÿ íàìûíûí ñèëèíìÿç øàíû, Êàðâàíëàð áîéíóíóí ãûçûë ìÿðúàíû, Ñèíÿíäÿ êÿñÿðëÿð åëëÿð ãóðáàíû, Êå÷èðÿðêÿí àüûð èëëÿð, à äàüëàð!.. Òîïðàüûí úÿâàùèð, äàøëàðûí àëìàñ, ×àìëûãëàð1 ýåéèíìèø èïÿêäÿí ëèáàñ, Áÿçÿí áèëìÿì íå÷èí ñàõëàéûðñàí éàñ, Ãóçüóíäàí ÿñÿðêÿí éåëëÿð, à äàüëàð?.. ×ÿêèëìèø ãÿëáèíÿ ÿñêèäÿí ìèí äàü, Òèòðÿéèð åøãèíè àíàí ùÿð äîäàã, Éàéûëûð øèêÿñòÿ ñÿñëÿðè äàü-äàü, Íÿ ñþéëÿð áó ãÿðèá äèëëÿð, à äàüëàð?.. Çèðâÿíäÿ îéíàéàí ðóçýàðëàð àúû, Èëëÿðëÿ ýþðöíìÿç áàøûíûí òàúû, Àíëàò êè, äÿðäèíèí íÿäèð èëàúû, Íÿäèð áó äóìàíäàí òöëëÿð, à äàüëàð? Áîéíóíäà ãûçëàðäàí ðÿíýèí áèð äÿñòÿ, Ëàëÿëÿð äàüûëìûø éîëëàðûí öñòÿ, Ñÿí ýÿë áó þëêÿäÿí ìèí ãóðáàí èñòÿ, Ñÿíäÿí ÿñèðýÿìÿç éîëëàð, à äàüëàð!.. Áàêû, 1927 __________ 1 × à ì ë û ã — øàì ìåøÿñè

149

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÄÀÜËÀÐÀ ÂÈÄÀ Áàêûäàí àéðûëûá Äàüûñòàíà ñöðýöí ýåäÿêÿí

ßçÿëäÿí úàí äåéÿðÿê áó ñåâäàëû þëêÿéÿ, Ùÿð ãàäàñûí àëäûüûì ñàíà ÿéàí, à äàüëàð. Îõøàðêÿí ùÿð äÿðäèíè ñþç âåðäèì þëöì äåéÿ, Îíóí÷ö áó ÷ÿêäèéèì äÿðä áèïàéàí, à äàüëàð. Äîüìà éóðäó òÿðê åäèá àòûëäûì äèéàð-äèéàð, Ýþðìÿäèì ýÿíú þìðöìäÿ éàøàíàúàã áèð áàùàð. Äþíäö ùÿï äöøìÿí îëäó äîñò äåéèëÿí ùÿð íÿ âàð, Áàðû ñÿí äîñòëóüóíäà ìþùêÿì äàéàí, à äàüëàð. Îô, Áàêû... Áó àéðûëûã ìàíà þëöìäÿí àüûð, Àëÿìÿ áàùàð ýÿëäè, ñÿíÿ éàüìóð, ãàð éàüûð, Ýöíäöçëÿðèí äóìàíëû, ýåúÿëÿð äèëñèç, ñàüûð1, Áó áîüóëàí ñÿñèìè âàðìû äóéàí, à äàüëàð? Ùèúðèíÿ òàá åäÿðñÿì, äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì, Áèð ãàíëû Ñåçàð êèìè ìÿí éåíÿ ýÿëÿúÿéÿì, Áèð ýöí Åëäÿýèç êèìè ùàéãûðà áèëÿúÿéÿì, Àðòûã îéàí, à äàüëàð, àðòûã îéàí, à äàüëàð... Áèð ýöí ýÿëÿð ãîøàðàã éóðäóìóí ùàðàéûíà, Ìÿí àòÿø åäÿúÿéÿì äöøìÿíèí ñàðàéûíà, Íÿ äöøÿð éóðäó áàòìûø áèð èýèäèí ïàéûíà? Éà øÿðÿôëè èñòèãëàë, éà ãûçûë ãàí, à äàüëàð... Áàêû-Ãûçûëáóðóí, 1927

__________ 1 Ñ à ü û ð — êàð

150

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÄÓÐÍÀÚÛà Áó ýöíëÿð ìÿíèì äÿðäèì áàøäàí àøãûíäû éåíÿ, Äèããÿò åòñÿíèç ÿýÿð ñèç ÷þùðÿìèí ðÿíýèíÿ, ßí àüûð áèð êÿäÿðèí äóéàúàãñûç èçèíè, Äÿðäèì ýÿòèðèð úóøà ãÿëáèìèí äÿíèçèíè. È÷èìäÿêè òóôàíëàð, ôûðòûíàëàð, áîðàëàð, Ùÿð áèð àíäà êþíëöìö ýàù öçÿð, ýàù éàðàëàð. Ùÿð áàõûøäàí ãÿëáèìÿ ñàïëàíûð äÿðèí áèð îõ, Ùåéùàò, éåòèì ãÿëáèìèí ùå÷ áèð òÿñÿëëèñè éîõ... Áó ýåòäèéèì éîëëàðûí óúó éîõ, áóúàüû éîõ, Áÿëàëû áàø ãîéìàüà áèð àíà ãóúàüû éîõ... Äóðíà, gÿë ãÿáóë åò ñÿí áó ÷àðïàøûã îéóíó, Òÿíÿëè ñþç þíöíäÿ áöêìÿ çÿðèô áîéíóíó. Êöñìÿ, ñåâäàëû äóðíàì, ùÿð äÿðäèìèç áÿëëè, ýÿë, Ýÿë áèðëèêäÿ áóëàëûì áàø-áàøà òÿñÿëëè, ýÿë. Ýåòìÿ äóðíàì, ýåòìÿ, äóð, àõû éîëëàð äîëàøûã, Áèð äèíëÿ, áàõ íÿ äåéèð áàøû áÿëàëû àøèã...

151

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÄÓÐÍÀËÀÐ Ó÷óðñóíóç àëíûà÷ûã, öçöàü, Áàüðûì ÷àòëàð ñèçäÿí àëìàñàí ñîðàã, Éîðóëàíäà îëóð ñèçÿ îòóðàã, Ýþë êÿíàðû, éàøûë ÷ÿìÿí, äóðíàëàð. Ãàããûëäàøûí, ãîé éàòàíëàð àéûëñûí, ßçèëÿíëÿð ãàëõûá àäàì ñàéûëñûí, Øþùðÿòèíèç áó åëëÿðÿ éàéûëñûí, Åé áàø âóðóá ýþëäÿ ÷èìÿí, äóðíàëàð. Àðçóì áóäóð êÿñèëñèí ýþç éàøûíûç, Ùÿð áÿëàäàí óçàã îëñóí áàøûíûç, ×è÷ÿêëÿíñèí òîïðàüûíûç, äàøûíûç, Òîõóíìàñûí ñèçÿ äöøìÿí, äóðíàëàð. Ìÿí þçöìÿ ñèçè ñèðäàø ñàíûðàì, Àðçóíóçó äöøöíöðÿì, ãàíûðàì, Ùàëûíûçà îä òóòóðàì, éàíûðàì, Äÿðäèíèçè ýÿë áþëÿê òÿí, äóðíàëàð.

152

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÄÖØÌßÍß Âÿùøèëèêäÿ àçüûí éåð éöçöíäÿ íàì, Ñàíìà êè, ýèçëèäèð òóòäóüóì ìÿðàì. Ýþéëÿðÿ óúàëàí î çàôÿð ìàðøû, Áèð äàùà áèçëÿðÿ äóðìàéàúàã äàë. Éåòÿð áó ÷àïãûíëûã, ãîðõ, éåòÿð, óñàí, Àëîâëà ÷àðïûøìàã äåéèëäèð àñàí. Èíñàíëûã íàìèíÿ ÷åéíÿäèí éåòÿð, Ãÿëáèìè ïàð÷àëà, èñòÿðñÿí òîõàí. Êå÷ìÿ áàøóúóìäàí áàøâóðàúàüà, ßë àòìà êþêñöìäÿ äóðàí áàéðàüà. Áèð áàéðàã êè, ãûçûë ãàíäàí éàðàíäû, ßìèíÿì áèð äàùà åíìÿç òîïðàüà. ßë ÷ÿê âàðëûüûìäàí áèðèíäÿí ÷ÿêèí, Áÿñëèéèð î ñÿíÿ ýþéëÿð ãÿäÿð êèí. Ìèí áèð ðÿçàëÿòëÿ à÷äûüûí ïÿðäÿ, Êþêñöìö ýÿðìèøÿì ìÿí äÿìèð òÿêèí. Ýÿçäèðìÿ ãûçãûíäà îüðó ãûðáàúû, Ãàáàðìûø ãÿëáèìäÿ äóéäóüóì àúû. Äöíéàéà ýöâÿíèá âóðìà ãîëóìäàí, Äöøÿð ÷àìóðëàðà áàøûíûí òàúû. Ýþçéàøû è÷èíäÿ ñÿíèí äÿ áàõòûí, Êå÷ÿúÿê éåðëÿðÿ î òàúûí, òàõòûí.

153

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ßËÂÈÄÀ, ÁÀÊÛ! Òöðêèñòàíà ýåäÿðêÿí

Áó àíäà ãÿëáèìäÿ íÿ äÿðèí ãÿì âàð, ßëâèäà, åé ìöøôèã àíà, ÿëâèäà... È÷èìäÿ áèð ñûçû, ýþçöìäÿ íÿì âàð, ßëâèäà, åé ìöøôèã àíà, ÿëâèäà... Ñÿíäÿ êå÷èá ýåòäè èéèðìè äþðä éàøûì, Áèð çàìàí áÿëàäàí ÷ûõìàäû áàøûì, Ñÿí îëäóí ùÿìäÿìèì, äÿðäëè éîëäàøûì, Ëàéëàëàð ñþéëÿäèí ìàíà, ÿëâèäà... Ìÿí ñÿíÿ éàä äåéèë, äîüìà îüóëäóì, Þç ãàíûìäàí ýöë éàõàíäà äîüóëäóì, Ýöíàùûì — “Úàí!” äåäèì ñÿíÿ, ãîâóëäóì, Àúûìàäûí áó ãóðáàíà, ÿëâèäà... Éîõ îëäó ×ÿìáÿðÿêÿíäè1 ýþçëÿðäÿí, Áàòûá ýåòäè Ïèðâÿíçÿëè2 èçëÿðäÿí, Êèì íÿ àíëàð áó ÷àðïàøûã ñþçëÿðäÿí, Áóíëàð áèð õàòèðàò ìàíà, ÿëâèäà... Áèð çàìàí ãîéíóíäà ìÿí äÿ éàøàäûì, Ñîêàêäàí-ñîêàêà ñÿñëÿíäè àäûì, Áèëìÿì ñþíÿúÿêìè ñÿíäÿêè éàäûì? Áÿëêÿ äÿ äþíÿìÿì ñàíà, ÿëâèäà... Áàõ íÿ äåéèð éåíÿ áó úîøãóí Õÿçÿð, Ãîéíóíäà Øèìàëäàí ýÿëÿí éàä ýÿçÿð, Áó áèð äÿðä êè, ìÿíè þìðöìúÿ ÿçÿð, Ñàëûð ìÿíè ùàëäàí-ùàëà, ÿëâèäà... Óçàãäà ãàðàëûð Ãûçëàð ãàëàñû, Ñþéëÿð êè, áàøûìûí ÷îõäóð áÿëàñû,

__________ 1,2 × ÿ ì á ÿ ð ÿ ê ÿ í ä , Ï è ð â ÿ í ç ÿ ë è — Áàêû ìÿùÿëëÿëÿðè

154

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Íåðäÿ þç îüóëó, èýèä áàëàñû? Àúûñûí äöøäöéö îäà, ÿëâèäà... Ìÿíèì ýöíàùûì éîõ, ìÿíè áàüûøëà, ×îõ ÷àðïûøäûì, äöøäöì òóôàíëà, ãûøëà, Áÿçÿí ñàëàì ýþíäÿð ñÿí äÿ áèð ãóøëà, Ýåòäèéèì éåð Òöðêèñòàíà, ÿëâèäà... ßëâèäà, åé ýþçÿë Áàêû, ÿëâèäà! Ñàüëûãëà ãàë, ñîí ñþçöì áó, ÿëâèäà!..

155

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÝÖÍÀÙ ÊÈÌÄßÄÈÐ? Ýöëéàç ìÿêòÿáäÿ áèð ÷àïãûí ãóø êèìè, Ñåâäàëû êþíëöíäÿí âóðóëìóø êèìè. Íàç àëûá, íàç âåðÿð, ñûüìàçäû åëÿ, Äîëàøûðäû àäû äèëëÿðäÿí-äèëÿ. Ìÿêòÿáèí è÷èíäÿ òÿê ñàíûëûðäû, Ùÿð êÿñ òÿðÿôèíäÿí î àíûëûðäû. Ùÿð äàèì ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà î, Ýþçöíö, ãàøûíû ÿéèá äóðóðäó; Àðòûã î áöñáöòöí äÿéèøèá áàøãà, Âóðóëìóø öðÿêäÿí äÿðèí áèð àøãà. Ýåò-ýåäÿ àðòûðäû, úèëâÿñè, íàçû, Ùÿñðÿòëÿ áÿêëÿðäè ùÿð ýÿëÿí éàçû. Áèð ÷îõóíó ìÿôòóí åòäè äÿðèíäÿí, Ãîïàðäû ãÿëáèíè, ãûðäû éåðèíäÿí. ßêñ åòäè ìÿúëèñäÿ øÿí ãÿùãÿùÿñè, Ùÿð éåðäÿ, ùÿð éàíäà Ýöëéàçûí ñÿñè. Áèð ÷îõó åøãèëÿ ãàíàäëû îëäó, Ýöëéàçñà îíëàð÷öí áèð àòëû îëäó. Ýöâÿíèá ãöðóðëà ýþçÿëëèéèíÿ Ùÿð êÿñÿ áèð èøâÿ, úèëâÿ, íàç ñàòäû. Ýþçëÿðè îëàðàã ñèâðè áèð èéíÿ. Î èñÿ ùÿð êÿñÿ áèð ýþç ãûðïàðàã, ×àïãûí áèð ãóø êèìè øàêðàéûá êå÷äè, Ùÿð êÿñÿ áèð âóðüó, ãàíàä ÷ûðïàðàã, Åøãèíèí õÿéàëû çþâãöíö è÷äè.

ÛÛ Áèð àç êå÷äè Ýöëéàç êîìñîìîë îëäó, Ñàíäû êè, êàðøûäà éåíè éîë îëäó. Äàëäû úèëâÿëÿðè ùÿääèíäÿí àøäû, Ãÿëáèíäÿ åùòèðàñ ãàíû êàéíàøäû. Ñþç àòûá ñåâèëìÿê éîëóíó áèëäè, 156

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àç çàìàí è÷èíäÿ î ÷îõ ñåâèëäè. Ùÿòòà êîìñîìîëóí êàòèáè Íèéàç Áèëìÿäÿí ýèçëèúÿ îíà âóðóëäó. Îíóí÷öí “èäåàë” êÿñèëäè Ýöëéàç, Ùÿð øåéäÿí ñîéóäó, èøäÿí éîðóëäó. Àðòûã òÿùñèëèíäÿí áåëÿ óñàíäû, Ãàëäû ùÿð ÷àëûøãàí éîëäàøäàí ýåðè. Éàíäû î Ýöëéàçûí åøãèíÿ, éàíäû, Êöñäö ùÿéàòûíäàí î ýöíäÿí áÿðè. Èëê àêòèâ ñàéûëàí áèð êîìñîìîë÷ó Îëäó Ýöëéàç èëÿ áó åøãÿ éîë÷ó. Ýåò-ýåäÿ ïîçóëäó êîìñîìîë Íèéàç Îëäó ìÿñëÿêèíäÿí äþíäö, éàä îëäó. Êöñäö âÿçèôÿäÿí î ùÿð ýöí áèð àç, Þçÿéèí èøëÿðè ùÿï áÿðáàä îëäó.

ÛÛÛ Áèð ýöí áèð èúëàñäà ãîïäó ýóðóëòó, À÷ûëäû î ýèçëè ãàëàí ìÿùÿááÿò. Îäëó êîìñîìîëëàð ÷ûõûø éàïàðàã, Âåðèëäè Ýöëéàçà, Íèéàçà òþùìÿò. Áèð òÿñèð åòìÿäè òþùìÿò îíëàðà, Äàìàðëàðäà àøûá, úîøàí ãàíëàðà, Äàøãûí áèð àðçóéà èðèøäè îíëàð, Ùÿð ýÿúÿ ýèçëèúÿ ýþðöøäö îíëàð.

Û Úîøäó, êîìñîìîëëàð éÿíÿ äÿ áèð ýöí, Éûüûëûá ýåíèø áèð èúëàñ ÷àüûðäû. Ýþðöíúÿ þçÿéèí èøèíè þëýöí, Îäëó öçëÿðèíäÿí ùèääÿò éàüûðäû. Áèðèñè ñþç àëäû: 157

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Éîëäàøëàð, ìöùèò Âÿ ùÿéàò øÿðòèíè óíóäàí ùÿð ýÿíú Ùÿéàò éîëëàðûíû àçàíëàð îëóð, Ïîëàä èíòèçàìû ïîçàíëàð îëóð. Íèéàçûí äà áó ýöí ýþðäöéö èéðÿíú Èøëÿðè ëÿêÿäèð áÿëêÿ, ñèëèíìÿç. Ýåòäèéè éîë ìÿ÷ùóë, ìÿãñÿä áèëèíìÿç. Ëÿêÿäèð Ýöëéàçûí éàøàòäûüû àä, Îíëàð àðòûã áèçèì ìÿñëÿêèìèçÿ éàä”. Ãîïäó áèð ýóðóëòó: “Äîüðóäóð, äîüðó”. “Éîëóíó äÿéèøäè; Éàðàìàçäûð î. Îíëàð êîìñîìîëà éàðàìàç àðòûã ×ûõàðûëìàëûäûð: Âàðìû ãàðøûëûã?” Ùÿð éåòÿí îíëàðà áèð äàðûëäûëàð, Àõûðäà þçÿêäÿí ÷ûõàðûëäûëàð.

 Áèð ýöí Íèéàç òóòäó Ýöëéàçû äèëÿ, Áèðëèêäÿ ýåòäèëÿð ùÿï Íèéàçýèëÿ. Ýöëéàç þíúÿ öðêäö: “Áó íÿäèð?” äåäè. ÍÈéàç äîäàãàëòû áèð ýöëöìñÿäè, “Íÿ îëäó, ÷îúóêëóê åòìÿ, ýöëöì, ñóñ! Áàõ áó ñöñëö îòàã ùÿï ñÿíÿ ìÿõñóñ. Åøãèìèç áó éåðäÿ à÷àúàê ÷è÷ÿê, Áó éåðäÿ þìðöìöç ýöëöìñÿéÿúÿê”. Äåéÿðÿê ìàñàéà äîüðó êå÷äèëÿð, Îòóðóá, î ãûçûë ìåéäÿí è÷äèëÿð. Íèéàç ìÿãñÿäèíè éöðöòìÿê ö÷öí Ñþéëÿéèðäè: “È÷èí, ñåâýèëèì, è÷èí!” È÷äèêúÿ ñåâýèëÿð ýÿëäè ùÿï úàíà, 158

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Äàìàðëàð ãûçûøûá äöøäö ùÿéúàíà. Ýöëéàç ñÿðõîø îëäó, Íèéàçñà ãûçüûí, Ýþçëÿðè ÷ûõìûøäû ùÿëãÿëÿðèíäÿí. Ñàðûëûá áèð-áèðèíÿ áó èêè àçüûí, Ùå÷ áèðè ãàëõìàäû äöøÿí éåðèíäÿí.

ÂÛ Ýåòäèêúÿ ñîéóäó ñåâýèäÿí Íèéàç, Àðòûã ñåâäèéèëÿ ýþðöø àç îëäó. Éîëóíó ýöíëÿðëÿ ýþçëÿðäè Ýöëéàç, Îíóíëà áèðëèêòÿ äîëàøìàç îëäó. Áèëäè êè, Íèéàçûí äÿëè ãàëáèíäÿ, Îíà áèð ìÿùÿááÿò éîõ èìèø ÿñëà, Åøãè ñþíöá ýåòìèø áèð åùòèðàñëà. Ýöëéàçûí ìÿêòÿáÿ éàéûëäû èøè, Î ìÿíùóñ ýåúÿäÿí õÿáÿð âåðäèëÿð. Øàêðàäû ùÿð éàíäà ÿãðÿá ýöëöøö, Ýöëäöëÿð, ýöëäöëÿð, îíà ýöëäöëÿð. Èëê îíà ýöëÿí î öçëÿð è÷èíäÿ, ×ûõìàäû äÿðäèíÿ éàíàí ùå÷ áèðè. Ëÿêÿäèð äåäèëÿð ãûçëàð è÷èíäÿ: “Áó éåíè ùÿéàòäà éîõ îíóí éåðè Ìöãÿññèð þçöäöð Ýöíàù þçöíäÿ. Ãîé ýÿçñèí èëëÿðëÿ íàìóñ èçèíäÿ”. Ùÿð êÿñ ýöëäö îíà, ùÿð êÿñ äàðûëäû, Çàâàëëû ýöíëÿðúÿ äÿðäÿ ñàðûëäû.

159

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÂÛÛ Ñåâäàëû áèð àõøàì, ùÿçèí áèð àõøàì, Ýöëéàçûí ýþçöíäÿ ñþíäö éàíàí øàì. Î àðòûã ãûç äåéèë, ëÿêÿëè áèð ãûç, Ìöãÿññèð ñàíûëàð, ëàêèí ýöíàùñûç. ×îúóêëóãäàí áÿðè êþùíÿ ùÿéàòäà Éàøàéûá áöéöìöø, òÿðáèéÿ àëìûø, Äöí ÷àäðà è÷èíäÿí ÷ûõûá ùÿéàòà, Èëê àääûìäà äÿðäÿ äöøöá áóëàíìûø. Íÿ åòñèí êè, åøãÿ óéàí áèð ãûçäû, Íÿ åòñèí çàâàëû òÿúðöáÿñèçäè. Áèëìÿçäè åøã íÿ, ìÿùÿááÿò íÿäèð, Íèéàçûí öçöíäÿ î öëôÿò íÿäèð. Îäëó ìÿñëÿêèíäÿí äþíäö, éàä îëäó, Î ýöíäÿí âàðëûüû ùÿï áÿðáàä îëäó. Èíäè äþíñöíìö áèð ñàðû éàïðàüà, Ýÿíú èêÿí ýåòñèíìè ãàðà òîïðàüà? Éîõ, äåäè: “éàøàìàã, éàøàòìàã ìÿíèì Éåíèäÿí ãîé îäëó øöàðûì îëñóí. Îí éåääè éàøûì âàð, ìÿí ùÿëÿ ýÿíúÿì, Ãîé éåíèäÿí à÷ñûí áàùàðûì îëñóí. Ãîé ìÿíè ýþðÿíëÿð íÿ äåéèð äåñèí; Ìÿí àòäûì î êþùíÿ èðçè, íàìóñó. Ãîé äÿëè Íèéàçëàð è÷èíè éåñèí, Ýþðìÿñèí åøãèíÿ òàïàí áèð ãûçû. Éîõ ìÿíèì÷öí àðòûã íÿ íàìóñ, íÿ äèí, Îíëàð ö÷öí ñþíìÿç öðÿéèìäÿ êèí. Ìÿí èíäè áèð àëîâ, áèð îä ãûçûéàì, Ôàáðèê ãûçûéàì, çàâîä ãûçûéàì”. Äåéÿðÿê î ýöíäÿí àòûëäû Ýöëéàç Äÿçýàùëàð ãîéíóíà, èñòåùñàëàòà. Öç ÷åâèðäè êå÷ÿí ìÿíôóð ùÿéàòà, Î èíäè ÷àëûøûð çàâîääà éàëíûç, Ãîëëàðû ÷ûðìàëû, çÿðáÿ÷è áèð ãûç.

160

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ùå÷ îíó ìöãÿññèð ýþðìÿéèðÿì ìÿí, Ìöãÿññèð îíà éîë âÿ ùàã âåðìÿéÿí. ×îõ çàìàí òþêäöéö î ýþç éàøëàðû, Êþùíÿ úÿìèééÿòèí ÷öðöê áàøëàðû. Î êþùíÿ èðñèééÿò, î êþùíÿ ùÿéàò, Áåéíèíäÿ éåð à÷àí ÿñêè õàòèðàò, Éàðàìàç òÿðáèéÿ, àâàì àèëÿ... Áóíëàðäûð ìöã ÿññèð... “Äåéèëìè?” “Åëÿ!..”

161

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÙÈÍÄÈÑÒÀÍÄÀ ÔÛÐÒÛÍÀ1 Äåðëÿð óçàã Ùèíäèñòàíûí ýöë ñèíÿñèíäÿ, Çÿíúèðëÿíÿí äîüìà åëëÿð ãàí ãóñàð, àüëàð. Ãîúà Ùèíäèí áèð ùû÷ãûðûã âàðìûø ñÿñèíäÿ, Öôöãëÿðäÿ ñÿñëÿíèðêÿí îéàíàí äàüëàð. ßíýèíëÿðè þòÿí ãàðà ýþçëö áóëóäëàð, Àõûá ýåäÿí äÿðäëè Ãàíãà øèêàéÿò åéëÿð. Èëê áàùàðûí äîüóøóíó ýþðìÿéÿí îòëàð, Ãÿðáèí àúû ðöçýàðûíäàí ùåêàéÿò åéëÿð. Îðäà ÷ûëïàã àííÿëÿðèí ñèíÿñèíäÿ àú Éàâðóëàðûí éàïðàã êèìè ñîëìàäà þìðö. Ñàðûëàðêÿí êþëÿëÿðèí îìçóíà2 ãûðáàú, Òîïðàãëàðû ÷åéíÿéÿðÿê êå÷èðèð ÿìðè. Îðäà ãîúà Ùèíä äÿíèçè ÿñÿáè, ãàéíàð, Ñàùèëëÿðèí ãÿëáè ãûðûã ãàñûðüàëàðäàí. ×àéëàðûíäà àõûá ýåäÿí ìåéèòëÿð îéíàð, Î äÿíèçèí óääóüó ãàí, ñîâóðäóüó ãàí... Ôûðòûíà âàð! Ôûðòûíà âàð! Ïàð÷àëàíäû ýþé... Öôöãëÿðèí éûëäûðûìëàð äîëäó ãÿëáèíÿ, Ãîïàúàãäû ôûðòûíàëàð, Èøòÿ3 éàíäû ýþé, Áó ãóäóðìóø ãàñûðüàëàð íÿ èñòÿéèð, íÿ? ×ûíëàíäû éåð, ×ûíëàíäû ýþé, ×àòëàäû äàüëàð... Áóëóäëàðûí öç-ýþçöíäÿ òÿëàø âàð, òÿëàø. Ãîïäó áþéöê áèð çÿëçÿëÿ, ïàðòëàäû äàüëàð... __________ 1 Ìÿíáÿëÿðäÿ áó øåèðèí Ñàáèò Ðÿùìàíëà áèðýÿ éàçûëäûüû èääèà åäèëèð.

2 Î ì ó ç — ÷èéèí 3 È ø ò ÿ — áàõ ýþð, áóäóð

162

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Åâåðåñòèí úèéÿðèíäÿí ãîïäó áþéöê äàø. Ôûðòûíà âà! Ôûðòûíà âàð! Êþïöðäö ÷àéëàð, Áèð ñåë àõäû ìåéèòëÿðäÿí öììàíà äîüðó. Ñàí éåðèíäÿí äåâðèëÿúÿê ãàíëû ñàðàéëàð, Ãîúà ùèíäèí ÷àòëàäû áàõ, ×àòëàäû áàüðû. Êèíëè Áîìáåé, ÿñêè Ãàíãîí, î ãàíëû Äåùëè Áèð ùÿçç àëäû ôûðòûíàäàí, ãûçûøäû öñéàí. ßñèðëÿðëÿ çÿíúèðëè áèð þëêÿíèí ÿùëè, Ýöíäöçëÿðÿ ñà÷äû àëîâ, ýåúÿëÿðÿ ãàí... Ãîïäó ÷ûëüûí ôûðòûíàëàð, Úîøäó àõûíëàð... Îä ýÿìèðÿí ýåúÿëÿðèí ãÿëáè ãóäóðäó. Ãîøóëäó áó ôûðòûíàéà óçàã, éàõûíëàð, Èíýèëèñëÿð áöòöí éîëó áàüëàäû, äóðäó: “Ùèíä áèçèìäè!” “×ÿê ÿëèíè!” Äàëüàëàíäû ñÿñ: “Î áèçèìäèð!” “Ãûð çÿíúèðè!” “Ýþòöð êÿìÿíäè!..” Ñÿñ âåðäè áó äàëüûí ñÿñÿ ùÿð èíëÿéÿí êÿñ, Ñàðäû ãàíëû áèð öñéàí ùÿð øÿùðè, êÿíäè. Ãîïäó Ãÿðáèí þëöì ñà÷àí ãàíëû ðöçýàðû, Ãàí äàìëàäû ôûðòûíàíûí îäëó ýþçöíäÿí. Öñéàí åäÿí ùèíäëèëÿðèí êÿñêèí áàøëàðû, Àõäû Ãàíãûí ãàí ëÿêÿëè úîøãóí öçöíäÿí. Ôûðòûíàíûí ãÿëáè ãóäóç, äóðìàç, èíëÿéèð, Ãöââÿò àëûð öñéàí äîëó ãàñûðüàëàðäàí. “Ùèíä áèçèìäèð!..” Éàëíûç áóíó, áóíó äèíëÿéèð, Ñàâðûëàðêÿí òîïðàã öñòÿ ÷àíàã-÷àíàã ãàí, Éàí, åé ìÿëóí Áðèòàíèéà, ãûðûë, òþêöë, éàí! Éàíûð, îäëó Ùèíäèñòàíûí ãÿëáè éàíûð, áàõ! Çÿíúèðëÿí òîïðàãëàðû àëîâëàíûð, áàõ!

163

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ñþéëÿ èýèä Ùèíäåðñîíà þéöíìÿñèí ÷îõ, Ãÿëáè ùèíäèí âàðëûüûéëà äþéöíìÿñèí ÷îõ. Ùèíäè àëìûø äèøèíÿ áèð êèíëè ôûðòûíà, Ãàíàäëàíûá öñéàíëàðûí ìèíìèø ñûðòûíà. Åëÿ àçüûí áèð öñéàí êè, äàøñà äÿíèçëÿð, Éåíÿ áþéöê ìÿãñÿäèíè äóðìàäàí èçëÿð. Åëÿ ÷ûëüûí áèð öñéàí êè! Ãîðõ ñÿí þçöí äÿ, Ïàðòëàìàñûí Ëîíäóðàíûí ìÿëóí ýþçöíäÿ: “Éà àçàäëûã âÿ éà þëöì...” ùàéãûðàí öñéàí, “Ùèíä áèçèìäèð, ÷ÿê ÿëèíè!..” Äåéÿí çîðëó ôèë Òàïäàüûíäà ñöðöêëÿíÿí áèð àúèç äåéèë; Áèð ýöí ýÿëÿð ãÿçÿáëÿíèá òóòàúàã ñÿíè, Õîðòóìóíäà öììàíëàðà àòàúàã ñÿíè. Ôöðñÿò èêÿí éûü øÿëÿíè, áàøûíû àë, ãà÷, Î êþëÿëèê çÿíúèðèíè Ùèíäèñòàíäàí à÷! Éîõñà þëöì àìàí âåðìÿç, éûõàð òàõòûíû, Áàõ îíñóç äà óüóðñóçëóã ñàðìûø áàõòûíû. Éàí, åé ìÿëóí Áðèòàíèéà, ãûðûë, òþêöë, éàí. Ùèíä ãóðòóëóð, Éàðûí îëóð. Àçàä Ùèíäèñòàí. Éàí, åé ìÿëóí Áðèòàíèéà, ãûðûë, òþêöë, éàí! Áàêû, 1930

164

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÙÈÍÄËÈ ÃÛÇ Éåíÿ ñîðäóì î ýþçÿë ãûçúûüàçû, Éåíÿ ùèúðàí îíó ñàðìûø äåäèëÿð. Ïöðõÿçÿíìèø1 éàçûã þìðöíäÿ éàçû, Áèð éÿãèí ìàòÿìè îëìóø äåäèëÿð... Ñûçëàéûðìûø éåíÿ ãÿëáèíäÿ ñèòÿì, ×ûðïûíûðìûø éåíÿ äÿðä èëÿ ÿëÿì, Îíó ïÿê àüëàäûéîðìóø àúû ãÿì, Èíúÿúèê ãÿëáèíè éîðìóø äåäèëÿð... Ãóúóéîðêÿí ãàðà ñèñ åëëÿðèíè, Óçàäûð Øÿðãÿ êè÷èê ÿëëÿðèíè. Ïîçóéîðêÿí àúû éåë òåëëÿðèíè, Ãàéíàøûá äÿðäè úîøìóø äåäèëÿð... Õûðïàëàðêÿí îíó ùÿï ãàíëû áèð ÿë, Èíëÿéèðìèø î ñèéàù ñà÷ëû ýþçÿë. ×àüûðûð: “Àçÿðè ãûç, ãîø ìÿíÿ ýÿë!” Ýþçö áèð íóðó àðàìûø äåäèëèð. Î ñîëóã éàâðóíó øÿíëÿíäèðÿúÿê, Ãÿìëè, ýöëìÿç öçö ùÿð ýöëäöðÿúÿê, Î àõàí éàøëàðû áèð àí ñèëÿúÿê, Èíãèëàá îðäóñó âàðìûø äåäèëÿð...

__________ 1 Ï ö ð õ ÿ ç ÿ í ì è ø — ïàéûçëà äîëó

165

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÀËÄÛ Àðêàäàøûì Íàôèéÿ1 áèð õàòèðÿ îëìàã ö÷öí øåèðëÿðèìäÿí áèð ïàð÷àñûíû éàçûéîðóì Ñÿíäÿí àéðûëàëû òóòóëäóì éàñà, Áó õÿñòÿ êþíëöìäÿ íàëÿëÿð ãàëäû. Ýþçëÿðèì éàøàðäû áóëóäëàð êèìè, Ñàðûøûí ÷þùðÿìäÿ æàëÿëÿð ãàëäû. Ôÿëÿê âàðëûüûìû ýÿí÷ èêÿí ÿçäè, Ãÿëáèìäÿ ÿëÿìëÿð, àúûëàð ýÿçäè, ßìÿë ãþí÷ÿñèíè éàä ÿëëÿð öçäö, Éåðèíäÿ éûïðàíìûø ëàëÿëÿð ãàëäû. Áèðëèêäÿ áèð çàìàí ñåâèøìÿçìèéäèê? Êþíöëäÿí íÿ êå÷ñÿ áþëöøìÿçìèéäèê? Öç-öçÿ äàéàíóá ýöëöøìÿçìèéäèê? Èíäè àðàìûçäà ùàëÿëÿð ãàëäû. Áàêû, 1925

ÈØÒß ÁÈÇÈÌ ÅËËßÐß Éàç ýÿëèá òîïðàêëàð ÷è÷ÿê à÷àíäà, Ìÿíèì äÿ âàðäûð áèð ñþçöì åëëÿðÿ. Òðàêòþðëÿð ÷þëäÿ éàðûø à÷àíäà Äèêèëèá ãàëñûí ãîé ýþçöì åëëÿðÿ.2

__________ 1 Íàôè Àëìàñ Èëäûðûìëà “Èòòèëùàä” ìÿêòÿáèíäÿ îõóìóø Àááàñãóëó ßëèùöñåéí îüëó Àáäóëëàéåâèí òÿõÿëëöñöäöð. Èëäûðûìûí Àçÿðáàéúàíäàêû éåýàíÿ àâòîãðàôûíû óçóí èëëÿð áîéó õàòèðÿ àëáîìóíäà ãîðóéóá ñàõëàéàí Íàôè, 1993-úö èëèí èéóíóíäà 86 éàøûíäà Áóçîâíàäà âÿôàò åäèá.

2 Øåðèí òàìàìû ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð.

166

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌÀÉÛÑ Ãîúàìàí äàüëàðû àøûá êå÷ÿðÿê, Ýÿëìèø áó ñåâäàëû äèéàðà Ìàéûñ. Úîøãóí ûðìàêëàðäàí ñóëàð è÷ÿðÿê, Ñàëàìëàð ñþéëÿéèð áàùàðà Ìàéûñ. ...................................... À÷ûëìûø ùÿð éåðäÿ éàðûø úÿáùÿñè, Äàüûëìûø úÿáùÿéÿ Ìàéûñûí ñÿñè. Áöðöìöø ñåâèíúÿ åëèí íÿüìÿñè, À÷ûð êþíöëëÿðè îäëàðà Ìàéûñ. ..................................... Þëêÿäÿ Ìàéûñûí ñþéëÿíèð àäû, Ñèëèíìÿç áèð çàìàí òàðèõäÿí àäû.1

__________ 1 Øåðèí òàìàìû ÿëäÿ åäèëìÿìèøäèð.

167

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÌÀÉÛÑ ÝÞÇßËÈÍß Ñöëåéìàí Ðöñòÿìçàäÿéÿ

Áàøûíäà èïÿêäÿí áèð ãûçûë þðïÿê, Äþøöíäÿ ëàëÿëÿð, ýöëëÿðëÿ ýÿëèð. Áèð áàùàð ýöëöøö ìÿíèìñÿéÿðÿê, Ëåíòàëû, ãûâûðúûã òåëëÿðëÿ ýÿëèð. Ãàðøûéà ÷ûõàíëàð äàüûëûð äöçÿ, ×þêÿð ìöæäÿ÷èëÿð þíöíäÿ äèçÿ, Âåðìÿéÿ áèð õÿáÿð ýöíÿøäÿí áèçÿ, Íÿøÿëè, ñåâäàëû äèëëÿðëÿ ýÿëèð. Ýöëöø — ñèìàñûíäà ïîçóëìàç áèð øàí, Ýþðÿíëÿð ùöñíöíÿ âåðìÿäÿ, ìèí úàí, Ãóëàüûíäà ñûðüà, áîéíóíäà ìÿðúàí, Åëëÿð íèøàíëûñû åëëÿðëÿ ýÿëèð. Èëëÿðëÿ êöñöëö ãÿëáè àúûäàí, Åëëÿð ñåâèíú óìàð ãîéäóüó òàúäàí, ×è÷ÿêëè äÿðÿäÿí, çöìðöä éàìàúäàí Äàëüûí, àøûá úîøàí ñåëëÿðëÿ ýÿëèð.

168

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌßÍ Äß ÀÜËÀÌÛÐÀÌ ...Ìÿí êè, ùàëà áèð ýÿíúÿì, öìèäèì âàð, øàíûì âàð, Äàìàðëàðûìäà úîøàí, àõàí ãûçûë ãàíûì âàð. Ìàäàì êè, êþêñöì äÿìèð, àüëàìàã, íå÷èí, íÿäÿí? Ñöðöíìÿðÿì ùÿéàòûí ó÷óðóìëàðûíäà ìÿí. Ãàëäûðàðàã áàøûìû èíäè ìöùèòÿ áàõäûì, Áàõäûì êè ñöðöíìÿéèí ñîíó éîõäóð, áóðàõäûì. Ýþçëÿðèìäÿí ñèëìèøÿì ÿìèðñèçëèê éàøûíû. ßìÿëëÿðèìëÿ åòäèì, ýþç éàøûíà ÿëâèäà, Ãÿëáèìäÿ èíäè öìèä, áèð éöêñÿê áóëóäëó äàü Þíöìäÿ ýþðöíìÿéèð íÿ ó÷óðóì, íÿ ãàçûã, Öìèäñèçëèê è÷èíäÿ àüëàéàíëàðà éàçûã... Áàêû, 1926

169

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÌÖÑÒßÌËßÊß ÎËÌÓØ ØßÐÃß Ãàíëû ïÿíúÿðÿëÿðäÿ ýþç éàøû òþêìÿ, Åé ñèéàù þðòöêëö ýÿëèíè Øÿðãèí! Çàëèìÿ éàëâàðìà, áîéíóìó áöêìÿ, Àçúà à÷ìà äàùà ÿëèíè Øÿðãèí. ×þêäöñÿ îðòàéà ùèúðàí, àüëàìà, Îëäóñà åëëÿðèí âèðàí, àüëàìà, Âåðäèíñÿ ñÿí áèð ÷îõ ãóðáàí, àüëàìà, Áÿéàçëàòìà ñèéàù òåëèíè Øÿðãèí. Î øèìäè èíëÿéÿí íàøàäëàðûíëà, Î ãÿëáèíäÿí ãîïàí ôÿðéàäëàðûíëà, Î èýèä ÷þùðÿðè þâëàäëàðûíëà, Ïàð÷àëà, éàõ ãàðà òöëöíö Øÿðãèí. Áàõ éåíÿ úîøóéîð àõàí ÷àéëàðûí, “Ãàëõ!” äåéÿ ñÿñëÿéèð Ùèìàëàéëàðûí. Èíàí êè, ãîéíóíäà öñéàíäûð éàðûí, Àéäûí åò öñéàíëà éîëóíó Øÿðãèí. Ñèëêèí, òà ãûðûëñûí äÿìèð ãÿôÿñèí, Ñÿðâÿòèí èøëÿòñèí “ùàãã” äåéÿí ñÿñèí, Çàëèì äöøìÿíëÿðè éàõñûí íÿôÿñèí, Ãàëäûð éöêñÿêëÿðÿ éîëóíó Øÿðãèí. Åé ïàð÷àëàíìûø Øÿðã, åé ýþçÿë àíà, Áÿíçÿ äÿíèçëÿðäÿ ãîïàí òóôàíà, Àúèç éîõ, úÿñóð îë, ùàéãûð äöøìàíà, ßçìÿñèí èíëÿéÿí åëèíè Øÿðãèí!

170

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÍßÐÈÌÀÍ Íÿðèìàí Íÿðèìàíîâóí âÿôàòûíà

Øÿðãÿ áèð ñÿàäÿò àðàäûüûí ýöí Íÿðèìàí, öðÿéèí ïàð÷àëàíäûìû? Ýþç ãàïàãëàðûíû éóìàðêÿí î ýöí Äîäàãëàðûí ãîúà Øÿðãè àíäûìû? Öôöãäÿí àõäûíìû, ñÿí äÿ ñþíäöíìö? Ñàðäû þëöì ðÿíýè äîäàãëàðûíû... Íÿðèìàí, þëöðêÿí ùå÷ äöøöíäöíìö Øÿðãèí èññûç1 ãàëàí áóúàãëàðûíû? Àù, øèìäè àéðûëäûí, ãàëäûí óçàãäà, Êÿñäè àðàìûçû þëöì ïÿðäÿñè. Ñþéëÿ, ýÿëèéîðìó ñÿíÿ òîïðàãäà Âèðàí Øÿðã åëèíèí éàíûãëû ñÿñè... Þíöìöçö êÿñÿí äÿðÿìè, äàüìû? Ó÷óðóìëàð áèçè ãîðõóäàúàãìû? ßòðàôûìûç îëñà çàëûìëàð äîëó. Éåíÿ èçëÿéèðèç ýåòäèéèí éîëó. Áàêû, 1926

__________ 1 È ñ ñ û ç — áîø, êèìñÿñèç

171

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÍÅ×ÈÍ?.. Ìÿí àðòûã íÿ éàçûì éóðäóìà äàèð, Äöøìÿí çÿùÿð ñà÷ûð, äîñòëàð ýèçëÿíèð. Áèëìÿì þç éóðäóíó ñåâÿí áèð øàèð Íå÷èí äÿ áèð úàíè êèìè èçëÿíèð? Ýèçëè éîë êÿñìÿäèì, ãà÷àã îëìàäûì, Ñàêèò áèð ùÿéàòû ïîçìàäûì ìÿí êè, Ùå÷ êèìÿ ãàíëû áèð áû÷àã îëìàäûì, Ùå÷ áèð ãÿòëÿ ôÿðìàí éàçìàäûì ìÿí êè... Áÿñ íå÷èí ãÿðèáÿì áó äîüìà åëäÿ, Ìÿùáÿñìè äþðä éàíûì, ìÿí êè, áîüóëäóì... Ìÿëóí áèð çàìàíäà, ìÿùêóì áèð èëäÿ, Àëëàùûì, ìÿí íå÷èí øàèð äîüóëäóì?.. Áàêû, 1927

172

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Î ÌßÍÈÌÄÈÐ ßÇßËÄßÍ ßñìÿ, åé ñàáàù éåëè, áþéëÿ ìöõàëèô ÿñìÿ, Òåëëÿðèíè ïîçäóüóí î ñåâäàëû éàð ìÿíèì. Ñþç âåðäèì ýÿëÿúÿéÿì, ýÿë äÿ, éîëóìó êÿñìÿ, Î ýþé äÿíèç, éàøûë äàü, î ýöëëö äèéàð ìÿíèì. Êþíëöì àëîâ ñà÷àðêÿí âóëêàí êèìè äÿðèíäÿí, Íÿ ãîðõóì áèð éîëñóçóí, èìàíñûçûí áèðèíäÿí. Áèð àù ÷ÿêñÿì ÷àëõàíàð, äàüëàð ãîïàð éåðèíäÿí, Òàðèõëÿðäÿí öí àëìûø áèð øþùðÿòèì âàð ìÿíèì. Êèì êå÷ÿð äöíéàëàðû ìÿñò åäÿí î ýþçÿëäÿí? Ìÿí îíóí þç éàðûéàì, î ìÿíèìäèð ÿçÿëäÿí, Éîëóíäà äþéöøöðÿì, âàç êå÷ìÿì áó ÿìÿëäÿí, Éà î ìÿíèì îëàúàã, éà ãàíëû ìÿçàð ìÿíèì.

173

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Î ÝÞÇßËß Áèçèì ßðêèëÿòÿ

Õàòûðëàðìûñàí êè, îðäà áèð çàìàí Ñÿíèíëÿ äèëÿéÿ åðäèì1, ýþçÿëèì... Ñÿí ìÿíäÿí éàäèýàð áèð øåé èñòÿäèí, Ãîïàðûá ãÿëáèìè âåðäèì, ýþçÿëèì. Î ýöíäÿí íÿ àüëûì, íÿ ùóøóì ãàëäû, È÷èìäÿ éàðàëû áèð ãóøóì ãàëäû. Ìÿíè ãÿáðÿ ãÿäÿð ýþòöðñöí äåéÿ, Çÿùÿðèìè ãàòìûøäûí ñóíäóüóí2 ìåéÿ? Ìÿí ëÿíÿò îõóäóì ñÿíñèç ùÿð øåéÿ, Ìÿí ùÿð øåéäÿ ñÿíè ýþðäöì, ýþçÿëèì... Ñÿíñÿí äèíèì, éîëóì, èìàíûì ìÿíèì, Èíàí êè, éîõ áàøãà ýöìàíûì ìÿíèì. Ìóüàí éàéëàñûíäà, ýþé Ìèë äöçöíäÿ, Àõäû ãàíûì äàìëà-äàìëà èçèíäÿ, Ýÿë âÿôà ãûë, ñÿí äÿ áèð äóð ñþçöíäÿ, Ìÿí ñþçöì öñòöíäÿ äóðäóì, ýþçÿëèì? Ñÿíñèç äöíéà âàðìûø, éîõìóø ìÿíÿ íÿ? Ëÿíÿò îëñóí òÿê ñþçöíäÿí äþíÿíÿ. Êÿáÿì îëäóí, ìåùðàáûíà äèç ãîéäóì, Õûçðûì îëäóí, äÿðýàùûíà ýþç ãîéäóì, Ãÿðèá äöøäöì, òîïðàüûíà öç ãîéäóì, Áèð ñîðìàäûí íÿäèð äÿðäèì, ýþçÿëèì? À÷ìà, ýöëöì, à÷ìà äÿðèíäèð éàðàì, Ìÿí êèìÿ ñèðð à÷àì, êèìÿ éàëâàðàì? __________ 1 Å ð ä è ì — éåòäèì 2 Ñ ó í ä ó ü ó í — óçàòäûüûí, òÿêëèô åòäèéèí.

174

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ùàðà ýåòñÿì àðõàìäà áèð àùûì âàð, Âàðûá áàø ãîéìàüà áèð äÿðýàùûì âàð, ßëáÿò êè, ìÿíèì äÿ áèð Àëëàùûì âàð, Ýöí ýÿëèð ùöðð îëóð éóðäóì, ýþçÿëèì... Éåíÿ îðäà âåðèá áèð ýöí ÿë-ÿëÿ, Áèð òöðêö ñþéëÿðèç áèçèì åëëÿðÿ.

175

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÎÐÄÀ ÊÈ, ÑÅÍ1 ×ÀÜËÀÐ Ïàðèñ êîììóíàñûíà

Ìÿí þìðöìäÿ Ðàðèñèí ýþðìÿìèøÿì öçöíö, Åíìÿìèøÿì î âÿùøè, ÷ûëüûí øàíòàíëàðûíà. Ãóúìàìûøàì àú ýþçëö ãÿùáÿëÿðèí äèçèíè, Áàõìàìûøàì ñàðàéäà âóðàí ôàíòàíëàðûíà. Îðäà êè, ñèíÿñèíäÿ ñöä ÿìÿð äèëñèç ÷îúóã, Àú âÿ ÷ûëïàê àíàëàð ñîêàêëàðà àòûëàð. Îðäà êè, àëòóí äåéÿ ýÿí÷ ãûçëàð ãûâðûëàðàã, Áèð ñààòëûã çþâã ö÷öí êàáàêëàðäà ñàòûëàð! Îðäà êè, àøûá-äàøàí äÿëè, ãóäóç, Ñåí ÷àüëàð, ßêñ åäÿð ãÿùãÿùÿñè ùû÷ãûðàí ýåúÿëÿðÿ, Äÿðäèíè áþëÿí äèëñèç ãàðà äàøëàð, òîïðàãëàð, Úàâàá âåðìÿç ñîðäóüó ýèçëè áèëìÿúÿëÿðÿ. Îðäà êè Íàïàëåîíëàð àòÿø ñà÷ûá äóðìóøäó, ×åâèðìèøäè äöíéàíû àúèçëÿðèí áàøûíà, Ëöäîâèêëÿð ùþêìöíö ãàí öñòöíäÿ ãóðìóøäó,. Áîéàíìûøäû çöëöìäÿí òîïðàãëàð ýþç éàøûíà. Î éåðäÿ êè, ùÿëÿ Ñåí ãàí è÷êèñèéëÿ éåíÿ Ñóëàðûíäà áîüóëìóø ìåéèòëÿðëÿ îéíàøûð, Îðäà “áÿøÿð” íàìèíÿ, “ìÿäÿíèééÿò” íàìèíÿ, Äöíéàäàêû ÿí ÷èðêèí ðÿçàëÿòëÿð ãàéíàøûð. Îðäà ÿëëè äîããóç èë áóíäàí ÿââÿë èðìàãëàð, Úîøãóí áèð èíãèëàáûí ìàùíûñûíû äèíëÿäè, ßñðëÿð áîéó ýöëìÿç ñàðû, ñîëüóí äîäàãëàð, Îõóðêÿí î ìàùíûíû ïÿê äÿðèíäÿí èíëÿäè. Îðäà éàëíûç áèð áàùàð ÷è÷ÿê à÷äû, éàç îëäó, Äþíäö àíúàã áèð éàçëûã òàð ýåúÿëÿð ýöíäöçÿ;

__________ 1 Ñ å í — Ñåíà ÷àéû

176

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àüëàéàíëàð ýöëÿðêÿí ýþç éàøëàðû àç îëäó, Ùÿð êÿñ èíàíäû äóðäó, ñþéëÿíÿí øèðèí ñþçÿ. Èëê îëàðàã êþëÿëÿð çÿíúèðëÿðè à÷àðàã, Ìþùòÿøÿì ñàðàéëàðûí ãûðäûëàð ãàïûñûíû. Èëê îëàðàã Ïàðèñèí ãàëàñûíäà àë ñàíúàê Ãóðäóëàð ëåøëÿð öñòÿ ãóðáàíëàð éàïûñûíû. À÷ûëäû áèð ýöí éåíÿ ôûðòûíàíûí ãàíàäû, Ãàðà ãàíëû öôöãëÿð áöðöíäö áèð ÷àðøàôà. Ñåíàíûí äÿëè ãÿëáè éåíÿ úîøäó, ãàíàäû, Àòûëàðêÿí áàüðûíà ìèíëÿðúÿ ãàíëû ãàôà. Ùÿôòÿëÿðëÿ Ïàðèñèí ñîêàêëàðûíäà ãàíëû Þç öñéàíûí ãàëäûðàí ÷ûïëàã ëåøëÿð óçàíäû. Îíóí÷öí “Ýþçÿë” Ïàðèñ äèëëÿðÿ äöøäö øàíëû Òàðèõëÿðäÿí ñèëèíìÿç èéðÿíú áèð àä ãàçàíäû. Î çàìàíäàí áàüðûíäà ôûðòûíàëàð, áîðàëàð Ãóäóðäóãúà, äàøëàðû, òîïðàãëàðû èíëÿéèð. Áó äÿðä îíóí ãàëáèíè ùÿð ýöí áèð àç éàðàëàð, Äÿëè, úîøãóí Àòëàñëàð ìàùíûñûíû äèíëÿéèð.

177

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÞÌÐÖÌ ÕÀÐÀÁ ÎËÄÓ ÙÅÉ... Êèì äåäè ñàíà êè, ÷ûõûá éîëóìà, Ýÿíú éàøûìäà ýþíäÿðÿñÿí þëöìÿ, Àäûíû êèì ãàçäû áèëìÿì êþíëöìÿ, Ýÿë êè, sÿíñèç þìðöì õàðàá îëäó ùåé... Ñÿí ýåòäèí, àðäûíúà áîéíóì áöêöëäö, Àõäû, àõäû ýþç éàøëàðûì òþêöëäö, Åëëÿð, äîñòëàð, áèðÿð-áèðÿð ÷ÿêèëäè, Ùÿìäÿìèì áèð ãÿäÿù øÿðàá îëäó ùåé... Äîüìóøêÿí Ñöëåéìàí òàõòûíà Ýöíÿø, Íÿ áèð Ìöøôèã ùÿìäÿì, íÿ Úàâàä áèð åø. Íÿäèð áó è÷èìäÿ ñþíìÿéÿí àòÿø? Êþíëöìäÿ öìèäëÿð ñÿðàá îëäó, ùåé... Ìÿí áåçýèíÿì ñÿíñèç ùÿð áèð ýöíöìäÿí, Êþíöë àñè1 áÿõòÿ îëàí êèíèìäÿí. Êå÷äèì óüðóíäà Òàíðûìäàí, äèíèìäÿí Áàøäûüûí éåð ìàíà ìåùðàá îëäó, ùåé!..

__________ 1 À ñ è — öñéàíêàð

178

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÃßÐÁß Éåíÿ ãàíëàðëà äîëìóø àôàãûí, Úàíàâàð ýþçëÿðèíäÿ êèí ïàðëàð. Èòè úàéíàãëû ãàíëû ïÿíúÿíäÿ, Äèäèëÿí, ïÿê ÷îõ àüëàéàíëàð âàð. Åé ãûçûöë ãàí, þëöì ñà÷àí ãöââÿò, Íÿ ðÿçèë, êèðëè øþùðÿòèí âàðäûð. Âàðëûüûíäàí óñàíäû ùÿï õèëãÿò, Ùàêèìèí ãàí è÷ÿí äèïëîìàòëàðäûð. Äèïëîìàòëàð, î êèíëè úÿëëàäëàð Ùþêì åäÿð ôàðñäà, ×èíäÿ, ùÿð éåðäÿ. Ãîïóéîð þëêÿëÿðäÿ ôÿðéàäëàð, Íåðäÿ âèúäàí- ÿäàëÿòèí, íåðäÿ? Âàðëûüûí ùÿï äÿìèðëÿ, äàøëàðëà, Ïàð÷àëàíñûí äà ãàíëû éàøëàðëà, Íÿ äåéèì, àù, î ýþçëÿðèí áàòñûí. Ñÿíè, åé Ãÿðá, ôÿëÿêëÿð àüëàòñûí, Éîõ, éîõ; ÿñëà ôÿëÿêëÿð àüëàòìàç, Áèð ãÿäÿð áÿêëÿ ñÿí äÿ, ñÿí äÿ áèð àç, Ñÿíè éàëíûç áèð àüëàäàí îëàúàã, Î äà àíúàã ãûçûë, ãûçûë áàéðàã.

179

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ØßÐÃß Àííÿ, àðòûã áó ýöí ñÿí àüëàìà, ýöë... ×öíêè ãîéíóíäà îéíàøàí áöëáöë Úîøàðàã èíúÿ áèð òÿðÿííöì èëÿ, Ñÿíÿ áèð áàõ íÿ ñþéëöéîð, äèíëÿ... Áó ýöí óüðóíäà ÷àðïûøàí, âóðóøàí Éàâðóëàð, ãþí÷ÿëÿð, ýþçÿë ãûçëàð, Ùÿðÿ áèð éûëäûðûì, éàíàð âóëêàí Êèìè ýóðëàð, úîøàð, ÷àðïàð, ãàéíàð. Äÿðÿëÿð, äàüëàð, þëêÿëÿð àøûéîð, Áèð éûüûí îäëó éàâðóëàð ãîøóéîð. Ãîøóéîð èíëÿéÿí î ôÿðéàäà, Ãîøóéîð ùÿïñè, ùÿïñè èìäàäà. Ñèñ, äóìàíäàí ñèëèíäè, áàõ éîëëàð, Ýÿëèéîð ùÿï äÿìèð ãûðàí ãîëëàð, Áèð úÿñóð ãûç ÿëèíäÿ áèð áàéðàã, Ýóðëó áèð ñÿñëÿ äàèì ùàéãûðàðàã. Ñþéëöéîð: “Äóðìà, ãà÷, ÷ÿêèë, äöøìÿí...” Áàõ íàñûë òèòðèéîð ñÿôèë äöøìÿí! Òèòðèéîð õûðäà ãîðõàúàãëàð òÿê, Ãà÷ìàã èñòÿð ðÿçèë ãà÷àãëàð òÿê. Ãà÷ûéîð áÿëêÿ, äóðìàäàí ãà÷ûéîð, Ñàíêè äàüëàðäà áèð äóìàí ó÷óéîð. Àííÿ... Àííÿ... éåòÿð áàõûá äóðìà, Îäëó áèð ãÿëáè ýÿë éàõûá äóðìà. Éåòÿð àðòûã âÿðÿìëÿ ÿëëÿøäèí, Áèòäè ùÿð øåé ùÿï àéðûëûã, ùèúðàí, Ñÿíäÿ âàð øèìäè åëì, ùàãã, öðôàí Íÿ ãÿäÿð áàõ áó ýöí ýþçÿëëÿøäèí. Áàêû, 1926

180

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÉÀÐÛÌ×Ûà ÃÀËÌÛØ ØÅÈÐ... Î çàìàíëàð ÷îúóã èäèì, òÿáèÿòèí ãîéíóíäà, Òàì àñóäÿ éàøàð èäèì, òàíûìàçäûì èñòèáäàä. Ôûðëàíàðäûì äàèì êþíëöì ñûõûëìàéàí éåðëÿðäÿ, Àäûì Àëìàñ, ãîðõó áèëìÿç, øöúàÿòëè áèð þâëàä. Õîø ñþçëÿðëÿ àòàì, àíàì åâäÿ ìÿíÿ ùÿð çàìàí Ùÿïñèíäÿí ÷îõ íÿíÿì, áàáàì, íÿñèùÿòëÿð åäÿðäè. Äàìäàáàúà áèð äèâ èìèø ñÿêêèç áàøëû, ãîúàìàí, Ùÿð áèð êÿñ êè, äèíäàð îëìàç, îíó éåéÿð, — äåéÿðäè. Ýþé ýóðóëäàð, øèìøÿê ÷àõàð èôðèòÿëÿð éåðèíäÿ, Àú éàëãóçàã ýþçö ñàíêè ãàðàíëûãäà ýþéÿðìèø. Àçàíäà, äèâ ÷þëäÿ ãàëàí ÷îúóãëàðû áîüàçëàð, Òàíðû áèëìÿç, ðàùàò äóðìàç èíñàíëàðû éåéÿðìèø...

181

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÉÀÐÛÍ1 Øÿðã ö÷öí

Õÿçàí ïÿíúÿñèíäÿ ñàðàëàí ýöëëÿð, Øöáùÿñèç, øÿíëÿíèá ýöëÿúÿê éàðûí. Ùÿñðÿòëÿ ÷ûðïûíàí õÿñòÿ êþíöëëÿð, Ïÿê äàäëû íÿøÿëÿð ñöðÿúÿê éàðûí. Ãûðûëàúàã êèðëè, äÿìèð ãÿôÿñëÿð, Äàùà ýÿëìÿéÿúÿê î éàíûã ñÿñëÿð, Ãàðàíëûãëàðäàêû èíëÿéÿí êÿñëÿð, Éàøëû ýþçëÿðèíè ñèëÿúÿê éàðûí. Øÿðãÿ ùþêì åäÿðêÿí ãàáàðëû ÿëëÿð, Ãþí÷ÿëÿð âåðÿúÿê ñîëóã ÿìÿëëÿð. Áèð øÿíëèê ýþðìÿéÿí î èññèç åëëÿð Ñÿàäÿò íÿ èìèø, áèëÿúÿê éàðûí.

__________ 1 É à ð û í — ñàáàù

182

downloaded from KitabYurdu.org

ÂßÒßÍÑÈÇÌÈ ÞËßÚßÉßÌ?.. ÌÖÙÀÚÈÐßÒÄß ÉÀÇÄÛÜÛ ØÅÈÐËßÐ

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀËËÀÙ ÍÀÌÈÍß Ðîìà ïàïàñûíà

Åé ãÿëáè Òàíðûñûíûí åøãèéëÿ ÷àðïàí ïàïàñ, Áó òàíðûñûç øàèðè äèíëÿìÿçìèñÿí áèð àç? Äöí òåëåãðàô òåëëÿðè õÿáÿð âåðäè äÿðèíäÿí, Áó èìàíñûç åëëÿðÿ êöñöá äàðûëäûüûíû, Êèí ïöñêöðÿí ýèçëè áèð ùÿðáÿ ñàðûëäûüûíû... Î äîüðóäóð, áèç àòäûã òàíðûëàðû éåðèíäÿí, Áèçäÿ Àëëàù íàìèíÿ êèðëè áèð øåé ãàëìàäû. Ìÿáÿäëÿðäÿí ñèëèíäè êþùíÿ Àëëàùûí àäû, Î ìÿáÿäëÿð êè, îðäà áèð çàìàíëàð øàùëàðûí Ôèðîíëàðûí íàìèíÿ ðÿñìè êå÷èä äöçöëäö. Î ìÿáÿäëÿð êè, îðäà éåðäÿêè Àëëàùëàðûí Áèð ÿìðèëÿ ìèíëÿðúÿ èíñàí ãàíû ñöçöëäö. Îðäà êè, ñÿíèí êèìè ïàïàñëàðûí äèçèíÿ, Éöçëÿðëÿ áàêèðÿëÿð ýþç éàøëàðû òþêäöëÿð. Ìöãÿääÿñ ìåùðàáëàðûí ãàí ÷èëÿíìèø öçöíÿ, Àëëàùëàðûí íàìèíÿ ãûçëàð äèçÿ ÷þêäöëÿð. Îðäà êè, áèð çàìàíëàð Àëëàùûí îüëó Èñà, Î ãÿùáÿ Ìÿðéÿìëÿðèí ÷ÿêÿðäè êåøèéèíè?! Ïàïàñëàðûí áåëèíäÿí ýÿëÿí î áèú ÷îúóãëàð, Ýþç à÷ûíúà ÷þëëÿðäÿ ýþðÿðäè áåøèéèíè. û Î ìÿáÿäëÿð êè, èíäè ìåùðàáëàðû áîø ãàëìûø, Àëëàùëàðûí éåðèíäÿ òîç-òîïðàã âÿ äàø ãàëìûø. Î ìÿáÿäëÿð êè, àðòûã êèìñÿ ÷àëìàç çÿíýèíè, Áèç îíëàðûí áöñáöòöí äÿéèøäèðèá ðÿíýèíè Ãûðìûçû ôûð÷àëàðëà áîéàìûøûã ãàïûñûí, Þëêÿäÿ ÷îõàëäûðûã ìÿäÿíèééÿò òàïûñûí. Ôÿãÿò ñÿíèí áåéíèíäÿ éåíÿ Àëëàù íàìèíÿ Äèíèí ãàðà ôèòíÿñè âàðëûüûéëà îéíàøûð.

185

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ýÿë éåíèäÿí àíëàòìà áèçÿ Òàíðû íÿ, äèí íÿ, Î ãÿùáÿëèê äþâðöíÿ áèçäÿ íèôðÿò ãàéíàøûð. Áèç ùÿëÿ óíóòìàäûã ìèëéîíëàðëà áÿøÿðèí “Áþéöê Àëëàù íàìèíÿ” òþêäöéö àë ãàíëàðû. Áèç ùÿëÿ óíóòìàäûã áó çÿíúèðëÿíÿí ìèðèí “Áþéöê Àëëàù íàìèíÿ” âåðäèéè ãóðáàíëàðû. Áèç ùÿëÿ óíóòìàäûã èðìàãëàðûí, ñåëëÿðèí, Ãóäóðìóø äèí éîëóíäà àë-ãàí ÷àüëàäûüûíû. Áèç ùÿëÿ óíóòìàäûã ñöðöêëÿíÿí èøëÿðèí “Óúà àëëàù íàìèíÿ” êöñöá àüëàäûüûíû. Áèç ùàëà óíóòìàäûã èêè äîüìà ãàðäàøûí Äèí ö÷öí áèð-áèðèíè äîüðàéûá ÷àïäûüûíû. Áèç ùàëà óíóòìàäûã áÿøÿðèí òàðèõèíäÿ, Àòàíû þç îüëóíà áèð äöøìÿí éàïäûüûíû. Áÿñäèð “Àëëàùà íàìèíÿ” ýöíàùñûçëàð áîüóëäó, Áÿñäèð “Àëëàù íàìèíÿ” ôàùèøÿëÿð äîüóëäó. Éåòÿð ñàüûð ýþéëÿðèí ùþêìðàíëûüû áèòäè, Ýåòäè àðòûã Àëëàùûí, ïåéüÿìáÿðèí äÿ ýåòäè. Çÿííèìúÿ, ïàïàì, ñÿíèí þìðöí äÿ ïÿê àç ãàëäû. Ýÿð÷è ñÿíèí ãÿëáèíäÿ öìèä ÷îõäóð Òàíðûéà, Áèçèì àçàä åëëÿðäÿ òàïàí éîõäóð Òàíðûéà. Åé Ðîìà ãûçëàðûíûí ãîéíóíäà éàòàí ïàïà, Ñÿí þçöí âèúäàíûíëà, ñþéëÿ, âàðìûäûð Àëëàù?

186

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ßÐÇÈ-ÙÀË Ñûíûá ùÿéàòûìûí ïÿðè, ìÿùâÿðè, Ñöðöðÿì çÿùÿðëè, àúû ýöíëÿðè. Äèíëÿ ôÿðéàäûìû Äÿðáÿíä ñÿùÿðè, Ñÿí åé ãîúà Øÿðãèí ãÿäèì øÿùÿðè, Áèëìèðÿì ùÿéàòäà ýöíàùûì íÿäèð? Ãîúà Äÿðáÿíä, øåèð, ñÿíÿò éóâàñû, Àçÿðè éóðäóíóí ãÿäèì ãàëàñû, Ãîéìóðëàð êè, þëöì áóðäà ãàëàñû, Îõóäóðëàð ìÿíÿ ùèúðàí ùàâàñû, Áÿëêÿ ñÿí äÿéÿñÿí ýöíàùûì íÿäèð? Áûøûíòÿê ÷îõ ÷ÿêèð áÿëàëàð áàøûì, Àéðû äöøöá ìÿíäÿí ãîùóì-ãàðäàøûì. Áèëìÿì íÿëÿð ýþðÿð ìÿíèì ýÿíú éàøûì? Ùå÷ êÿñëÿ îëìàéûá äàâà-äàëàøûì, Áèëìèðÿì ùÿéàòäà ýöíàùûì íÿäèð? Äîüóëäóüóì éåðèì, áèë, Áàäè-Êóáÿ, Ýöíÿøèì öç òóòóá ýÿäèð ãöðóáÿ. Òÿãñèðèì îëìàéûá âàëëàùè, òþâáÿ, Àääûì-àääûì ìÿíè èçëÿéèð “øþáÿ”, Áèëìèðÿì ùÿéàòäà ýöíàùûì íÿäèð? Äîüðóëóã, ùÿãèãÿò îëóáäóð éîëóì, Áóíóí÷öí áàüëàíûá, áèë, ÿëèì-ãîëóì. Ìÿíèìëÿ äöøìÿíäèð ñàüûì, ùÿì ñîëóì, Èñòÿðëÿð ýÿíú èêÿí ñàðàëûá ñîëóì, Îíëàðà íåòìèøÿì, ýöíàùûì íÿäèð? Âàëëàù ýöíàùûì éîõ, Äÿðáÿíä ãàëàñû, Ìÿí òÿìèç öðÿêëè Àçÿð áàëàñû. Ìÿí ýÿäèðÿì ñÿí ñàüëûãëà ãàëàñû, Óúàëûð ýþéëÿðÿ ãÿëáèì íÿâàñû, Áèëìèðÿì äöíéàäà ýöíàùûì íÿäèð?

187

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Çÿùÿðòÿê àúûäûð éåñÿì øèðèí ãÿíä, Úÿâàá âÿð íÿ îëàð, åé ãîúà Äÿðáÿíä, Ñîí éóðäóì îëàúàã ùàíñû øÿùÿð, êÿíä? Äå ìÿíÿ, íÿ ö÷öí îëóáäóð øÿð áÿíä? Áóðäàí äà ãîâóðëàð, ýöíàùûì íÿäèð? Àðçóì áó èäè êè, ÷àëûá-÷àüûðûì, Ùÿãèãÿò áàéðàüûí ÿðøÿ ãàëäûðûì. Øåðèí éîëëàðûíäà êþðïö ñàëäûðûì, Áÿëàëû øàèðÿì, Àëìàñ Èëäûðûì! Áèëìèðÿì ùÿéàòäà ýöíàùûì íÿäèð?

188

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌßÍ Ìÿíèì èìàíûì áèð, åøãèì, þçöì áèð, Áèð ÷åøìÿäÿí àõäûì, ãàéíàð ýþçöì áèð, Òöðê îüëó Òöðêÿì ìÿí, ìÿðäÿì, ñþçöì áèð, Éîë âåð, éîë âåð, þç éóðäóìà ýåäÿì ìÿí. Òîõóíìà, òîõóíìà, äÿðäëèäèð áàøûì, Áóðàõ, þç éàðàìà äÿðìàí åäÿì ìÿí! Óçàãäà ãàëäûãúà òîïðàüûì, äàøûì, Úÿííÿò îëñà áó äöíéàéû íåäÿì ìÿí?..

189

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÞÉÖÊ ØßÙÈÄÈÌÈÇß Ìöíèð Êàðè ö÷öí

Þçöí áèð íóð èêÿí “ãàíëû óëäóç”óí, Çöëìÿò îëäóüóíó ãàíäûí äåäèëÿð. Òöðê ö÷öí éàðàíìûø áó ãîúà Øÿðãÿ, Éåíè áèð ýöí äîüàð ñàíäûí äåäèëÿð. Ýþç äèêèá ãàðàëàí äàüëàð àðäûíà, Áàõûá ãÿðèáñÿäèí äîüìà éóðäóíà, Öðÿêäÿí ãûçàðàã “Øèìàë ãóðäó”íà Àëòóí îðäóëàðû àíäûí äåäèëÿð. Âÿòÿí áèð ÷ûðàãäû, ñÿí áèð ïÿðâàíà, Äîëàíûá áàøûíà ãûéàðäûí úàíà, Áèëìÿäèíìè äöøÿð éóðä ñåâÿí ãàíà? Ñÿí äÿ ìèëëÿò ö÷öí éàíäûí äåäèëÿð. Ãîéàðàã ìèëëÿòèí ãÿëáèíè äàüëû, Äöçäöëÿð ãóðøóíà ãîëëàðû áàüëû, Àëòàé ãÿùðÿìàíû, Òöðêöñòàí îüëó, Äöíéàéà äÿéÿð áèð úàíäûí äåäèëÿð.

190

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÑßËÈÌÕÀÍ

Åïèëîã

(Òàðèõè ïîåìàäàí ïàð÷àëàð) ×å÷åíëè ß.Ï.-éÿ

Õÿéàëûìäà éåð åòìèø Èõòèéàð äàüëàðûíûç. Ñÿíèíëÿ ýÿçäèýèì î Áÿõòèéàð äàüëàðûíûç...

Ýèðèø Î çàìàí êè, Ãàôãàçûí èõòèéàð äàüëàðûíà, Öôöãëÿðäÿí àòáàøëû ãàðà äóìàí ÷þêöéîð. Î çàìàí êè, áóëóäëàð øèìøÿêëÿ þïöøÿðÿê, Àõûá ýåäÿí Àðüóíà ýþç éàøûíû äþêöéîð. Î çàìàí êè, ýþçöíö ãûðïàðàã íàçëû ýöíÿø, Éàñëàíûð éàâàø-éàâàø ãîúà äàüëàð àðäûíà. Î çàìàí êè, ãàíàäûí ÷àðïàðàã ùÿð éåòèì ãóø, ×ÿêèëèð îðìàíëûüà, ýþé áóäàãëàð àðäûíà. Î çàìàíäà ýöëöçëö äèëáÿð ×å÷åí ãûçëàðû, Î ñåâäàëû ýÿí÷ëÿðè ñöçöá êå÷ÿí êûçëàðû, Äþíÿðëÿð àääûì-àääûì áóëàãëàðûí áàøûíäàí, Êþïöêëÿðëÿ ñÿñëÿíÿí èðìàãëàðûí áàøûíäàí, Äîäàãëàðûíäà ÷ûíëàð, îäëó ×å÷åí ìàùíûñû.

×å÷åí ìàùíûñû Àéëàé-ëà-éàëàé-àéëàé-ëà-éàëàé Àéëàé-ëà-àëàé-âàëàé-ëà-àéëàé... Ìÿí îíäàí õàòûðëàðàì Ñÿëèìõàíûí àäûíû, ×å÷åíèí î ãÿùðÿìàí, î èýèä þâëàäûíû. Î áÿçÿí ýþçëÿðèìäÿ éàïûíúûéà áöðöíöá, 191

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ó÷ðóìëàðûí áàøûíäà òöôÿíýèíÿ äàéàíìûø. Áÿçÿí äÿ ãûø ýåúÿñè, ãàð öñòöíäÿ ñöðöíöá, Ñà÷-ñàããàëû, öç-ýþçö áÿéàç ðÿíýÿ áîéàíìûø. Î áÿçÿí Âåäåíîíóí éîëëàðûíäà àò öñòäÿ, Äÿðÿëÿðäÿí àòëàíûá, òÿïÿëÿðÿ äûðìàíûð. Áÿçÿí äÿ ãàðòàë êèìè ñàí èêè ãàíàä öñòÿ, Øàùèíëÿðèí ãîíäóüó çèðâÿëÿðÿ äàéàíûð. Ýåúÿëÿð ýþçëÿðèíÿ ýèðìÿìèø óéüó äåðëÿð, Ñààòëàðúà áàõàðìûø êÿíäè äîüìà éóðäóíà. Óçàãìûø Õàðà÷îéäàí îíóí ýÿçäèéè éåðëÿð, Àðõàñûíû âåðÿðìèø ãàðëû äàüëàð àðäûíà. Îíóí ÷îõ ýöâÿíäèéè ãîúà Ãàôãàç äàüëàðû, Éàøàäûðìûø ãÿëáèíèí úîøãóí ÿìÿëëÿðèíè. Î çàìàí çöëì åâèíäÿí áöðöðêÿí éàñ äàüëàðû, Î ñöçÿðìèø ×å÷åíèí òàëàíàí åëëÿðèíè. Áó ãîúà Ãàôãàç èëëÿð áîéó þç þâëàäûíû, Àòàðàã ñèíÿñèíäÿí äþçäö îíóí éàñûíà. Äèíëÿðêÿí ùÿð èýèä ÿð ãÿëáèíèí ôÿðéàäûíû, Äþíäö äóìàíëû äàüëàð ãà÷àðàã éóâàñûíà. Ìÿí ýþðìÿäèì áóíëàðû, ìÿíèì÷öí áèð èõòèéàð, Òèòðÿê äîäàãëàð èëÿ ñþéëÿìèøòè: “×å÷åíäÿ Ñÿëèìõàíû òàíûìàã èñòÿéÿí ùÿð èõòèéàð, Ñîðñóí äàøà, òîïðàüà Õàðà÷îéäàí êå÷ÿíäÿ”. Î çàìàí êè, ãÿùðÿìàí èýèä, ×å÷åí åëëÿðè, Äîüìà éóðäóí ñåâäàëû òîïðàüûíäà ñöðöíäö, Î çàìàí êè, î äèëáÿð Âåäåíîíóí éîëëàðû, Ýþçö ãàíëû àü àòëû êàçàêëàðëà áöðöíäö. Î çàìàí êè, î úÿëëàä ïîëêîâíèêèí ÷ÿêìÿñè, Äÿéäè áèçèì ×å÷åíèí òîïðàüûíà, äàøûíà, Î çàìàíäàí Ñÿëèìõàí äîüìà éóðääàí àéðûëûá, Äûðìàíäû î âöãàðëû ãîúà äàüëàð áàøûíà Îíóí éóìøàã éàòàüû ãàðà äàøäû, òîïðàãäû, Òöê éàñòûüû êþòöêëÿð, ìàâè ýþéëÿð éîðüàíû.

192

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àúûíäàí ÷åéíÿäèéè ñàðû, ñîëüóí éàïðàãäû, È÷äèéè ñó ÷þëëÿðèí éàüìóð ýþçëö äóìàíû. Î çàìàí êè, äóìàíëàð òþêöëöðäö äàüëàðà, Éöêñÿëèðäè äÿðÿäÿí àú ãóðäëàðûí ñÿñëÿðè, Î ÷èéíèíäÿ òöôÿíýè ÷ÿêèëèðäè äàüëàðà, Áóðàõìàçäû éàõûíà îíà äöøìÿí êÿñëÿðè. Áèð ýöí éåíÿ ðèéàêàð, óçóí äèëëè áèð ÷å÷åí, Õàèí äèëèí óçàäûá éàëòàãëàíäû ìàðøàëà, Äåäè: “Éàòìà áó ýåúÿ, äàüëàðäàäûð Ñÿëèìõàí”, Éåíè áèð òîð ãóðóëäó î ÷å÷åíëè ãàðòàëà. ×àëûíäû òóíú áàðàáàí, îðäó äþíäö äÿíèçÿ, Çÿíúèð êèìè ñàðäûëàð, äþðä òÿðÿôè, äþðä éàíû. Ñÿëèìõàíûí ïàïàüû ýþðöíäö äàü áàøûíäà, Ìàðøàë àüçû êþïöêëö ýþðöíúÿ Ñÿëèìõàíû: “Äóð, — äåäè, — ãà÷àìàçñàí, ãûìûëäàìà, òÿñëèì îë! Éîõ ñÿíÿ àðòûã àìàí, ùöíÿðèí âàð, ÷ûõ öçÿ. Ñÿíè î ýöâÿíäèéèí, äóðäóüóí äèê ãàéàäàí, Áèð ãàðòàë êèìè àëûá, ôûðëàäàðàì äÿíèçÿ”. Ñÿëèìõàí ýöëöìñÿäè: “Ùàéäè, ãî÷àã ìàðøàëûì, Àë îðäóíó ÷ÿêèë ýåò, ñÿí áàøûí ñûçëàìàäàí. Ñÿí þçöí ãîðõ éàòäûüûí î ãàðà ýåúÿëÿðäÿí, Áàõ éàñòûüûí àëòûíà, éîõìó îðäà Ñÿëèõàí? Èýèä ìàðøàë îðìàíäà ÷îõ ãàáàíëàð ýþðìöøÿì, Êè, îíëàðû éàëíûç áèð ãóðä áàëàñû öðêöäöð. ×îõóíó ýþçóúóéëà äèê àëíûíäàí âóðìóøàì, Áó áàøûìäà ýþðäöéöí èýèä ×å÷åí áþðêöäöð. Àõìàã î äÿëè øàùäûð êè, ñÿíè ãîéìóø ùàêèì, Ùàãñûçúà ùþêì åòìÿéÿ áó ×å÷åí åëëÿðèíäÿ. Ùàéäè áàøëà áàõàëûì, ãîðõàã êèìäèð, ãî÷àã êèì? Ùöíÿðëèñÿí, ñÿí äÿ äóð î äóðäóüóí éåðèíäÿ”.

193

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

×àëûíäû òóíú áàðàáàí, ùöúöì ÿìðè âåðèëäè, Ñÿñ äöøäö î äóìàíëû, ãîúà êöñêöí äàüëàðà. Ùÿð êÿñ ñàíäû êè, àðòûã èýèä ãàðòàë âóðóëäó, Ñÿëèìõàíñà ýöâÿíèá óúà, êÿñêèí äàüëàðà. Íèøàí àëäû ìàðøàëûí äÿëè ìÿüðóð áàøûíû, Âóðóø äàùà áèòìÿäÿí, ñÿðèëäè ìàðøàë éåðÿ. Àü àòëû êàçàêëàðà îä äöøäö áèðäÿí-áèðÿ, Îíäà ×å÷åí äàüëàðû ÷àòäû ýÿðýèí ãàøûíû... Ñÿëèìõàí ýöëöìñÿéèá éàïûíúûéà áöðöíäö, Àòäû äÿìèð ÷èéíèíÿ úàí éîëäàøû òöôÿíýè. Êíéàçëàðà îä ñà÷àí ×å÷åíèñòàí ãà÷àüû Óúà, ãàðëû äàüëàðûí äèê áàøûíäà ýþðöíäö. ×îõ ýåíåðàë, ïîëêîâíèê äöøäö îíóí ïåøèíÿ, Ëàêèí î öðÿéèíè àëàðàã þç äèøèíÿ, Êèìñÿíè áóðàõìàçäû öçÿðèíÿ àòûëñûí. Î çàìàí êè, òàëàíìûø ìÿõìÿð äîíëó îáàñû, Çàëûìëàðûí ÿëèíäÿí ýèçëè-ýèçëè éàíàðäû, Îíäà áèçèì Ñÿëèìõàí — ãà÷àãëàðûí áàáàñû, Áàøû ãàðëû äàüëàðûí çèðâÿñèíÿ ãîíàðäû. Àéëàé-ëà-âàëàé-àéëàé-ëà-âàéëàé... Äèíëÿðêÿí áó ìàùíûíû, áàõäûì ×å÷åí äàüëàðû, Ãàôãàçëàðûí ïîçóëìàç ãöðóðóíà áöðöíäö. Ìÿíÿ íÿãë åäÿð êèìè òèòðÿéÿí äîäàãëàðû Ýþçëÿðèìäÿ Ñÿëèìõàí éàïûíúûäà ýþðöíäö.

Ñöðýöí Áèð ýöí ÷àðäàí ÿìð îëóíäó Àü àòëû áèð êàçàüà, Õÿáÿð âåðñèí ×å÷åí éóðäó Êþ÷öðöëñöí óçàüà. Éàéûëàðêÿí àâóëëàðà Êèí äîëóñó áó õÿáÿð, 194

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

×àòûá äóðäó ãàøëàðûíû Ùÿð ÷å÷åíëè èéèä, ÿð. Ãÿëáè ãûðûã àíàëàðûí Äîëäó éàøëàð ýþçöíÿ. Èõòèéàðëàð áàõûá äóðäó Èýèääëÿðèí öçöíÿ. Íåúÿ îëäó ÷àð íàìèíÿ Áåëÿ ÿìèð âåðèëäè? ×å÷åíëÿðèí ñöðöëìÿñè Íÿäÿí ðÿâà ýþðöëäö? Áó ãàíóíìó, äîüìà éóðäó Òÿðê åëÿñèí ÷å÷åíëè? Òàíðû áèçÿ ÷îõìó ýþðäö Áó òîïðàüû, áó åëè? Áèç êþ÷ìÿðèç óçàãëàðà, Ìÿñêÿíèìèç áó áèçèì. Éåð âåðìÿðèç êàçàêëàðà, Òîïðàê áèçèì, ñó áèçèì! Õÿáÿð ÷àòäû ïîëêîâíèêÿ, ßìðÿ ãàðøû ÷ûõûøäàí. Áèð àç êå÷äè ö÷ éöç àòëû Êàçàê åíäè éîõóøäàí. Áèð ÷å÷åíëè õàèí çàáèò, Ýÿëäè ÿëèíäÿ êàüûç. Ùàéãûðûíúà ñóñäó áöòöí ×îëóã-÷îúóã, ýÿëèí-ãûç. Êóðíàç1 çàáèò ÿëèíäÿêè Êÿñêèí ÿìðè îõóäó. __________ 1 Ê ó ð í à ç — ùèéëÿýÿð

195

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Àíàëàðûí àü òåëèíÿ Ãàðà ëÿ÷ÿê òîõóäó. ×àðûí ùþêìö áóäóð äåäè: Ãóëäóð ×å÷åí ÿðëÿðè Àëûá àíà-áàúûëàðûí Òÿðê åòñèí áó éåðëÿðè. Éåòÿð àðòûã áó þëêÿíèí Âàðû-éîõó òàëàíäû. Éåòÿð àðòûã ÷å÷åíëèëÿð, Ãóëäóðëóãëà äîëàíäû. Áèçìè ãóëäóð? Îù, éàðàìàç, Ñÿíäÿ ×å÷åí ãàíû éîõ. Áó òÿùãèðÿ äàéàíûëìàç, Çöëì åâèíèí ñîíó éîõ. Áèçìè ÷àïòûã áó þëêÿíè, Éàõóä êàçàêëàð, ðóñëàð? Áó áþùòàíà äàéàíûðìû Êàçáåêëÿð, Åëáóðóñëàð? Ãîïäó ãàíëû áèð ôûðûòíà, Þëöì ùþêìö âåðèëäè. Ãàðøû äóðàí èýèä ýÿíúëÿð, Áèð-áèð éåðÿ ñÿðèëäè. Áöòöí áèð êÿíä äàëüàëàíäû, Äÿíèç êèìè äàøäûëàð. ßìð îëóíäó êàçàêëàðà, Ùÿïñè àòÿø à÷äûëàð. Àíàëàðûí êþêñö à÷ûã, Ãàí ëÿêÿñè äþøöíäÿ. Òóòóëìóø áèð ùû÷ãûðûüà Þëÿíëÿðèí áàøûíäà...

196

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãîúàëàðûí ñèíÿñèíäÿ Ö÷ éöç èëëèê îäëó äàü. Ñà÷ëàðû ãàíëû, ýöíÿøÿ Åòìÿêäÿéäè ÿëâèäà. Àõøàì ÷þêäö, ìàâè ýþéëÿð Ïÿðäÿ ÷ÿêäè öçöíÿ. Áèð ùû÷ãûðûã ãîíäó àõàí Ïûíàðëàðûí ýþçöíÿ. Ýþ÷ åäÿíëÿð éàâàø-éàâàø Éîë öñòöíÿ ÷ûõäûëàð. Éàøûë, äîüìà éóðäëàðûíà Ñîí áàõûøëà áàõäûëàð. Èõòèéàðëàð äöøäö þíÿ, ×îëóê-÷îúóê ùÿï éàéà. Ãûç-ýÿëèíëÿð äþíÿ-äþíÿ Áàõûðäûëàð àðõàéà. Éîë àëäûëàð ÿíýèíëÿðÿ Áó äàüûëìûø äÿñòÿëÿð. Éîëëàðäà úàí âåðÿ-âåðÿ Ýþç éóìóðäó õÿñòÿëÿð. Äóë ãàäûíëàð ýþçö éàøëû Ñàëàìëàðäû äàüëàðû. Àíàðäûëàð áàéãóøëàðà Áóðàõäûüû áàüëàðû. Áèð èõòèéàð ÷ûõûá áàõäû Áèð òÿïÿäÿí ýåðèéÿ. Ýþðäö éàíûð îä è÷èíäÿ Êÿíä ÿðèéÿ-ÿðèéÿ. Ñîí îëàðàã éàíàí éóðäó, Ùÿñðÿòëÿ ñàëàìëàäû.

197

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ýþçëÿðèíäÿí èêè äàìëà Îä äàìúûñû äàìëàäû. ×àðûí ÿìðè áóéìóø äåäè: “Äîüìà éóðäó áóðàõ ýåò!” “Íåðîí ýÿëñÿ áåëÿ àðòûã Éàøàìàç áó ñÿëòÿíÿò” Äåéÿ ýþçäÿí ãåéá îëàðàã Òîç è÷èíäÿ èòäèëÿð. Òàëå ö÷öí öôöãëÿðè Äîëàøàðàã ýåòäèëÿð

Õàðà÷îé Û Õàðà÷îé, Õàðà÷îé, äèëáÿð Õàðà÷îé, Ãà÷àã Ñÿëèìõàíûí äîüìà éóâàñû. Äàüëàðûí ãîéíóíäà àòìûø ýþéÿ áîé, Èýèä ÷å÷ÿíëÿðèí éàøûë îáàñû. ßòðàôû äóìàíëû äàüëàðëà ìóùàò, Öñòöíäÿ áóëóäëàð ãàíàäëû áèð àò Êèìè ó÷ìàäàäûð äèê çèðâÿëÿðÿ. Áèð éàíû áàøëàðû äþíäÿðÿí äÿðÿ, Äÿðÿíèí ãîéíóíäà ýþçéàøû ÷àüëàð, Ãàéàäàí ôûøãûðàí áóëàãëàðû âàð. Ãàôãàçûí ÿí ýþçÿë äèëáÿð ýþðöøö Áó ãîúà äàüëàðäûð; îðäó éöðöøö Êèìè äöçöëìöøëÿð àðõà-àðõàéà. Ó÷óðóì áàøûíäà äóðàí ùÿð ãàéà, Ìÿüðóð áèð ýþðêÿìÿ áöðöíöá äóðóð, Òîïðàüûíäà ãöðóð, äàøûíäà ãöðóð; Áàõäûãúà èíñàíûí ãÿëáè äþéöíöð, ×è÷ÿêëè äàüëàðëà, ãîúà äàüëàðëà, Þéöíöð, áó ãîúà Ãàôãàç, þéöíöð.

198

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÛÛ Õàðà÷îéäà Ñÿëèì íÿúèá âÿ éîõñóë, Áèð ýÿíú òàíûëûðäû ýþðÿíëÿð äåéÿð Þìðöíäÿ âåðìÿìèø ùàãñûçëûüà éîë; Îíó ìÿí ýþðìÿäèì, ÷å÷ÿíëÿð áèëèð. Êèìñÿäÿí ìÿðùÿìÿò óììàç, áàø ÿéìÿç, ßðëÿð ìÿúëèñèíäÿ þçöíö þéìÿç. Àòûëìûø çÿùìÿòÿ îí äþðä éàøûíäà, Áèð áþéöê àèëÿ âàðäû áàøûíäà. Ãîúà ãîøìà çîêó, ñà÷-ñàããàëû àü, Ñÿëèìè þçöíÿ ñàíûðäû äàéàã. ßëèíäÿ äîõñàí áåø èëëèê áèð ÿñà, Ùÿð àõøàì ýþçëÿðäè îíóí éîëóíó. Òàðëàäàí äþíäöéö áèð àç ýåú îëñà, Òèòðÿê ÿëëÿðèíè ãàëäûðûá ýþéÿ Èýèä íÿâÿñèíÿ äóà îõóðäû, Ãàøëàðûíû ÷àòûá éîëà áàõûðäû. Î ùÿð àõøàì áóëàã öñòÿ êå÷ÿíäÿ, Ýþçÿë ãûçëàð îíà ãàø-ýþç àòàðäû. Þçöíö ñåâäèðìÿê ö÷öí ×å÷ÿíäÿ, Ýþçÿëëÿðäÿ áþéëÿ áèð àäÿò âàðäû. Áèð ÷îõó öðÿêäÿí îíà ìÿôòóíäó, Áöòöí ýÿí÷ëèê îíà áÿëêÿ ìÿäéóíäó. Î þç çÿùìÿòèéëÿ õîø äîëàíûðäû, Ñÿëèìè þçöíÿ äàéàã ñàíûðäû. Îíäàí êè÷èê îüëó Ñóëòàí Ìóðàääû, Îüóëëàð, îüóë éîõ, àëîâäû, îääó. Ñÿëèìõàí, Ñÿëèìõàí èýèä áèð îüóë, Ýþðìÿê èñòÿìÿçäè ÷å÷åíëèíè ãóë. Î òà ÷îúóêëóêòàí äàüëàðà ìÿôòóí, Åëèíÿ ìÿðùÿìÿò, øÿôãÿò äèëÿðäè. Î ýöëñÿ ñàíàðäû êè, åë ýöëÿðäè. Îíó ñÿñëÿéèðäè êþïöêëö Àðüóí, Ùàãñûçëûüà ãàðøû ñóñìàç áèð ÿðäè.

199

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Çþâãöíö îõøàðäû ùÿð òöòÿí áàúà, Àòàñû àëòìûø éàøëû áèð ãîúà. Ñÿëèìõàíëà ùÿð ýöí ÷þëäÿ áÿðàáÿð, Ýàù òîõóì ñÿïÿðäè, ýàù øóìëàðäû éåð, Áàúûñû Ôàòèìÿ ùÿð ýöí, ýöíîðòà, ßëèíäÿ äóç-÷þðÿê, éàü âÿ éóìóðòà. Èëàí ÷ûüûðëàðäàí êå÷ÿðÿê éàéà Àïàðûðäû îíëàð ö÷öí òàðëàéà. Òöðëö ñåâèí÷ëÿðëÿ, øÿí ýöëöøëÿðëÿ, Ùàìûñû áèðëèêòÿ åäÿðäè íàùàð. Áþéëÿëèêëÿ ùÿð èë ýÿëèá êå÷ÿðäè, Äàüëàðûí ãÿëáèíäÿ à÷àí ùÿð áàùàð. Ýþðöíúÿ éóðäóíó îäëàð è÷èíäÿ, Ãÿëáè ÷ûëäûðûðäû, úîøàðäû ãàíû, Ãàëûðêÿí Âåäåíî éàäëàð è÷èíäÿ, Äàìàðûíäà àøûá-äàøàðäû ãàíû. Î à÷ûã ýþðöðäö ×å÷ÿíäÿ ùÿð ýöí, Éîõñóë êÿíäëèëÿðèí òàëàíäûüûíû. Äóéàðäû, àò öñòÿ êå÷ÿíäÿ ùÿð ýöí, Ýþéëÿðèí áàøûíà äîëàíäûüûíû. Áÿçÿí Âÿäÿíîéà äöøÿíäÿ éîëó, Ýþçëÿðèíäÿí íèôðÿò îäó éàüàðäû. Òàëàíìûø ýþðÿðêÿí ñàüû âÿ ñîëó, Ùÿñðÿòëÿ äàüëàðà äîüðó áàõàðäû.

ÛÛÛ Î çàìàí Âÿäÿíî ìþùêÿì áèð ãàëà, Îðàäà ïîëêîâíèê îëóðäó ñàêèí. Äàüëàð áàø ÿéèðêÿí î àü ãàðòàëà, ×å÷ÿí þëêÿñèíÿ ñà÷ûëûðäû êèí. Îðäà ùÿéàò âàðäû; äóõàí, ðåñòîðàí, Ñÿðõîø çàáèòëÿðèí ÿëëÿðèíäÿ ãàí. Ãàí äîëó ãÿäÿùëÿð ñÿñëÿíèðäèëÿð, 200

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

×å÷ÿí ãàíû ñîðóá áÿñëÿíèðäèëÿð. Îðäà ôàùèøÿëÿð, øàíñîíåòêàëàð, ×ûëüûí äóõàíëàðäà ãèéàìÿò ãîïàð. Îðäà îðêåñòðî, êóëóá, êàçèíî, ßéëÿíúÿëÿð éóðäó, ñöñëö Âåäåíî, Ùÿð ýöí çþâã è÷èíäÿ àòûëàðäû ùÿï, Î úàíëû ìÿòàëàð ñàòûëûðäû ùÿï. Îðäà ïîëêîâíèêèí áóñàòû âàðäû, Úÿííÿòÿ îõøàð áèð ùÿéàòû âàðäû. Îðäà êàçàêëàðûí ãóðäóüó ìÿúëèñ, ×àð ñàëäàòëàðûíûí ñîðäóüó ìÿúëèñ, Îðäà ÷å÷ÿíëèíèí àëûíìûø ùàããû, Ãóëäóðëàð ÿëèëÿ ÷àëûíìûø ùàããû, Îðäà Íèêîëàéûí áóéðóüó âàðäû, Êèí ñà÷àí äÿëè áèð ãóéðóüó âàðäû. Ùþêìöíäÿéäè áöòöí ×å÷ÿí éóðäëàðû, Éûüàðàã áàøûíà áÿéàç ãóðäëàðû, Î “äÿëè ãàðòàë”ûí âÿùøè ãàáàíû Òàëàéàðäû áöòöí åëè, îáàíû. Îíäà ÷å÷åíëèëÿð àüëàð äóðóðäó, Äÿðÿëÿð ñÿñëÿíèá, äàüëàð äóðóðäó. Äóìàíëàð àúûãëû, éåëëÿð àúûãëû, Òåðåêäÿ ãóäóðàí ñåëëÿð àúûãëû. Äÿðÿëÿð ãîðõóëó, öôöãëÿð ãàíëû, ßíýèíäÿ ãàø ÷àòàí äàüëàð äóìàíëû, Ñàðû ôûðòûíàéà òóòóëàúàãäû, Þëöìëÿ ãîâüàéà àòûëàúàãäû...

201

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÄÀÜËÀÐ ÑßÑËßÍÈÐÊßÍ Åé óçàãäàí ýÿëÿí éîë÷ó áþéëÿ ñàïãûí ýåòìÿ, äóð. ×îõ éîë÷óëàð ñèíÿìèçäÿ åòäè ÷àïãûí, ýåòìÿ, äóð... Áàøûìûçäàí ôûðòûíàëàð ýÿëèá êå÷äè, þëìÿäèê, Òîïðàüûìûç ãàí óäàðàã äàøëàðûìûç ãûçàðäû. Ñóëòàíëàðà éîë âåðìÿäèê, øàùëàðà éàð îëìàäûã, Öçÿðìèçäÿí êå÷ÿí éîë÷ó äóìàíëàðäà àçàðäû... Ùÿð ýöí éåíè áèð îðäó Ñèíÿìèçäÿ éîë à÷äû. Ùÿð ýöí éåíè áèð ãàðòàë, Ãàíàä à÷äû, ãîë à÷äû. Áèð ýöí áèðè ýÿëäè: “Ìÿíÿì áó äöíàéíûí àüàñû”, Ýþé éàõàìûç áåø ýöí îëäó àíúàã îíóí îéëàüû. Î ãóäóðìóø îðäóëàðûí áèòìÿç îäëó ãîâüàñû, Çèðâÿìèçäÿ èç áóðàõäû øàùèíëÿðèí úàéíàüû. Ùÿð ýöí éåíè áèð òàíðû ×ûõûá ýþðöíäö ýþçÿ. Øàìèëëÿð úàíà ýÿëäè, Ïÿíàù ýÿòèðäè áèçÿ. ×îõ çàìàíëàð áàøûìûçäàí øàùèí þòäö, ñàð êå÷äè, ×îõ ùàêèìëÿð ùþêì åéëÿäè, éàõøû-éàìàí áèëìÿäè. ßðÿá ýÿëäè, Ïåòðî ýåòäè, êàçàêëàðëà ÷àð êå÷äè, Éåðìîëîâóí ùèääÿòèíäÿí éàøûë Ãàôãàç ýöëìÿäè. Áèð ÷îõóíóí òàõòûíà Éîëëàð à÷àí áèç îëäóã. Áèð ÷îõóíóí áàõòûíà Þëöì ñà÷àí áèç îëäóã... Ýÿëÿíëÿð êå÷äè ýåòäè, òîïðàã ãàëäû, äàø ãàëäû, Ãàðàëòûëàð ó÷äó ýåòäè, ìåéäàí éåíÿ áîø ãàëäû.

202

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áàõ âàðìûäûð îíëàðäàí çÿððÿ íèøàí, áèð ÿñÿð? Íÿ ãûëûíú âàð, íÿ ãàëõàí âàð, íÿ ìåéäàí âàð, íÿ âóðóø Î ÷àðïûøàí îðäóëàðûí îéëàüûíäà éåë ÿñÿð, Éåíÿ ìåéäàí áèçèìäèð, áàõ, áöñàòûìûç ãóðóëìóø. Åé óçàãäàí ýÿëÿí êÿñ, Ãàéûò ýåòìÿ áó éîëó. Ñÿí äÿ åòìÿ ýÿë ùÿâÿñ, Ãÿçÿáèìèç ãîðõóëó. Äÿðáÿíä, Äàüûñòàí, 1929

203

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÄÀÜËÀÐÄÀÍ ÕÀÒÈÐßËßÐ Ì.Ê.ßëÿêáÿðëèéÿ

Äöí ãàðøûìäà íÿâàçèøêàð ýöëÿð öçëÿð îéíàäû, Ãÿëáèìäÿêè öìèä éåíÿ úîøäó, úîøäó, ãàéíàäû. ßòðàôûìäà ëÿçýè, ãóìóã, àâàð, ëàê, òÿðÿêÿìÿ, Îéíàã ýþçëÿð, øÿí äîäàãëàð, ùÿïñè éàáàí÷û ãÿìÿ. Óçàãëàðäàí óúà äàüëàð ÿêñ åäÿðêÿí ýþçëÿðÿ, ×ûõäûã éàøûë òÿïÿëÿðÿ, ìÿõìÿð äîíëó äöçëÿðÿ. Àë ýåéèìëè ãûçëàðûìûç ùÿïñè âåðèá ãîë-ãîëà, ×è÷ÿê äÿðèð äöçìÿê ö÷öí ñàïìàäàéäû ñàü-ñîëà. Îðìàíëàðäàí àõûá ýÿëÿí, ãàéàëàðäàí ñûçàí ñó, Ýþé ìÿõìÿðëè äÿðÿëÿðèí ñöêóòóíó ïîçàí ñó. Ñÿñëÿíäèêúÿ, ãÿëáèìèçèí ÷ûðïûíàðäû òåëëÿðè, Î ñåâäàëû àë ìàéûñûí ëàëÿëÿðè, ýöëëÿðè. Äöçöëäö áèð ëåíòà êèìè ñèéàù, ãûâðûì ñà÷ëàðà. Áàøëàðûíäà ÷ÿëÿíýëÿðè áÿíçÿðäè àë òàúëàðà. Áèðäÿí-áèðÿ ãàðøû ÷ûõäû ìèí áèð éûëëûã éàïûëàð, Ùàëà à÷ûã äóðìàäàéäû ãàëûí, äÿìèð ãàïûëàð. Äèâ ýþâäÿëè ùàñàðëàðûí ÷ûõäûã ñþêöê áàøûíà, Áàõûá äóðäóã òàðèõëÿðèí òîïàüûíà, äàøûíà. Ãÿëáè ãûðûã õÿðàáÿëÿð ìèí áèð äàñòàí îõóðäó, Êå÷ìèøëÿðè éàä åòäèðÿí ÿôñàíÿëÿð òîõóðäó. Áèð âàõòëàð çþâã àëàðêÿí ðÿçàëÿòäÿí, çöëöìäÿí, Èíäè éûõûã ñöòóíëàðû õÿáÿð âåðèð þëöìäÿí. Íÿ õàíëàðûí ìÿúëèñëÿðè, íÿ øàùëàðûí äèâàíû, Íÿ äÿ ùàããà ãàðøû ÷ûõàí “ýöíàùêàðëàð” äèâàíû. Íÿ ôÿðéàäëàð, èíèëòèëÿð, íÿ çÿíúèðëè ÿñèðëÿð, Éàëíûç àüëàð ñèíÿñèíäÿ þëöá ýåäÿí ÿñðëÿð... Ýÿçèá, ýÿçèá ÷îõ äîëàøûã, ãûçëàðûìûç éîðóëäó, Ãàðøû ÷ûõäû àë ëÿ÷ÿêëè áèð òÿïÿ, Ýöë-÷è÷ÿêëè áèð òÿïÿ... Ùÿïñè áèðäÿí ùàëãà âóðäó. Úîøãóí ìÿúëèñ ãóðóëäó, ×àëüû úîøäó, èíúÿ, øàãðàã “ëÿçýèíêà”ëàð âóðóëäó. Îéíìàã÷ûí èíúÿ ÷óáóã ÿëäÿí-ÿëÿ àòûëäû, 204

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Èøâÿ, íàçëàð ñàòûëäû. Áèð ëÿçýèíêà ÷àüûðìàãäà ëÿçýèëÿðè “Êöðÿ”äÿí, Áèð ëÿçýèíêà õÿáÿð âåðèð “Õàñàâéóðä”äàí, “Øóðà”äàí. Áèð ëÿçýèíêà àíäûðûðäû Øàìèëëÿðèí îéëàüûí, Áèð ëÿçýèíêà ãàðòàëëàðûí òèòðÿäèðäè úàéíàüûí. Áèð ëÿçýèíêà îéíàäûðäû ÷å÷åíëÿðèí åëèíè, Áèð ëÿçýèíêÿ êàáàðäèíèí õàòûðëàäûð äèëèíè... ßí íÿùàéÿò èêè ãóìóã — áèðè îüëàí, áèðè ãûç, Îéíàäûëàð ùåé “Øàìèëèí äóàñû”íû àðàìñûç. Íàçëû Ýöíÿø ÷ÿêèëäèêúÿ óçàãëàðà, ÿíýèíÿ, Áîéëàíûðäû ãûçûë äàüëàð ñàðûìòûðàã ðÿíýèíÿ. Äàüûí çöìðöä éàõàñûíäàí áàõàí êè÷èê àóëëàð, Éàçûí äèëáÿð àõøàìûíäàí èíúÿ áèð çþâã àëûðëàð. Éàëíûç áèðúÿ “êþùíÿ ãàëà” äöøöíúÿéÿ äàëìàäà, Éîðüóí, àüûð àääûìëàðëà áèçäÿí óçàã ãàëìàäà. Àðõàñûíäàí äÿðèí äÿðÿ, ñÿðèí ñóëàð àõàðäû, ßòÿéèíäÿí èêè Äÿðáÿíä áèð-áèðèíÿ áàõàðäû. Äàü áàøûíà ÷ûõàíëàðûí èëèøäèêúÿ ýþçëÿðè, Èêè øÿùÿð áèð-áèðèíäÿí àéðà áèëÿð þçëÿðè. Ýöí áàòàðêÿí áóëàãëàðäàí ñÿðèí ñóëàð è÷èðäèê, Þìðöìöçäÿí áèð ýöí áåëÿ èíúÿ, øàãðàã êå÷èðäèê. Áèç äþíÿðêÿí àõøàì ìàâè êþéíÿéèíè ýåéèðäè, Óçàãëàðäàí äàüëàð áèçÿ äèê áàøûíû ÿéèðäè... Ìÿíÿ èëùàì âåðÿí éóðäóí ýöë ñèíÿñèí áóëìóøàì, Áó äàüëàð÷öí ìÿí ÿçÿëäÿí áèð øàèð äîüóëìóøàì. Äÿðáÿíä, 1929

205

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ËßÇÝÈ ÅËËßÐÈÍÄß Ýöëøÿí ö÷öí

Ìÿí þìðöìäÿ ýþðìÿìèøäèì ëÿçýèëÿðèí åëèíè, Äóðìàìûøäûì óúà, ãàðëû äàüëàðûí äèê áàøûíäà. Øàðàáàíëà êå÷ìÿìèøäèì Ñàìóð ÷àéûí ñåëèíè, ×àïìàìûøäûì àò öñòöíäÿ Øàëáóç äàüûí äþøöíäÿ. Äöí ìÿíÿ áèð ãîúà ëÿçýè áèð ùåêàéÿò ñþéëÿäè, Áó åëëÿðèí äèëÿ ýÿëìÿç ÿí ùÿãèãè øàíûíäàí. Ãàðòàëëàðûí þëêÿñèíäÿí ìèí áèð ìèñàë äèíëÿäèì, Ñþíìÿéÿí áèð àòÿø äóéäóì úîøãóí ëÿçýè ãàíûíäàí. Àäëàéûíúà äÿðÿëÿðäÿí, òÿïÿëÿðäÿí àò öñòÿ, Ìÿí î ýöíäÿí áó éåðëÿðäÿ áàøãà áèð ùàë ýþðìöøÿì. Ñåéð åäèíúÿ øÿí ãûçëàðû áóëàãäà äÿñòÿ-äÿñòÿ Ñÿùÿð, àõøàì ýþç éåòèðèá áó èõòèéàð äàüëàðà, Øÿí, áÿõòèéàð äàüëàðà, Çÿíúèðëÿéèá öðÿéèìè áó åëëÿðÿ âåðìèøÿì. Îíóí÷óíäóð êþíöë ñåâèð àøûá-äàøûá, úîøìàüû, Ãàðëû äàüëàð àøìàüû... Êþùíÿ äöíéà áó éåðëÿðäÿí àòûá ýåòìèø êöðêöíö, Áàüðû éàíûã ìèíàðÿëÿð ñîí ìàùíûíû áÿñòÿëÿð. Ùÿòòà ãîúà ëÿçýè àòìûø õÿíúÿðèíè, áþðêöíö, Áó äàüëàðäàí þòöá ýÿëÿð àë ëÿ÷ÿêëè äÿñòÿëÿð. Éàëíûç ìÿíèì ñåâýèëèìèí ìàùíûñûíû äèíëÿéèð, Áó éåðëÿðäÿ êþùíÿ ùÿéàò úàí ÷ÿêèøèð, èíëÿéèð. Úîøãóí Ñàìóð àøûá-äàøûð, òîïðàãëàðà úàí âåðèð, Êîëõîçëàðûí äèéàðûíà èíúè ñÿïÿð, øàí âåðèð. Ýþçÿë áóëàã òåë-òåë îëóð ýþé ÷ÿìÿíëÿð è÷èíäÿ, Òðàêòîðëàð áÿçÿíèðêÿí éàñÿìÿíëÿð è÷èíäÿ. Ñåéð åäèíúÿ äàü äþøöíäÿ î äèëðöáà Àõòûíû, Äàìàðûíäà ñåâäàëû áèð øàèð ãàíû ãàéíàäû. Ìÿí î éåðäÿ áóëäóì éàëíûç ãÿëáèìèí øÿí áàõòûíû, Ýÿíúëèê åøãè úàíëàíûð äà êþíöë òåë-òåë îéíàäû.

206

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“ÏÎÒÉÎÌÊÈÍ” Òàðèõè ïîåìàäàí áèð ïàð÷à

Ãàðà äÿíèç ãàðà ýþçëÿð êèìè äàëüûí, ãàéíàøûð, Öçÿðèíäÿ ÿñÿí ÷ûëüûí ðóçýàðëàðëà îéíàøûð. Öôöã ãàðà äóìàíëàðäàí áèð ÷àäðàéà áöðöíìöø, Ýþé öçöíäÿí àõûá ýåäÿí î ñåâäàëû, î ýöìöø Àé ñóëàðûí ýþé áàüðûíà ñîëüóí áèð íóð ñÿïèéîð, Äàëüàúûãëàð îéíàäûãúà, Ãàðà äÿíèç êþïöéîð. Áèð ôûðòûíà ìöæäÿñè âàð öôöãëÿðèí ýþçöíäÿ, Ãàñûðüàëàð ðÿãñ åòìÿäÿ ýþé äÿíèçèí öçöíäÿ. “Ïîòéîìêèí”èí ïîëàä äþøö àü êþïöêëÿð ñà÷àðàã, Èðÿëëÿéèð... ýþé ñóëàðûí áàüðûíäà éîë à÷àðàã... Èðÿëëÿéèð... ÷ÿëèê1 òîïëàð íèøàí àëìûø öôöãö, ßêñ åòìÿäÿ öçÿðèíÿ àéûí ñîëüóí øÿôÿãè. Èðÿëëÿéèð... Ñÿñëÿíÿðêÿí ñóëàð îíà ãûçûéîð, Èðÿëëÿéèð... Äàëüàëàðûí ùöúóìóíó ïîçóéîð. Èðÿëëÿéèð...Ýöâÿíÿðÿê è÷èíäÿêè öñéàíà, Êþêñ ýÿðìèø ïîëàä äþøëÿð ôûðòûíàéà, òóôàíà... È÷èíäÿêè áÿùðèéóíëàð àíä è÷ÿðÿê äÿðèíäÿí, Ãîïàðìûøëàð î äèê áàøëû ëåéòåíàíòû éåðèíäÿí. Àëìûø ÿëÿ “Ïîòéîìêèí”èí ñöêàíûíû öñéàíêàð, Áÿùðèéóíëàð èëê îëàðàã î éûðòûúû, úàíàâàð Ëåéòåíàíòà ãûçüûí ùöúóì àòÿøèíè à÷ìûøëàð, Ãàðà äÿíèç ñóëàðûíäà äÿëè áèð êèí ñà÷ìûøëàð. Î öñéàíêàð “Ïîòéîìêèí”èí èëê à÷äûüû àë áàéðàã, Èëê îëàðàã ãóäóç ÷àðûí øÿí öçöíÿ îëìóø àü. Èëê îëàðàã “÷àðà” öñéàí òåëëÿðèíè âóðàí î, Èëê îëàðàã âÿùøèëèéÿ êþêñ ýÿðèá äóðàí î, Î ãÿùðÿìàí “Ïîòéîìêèí”èí ÷ÿëèê ãÿëáè äþéöíöð, Ãàðà äÿíèç îíóí þëìÿç ãöðóðóéëà þéöíöð. Àëìûø îíó êþïöê ñà÷àí äÿëè ìÿüðóð ãîéíóíà, Ñàëìûø îíó ãàñûðüàëàð, ôûðòûíàëàð îéíóíà. Áóðàõäûüû ãàðà, ãàëûí äóìàíëàðäàí éàø äàìëàð, Àë áàéðàüû þïÿí éåëëÿð ñàùèëëÿðè ñàëàìëàð... __________ 1 × ÿ ë è ê — ïîëàä

207

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ØßÐÃÈÍ ßÑÈÐËßÐÈ Áà÷à Ñàêà çàìàíûíäà éöçëÿðúÿ Õÿçðè ãûçëàðûèíýèëèñ äÿëëàëëàðûíà ñàòûëìûøäûð.1

ßñðëÿðëÿ äàëüûí ýþçëö ãîúà Øÿðã, Çÿíúèðëÿðÿ áöðöíäöéö áÿñ äåéèë? Ñöäö âàðêÿí îò éåéÿí îüóëëàðû, Ñèíÿñèíäÿ ñöðöíäöéö áÿñ äåéèë? Ùÿëÿ áèð äÿ ýöë ãîéíóíäà áîé àòàí, Àëà ýþçëö ãûçëàðûíû ñàòûðëàð. Òîïðàêëàðûí ýþáÿéèíäÿ àú éàòàí, Àíàëàðûí èðçèíÿ ÿë àòûðëàð. Äÿëëàëëàðûí ñà÷äûüû ñàðû àëòóí, Êèí ñà÷ìàäà äóìàíëû Àëòàéëàðà. Ãîúà Øÿðãèí ÷åéíÿíÿí ãÿëáè úîøãóí Äÿðä à÷ìàäà óúà Ùèìàëàéëàðà. Äöí éåíÿ ãÿëáèìèí äÿðäè, Úîøäó, úîøäó, ÷àüëàäû. Ñèìñèç òåëëÿð õÿáÿð âåðäè, Óçóí éîëëàð àüëàäû. Ãàíëû áöñàòëàð ãóðóëäó, ßôãàíèñòàí òîïðàüûíäà. Ýþéäÿ äóðíàëàð âóðóëäó, Øàùèíëÿðèí úàéíàüûíäà. Äöí éåíÿ ãîëëàð àòûëäû, Äàøãûí öììàíëàð äàëûíà. Õÿçðè ãûçëàð ñàòûëäû Èíýèëèñ äÿëëàëûíà. Çÿíúèðëÿíèá ÿñèðëÿð, Äöçÿëäè êàðâàí éîëóíà.

__________ 1 ßôãàíûñòàíäà 1928-úè èëäÿ ìåéäàíà ýÿëÿí áèð ãàðûøûãëûãäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ùàêèìèééÿòè ÿëÿ êå÷èðèá þçöíö êðàë åëàí åäÿí âÿ ñó äàøûéûúûñûíûí îüëó àíëàìûíà ýÿëÿí Áàúà Ñàêà òàõìà àäëû áèð ãóëäóðà.

208

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àë, íèøàíëû ýÿëèíëÿðèí, Òàõûëäû çÿíúèð ãîëóíà. Ãûçëàð àòûá íèøàíûíû, Âèäà åòäè Ùèìàëàéà, Êå÷èá Ùèíäèí öììàíûíû, Ñàòûëäûëàð Àâðîïàéà. Ýþçëÿðèíäÿí éàø äàìëàðêÿí, Äàë ÷åâèðäè Ùèíäÿ, ×èíÿ. Àòëàñëàðû ñàëàìëàðêÿí, Àòûëäûëàð ôåùø è÷èíÿ. Çÿíýèíëÿðèí ãûçäû ãàíû, Ñàðûëäûëàð åùòèðàñà. Îëóðêÿí àëòóí ãóðáàíû, Áîçüóí òåëëÿð áàñäû éàñà. Âÿùøè îéóíëàð ãóðóëäó, Øàíòàíëàðûí ñèíÿñèíäÿ. Ãÿðèá äóðíàëàð âóðóëäó, Ãàðòàëëàðûí ïÿíúÿñèíäÿ. ×ûëüûí òÿðàíÿëÿð ñà÷àí, Ìóñèãèíè äèíëÿäèëÿð. Øÿðãèí ÿñèð ñàòãûíëàðû, Èíëÿäèëÿð, èíëÿäèëÿð... Ãîúà Øÿðã è÷èíè ÷ÿêäè äÿðèíäÿí, Áàõäû ñèíÿñèíäÿ ãàëàí èçëÿðÿ. Ãÿëáèíèí ãûçûë ãàí àõàí éåðèíäÿí, Ñàëàìûí éîëëàäû ÿñèð ãûçëàðà. Ãÿëáèíäÿ ãàéíàøûð êèíëÿð, öñéàíëàð, Îíäà ôûðòûíà âàð, ãàí âàð, öñéàí âàð. Þéëÿ êè, öììàíëàð àòëàéàúàãäûð, Áó äÿðäÿ äþçÿììÿç ïàðòëàéàúàãäûð.

209

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÕÎËÈÃÀÍ Îù, Ñåðáîæà, ìÿí ñÿíè ýþðìÿìèøäèì öçáÿöç, Áàõìàìûøäûì ùàããûíäàí äÿëè ýþé ýþçëÿðèíÿ. Ôÿãÿò ñÿíèí ùÿéàòäà áóðàõäûüûí ãàíëû èç, Ìÿíè àç ãàëäû âóðñóí ìåéõàíà ãûçëàðûíà. Äåðëÿð êè, ÷îõ ñöðöíäöí äóìàíëû øàíòàíëàðäà, Éóìðóüóéëà øèøÿëÿð, ïåéìàíÿëÿð ãûðûëäû. ×îõ ÿéëÿíäèê, ÷îõ ýöëäöê çÿùÿðëè äóõàíëàðäà, Ãÿëáèíäÿêè ãàí âóðàí äàìàðëàðûí éîðóëäó. “Áó ýöí, éàðûí ìÿíè äÿ áàñäûðàðëàð òîïðàüà, Ìÿíèì÷öí áó ùÿéàòûí áèð çþâãö éîõäóð” äåäèí. Þç âàðëûüûíëà äþíäöí ãàí ÷èëÿíìèø éàïðàüà, “Ùÿéàòäà éàøàìàã ùàõ, þëìÿê äÿ ùàõäûð” äåäèí. Ñåðáîæà, ñÿí ñîí ÿñðèí çþâãöíö àíëàìàäàí, Àòûëäûí îðòà ÿñðèí ôÿùøèíÿ, ýèðäàáûíà. È÷äèéèí ïåéìàíÿíèí è÷èíäÿ òèòðÿéÿí ãàí, Ñöðäö ñÿíè åøãèíèí öìèäñèç ñèðàáûíà. Ñàíàðàã áîø, ìÿíàñûç ùÿéàòû áèð úÿùÿííÿì, Äóõàí ýþðöíäö ñàíà áàñäûüûí ùÿð ýþçÿë éåð. Ñàðûëäû ñÿíÿòèíÿ áèð ñöðö ñîíñóç ÿëÿì, Äàìëàäû äàìëà-äàìëà ìèñðàëàðûíäàí çÿùÿð. Äåéèðëÿð êè, ÷îõ ýÿçäèí Ïàðèñ øàíòàíëàðûíäà, Ãóúàãëàäûí ñàðûøûí ýþçëö ôàùèøÿëÿðè. Ñöðöíäöí Àâðîïàíûí âÿùøè äóõàíëàðûíäà, Îíóí÷öíìö, Ñåðáîæà, õîøëàìàäûí áó éåðè? Áÿéÿíìÿäèíìè éîõñà áèçèì áó ãóðäóüóìóç, Éåíè úîøãóí âÿ äàøãûí ÷è÷ÿêëÿíÿí ùÿéàòû? Îíóí÷öíìè ýÿí÷ èêÿí òÿãèá åòäèí ìåìàòû? Áàõ, èíäè ãàíàäëàðû öñòöíäÿ äóðäóüóìóç, Ùÿéàòûí çþâãö èíúÿ, òÿðÿííöìëÿðè øàãðàã, 210

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ùÿéàòäà ùÿð ÷è÷ÿêäÿí áèð çþâã àëûá éàøàìàã, ßí áþéöê âÿ ÿí ýþçÿë áèð äèëÿê îëñà ýÿðÿê! Éàäûíäàìû ñÿí þçöí ñþéëÿéèðäèí áèð çàìàí, Äîüðóäàí äà, Ñåðáîæà, õîëèãàíñàí, õîëèãàí...

211

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÄßÒ ÁÀÒÀÃËÛÜÛÍÄÀ Ùåé ãîúà äàüëàð, ùåé, ÿñèðëÿð áîéó Ñèíÿíäÿ ùþêìöíö ñöðöá ýÿëÿí î: “Àäÿòèí ÷ûõûëìàç áàòàãëûüûíà Éöçëÿðúÿ ãóðáàíëàð âåðäèì” äåñÿí àç; Èíäè äÿ ñÿí ìÿíè ýÿë äèíëÿ áèð àç... Ýÿðàé êÿíä è÷èíäÿ èýèä, äÿéÿðëè Ýÿíú áèð íàõûð÷ûéäû, àëûíû òÿðëè. Ýöíäöçëÿð äóðàüû äÿðÿéäè, äàüäû; Ýÿçäèéè éåðëÿð ÷þëäö, îòëàãäû. Êÿíäèí îòàðûðäû ìàëûí-ãàðàñûí, Ãàçàíûðäû ýöíäÿ çÿùìÿò ïàðàñûí. Éàëíûç áèð ãîúàëìûø àíàñû âàðäû, Îíóíëà áèðëèêäÿ ðàùàò éàøàðäû. Áàõûá éàä ÿëëÿðÿ ÷ÿêìÿçäè ìèííÿò, ßëëÿðè áÿñëÿðäè çÿùìÿòÿ ùþðìÿò. ßéíèíäÿ áèð úûíäûð ýåéìÿäè, àíúàã Ýþçëÿðè ãàðàéäû, ãàøëàðû îéíàã. Ùÿð àõøàì äþíÿðêÿí íàõûð áóëàüà, Îíóí÷öí ñó òþêöá ãûçëàð éàëàüà, Íàõûð ñóëàíàðêÿí êþìÿê åäÿðäè, Þìðö áåëÿëèêëÿ êå÷èá ýåäÿðäè.

ÛÛ Êÿíäèí ãûçëàðûíäàí ýþçÿë Ðåéùàíàò Áþöéöéöá ÷àòìûøäû îí áåø éàøûíà; Öçöíäÿ áÿëèðÿí ãàéíàð áèð ùÿéàò. Ùÿð àõøàì ÷ûõàðäû áóëàã áàøûíà. Î áÿëêÿ ñåâìèøäè îíó äÿðèíäÿí, Îéíàìûøäû úîøãóí ãÿëáè éåðèíäÿí. Ýþçëÿðè äàëäûãúà îíóí ýþçöíÿ, Áÿçÿí óòàíàðäû, áÿçÿí ýöëÿðäè.

212

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ýèçëè áèð ñåâýèíèí äöøöá èçèíÿ, Êþíëöíäÿ úîøàðäû êÿäÿðè, äÿðäè. Î áÿçÿí è÷èíäÿí áàéûëûð êèìè, Ñàïäûðûðäû îíó ïÿê àçüûí ùàëëàð. Áÿçÿí äÿ óéüóäàí àéûëûð êèìè, Îéíàðäû ôèêðèíäÿ äöðëö õÿéàëëàð. Ýèçëè, àíëàøûëìàç áèð ùèñëÿ äöøêöí Åøãè ýÿëìÿäÿéäè ãÿëáèíÿ öñòöí. Çàòÿí áó ñåâèëèá ñåâìÿ àäÿòè, Áèçèì ãûçëàðìûçäà áèð àçàð îëìóø; Ýþðäöìö ñåâÿúÿê, ÿí íÿùàéÿòè, Éàëíûç ýþç éàøëàðû, áèð äÿ ÷ûðïûíûø.

ÛÛÛ Ýÿðàé äà áèð àõøàì îíó ýèçëèúÿ, Ñöçÿðêÿí äóéìóøäó ãÿëáèíèí èíúÿ Òåëèíäÿ áèð åøãèí ÷ûðïûíäûüûíû; Ñàðìûøäû ãÿëáèíè ÿëÿì éûüûíû. Áó èêè ñåâäàëû; áèð îüëàí, áèð ãûç, Àõøàìëàð ýþðöøöð áóëàãäà éàëíûç. Ýÿðàé, Ðåéùàíàòäàí ÷îõ óòàíûðäû, Ðåéùàíàò ãÿëáèíäÿí áÿëêÿ éàíûðäû. Ñåâäèì äåìÿìèøëÿðñÿ áèð-áèðèíÿ, Ýþçëÿðè øàùèääè ñåâýèëÿðèíÿ. Ýÿðàé÷öí ýåíèøäè ÷þë, ÷ÿìÿí, äÿðÿ, Òÿêëèêäÿ ñþéëÿðäè: “Îíóíäóð êþíëöì”. Ðåéùàíàò ýþçëÿðèí äèêÿðêÿí éåðÿ, Äåðäè: “Àéðûëûãäàí éàõøûäûð þëöì”. Óéüóéà äàëìàäàí áöòöí áèð ýåúÿ Èêè ýÿíú öðÿêäÿí äåðäè ýèçëèúÿ: “Áèçè ãîâóøäóðñóí áþéöê éàðàäàí Áåëÿëèêëÿ êå÷äè áèð èë àðàäàí”.

213

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Û Þìÿð áó êÿíääÿ áèð øÿùÿðëè òàúèð Îüëóéäó, ýÿëìèøäè êè, åòñèí àëâåð. Î áèð øûã ýåéèìëè, èíúÿ, ñàðûøûí, Áÿçèêëè áèð øÿùÿð ýÿíúèíÿ éàõûí, Áèð ìîäà òàõûíìûø, ýþçëÿðè îéíàã; Ãûçëàðà ñåâèìëè ýþðöíìÿê ö÷öí Áàðìàüûíäà ãûçûë öçöéö ïàðëàã. Î òà ÿñêèäÿí äÿ øÿùÿðäÿ, àäëû Ãûçëàðûí åøãèéëÿ îëìóø ãàíàäëû. Ùÿð àéäà éåíè áèð ñåâýèëè áóëìóø, Ãûçëàðà ýþç àòìàã àäÿòè îëìóø. Î àíúàã áó èíúÿ ñÿíÿòäÿ óñòàä, Î éàëíûç áó éîëäà ãàçàíìûøäû àä. Ùÿð àõøàì ÷ûõàðàã áóëàã áàøûíà, Ñó àëàí ãûçëàðà ýàø-ýþç îéíàòìûø. Ýþðöá Ðåéùàíàòûí äèëáÿð öçöíö, Áÿçÿí ýöëöìñÿìèø, áÿçÿí ñþç àòìûø. Çàòÿí ãûçëàðìûçûí áèð àäÿòè âàð, Áèð ýþç âóðüóñóéëà éåðèíäÿí îéíàð; Ùÿëÿ Ðåéùàíàò êè, áèð êþéëö ãûçû, Ùÿéàò íÿ îëäóüóí áèëìÿçêÿí þçö, Äàäëû òÿñÿââöðàò àðäûíäà ýÿçÿð, Õÿéàëè áèð ùÿéàò è÷èíäÿ öçÿð. Ðåéùàíàò, Ðåéùàíàò, î êè, Ýÿðàéûí Ïåøèíäÿí àéðûëìàç áèð êþëýÿñèéäè. Äÿðÿëÿðäÿ àõûá ýÿëÿí áèð ÷àéûí Äàäëû ñÿñè ñàíêè îíóí ñÿñèéäè. Î êè, ñþç âåðìèøäè îíäàí àéðûëìàç... Ôÿãÿò Þìÿð ÷àïãûí, îëäóãúà êóðíàç. Ïÿðâàíÿ ãÿëáèíäÿí ÷àëìûøäû îíó, ×ûõûëìàç áèð éîëà ñàëìûøäû îíó.

214

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

 Áèð àé êå÷ìÿäÿí ãûç äÿéèøèá áöòöí, Óíóòäó Ýÿðàéûí ýÿíú ìÿùÿááÿòèí. Ýþðÿðêÿí öçöíö ÷åâèðäè éàíà, Ýÿðàéñà, öðÿêäÿí ùÿï éàíà-éàíà Áèëìÿçäè íÿ èìèø áóíóí ñÿáÿáè. Î áÿçÿí äàðûëìûø, áÿçÿí ÿñÿáè, Äàëüàëû áèð äÿíèç êèìè úîøàðäû, Öðÿéèíäÿ ãûçûí åøãè éàøàðäû. Ñþéëÿðäè: “Ðåéùàíàò, ýþçÿë Ðåéùàíàò, Ìÿíÿ èëê ÿâÿëúÿ âåðèá äÿ ùÿéàò, Ñîíðàäàí íå÷öí äå ãûðäûí ñÿí îíó? Ýÿë àíëàò, áóäóðìó, ùÿð åøãèí ñîíó?” Ðåéùàíàò äèíëÿðìè Ýÿðàéû? Éîõ, éîõ; Þìÿðèí áàõûøû àëîâëó áèð îõ Êèìè òàõûëìûøäû îíóí ãÿëáèíÿ. Î, áèð òàúèð îüëó, àììà Ýÿðàé íÿ? Êèìñÿñèç, àðõàñûç, éîõñóë áèð ÷îáàí. Î àðòûã Þìÿðèí ïåøèíÿ äöøìöø, Îíóíëà áèð íå÷ÿ äÿôÿ ýþðöøìöø. Ãàëûí éàðïàãëû áèð ÷èíàð àëòûíäà, Îòóðìóø áèðëèêòÿ èêèñè úîøãóí, ßñèðè îëìóøëàð ýèçëè áèð åøãèí. Þìÿð à÷ìûø îíà þç íèééÿòèíè, Êóðíàçúà àíëàòìûø ìÿùÿááÿòèíè; Äåìèø: “Åâëÿíÿðèç ýÿëÿúÿê èëäÿ, Áèçÿ ùå÷ éàðàøìàç êè÷èê áó åë äÿ, Áó âÿùøè êÿíäëÿðäÿí óçàã áèð éåðÿ Ýåäÿðèê áÿðàáÿð áèçèì øÿùÿðÿ. Ñÿíèíëÿ áèðëèêòÿ ýþçÿë Ðåéùàíàò, Ñöðÿðèç ãàéüûñûç, øàãðàã áèð ùÿéàò...” Áó ñþçëÿðäÿí éàçûã ãûç ýÿëìèø úàíà, Àòûëìûø Þìÿðèí õûð÷ûí ãîéíóíà. Î ýåúÿ ãàðàíëûã ÷èíàð àëòûíäà, 215

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Úîøàðàã ñàðûëìûø èêè ñåâýèëè, Ñàíêè ùå÷ áèðèíèí éîõ èìèø äèëè. Åùòèðàñ è÷èíäÿ îëàðàã ñÿðõîø, Ðåéùàíàò áàéãûíäû, Þìÿðñÿ áèùóø.

ÂÛ Ðåéùàíàò, î äàùà ÿçÿëêè èíúÿ, Ñåâäàëû ãûç äåéèë, ñîëóá ñàðàëìûø, Ýèçëè áèð ñèðð îíóí ãÿëáèíè éàðìûø. Þìÿðè ùÿð çàìàí éàçûã ýþðöíúÿ, Óòàíûá ýþçöíö éåðÿ äèêÿðäè, Áîéíóíó éåòèìëÿð êèìè áöêÿðäè. Î êå÷ÿí ìþùòÿðèñ ãàðà áèð ýåúÿ, Öçÿðäè ãÿëáèíäÿ îíó ýèçëèúÿ... Áèð ñàáàù Ðåéùàíàò àëäû áèð õÿáÿð, Äåäèëÿð øÿùÿðÿ ãà÷ìûøäûð Þìÿð. Êÿíäëèëÿð áèëìÿäè íÿäèð ñÿáÿáè, Ãûç áèðäÿí áàéûëûá äöøäö ÿñÿáè. Äóéäó êè, àëäàòìûø îíó î âÿùøè, Î äàäëû íÿüìÿëÿð, äàäëû óìóäëàð, Éàëíûç åòìÿê ö÷öí î ÷èðêèí èøè Äîüðóäàí äà îíó àëäàòìûøäû î, Çþâãöíö àëìàã÷öí ãóðìóøäó òóçàã, Ñîíðàäàí ãà÷ìûøäû øÿùÿðäÿí óçàã. Áèëìÿäÿí íÿ èìèø ùþêìö, ÿçÿëè, Ñîëäó ýöíäÿí-ýöíÿ î êþé ýþçÿëè. Êå÷äè ýöíëÿð-àéëàð, î áèð ýöí éåíÿ Áóëàãäà ðàñò ýÿëäè èëê ñåâäèéèíÿ... Éåíèäÿí î ñåâýè ãÿëáèíÿ äöøäö, Éåíèäÿí îíóíëà áèð äÿ ýþðöøäö. Ýÿðàé äà ýþçàëòû ñöçÿðäè îíó, ßñêè áèð õàòèðàò öçÿðäè îíó. Áÿëêÿ äÿ ñåâèðäè î Ðåéùàíàòû, Îíóíëà êå÷èðìÿê èñòÿð ùÿéàòû...

216

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÂÛÛ Áó ýåúÿ Ðåéùàíàò áàøûíäà äóâàã, Ñåâäèéè Ýÿðàéà îëàúàã ýÿëèí. Çèôàôû àíäûðàí áÿçÿêëè îòàã, Äîëìóøäó êÿíääÿêè ãàäûí, ãûçëàðëà. Àõøàìäàí ÷àëûíàí ÷àëüûíûí ñÿñè, Ãûçëàðûí î øàãðàã èíúÿ íÿüìÿñè, Úîøóá éàéûëìûøäû áöòöí ÿòðàôà... Àðòûã ùàçûðëàíûð ýÿëèí çèôàôà, ×àòàúàãäû Ýÿðàé þç ñåâäèéèíÿ, Ðåéùàíàòûí ãÿëáèíè ýèçëè áèð èéíÿ, Çÿùÿðëè áèð èéíÿ, äÿëèá öçÿðäè, Áàøûíäà ãàðà áèð ãîðõó ýÿçÿðäè. Ýåúÿ êå÷ìèø, àðòûã ÷àëüû áèòìèøäè, Îòàãäàí ÷ÿêèëèá ùàìû ýåòìèøäè. Éàëíûç éåíýÿ ãàðû ãàïûäà äóðìóø, Î, áèð òöëêö êèìè, ïóñóíó ãóðìóø. Ýþçëÿðäè àäÿòèí ãàíëû ìÿíäèëèí1. Ýÿðàé àääûì-àääûì éàõûíëàøàðàã, Âåðìÿê èñòÿéèðäè ÿëèíÿ ÿëèí, Äóâàüûí àëòûíäàí çàâàëëû ýÿëèí, Ãÿëáèíäÿ ãîðõóíóí ÷àðïàí ãàíàäû, Ýþçöíäÿ àäÿòèí ãàíóíó ãàòû... Ýþçëÿðèíäÿí àõàí î àëîâëó éàø, Äóâàüû èñëàíûð ùÿï éàâàø-éàâàø. Èíäè âàðëûüéëà î òèòðÿéèðäè, “Áàüûøëà, Ýÿðàéûì, ìÿíè! — äåéèðäè, — Ìÿí ñÿíèí åøãèíÿ åòäèì õÿéàíÿò, Ôÿãÿò ýöíàùñûçàì, ñÿí ìÿíè ÿôâ åò!” Ýÿðàé øàøûðìûøäû, ýþçëÿðè ãûçüûí, __________ 1 Ì ÿ í ä è ë — éàéëûã

217

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Òöêëÿðè öðïÿðìèø, áàøûíäà àçüûí Áèð íàìóñ àòÿøè àëîâëàíûðäû, Ãÿëáèíäÿ äÿðèí áèð åøã éàíûðäû. Î ãûçû äöíéàëàð ãÿäÿð ñåâÿð äÿ, Èíäè î ÷ÿêñèíìè íàìóñà ïÿðäÿ? Åòñèíìè àäÿòè åøãèíÿ ãóðáàí? Éîõñà ýþçëÿñèíìè èñìÿòè, øàíû? Âåðñèí ñåâäèéèíèí ìÿùâèíÿ ôÿðìàí? À÷ûëìûø î ýöíäÿ ÷ûëüûí áèð äÿðÿ, Áàõäû áåëèíäÿêè ýöìöø õÿíúÿðÿ. Áàøûíäà ãàðà áèð êàáóñ äîëàøäû, Ãÿëáèíäÿ äàüëàðûí íàìóñó úîøäó. ×åâðèëäè áàøûíà áöòöí áèð îòàã, Àäÿòèí ùþêìöíö ìöòëÿã éàïàúàã. Áèð àí ùöúöì åäèá àëäû ãàé÷ûíû, Êÿñäè ÷ûðïûíàðàã ãûçûí ñà÷ûíû. “Àë! — äåäè, — ýåò, ñÿíÿ îëñóí ùÿäèééÿ, Áèð äàùà íàìóñëó áèð ãûçàì äåéÿ, Þéöíìÿ ñÿí áèçèì ãîúà äàüëàðäà”.

ÂÛÛÛ Àðòûã éàâàø-éàâàø ïÿê óçàãëàðäà, Áóëóäëàð àðäûíäàí áàõàí ñîëüóí àé Åíÿðäè äóìàíëû äàüëàðà ñàðû... Ðåéùàíàò ÿëèíäÿ êÿñèëìèø ñà÷û, Êå÷ÿðÿê ÷ûëüûíúà ìÿõìÿð éàìàúû, ×ûõàðàã î ñèâðè äèê ãàéàëàðû, Äóðäó áàø äþíäÿðÿí áèð äèêèí öñòÿ! Ýþéäÿêè óëäóçëàð ùÿï äÿñòÿ-äÿñòÿ, Îíà ýþç ãûðïàðàã ýþçäÿí îëóðäó, Ýåò-ýåäÿ î ãàðà ýåúÿ ñîëóðäó. Óçàãäàí éàâàøúà äàí éåðè ñþêöð, Ñàðûð öôöãëÿðè áÿéàç áèð ïÿðäÿ. Äîüàúàã áèð ýöíÿø íóðóíó òþêöð, 218

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Äÿðèí áèð ñÿññèçëèê âàð äÿðÿëÿðäÿ. Éàëíûç ìèíàðÿäÿí èõòèéàð áèð êÿñ Ñÿñëÿíèðäè: “Ëàèëàùÿ Èëëàëëàù...” Äàüëàðûí è÷èíäÿ áîüóëàí áó ñÿñ, Ãûçûí ãóëàüûíà ÿêñ åòäèðèð àù. Ðåéùàíàò áóðàäà äèíëÿðäè îíó “Ó÷! -äåäè, -àäÿòèí êóðíàç Àëëàùû, Áàõ áóäóð, î âÿùøè ùþêìöíöí ñîíó...” Ýþç éóìóá þçöíö ó÷ðóìà àòäû, Áîüóã áèð ñÿñ ãîïóá éåíÿ äÿ áàòäû. Åøèäèëìÿç îëäó íÿ ñÿñ, íÿ áèð àù, Éàëíûç éåíÿ “Ëàèëàùÿ Èëëàëëàù!” Ñÿñëÿðè éöêñÿëèð ñàüûð ýþéëÿðÿ.

ÛÕ Àðòûã óéüóñóíäàí îéàíìûø äÿðÿ, Àëìûøäû ãîéíóíà éåíè áèð ãóðáàí. Ðåéùàíàò ñÿðèëìèø, ëàõòà-ëàõòà ãàí Àõàðàã áîéàìûø õûðäà äàøëàðû. Ïàð÷àëàíìûø âöúóä, áþëöíìöø éàðû; Ãàëìûø áàðìàüûíäà ãûçûë öçöêëÿð, ßëèíäÿ êÿñèëìèø ãàíëû ùþðöêëÿð... Ùåé ãîúà äàüëàð, ùåé, ÿñèðëÿð áîéó, Ñèíÿíäÿ ùþêìöíö ñöðöá ýÿëÿí î: “Àäÿòèí ÷ûõûëìàç áàòàãëûüûíà Éöçëÿðúÿ ãóðáàíëàð âåðäèí” äåñÿì àç; Àðòûã áó ýöí ñÿíÿ îíëàð éàðàìàç. Àò, î âÿùøè ÷ûëüûí àäÿòëÿðè àò, Éåíè áèð äþâð, éåíè áèð âàðëûã éàðàò. Ãîé áîüóëñóí “Ëàèëàùÿ Èëëàëëàù...” Ãîé êå÷ñèí éåðëÿðÿ éîõ îëàí Àëëàù! Ìàùà÷ãàëà, 1929

219

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÎÜÓËÌÀÉÀÍ ÁÈÐ ÑßÑ Äàüûñòàíäàí àíàìà ìÿêòóá

Äåéèðëÿð ìÿíÿ êè, éåíÿ ùÿð àõøàì, Î òèòðÿê ÿëëÿðèí ðàçè-íèéàçäà. Áèëèðÿì éîëóìó ýþçëÿäèéèíè, Ìÿí ýÿëÿ áèëìÿäèì ñÿíÿ áó éàç äà... Äåéèðëÿð ùÿð ñàáàù àëíûí ìþùöðäÿ, Ýåíÿ éàëâàðûðñàí Ðÿñóëèëëàùà... Áèð øåé óììàéûá áó äèëñèç äÿùèðäÿ, Öìèä áàüëàìûøàì áþéöê Àëëàùà... Áàõûðñàí äàèìà ñàüûð ýþéëÿðÿ, Äÿðäè äÿðäèí êèìè àüûð ýþéëÿðÿ. Áÿçÿí ãóëàã âåðèá ÿçàí ñÿñèíÿ, Äÿéèøèð áöñáöòöí î áÿòáÿíèçèí, Öç òóòóá ìÿñúèäèí ìèíàðÿñèíÿ Êþùíÿ ñÿúäÿýàùäà áöêöëöð äèçèí... ßêñ åäÿð ìåùðàáà ñþíöê áèð íèäà, Úàí âåðèá äóðóðñàí äöøäöýöí îäà. Áÿçÿí öç ÷åâèðèá ãàðà Êÿáÿéÿ, Îõóðñàí ÿñðèíèí ñîí äóàñûíû. Áÿëêÿ äÿ êå÷ÿí ýöí äþíÿúÿê äåéÿ, Óíóòìàçñàí îíóí ÿëâèäàñûíû. Ãàøëàðûí àëòûíäàí áàõûá Øèìàëà, Àüëàðñàí éóðäóíóí äöøäöéö ùàëà... Áÿçÿí êèïðèéèíäÿí èêè äàìëà éàø, ×ûõàðñàí î òîçëó éîëëàð öñòöíÿ. Ãÿëáèíäÿ ÷ûðïûíàð ýèçëè áèð òÿëàø, Äåðëÿð êè, áèð äóà îõóðñàí ìÿíÿ, Òèòðÿê äîäàãëàðëà ìÿíè àíàðñàí, Éàíàðñàí, éàíàðñàí, àíà, éàíàðñàí...

220

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ëàêèí ìÿíèì äöøäöéöì ôûðòûíàëàð, áîðàíëàð, Ìåùðàáëàðäà ÿêñ åäÿí äóàëàðäàí íÿ àíëàð? ßñðëÿðëÿ èçëÿíÿí î ãàðàíëûã, ÿñêè éîë, ×ûõàðìàäû áèçëÿðè áèð íèúàòà, ÿìèí îë. Íÿ ÷ûõäû òöðáÿñèíäÿí òàïûíäûüûí ìÿáÿäèí? Ìÿí àíëàìàã èñòÿìÿì íÿ ìÿçùÿá, íÿ éîë, íÿ äèí, Ìÿíèì éàëíûç öìèäèì Òöðê ãÿëáè, èðàäÿñè, Ìÿíèì éàëíûç äóéäóüóì ìèëëÿòèìèí ùàãã ñÿñè. Ìÿí éàëíûç èìàí åòäèì ãîëëàðûìûí çîðîíà, Áó çîð ìÿíè ãóðòàðûá, ÷ûõàðàúàã éàðûíà Äàüëàðû òèòðÿäèðêÿí ãÿëáèìèí äàøàí êèíè, Åù, ñÿí êè, áèëìÿçñÿí áó ýÿíú ãÿëáèìäÿêèíè... Ìÿí àòìûøàì î êþùíÿ, ÿñêè ýþðêöìö, àíà, Äèíëÿñÿíÿ óçàãäàí úîøàí òöðêöìö, àíà!

Ìÿíèì òöðêöì: Àøèãÿì, úèñìèì ÿýÿð áóçëó úÿùÿííÿìäÿ éàíà, Äàøûìàç ãîðõóëó äàüëàð áó òöêÿíìÿç éàñûìû... Ýþð ìÿëÿêëÿð âåðÿëÿð úÿííÿòè-ÿëàéû ìàíà, Ñþéëÿðÿì: èñòÿìÿì îë úÿííÿòè, âåð Ãàôãàçûìû! Ãàôãàñûí åøãè áöòöí çÿð äîëó äöíéàéà äÿýÿð, Äåñÿëÿð éóðäó óíóò, àë “Éåíè äöíéà”éû1 ÿýÿð Ñþéëÿðÿì, åøãèìè âåð, ùàããûìû âåð, éóðäóìó âåð, Äèíëÿñèí ãîé áöòöí àëÿì áó áîüóëìàç ñÿñèìè! Øàìèëãàëà, 1930

__________ 1 “Éåíè äöíéà” äåäèêäÿ, øàèð êîììóíèçìè íÿçÿðäÿ òóòóð.

221

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÄÀÜÛÑÒÀÍ ÃÛÇÛ Ãîúàìàí äàüëàðûí ýþáÿéèíäÿ øÿí, Áèð àóë, ÿòðàôû äàü, äÿðÿ, ýöëøÿí. Àëòûíäà ïÿê ñÿðèí áóëàãëàð ãàéíàð, Öñòöíäÿ ùÿð çàìàí äóìàíëàð îéíàð. Òà ÿñêèäÿí áÿðè áó ýþçÿë òîïðàã, Çÿùìÿòèí òÿðèëÿ ðÿíýÿ áîéàíìûø, Äöøöá, ùèñëè, òîçëó øÿùÿðäÿí óçàã, Àðõàñûí äàüëàðà âåðèá äàéàíìûø. Ùÿð àõøàì ãîúàëàð äþâðÿ âóðàðàã, Îòóðóá áèð êè÷èê ìÿñúèä éàíûíäà. Ìåéäàíäà èýèäëÿð ýöëöøöð øàãðàã, Ýöìöø õÿíúÿðëÿðè îéíàð ãûíûíäà. Øÿí ãûçëàð ÷èéíèíäÿ ùÿðÿ áèð ñÿùÿíý, Åíÿðëÿð úûüûðäàí ùÿï äÿñòÿ-äÿñòÿ. Ýöë äîäàãëàðûíäà ùÿçèí áèð àùÿíý, Ãîíàðëàð ãàéíàøàí áóëàüûí öñòÿ. Áèðè òåç ýèçëèúÿ êÿñèá ïóñóéó, Îâóúëàéûá àòàð ãûçëàðà ñóéó. Ãîïàð ãÿùãÿùÿëÿð, èíúÿ ýöëöøëÿð, Áó ñÿñëÿð ìåøÿíèí ãÿëáèíè äèøëÿð. Äþíÿðêÿí î ðÿíýèí äÿñòÿ áóëàãäàí, Íèøàíëûëàð áèð àç ýèçëÿð öçöíö. Úàâàíëàð ýèçëèúÿ áàõûá óçàãäàí, Ùÿð êÿñ þç ýöëöíÿ ãûðïàð ýþçöíö. Ñÿñëÿíèðëÿð: “Ãûçëàð, ãûçëàð, à ãûçëàð Ãà÷ìàéûí ñèç áèçäÿí óçàüà ãûçëàð!” Áèð ÷îõó è÷èíäÿí áàéûëûá ýöëÿð, Þçöíö åøã ö÷öí éàðàíìûø áèëÿð. ÛÛ Åë÷èí áó ãûçëàðûí è÷èíäÿ òÿêäè, Ñà÷ëàðû ñûðìàëû, ñàíêè èïÿêäè; Êþíëöíäÿ ùÿëÿ éåð âåðìÿìèø åøãÿ, Îíóí áÿñëÿäèéè ñåâýèñè áàøãà.

222

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áàøãà áèð äöøöíúÿ îíó öçÿðäè, Îíóí ñåâäèéè éåð áàøãà áèð éåðäè. Åøèòìèøäè áóðäàí óçàã Äÿðáÿíäèí Ãîéíóíäà áèð “Ãûçûëýöë” áàü÷àñû âàð. Îðäà ùÿð øÿùÿðèí, ùÿð áþéöê êÿíäèí, Îüëàí-ãûçëàðûíäàí åë áàü÷àñû âàð. Î éåðëÿðäÿ äîüàí èðôàí óëäóçó, À÷àð íóð èëÿ ùÿð éóìóëàí ýþçö, Îðàäàí éöêñÿëÿí î øàãðàã ñÿñëÿð, Äóìàíëû äàüëàðäà ãàëàíû ñÿñëÿð. Åë÷èí äöøöíöðäö ùÿð çàìàí áóíó, Ôÿãÿò áèëìÿçäè êè, íÿ îëàð ñîíó. Éîëëàðà áàõìàãäàí ýþçëÿðè ñîëüóí, Ùÿð çàìàí ôèêèðëè, ùÿð çàìàí äàëüûí. Î Äÿðáÿíäÿ ýåäÿ áèëÿúÿêìèéäè? Îíëàðëà áèðëèêäÿ ýöëÿúÿêìèéäè? Éîõñà ãàëàúàãìû éàëíûç áó éåðäÿ, Äöøÿúÿêìè åëèí äöøäöéö äÿðäÿ. Î èñòÿð ýöëäöðñöí åëèí öçöíö, Ôÿãÿò åë ñóñäóðóð îíóí þçöíö. Åë÷èíèí àòàñû àóëäà Õîúà, Õîúàëàð éàíûíäà øþùðÿòè âàðäû. Îíóí÷öí “äàüëàðûí ãàíóíó” óúà, Îíóí÷öí êå÷ìèøèí ãèéìÿòè âàðäû. “Êþëýÿëÿð ÿñð”èíè õàòûðëàðäû î. Àëíûíûí ãöðóðëó ãûðûøûãëûüû, Áó ýöíêö çàìàíäàí äöøÿíäÿ ñþùáÿò, Î àíëàìàéûðäû áó ãàðûøûãëûüû. Ñþéëÿðäè ãîúàëàð: “Àé êå÷ÿí çàìàí, Ñÿíÿ ÷àòìàç ýöíö ýöíÿ úàëàñàí”. Îíóí÷öí äàüëàðûí ùÿëÿ ÷îõ éåðè, Ãàëìûøäû áó “äÿìèð àõûí”äàí ýåðè. Åë÷èí äöøöíöðäö ýåúÿ-ýöíäöçö, Ãÿëáè à÷ûëìàçäû, ýöëìÿçäè öçö.

223

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÛÛÛ Àóëäà úàâàíëàð è÷èíäÿí áèðè, Ýöìöø êÿìÿðèíäÿ ïîëàä õÿíúÿðè, Ñåâäàëû áèð èýèä Òåìèðõàí àäëû Åë÷èíèí åøãèëÿ îëìóø ãàíàäëû; Ôÿãÿò ãûç îíà áèð äÿôÿ ýöëìÿìèø, Î åøãèí ùÿääèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿìèø. Ýþíäÿðìèø ÿìèñèí Åë÷èíÿ åë÷è, ßìèñè õîúàëàð è÷èíäÿ äèë÷è; ßëèëÿ îõøàéá ñàããàëûí, áûüûí, Áàøëàìûø òÿðèôÿ ãàðäàøû îüëóí: “Òåìèõàí àóëäà àäëû áèð èýèä, Î ùÿð áèð çàìàíäà äöøìÿíè éåíìèø Äàüëàðûí íàìóñó îíà ýöâÿíìèø; Õîúà Òåìèðõàíäàí ãûç ÿñèðýÿìÿ, Áèð ãûç áèð îüëàíûí, âåðÿìÿì äåìÿ!” Åë÷èíèí àòàñû áèðàç äöøöíìöø: “500 âåðñÿíèç, ãûç ñèçèíäèð” äåìèø. ßë-ÿëÿ âåðÿðÿê èêè èõòèéàð Äåìèø: “Ùÿð èêèñè îëñóí áÿõòèéàð”. Ãûç áàøãà áèð ùèññÿ áÿñëÿðêÿí ùþðìÿò, Îíäàí ñîðóëìàäàí êÿñèëìèø ãèéìÿò. Î èíäè þçöíäÿí õÿáÿðñèç ñàòãûí, Ýþçëÿðè éîëëàðäà, ãàøëàðû ÷àòãûí. Ãÿëáèíäÿ ÷àðïûøûá äóðàí äèëÿêëÿð, Ùÿð çàìàí óçàãäàí áèðèíè áÿêëÿð. Û Áèð àõøàìäû éåíÿ Åë÷èí áóëàãäàí Äþíÿðêÿí ãûçëàðäàí ýåðè ãàëìûøäû, Ýþçëÿðè äóìàíëû, ôèêðÿ äàëìûøäû. Áèðäÿí ñàíêè îíó áèð ñÿñ óçàãäàí ×àüûðäû, î äóðóá áàõäû, íÿäÿíñÿ Ñÿñ âåðìÿê èñòÿäè î ýÿëÿí ñÿñÿ.

224

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãÿëáè ñàíêè îíà: “éîëà áàõ” äåäè, “Àóëà ýÿëÿí êèì îëàúàã?” äåäè. Ýÿëÿí áèð éîë÷óéäó, ÿëèíäÿ ÷àíòà, Óçàãäàí ýþðöíúÿ ãûçà ñÿñëÿíìèø: “Áó éåðäÿí áèð õÿáÿð ñîðàðàì” äåìèø. Ãûç îíó ýþðöíúÿ øàøûðûá äóðäó, Ãÿëáèíäÿ àíè áèð ÷ûðïûíòû âóðäó. Éîë÷ó éàõûíëàøäû: “Áàúûì äóð”, äåäè, “Ãàðàíëûã ÷þêöð, áàõ, àõøàìäûð, äåäè, ×îõ éîðóëäóì, ðàùàò îëìàã èñòÿðÿì, Áó éåðäÿ áó ãÿäÿð ãàëìàã èñòÿðÿì. Àóëäà ãàëìàã÷öí áèð éåð âàðìû êè, Ïàðàñûí âåðìÿêëÿ áèð éà èêè ýöí Ðàùàò áóëàéûì”. Ãûç ýöëöìñÿäè: “Áèç ïàðàñûç ãîíàã ñåâÿíèç; Ýÿë ýåäÿëèì áèçÿ” äåäè. “Éåðèíèç âàðìû, Ãàëìàãäàí àòàíûç ðàçû îëàðìû?” “Êèì åâÿ áèð ãîíàã ýÿòèðñÿ áèçäÿ, Îíóí ùÿð çàìàí äà éåðè ýþç öñòÿ”. Åë÷èí äöøäö ãàáàã, éîë÷ó àðäûíà, Éàçûã ãûç óòàíäû êè, ñîðñóí îíà: Íåðÿäÿí ýÿëèðìèø, íåðÿéÿ ýåäèð, Áåëÿ éîëúóëóãäàí ìÿãñÿäè íÿäèð? Ôÿãÿò ýþðêÿìèíäÿí áèëìèøäè êè î, Áó åëëÿðäÿí óçàã áèð åëèí îüëó. Ýÿëäèëÿð, ÷àòäûëàð, ãàïû þíöíäÿ, Àòàñû äóðìóøäó ïèëëÿ éàíûíäà. “Áèð ãîíàã ýÿòèðäèì, àòàúàí, ñàíà!” Àòàñû òåç ãàëõûá, ÿë âåðäè îíà: “Ìÿðùàáà, ìÿðùàáà, õîø ýÿëäèí áèçÿ”. “Ìÿðùàáà àòàúàí”. “Áóéóð åâìèçÿ”.

225

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áèðëèêäÿ ÷ûõäûëàð äàø ïèëëÿëÿðäÿí, Êå÷äèëÿð áèð êè÷èê ýþçÿë äàõìàéà. Éîë÷ó ÷îõ éîðüóíäó, î ýöí ñÿùÿðäÿí, Àõøàì îëóíúàéà ãÿäÿð ùÿï éàéà Éîë ýÿëìèøäè, öñòö-áàøû òîç-òîïðàã. Ãîúà ÷àíòàñûíû ÿëäÿí àëàðàã ×àüûðäû: “Ýÿë ãûçûì, ùàðäàñàí Åë÷èí? Ùàéäè àéðàí ýÿòèð ãîíàüìûç ö÷öí. Ýÿë, ãûçûì, ýåúèêìÿ!” “Éîðüóíñóíóç ïÿê!” Éîë÷ó õÿôèô-õÿôèô ýöëöìñÿéÿðÿê, “Áÿëè, ÷îõ éîðüóíàì”. “ßúÿá íåðÿäÿí?” “Äÿðáÿíääÿí ÷ûõàëû ö÷ ýöí îëäó ìÿí, Ñèçèí áó éåðëÿðè ýþðÿéèì äåéÿ, ×ûõäûì èêè àéëûã áèð ýÿçèíòèéÿ. Áóðäà äàüëàð óúà, äÿðÿëÿð äÿðèí, Éàé ôÿñëè áó éåðäÿ íÿ ãÿäÿð ñÿðèí. Èñòèäÿí ãà÷àðàã äàüà ÷ûõàíëàð, Áó éåðèí áèð úÿííÿò îëäóüóí àíëàð. Ùÿëÿ áó àõøàìëàð, äèëáÿð ýåúÿëÿð, Éîë÷óëàð éîëëàðäà ãàëûá ýåúÿëÿð...” Õîúàíûí ãöðóðó áèð àí òèòðÿäè, Ýÿëäè ýþçëÿðèíÿ î êå÷ÿí ùÿéàò. Úàíëàíäû çåùíèíäÿ ìèí áèð õàòèðàò: “Ùåé, áó äàüëàð ãîúà äàüëàðäûð” äåäè. Þëÿí áèð øþùðÿòëÿ þéöíöá äóðäó, Ñîíðà éîë÷óíóí êèì îëäóüóí ñîðäó. Î áèð ìöÿëëèìäè, àäû Õàñïîëàä, Îéíàã ýþçëÿðèíäÿ ãàéíàð áèð ùÿéàò. “Àù, ìöÿëëèì” äåéÿ Åë÷èí èíëÿäè, Ãàïûíûí àðäûíäàí îíó äèíëÿäè. Ãÿëáèíäÿ úàíëàíäû óìóäó éåíÿ.

226

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ñàðûëäû ýèçëè áèð îäëó ãàíàäà. Úàí ýÿëäè þìðöíöí ÷è÷ÿêëÿðèíÿ, Áàõäû äÿðèí-äÿðèí î Õàñïîëàäà... Õàñïîëàä äÿðäèíè áþëñÿéäè éàðû, Âåðèëñÿ, Äÿðáÿíäÿ ýåòìÿê ãÿðàðû, Ýåúÿíè ýöíäöçÿ áèð àí ãàòàðäû, Î “ãûçûë áàü÷à”éà ýåäèá ÷àòàðäû. Éåòÿðäè ãÿëáèíèí äèëÿêëÿðèíÿ, Ýöëÿðäè ùÿéàòûí ÷è÷ÿêëÿðèíÿ.  Ýþéëÿðèí öçöíäÿ óëäóçëó ÷àðøàô, Ñûéðûëäû éàâàøúà, äàí éåðè ñþêäö. Ñàáàùûí î òÿìèç, àéíà êèìè ñàô, ×þùðÿñè ýþðöíäö, íóðóíó òþêäö. Ñÿùÿðèí à÷ûíúà øÿí äîäàãëàðû, Ñàðäû àü äóìàíëàð óúà äàüëàðû. Òþêìÿéÿ íóðóíó áó ýþçÿë åëÿ, Áöðöíöá ãûçûëäàí çÿððèí áèð òöëÿ. Äèëáÿð ýöíÿø äÿ áîé àòìàã èñòÿðäè, Äöíéàéà èøâÿëÿð ñàòìàø èñòÿðäè. Åë÷èí îéàíìûøäû áó ñàáàù åðêÿí, Áÿëêÿ äÿ áó ýåúÿ éàòìàìûøäû î. Äöí Ïîëàä ìöÿëëèì îëäóüóí äÿðêÿí, Åë÷èíèí ýþçöíÿ ýèðÿðìè óéüó? Ñþéëÿðäè: “Ýåúÿëÿð, øàøãûí ýåúÿëÿð, Êþíëöìöí àðçóñó, äàøãûí ýåúÿëÿð, Áþëìÿéÿ äÿðäèìè áèð åø èñòÿðÿì, Èðôàíäàí äîüàí áèð ýöíÿø èñòÿðÿì”. Ýåúÿ äÿ áöðöíöá þç ïÿðäÿñèíÿ, Ñÿñ âåðìÿçäè îíóí äÿðèí ñÿñèíÿ. Ýåúÿëÿð àíëàìàç áó ýþçÿë ãûçû, Î éàëíûç ýþçëÿðäè íóðëó ýöíäöçö.

227

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÂÛ Ñÿùÿð ÷àéäàí ñîíðà ãàëõûá àéàüà, Áèðëèêäÿ ùÿð ö÷ö ýåòäèëÿð áàüà. Áèð àç ýÿçèøäèëÿð, ñþùáÿòëÿøÿðÿê, Ñîíðàäàí èõòèéàð áàøëàäû èøÿ. “Ùåé, îüëóì, áèçëÿðäÿ áàõ áóäóð ïåøÿ, Àü ñà÷ëû-ñàããàëëû, éåòìèø éàøûíäà, Èøëÿéèá äóðóðóã áèð èø áàøûíäà. Áèð îüóë âàðûìäû, àðõàìà êþìÿê, Îíó äà ÷îõ ýþðäö ìÿíÿ áó ôÿëÿê. Êå÷ÿí ãûø âóðìóøäó, áèð õÿíúÿð öñòÿ, Ùÿìÿí áèð õÿíúÿðëÿ äöøäö éåð öñòÿ. Àõäû áóëàã êèìè î ãûçûë ãàíû, Áèð ýöìöø õÿíúÿðèí îëäó ãóðáàíû. Äàùà áèð îüóë éîõ, àëñûí ãàíûíû, Ãàíëûëàð ãóäóðóá åäèð ìÿíÿ íàç, Åë÷èí äÿ áèð ãûçäûð, äþéöø áàúàðìàç, Ùåé äöíéà!” äåéÿðÿê è÷èíè ÷ÿêäè, Åë÷èí áèð àù ÷ÿêèá, áîéíóíó áöêäö. “Õÿíúÿðëÿ þëìÿéÿí èýèäëÿð ÷îõ àç, Ôÿãÿò î äöøìÿíè áóíëàð òàíûìàç. Òàðèõè à÷ñàíûç ùÿï áàøäàí-áàøà, Ñîðñàíûç ùÿð ãàíëû òîïðàüà-äàøà, Áàøëàíûð õÿíúÿðäÿí ìèí áèð øèêàéÿò, Ìèí ãàíëû ìàúÿðà, ãàíëû ùåêàéÿò. Ìèí èýèä úàâàíëàð êþêöñëÿðèíäÿí Âóðóëóá õÿíúÿðëÿ òîïðàãäà éàòìûø, Õÿíúÿðëÿ äàüëàðûí øþùðÿòè áàòìûø”. Õàñïîëàä ãîúàíû ñîðóá äÿðèíäÿí, Ñþéëÿäè: “Àòàúàí, ñÿí îëìà ïåøìàí. Îüëóíóí ãàíûíà ùÿãèãè äöøìàí Î âÿùøè õÿíúÿðäèð, îíó àòìàëû, Áóýöíêö ýÿíúëÿðÿ ùÿï àíëàòìàëû, Î àçüûí äöøìÿíè áåëèíäÿí àòñûí, 228

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ôÿíä ö÷öí àüëûíû õÿíúÿð éàðàòñûí”. Áó ñþçëÿð ãîúàíûí çåùíèíè éîðäó, Î éàëíûç áàøûíû òÿðïÿäèá äóðäó. Õàñïîëàä àíëàäû äÿðèíäÿí îíó Áèëÿðÿê ñþçöíöí êÿñäè ñîíóíó. Ãîúàíûí ãÿëáèíäÿ ñþíìöø áèð àòÿø, Ïîëàäûí àëíûíäà äîüàí áèð ýöíÿø. Áèðè êå÷ìèøëÿðèí ñîí èõòèéàðû, Áèðè áóýöíëÿðèí øÿí, áÿõòèéàðû. ÂÛÛ Àéðûëûá ãîúàäàí Ïîëàäëà Åë÷èí, Áèð ãÿäÿð ýÿçèíèá äîëøìàã ö÷öí, Áèðëèêäÿ ýÿëäèëÿð áóëàã öñòöíÿ. Åë÷èíèí öðÿéè äàøãûíäû éåíÿ. Áèëìÿçäè êè, íåúÿ àíëàòñûí ñþçö, Âÿ éà êè, Õàñïîëàä ñîðàúàã þçö; Öðÿéè äþéöíöá ÷ûðïûíäû áèð àí, “Éîõ, — äåäè, — à÷ìàëû äèëÿêëÿðèìè, Î áÿëêÿ áóëàúàã äÿðäèìÿ äÿðìàí, Î áÿëêÿ ýþñòÿðÿð ìÿíèì éåðèìè. Î áèð ìöÿëëèìäèð áóíó àíìàëû, Î ìÿíèì ùàëûìû áèëèá éàíìàëû”. Éàõøû êè, Õàñïîëàä áàøëàäû ñþçÿ: “Áèçèì éåðëÿð ùå÷ äÿ áåëÿ äåéèëäèð, Áóðäà ùÿð áèð òÿðÿô ÷è÷ÿêäèð, ýöëäöð. Àçàä òÿáèÿòèí éàõàñûíäà øàä Éàøàðñûç ãàéüûäàí, ÿëÿìäÿí àçàä”. Åë÷èíèí öçöíÿ ãîíäó áèð êþëýÿ: “Ñèçúÿ áó áþéëÿäèð, — ñþéëÿäè, — áÿëêÿ, Ôÿãÿò áó äàüëàðûí ñèíÿñèíäÿ áèç, Ãàëìûøûã øÿùÿðäÿí óçàã, åëìñèç. Áóðàíû áèð úÿííÿò äåéÿ àíñàíûç, Íÿ îëóð áèçÿ äÿ áàõûá éàíñàíûç...”

229

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ïîëàä áó ñþçëÿðäÿí ñàðñûëäû áèð àí, Ãàðøûñûíäà áåëÿ áîéíóíó áóðàí, Åë÷èíèí î ìÿùçóí öçöíÿ áàõäû, Î áèð éåòèì ãóøäó, ãÿëáèíè éàõäû. Ìèíëÿðúÿ åëìñèç äàüëû ãûçëàðû, Ýÿëäè, ýþçëÿðèíèí þíöíäÿ äóðäó, Ãÿëáèíäÿ ñàíêè áèð äÿíèç ãóäóðäó: “Ìÿí äÿ î Äÿðáÿíäÿ ýåòìÿê èñòÿðäèì, Èðôàí óëäóçóíà éåòìÿê èñòÿðäèì. Ôÿãÿò, àòàì, àíàì, áóðàõàðìû? Éîõ...” Áó ñþçëÿð àëûøàí çÿùÿðëè áèð îõ, Ñàïëàíäû Ïîëàäûí îäëó ãÿëáèíÿ, Î öðÿéèíäÿí ãîïàí áèð ñÿñëÿ: “Ñÿíÿ Ìÿí éàðäûì åäÿðÿì, Åë÷èí, ÿìèí îë! Äþíñöí ÷è÷ÿêëèéÿ ýåäÿúÿéèí éîë, Ãîé àëñûí áàüðûíà ñÿíè î ýöëøÿí, Ãîé îëñóí ñÿíèíëÿ áóéàçûã åë øÿí. Ãîé àíñûí àäûíû, ñîëàí äîäàãëàð, Ãîé ñÿíè ñÿñëÿñèí äóìàíëû äàüëàð! Áó ìÿíäÿí ñÿíÿ áèð øöàðäûð, Åë÷èí! ×àëûø áó éîõñóëëàð åëèíäÿ åë÷èí!” ÂÛÛÛ Ïîëàä öìèäëÿðëÿ îõøàðêÿí îíó, Áèëìÿçäè íÿ èìèø òàëåéèí ñîíó. Áèëìÿçäè ãÿëáèíäÿ ÷àðïàí ÿìÿëè Éûõàúàã áèð ãàíëû ùÿäÿôèí ÿëè... Òåìèðõàí åøèòìèø Åë÷èí Ïîëàäà ×îõ ùþðìÿò áÿñëÿéèð, äèë âåðìèø éàäà. Òåìèðõàí þýåé áèð èýèä ãî÷àãäûð, Åøãè þëìÿìèøäèð, î ùÿëÿ ñàüäûð. Áåéíèíäÿ íàìóñóí ãàíû ãàéíàéûð, Ðàçû îëàðìû ùå÷ î àçüûí Ïîëàä, Åë÷èíè ÿëèíäÿí àëñûí? Éîõ, áó àä 230

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ùå÷ îíà éàðàøìàç, ãàðøû äóðìàëû, Î þçöíö âÿ éà îíó âóðìàëû. Òåìèðõàí, î èíäè áåéíè ãàí äîëó, Ñþç âåðäè, êÿñÿúÿê áó àõøàì éîëó. ÛÕ Ýöíÿø êöñöá ýåäÿí áèð ýÿëèí òÿêèí, Àòìàã èñòÿéèðäè ãûçûë þðïÿéèí. Åíèðäè éàâàøúà äàüëàðà ñàðû, Øèìàë öôöã ñàðû, áóëóäëàð ñàðû. Äÿðÿëÿðäÿí àõàí ñÿðèí ñó ÷àüëàð, Ñóëàðà ñÿñ âåðèð, äóìàíëû äàüëàð. Åë÷èíëÿ Õàñïîëàä éåíÿ áèðëèêäÿ Éàí-éàíà äóðìóøäó áèð ÷è÷ÿêëèêäÿ. Åë÷èíèí ýþçëÿðè éåíÿ óçàãäà, Òèòðÿäè ñîëüóí áèð ÿìÿë äîäàãäà: “Äÿðáÿíäÿ ýåäÿðñÿì, ñàðûëûá åëìÿ, Èðôàí óëäóçóíà åðÿúÿéÿì ìÿí. ßñðèí êèòàáûíû àëûá ÿëèìÿ, Ãûçûë áèð ùÿéàòà ýèðÿúÿéÿì ìÿí. Àòàì ðàçû îëñà, àòàðäûì ãÿìè, Äÿéèøèá áöñáöòöí ÿñêè ýþðêÿìè, Ýåéÿðäèì ìÿí äÿ áèð ãûðìûçû êþéíÿê...” Ïîëàä éàâàø-éàâàø ýöëöìñÿéÿðÿê: “Îëàúàã áèð èøèí þíö êÿñèëìÿç, ßìÿë áèð óëäóç êè, íóðó ÿêñèëìÿç”. Äåðêÿí öçöíäÿêè êþëýÿ òèòðÿäè: “Àòàí áèçè ýþçëÿð, ýåäÿëèì” äåäè. Òåìèðõàí, íàìóñäàí ãÿëáè êèí äîëó, Êÿñìèøäè îíëàðûí êå÷äèéè éîëó. Õàñïîëàä õÿáÿðñèç, Åë÷èí õÿáÿðñèç, Äþíÿðêÿí òÿñàäöô ÷ûõäû öçáÿöç... Íàýÿùàí áèð ãóðøóí, ñîíðà äà áèð àù, “Åë÷èí, ìÿí âóðóëäóì!” “Íÿ îëäó? Åéâàù?!”

231

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Âóðäóëàð ãàéàäàí!”. “Àìàí úàíàâàð!” “Åë÷èí, ýÿë, ãÿëáèìè ïàð÷àëà, ýÿë, éàð!” “Àìàí Àëëàù, êèìäèð, î õàèí êèìäèð?” “Î äà áèð Àëëàù êè, éåðäÿ ùàêèìäèð...” “Àù, Ïîëàä... Ìöÿëëèì!..” Ïîëàä éûõûëäû, Ãÿëáè áèð ãóðøóíëà ùÿìÿí éàõûëäû. Áèð àíäà áàøûíà ÷åâðèëäè äàüëàð, Ôÿãÿò òèòðÿéèðäè éåíÿ äîäàãëàð: “Åë÷èí, îäëó Åë÷èí, äèíëÿ ñþçöì âàð, Ýÿíú þëöðÿì, ôÿãÿò îüëóì, ãûçûì âàð. Îíëàðäàí áèðè äÿ ñÿíñÿí ìÿíèì÷öí, Èíòèãàì àëàðñàí âÿùøè äöøìàíäàí”. Åë÷èí ùû÷ãûðäû... “Ãóëàã âåð, Åë÷èí, Áàõ ìÿíèì êþíëöìäÿ ôûøãûðàí ãàíäàí Áèð äÿíèç éàðàíñà úÿùë ö÷öí àçäûð, Åë÷èí, ñÿí èýèä îë, ñÿí îíó àçäûð. Îäóð áó äàüëàðûí õÿíúÿð òàõàíû, Îäóð åøã, íàìóñ äåéèá áàõàíû. Çöëìÿ, ÿñàðÿòÿ, ùÿï øàù äà îäóð, Ýþéëÿðäÿ àðàíàí Àëëàù äà îäóð. Ñÿí èýèäñÿí, îíäàí èíòèãàìëàð àë, Îíóíëà ÷àðïûøìàã ñÿíÿ èäåàë! Îù, Åë÷èí, àù Åë÷èí, ÿëâèäà Åë÷èí! Ìÿí þëäöì, ñÿí èñÿ éàøà, áó åë÷èí”. Äåéÿðÿê ýþçëÿðè ÷ûõäû ùÿëãÿäÿí, Ãàëäû éîë öñòöíäÿ úàíñûç áèð áÿäÿí. Åë÷èí ùû÷ãûðûðäû. Éåíÿ óçàãäàí ×èéèíëÿðèíäÿ ñó äîëó áèð ñÿùÿíý, Äÿñòÿéëÿ äþíöðäö ãûçëàð áóëàãäàí, Éåíÿ äîäàãëàðäà äàäëû áèð àùÿíý. Ýöíÿø áöðöíìöøäö ãàíëäû áèð òöëÿ, Î ñàíêè äèíëÿðäè, Åë÷èíèí ñÿñèí. Âÿùøè ýöëöøëÿðëÿ ùÿï ýöëÿ-ýöëÿ, Éîëëàðäû óçàãäàí ãàíëû áöñÿñèí.

232

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Õ Åë÷èí èíäè àðòûã ïÿê ùÿéÿúàíëû, Ïîëàäûí ãàíûéëà, ÿëëÿðè ãàíëû. Öçöíäÿ ïîçóëìàç ãîúà áèð ãóðóð, Þëöíöí öñòöíäÿ òèòðÿéèá äóðóð! Ãÿëáèíäÿ ôûøãûðàí îäëó âóëêàíëàð, Îíóí î êþïöðìöø ãÿëáèíè àíëàð... Ùÿñðÿòëÿ áàõàðêÿí äàüëàðà ñàðû, Åðêÿêúÿ òèòðÿäè ýöë äîäàãëàðû: “Åøã, íàìóñ, õÿíúÿð, Òàíðû, äèí, ìÿçùÿá, Úÿùëèí âàðëûüûíà ñèçñèíèç ñÿáÿá. Ãîé èíäè Åë÷èí, þç éîëóíó áóëñóí, Ñèçèíëÿ ÷àðïûøìàã îíà áîðú îëñóí”. Äåéÿðÿê éîõ îëäó î ýöíäÿí áÿðè, Áèëìÿäèëÿð íåðäÿ Åë÷èíèí éåðè. ÕÛ Êå÷äè áèð éåääè èë, ùÿëÿ î ýåäÿí Íåðäÿ áèëèíìÿìèø, íÿ äÿ ñîðóëìóø. Åëÿ ñàíìûøëàð êè, î ãàíëû áÿäÿí Âóðóëóðêÿí Åë÷èí äÿõè âóðóëìóø, Âÿ éàõóä, ãà÷àãëàð àëûá àïàðìûø. Áó èòêè ùÿð êÿñèí áàüðûíû éàðìûø, Ôÿãÿò áóëìàìûøëàð îíóí èçèíè, Àíàñû îõøàéûá äóðìóø ãûçûíû... Î ýåäÿí ýåòìèøäè Åë÷èí Äÿðáÿíäÿ, Ãîâóøìóø äàüëàðûí éåòèìëÿðèíÿ. Ùÿð çàìàí ãàéüûñû åëèìäÿ, ôÿíäÿ, Àòûëìûø ñèíèôäÿí-ñèíèôÿ èëäÿ. ßçáÿðëÿíìèø àäû äîäàãäà, äèëäÿ. Ìöÿëëèìëÿð îíó “Àëîâ” ÷àüûðìûø, Äîüðóäàí öçöíäÿí àëîâ éàüûðìûø. Ùàíñû áèð èúëàñäà, áàõñàí âàð î äà, Ùàãñûçëûã ýþðÿíäÿ áöðöíöá îäà, 233

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Êèì îëóðñà îíà ÷ûõûø éàïàðìûø. Ìÿíëèéèí ãÿëáèíäÿí ãûðûá ãîïàðìûø: “Ìÿí åëèí ãûçûéàì, åë âàð, ìÿí éîõàì, Îíó áÿñëÿìÿê÷öí à÷ûãäûð éàõàì”. Äåðêÿí áèð ÷îõëàðû áöêöá äîäàüûí Ñþéëÿðìèø: “Áó äà áèð íàìóññóç, àçüûí”. Áÿçÿí áèð ìÿúëèñè ýöëäöðöá äóðìóø, Íå÷ÿñè åøãèíäÿí áÿëêÿ ÷ûëäûðìûø. Áèðèñè åøãèíè åäÿðêÿí åëàí, Ãûçûí ýþçëÿðèíè ñàðìûø éåíÿ ãàí. Ãÿëáèíäÿ èíòèãàì ùèññè îéàíìûø, Ãÿùãÿùÿëÿð ÷àëûá ãàðøû äàéàíìûø. “Ýåò, éàçûãñàí, — äåìèø, — ýåò, îõó ùÿëÿ, Ñÿíäÿí áÿëêÿ áèð øåé ÷ûõäû áó åëÿ. Åøãÿ, ìÿùÿááÿòÿ áèð äöøìÿíÿì ìÿí, Ãàäûíëûã íÿ èìèø, ýåò, éàõøû þéðÿí”.

ÕÛÛ Áèð èë êå÷äè äàùà, î àëîâëó ãûç, Äÿðáÿíääÿ òÿùñèëè áèòèðèá, éàëíûç Þç àóëëàðûíà òÿéèí åäèëäè, Öçöíö äàüëàðà ÷åâðèá ýöëäö: “À÷, — äåäè, — ãîéíóíó, ýÿëèðÿì ñÿíÿ, Âóðìàüà çÿðáÿëÿð çîðëó äöøìÿíÿ. Ýèçëÿòìÿ ñèíÿíäÿ, éåòÿð, îíó àò, ßéíèíÿ ýåéäèéèí êþùíÿ äîíó àò. Áàõ ìÿíèì ýåéäèéèì ãûçûë ýþìëÿéÿ, Àë ñÿí äÿ ýåé, áàøûí äèêèëñèí ýþéÿ. Ãûçûë áèð þðïÿéÿ áöðöí, à äàüëàð, Äöíéàíûí ýþçöíÿ ýþðöí, à äàüëàð”. Äåéÿðÿê éîëëàíäû àóëà éàëíûç, Î ãÿëáè áîðàíëû, ôûðòûíàëû ãûç. Ýöëäöðìÿê÷öí åëèí ýöë äîäàãëàðûí, Àòûëûá ãîéíóíà ãûçûë äàüëàðûí.

234

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÕÛÛÛ Äàüûñòàí äàüëàðû óúà äàüëàðäûð, Òàðèõè áèëèíìÿç ãîúà äàüëàðäûð. ßñèðëÿð áîéóíúà áàøû äóìàíëû, Çöëì ÿëèíäÿ äàøû, òîïðàüû ãàíëû. Ñèíÿñèíäÿ éàòàí èýèäëÿð, ÿðëÿð, Óüðóíäà ÷àðïûøûá, âóðóøìóø äåðëÿð. Ôÿãÿò ÷îõ çàìàíëàð ýöëìÿìèø öçö, Ñàõëàíìûø ãÿëáèíäÿ äÿðäëÿðèí èçè. Éîëóíäà äþéöøÿí ùÿð áèð ãÿùðÿìàí, ßñèë äÿðäëÿðèíÿ áóëìàìûø äÿðìàí. Áèðè äèí éîëóíäà âåðìèø úàíûíû, Áèðè ùèôç åòìèøäèð þç èìàíûíû. Ðÿâàú âåðìÿê ö÷öí ìÿçùÿáÿ, äèíÿ, Áÿçÿí äÿ èìàìëàð àòûëìûø þíÿ. Áèðèñè õÿíúÿðëÿ þéöíöá äóðìóø, ×îõóñó Òàíðûéà ãûëìûø ñÿúäÿíè, Îíóí÷óí ùå÷ áèðè îëìàìûø éåíè. Îíäà êèì äåéÿðäè, êèìñÿñèç áèð ãûç, Áèð ãûç êè, èìàíñûç, äèíñèç, àëëàùñûç? Áàüëàðà îëàúàã ÿñèë ãÿùðÿìàí... Åé êþùíÿ äöíéà, éàí, ãûðûë, òþêöë, éàí! Ñÿíèí íàìóñóíà ÿë àòäû áèð ãûç, Ùÿëÿ áó äà àçäûð, î ñÿíè éàëíûç Õÿíúÿðñèç, ïàïàãñûç ãîéàúàã áåëÿ. Ýþçëÿ, áèð ãÿäÿð äÿ, ýþçëÿ, äóð ùÿëÿ. Î ýöíäÿí áàøëàäû Åë÷èí åëèíäÿ, ×àëûøìàã÷öí éåíè ùÿéàò éîëóíäà. Éûüûëäû áàøûíà ýÿëèíëÿð, ãûçëàð, Èëëÿðëÿ ýöëìÿéÿí î ñîëüóí öçëÿð Àðòûã ÷è÷ÿêëÿíèá à÷ûëäû, ýöëäö, Äàüëàðäàí ãàðà ñèñ, äóìàí ÷ÿêèëäè. Ýþðöíúÿ ÿñðèí î ãûçûë ãûøûíû, Ãîúàëàð òÿðïÿäèá äóðäó áàøûíû; “Ñàòûëäû äàüëàðûí íàìóñó” äåéÿ, 235

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Àòûëûá äöøäöëÿð ÷îõ çàìàí ýþéÿ. Àóëäà ÷àëûøàí ýþðöíúÿ îíó, Áèð ÷îõ Òåìèðõàíëàð äÿéèøäè äîíó. Ôÿãÿò î ñàðñûëìàç áèð ìÿòàíÿòëÿ, ×àðïûøäû äóðìàäàí îäëó ãöââÿòëÿ. Ýÿíú ãàäûí-ãûçëàðû àëäû ÿëèíÿ, Äþíäÿðäè éóðäó áèð ãûçûë ýÿëèíÿ. Áèðëÿøäèðèá îüëàí-ãûçû áèðëèêäÿ, Áèðëèêäÿ áÿñëÿäè áèð ÷è÷ÿêëèêäÿ. Öðÿéèíäÿí ãîïàí ïîëàä áèð ñÿñëÿ Àíëàòäû áàøûíäà äóðàí ýÿíú íÿñëÿ: “Íÿ ãÿäÿð äàüëàðäà Òàíðû, ìÿçùÿá, äèí Âàðäûðñà ÿêñèëìÿç õÿíúÿð, íàìóñ, êèí. Áóíëàðûí öçöíäÿí áèçÿ ãåéðèëÿð, Äàüëàðäà éàøàéàí âÿùøè äåéèðëÿð. ßýÿð èñòÿðñÿíèç áó àä ñèëèíñèí, Äàüëûëàð áèð âÿùøè äåéèë, áèëèíñèí Òàíðûíû, ìÿçùÿáè, äèíè àòìàëû, Õÿí÷ÿðè, íàìóñó, êèíè àòìàëû. Áöòöí ÿíÿíÿëÿð áèòñèí, éîõ îëñóí, Ýÿíú íÿñèë ãîé éåíè ùÿéàòû áóëñóí”. Àëãûøëàðêÿí îíó ãûçûë äîäàãëàð, Ñÿñèíÿ ñÿñ âåðäè ãûðìûçû äàüëàð. Î Òàíðûñûç ãûçà áöòöí åë óéäó, Äàüëàðûí äà éàëíûç èñòÿéè áóéäó.

ÕÛ Πèíäè áó àõøàì Ìàùà÷ãàëàäàí, Ñÿàäÿò âåðìÿéÿ þç éóâàñûíà Ýåäèðäè Áîëøåâèê Ìîñêâàñûíà. Ñÿí åé êþùíÿ äöíéà ãûðûë, òþêöë, éàí! Ìàùà÷ãàëà, 1929

236

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÏÀÐÈÑß ÕÈÒÀÁ Åé ãóäóç Àòëàñëàðûí éàõàñûíäà ãûâðûëàí, Àëîâëó Ôðàíñàíûí äàìàðëàðûíû ñîðàí, Ìöùèòëÿðÿ ãàí ñà÷àí “ìÿäÿíèééÿò” îúàüû, Òàðèõëÿðäÿ ÿí áþéöê ôàúèÿëÿð ãóúàüû. Ñèíÿíäÿêè òóôàíëàð, ôûðòûíàëàð, áîðàíëàð, Áàõ ìÿíèì äÿ ãÿëáèìè çàìàí-çàìàí éàðàëàð. Î âÿùøè ýþáÿéèíäÿ ãàíëàðûí ÷àüëàäûüû, Êþêñöíäÿ êþëÿëÿðèí èíëÿéèá àüëàäûüû; Ìèëéîíëàðúà àú, ÷ûëïàã ñöðöíÿí èíñàíëàðûí, Éåð àëòûíäà ýèçëèúÿ òþêäöéö ýþçéàøëàðû, Àëòóí äåéÿ çþâã ö÷öí êÿñèëÿí ãóðáàíëàðû, Ýåúÿëÿðè Ñåíàéà ôûðëàäûëàí áàøëàðû; Ùàêêûì äåéÿ, öñéàíêàð òÿòèëëÿðëÿ ãàéíàøàí, Þëöì äåéÿ, àúûãëû, òàëåéèíëÿ îéíàøàí, Àúèçëÿðëÿ ÿéëÿíìÿê, ýöëìÿê àñàí äåéèëäèð, Îíëàðûí äÿìèð ãîëó äèê áàøëàðû ÿéèëäèð. Ãîðõ êè, ñàëîíëàðûíäà è÷èëÿí ãàíëû øÿðàá, Ìÿíèì éûõäûüûì ×àðûí è÷äèéèíÿ äþíìÿñèí. Ìþùòÿøÿì ñàðàéëàðûí äþíöá îëìàñûí õàðàá, Äöíéàéà êèí ïöñêöðÿí òàúûí éåðÿ åíìÿñèí. Ìàùà÷ãàëà, 1930

237

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ØßÙÂßÒ ÃÓÐÁÀÍËÀÐÛ Äöí ýåúÿ ñàùèë áîéó ýÿçäèìäè éàâàø-éàâàø,

Ñÿñëÿíèðäè áàñäûüûì éåðëÿðäÿ õûðäà-õûðäà, Ýþé ìàâè, äÿíèç ìàâè, àé áóëóäëàð àëòûíäà, Äèê ãàéàëàð äÿíèçäÿí ÷ûõàí îòëàð àëòûíäà. Éàõûíäà øÿùÿð áàüû, ãÿùãÿùÿëÿð, ýöëöøëÿð, Øÿí ýóðóëòóëó àùÿíý ãàðàíëûãëàðû äèøëÿð. Áöòöí øÿùÿð ÷àëõàíûð ñåâèíúëÿð äÿíèçèíäÿ, Ùÿð êþíöë áàøãà-áàøãà áèð ñåâäàíûí èçèíäÿ. Éàëíûç ÷þêìöø ñàùèëÿ ýÿúÿíèí ãàíàäëàðû, Éûüûëìàãäà ÿíýèíÿ ãàëûí äóìàí ãàòëàðû. Òÿíùà ñàùèëè éàëíûç éîðóëäóì ýÿçÿ-ýÿçÿ, Äþíìÿê èñòÿäèì àðòûã ãàðàíëûãäàí åâèìÿ. Êå÷ÿðêÿí äöøäö éîëóì øÿùÿðÿ êþðïöàëòû, Éîëóìó êÿñäè áèðäÿí øóáùÿëè áèð ãàðàëòû. Áèð àí öðêöá ÷ÿêèëäèì ìÿí äÿ áèð àääûì ýåðè; “Äóð, éàõûíëàøìà!” äåäèì. Ïàðëàéûðäû ýþçëÿðè. “Ñþéëÿ êèìñÿí, àäûí íÿ?” Î, ñöêóòà äàëìûøäû, Úàíñûç áèð ùåéêÿë êèìè ùÿï éåðèíäÿ ãàëìûøäû. Äöøöíäöì ÿúÿá áó êèì, ñàùèëëÿð îüðóñóìó? Ìÿíäÿí õÿáÿðñèç, õÿëâÿò ýÿëèá êÿñìèø Ðóñóìó? Áó àíäà àé áóëóääàí ýþñòÿðäè øÿí öçöíö, Ïàðëàòäû ãàðøûìäàêû ìÿúùóëÿíèí ýþçöíö. Áàõäûì äàðüûí, ïÿðèøàí, öñò-áàøû ÿñýè, úûíäûð, Áó ýÿúÿëÿð áàéãóøó åðêÿê äåéèë, ãàäûíäûð. Îðòà áîéëó, ñàðûøûí, ñà÷ëàðû äàðàíìàìûø, ßë-àéàüû ãàáàðëû, îäëàð è÷èíäÿ éàíìûø, Ïîçüóí þðöêëÿð à÷ûã, ïàð÷àëàíìûø ëÿ÷ÿéè, Êèì áèëèð ùàíñè éóðäóí ÷åéíÿíÿí áèð ÷è÷ÿéè. “Êèìñÿí?” äåäèì. Ýþçëÿðè ùàëãàñûíäà îéíàäû, 238

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Êþêñö ãàáàðäû, äóðäó, è÷èíäÿ êèí ãàéíàäû. Ãàøëàð ÷àòûëäû áèð àí, ãûçàðäû éàíàãëàðû, ×ûëüûí áèð åùòèðàñëà òèòðÿäè äîäàãëàðû, Úàíëàíäû ýþçëÿðèíäÿ î êå÷ÿí ìÿøóì ùÿéàò, Àõäû äîäàãëàðûíäàí çÿùÿðëè áèð õàòèðàò:

ÛÛ “Îí èë áóíäàí ÿââÿë ýþçÿë áèð ãûçäûì, Äàüëàðûí ãîéíóíäà éàïàéàëíûçäûì. Ùÿð ñàáàù, ùÿð àõøàì ÷èíàð áàøûíäà, ßéëÿíèð, ýöëÿðäèì äèëÿ ñûüìàçäûì, Ýþçÿëäèì, ýþé÷ÿêäèì, åëÿ ñûüìàçäûì. Ãÿëáèìäÿ íÿ äÿðäèì, íÿ àúûì âàðäû, Áèð àòàì, áèð àíàì, áèð áàúûì âàðäû. Îíëàð äà ìÿíèì áó ýöëöøöìëÿ øàä, ßñàðÿòäÿí óçàã, éàøàðäûì àçàä. Íÿéÿ ëàçûì åëèí àõ÷àñû, Ìÿíèì ýþçÿë éóâàì úåéðàí áàü÷àñû. Øÿôÿãëÿð ñþêÿðêÿí àéðûëàðäûì ìÿí. ßëèìëÿ èøëÿìÿ ýþéíÿê òîõóðäóì, Îù, íåúÿ øÿí, øàãðàã ñþçëÿð îõóðäóì. Î çàìàíäà ðÿíýèì áåëÿ äåéèëäè, Ýþðöíúÿ úîøàðäû áóëàãëàð ìÿíè. ×îõ ýÿíúëÿð ãàðøûìäà äóðäó, ÿéèëäè, Àíàðäû ñåâäàëû äîäàãëàð ìÿíè. Î çàìàí íÿ ãÿäÿð áÿõòèéàðäûì ìÿí, Ãóøëàðäàí ÷àïãûíäûì, ÷è÷ÿêëÿðäÿí øÿí. Îéëàüûì îëìóøäó äàü, äÿðÿ, ýöëøÿí, Áÿñëÿðäè ãîéíóíäà î äàüëàð ìÿíè. Î çàìàí éàøàðäûì ÿëÿìñèç, àùñûç, Ñåâäèéèì ÷îáàíäû, åøãèì ýöíàùñûç. Ìÿí îíó ñåâìèøäèì î ÷è÷ÿêëèêäÿ, Ùå÷ ýþðöøìÿìèøäèê éàëíûç òÿêëèêäÿ. Óçàãäàí î ìÿíè ñåâäè, ìÿí îíó, Ôÿãÿò ìÿúùóëäó áó ñåâýèíèí ñîíó”.

239

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÛÛÛ “Áó êÿíääÿ áèð áÿéèí îüëó Õàñïîëàä, Ãûçûë êÿìÿð áÿíääÿ õÿíúÿðè ïîëàä. Ùÿð çàìàí áèð ýöìöø ãàì÷û ÿëèíäÿ, Ýÿçÿðäè ÿòðàôû àòûí áåëèíäÿ. Íå÷ÿ äÿôÿ ÷ûõûá ìÿíèì éîëóìà, Ãàøëàðûí îéíàäûá, ýþç àòûá êå÷ìèø, Ýÿëèðêÿí áóëàãäàí, äöøöá äàëûìà, Êþíëöìö àëìàã÷öí ñþç àòûá êå÷ìèø. Ôÿãÿò ìÿí öçöìö ÷åâèðèá éàíà, Äèíìÿäÿí êÿ÷ÿðäèì, î éàíà-éàíà Ùÿð çàìàí àðäûìäàí áàõûá ãàëûðäû, Ýþçëÿðè ìÿúùóë áèð ôèêðÿ äàëûðäû. Áèð ýöí î åâèìèçÿ åë÷è éîëëàìûø, Õàñïîëàäûí úîøìóø ãÿëáèíäÿ êèíè, ßëäÿ åòìÿê ö÷öí þç ñåâäèéèíè: “Îíó ãîë ýöúöéëÿ àëàðàì” äåìèø, Î ýöíäÿí áÿé îüëó îëìàìûø àðàì, Ãÿëáèíäÿ áÿñëÿìèø âÿùøè èíòèãàì”.

Û “Áèð àõøàìäû éåíÿ áàü÷àäàí ýÿçÿ-ýÿçÿ Òÿê-òÿíùà áèð úûüûðëà ãàéûäûðäûì åâìèçÿ. ßêñ åòìèøäè äàüëàðà öôöãëÿðèí ñàðûñû, Ãàéûäûðäû áóëàãäàí êþéöí ãûçû, ãàðûñû. Ýÿëèá ÷àòäûì ãàéíàøàí áèð ÷îáàí ÷åøìÿñèíÿ, Ãóëàã âåðäèì ñóëàðûí ùÿçèí, òèòðÿê ñÿñèíÿ. Î ñÿñëÿð ñàíêè ìÿíÿ õàòûðëàòäû ÷îáàíû, Äàëüûí äöøöíúÿëÿðëÿ ìÿí êå÷ÿðêÿí éàáàíû, Áèðäÿí äóðäóðäó ìÿíè áèð ãîðõóíóí ãàíàäû, Áèð èñëûê; ñîíðàäàí äà ýþðöíäö êÿùÿð àòû. “Äóð!” äåäè. Ìÿí ãîðõóìäàí òèòðÿéÿðÿê ñàðàëäûì, Ãà÷ìàã èñòÿðêÿí ôÿãÿò äîíóá éåðèìäÿ ãàëäûì.

240

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“Äóð! — äåäè, — ãà÷àìàçñàí!” Àòûëäû àòäàí éåðÿ. Àúèç áèð ãûç äóðàðìû ãàðøû, èýèä áèð ÿðÿ? Ãÿëáè ñàðûëäû áèð àí åùòèðàñëû áèð êèíÿ, Ãóø êèìè áèðäÿí àëäû, àòäû àòûí òÿðêèíÿ. Ùàéãûðìàã èñòÿéèðäèì, ôÿãÿò ÷ûõìàäû ñÿñèì, Úàíëû áèð þëö êèìè áîüóëìóøäó íÿôÿñèì... Àòûëäû Õàñïîëàä äà àðõàìà ùÿéÿúàíëû, Ùàëãàñûíäàí ôûðëàìûø õàéûí ýþçëÿðè ãàíëû. “Òÿðïÿíñÿí âóðàúàüàì!” äÿéÿ ñÿñëÿíäè. Àò ñàðûëäû éåë êèìè èêè äÿìèð ãàíàäà, Éàëíûç äîäàãëàðûìäà òèòðÿäè áèð “íåðÿéÿ?” Àøäûã ýþé òÿïÿëÿðäÿí ãîðõóëó áèð äÿðÿéÿ. Ñàíêè èíäè àéûëäûì, ùàéãûðäûì áèðäÿí-áèðÿ, ×ûðïûíàðàã àòûëûäûì àòûí áåëèíäÿí éåðÿ. Ãà÷ìàã èñòÿäèì, ôÿãÿò ýåúèêìèøäè áó éöðöø, Éàçûã êè, áîøà ÷ûõòû áó ÷ûðïûíûø, áó äþéöø, Íÿ áèð éàðäûì, íÿ áèð ñÿñ, ùÿð áèð éåðäÿ ãàðàíëûã, Ùàêèìäè î êèìñÿñèç äÿðÿëÿðäÿ ãàðàíëûã. Î ìöëÿââÿñ1 ýåúÿíèí ÷àòûëìûøäû ãàøëàðû, Øàùèääè éàëíûç ìÿíÿ ýöíàùñûç ýþç éàøëàðû”.

 “Ýåúÿ ñóñãóí, äàü áàøûíû ãàðà äóìàí àëûðäû, Óçàãëàðäàí ãÿðèá ÷îáàí ùÿçèí òöòÿê ÷àëûðäû. Ýþéëÿðäÿ àé àü áóëóääàí áèð éîðüàíà ñàðûëìûø, Ùÿð øåéäÿ áèð êöñêöí áàõûø, ùÿð øåé ìÿíÿ äàðûëìûø. Ìÿí äþíÿðêÿí äàí óëäóçó éàõëàøûðäû öôöãÿ, Àü äóìàíëàð áîéëàíûðäû ãûçûë ýþçëö øÿôÿãÿ. Éîðüóí-àðüûí ýÿëèá ÷àòäûì êÿíäÿ éàõûí ïèíàðà2, Î ùÿð çàìàí êþëýÿñèíäÿ îòóðäóüóì ÷èíàðà. __________ 1 Ì ö ë ÿ â â ÿ ñ — ëÿêÿëÿíìèø, ìóðäàðëàíìûø 2 Ï è í à ð — áóëàã

241

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Àõàð ñóëàð ñàíêè ìÿíÿ ñÿñëÿíèðäè ÷ÿêèë ýåò! Ýÿëäèì åâÿ, ãàïûìûçäà äóðàí êþïÿê èíëÿäè, “Àðòûã ñÿíÿ áèçèì ãàïû à÷ûã äåéèë, ýåò!” äåäè. Áàõûá äóðäóì, áîéíóáöêöê éåòèì áèð ãóø ùàëûíäà, Ãóúàãëàäûì äèçëÿðèìè áàüëû ãàïû äàëûíäà... Àõøàìäàí ñÿñ éàéûëìûø: “ãûç éîõ îëäó” äåìèøëÿð, Ýÿíú, èõòèéàð ãàäûíëàð àøèã áóëäó äåìèøëÿð. Èíñàíëàðûí ãóäóðìóø î âÿùøè íàìóñ ñþçö, Ùàêèìëèéèíäÿ ÷åéíÿð, ïàð÷àëàð, äèäÿð áèçè. Ãûçûë ýöíÿø éàâàøúà áîé àòàðäû ÿíýèíÿ, Áîéàäûðäû äàüëàðû ãûçûë ãàíëû ðÿíýèíÿ. Ãàïû à÷ûëäû áèðäÿí, àòàì ÷ûõäû ÿñÿáè, Ýþçëÿðèíäÿ ãóäóðìóø áèð íàìóñóí ãÿçÿáè. “Ãûç! — äåäè, — ùàðäà ãàëäûí áó ýåúÿ, ùàðäà ãàëäûí? Ùàíñè ýþçÿë îüëàíûí ñèíÿñèíäÿ çþâã àëäûí?” Îù, áó ñþçëÿð äîüðàäû ãÿëáèìè ãûðûã-ãûðûã, Úàâàá âåðìÿê èñòÿðäèì áóðàõìàäû ùû÷ãûðûã. Àíàì, áàúûì, ãîíøóëàð ùÿïñû ýÿëäè, éûüûëäû, Ýþé äîëàíäû áàøûìà, ñàí íÿôÿñèì áîüóëäó. “Áó ýÿúÿ ÷þëäÿ ãàëìûø...” “Âàé, âàé ÿòÿéè ãàíëû...” Àòàìûí ãÿëáè øàøãûí, ýþçëÿðè ùÿéÿúàíëû. “Ãàëõ! — äåäè, — ùàéäû äóð, ýåò, Úÿùÿííÿì îë ãàïûìäàí, Íàìóñó ëÿêÿëÿíìèø ãûçà éîõ éîë ãàïûìäàí. Öçöíäÿêè ïàê ãûçëûã ïÿðäÿñèíè àòäûí ñÿí, Ìÿíè éåðëÿðÿ ñîõäóí, íàìóñóìó ñàòäûí ñÿí! Àðòûã áó áÿäíàìëûüà úàâàá âåðÿìÿì éàðûí, Ãîúàëàð ìÿúëèñèíäÿ ãàíóíóíà äàüëàðûí. Áèð äàùà àéàüûíû áàñìà ìÿíèì åâèìÿ!.. Ýåò, àòûë ÷èðêàáëàðà, àòàì, àíàì âàð äåìÿ”. “Àòà! Ìÿí... Ýöíàùñûçàì... Ñþçöì âàð, Ìÿíè ÿôâ åò!” “Èòèë ùÿéàñûç êþïÿê, ýåò íàìóññóç... Ýåò...” “Èëê þíúÿ êÿíäè àòàì ýþçëÿðèìÿ òöïöðäö, Áàøûìäàêû ãàäûíëàð, ãûçëàð úîøäó, êþïöðäö”.

242

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“Ùàéäû àë÷àã... Íàìóññóç! Ùàéäû ãÿùáÿ, êþéäÿí ÷ûõ!” “Ñþéöø, ùàðàé, òöïöðúÿê, êÿñÿê, òîïðàê, êöë, ïàë÷ûã. Éàüäû áèð éàüûø êèìè, áöðöíäöì ÷àìóðëàðà, Áàø à÷ûã, êþêñö à÷ûã, êþéíÿéèì ïàðà-ïàðà. Àòûëäûì ìÿí î ýöíäÿí ñîêàêëàð áóúàüûíà, Ãóðáàí âåðäèì þçöìö ôÿùøëÿð ãóúàüûíà... Çàòÿí ñèç áèëèðñèíèç áó äàüëàð þëêÿñèíäÿ, Èñìÿòè ýåäÿíëÿðÿ áàüëûäûð ùÿð áèð ãàïû. Áöòöí ùÿéàò ùþêì åäÿð “íàìóñóí” êþëýÿñèíäÿ, Íàìóñ... Íàìóñ, ó÷óðêÿí î ôÿùøëÿð ýèðäàáû È÷èíäÿ éöç ìèíëÿðúÿ ýöíàùñûçëàð ÷àëõàíûð. Îíà ãàðøû ÷ûõàíëàð ìóòëàêà éàíûð, éàíûð... Î áàõìàç áàüëû ãàïû äàëûíäà ãàëàíëàðà, Î ñÿñ âåðìÿç ýÿúÿëÿð ñà÷ûíû éîëàíëàðà. Øàùèä îëìàç áèð ãûçûí ýþçéàøûí òþêÿí éåðäÿ, Îíó éàëíûç éàøàäûð èíúÿ ãàíëû áèð ïÿðäÿ. Ìÿí äÿ îíóí öçöíäÿí àòûëäûì øÿùÿðëÿðÿ, Î ýöíäÿí ýþçÿëëèéèì ñàðàëäû, ñîëäó ýåòäè. Ñèëèíäè õàòèðèìäÿí î ÷ÿìÿí, ÷è÷ÿê, äÿðÿ, Î ìÿñóä ùÿéàò êå÷ÿí áóëóäëàð êèìè þòäö... Ýöíëÿðúÿ äîëàíûá áîø ñîêàêëàðû, Ùÿð êèìÿ äèë à÷äûì, ìÿðùÿìÿò óìäóì, Êèìñÿ äèíëÿìÿäè, êèìñÿ áàõìàäû, Ãàëäû ìÿðùÿìÿòèí äèëèìäÿ àäû. Áÿçÿí áèð ÷îõëàðû áàõûá öçöìÿ, Àçüûí áèð ÷è÷ÿêäèð äåéÿ ýöëäöëÿð, Áÿçÿí äÿ úàâàíëàð äöøöá èçèìÿ, Êþêñöìö çþâã ö÷öí ýþçÿë áóëäóëàð. Ãàðûí àú, ùÿéàò ñÿðò, þëöìñÿ àúû, Áàø ãîéäóì î ìÿðìÿð ïèëëÿëÿð öñòÿ... Ýöíëÿðúÿ óçàíäûì ãóðó éåð öñòÿ. Äöøöíäöì, íÿùàéÿò áóëäóì ÿëàúû. Î ýöíäÿí öçöì øÿí, öðÿéèìäÿ éàñ, Éàøàòìàãäà ìÿíè âÿùøè åùòèðàñ.

243

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áàøûìäà ïàðòëàéàí ÷ûëüûí áîðàëàð, Ãóäóðìóø ãÿëáèìè ùÿð ýöí éàðàëàð. Ìÿíèì áó äöøäöéöì ÷àìóð éûüûíû, Þéðÿòäè ùÿéàòûí ÷ûëüûíëûüûíû. Ùÿéàò äÿðèíëÿøäè, äèáèíäÿ ãàëäûì, Áàòäûüûì ÷àìóðäàí ìèí àçàð àëäûì. Î ìÿíèì ýþðäöéöì àçüûí èøëÿðè, ßãðÿá ýöëöøëÿðè, âÿùøè èøëÿðè, Àðõàìúà ýÿíúëÿðèí ñàëëàíäûüûíû, Áèð ýþç âóðüóñóíà àëäàíäûüûíû, Áèð øàèð èñòÿðäèì åäÿéäè òÿñâèð, Áàðû ñÿí ãóëàã âåð áó ãûç íÿ äåéè: Ìÿíè áèð ôàùèøÿ åéëÿäè íàìóñ, Íàìóñóí àäû âàð, þçö éîõ, ÿôñóñ!..” Ìàùà÷ãàëà, 1929

244

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÒÀÌÀÐÀ Åøñèç ãàëàí áèð äóë êèìè ýþç äèêÿðÿê ÿíýèíÿ, Ýèçëè-ýèçëè ùÿñðÿò ÷ÿêèá àüëàðìûñàí, Òàìàðà? Äàëûá äèëáÿð àõøàìëàðûí éàñ äîüóðàí ðÿíýèíÿ, Àøûá-äàøàí Äÿðéàë êèìè ÷àüëàìûðñàí, Òàìàðà? Éàäûíäàìû áèð áàùàðäû öç-öçÿ ýÿëäèê âÿúäÿ, Ñÿí ìÿíÿ áèð åøã îõóäóí, åòäèì áó åøãÿ ñÿúäÿ, Ñÿíäÿí áàøãà àëìàäûì ìÿí èëê áàùàðäàí áèð ìöæäÿ, Ñÿí êþíëöìö çÿíúèðëÿéÿí áàüëàðìûñàí, Òàìàðà? Éàäûíäàìû ìàíà ñóíäóí ýþé Áîðæîìóí ñóéóíó, Èëê îëàðàã ìÿí ãóúìóøäóì î éöêñÿëÿí áîéóíó, Áèð ãÿùðÿìàí Øàìèë êèìè ýöäñÿì þëöì îéóíó, Ìÿíÿ èìàíëû áèð öìèä áàüëàðìûñàí, Òàìàðà? Î ýöíäÿí êè, ìÿí íóø åòäèì Êàõåòéàäà øÿðàáû, Òèôëèñè áèð Êÿáÿ ñàíäûì, àòäûì ÿñêè ìåùðàáû, Ìÿí ýþðìÿäèì íÿ Ìÿêêÿíè, íÿ òàíûðàì ÿðÿáè, Ñÿí î ìÿíèì òàïûíäûüûì äàüëàðìûñàí, Òàìàðà?

245

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÊÐÛÌÄÀ ÀÕØÀÌËÀÐ Ì. Ìöøôèãÿ

Åíÿðêÿí ãûçûë ýöíÿø ãîúà äàüëàð àðäûíà, Áàõàðäûì ùåéðàí-ùåéðàí î äèëáÿð òÿïÿëÿðäÿí. Áîé àòûíúà äÿíèçäÿí ÷àéëàðûí ñåâäèéè àé, Ñàí áóñÿëÿð àëûðäû ëÿïÿëÿð ëÿïÿëÿðäÿí. Îù, àõøàìëàð, àõøàìëàð, ùÿëÿ äèëáÿð àõøàìëàð, Ýþð íàñûë áèð éåðäèð êè, åëëÿð îðäà àõøàìëàð. Ñàùèëäÿ éöêñÿê áèð éåð, ãÿäèìäÿí ãàëìà ñàðàé, Óçàãëàðäàí áàõìàüà ýÿëèðëÿð áóðäà àéà. Ñÿðâèëÿð àðàñûíäà äîüóíúà ñåâäàëû àé, ßí ìöãòÿäèð áèð ðÿññàì ãîé ýÿëñèí òàìàøàéà. Îù, ìÿí äÿ ñààòëàðúà äóðäóì î ýþçÿë éåðäÿ, Äàëäûì øÿí òÿáèÿòèí î äèëðöáà ðÿíýèíÿ. Äöøöíäöì åëèì íåðäÿ, Êðûì íåðäÿ, ìÿí íåðäÿ, Õÿéàëûì ö÷äö ùÿìÿí óçàãëàðà, ÿíýèíÿ... Àé òþêäöêúÿ íóðóíó Ýþéäÿíèçèí öçöíÿ, Ñàùèëäÿêè Ýèúýèíÿ éàëäûçëàðà áàòàðäû. ×àðïäûãúà äàëüàúûãëàð êûðëàíýûúûí1 äèçèíÿ, Ýþçÿë äèëáÿð óçàãäàí ìèí áèð èøâÿ ñàòàðäû. Ëèâàäéàäà çþâã àëàí áèð èø÷èíèí ÿëèíäÿí, ×ûíëàéàí ãàðìîí ñÿñè ÿêñ åäÿðêÿí ýåúÿéÿ. Ýÿòèðèðêÿí õàòèðÿ áó éåðèí êå÷ìèøèíè, Ùÿð êÿñ ùåéðàí ãàëûðäû áó äàäëû áèëìÿúÿéÿ. Áó ñàðàéäà áèð çàìàí ìþùòÿðèñ êíéàçëàðûí , ßëèíäÿ ãàí äîëóñó ïåéìàíÿëÿð éàíàðäû. Àü ãàðòàëûí åøãèíÿ ñÿñëÿíèðêÿí ãÿäÿùëÿð, Ýåúÿëÿðèí ãÿëáèíÿ þëöì çÿùðè ñóíàðäû.

_________ 1 Ê û ð ë à í ý û ú — ãàðàíãóø

246

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áó ñàðàéäà áèð çàìàí... Ñþéëÿäèëÿð, äåäèëÿð, Êèíëè ýåíåðàëëàðûí î âÿùøè ñèíÿñèíäÿ, Ìÿñóì Êðûì ãûçëàðû çþâã ö÷öí äèäèëäèëÿð, Áèð ùû÷ãûðûã ñþíÿðêÿí áîüóëàí íÿôÿñèíäÿ. Õÿéàëà ýÿëèðìè ùå÷ êè, ùàìàí áó ñàðàéäà, Ýþé êþéíÿêëè áèð èø÷è ýÿëèá äÿ äèíúÿëÿúÿê? Âÿ éà êÿíäëè áèð éîõñóë, øàùëàðûí ýÿçèíäèéè Ýþé ñÿðâèëÿð è÷èíäÿ éàòûá ñÿðèíëÿíÿúÿê? Éàëòà, 1928

247

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÝÈÚÝÈÍß Û Ìÿí Êðûìûí ñàùèëèíè Ýÿçèá-ýÿçèá äîëàøäûì. Éàøûë äèëáÿð òÿïÿëÿðäÿí, Óúà äàüëàðäàí àøäûì. Éàëû áîéó Ãàðà äÿíèç Äàëüàëàíûð êþïöéîð. Ñàùèëäÿêè Ýèúýèíÿíèí ßòÿéèíäÿí þïöéîð. Ýÿòèðÿðêÿí ñóëàð äèëÿ Ñàùèëäÿêè äàøëàðû, Ýèúýèíÿíèí ýþçëÿðèíäÿ Ñàëëàíûð ýþç éàøëàðû. Ýèúýèíÿ, î ìàúÿðàëàð Éàâðóñóíóí áåøèéè, Ãàðà äÿíèç ñàùèëèíäÿ Òóãàé õàíûì êþøöéö. Êþùíÿ ñàðàé Ëèâàäèéà — Ñàü áþéðöíäÿ òèêèëè. Áàü áàøûíäà áåñåòêàíûí1 Ãÿðèá áîéíó áöêöëö. Ñîë áþéðöíäÿ ó÷óá ýåäÿí Áèð êûðëàíãûú éóâàñû. Êå÷ÿí ÿñðèí êå÷èá ýåäÿí Ýþçö éàøëû äóðíàñû. Ýèúýèíÿ, î äèëáÿð ãûçûí Àäëàäûüû òÿïÿëÿð,

_________ 1 Á å ñ å ò ê à — ÷àðäàã, òàëâàð

248

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ìàùíûñûíû äèíëÿð èìèø Äÿðäèí áþëÿí ëÿïÿëÿð. Òóãàé éàëû áîéíóíäà áèð Áþéöê òàúèð ñàíûëûð. Ùÿð éàíäà àä ãàçàíìûøäûð, Ùÿð òÿðÿôäÿ àíûëûð. Îíó áÿëêÿ èìïåðàòîð Áþéöê áèëèð, òàíûðäû. Îòàüûíäà ñèëñèëÿëè ×ûë÷ûðàãëàð éàíûðäû. Àäëû õàíëàð, áÿéçàäÿëÿð, Êíéàçëàðäû ãîíàüû. Ùþêìöíäÿéäè äàüëàðäàêû Ãà÷àãëàðûí éûüíàüû. “Ãûç ñàëîíó” ñöñëÿíèðäè ßñèð äöøÿí ãûçëàðà. Ñàðû àëòóí ñÿñëÿíèðäè Êèñÿëÿðäÿ éöçëÿðëÿ. Øÿðã åëèíäÿí ýÿëÿí ãûçëàð Ñàòûëûðäû áÿéëÿðÿ. ßêñ åäèðäè ýþç éàøëàðû Óëäóçëàðà, àéëàðà. Çþâãö ö÷öí áöòöí ãóëëàð Ñÿðô åäèðäè þìðöíö. Òîïðàãëàðû ÷åéíÿéÿðÿê, Êå÷èðèðäè ÿìðèíè. Ãàðà äÿíèç, Ãàðà äÿíèç Êþïöðöðäö, úîøóðäó. Ýÿìèëÿðëÿ ýÿëÿíëÿðèí Èìäàäûíà ãîøóðäó.

249

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ýÿëÿí ãóëëàð áîéíó áöêöê Ñàëàìëàðêÿí ñàùèëè, Î ìöëÿââÿñ ýåúÿëÿðèí Êèëèäëÿíèðäè äèëè.

ÛÛ Ýèúýèíÿ ñàùèë áîéóíäà Áèð áàëûã÷ûíûí ãûçûéäû, Ýþçëÿðè ýþé äÿíèç ðÿíýè, Éàíàãëàðû ãûðìûçûéäû. Î ùÿð ýöí àõøàì ÷àüûíäà ×ûõàðäû ñàùèë äöçöíÿ, Ýþé äÿíèçäÿí ÿñÿí ðöçýàð Òþêÿðäè ñà÷ûí öçöíÿ. Îíäà áèð òàòàð ãûçûíûí, Ìÿùçóí, äèëáÿð öçö âàðäû. Ýèçëè ñåâýè óëäóçóíóí, Ýþçëÿðèíäÿ èçè âàðäû. Áÿçÿí ñîðóá äàëüàëàðäàí Ñåâäèéèíèí äóðàüûíû. Äàëüàúûãëàð ýÿëèá äèëÿ, Âåðìÿäÿéäè ñîðàüûíû: Õàñàé, Õàñàé, èýèä Õàñàé Äÿíèçëÿðèí åë÷èñèäèð. Ýÿëìÿéÿúÿê ñÿíÿ áó àé Óçóí éîëëàð éîë÷óñóäóð. Õàñàé éîõñóë áèð òàòàðäû, Ñöðìÿìèøäè ýÿíú þìðöíö. Îìóçóíäà äàøûéàðäû Òóãàé õàíûí ùÿð ÿìðèíè.

250

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ýÿìèäÿ áèð ìóçäóð êèìè ×àïàëàéûá äóðàðäû î. Áÿçÿí úîøãóí äàëüàëàðäàí Ýèúýèíÿíè ñîðàðäû î. Òèòðÿê, äóðüóí ýþçëÿðèíäÿí Ñûúàã1 èíúèëÿð äàìëàðäû. Ñåâäèéèíè ñàëûá éàäà, Ñàùèëëÿðè ñàëàìëàðäû... Î çàìàíëàð Ãàðà äÿíèç Ôûðòûíàëû, áîðàëûéäû. Ñóëàð úîøãóí, ÿñÿáèéäè, Äàøãûí ãÿëáè éàðàëûéäû. Öçÿðèíäÿ ÿñÿí éåëëÿð Êþïöðöðäö òóôàíûíû. Ýÿìèäÿ ùû÷ãûðàí ãóëëàð Úîøäóðóðäó öñéàíûíû. Ñàùèëäÿ ñÿðò ãàéàëàðû Êþêöíäÿí éûõìàã èñòÿðäè. Ãàí ëÿêÿëè áîéàëàðû Öñéàíëà áîüìàã èñòÿðäè. ÛÛÛ Éåíÿ éåëêÿíëè áèð ýÿìè, Éàõûíëàøûðäû êþïðöéÿ. ßñèðÿëÿð ýÿëäè äåéÿ, Ýþéëÿðèí àðòûðäû ãÿìè.

_________ 1 Ñ û ú à ã — èñòè, ãàéíàð

Òóãàé õàíûí ýþçëÿðèíäÿ Ñàðû àëòóí ïàðûëòûñû, Ýÿëÿíëÿðèí öçÿðèíäÿ Ùèúðàí éàøû, ÿëÿì éàøû.

251

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Çÿíúèðëÿíèá àïàðûëäû Òóãàé õàíûí ñàðàéûíà. Ýþé ñÿðâèëÿð ñÿñ âåðäèëÿð Çÿíúèðëÿðèí ùàðàéûíà. “Ãûç ñàëîíó” äîëäó éåíÿ Øÿðãèí éåòèì ãûçëàðûéëà. Èíëÿéÿðÿê ñàòûëäûëàð, Äÿëëàëëàðûí ñþçëÿðèéëÿ.

Û Áèð ýöí éåíÿ Ýèúýèíÿíèí Äÿðäëÿðè úîøäó, ÷àüëàäû. ×ûõäû ãàëûí îðìàíëûüà Ýèçëè àüëàäû, àüëàäû. Áèð àðàëûã Òóãàé õàíûí Ãûç îâëàéàí “ãûç îâ÷óñó”, Ãàðøû ÷ûõäû Ýèúýèíÿéÿ Îëäó îíóí àëûúûñû. Ãûç ÷ûðïûíûá ãàðøû äóðäó, ×îõ éàëâàðäû, ÷îõ àüëàäû. Ôÿãÿò Òóãàé õàíûí ãóðäó Òóòäó ãîëëàðûí áàüëàäû. Ãà÷ìàã ö÷öí éîëó áàüëû, Éåòìÿäèëÿð ùàðàéûíà. Äöøäö ÿëè-ãîëó áàüëû Òóãàé õàíûí ñàðàéûíà. Î ñåâäàëû Êðûì ãûçû Äöøäö ãûçëàð ñàëîíóíà. Äÿðäëè ýåúÿëÿð óëäóçó Áöðöíäö ãÿìäÿí äîíóíà.

252

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áàõäû áàøóúóíäà äóðàí Òóãàé õàíûí ýþçëÿðèíÿ. Äÿëè, ÷ûëüûí ìÿúëèñ ãóðàí Êíéàçëàðûí þçëÿðèíÿ. Áèð éàíäà ãóë ÿñèðÿëÿð, Áÿäÿíëÿðè áöòöí ÷ûëïàã. Áèð ÷îõóíóí îìóçóíäà Ãàì÷ûëàðûí ãîéäóüó äàü, Ãûâðûëûáëàð èëàí êèìè. Àòÿøäÿ ãîâðóëàí êèìè. ßñèð äöøÿí Ýèúýèíÿíèí Ñàðàé äîëàíäû áàøûíà. Ùåéðàí-ùåéðàí áàõûá äóðäó, Òóòóëäó ùÿï ýþç éàøûíà. Öðÿéèíäÿ ñåâäèéèíèí Ýöíàùñûç åøãè úàíëàíäû. Àòàñûíû ñàëûá éàäà, Ãûâðûëäû, ãûâðûëäû, éàíäû. Î èíäè áèð þëö êèìè Çàâàëëû, áîéíó áöêöëö. Ïîçüóí, ïÿðèøàí òåëëÿðè À÷ûã îìóçà òþêöëö. Áàõûéîð áèð äóðíà êèìè, Ýþçëÿðèíäÿ ïàðûëòûëàð. ßêñ åäÿìÿç ãóëàüûíà Ñàðàéäàêû ýóðóëòóëàð. Òóãàé õàíûí äàìàðûíäà Åùòèðàñ úîøäó, ãàéíàäû. Áàõûá äèëáÿð Ýèúýèíÿéÿ Çþâãö éåðèíäÿí îéíàäû.

253

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ßìð åëÿäè äóðàí ãóëà Àïàðûëñûí îòàüûíà. Î ùÿð çàìàí ùàçûðëàíìûø ßñèðÿëÿð éàòàüûíà. Êíéàçëàðûí ÿëèíäÿ ìåé, Îéíàäàðàã ýöëöøäöëÿð. Ñîíðà äóðóá çÿíúèðëÿíÿí Ýþçÿëëÿðè áþëöøäöëÿð. Èëàí êèìè ãûâðûëàðàã Ùÿðÿ ÷ÿêèëäè áèð éàíà. Äîäàãëàð êèíëè, ìþùòÿðèñ, Äàìàðëàð ýÿëäè ùÿéúàíà. Ùÿð áóúàãäà, ùÿð ýóøÿäÿ, Éöêñÿëäè íàëÿ, ùû÷ãûðûã. ßò ÷åéíÿéÿí äèøëÿðèíäÿí Öçëÿð îëäó ãûðûã-ãûðûã.

 Òóãàé ùÿëÿ ýèðìÿìèøäè Î çÿíúèðëè îòàüà. Ýèúýèíÿ áèð ñîëà áàõäû, Áèð äÿ ãàíëû éàòàüà. Ïÿíúÿðÿéÿ éàõûíëàøûá, Áàõäû ñàùèë áîéóíà. Àé íóðóíó ñÿïèéîðäó Ýþé äÿíèçèí ñóéóíà. Ýåúÿëÿðèí äÿðäëè éåëè Õÿôèô-õÿôèô ÿñèðäè. Ýèúýèíÿíèíè áèð ãåéá ÿëè Óìóäóíó êÿñèðäè.

254

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Äàëüàëàðûí èíèëòèñè, Óëäóçëàðûí àõûøû. Ñåâäèéèíè õàòûðëàòäû Àéûí ñîëüóí áàõûøû. Î áèð ùÿôòÿ áóíäàí ÿââÿë Ìàâè ýþçëö î äèëáÿð, Áèð ýåúÿäÿ äÿðälÿøèðäè Ñåâäèéèëÿ áÿðàáÿð. Õàòèðÿëÿð ëåíòà êèìè Ýÿëèá êå÷äè ýþçöíäÿí Î, àéðûëûã èñòÿìèðäè Ñåâäèéèíèí èçèíäÿí. Ãÿëáèíäÿêè ãûðûã-òþêöê ßìÿëëÿðè äèðèëäè. Î çÿíúèðëè ùÿéàò îíà Áèð úÿùÿííÿì ýþðöíöðäö. Áÿëêÿ äàùà ñîí îëàðàã, Öìèä îíà ýöëìÿç èäè. Áÿëêÿ äàùà Õàñàéúûüû, Îíó ýþðÿ áèëìÿç èäè. Î éàøàìàã èñòÿðéèðäè, Î éàøàòìàã èñòÿéèðäè. Òàëå îíà ñîí îëàðàã Ãàíëû áèð éîë ýþñòÿðèðäè. Äîäàãëàðûí ÷åéíÿéÿðÿê Àúû-àúû ýöëöøäö. Î àíäà áèð ýöìöø õÿíúÿð Ýþçëÿðèíÿ èëèøäè. Àëûá áàõäû, ùÿíóç ãàíû Ñèëèíìÿìèø äóðóðäó.

255

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Òóãàé îíó ÿñèðÿëÿð Ñèíÿñèíäÿí âóðóðäó. Î àíäàéäè éàí îòàãäàí Áèð ÿñèðÿ èíëÿäè. Ãàëõûá-åíÿí íÿôÿñèíè Äèëñèç ýåúÿ äèíëÿäè. Î àí èäè Òóãàé õàíûí Ýóð ñÿñè éàõûíëàøûð, Î ýöíàùñûç ãûçúûüàçûí Ñîí íÿôÿñè éàõëàøûð. Áöòöí þìðö ýþìöëñöíìö Úàâàí èêÿí òîïðàüà? Éà äþíñöíìö áàòàãëàðäà ×èéíÿíÿí áèð éàïðàüà? Éà äþíÿðÿk áèð èýèäÿ Îíà ãàðøû äóðñóíìó? Ãàí äàìëàéàí ïîëäàúûüû Ñèíÿñèíäÿí âóðñóíìó? Ãÿðàð âåðäè, ýþçëÿðèíäÿ Ãàí èçëÿðè îéíàäû. Öðÿéèíäÿ ãóäóç êèìè Áèð èíòèãàì ãàéíàäû. Ãàí ëÿêÿëè ïîëàäúûüû Ãîéäó éóìøàã ãîéíóíà Ñà÷ëàðûíû äàüûäàðàã, Òþêäö áÿéàç áîéíóíà. Òóãàé ýèðäè, ýþçëÿðèíäÿ Âÿùøè çþâãöí íÿøÿñè. Ýèúýèíÿíèí èøâÿëÿðëÿ Áîéàëûéäû ÷þùðÿñè.

256

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ãàðøûëàéûá Òóãàé õàíû Ñöðöêëÿäè éàòàüà. Áó àíäà áèð äÿëè ôÿðéàä ßêñ åéëÿäè îòàüà. Áèð àù ÷ÿêèá äöøäö éåðÿ Èílÿyÿrÿê Òóãàé õàí. Àõäû áÿéàç éàòàüûíà Êèí ïöñêöðÿí ãûçûë ãàí. Âóðóëìóøäóð Òóãàé, äåéÿ Ñÿñ-êöé äöøäö ñàðàéà. Áöòöí ãóëëàð, ÿñèðÿëÿð Ãîøìóøäóëàð ùàðàéà. Ýèúýèíÿíèí ãÿëáè ãóäóç, Ãàí ÷þêìöøäö ýþçöíÿ. Äÿëè êèìè áàõìàäàéäû Ýÿëÿíëÿðèí öçöíÿ. ßëèíäÿêè õÿíúÿðèíäÿí Äàìëàéûðäû ãûçûë ãàí, Éîõñóëëàðûí ýþç éàøûíäàí Ëàõòàëàíìûø ðÿçèë ãàí. Çàòÿí áþéöê ïàøàëàðûí, Êíéàçëàðûí, áÿéëÿðèí, Çàòÿí áöòöí òîïðàãëàðûí Äÿíèçëÿðèí ýþéëÿðèí, Òàðèõëÿðëÿ ñîâóðäóüó Ãàí ýþç éàøû äåéèëìè? Êðàëëàðûí äàøûäûüû Øàí ýþç éàøû äåéèëìè? Ñóëòàíëàðûí è÷äèéè ìåé Ùàãñûçëàðûí àë ãàíû.

257

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Êþëÿëÿðèí ýþç éàøûäûð ßñèðëÿðèí ôÿüàíû. Òóãàé õàíû ùÿï áóëàøìûø Ýþðöíúÿ àë ãàíûíà, Áöòöí ñÿðõîø êíéàçëàðûí Ãîðõó äöøäö úàíûíà. Äöøìÿí êå÷ÿí Òóãàé êèìè Âÿùøè, ãàíëû òóçàüà, Ãàðàíëûãêÿí ÷ÿêèëäèëÿð Ùöúðÿëÿðäÿí óçàüà. ßñèðÿëÿð, áöòöí ãóëëàð Ñàðàéà êèí ñà÷äûëàð. Î êþëÿëèê çÿíúèðèíè Ãîëëàðûíäàí à÷äûëàð. Î çàìàíäàí Òóãàé õàíûí “Ãûç ñàëîí”ó áîø ãàëäû. Î éöçëÿðúÿ ãûç ÷èéíÿéÿí, Âÿùøè ñàðàé ëîø ãàëäû. Ýöíëÿð êå÷äè, àéëàð þòäö, Áèð ÷îõ èëëÿð äîëàíäû. Ãàðà äÿíèç ñàùèëëÿðè Ãûçûë ãàíëà áóëàíäû. Áèð ýöí äÿëè áèð çÿëçÿëÿ Ãîïäó, éåðëÿð ÷ûõûëäû. Î ìþùòÿøÿì øÿí ñàðàéëàð, Î ãàïûëàð éûõûëäû. Î çàìàíäàí î éåðëÿðÿ Äàëüàëàð áàø ÿéèðëÿð. Éàâàø-éàâàø Ýèúýèíÿíèí Ñàùèëèíÿ äÿéèðëÿð.

258

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Î çàìàíäàí Ãàðà äÿíèç Äàëüàëàíûð êþïöéîð. Î ãÿùðàìàí Ýèúýèíÿíèí ßòÿéèíäÿí þïöéîð... Î çàìàíäàí î ñàðàéäà Ýèúýèíÿíèí éàäû âàð. Ýèúýèíÿ éîõ, éàëíûç îíóí Øÿí äèëëÿðäÿ àäû âàð...

259

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÚÛ ÝÖÍËßÐ Î ÷ûëïàã èø÷èëÿð áöòöí ýöíöíö, ×àëûøûð îíëàð÷öí àëûí òÿðèéëÿ. Þçöíÿ áîðú áèëìèø èòèí ýöíöíö, Äþéöøöð ùÿéÿúàí çÿðáÿëÿðèéëÿ. ×àëûøûð þçö àú, àèëÿñè àú, ×àëûøûð, áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ ìþùòàú, ×àëûøûð, àëäûüû ìóçäó, ùàããû íÿ? ×àòìàéûð àíúàã áèð éåìÿê ùàããûíà. Îíà ùàãã âåðÿí éîõ, ôÿãÿò íÿ åòñèí? Øèêàéÿò åòìÿéÿ êèìëÿðÿ ýåòñèí? Éîõ, îíóí ýöúö âàð, ãöäðÿòè äÿ âàð, Éà þëöì, éà ùÿéàò âåðñèíìè ãÿðàð? Î çàìàí Ðóñèéà îäëàð è÷èíäÿ, Ãîâüàëàð è÷èíäÿ ÷àëõàëàíûðäû. Ùÿð éàíäà ôÿëàêÿò, ùÿð éàíäà þëöì, Ùÿð éàíäà áèð öñéàí äàëüàëàíûðäû. Àúëûüûí êàáóñó ýÿðìèøäè ãàíàä, Áèð éàíäà êèí, çÿùÿð ñà÷àí áèð ùÿéàò. Éîõñóëëàð áó çöëìÿ “éåòÿð” äåìèøëÿð, Ñöðöíìÿê þëöìäÿí “áåòÿð” äåìèøëÿð. Éà þëöì, éà ùÿéàò áóäóð ñîí äèëÿê, ×àð èñÿ ñàðàéäàí ýöëöìñÿéÿðÿê, Þëöì ÿìðè âåðìèø, áöòöí áèð þëêÿ Àòûëìûø òóôàíëàð è÷èíÿ áÿëêÿ... Ùÿð éåðäÿ èø÷èëÿð äàëüàëàíàðàã, Çÿíúèðëè ùÿéàòà êÿñèëìèø àñè, Øÿùÿð îëìóø áèð èíãèëàá éóâàñû. Èø÷èëÿð è÷èíäÿ áèð ùÿéÿúàí âàð, “Ãàðà êöòëÿëÿðèí” ñþçöíÿ ãàðøû, Áþéöê ìèëéîíåðëÿð íàðàùàò îëìóø, Éåðèíäÿí ãîïàúàã ñàíêè çàâîäëàð, Íþêÿðè ýþðöíúÿ þçöíÿ ãàðøû, Ãûçûøìûø ùèääÿòè, èêè ãàò îëìóø. Áèð ÷îõ çàâîäëàðäà èøëÿð ãûðûëûð, Áèð ÷îõ éûüûíúàãäà ìèòèíã ãóðóëóð.

260

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Íàòèãëÿð úîøàðàã ñþéëÿéèð ùÿäéàí, Áèð ÷îõó ùàéãûðûð: ùàãã âåðèí áèçÿ! ×îõ éåðäÿ èø÷èëÿð äàéàíûð öçÿ. Àù, áóíó áîüìàüà ãàí ëàçûìäûð, ãàí, ßúÿáà, âàðìûäûð áþéëÿ áèð èýèä Êè, åòñèí áó àñè ãÿùÿðè ñàêèò? Âàð, ÿâÿò ãöäðÿòëè áèð Íèêîëàé âàð, Ùþêìöéëÿ òàëàí÷û, ÿìðèéëÿ ãÿääàð, Î áöòöí þëêÿíè áîüìàüà ãàäèð. Îíóí÷öí øÿùÿðèí äóõàíëàðûíäà, Îüðó, áàø êÿñÿíëÿð éûüûëìûøëàðäû. Ùÿð ýåúÿ ìÿùÿëëÿ, äàëàíëàðûíäà, Éåíè áèð ùàäèñÿ, áèð ëþâùÿ âàðäûð. Ùÿð ýåúÿ ãóëóäðëàð äÿñòÿ òóòàðàã, Êÿíàð ìÿùëÿëÿðÿ ùöúóì åäÿðäè. Ãàðøû ÷ûõàíëàðû áóðàõìàçäû ñàü, Áöòöí àèëÿíè ñîéóá ýåäÿðäè. Ùÿð ãàòèë áèëèðäè ÷àðûí ãàíóíó Áèð úÿçàéà ìÿùêóì åäÿìÿç îíó. Î çàìàí ùÿð ãà÷àã áèð ùþêìðàíäû, Ùÿð ãî÷ó àéðûúà áèð ãÿùðÿìàíäû. Áþéëÿ áèð øÿùÿðäÿ êèì áàø ãàëäûðûð, Ïîëèñäÿí õÿáÿðñèç áèð äàø ãàëäûðûð, Êèì äåìÿç êè, ÷àðûí âàëèñè îüðó? Èø÷èëÿð ñþéëÿðêÿí: “Áóìó ÷àðûí áèçëÿðÿ Áÿõø åòäèéè ÿäàëÿò? ×ÿêèëìÿç áó ðÿçàëÿò, Áó çöëìÿ ãàðøû àðòûã Áèëèíìÿç íÿ åòìÿëè? Ìèëéîíëàðûí ñÿñèéëÿ Éåðëÿðè òèòðÿòìÿëè... Îíóí÷öí òîïëàøìàëû Áîëøåâèê ôèðãÿñèíÿ, Áèðëèêäÿ ñÿñ âåðìÿëè Ðÿùáÿðëÿðèí ñÿñèíÿ. Áó ÷ûõûëìàç ùÿéàòäàí 261

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Îíëàð ãóðòàðàð áèçè!” Áèð òåððîð÷ó áàüûðäû: “Éîõ, î àëäàäûð ñèçè, Äîüðó éîë áóäóð, áöòöí Çàâîäëàðû éàõìàëû. Áöòöí ñàùèáêàðëàðû, Ùÿéúàíäà áóðàõìàëû. Î âÿùøè àë÷àãëàðà ßí êÿñêèí úàâàá áóäóð”. “ßâÿò, äîüðóäóð”. “Éîõ, äåéèë!” “Éîõ, äîüðóäóð!” Áèð áîëøåâèê ùèääÿòëÿ Àòûëûá ÷ûõäû öçÿ: “Áó òåððîð÷óëóã ñèçÿ Ùå÷ áèð ÿëàú âåðÿìÿç. Ñàùèáêàðëàð áó èøäÿí Ùå÷ áèð çÿðÿð ýþðÿìÿç. Îíëàð áöòöí çÿðÿðè Äþâëÿòäÿí àëàúàãëàð. Àíúàã éåíÿ àú ãàëàí Èø÷èëÿð îëàúàãëàð... Àðêàäàøëàð, äóðóíóç, Áàøñûçëûã åòìÿéèíèç. Áîëøåâèê éîëó äîüðó, Áàøãà éîë ýåòìÿéèíèç. Ôÿãÿò òåððîðèñòëÿðèí Úîøäóãúà úîøäó Ãàíû: “Çàâîäëàðû éàõìàëû!..” Ñÿñè òóòäó ùÿð éàíû. Áàøëàíäû òåððîð÷óëóã Ôàáðèêàäà, çàâîääà. Áèð ÷îõ éåðëÿð àëûøäû, Ìÿùâ îëóá ýåòäè îääà. “Òåððîð” äåéÿ éöçëÿðëÿ Èø÷èëÿðè òóòäóëàð. Áàüëàéûá ÿë-ãîëóíó, 262

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ìÿùáÿñëÿðÿ àòäûëàð. Ìèëéîíåðëÿð çÿðÿðè Áöòöí äþâëÿòäÿí àëäû. Éåíÿ çöëöì, òÿúàâöç, Àúëûã éåðèíäÿ ãàëäû. Ýöíëÿð êå÷äè þëêÿäÿ Àñàéèø îëäó “áÿðïà”. Éåíÿ ñàùèáêàðëàðûí Åâèíäÿ çþâãö-ñÿôà. Éåíÿ äÿ êþùíÿ äàìüà, ßìðëÿðÿ âóðóëäó. Âàðëûëàð ãàëèá ÷ûõäû, Óäóçàí éîõñóë îëäó... Èëëÿð äîëàíäû êå÷äè, Áöòöí äöíéà äÿéèøäè. Î àúû ëþâùÿëÿðäÿí Ãàëìàäû ùå÷ áèð ÿñÿð. Ôÿãÿò î ýöíëÿð áèçèì Òàðèõìèçäÿ à÷äû éåð. Î ýöíöí õàòèðàòû, Ãóðäó áó øÿí ùÿéàòû.

263

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÌÓÄßÐÉÀ Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, Î úÿñóð äàüëàðûí ãîéíóíà ñàë! Àìóäÿðéà, äèíëÿ, Ìÿí ñÿíèí äÿðäèíëÿ, Ýÿíú èêÿí ÷ÿêìÿäÿéÿì ùèúð èëÿ éàñ, Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, áàüðûíà áàñ... Ýÿë îâóò òöüéàíûìû, Ñÿí äóéàðñàí êè, ìÿíèì öñéàíûìû. Ìÿí äåäèì àõ äÿëè, úîøãóí Õÿçÿðÿ, Ýåò ãóúàãëàø âÿ éàð îë, Ìÿí äåäèì þëêÿëÿðè Ýöëäöðÿí áèð áàùàð îë. Äåìÿäèì áóçëó Øèìàë èñòÿéèíÿ Óéàðàã, áèçäÿí óçàã Áèð éåðÿ äîë. Ñÿðò ÿñÿí ãàíëû Øèìàë Ñÿíè äÿ åòäèìè ãóë? Êÿñÿðÿê éîëëàðûíû, Áàüëàéûá ãîëëàðûíû Ñÿíè ùÿï åòäè êþëÿ? Àìóäÿðéà, íèéÿ áÿñ Âåðìèéîðñàí ìÿíÿ ñÿñ? Éà íå÷èí äàëüàëàðûí ýÿëìÿéîð öñéàíëà äèëÿ? Ñþéëÿ ýþç éàøëàðû, ãàí ñåëëÿðè áîüìóøìó ñÿíè? Ãîúà Øÿðã äàüëàðû ãàí óäìàüà äîüìóøìó ñÿíè? Éîõ, éîõ àðòûã ýþíäÿð Î ãóäóç ñåëëÿðèíè, Áîéàñûí àë ãàíà, éà àë ÷è÷ÿéÿ Äîüìà òöðê åëëÿðèíè! Àòûëûá ôûðòûíàäàí-ôûðòûíàéà ×åéíÿ, çÿíúèðèíè ãûð, Ñÿíÿ ÿí äîüðóúà éîë, èøòÿ, áóäóð!

264

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Äàøàðàã, Ãàíëû àòÿøëÿðëÿ äûðíàãëàøàðàã... Éàøàìàã Èñòÿð èñÿí, àë ñÿíÿ ùàãã! Áþéëÿ ëàë àõìà, Ñöêóòäàí äîüàìàç èñòèãëàë! Áó àõûø èñòÿìÿì îëñóí úàíñûç, Áèð ÿìÿë ïàðëàéàìàç ãóðáàíñûç. Èøòÿ ìÿí Èøòÿ ñÿí Ãàíëû Øèìàë! Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, Î úÿñóð äàëüàëàðûí ãîéíóíà ñàë. Áóðàõ, àëñûí ìÿíè ðöçýàð þëöìÿ, Áîüàðàã åøãèìè ãàí, Îëàéûì ìÿí ãóðáàí. Âÿ ãàíûìäàí ãàòàðàã ñåëëÿðèíÿ, Àõ, áó òöðê åëëÿðèíÿ... Áÿëêÿ áèð ýöí éàøàðûð áó èäåàë, Áÿëêÿ áèð ýöí áîé àòàð èñòèãëàë... Éåíÿ ãîé ùþêì åëÿñèí Òöðê àüçû, Îüóçóí éàçäûüû ôÿðìàí êàüûçû! Àìóäÿðéà, ìÿíè àë, Ãîïàúàã ôûðòûíàíûí ãîéíóíà ñàë. Ñÿí áóðàõ äöøìàíû ýèðñèí ãàíûìà, Ãàíà ýèðìÿê éàðàøûð þç øàíûìà, Áÿñ íÿäÿí ãîðõó äóéóá ùöðêÿì ìÿí? Àòàìûí îüëó, èýèä Òöðêÿì ìÿí!.. Àøãàáàä, 1932

265

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“ÏÐÀÂÄÀ ÂÎÑÒÎÊÀ”ÉÀ Éàäûíäàìû, îí èë ÿââÿë äîüóëäóüóí çàìàíëàð, Î çàìàíëàð ñÿíèí ñÿñèí áþéëÿ øàãðàã äåéèëäè. Ñèëèíäèêúÿ öôöãëÿðäÿí ãàðà ñèñëÿð, äóìàíëàð, Áèçÿ ãàðøû ÷ûõàí äöøìÿí ãöââÿòèíëÿ ÿéèëäè. ßêñ åòäèêúÿ î ýóð ñÿñèí îáàëàðà, éóðäëàðà, Äàëüàëàíàí òàðëàëàðäà àü ãîçàëàð úàí àëäû. Àìàíñûç áèð çÿðáÿ âóðäóí “ñàü”, “ñîë” ýöäÿí ãóðäëàðà, Éàéûëäûãúà éàðïàãëàðûí Øóðà øÿðãè øàí àëäû. ...Îí èë ÿââÿë îõóäóüóì ìàùíû áèçèì ìàðøûìûç, Áó ìàðø èëÿ îí éàøûíû ñåâèíúëÿ åòäèì òàìàì. Ñÿí ýÿíú Øÿðãèí ýöíÿøèñÿí, èøûãëàðû ãàðøûìûç, Áèòèðäèéèí îí éàøûíà “Çÿùìÿò”èìèçäÿí ñàëàì.

266

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

×ÀÄÐÀ ÊÓÐÁÀÍÛ Ãîúàíûí ÿëèíäÿ ÿéðè áèð ãÿìÿ, Áöðöíöá ãÿçÿáëè, êèíëè ýþðêÿìÿ. Éàâàøúà ãàïûíû à÷àðàã áàõäû, Ñöðÿééà éàòìàìûø ùÿëÿ îéàãäû. Î áèð øåé äóéìóøäó, ãàëõäû éåðèíäÿí, Öðÿéè àíñûçûí âóðäû äÿðèíäÿí: “Íÿ îëìóø, àòàúàí, ýÿëäèíìè éåíÿ! Éîõñà éåíÿ äÿ áèð ñþçöí âàð ìÿíÿ?” Î ñàêèò âÿ ëàêèí ãÿçÿáëè äóðìóø, Ïàðëàð ýþçëÿðèíäÿ áèð îäëó øèìøÿê. Ãàðøûñûíäà ãûçû áîéíóíó áóðìóø, Äàéàíûð, ÷þùðÿñè ñàðàëìûøäû ïÿê. Î áèëèðäè îíóí äàðûëäûüûíû, Ãÿçÿáëè áèð êèíÿ ñàðûëäûüûíû. Àõøàìäàí öç-öçÿ ýÿëìèø îíóíëà, Äþéöøìöø àòäûüû ÷àäðàíûí öñòÿ. ×àðïûøûá ñþç-ñþçÿ ýÿëìèø îíóíëà, Òîõóìóø ãÿëáèíäÿ áèð éåíè áÿñòÿ: “Àòà, íÿ÷èí ýÿëäèí? Ýåò, ìÿíè äèíëÿ!” “Ýÿëäèì äàíûøàéûì áèð äÿ ñÿíèíëÿ, Ãûçûì, ýåò, îðòàäà ó÷ðóì éàðàòìà, Íàìóñó, èñìÿòè, øÿðÿôè, àòìà! Ñàáàù ÷ûõìà ÷þëÿ ÷àäðàñûç, øàíñûç! Èíàí ìÿùâ îëàðñàí äèíñèç, èìàíñûç... Äèí éîëóíäà áóäóð áó ñîí äÿâÿòèì, Ãîðõ êè, áàøãàëàøûð ñîíðà íèééÿòèì”. “Àòà, ñîí îëàðàã ñÿíÿ äåäèì ìÿí, Ãÿëáèìè éåíñÿ äÿ çÿùÿð, îõ, òèêÿí, Éåíÿ áó òóòäóüóì éîëäàí ãàéûòìàì, Àòà, áàõ áó äöíéà äÿéèøäè òàìàì, Ùÿéàò áàøãàëàøäû, åë áàøãàëàøäû, Ìÿäÿíè èíãûëàá úîøàðàã äàøäû. Êå÷ìèøÿ ÿëâèäà äåéÿðÿê áöòöí Ãàäûíëûã éåíè áèð ùÿéàòà ýèðäè ßñèðè îëàðàã áèð ìÿùÿááÿòèí”.

267

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Î êþùíÿ áöð÷ëÿðè, éûõäû, äåâèðäè. Î ÷èðêèí ùÿéàòû áåëÿ àíìàéûð, ×àäðà êþëýÿñèíäÿ äàëäàëàíìàéûð. Àòûëäû î ãàðà ïà÷àâðàëàð äöí, Áàõ éåíè áèð ìÿúëèñ ãóðóëìóø áó ýöí. Ýþíëöì î ìÿúëèñÿ ãîøìàã èñòÿéèð, Êå÷èëìÿç äàüëàðû àøìàã èñòÿéèð”. Ôÿãÿò ãîúà ÷åéíÿð äîäàãëàðûíû, Ãÿçÿá âÿ ùèääÿòäÿí öçè áîçàðìûø, Ùàëãàäàí ÷ûõàðàã ýþçö ãûçàðìûø. “Àòàúàí, ýåò, ìÿíÿ ãàðøûëûã åòìÿ, Éîõñà ìÿí ýåäÿðÿì”. “Ùàðàéà? Ýåòìÿ! Äöí ùÿëÿ áàøûíäàí ÷àäðàíû àòäûí, Äèíèìè, äèíñèç áèð äåâðàíà ñàòäûí. Ýöëäöí Àëëàùûìà, ïÿéüÿìáÿðèìÿ, Êèì îëñà ÷ûëäûðûð ìÿíèì éåðèìÿ!” “Àòà, ñÿí ÷ûëäûðäûí?.. ßëèíäÿ î íÿ? Áû÷àãìû? Éîõñà äà ñóñàäûí ìÿíÿ?” Öðêÿðÿê ÷ÿêèëäè áèð àääûì ýåðè, Ãîúàíûí ãàí òóòìóø äÿëè ýþçëÿðè. Ñàëëàíûð ÿëèíäÿ î ãîðõóí÷ áû÷àã, Àìàí! Éîõñà àòà ãûçà ãûéàúàã? “Àòàúàí, àòàúàí, ãÿçÿáèí éåòÿð! À÷ ìÿíÿ àòàëûã åøãèíè ýþñòÿð. Ýåò ìÿíÿ éîë âåð äÿ à÷ûëñûí éîëóì, ×àðïûøñûí ùÿéàòäà ãàíàäûì, ãîëûì. Ãîéíóìäà éàâðóëàð áóðàõ áîé àòñûí, Ñèíÿì éåíèëìÿç áèð ýÿí÷ëèê éàðàòñûí. Ãîé àúèç áèëìÿñèí ýþðÿíëÿð áèçè, Ãîíìàñûí ýÿíú èêÿí þëöìöí òîçó, Áó ïàðëàã ýöíÿøè ñöçÿí ýþçëÿðÿ!” Àù, ôÿãÿò î úÿëëàä ãîúàíûí ãÿëáè, Ïÿê éàáàíúûäû áó îäëó ñþçëÿðÿ. Î àðòûã îâóíó ýþðÿí ãóðä êèìè, Àòûëäû éåðèíäÿí ãûçûí öñòöíÿ. Îíó áèð âóðóøäà ñÿðäè éàòàüà, 268

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Äÿëè áèð ùû÷ãûðûã äîëäó îòàüà. Àíè áèð õûðûëòû, ñîí áèð àù: “úÿë-ëàä!” Áû÷àã èøëÿéèðäè ùÿëÿ, îí, îí áåø... Ãîúà èíäè àðòûã, þç-þçöíÿ éàä, Äóðìóø þíèíäÿ áèð úàíñûç éàòàí ëåø, Ñû÷ðàìûø öçöíÿ ãàí äàìúûëàðû, Ñöçÿðäè î äèëñèç øèêàéÿòêàðû. Éàòàã ãàíëà äîëìóø, ÷àé êèìè àõìûø, Äþøÿìÿ öñòöíäÿ èçëÿð áûðàõìûø. Ãîøìûøäû ùàðàéà áöòöí áèð êöëôÿò, Ùÿð êÿñèí öçöíäÿ äÿðèí áèð ùÿéðÿò Äàëìûøäû, áó àúû, ãàíëû ëþâùÿéÿ, Ôàãÿò, Ñöðÿééàíûí ýþçëÿðè ýþéÿ Äèêèëìèø ñàáèò áèð íþãòÿíè èçëÿð, Êèì áèëèð áîøëóãäàí äàùà íÿ ýþçëÿð? Éàéûëûíúà õÿáÿð óçàã, éàõûíëàð, Òèòðÿäè ãÿçÿáäÿí, úîøäó àõûíëàð, ×þêäè ãàëáëÿðÿ áó ãóðáàíûí äàüû. Ãûçëàð “÷ÿêèëìÿç áó çöëöì” äåäèëÿð. Êþïöðäö ùÿð éåðäÿ ãàäûí éûüíàüû, Î ãîúà ãàòèëÿ “þëöì” äåäèëÿð. Ùÿï äîäàã òèòðÿéèá àíäû: “Ñöðÿééà”. ×àäðàíûí öçöíäÿí éàíäû Ñöðÿééà! Î ãîúà ãàòèëè áèð ãÿññàá äåéÿ, Ãàíóí ìÿùêóì åòäè ýöëëÿëÿíìÿéÿ... Àçìû úÿùë öçöíäÿí áåëÿ ãóðáàíëàð? Àðòûã éåíè íÿñèë äèíäÿí íÿ àíëàð?! Àðòûã ýþçöìöçäÿ äèí ÷èðêèí ëÿêÿ! ×öíêè éóðäóìóçäóð äèíñèç áèð þëêÿ!

269

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

×È×ßÊËßÍÑÈÍ Ìÿí èñòÿðÿì Òöðêèñòàíûí, Äîüìà éóðäó ÿìÿêëÿíñèí. Ãîéíóíäà àçàä îëäóüóì, Äþøöíäÿ ðàùàò ãàëäûüûì, Ùÿð áèð ãàäàñûí àëäûüûì Óúà äàüëàð äèëÿêëÿíñèí.1

__________ 1 Øåðèí òàìàìû ÿëäÿ åèëÿìÿìèøäèð.

270

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÊÎÏÅÒ ÄÀÜËÀÐ Ìÿí ñÿíÿ ýÿëìèøÿì óçàã áèð åëäÿí, Ìÿíè äÿ ñèíÿíÿ àë, Êîïåò Äàüëàð. Áó îäëó ãÿëáèìäÿ äàøãûí àðçó âàð, Ýÿë ìÿíÿ áèð ëàéëà ÷àë, Êîïåò Äàüëàð. Ùÿð éàíûí áèð ÷ÿøìÿ, ýþé ÷ÿìÿí, ÷àéûð, Àðòûã ìÿí íÿ éàçàì òÿñâèðÿ äàèð, Ýÿëìèø ùöçóðóíà ÿñèð áèð øàèð, Ñåâýèìè ãÿëáèíÿ ñàë, Êîïåò Äàüëàð. Áèð õàòèðàò äåéÿ ãàëñûí äÿðèíäÿ, Àäûìû ÿêñ åòäèð äÿðÿëÿðèíäÿ, Ìÿí ýåäÿð îëñàì äÿ ñÿí þç éåðèíäÿ, ßñèðëÿð áîéóíúà ãàë, Êîïåò Äàüëàð.

271

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÎÐÊÈÉß Ñÿí, äàøãûí äÿíèçëÿðèí ãàéàëàðëà ÷àðïûøàí, Éûëäûðûìëàð ñþíäöðÿí äàëüàñûíäàí éàðàíäûí. ×àðëàðûí ùþêì åòäèéè éîõñóëëàð þëêÿñèíäÿ Àú, ÷ûäïàã àíàëàðûí ãÿì, éàñûíäàí éàðàíäûí. Þëêÿäÿ ãàí ñà÷ûðêÿí êíéàçëàðûí ãûðìàíúû, Ñÿíÿ äöøìÿí êÿñèëäè Ðîìàíîâëàðûí òàúû, Îíóí÷óí äþíöá îëäó ñþçëÿðèí, àäûí “Àúû” Éóðäñóçëàðû îõøàäûí, êèìñÿñèçëÿðÿ éàíäûí. ßçÿëäÿí èíãèëàáûí ñÿí àéðûëìàç åøèñÿí, Áîç äÿíèçëÿðäÿ ñöçÿí ôûðòûíàëàð ãóøóñàí, Ñÿí áó ýöí ìèëéîíëàðûí òàíûíìûø éîëäàøûñàí, Äþíìÿç ìöáàðèç êèìè þç ñþçöíäÿ äàéàíäûí... Ìèëéîíëàðûí äèëèíäÿí àëãûø, ùþðìÿò àäûíà, Áèð õàòèðÿ áóðàõäûí ùÿð èø÷èíèí éàäûíà. Éàøà áèçèì Ãîðêèìèç, ÿñÿðëÿðèíëÿ éàøà, Èêèíúè áåøèëëèéè ñöðÿòëÿ âóðàã áàøà.

272

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÑÀÐÀÉËÀÐ ÉÛÕÛËÛÐÊßÍ Èíãèëàáè øàèð Ëàùóòèéÿ

Ãàñûðüàëàð, áîðàíëàð, ôûðòûíàëàð è÷èíäÿ Èëëÿðëÿ äèíëÿäèê áèç àúûãëû ùàðàéëàðû. Äÿìèð àòëàðû ÷àïäûã îäëàðûí ãóúàüûíà, Áèç éûõäûã, áèç äåâèðäèê î ãàíëû ñàðàéëàðû. Î ñàðàéëàð êè, îðäà ãàíëû ïåéìàíÿëÿðäÿ, È÷èëäè éîõñóëëàðûí çÿùÿðëè ýþç éàøëàðû. Î ñàðàéëàð êè, ðÿíýè ãûçûë ãàíëà áîéàíìûø, Èíñàí êÿëëÿëÿðèíäÿí éàðàíìûøäûð äàøëàðû. Áèç âóðàðêÿí çÿðáÿíè úöòáàøû àü ãàðòàëà, Áèð òÿêàíëà éûõûëäû îíó áÿñëÿéÿí éóâà. ............................................... Ìÿí áèëèðÿì, ñÿíèí äÿ ãÿëáèíäÿ áèð àðçó âàð, Î éîë ÷ÿêÿí ýþçëÿðèí óçàã áèð éóðäà äàëìûø. Àéûðìûø áèð äöíéàíû èêèéÿ, áàõ áó äàüëàð, Áèçäÿ áàùàð à÷ûëìûø, î éåðè áîðàí àëìûø. Ìÿí áèëèðÿì ãîéíóíäà ãàéíàøûð óçàã öììàí, Öñéàíëàðûí è÷èíäÿ êå÷ÿð ýöíëÿð âÿ àéëàð, Ìÿí áèëèðÿì êè, òèòðÿê äîäàãëàðûíäà Èðàí, Âàð îíóí äà ãîéíóíäà éûõûëìàëû ñàðàéëàð...

273

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÉÀÐÀËÛ ÎËÌÀÑÀÉÄÛ Êèì îâ÷ó íèééÿòèéëÿ ýÿçÿðäè áó äàüëàðû, Ñèíÿñèíäÿ úàí àëàí ìàðàëû îëìàñàéäû? Êèì øàèð ùÿñðÿòèéëÿ ñöçÿðäè áó äàüëàðû, È÷èíäÿ ãÿëáè ãûðûã, éàðàëû îëìàñàéäû. Îô, äóìàí ÷þêäö éåíÿ áó êþíöë äàüëàðûíà, Êèì ýÿòèðìèø àäûìû ñîëüóí äîäàãëàðûíà? Êèì äöøÿðäè ùÿéàòûí ýþðöíìÿç àüëàðûíà, Áèð êþíöë áèð êþíöëäÿí àðàëû îëìàñàéäû? Êèì ìÿíè ñàëäû áèëìÿì äàéàíûëìàç áó äÿðäÿ, Íåðäÿ ìÿíèì þç éóâàì, þç åëèì, ýöíöì íåðäÿ? Àíàì ìÿíè äîüóðóá éàøàòìàñàéäû îðäà, Éà è÷èìäÿêè áöëáöë îðàëû îëìàñàéäû... Àøãàáàä, 1931

274

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÀÇßÐÈÍ1 ÄÓÀÑÛ Ùÿñðÿò ãàëûá äîüìà éóðäóí íàçëû ìöøôèã ãóúàüûíà, Ýþçëÿð éàøëû, áîéóí áöêöê, âÿòÿíñèçìè þëÿúÿéÿì? Ýþç äèêÿðÿê éàä åëëÿðèí øÿôà âåðìÿç îúàüûíà, Áþéëÿ ãÿðèá, áèð ïàð÷àúûã êÿôÿíñèçìè þëÿúÿéÿì? Óëó Òàíðûì, ýöíàùìû áó, áàùàð ýÿëäè, ìÿí ÷àüëàäûì, Áó áèð åëèí äèëÿéèäèð, éàä áèð ñþçÿ óéäóüóì éîõ. Äöíéà ñåâäè, ìÿí äÿ ñåâäèì, åëëÿð ýöëäö ìÿí àüëàäûì. Ñåâäèì, àìà äèçëÿðèíÿ áèð äÿôÿ áàø ãîéäóüóì éîõ. Òàíðûì! Ìÿíÿ ÷îõìó ýþðäöí îä ñîâóðàí òîïðàüûìû? Úÿííÿò ñÿíèí, Êÿáÿ ñÿíèí, áèð ìÿçàðëûã éóðäóìó âåð! Úÿùÿííÿìäÿí àëñûí áóðàõ äöíéà ìÿíèì ñîðàüûìû, Ìÿíÿ éàëíûç áèð è÷èì ñó, áàø ãîéàúàã áèð àç äà éåð. Òÿáðèç, 1934

_________ 1 Øàèðèí îüëóíóí àäûäûð, ùàë-ùàçûðäà Èñòàíáóëäà éàøàéûð.

275

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÈÐ ÏÀÐ×À Ëÿíÿò ÿøàðûìà, ùÿì ñþçëÿðèìÿ, Åé âÿòÿí, ýÿë äÿ ýþðöí ýþçëÿðèíÿ! Ýÿë ýþðöí, äîüñóí ùÿéàòûìäà øÿôÿã, Ìÿí âÿòÿíñèçìè äîüóëäóì, áàõ, íÿ ùàãã?.. Òåùðàí, 1934

276

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÈÐÀÍ ÃÛÇÛ Ãûðëàðäà1 íåé ñÿñèéëÿ áàøëàéûð àõøàì, Äàëàð ìàâèëèêëÿðÿ ñàðàëàí ÿíýèí. Ýþçÿë ãûç, î ýöë öçöí íÿ ãÿäÿð ðÿíýèí? Åù, îëñàéäûì ìÿí äÿ áèð íÿøÿëè Õÿééàì, Èëàùè áèð åøãëÿ ýÿëÿðÿê âÿúäÿ, Åäÿðäèì úàí àëàí ýþçëÿðÿ ñÿúäÿ... Ïàðëàéûð Õîðàñàíûí àëòóí ãöááÿñè... Áåø ýöíëöê þìðöìöç âàð, ñîí ýÿëèð þëöì. Ãàëäûð öçöíäÿí ãàðà ùèúàáû, ýöëöì, Äèíëÿìÿ ýÿë î ãÿìëè, áîüóëìóø ñÿñè, ×ûõ áóëóäëàð è÷èíäÿí ãàëìà þðòöëö, Ñîëìàñûí äþøöíäÿêè Òÿáðèçèí ýöëö... Àõøàì ìèíàðÿëÿðäÿí âåðèëèð ÿçàí, Ýþçëÿðèíäÿ ïàðûëäàð ìèðâàðè éàøëàð, Ñþéëÿ, íå÷èí ÷àòûëìûø î ãÿëÿì ãàøëàð? Òóüéàí åäÿí äÿðäèíè éîõìóäóð éàçàí? Áàõûá äàëüûí ýþçëÿðÿ äàüûëûð ùóøóì, Ñþéëÿ, ýþçÿë øÿùðèéàð, íÿäÿí ñÿðõîøàì? Ìÿí êè, ÷îõäàí è÷ìÿäèì Ãàôãàñ øÿðàáû, Éà íå÷èí äþíÿð áàøûì, àõàð ýþçëÿðèì, Ñÿí êå÷äèéèí éîëëàðà áàõàð ýþçëÿðèì, ×àðøàô àëòûíäàí áÿçÿí åäèá ñàâàáû, Ñàëûðñàí õÿéàëûìà Îäëàð Ãûçûíû. Áèð çàìàíëàð ìÿíèì äÿ éàøûë Ãàôãàñäà Ñÿíÿ îõøàð íàçÿíèí áèð åøèì âàðäû, Ñÿñèíäÿí Êöð úîøàðäû, Àðàç ÷àüëàðäû, Äåðëÿð êè, èíäè ãàëìûø ÿëÿìäÿ, éàñäà Áàõàð ãÿðèáñÿéÿðÿê äîüìà éóðäóíà, Ýþíäÿð ñàëàìûíû ñÿí äàüëàð àðäûíà... _________ 1 à û ð — ÷þë, ñÿùðà, ÷ÿìÿí

277

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Éîë óçóí, ÿìÿë óçàã, þìðöìöç ãûñà, Áèð ýöëö ÷îõ ýþðäöëÿð áèçÿ äöíéàäà, Ýþçÿë ãûç, âåð è÷ÿéèì úîøãóí áèð áàäÿ, Êèì áèëèð áÿëêÿ äþíìÿì áèð äÿ Ãàôãàçà, Ýÿë ñÿñ âåð ìàíà, þéëÿ áèð òÿñêèíëèê âåð êè, Îõóéàéûì éóðäóìà äàèð áèð òöðêö... Ìÿøùÿä, 1933

278

downloaded from KitabYurdu.org

ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ, ÌßÍÈÌ ÁÀÕÒÑÛÇ ÀÍÀÌ ÎÉ!.. Ò Ö Ð Ê È É ß

Ø Å È Ð Ë ß Ð È

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

À ÄÀÜËÀÐ-Û Î ýöí ñÿíäÿí àéðûëûá àòûëûðêÿí ãóðáÿòÿ, Ñþç âåðäèì, éåíÿ áèð ýöí ýÿëÿúÿéèì, à äàüëàð. Èëëÿð áîéó àíàðàã ãîéíóíó ÷îõ àüëàäûì, Ìÿí éåíÿ ýþé ñèíÿíäÿ ýöëÿúÿéèì, à äàüëàð. Ñÿíÿ óëàøìàã ö÷öí ãÿëáèìäÿ èìàíûì âàð, Äàìàðëàðûìäà ñÿíÿ âÿãô åòäèéèì ãàíûì âàð, Áó ñàâàøäàí íÿ ãîðõó, ÷ûõàúàã áèð úàíûì âàð, Óüðóíäà ýöëÿ-ýöëÿ þëÿúÿéèì, à äàüëàð. Éåíÿ áèð êþëýÿ ñàðìûø î ùèëàëè ãàøëàðû, Áèð õÿíúÿðìè ãîïàðäû äèçèíäÿêè áàøëàðû? Ãÿìèíÿ îðòàã åäèá áóðäàêû ãàíäàøëàðû, Äÿðäèíè äîñòëàðûíëà áþëÿúÿéèì, à äàüëàð. Òàðèõèìäÿ åø îëìàã ö÷öí áàáàì Îüóçà, Ýöí ýÿëèð ìèíÿúÿéèì áó êèøíÿéÿí Éàüûçà, Ñþéëÿ ÷îõ àüëàìàñûí ìÿíè áÿêëÿéÿí ãûçà, Ýþç éàøûíû ÿëèìëÿ ñèëÿúÿéèì, à äàüëàð. Óçàã äåéèë, éàõûíäà ýÿëÿúÿéèì, à äàüëàð. Àüûí, Åëàçûü, 1942

281

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

À ÄÀÜËÀÐ-II ×è÷ÿêëè ãîéíóíäà áèð áàü÷à òèêäèì, Ñóâàðìàã ö÷öí ýþç éàøëàðû òþêäöì, Ýåúÿ-ýöíäöç ÿìÿéèíè ìÿí ÷ÿêäèì, Éîëäó ìåéâÿñèíè éåëëÿð, à äàüëàð! Íÿäÿí êöñêöí éàõàíäàêû áöëáöëëÿð, Íåðäÿ ìàíà ëàéëà ÷àëàí î äèëëÿð? Ìÿí ñÿñëÿíñÿì: åëëÿð, åëëÿð, àé åëëÿð, ßêñè-ñÿäà ýÿëèð: “åëëÿð...”, à äàüëàð! Ñþéëÿ, íÿäÿí ñÿñ âåðìÿéèð Õÿçÿðèì, Ìÿí êè, îíóí ùÿð äÿðäèíè éàçàðûì, Ñöðýöí îëóá óüðóíäà ùÿï ýÿçÿðèì, Ãèñìÿòèì áó óçóí éîëëàð, à äàüëàð. Ñþéëÿ, íÿäÿí äÿëè Êöðöì ÷àüëàìàç, È÷äÿí úîøóá þç ýöíöíÿ àüëàìàç, Ýþé Ìóüàíûì íÿäÿí éàøûë áàüëàìàç, Äÿðäëèìèäèð î Ýþéýþëëÿð, à äàüëàð? Ñþéëÿ, Øàùäàüëàðûí íÿäÿí éàñëûäûð? Êþêñöíäÿêè ãûëûíú, ãàëõàí ïàñëûäûð? Øàèðëÿðèí íÿäÿí ùÿçèí ñÿñëèäèð, Ãÿðèá ñàçäà ãûðûã òåëëÿð, à äàüëàð? À äàüëàð, à äàüëàð, ñþéëÿ, à äàüëàð, Îëóðìó àøíàëûã áþéëÿ, à äàüëàð?.. Éàìàí ýöíöì éàõøû åéëÿ, à äàüëàð, Ñàíà ãóðáàí áó êþíöëëÿð, à äàüëàð.

282

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

À ÄÎÑÒ Áèð ýöëøÿí éàïäûì ýöëöíö åë àëäû, Áèð òÿê ãþí÷ÿñèíè äÿðìÿäèì, à äîñò! Áèð áàü÷à ñàëäûðäûì, ýÿëäè ñåë àëäû, ßìÿê ìåéâÿñèíè ýþðìÿäèì, à äîñò! Úàíàíÿ úàí äåäèì, óçàüà äöøäöì, Äîñòà áåë áàüëàäûì, òóçàüà äöøäöì, ßôñóíëàíìûø ãûçûë áèð àüà äöøäöì, Áèðëèê äèëÿéèíÿ åðìÿäèì, à äîñò! Ìÿí áàõàðêÿí î ñåâäèéèì Äîüóéà1, Ñÿí îðòàã îë áó è÷äèéèí àüóéà, Îðäà áèð ýÿëèí âàð, ãàëäû éàüûéà, Îíó áèð äîéóíúà ñàðìàäûì, à äîñò! Áó ÷àðïàí ãÿëá îíóí, áó òÿê úàí îíóí, Äàìàðëàðûìäàêû àõàí ãàí îíóí, Êþíëöìö úîøäóðàí áó èìàí îíóí, Ìÿí þçýÿéÿ êþíöë âåðìÿäèì, à äîñò...

_________ 1 Ä î ü ó — Øÿðã

283

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÐÀÇËÀ ÄßÐÄËßØÌß Îüëóì Àðàç ö÷öí

Ýÿëèí êèìè ãóðóëóðñàí, Àõûá, àõûá éîðóëóðñàí, Ýþé Õÿçÿðäÿ äóðóëóðñàí, Äóðíà ýþçëöì äàøãûí Àðàç, Íÿäèð ñÿíèí àøãûí, Àðàç? Èëàí êèìè àõûøûí âàð, Úåéðàí êèìè áàõûøûí âàð, Èíúÿ ñþçäÿí ÷àõûøûí âàð, Äèëáÿð öçëöì, òåëëèì Àðàç, Ìÿíèì àíà åëëèì Àðàç. Ìèí ýþëëÿðèí ãàéíàüûíäàí, Àõûá èýèä îéëàüûíäàí, Þïöá éàðûí éàíàüûíäàí, Äÿðäëè-äÿðäëè àõàí Àðàç, Äîñò ãÿëáèíè éàõàí Àðàç. ßðçóðóìóí îâàñûíäàí, Øàùèíëÿðèí éóâàñûíäàí, Àõûá Òöðêöí êîâàñûíäàí, Êþíëöì êèìè úîøàí Àðàç, Ýåò Ãóçüóíà áîøàí, Àðàç. Áèçèì áîçêûðäàí1 êå÷ÿðêÿí, Áèðëÿøèá Êöðäÿí êå÷ÿðêÿí, Äîüäóüóì éåðäÿí êå÷ÿðêÿí, Ýÿë îë ìÿíèì äèëèì, Àðàç, Ñîð íå÷ÿäèð Ìèëèì, Àðàç... Ùåé àõàðñàí, äóðäóüóí éîõ, Äîñò ùàëûíäàí ñîðäóüóí éîõ, _________ 1 Á î ç ê û ð — ÷þë, äöç

284

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Éàðäàí õÿáÿð âåðäèéèí éîõ, Ãÿëáèí äàøäàí ñÿðòìè, Àðàç? Áó ñÿíäÿ áèð äÿðäìè, Àðàç? Ñîíðà íÿäÿí äþíäö ùóéóí1, Äþâðàí ñÿíÿ ãóðäó îéóí, ßéäèí î éàüûéà áîéóí, ßñêè åøãèí ñîëäó, Àðàç, Âåðäèéèí ñþç íîëäó, Àðàç? Ôûðòûíàëû, áîðàëûñàí, ßñêè äÿðääÿí éàðàëûñàí, Ñîðàí îëñà ùàðàëûñàí? Ñþéëÿ Òöðêäöð ñîéóì, Àðàç, Ñÿíÿ îëìàç äîéóì, Àðàç.

_________ 1 Ù ó é — õàñèééÿò, õàðàêòåð

285

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÀÒËÀÍÒÈÊ ØßÐÃÈÑÈ Ñöëùö éàïàúàêëàðà ßòðàôûíäà ãîðõó, âÿùøÿò, þëöì, ãàí, Äàëüàëàðûí îðòàñûíäà áèð çàìàí Äàùà ñþêìÿäÿí øÿôÿã, Óçàã, ãàíëû ÿíýèíëÿðÿ áàõàðàã, Áèð øÿðãè ñþéëÿìèøäè î... Î áþéöê èíñàí Àòëàíòèêèí øÿðãèñè... “Êè÷èê, çîðñóç ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë, Èíñàíëàðà ùöððèéÿò...” Áèëìÿì êè, Õàòèðÿíèç ñàõëàéûðìû äàëüàëàðà ýþìöëÿí Áÿçÿí áàòûá, áÿçÿí ÷ûõàí î ñÿñè?! Î ñÿñ êè, Áó ñàâàøäà ùûðïàëàíàí, Áîüàçëàíàí ìèëéîíëàðûí íÿôÿñè... Î ñÿñ êè, Êè÷èêëÿðèí, çîðñóçëàðûí àìÿíòöñö êÿñèëäè. Ìèëéîíëàðûí àüçûíäàí. Ìèëéîíëàðúà êàüûçëàðà áàñûëäû... “Çîðñóç àçàä áèð äöíéà!” “Ùöð, êþëÿñèç áèð àëÿì!” Óíóòäóíóçìó áèëìÿì, Ñþéëÿéèíèç, ÿôÿíäèëÿð, ñþéëÿéèíèç áèïÿðâà, Êè÷èêëÿðèí øÿðãèñèíè, Àòëàíòèêèí þëìÿç äÿðèí øÿðãèñèíè. Åëàçûü, 1946

286

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÁÀÊÛ Áèð çàìàíëàð àäûíà åøã îõóäóì èëëÿðëÿ, Èíäè àðòûã ãÿëáèìèí è÷èíäÿ èíëÿ, Áàêû. Óüðóíäà ÷àðïûøàíëàð ãîëëàðû áàüëû ýåòäè, Ìÿí éàíàðàã êöë îëäóì ñÿíèí äÿðäèíëÿ, Áàêû. Áèð ýöí èñòèãëàë äåäèí, áèç àòûëäûã ãîâüàéà, Ñÿí áàüðûíäà ãàíëû áèð éåð à÷äûí Ìîñêâàéà, Êèì äåäè ÷åâðèëÿñÿí ëåø ãîõàí áèð éóâàéà? Êèì äåäè áèð ìóæèêèí ÿìðèíè äèíëÿ, Áàêû? Äöíéàíûí àòÿø äîëó ñèíÿñè ìÿíÿì äåéÿ, Èëê îëàðàã àòÿøè ñóíäóí Ïðîìåòåéÿ. Î çÿíúèðëÿíäè Ãàôà, ñàíà úàí äåéÿ-äåéÿ, Ýþìöëäö êþíöëëÿðÿ åøãè ñÿíèíëÿ, Áàêû. Ñÿí çöìðöä áèð òàú èêÿí áèçèì ãîúà Ãàôãàçà, Äöøìÿíÿ ñåâèíú âåðäèí, áèçè äöøöðäöí éàñà. Åøãèìè ãàíëà áîüäó, ìÿí äîñòìó äåéèì ðóñà? Îäëó êþêñöì ãàáàðìûø äàøàí áèð êèíëÿ, Áàêû. Éàíàðêÿí Ñÿáàéåëäÿ ùÿð àõøàì éàøûë ìàéàê, Éîëóìó ñÿíÿëÿðëÿ ýþçëÿéÿí àíàì îéàã. Òàëåéÿ áàõ, óçàãëàð éàõûí, éàõûíëàð óçàã, Óçàã äàüëàð àðäûíäàí ýÿë ìÿíè äèíëÿ, Áàêû. Åëàçûü, 1935

287

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÀÒÀÍ ÝÖÍßØ Ñÿí áåéíèìäÿ äîüàí ãûüûëúûìäàí îä àëäûí, Åé ðóùóìó, åøãèìè éåòèì áóðàõàí ýöíÿø, Ñÿí ýåäÿëè þìðöìÿ ôûðòûíàëàð îëäó åø. Íåðäÿ, ùàíêè áèð öôãöí äÿðèíëèéèíäÿ ãàëäûí, Áó äîüðóìó ãÿëáèìè äîíäóðäó áèð áóçëó ÿë, Éà áó íÿäèð êþíëöìÿ ñàïëàíûá ãàëàí ÿìÿë? Àøèãëÿðèí áèð äàùà ñÿíè áóëìàñûí äåéÿ, Áó äîüðóìó êå÷äèýèí éåðëÿðè éûõäû, éàõäû, Éà áó íÿ, àðõàí ñûðà ãàíëû èçëÿð áóðàõäû? Äåéèðëÿð êè, âàðëûüûí ãàðûøäû áèð êþëýÿéÿ, Éà áó íÿ, ìÿùáóñ êèìè è÷èìäÿ ÷ûðïûíàí úàí, Ñÿíìèñÿí, ãÿðèá âÿòÿí, ñÿíìèñÿí, Àçÿðáàéúàí? Åëàçûü, 1935

288

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌßÍ ÊÈÌßÌ-Û Êèìäèð ìÿíèì òîïðàüûìû Àëòàéëàðäà éîüóðàí? Ãîúà Òàíðû Äàüëàðûíûí ýþáÿéèíÿ ñàëàí êèì? Êèìäèð ìÿíè áîçêûðëàðäà àò öñòöíäÿ äîüóðàí? Ìÿíÿ, “Òöðêñÿí, Òöðê îüëóñàí” äåéÿ íèííè ÷àëàí êèì? Íåðäÿ ìÿíèì øàùèíëÿðÿ éóðä êÿñèëÿí éàòàüûì? Ñöðöëÿðèì, èëõûëàðûì, èýèä áîéóì íåðÿäÿ? Íåðäÿ ìÿíèì ãûçûë òóüëó, àü êå÷ÿëè îòàüûì? Íåðäÿ ìÿíèì êöùÿéëàíûì, îõóì, éàéûì, íåðÿäÿ? Ùàíû ìÿíèì ÿñèë ãàíûì, ùàíû ìÿíèì þç ýöúöì? Äàìàðëàðûì íÿäÿí áþéëÿ òÿíáÿë-òÿíáÿë àòûéîð? Ìÿíè áþéëÿ ìèñêèí éàïàí ñàðàéëàðà âàð þúöì, Óüóðñóç áèð ÿë ãàíûìà çÿùÿðëè ãàí ãàòûéîð. Áèð çàìàíëàð Àëòàéëàðäàí åíèá éàøûë äöçëÿðÿ, Ìÿñêÿí ãóðóá àò îéíàäàí, àòÿø éàõàí ìÿíìèéÿì? Ýþéëÿð õàãàíûíäàí ñàëàì ýþòöðöá äÿíèçëÿðÿ, Óôöãëÿðè éàõûá øèìøÿê êèìè ÷àõàí ìÿíìèéÿì? Íåðäÿ, íåðäÿ î ñàëäûðûø, øàùÿ ãàëõàí î àòëàð? Ùàíû ìÿíèì àõûíëàðû úàíëàíäûðàí îçàíûì? Íåðäÿ êÿñêèí ãàéàëàðû ÷àòëàäàí î ãàíàäëàð? Íÿäÿí èíäè áîéíóì áöêöê, éîõìó áèð äÿðä éàçàíûì?

289

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÌßÍ ÊÈÌßÌ-II Áèð çàìàíëàð Àëòàéëàðäàí åíèá éàøûë äöçëÿðÿ, Àñèéàíûí ýþáÿéèíäÿ àòÿø éàõàí ìÿíìèéÿì? Ýþéëÿð õàãàíûíäàí ñàëàì ýþòöðöá äÿíèçëÿðÿ, Áàòûéà äàøàí áèð ñåë êèìè àõàí ìÿíìèéÿì? Ìÿíìèéÿì ãûðìàíúëàéàí ãÿðáèí öôöãëÿðèíè? Íåðäÿ ãûðìàíúûì ìÿíèì, ýþñòÿð ìàíà éåðèíè? Ìÿí êèìÿì, êèìëÿðäÿíÿì, íåðäÿ ìÿíèì åë-îáàì? Áó äîüðóíó, äåéèðëÿð Îüóçìóø èýèä áàáàì, Ñÿðïèëìèø îéìàãëàðà âåðìÿê ö÷öí áèð íèçàì. Ìèíÿðÿê øèìøÿêëÿðÿ ýþéäÿ ÷ûõàí ìÿíìèéÿì? Àíëàò ìÿíÿ, Ìåòå êèì, Úåáå êèì, Ñàáóòàé êèì, ×èíýèç, Òåéìóð âàðìûéìûø, Êöðøàä êèì, Úûüàòàé êèì? Ñþéëÿ ìÿíìèéÿì ãóðàí èëê áèðëèê ÿñàñûíû? Ñþéëÿ, ìÿíìèéÿì éàïàí Òöðêöí èëê éàñàñûíû? Øèìäè ùÿñðÿòëÿ áþéëÿ äöíÿ áàõàí ìÿíìèéÿì? Ìÿíìèéÿì þëö, äóðüóí áèð äÿíèç êèìè áþéëÿ, Ñþéëÿ, åé Áîçãóðäëàðûí éàøûë äèéàðû, ñþéëÿ?

290

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌßÍÈÌ ÏÐÎÒÅÑÒÎÌ Úÿìèééÿòè Àêâàìà à÷ûã ìÿêòóá

***

Äèíëÿ, ñÿí åé ùàãã äåéÿ çöëìÿ åø îëàí éóâà, Áèð ìèëëÿòèí ôÿðäèéèì ìÿíèì äÿ áèð ñÿñèì âàð. Äàüëàðû àë ãàíûìëà áîéàíìûø áèð þëêÿäÿ, Àíëàñûí éàøàìàã÷ûí íÿ ãÿäÿð ùÿâÿñèì âàð... Îíóí “ðóñ” äåäèéè éåð òîïðàüûìäûð, äàøûìäûð, Îíóí áàøûíäàêû òàú ìÿíèì äþâëÿò ãóøóìäóð. Æåíåâäÿ ñóíäóüó ìåé, î ìÿíèì ýþç éàøûìäûð, Åù, áèëñÿéäèí áàøûìäà íÿ áÿëàì, íÿ éàñûì âàð. Áàêû... Î ìÿíèì Êÿáÿì, î ìåùðàáûì, î éóðäóì, Éîëóíäà ãàíëû ÷àðà èëëÿðúÿ ãàðøû äóðäóì. Èëê î ðóñ çÿíúèðèíè ìÿí ÷åéíÿäèì, ìÿí ãûðäûì, Äöíéàéà ìöæäÿ éàçäûì: àçàä áèð Ãàôãàçûì âàð. ***

Áèð ýöí áèð “äîñò” ýþðöíäö, áèçÿ áèð áàäÿ ñóíäó, Ñóíäó äà, áàøûìûçà “òöëêö” ýåòäè, “ãóðä” ãîíäó, Éàíäû ÿìÿëèì, åøãèì, âÿòÿíèì, îäà éàíäû, Îðòàäà ãàí, ïöõòÿ ëåø, àòÿø, êöë, äóìàí ãàëäû. Òôó... òàðèõÿ òôó... Òÿðñèíÿìè äîëàíäû? Þëêÿìèç Ðîìàìûéäû áàüðûíà îä ãàëàíäû? Ìèëëÿòëÿðèí íàìèíÿ çÿíýèí åëëÿð òàëàíäû, Äàüëàðà ÿêñ åäÿí ñÿñ: éàëíûç àù, àìàí ãàëäû... Àðòûã î íàçëû åëäÿ òöòÿúÿê áèð îúàã éîõ, Àíàëÿðûí ýþç éàøû àõìàéàí áèð áóúàã éîõ, Åéâàù êè, áàø ãîéàúàã íÿ áèð äèç, íÿ ãóúàã éîõ, Àíëàäûã êè, äöíéàäà éàõøû éîõ, éàìàí ãàëäû...

291

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

*** Äèíëÿ, ñÿí åé äöíéàíûí ùàãã àðàéàí äèê áàøû, Î áèð âÿùøè ùþêìäàð, è÷äèéè ãàí ìÿíèìäèð. Áèð ãóëäóð áèð çÿíýèíèí îëóðìó àðêàäàøû? Ñàíà áèð úàí âåðèðñÿ, ÿëáÿò î úàí ìÿíèìäèð.

Ìÿíèìäèð î ñà÷äûüû àëòóí, ïàðà, ÷àëûíìûø... Ìÿúëèñäÿ ùàããûì äèéîð, î ùàãã ìÿíäÿí àëûíìûø, “Ìîñêîâ” äåéèá êå÷ìÿéèí, àéàãëàðà ñàëûíìûø, Âàðû-éîõó òàëàíìûø Àçÿðáàéúàí ìÿíèìäèð. Äöíéà áèëèð áó ùàããû, íå÷èí íÿäÿí äàíûëûð? Îíóí ÷àïãûí îëäóüó ùÿð è÷èíäÿí òàíûíûð. Ìèëëÿòëÿðèí äöøìÿíè áèð äþâëÿòìè ñàíûëûð? Îíà ãàðøû ùÿð çàìàí êÿñêèí öñéàí ìÿíèìäèð. Äèíëÿ, ñÿí åé úàùàíà ùàããû ýþñòÿðÿí ìàñà, Äàüûñòàíëû, ýöðúöëö ùàêèì áèçèê Ãàôãàçà. Àëÿìÿ õÿáÿð îëñóí, î ýÿð áèçèì îëìàñà, Éîëóíäà òþêöëÿúÿê ñîí äàìëà ãàí ìÿíèìäèð. Âåðèí ìÿíÿ éóðäóìó îëñóí úÿííÿò áóúàüû, Áèð äþâëÿò ãóðàéûì êè, ñöëùöí äîüìà îúàüû, Áàøûíäà äàëüàëàíñà ö÷ áîéàëû ñàíúàüû1, Î çàìàí çÿíí åäÿðÿì áöòöí úàùàí ìÿíèìäèð. Áóðàõûí ãîúà Øÿðãè áèð àç äà éàøàñûí ùöðð, Éåòÿð êè, ÿñðëÿðèí àëòûíäà îëäó ÿñèð, Äöíéà èñòèãëàë äåéèð, áó îíóí äà ùàããûäûð. Áó óüóðäà éåíèëìÿç ãöââÿò, èìàí ìÿíèìäèð. Áóðàõûí ïàð÷àëàíñûí çöëìöí ùàãñûç éàïûñû, Ñèëèíñèí éåð öçöíäÿí êîììóíèçìèí êàáóñó, Ìèëëÿòëÿðÿ à÷ûëñûí þç éóðäóíóí ãàïûñû, Èíñàíëàðà ùöððèééÿò, áó äèëÿê, øàí ìÿíèìäèð! Åëàçûü, 1934 _________ 1 Ñ à í ú à ã — áàéðàã

292

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌßÍÈÌ ÉÎËÓÌ Òöðê÷öëÿðÿ

Äèíëÿ, ñÿí åé óçàãäàí ìÿíè çÿíúèðëÿéÿí éåð, Ùàíñû ïè÷ ñÿíè þçýÿ áèð âàðëûãäàí çÿíí åäÿð? Áóðàõ î ýþçëö êîðëàð íÿ äåðëÿðñÿ äåñèíëÿð, Ñÿí ìÿíèì ÿìÿëèìñÿí, ñåâýèëèìñèí, éàðûìñûí, Ñÿíäÿí áàøãà íÿéèì âàð, ñÿí áèðèúèê âàðûìñûí. Éîëóíäà þëìÿê ö÷öí ìÿí àíä è÷äèì ÿçÿëäÿí, Êèì êå÷ÿð äöíéàëàðûí êå÷ìÿäèéè ýþçÿëäÿí? Ñÿíè áèëìÿéÿí éîëñóç, íÿ àíëàð áó ÿìÿëäÿí? Ñÿí ìÿíèì ìåùðàáûìñàí, Êÿáÿìñÿí, äÿðýàùûìñàí, Ìÿí ñÿíÿ ñÿúäÿ åòäèì, ñÿí ìÿíèì Àëëàùûìñûí. ßñèðëÿð áîéóíúà ìÿí ñÿíè ýþðÿéèì äåéÿ, Ãÿëáèìè âåðäèì ÿñèð, çîðëà è÷äèéèì ìåéÿ, Áîø éåðÿ ýþç äèêäèéèì î ÿìÿëñèç Ýöíåéÿ. Ýöíåé ÷öðöòäö, Ãóçåé ñîéóãëà éàõäû ìÿíè, Þç éóðäóìäà, åëèìäÿ ñÿíñèç áûðàõäû ìÿíè. Ýöíåé — î èíäè ìÿíÿ çÿùÿð ñà÷àí áèð àüû, Ãóçåé — î âàðëûüûìû ïàð÷àëàéàí áèð éàüû. Ìÿíèì éàëíûç òàïäûüûì, ñÿíèí äîüäóüóí äîüó, Îðäà ðóùóì, ýÿí÷ëèéèì, åøãèì, áàùàðûì ìÿíèì, Îðäàäûð áåøèéèì âÿ îðäà ìÿçàðûì ìÿíèì.

293

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÓÐÀÕ, ÀÒÛÌ ØÀÙËÀÍÀ Áîçãóðä÷óëàðà ñåâýèëÿðëÿ

Ñîðìàéûí êèìëÿðäÿíÿì, ùàðàëûéûì, à äîñòëàð, Êþíöëäÿí ôûðòûíàëû, áîðàëûéûì, à äîñòëàð, Ãûçûë áèð êóðøóí àëäûì, éàðàëûéûì, à äîñòëàð. Úþâðöíÿ òàá åäÿðñÿì äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì, Ãóðáàí ãÿáóë åäÿðñÿ éîëóíäà þëÿúÿéÿì. Äÿéìÿéèí, ñèç äÿéìÿéèí, òà ãÿëáèìäÿí äàüëûéàì, Ìÿí äöíéàéà öí âåðÿí Àëòàéëàðûí îüëóéàì, Î òîïðàãäà äîüìóøàì, î òîïðàüà áàüëûéàì. Èñòÿìÿì áèð éàáàíúû ýþç äèêñèí áèð äàøûíà, Éîë âåð, éîë âåð ãîíàéûì î äàüëàðûí áàøûíà! Åé èëëÿðëÿ óçàãäàí ùÿñðÿòèíè ÷ÿêäèéèì, Óüðóíäà ýèçëè-ýèçëè ýþç éàøëàðû òþêäöéöì, Íÿ áó, äèíñèç òàëåéÿ áþéëÿ áîéóí áöêäöéöì? Ýþçöììö êîð, ãîëóìäà ãöââÿòèììè éîõ ìÿíèì? Íåðäÿñèí, åé êå÷ìèøèì, ýÿë ãÿëáèìÿ àõ ìÿíèì. Ìÿíìèéÿì Àëòàéëàðäà áàøû ýþéëÿðÿ äÿéÿí, Òàðèõè ìÿíìè éàçäûì, òàðèõìè ìÿíè þéÿí, Ìÿíìèéÿì èíäè áþéëÿ òÿâÿêêöëÿ áàø ÿéÿí? Éàí, åé àäûì-ñàíûì éàí, ñÿí äÿ áÿõòèì êèìè éàí, Àíàðàã î ÷àüëàðû, õàòûðëà îéàëàí...1 Éîõ, éîõ, áèð ýÿì âóðàìàì àëòûìäàêû êþùëÿíÿ, Áóðàõ îíó, áèð àç äà î äàüëàðäà øàùëàíà, Éàð éîëóìó ýþçëÿéèð, ðàçû îëìàì àùëàíà, Çÿíúèðëÿðÿ ÷ÿêèëñÿì, ýåäÿúÿüÿì îíà ìÿí, Éà î ìÿíèì îëóð, éà äöøÿúÿéÿì ãàíà ìÿí. Ùàíñû çàëûì î, ìÿíèì ãîëëàðûìû áöêÿúÿê, Ùàíñè ãöââÿò î, ìÿíè çÿíúèðëÿðÿ ÷ÿêÿúÿê? _________ 1 Ìèñðàäà ñþçëÿð äöøìöøäöð.

Àüûí, Åëàçûü

294

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÁÈËÌß È×ÈÌÄßÊÈÍÈ Ñîðìà ìÿíÿ éàøûí êà÷, åøãèí, ýÿí÷ëèéèí íåðäÿ? Î, äöí éàøûë áèð ôèäàí, áó ýöíñÿ áèð èñêåëåò! Ìÿí íåäèì, ùÿï ÿçÿëäÿí áþéëÿ äþíÿð áó õèëãÿò, Äöíêè ñûúàã áèð þïöø, áó ýöí ãàðà áèð äèêÿí. Ìÿíÿ ñîðìà éàøûí êà÷, åøãèí, ýÿí÷ëèéèí íåðäÿ? ×îõäàí îëäó ýþìäöéöì îíó äîüäóüóì éåðäÿ. Ñîðìà ìÿíÿ íåðäÿäèð ýÿëäèéèí éåøèë äèéàð, Äàùà äöí ãîéíóíäàéäûì, áó ýöíñÿ ãàëäûì àéðû, Ñþéëÿ, âàðìû áèð úÿííÿò äöíéàäà îíäàí ãåéðè? Ãîïàðäûëàð ýöëöìö òÿçÿ áèð ãþí÷ÿ èêÿí. Úàíäàí ãåéðè ýþðìÿäèì ýÿí÷ëèéèìäÿ áèð áàùàð, Ìÿíÿ ñîðìà íåðäÿäèð, ýÿëäèéèí éàøûë äèéàð? Ñîðìà è÷èìäÿí ãîïóá ýÿëÿí î ùû÷ãûðûã íÿ? Î ãÿðèá áèð èðìàüûí ãÿëáèìÿ ÷àðïàí ñÿñè, Î äÿëè áèð Ãóçüóíóí ÷àüëàéûá èíëÿìÿñè. Ñÿí áèëìÿ, è÷èìäÿ íÿ î éûõûëàí, î ÷þêÿí; Ñÿí àíëàìà, ýþçÿëèì, áó äÿðä íÿ, àéðûëûã íÿ? Áèëìÿì êè, âàðìû ëöçóì, þç äÿðäèìè áèëìÿíÿ?

295

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÈËÌßÌ ÊÈ.... Îüëóì Àçÿðÿ

Ýöí ýÿëèá òà ñîí âÿäëÿð éåòèíúÿ, Ãÿùð îëàñû áó àéðûëûã áèòèíúÿ, Áàü÷àìûçäà ñàðû áöëáöë þòöíúÿ, Èñòÿêëÿðèì îëàúàãìû, áèëìÿì êè... Ýöí ñöñëÿðêÿí àëíûíäàêû íàõûøû, Ìÿí àðäûíúà äûðìàíûðêÿí éîõóøó, äàüëàðà ñàëäûüûì þçëÿìèí1 ãóøó, Ýÿëèá ñÿíÿ ÷àòàúàãìû áèëìÿì êè... Ãîâóøàðêÿí éóðä áàéðàìà, äöéöíÿ, ×àëõàëàíàúàã åë þéöíÿ-þéöíÿ, Ñÿí åðèíúÿ2 ýþçëÿäèéèì î ýöíÿ, Ìÿíèì þìðöì ÷àòàúàãìû, áèëìÿì êè...

_________ 1 Þ ç ë ÿ ì — Ùÿñðÿò 2 Å ð è í ú ÿ — éåòèíúÿ

296

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÁÈÐ ÝÖÍ Ñàíìà ýåòìÿç áàøûìäàí áó êÿøâÿòëè áóëóäëàð, Øèìøÿê îëóá öôöãäÿí éåíÿ ÷àõàúàüàì ìÿí. Ýþçëÿðè óçàã éîëó áÿêëÿéÿí íèøàíëûéà Çÿôÿðëÿðäÿí ðÿíý àëàí áèð ýöë òàõàúàüàì ìÿí. Òîõóíìà ýÿë áàøûìà ãîíàí äþâëÿò ãóøóíà, Áóðàõ ìÿíè ýþòöðñöí áèð ÿìÿë ñàâàøûíà, Áèð ýöí ÷ûõûá Êàçáåêèí î ìÿüðóð, äèê áàøûíà, Î ãÿùðÿìàí åëëÿðÿ øàíëà áàõàúàüàì ìÿí. Ñþéëÿéèíèç éóðäóìó ÷åéíÿéÿí àìàíñûçà, Äÿéìÿñèí î òåëëÿðè ïÿðèøàí äóðàí ãûçà. Áèð ýöí êþíöë òàïøûðûá äàü äåâèðÿí áèð ùûçà1, Úîøãóí íÿùðëÿð êèìè îðäà àõàúàüàì ìÿí. Îðäàäûð ùÿì âàðëûüûì, áåøèéèì, ÿìçàðûì äà, Îðäàäûð ýÿíúëèéèì äÿ, åøãèì äÿ, áàùàðûì äà, Ùÿëÿ òèòðÿéèð àäû ñîëüóí äîäàãëàðûìäà, Êÿíäèìè àòÿøèíäÿ áèð ýöí éàõàúàüàì ìÿí...

_________ 1 Ù û ç — ýöú, ñöðÿò

297

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÈÐ ÝÖÍ ÝßËßÚßÊ Îðäà Îðòà Çàìàíûí âÿùøÿòèíäÿí éàäèýàð, Ãàðàíëûãëàð è÷èíäÿ ãóðóëìóø áèð “Úÿííÿò” âàð. Áèð úÿííÿò êè, þçÿéè ãàíëû áèð Êðåìëèíèí Ìèëéîíëà ãàôà óäìóø òÿìÿëèíäÿ éöêñÿëèð. Ðóù àëûá Äÿëè Ïåòðî âÿ áèð ìöäùèø Èâàíäàí, Äöíéàíû éûõûá éàõìàã ÿìÿëèíäÿ éöêñÿëèð... Êðåìëèí, îíó ñîðóí òàðèõèí éàðïàüûíà, Î þëöì ãàëàñûíûí íàñûë ãóðóëäóüóíó, Êà÷ ìèëéîí èíñàí ãàíû ÷èëÿíìèø òîïðàüûíà, Êà÷ ìèëéîí ýöíàùñûçûí áàøû âóðóëäóüóíó. Êðåìëèí, î ÿñêèäÿí áÿðè çöëìöí ãàéíàüû, Êðåìëèí, ùöððèééÿòèí ãÿáðèíè ãàçàí ãàëà, Êðåìëèí, î èíäè äÿ ãûðìûçûëàð îéëàüû, Íåðîíëàðûí Ðîìàñû éàíûíäà ùå÷äèð áåëÿ... Îðäà ãóðìóø éóâàíû ÷èôòÿ1 áàøëû ãàðòàëëàð, Îðäà âÿùøè ÷àðëàðûí òàüö-çÿôÿðëÿðè âàð. Îðäà ùöðð þëêÿëÿðè ñàðàí çÿíúèðèí óúó, Îðäà ãàíëû ïðèíñëÿð âÿ êíéàçëàðûí ýöúö. Îðäà Ñóâîðîâëàðûí, Íåâñêèëÿðèí éàäû, Îðäà Êóòóçîâëàðûí, Äîíñêîéëàðûí àäû, Ãàíëû äÿùëèçëÿðèíäÿ úàíëàíûð Êóçìà Ìèíèí, Äèâàðëàðäà êþëýÿñè òèòðÿð Êóðàïàòêèíèí. Îðäà Äÿëè Ïåòðîíóí ùèðñè âàð, ÿìÿëè âàð, Îðäà ñîñèàëèñòëèéèí ðóñëàøàí òÿìÿëè âàð. Êðåìëèí, î ÷àðëàðûí ãàíëû òàõòûíà éóâà, Êðåìëèí, î áó ýöí äÿ õûð÷ûíëàøàí Ìîñêâà... Éîõ îðäà ùöðèééÿòèí ýþçëÿ ýþðöíÿí “ù”ñè, Áÿëêÿ âàð äà áîüóëìóø ñóëó çèíäàíäà ñÿñè.

_________ 1 × è ô ò — úöò, ãîøà

298

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Îðäà ãàí ëÿêÿñèäèð òîïðàãäà ãàëàí èçëÿð, Îðòà ÷àüûí úàíëûñû þëöì ãîõàí äÿùëèçëÿð. Îðäà ãîðõóíú ýåúÿëÿð, ãàíëû ñàáàùëàð îðäà, Úÿñÿäëÿðëÿ äÿíèçÿ ýþìöëÿí àùëàð îðäà. Îðäà àíè âåðèëÿí ìÿùêÿìÿñèç ôÿðìàíëàð, Îðäà ãóðøóí áàøëàðûí àüðûñûíû äÿðìàíëàð. Îðäà òîïäàí äàüûëàí ìÿñêÿíëÿð, éóâàëàð âàð, Îðäà çÿíúèð ñÿñèíäÿí ÷ûíëàéàí îâàëàð âàð. Éàéûëûð ÿíýèíëÿðÿ îðäà ãûðáà÷ ñÿñëÿðè, Éîëëàðäà ñöðýöíëÿðèí òöêÿíÿí íÿôÿñëÿðè. Îðäà þëöì êàìïëàðû àú ìèëéîíëàðû áÿêëÿð, Ýåúÿëÿð íþâáÿò÷èñè ãàí è÷èúè êþïÿêëÿð. Îðäà ãîíàð ãàðüàëàð ùÿð ýöí ìèíëÿðúÿ ëåøÿ, Áèð þëöì äöíéàñûäûð Ñèáèðéà áàøäàí-áàøà... Ñèáèðéà, î áèð ìÿçàð ùÿð ñöðöëÿí éûüûíà, Òàíðû áåëÿ ïåøìàíäûð îíó éàðàòäûüûíà. Ñèáèðéà, î öçëÿðè äîíëà ãîâóðàí áóúàã, Àòÿøëè êþíöëëÿðè áóçëà éàõàí áèð ãóúàã. Ðöçýàðû þëöì ãîõàð, ýöíÿøè äîíäóðóúó, Óçàíäûãúà óçàíûð, íÿ ñîíó âàð, íÿ óúó. Àòûëàíëàð ãîéíóíà “ñàêèíëÿøèð”, “óñëàíûð”, Îðäà çåùèíëÿð äóðóð, îðäà ôèêèð ïàñëàíûð. Éàëíûç ãîëëàð ÷àëûøûð, êÿñêèíëÿøèð äûðíàãëàð, Áóç áàüëàìûø òîïðàüû ãàçûá åøèð äûðíàãëàð. Ãîíäóãúà ãàð öñòöíÿ äàìëà-äàìëà àõàí ãàí, Ñàíêè ãûçûë ëàëÿäèð à÷ìûø éàøûëû íþãñàí. Îðäà áèð òÿñÿëëèäèð ýþçëÿðäÿ ýèçëÿíÿí íÿì, Àëîâëó áèð úÿííÿòëÿ èøòÿ áóçëó úÿùÿííÿì... Áóçëó úÿùÿííÿì, î äöí áèð ÷àðëûüûí òÿìÿëè, Áóçëó úÿùÿííÿì, áó ýöí áèð âàðëûüûí òÿìÿëè.

299

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Âàðëûã êè, è÷äèéè ãàí, éåäèéè äÿ úàíëû ÿò, Ñöìöêëÿðèí öñòöíäÿ éöêñÿëèð ãûçûë úÿííÿò... Äöí îðäà ñàêèí, éàøûë áèð Êðûì âàðäû, íåðäÿ? Íåðäÿ ãîúà Ãàôãàçûí áàüðûíäà ×å÷åí éóðäó? Îíëàð äÿâà àðàðêÿí äöøäöêëÿðè î äÿðäÿ, Ôÿãÿò àçüûí Ìîñêâà ãóäóðäóãúà ãóäóðäó. Áèð ÿìð, ÿâÿò, éàëíûç êÿñêèí áèð ÿìð... “Áàø”äàí, Áèð áàø êè, âöúóä åòñÿ, ãÿëáè, úèéÿðè äàøäàí... Áèð ÿìð: “Êðûì, ×å÷åí, Ñèáèðèéàéà!..” Áó ãàäàð... Éöç èëëÿðëÿ î éåðäÿ ìÿñêÿí ãóðàí éóâàëàð. Ñîâðóëäó éîë öñòöíÿ áèð îâóú òîïðàã êèìè, ×îëóã-÷îúóã, ýÿëèí, ãûç — ãóðó áèð éàïðàã êèìè, Ñÿïèëäè Ñèáèðèéàíûí î ñîéóã ñèíÿñèíÿ, Ñÿñ âåðäè ãûðáàú ñÿñè àú ãóðäëàðûí ñÿñèíÿ, Åðìÿê ö÷öí “Çîðáà øåô” ãûïãûçûë ÿìÿëèíÿ, Ìèëéîí äàùà ýþìöëäö “úÿííÿòèí” òÿìÿëèíÿ! Ñþéëÿ, ùàíñû òàðèõäÿ, ùàíñû äþâðäÿ, íåðäÿ, Ýþðöëìöø ìèëéîíëàðû àøàí ñöðýöí ñöðöñö? Ùàíñû ãÿëÿì òÿðúöìàí îëìóø áó ãàíëû äÿðäÿ, Éàìéàìëàðûí è÷èíäÿ âàðìû áþéëÿ áèðèñè? Ëÿíÿò! Ùöðð áèð àëÿìäÿ èíñàí ùöððèééÿòèíÿ Ìÿëóí áèð ãöââÿò êèìè çÿíúèð âóðàíà ëÿíÿò. Ãàïûëûá áèð çöìðÿíèí çîð ýöäÿí íèééÿòèíÿ, Ìöãÿääÿñ äèëÿêëÿðÿ ãàðøû äóðàíà ëÿíÿò. ßñðëÿðèí è÷èíäÿ éèðìèíúè ÿñðäèð áó, ×ÿêèëèðìè ÷àðìûõà ùöðð áèð äèëÿê, ùöðð äóéüó? Áèð “úÿííÿò” êè, ñóíäóüó þëöì, âåðäèéè ãàéüó, Ðÿíýè øÿôÿãäèð äåéÿ ñà÷äûüû ãàíà ëÿíÿò! Éîõ, éîõ, áó éîë äåéèëäèð ùÿéàòà äàä âåðÿúÿê, Èíñàí ùöððèééÿòèíÿ ðóù âÿ ãàíàä âåðÿúÿê. Áèð “úÿííÿò” êè, çöëìÿòèí ïÿðäÿñèíè ùþðÿúÿê, Îíó ãàðàíëûãëàðäà þéëÿ ãóðàíà ëÿíÿò!

300

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Âåðñÿéäè Òàíðûì ìÿíÿ êå÷ìèøäÿí áèð àíûìû, Éàõàðàã áèð ìÿøÿëÿ ãóðàðäûì áèð ùöð îúàã, Ýþòöðöá èíñàíëûãäàí ðóù àëàí ôÿðìàíûìû, Ñàëàðäûì äþðä áèð éàíà, øÿíëÿíÿðäè ùÿð áóúàã... Ãàçàðäûì êþíöëëÿðäÿ éàëíûç áèð òÿê èäåàë: “Èíñàíëàðà ùöððèééÿò, ìèëëÿòëÿðÿ èñòèãëàë!” Ùàðäàñàí, åé õèëàñêàð Áîçãóðäóì, ÷ûõ éîëóìà, Ùàðäàñàí, åé Òåéìóðóí ãöäðÿòè, ýÿë ãîëóìà. Øèìøÿêëÿð êèìè áèð àí ìÿí ÷àõìàã èñòèéîðóì, Êðåìëèíè êþêöíäÿí ìÿí éàõìàã èñòèéîðóì. Ùöðð áèð äöíéà, ùöðð áèð äèí, ùöð áèð Òàíðû, ùöðð áèð éîë, Ùöðð áèð ùÿéàò, ùöðð âèúäàí, ùöðð áèð ãàôà, ùöðð áèð ãîë. Ùöðð áèð øåèð, ùöðð áèð åøã, ùöðð áèð ìÿñêÿí, ùöðð ÿìÿê, Èíñàí îüëóíóí ÿñèë ùöðð úÿííÿòè áó äåìÿê! Èøòÿ áþéëÿ áèð àëÿì, áþéëÿ áèð äöíéà äåéÿ, Ùÿð ÷îðàê áèð áóúàüà, áèð ñó êèìè àõìàëû. Êöëëÿðèíè ðöçýàðà âåðìÿê ö÷öí ùÿäèééÿ, Ùöðð èíñàíëûã óüðóíäà Ìîñêâàíû éàõìàëû...

301

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÈÐ ÝÖÍÄß ÞËßÍ ßÊÈÇËßÐ Åëäÿýÿç âÿ Éóðäàâàð1 ö÷öí àíàëëàðûíà

Ìÿí äåéèðäèì êè, áèð ýöí âàðûá àíà éóðäóíà, Þïÿðñèíèç àíàìûí òîç áàñàí ìÿçàðûíû. Þçëÿäèéèì î ýöíäÿ ìÿí þëìöø îëñàì áåëÿ, Ñèç ìÿíñèç ýÿçÿðäèíèç Áàêûíûí Õÿçÿðèíè. Ëÿíÿò îëñóí ìÿíÿ éàð îëìàéàí áèð ôÿëÿéÿ, Äöøìÿí êÿñèëäè ìÿíäÿ éàøàðàí ùÿð äèëÿéÿ... Ìÿí äåéèðäèì åøãèìèí ýöë à÷ìàéàí áàùàðû, Ñèçèíëÿ ôèëèçëÿíèá, éàøàðàúàã, ýöëÿúÿê. Þìðöìÿ ãàðüàìûøêÿí ñèçÿ ýöëìÿäè áàðû, Äèíèíÿ óéìàäûüûì éîëñóç, èìàíñûç ôÿëÿê. Úþâðöíÿ òàá åäÿðñÿì äàüëàðû äÿëÿúÿéÿì, Îíà áèð ýöí ÿìðèíè äèíëÿäÿ áèëÿúÿéÿì. Àðòûã îíëàð ýþìöëäö, àüëàìà, éàçûã àíà, Áó áèð òàëå úèëâÿñè, ÷ÿêìÿëè ÿçàáûíû. Áèð ýöí ùåñàá ñîðàðêÿí ùÿð ýåäÿí ãóðáàíûíà, Òàíðû îëñà äà Ãàôëàð êå÷èðÿð ãÿçÿáèíè. Àüëàìà, äóéóëìàñûí ãöðáÿòèí ÷ÿòèíëèéè, Àüëàìà, ãðûëìàñûí ãÿëáèìèí ìÿòèíëèéè. Áèð ýöíäÿ èêè ãóðáàí, çÿððÿúÿ òóòìàäûì éàñ, Ìÿí áó éîëñóç ùþêìö äÿ éåíÿ ñÿðõîø äèíëÿäèì. Àù, áèð ýöí äþíÿ áèëñÿì ñÿíÿ, åé íàçëû Ãàôãàç, Ìÿí éàëíûç ñÿíèí åøãèí, ùÿñðÿòèíëÿ èíëÿäèì. Áó èíëÿéèø äöíéàäà ãÿùðèí ÿí èìàíñûçû, Éàëíûç áó èíëÿéèøäèð ãÿëáèìäÿ à÷àí ñèçè. _________ 1 Å ë ÿ ä ý ÿ ç â ÿ É ó ð ä à â à ð — øàèðèí áèð ýöíäÿ þëÿí ÿêèç óøàãëàðûäûð.

302

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áàøãà áèð øåé äèíëÿìÿì, ìÿíÿ éóðäóìäàí îõó, Àíëàò îíóí åøãèíè, óíóäàéûì éàñûìû. Ñÿí àëäûðìà ãÿëáèìÿ ñàïëàíàí áó úèôò îõó, Îõó ìàíà ðóùóìó, úèñìèìè, Ãàôãàçûìû. Þëÿí þëäö, þëìÿéÿí ùÿñðÿòèì, ÷ûðïûíàí úàí, Îõó, ýþçöìäÿ òöòñöí äîüäóüóì Àçÿðáàéúàí... Êÿáàí-Åëàçûü, 1936

303

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÁÈÐ ÑßÑ ÝßËÈÐ ÓÇÀÃÄÀÍ Áèçèì Ùöñåéí Áàéêàðàéà

Áèð ñÿñ ýÿëèð óçàãäàí, î éàðìû ýÿëäè äèëÿ? Áèð õÿáÿðìè éîëëàäû áó éàðàëû áöëáöëÿ? Áöëáöë, éîëóí äöøÿðñÿ ìÿíèì äîüäóüóì åëÿ, Áó éàíûã èíèëòèìè äàüëàðûíà ñàë äà ýÿë, Ãÿëáèìÿ ñàëìàã ö÷öí ãàäàñûíû àë äà ýÿë. Ìÿí ýÿëÿðêÿí î éóðäóí ìþâñöìö ñîí áàùàðäû, Ýöëøÿíäÿ ýöë éåðèíÿ ãûçûë òèêàíëàð âàðäû. Äóðìà, áöëáöë, áó ùèúðàí äÿðäëè áàüðûìû éàðäû, Ýåò, áèð àí îëñà, î ýþé ñèíÿñèíäÿ ãàë äà ýÿë, Êþíëöìÿ ñàëìàã ö÷öí äÿðäëÿðèíè àë äà ýÿë. Äóðìà áöëáöë, âàð äà ãîí ãàðëû äàüëàð áàøûíà, Òöðêöìö ñàë î éóðäóí òîïðàüûíà, äàøûíà, Àë áó ýþç éàøûìû ãàò î éàðûí ýþç éàøûíà, Äþíÿðêÿí ñà÷ëàðûíäàí áèð-èêè òåë ÷àë äà ýÿë, Ñîëüóí äîäàãëàðûíäàí ýèçëè áèð ñþç àë äà ýÿë. Àüûí, Åëàçûü, 1942

304

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÄÞÍÖÊ ÃÀÐÄÀØ 1944-úö èëäÿ Àíàéóðäà ñûüûíûá áèëàùàðÿ Ðóñëàðà òÿñëèì åäèëÿí âÿ ðóñëàð òÿðÿôèíäÿí ùóäóòòà ìàêèíÿëè òöôÿíýëÿ áè÷èëèá þëäöðöëÿí 187 àçÿðè ãàðäàøûìûí ÿçèç ðóùóíà Òöðê äåíèíúå1 þçö, ñþçö ìÿðä îëóð, Äîñò äåéèíúÿ àéðûëìàç áèð ôÿðä îëóð. Ãàðäàø äåéèá äàðà äöøñÿì, ñûüûíñàì, Áóíäàí ñîðà áó ìÿíÿ áèð äÿðä îëóð... Ìÿí íÿ äåéèì áó âÿôàñûç äàüëàðà? Þç ãàðäàøû äþíöê îëàí àüëàðà! Òöðê,î Àëòàéëàðûí äöíêö ÿðèìè? Éîëóíäà úàí ãîéäóì, âåðäèì ñÿðèìè. Äöøäöéö àüëàðäàí ãóðòóëñóí äåéÿ, Ñÿðäèì àéàüûíà äîüìà éåðèìè. Ãàðäàø ÿðìÿüàíû òþêöëÿí ãàíëàð, Ìÿíÿ ìöêàôàòìû ýåäÿí ãóðáàíëàð? Ìÿí äåéèðÿì Ãàéûõàíäûð2 ñîéóìóç, Áèð ãàéíàãäàí âàðëûüûìûç, áîéóìóç, Äèëèì äèëè, éîëóì éîëó, ÿìÿë áèð, Áèð áàéðàãäà óëäóçóìóç, àéûìûç, Àçÿðè, Òöðê, Òöðêìÿí, âàðìû àéðûëûã? Ùàðäàí äîüäó áó èìàíñûç ñàéðûëûã? Àëíûìûí éàçûñû ãàðàäûð, ãàðà, Ãàðàäàí áèð éàéëûã éîëëàäûì éàðà, Éîë óçóí, åë óçàã, éåòèøìÿç ÿëëÿð, Òöðêëöéöí ãàéíàéàí ãÿëáèíè ñàðà. Ôÿëÿê ãûéìûø áÿñëÿíÿí áó äèëÿéÿ, Ëÿíÿò òöðêö õÿíúÿðëÿéÿí áèëÿéÿ! _________ 1 Ä å í å ì ÿ — ñûíàìà, éîõëàìà 2 à à é û õ à í — Îüóç áîéëàðûíäàí áèðèíèí àäû

305

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Áèð ñó÷ìó äöøìÿíÿ êþêñ ýÿðäèéèì? Ýöíàùìû Òöðêëöéÿ êþíöë âåðäèéèì? Äöøìÿíèí à÷äûüû éàðàäàí äÿðèí, Àíà éóðääà þç ãàðäàøäàí ýþðäöéöì. Ñÿñëÿíñÿéäèì ñÿñ ÷ûõàðäû ùÿð äàøäàí, Íÿ áÿêëÿðñÿí ñàüûðëàøàí áèð áàøäàí? Êà÷äûð ÿëè ãàíëû ÷ûõäû îéóíäàí, Íÿ áèëèì ãÿùáÿëèê âàðìûø ñîéóíäà. Ýèðäèéèì þçéóðääàí äþíäÿðèëÿðêÿí, Ãàíûìûí àõäûüû ñûíûð áîéóíäà À÷àí ëàëÿëÿðäÿí áèð ÷ÿëÿíý ùþðñÿì, Òöðêëöê äöíéàñûíà ÿðìÿüàí âåðñÿì...

306

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ßÔÑÓÍËÓ ÉÀËÀÍ Ëîíäîí êîíôðàíñûíà ÿðìÿüàí

Ñàâàø áèòäè, ãîíäó ìÿçàðà çöëöì, Ìöæäÿ, ìöæäÿ î áÿêëÿíÿí áàðûøà. Áóíäàí áåëÿ ùöððèééÿòÿ éîõ þëöì, Êè÷èêëÿðèí ùàããûíà êèì ãàðûøà? Áàõìà êè, äöíéàäà ùÿëÿ òàëàí âàð! Î êè, ìÿúëèñ ãóðóëìóø, ñþç êÿñèëìèø, Òåç-ýåú äöíéà áèð úÿííÿòÿ äþíÿúÿê. Äèë òþêöëìöø, âÿúèçÿëÿð áàñûëìûø, Ùÿð ìèëëÿò þç éóðäóíäà ùöðð äèíÿúÿê. Î íÿ? Ùÿëÿ åüåìåíëèê1 ÷àëàí âàð! Áàõ çîðëó ùàéãûðûð: “ìÿíäÿ” äåéèð “ùàãã”, Ùàãã êè÷èê áèð ëîõìà âÿ áèð è÷èì ñó. Öôãöíäÿ áÿëèðÿí2 ãàíà äåð øÿôÿã, Çöëöìñöç, çÿíúèðñèç “úÿííÿò” èøòÿ áó. Àù, äöíéàäà íÿ îôñóíëó éàëàí âàð!

_________ 1 Å ü å ì å í ë è ê — ñóâåðåíëèê, ìöñòÿãèëëèê 2 Á ÿ ë è ð ÿ í — ýþðöíÿí

307

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ßÑÈÐ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍÛÌ Íåðäÿ ìÿíè ýöë ãîéíóíäà äîüóðàí, Õÿìèðìè ýþç éàøûéëà éîüóðàí, Áåøèéèìäÿ “ëàéëà áàëàì” ÷àüûðàí, Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì áàõòñûç àíàì îé! Íå÷ÿ áèð èë ùÿñðÿòèíëÿ éàíàì, îé? Ñàëàì äåñÿì, ðöçýàð àëûá ýþòöðñÿ, Àüðû äàüäàí Àëàýþçÿ þòöðñÿ, Ýóð ñÿñèìè ýþé Õÿçÿðÿ éåòèðñÿ, Õÿçÿð úîøóá çÿíúèðèíè ãûðñà îé! Ùþêì åòñÿ áó ñÿðñÿì ýåäèø äóðñà îé! Õÿáÿð àëñàì Ìóüàíûìäàí, Ìèëèìäÿí, Íàçëû Áàêûì, î íåôò ãîõàí ýöëöìäÿí, Êèì äåìèø êè, äöøìöø àäû äèëèìäÿí? Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì åøñèç éóðäóì îé! Þëìÿç åøãèì, è÷èìäÿêè äÿðäèì îé! Ýþíëöìÿ òÿê Êÿáÿ éàïäûì ñÿíè ìÿí, Ñÿíñèç íåäÿì ãöðáÿò åëäÿ ýöíö ìÿí, Ñÿíñèç íåäÿì Àëëàùû ìÿí, äèíè ìÿí? Àçÿðáàéúàí, ìÿíèì òàúûì, òàõòûì îé! Îéàíìàçìû êîð îëàñû áàõòûì îé?!

308

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àëìàñ Èëäûðûì. Åëàçûü ýöíëÿðè

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃßÐÈÁ ÃÓØÓÌÀ Ãÿðèá ãóøóì, áó ýÿëèøèí íåðÿäÿí? Ó÷óá ýÿëäèí ùàíñû äàüäàí, äÿðÿäÿí? Ìÿí àíëàìàì êþêñöíäÿêè éàðàäàí, Áèùóäÿäèð, ìÿíäÿ ìÿëùÿì àðàìà, Ìÿëùÿì îëñà, ãîéàðäûì þç éàðàìà! Ùàíñû ÷àëû î êþêñöìö äèøëÿéÿíÙ ßñêè áèð éàðàìû þéëÿ èøëÿéÿí? Î ñÿñ íÿ, è÷èíäÿ äÿðäÿ áàøëàéàí? Áèùóäÿ äèíëÿòìÿ ìÿíÿ íÿâàíû, Ìÿí íÿ áèëèì êèìëÿð éàõìûø éóâàíû? Êèì äîñò îëà, éàðàíà, êèì èëèøÿ? Áèð åø áóëñàì, þç äÿðäèìè áþëöøÿ. Ýÿë àëäàíìà öçöìäÿêè ýöëöøÿ, Äàë ðóùóìà, êå÷èðäèéèì àíû ýþð, Ýèð ãÿëáèìÿ, è÷äÿí àõàí ãàíû ýþð.

310

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÝßÍÚËßÐß ÖÌÈÄÈÌ ÂÀÐ Ñÿí èñòÿðñÿí ãÿëáèìè ïàð÷àëà, ãûð, ÷åéíÿ, ÿç, Ìÿíèì éåíÿ áó éîëäà òöêÿíìÿç áèð úàíûì âàð! Ñÿí þëöì îë, áàøûìäà ùÿð àí äîëàø, ùÿð àí ýÿç, Ìÿíèì äÿ áèð ýöí éåíÿ ñÿíÿ áèð öñéàíûì âàð. Õîøìó ýÿëäè ñàíà áó, áèð àí ö÷öí ñóñäóüóì? Ìÿíè áó éîëäàí åòìÿç ùþêìöíëÿ ãàí ãóñäóüóì! Åé ãîéíóíäà äöíéàéà ýÿëèá àéàã áàñäûüûì, Äàìàðëàðûìäà ñàíà âÿãô åäèëìèø ãàíûì âàð! Ìÿíèì åøãèì, à äîñòëàð, ÿçÿëèäèð, ÿçÿëè, Êèì ñàëàúàã êþíöëäÿí î ñåâäàëû ýþçÿëè? Éîõ áèð ãöââÿò êè, éàõñûí ãÿëáèìäÿêè ÿìÿëè, Ìÿíèì êè, î ãóðòóëóø ýöíöíÿ èìàíûì âàð. Ñÿí àëäûðìà1, è÷èìäÿí éàðàëûéàì, éàðàëû, Áóðàõ, êå÷ñèí ýÿíú þìðöì ôûðòûíàëû, áîðàëû, Ìÿí áèëèðÿì, ñîíóíäà ÷ûõìàì öçö ãàðàëû, Éóðäóìóí ýÿíúëÿðèíÿ öìèäèì, èìàíûì âàð!

_________ 1 À ë ä û ð ì à — ôèêèð âåðìÿ, ôÿðãèíÿ âàðìà

311

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÝÞËÚÖÊËß1 ÙßÑÁÈ-ÙÀË Äàëüûí ìàâè ýþç êèìè äÿðä àíäûðàí äàëüàëàð, Úîøäóãúà êþíöë úîøàð, äóðìà, àìàíäûð, Ýîëúöê! ×îõäàí üÿðè ãÿëáèìèí òåëëÿðè îéíàìàäû, Äÿðäèì áàøûìäàí àøãûí, ùàëûì éàìàíäûð, Ýîëúöê! À÷ ãîéíóíó, óçàãäàí ýÿëìèøÿì, ÷îõ éàñëûéàì, Åëè, éóðäó ÷àëûíìûø2 áèð ãÿðèá Ãàôãàçëûéàì, Çÿíí åòìÿ êè, éîõñóëàì; Êöðëöéÿì, Àðàçëûéàì, Áàêûäàí àéðûëàëû éàõûí çàìàíäûð, Ýîëúöê! Äîëàøûá Òöðêöñòàíû, Èðàíû àääûì-àääûì, Ãÿëáèìè îõøàéàúàã áèð áåëäÿ3 áóëàìàäûì. Ñÿíäÿìè ÿêñ åäÿúÿê áèëìÿì êè, èíäè éàäûì, Êþíöë þçýÿ áèð åøãÿ áÿëêÿ äöøìàíäûð, Ýþëúöê! Éîëñóç áèð àøèã êèìè ñàíìà êè, ñÿíè áóëäóì, Ìÿí óçàã áèð “Ýþéýþë”öí éîëóíäà áþéëÿ ñîëäóì. Áó äîüðóäóð, áèð äîñòóí éîëóíäà ãóðáàí îëäóì, Áó áèçèì åòäèéèìèç ÿùäö-ïåéìàíäûð, Ýþëúöê! Åù... ùÿð áèð àøèíàíûí, ùÿð áèð äîñòóí èøè áó, Êèìñÿäÿ éîõäóð ýöíàù, äöíéàíûí ýåäèøè áó, Ìÿíèì äÿ èëê åøãèìèí ôûðòûíàëû ãûøû áó, Êþíëöìäÿ éàëíûç ãàëàí êÿñêèí èìàíäûð, Ýîëúöê. Åëàçûü, 1934

_________ 1 Ý î ë ú ö ê — Åëàçûü èë÷ÿñèíäÿ (ãÿçàñûíäà) ýþë 2 × à ë û í ì û ø — ãàðÿò îëóíìóø, îüóðëàíìûø 3 Á å ë ä ÿ — øÿùÿð (ÿðÿá. áÿëÿä)

312

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÃÖÐÁßÒ ÌßÊÒÓÁËÀÐÛ Îðàäàêû Ùÿìøèðÿìÿ1

×îõäàí îëäó àëìàäûì, Áàúûì, ñÿíäÿí íÿ áèð ìÿêòóá, íÿ ñîðàã. Áèëñÿí íÿ ãÿäÿð äÿðèíäèð þçëÿìèì, Ýþçëÿðèìäÿ áèëñÿí íåúÿ òöòöéîð, Î ñþéöäëö, î øàì ãîõóëó òîïðàã. Ùÿëÿ áèçèì î âèøíÿëè áàõ÷àìûç, Î ìÿíèì íàð àüàúûì, Éåðèíäÿ äóðóðìó, áàúûì? Ùàíû éà, ñÿí áó éàç ìÿíÿ Íèøàíëûìûí èøëÿäèéè, Ýþç éàøëàðûéëà þïöá ýöìöøëÿäèéè, Ìàâè, èïÿê áèð ìÿíäèë éîëëàéàúàãäûí? ×îõ áÿêëÿäèì, éàé êå÷äè, Ãûø äà áèòäè, Áàùàð ýÿëäè, áàäàìëàð ÷è÷ÿê à÷äû, Ùÿëÿ ñÿíäÿí õÿáÿð éîõ, Íåðäÿ ìÿíèì ìàâè, èïÿê ìÿíäèëèì? Ùÿëÿ ýÿëÿúÿê äåéÿ, Áîéíóìó ÿéÿ-ÿéÿ, Èëëÿðëÿ ýþç éàøëàðûìû ãóðóäàí, Ãöðáÿò ãîõóëó ìÿíäèëèìè ãîõëàðàì. Ìÿíèì áèðèúèê áàúûì, Äèíëÿ, ñàíà àíëàòàéûì ãöðáÿòè: Ãÿùð îëàñû, ÿ÷êèëìÿéÿí íàçû âàð, Ãöðáÿò äåäèêëÿðè ûññûç2 áèð àäà, Äþðä òÿðÿôè óúñóç-áóúàãñûç äÿíèç, _________ 1 Øàèðèí áàúûñû Ñîíàíû î èëëÿð íàäàí áèð øÿõñ, “áó ñàòãûíûí áàúûñûäûð” äåéÿ íèøàí âåðìèøäèð. Áó íàùàã òÿíÿäÿí ñàðñûëàí Ñîíàíûí áàøûíà ùàâà ýÿëìèø, ãàðäàøûíûí éàä ýþçëÿðäÿí ñÿéëÿ ãîðóäóüó ìÿêòóáëàðûíû éàíäûðìûø, øöóðó äóðóëìàäàí âÿôàò åòìèøäèð.

2 Û ñ ñ û ç — êèìñÿ éàøàìàéàí

313

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ñàùèëëÿðèíäÿ éàëíûç Ãàéàëàðà ÷àðïàí ñóëàðûí ñÿñè, Áèð äÿ ãÿðèá ìàðòûëàðûí1 øÿðãèñè... Áóðäà íÿ àíà ñÿñè, Íÿ äÿ ñÿíèí ñÿñèí âàð, Íÿ äÿ î ãàðà ýþçëö íèøàíëûìûí íÿüìÿñè. Åøã íÿ, ñåâýè íÿ, Áèëìÿç áó äàüëàð. Áèð ãÿðèáèí öçöíÿ Áàõûá ýöëìÿç áó äàüëàð.

_________ 1 Ì à ð ò û — ãàüàéû

314

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÃÖÐÁßÒÄß Ìÿí òîïðàüû àòÿøëÿ éîüðóëàí áèð äèéàðûí Äîüäóì éàä ÷èçìÿëÿðëÿ1 òàïäàíàí éàõàñûíäà. Þìðöíö óäóá êå÷ÿí ùÿð ãûøûí, ùÿð áàùàðûí È÷èíäÿ ìÿí àüëàðàì éàëíûç îíóí éàñûíäà... Áàñäûüûì ùÿð òîïðàüûí ãîé úÿííÿò îëñóí öçö, Ìÿí îíó áèð àí ö÷öí ÷åéíÿéèá êå÷ÿúÿéÿì. Âàðñûí äà áóç áàüëàñûí ùÿð áèð ÷åøìÿíèí ýþçö, Ìÿí éåíÿ î è÷äèéèì àüóäàí è÷ÿúÿéÿì. Âàðñûí ùÿð ÷è÷ÿê ìÿíÿ âåðñèí áàùàðû ìöæäÿ, Ãÿëáèìäÿêè äàüëàðûí ýåòìÿç áàøûíäàí ãûøû. Ìÿí åäÿìÿì åøãèìÿ éàä áèð ìÿáÿäÿ ñÿúäÿ, Áóðàõ, ýåòäèéèì éîëóí òóôàíëàð îëñóí åøè... Ìÿí ãöðáÿòäÿ þëÿðñÿì ãÿëáèíÿ ñàëìà ÷èëÿ2, Ñþéëÿ, äîñòëàð ýþììÿñèí íÿøèìè òîïðàãëàðà. Éàõàðàã âöúóäóìó êöë åäèá âåðèí éåëÿ, Áÿëêÿ áèð çÿððÿ àòàð ðöçýàð áèçèì äàüëàðà. Éîõ, ìÿí þëìÿê èñòÿìÿì, ýþðìÿäÿí äîüìà éóðäó, Ìÿí îðäà àüëàìûøàì, ìÿí îðäà ýöëÿúÿéÿì. Ñþéëÿ, ãîé ñåâèíìÿñèí Êðåìëèí âÿùøè ãóðäó, Ìÿí òóôàíëà äîüóëäóì, òóôàíëà þëÿúÿéÿì!.. Åëàçûü, 1936

_________ 1 × è ç ì ÿ — ÷ÿêìÿ 2 × è ë ÿ — äÿðä, ÿçàá

315

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÙÀÍÛ? Àõøàì îëóð, ãóøëàð äþíÿð éóâàéà, Ìÿíèì äþíöá ãîíàúàüûì äàë1 ùàíû? Ñàáàù îëóð ÷îáàí åíÿð îáàéà, Ìÿíèì ãàëõûá ýåäÿúÿéèì éîë ùàíû? Éàç ýÿëèíúÿ äàüëàð äóìàí ãóøàíûð, Äÿðÿëÿðäÿí ñåëëÿð àõàð, áîøàíûð, Êþíëöì äåéèð îíñóç íàñûë éàøàíûð, Ñþéëÿð: ìÿíèì î äîüäóüóì åë ùàíû? Ùÿñðÿò ãàëûá áàùàðûíà, ãûøûíà, Ñîðäóì îíó ó÷óá ýÿëÿí ãóøóíà, Áàõìà, äîñòóì, ýþçëÿðèìèí éàøûíà, Ìÿíè îíäàí àéûðàúàã ãîë ùàíû?

_________ 1 Ä à ë — áóäàã

316

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÈËßÐËßÉßÍ ÅËÀÇÛÜÀ Àëòàíà áèð ÿðìÿüàí

Áèð çàìàíëàð áàøûíäà ýÿçäè, ãîðõóíú áóëóäëàð, ×åâðÿäÿêè äàüëàðà ÷þêäö äóìàí, Åëàçûü. Äþâðàí àòÿø ñîâóðäó, éàíäû ÷è÷ÿêëÿð îòëàð, Äÿðäèíÿ úîøäó, Ìóðàä ÷àüëàäû ãàí, Åëàçûü. Èëëÿðëÿ ãÿëáèí îëäó áàéãóøëàðà õàðàáà, Ýþéëÿðÿ áåë áàüëàäûí, ÿìÿë äþíäö ñÿðàáà, Ãàðà áèð ýöí áàøëàäû, òóòóëäóì èçòèðàáà, Áèëäèíìè êèìäèð ñÿíÿ, äîñò éà äöøìÿí, Åëàçûü? Èíäè àðòûã î ÷àüëàð òàðèõèíäÿ áèð êþëýÿ, Ñÿíäÿ ýöâÿíú äîüóðäó èëÿðëÿéÿí áó þëêÿ, Éîõ áó ýöí ýþé éàõàíäà íÿ áèð ãàí, íÿ áèð ëÿêÿ, Ýöëÿð ñÿíÿ íÿ ìóòëó øÿí áèð çàìàí, Åëàçûü. Ãÿëáèíäÿ ãàí âåðèðêÿí óçàíàí ÷ÿëèê àüëàð, Ñÿíè Òöðêöí èøëÿéÿí áþéöê áåéíèíÿ áàüëàð, Òèðåí1 êå÷ÿð Ýþëúöéöí ñóëàðû ñåâèíú ÷àüëàð, Áóëäó áàêûð òîïðàãëû ßðýàíè øàí, Åëàçûü. Äöí òàïàðêÿí ÿñêèéÿ áó ýöí ìåùðàáûí éåíè, Óçàãëàð ñåéðÿ ýÿëñèí ñÿíäÿêè “Õàëã åâè”íè. Ñåâèìëè áèð áàü÷àäà, ÷îúóêëàð ìèíè-ìèíè, Îéíàøûð ãÿëáëÿðèíäÿ úîøãóí èìàí, Åëàçûü, Àõøàìëàð ðàäéîäàí ñÿñ éàéëûíúà ùÿð éàíà, Äåâ êèìè èëÿðëÿìÿê åøãèíû ñóíàð ñàíà... È÷ áó ýöíöí çþâãöíö äîéóíúà, ãàíà-ãàíà, Þëìÿç ñàíà øàí âåðÿí áèð ãÿùðÿìàí, Åëàçûü.

_________ 1 Ò è ð å í — ãàòàð

317

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÀÔÃÀÇ Áèð çàìàíëàð Ïóøêèíèí äèíäèðèá ÿëÿìèíè, Îíà ìÿíôà1 éåðèíäÿ ýþçÿë áèð úÿííÿò îëäóí. Ñåâèíúèíäÿí àç ãàëäû ãûðñûí äà ãÿëÿìèíè, Î áèð ùàêèì ðóñ êèìè úîøäó, ñÿí äÿðäÿ äîëäóí. Áèð çàìàíëàð Ëåðìîíòîâ ãöðóðëà ýÿëäè âÿúäÿ, “Ãàôãàñ àëòûìäà âÿ ìÿí öçÿðèíäÿéÿì” äåäè. Êàçáåêèí äèê áàøûíäàí ñàíà åäÿðÿê ñÿúäÿ, Ãîïàðäûüûí àùëàðû áèð ñåâèíúëÿ äèíëÿäè. Ìÿí íÿ áèð Ëåðìîíòîâàì, íÿ áèð ãÿäÿð Ïóøêèíÿì Êè, áèð ðóñ ãÿëÿìèéëÿ ìÿäù åëÿéÿì ÿäàíû, Ìÿí éàëíûç éàðàíìûøàì àëìàã ö÷öí ãàäàíû. Ãÿëáèìäÿ “âÿùøè” äåéÿ ÷å÷ÿíëÿðÿ éîõ êèíèì, Àçÿðè, ýöðúö, äàüëû áèð ðóù äåéÿ àíìûøàì, Ìÿí éàëíûç ñÿíèí ö÷öí þëìÿéÿ éàðàíìûøàì. Åëàçûü, 1935

_________ 1 Ì ÿ í ô à — ñöðýöí

318

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÃÀÔÃÀÇ ÄÀÜËÀÐÛÍÀ Öëêöäàøûì1 Ëåéëàéà

Ãàíàäûì éîõ ó÷óá ýÿëñÿì éàõàíà, Ñèíÿíäÿêè øàùèíëÿðÿ åø îëñàì. Âÿ éà ìÿüðóð áèð ãàðòàëûí ãîíäóüó Êþêñöíäÿ áèð ÿñèðäèäÿ äàø îëñàì. Ýþé áèð áóëóä îëóá ñÿíäÿ ýÿðèëñÿì, Òîïðàã îëóá àéàüûíà ñÿðèëñÿì, Áèð ýöë îëóá ñÿíèí ö÷öí äÿðèëñÿì, Éà îâ÷óíóí øèêàðû áèð ãóø îëñàì. Áàõûá äóðñàì óçàã-óçàã èçëÿðÿ, Ãóëàã âåðñÿì ñÿíè àíàí ñþçëÿðÿ, Ùÿñðÿòèíëÿ áóëóäëàíàí ýþçëÿðÿ, Ñÿíäÿí àõàí áèð äàìëàúûã éàø îëñàì.

_________ 1 Ö ë ê ö ä à ø — ìÿñëÿêäàø

319

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÀËÕ, ÑÅÂÝÈËÈÌ Ãàëõ, ñåâýèëèì, ãàëõ äà ìÿíè éîëà âóð, Ýåú ãàëûíúà éóðä áàøûíà ÷þêÿúÿê... Ìÿí àðòûã áÿêëÿìÿì ýöí äîüñóí äåéÿ, Êèì áó áèòìÿç èíòèçàðû ÷ÿêÿúÿê? Ãàëõ êè, éîëëàð óçóí, ÿìÿë óçàãäà, Áó óüóðäà þëöì äÿ âàð, òóçàã äà. Ãàëõ, ñåâýèëèì, ãàëõ äà àòûìû ýÿìëÿ1, Ñûúàã áèð þïöøëÿ àëíûìû íÿìëÿ, Éåòÿð, ýöí êå÷èðäèì ìÿí áó þçëÿìëÿ. Ñÿí àëäûðìà, äàüëàð êå÷èä âåðìÿçñÿ, Ôûðòûíàëàð ãîïóá éîëóìó êÿññÿ! Ãàëõ, ñåâýèëèì, ãàëõ äà ãóøëàð þòöéîð, Ýþçöìäÿ áèð ñàâàø åøãè òöòöéîð, Ãàëõ êè, çàìàí êå÷äè, ýöíöì áèòèéîð... Åë íÿ äåéèð, áàõ áó ìèñêèí äóðóøà, Ãîëëàðûíäà ýöú éîõìó áèð âóðóøà? Ãàëõ, ñåâýèëèì, âåð îõóìó, éàéûìû, ×ÿê àëòûíà î êöùåéùàí2 òàéûìû, Êèì î, ìÿíèì èíêàð åäÿí ñîéóìó? Ùàíñû ãöââÿò áöêÿí ìÿíèì ãîëóìó, Ìÿí ýåäÿðñÿì êèì êÿñÿúÿê éîëóìó? Ãàëõ, ýþçÿëèì, ãàëõ òà ìÿíè éîëà âóð, Äöøìÿíÿ êè, ãÿëáèìäÿ ÷îç àúû âàð, ×þêìÿì äèçÿ, âóðóëìàñàì àðõàäàí, Ùÿëÿ ìÿíäÿ Áîçãóðäóìóí ýöúö âàð. Ñÿí àëäûðìà, äàüëàð êå÷èä âåðìÿñÿ, Ôûðòûíàëàð ãîïóá éîëóìó êÿññÿ!

_________ 1 Ý ÿ ì — éöéÿí 2 Ê ö ù å é ë à í — òÿìèç ãàíëû (àòà èøàðÿäèð)

320

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÃÀÐÀ ÄÀÑÒÀÍ Êèìÿ áèëìÿç Òàíðûäàüûí éàøûíû, Äóìàí àëìûø Àëòàéëàðûí áàøûíû. Ó÷óðìóøäóð áàøäàí äþâëÿò ãóøóíó, Ñÿðâÿòèíÿ öç ÷åâèðìèø çàìàí ùåé! Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö ùàë éàìàí ùåé! Äþðä áèð éàíà äàüûëìûø Òöðê ñîéëàðû, Ñþíìöø îúàã, êþ÷öá ýåòìèø áîéàëàðû, Äÿðäëè-äÿðäëè àõàð áîçêûð ÷àéëàðû, Ñàõëàð è÷äÿí ýèçëè öìèä, ýöìàí ùåé! Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö ýöí éàìàí ùåé! Àü àëíûíà ãàðà éàçû éàçûëìûø, Éàéëàëàðäà äöýöí-äÿðíÿê ïîçóëìóø, Ýÿëèíëÿðèí ýóð ñà÷ëàðû ÷þçöëìöø, Éàäà ãàëìûø, äèëÿð åëäÿí àìàí ùåé! Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö ùàë éàìàí ùåé! Äàüäàí-äàüà ÷àðïûá ýåòìèø äîüàíëàð1, Ãàéàëàðäà èç áóðàõìûø àë ãàíëàð, Îðäóëàðà áóéðóã âåðìÿç èëàíëàð, Ùàðäà ãàëìûø ñÿäëÿð éûõàí ôÿðìàí ùåé? Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé! Õàðàá îëìóø Áóõàðàñû, Áàøêÿíäè, Ìàòÿì òóòìóø Ñÿìÿðãÿíäè, Äàøêÿíäè, Êÿíäè ñþéëÿð, òþêÿð ýþçäÿí éàø êÿíäè, Íÿ îçàí âàð, íÿ éàçàí, íÿ øàìàí ùåé! Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé! Ãàçàí, Áàøãóðä áàòìûø, Êûðûì ñöðöëìöø, Ìÿíèì áàáàì, ýþçëö éàðûì ñöðöëìöø, Ãîíóì-ãîíøóì, áöòöí âàðûì ñöðöëìöø, Áóîóíóðìó Ñèáèðéàäà èìàí ùåé... Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé... _________ 1 Ä î ü à í — øàùèí

321

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Òöðê åëëÿðè áèð-áèðèíÿ éàäëàíûð, Ãàçàõ, Ãðûüûç, Òöðêìÿí, Þçáÿê àäëàíûð, Àçÿðè òöðê éàíûð, è÷äÿí îäëàíûð, Àíà éóðäóí è÷äÿí ùàëû äóìàí ùåé... Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé... Îüðóí ÷àüëàð, éàòìûø åëëÿð àéûëìàç, Òàðûì ÷àéû äîüðó éîëà ãîéóëìàç, Ùåé ñÿñëÿíèð Àìóäÿðéà äóéóëìàç Áó äÿðéàäà ãàëìàìûøäûð äÿðìàí ùåé, Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé... Õÿçÿð úîøàð, õÿáÿð ñàëàð Êöðöíÿ, Àõàð ýåäÿð, Êöð ñöðöíÿ-ñöðöíÿ, Èäèë1 àüëàð, Àëòóí Îðäó éåäèíÿ, Àðàë äà þç âàðëûüûíäàí ïåøìàí ùåé! Ãîúà Òöðêöí äöøäöéö äÿðä éàìàí ùåé! Àçÿðáàéúàí äÿðä è÷èíäÿ áîüóëìóø, Ñåâÿíëÿðè äèéàð-äèéàð ãîâóëìóø, Àüëà, øàèð, àüëà, éóðäóí äàüûëìûø, Íåðäÿ ãîïóç, íåðäÿ ãûðûã êàìàí ùåé? Íåðäÿ áþéöê âÿòÿí, íåðäÿ Òóðàí ùåé?!

_________ 1 È ä è ë — Âîëãà

322

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

“ÃÛÇÛË ÊÞËßËßД ÄÖÍÉÀÑÛÍÀ Ùöðð èíñàíëûã ùàéãûðäû: ãàëõñûí çöëöì, ãîðõó, êèí,. Âåðäè ìèëéîíëà ãóðáàí, éà éåíÿ áó ãîðõó íÿ? Ìèëëÿòëÿðè ãûçûë áèð îðàãëà áè÷ìÿê ö÷öí Õîðòëàéàí áàðáàðëûüûí ÿñêèñèíäÿí ôàðêû íÿ? Äöíéà éåíÿ òÿðñèíÿ äþíÿð, ñÿðõîøìó áèëìÿì, Ãàíëû áàäèðÿëÿðëÿ1 ÿéëÿíìÿê õîøìó áèëìÿì, Áóíúà ÷ÿêèëìèø ÿìÿê áèùóäÿ, áîøìó áèëìÿì, Ìöçòÿðèá äîäàãëàðäà áó áèòìÿéÿí øàðêû íÿ? Íåðäÿ òÿùÿêêöì, çöëöì, ìèëéîíëóã ÿñèð èíñàí, Íåðäÿ òîïéåêóí ñöðýöí, òîïéåêóí þëöì âÿ ãàí? Ãàëäûð äÿìèð ïÿðäÿéè, ùþêìöíö âåðñèí úàùàí, Ëÿíÿò ãûçûë äöíéàíûí êþëÿëÿð úÿííÿòèíÿ! À÷, ýþñòÿð ùÿð ýóøÿíè, ùÿï íÿñè âàð, íÿñè éîõ, Ìÿí áèëèðÿì êè, îðäà ó÷àí ãóøóí ñÿñè éîõ, Ùöððèééÿòìè äåéèðñÿí? Éàëàí... Îíóí ÿêñè éîõ, Ìèëéîíó áåø ïàðàäûð îðäà êåìèüèí, ÿòèí...

_________ 1 Á à ä è ð ÿ — ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿ, äÿðä, ãÿì.

323

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÓÐÁÀÍÛÍ ÎËÀ ÁÈËÑßÌ Àüëàìà, àüëàìà, åé ýþçëÿðè áóëóäëó éàð, Áàðû óçàãäàí îëñà, ãàäàíû àëà áèëñÿì! Áèð òÿðëàí êèìè ãîíñàì î ãàðòàëëû äàüëàðà, Áèð îâ÷ó âóðñà, äöøñÿì, ñèíÿíäÿ ãàëà áèëñÿì, Ãóðáàíûí îëà áèëñÿì! Éåíÿ éàøëàð ýþðöíäö î äàëüûí ýþçëÿðèíäÿ, Áèð ãóðáàíìû ýåäÿí âàð î áóç äÿíèçëÿðèíäÿ? Èëëÿð áîéó áèð áàùàð ýþðìÿéÿí äöçëÿðèíäÿ Áèð ýöë êèìè à÷ûëñàì, ýöë êèìè ñîëà áèëñÿì, Ìÿí ñÿíèí îëà áèëñÿì! Äöí áèð éàðàëû äóðíà áèð õÿáÿð âåðäè àúû, Äåäè: “Äàüëàðûí ûññûç, éîõ ãóìðóñó, òóðàúû” Áèð äÿðäÿ äöøìöøñÿí êè, áóëóíìàçìûø ÿëàúû... Î äÿðäèíÿ áèð ìÿëùÿì, äèð äÿðìàí áóëà áèëñÿì, Ìÿí ñÿíÿ ýÿëÿ áèëñÿì!

324

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àëìàñ Èëäûðûìûí þìöð-ýöí éîëäàøû Çèâÿð õàíûì 325

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÃÓÇÜÓÍ Ö×ÖÍ Áèð çàìàíëàð âÿúäÿ ýÿëäèì úîøãóí ñÿñèíëÿ, Äèíëÿäèêúÿ äÿðäëÿðèíè ñàëûðäûì ñàçà. Èëùàì àëûá äàëüàëàðûí êèøíÿìÿñèíäÿí, Äèéàð-äèéàð ñöðöêëÿíäèì äÿðä éàçà-éàçà. È÷èìäÿêè äÿðèí ñûçû éàäûíìû, Ãóçüóí? Äîäàüûíäà äîíóá ãàëàí àäûíìû, Ãóçüóí? Ñþéëÿ, ñÿíÿ íÿäÿí “Äÿëè Õÿçÿð” äåìèøëÿð? Êîð òàëåéèí ÿëäÿí-ÿëÿ ýÿçÿð äåìèøëÿð, Ñÿíè ñåâÿí þç úàíûíäàí áåçÿð äåìèøëÿð? Éåòìÿç îëäó éîëëàðà ýþç äèêäèéèì, Ãóçüóí, Íÿäèð áó êîð ôÿëÿêäÿí áó ÷ÿêäèéèì, Ãóçüóí? Ñþéëÿ, íÿäèð öçöíäÿêè î ãûçûë ëÿêÿ? Ãàíìû âåðäè éàðàñûíäàí ãóúäóüóí þëêÿ? Õÿéàëûíìû ýþçëÿðèìäÿ áó ìàâè êþëýÿ? Åé óçàãäàí ãàäàñûíû àëäûüûì Ãóçüóí, Ýóð ñÿñèíè äîñò åëèíÿ ñàëäûüûì Ãóçüóí.

326

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÊÖÑÄÖÉÖÌ ÁÀÙÀÐ Éåíÿ ýÿëäè êþíëöìöí êöñäöéö áó èëêáàùàð, Éåíÿ à÷äû øåðèìÿ ðóù âåðìÿéÿí ÷è÷ÿêëÿð. Åøãè áàùàðäà äîüìóø âÿ áàùàðäà ñîëàí áèð Øàèð óüóðñóç ýÿëÿí áó áàùàðäàí íÿ áÿêëÿð? Áóðàõ åëëÿð ñåâèíñèí, áó ýÿëèøäÿí ìÿíÿ íÿ, Þìðö ãûø êÿñèëÿí áèð àøèã îíäàí íÿ àíëàð, Éàä áèð úÿííÿò íÿ âåðèð þç äÿðäèéëÿ éàíàíà, Ãÿëáèìèí òÿñÿëëèñè — ôûðòûíàëàð, áîðàëàð. Ìÿí àíëàìàì ÷è÷ÿêäÿí, éàøûëëûãäàí, áàùàðäàí, Éåòÿð êè, öôãö ñàðñûí áèð øèìøÿéèí ÷àõûñû. Ìÿí óçàã éàøàäûãúà î äîüäóüóì äèéàðäàí, Èëê áàùàð ñÿíèí îëñóí, âåð ìÿíÿ ãàðëû ãûøû. Îí ñÿêêèç èë ÿââÿëäè, íèñàí1 èéèðìè éåääè, Ýöëÿðêÿí òàëåéèìèí äþíäö áàùàðû ãûøà. Îí ñÿêêèç èëäÿí áÿðè ãÿëá î ýöíÿ èíëÿäè, Îí ñÿêêèç èëäèð ùÿñðÿò ãàëäûüûì î äîüóøà. Ìÿí íàñûë êþêñöìäÿ éåð âåðÿéèì áèð éàä ýöëÿ, Áàõ, ùàëà ãàí ñûçûéîð ãÿëáèìèí éàðàñûíäàí. Þëöðñÿì, ãÿáðèì öñòÿ ýÿëèðñÿ áèð éàä áåëÿ Àíëàòñûí Îäëó Éóðäóí Êöðöíäÿí, Àðàçûíäàí. Åëàçûü, 1938

_________ 1 Í è ñ à í — àïðåë (øàèð 1920-úè èëèí 27 àïðåëèíäÿ Àçÿðáàéúàíà Õàëã Úöìùóðèééÿòèíèí ñöãóòóíà èøàðÿ åäèð).

327

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ËßÍßÒ ØÀÈÐËÈÉÈÌß Äóðìà ýþçÿë ñåâýèëè, îõøà ìÿíè, ñåâ ìÿíè, ×îõäàí áÿðèäèð êè, ìÿí áèð ýöëöøÿ ìþùòàúàì. Äîüäóì äîüàëû ñàðäû ãûçûë áèð àëîâ ìÿíè, Íåðäÿ éàøûë äèëÿéèì, íåðäÿ ìÿíèì àìàúûì1. Íåéëÿéèì, ôÿëÿê ìÿíè ìÿùêóì åòìèø ãöðáÿòÿ, Ëÿíÿò îëñóí ñóíäóüó àüó äîëó øÿðáÿòÿ. Ìÿí áèëèðÿì áó éîëóí éîõ óúó, éîõ áóúàüû, Îòóç áåø áàùàð êå÷äè, îòóç áåø ãûøà äöøäöì. Òÿðê åäÿëè î äèëáÿð, î ñåâäàëû ãóúàüû, ×ÿêÿíëÿð áèëèð àíúàã íÿ çàëèì èøÿ äöøäöì. Èíñàíà ÿí ìöãÿääÿñ ñÿàäÿò, óúà äèëÿê, — Ñåâýèëèëÿð éàíûíäà, äîüäóüó éåðäÿ þëìÿê. Éàä åë àíúàã ãÿì ÷èëÿð áèð àøèãèí è÷èíÿ, Äþðä ÷åâðÿ ýöëøÿí îëñà, èñòÿìÿì ìÿí þçýÿ éåð. Áèð äàøûíû äÿýèøìÿì Ìèñèðÿ, ùèíäÿ, ×èíÿ, Òàíðû úÿííÿòè âåðñÿ, ìÿí äåðèì êè, îíó âåð. Úÿùÿííÿì îëñà áåëÿ, ìÿíÿ þç éóðäóì ýÿðÿê, Àòûëûðàì ãîéíóìà ñåâèíÿðÿê, ýöëÿðÿê. Îðäà áèð ãàéà îëñàì, éàñëàíñà2 éàð êþëýÿìÿ, Îíñóç áóðäà øþùðÿòè, øàèðëèéè íåäÿì ìÿí? Àíàì ìÿíè äîüàðêÿí ãóðáàí äåìèø þëêÿìÿ, Êîéâåð3 ìÿíè ýþçÿë ãûç, þç åëèìÿ ýåäÿì ìÿí! Ëÿíÿò øàèðëèéèìÿ, øåðèìÿ, ùÿâÿñèìÿ, Íåðäÿñÿí, åé íàçëû éóðä, ñÿñ âåð ìÿíèì ñÿñèìÿ! _________ 1 À ì à ú — ìÿãñÿä 2 É à ñ ë à í ñ à — ñþéêÿíñÿ, öç òóòñà 3 Ê î é â å ð — áóðàõ, áîøëà

328

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌÎÑÊÂÀ Îðäà ùöðð þëêÿëÿðè ñàðàí çÿíúèðèí óúó, Îðäà áèú Íåðîíëàðûí þëöì äàüûäàí ýöúö. Àëäàíûá òóçàüûíà äöøÿí ùÿð äèéàð áèëèð, Îðàüû èíñàí áè÷ÿð, ÷ÿêèúè þëäöðöúö. Êðåìëèí... îíó ñîðóí òàðèõèí éàïðàüûíà, Êà÷ ìèëéîí èíñàí ãàíû ÷èëÿíìèø òîïðàüûíà? È÷äèêúÿ ãàí èñòèéîð, è÷äèêúÿ ãóäóçëàíûð Äèããÿò!Ùöäóäëàðûíäà ùþðöëö èíñàí àüûíà1. Îðäà Äÿëè Ïåòðîíóí2 ùèðñè âàð, ÿìÿëè âàð, Îðäà ñîñèàëèñòëèéèí ðóñëàøàí òÿìÿëè âàð. Íåðäÿ áèð úàíàâàðëûã, áèð úèíàéÿò ÷ûõàðñà, Îðäà áàðáàð, êîììóíèñò Ìîñêâàíûí ÿëè âàð. Ìîñêâà, áèð úÿííÿò î ñÿðñÿðè áèð éûüûíà, Êîðëàð àíúàã î ãûçûë ìÿçùÿáàéà3 ñûüûíà Ñà÷äûüû âÿùøÿòëÿðèí ãóðáàíûäûð áó êöðÿ, Òàíðû áåëÿ ïåøìàíäûð îíó éàðàòäûüûíà. Åé ãÿëáè ùöððèééÿòèí åøãû èëÿ ÷àðïàí úàùàí, Áó âÿùøÿòÿ êþêñöíö ýÿðÿìèéîðñàí éàí! Ùöðð éóðäëàð ÷åéíÿíèá äÿ ÷þêäöêäÿí ñîíðà äöíéà, Ñîâóð áîø öììàíëàðà íÿ ÷ûõàð àòîìóíäàí. Àù, åé õèëàñêàð àòîì “ãûçûë äÿðä”ÿ òÿê äÿâà, Ñÿíäÿí óìèä áÿêëèéîð ìèëéîíëà ÿñèð éóâà, Ùöðð àèëÿ, ùöðð ùÿéàò, ùöðð èíñàíëûã óüðóíà, Éîõ îëñóí àòÿøèíëÿ âÿùøè, äèíñèç Ìîñêâà!

_________ 1 À ü û í à — òîðóíà 2 Ä ÿ ë è Ï å ò ð î — Û Ïéîòð 3 Ì ÿ ç ù ÿ á à — ñàëëàãõàíà

329

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÌÖÃßÄÄßÑ ÈÕÒÈËÀË1 Ãàðàíëûãäà ýþçëÿðèì äèêèëìèø öôöãëÿðÿ, Áèð ôûðòûíà ñÿñè âàð, áóëóäëàð ýþéäÿ äàë-äàë. À÷ìûø Äîüó áàüðûíû ñþêÿúÿê øÿôÿãëÿðÿ, Ãîï, åé äÿëè ôûðòûíà, ðèøÿíè êþíëöìÿ ñàë! Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë... Äîüàí ýöíÿøëÿ ãîïñóí áèð àõûí âÿëâÿëÿñè, Ýþðöíñöí ãàí êþïöêëö ãûñðàãëàðûí éåëÿñè2, Áèòñèí ÿñèð òöðêëöéöí, áèòñèí àðòûã ÷èëÿñè, Íÿ çÿíúèðëè áèð Ãàôãàç, íÿ ãàí ãóñàí áèð Óðàë. Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë... Ñîâðóëñóí öììàíëàðà ýþâäÿ, áàúàã, áèëÿê, áàø, Éåðÿ ýèðñèí Êðåìëèí ãàëìàñûí äàø öñòäÿ äàø, Ùöðð èíñàíëûã óüðóíäà áàøëàñûí ãóòëó ñàâàø, Âàõò ýÿëìèøäèð, åé çàìàí, áèð þëöì øÿðãèñè ÷àë, Èõòèëàë èñòÿéèðÿì, ìöãÿääÿñ áèð èõòèëàë...

_________ 1 È õ ò è ë à ë — öñéàí, èíãèëàá 2 É å ë ÿ — éàë, óçóí ñà÷

330

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÌÓÐÀÄÛ ÊÅ×ßÐÊßÍ Àêûéîð äàëüàëàðûí ùÿð äÿðÿäÿí, Áó éöðöø ùþêìöíö àëäûí íåðÿäÿí? Àü êÿôÿí þðòöëö äàüëàðäàíìû? Ñàíà ãàí óääóðàúàã âÿùøè äîäàãëàðäàíìû? Äóð, Ìóðàä, äóð, Éåòÿð àõäûí äÿëèúÿ, Éåòÿð àõäûí ñàíà øàí âåðìÿéÿúÿê áèð ùàëèúÿ. Äóð, Ìóðàä, äóð, Î íÿ ÷þùðÿíäÿêè ãàí? Áèð ýöëöø óüðóíà áèð åøãè éûõàí, Äÿëè áèð ãÿëáèí î áèð èøâÿñèìè? Ýÿë, Ìóðàä, áîüìà ìÿíèì ýóð ñÿñèìè. Äóð, Ìóðàä, äóð êè, ãóäóðäóí, àçäûí, Êà÷ èýèäëÿð ñÿíÿ úàí ñþéëÿäè, Ñÿí ãÿòëèíÿ ôÿðìàí éàçäûí. Ýÿë, Ìóðàä, ýÿë äÿ äÿéèøäèð áó éîëó, Îëìà çàëèì ôÿëÿéèí ÿìðèíÿ ðàì. Áó éîëóí ÿí ñîíó äÿùøÿòëÿ, ôÿëàêÿòëÿ äîëó, Ìÿíè áîüìàãñà ìÿðàì, Ýÿë ãîïàð ãÿëáèìè âóð äàøëàðà, âóð, Éåíè ãóðáàí ñàíàðàã èíëÿ, ãóäóð. Ëàêèí ÿôñóñ, íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí, Úàíëû áèð òåë ãîïàðûá àëìàã ö÷öí ãÿëáèìäÿí, Øèìäè éîõ ñÿíäÿ ùöíÿð Íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí... Øèìäè ìÿí Íÿ ñÿíèí ñàíäûüûí àúèç áèðèéÿì, Íÿ êÿðÿìëÿð êèìè áèð ñÿðñÿðèéÿì Êè, äöøöá éàëâàðàéûì äèçëÿðèíÿ. Éîõ, éîõ, àðòûã î ðèéàëàð Äîëó äóðüóí ýþðöíÿí ýþçÿëðèíÿ Àëäàíûá ýèðìÿì, î áèð ãûíëû òóçàã, Íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí, ãàëäûí óçàã. Äóð... Äåäèì, äóðìà ñÿí èñòÿðñÿ ãóäóð.

331

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Àë äà áàñ áàüðûíà áóç ÷þëëÿðèíè, Òîïëà ýÿë äàüëàðûí ùÿï ñåëëÿðèíè, Ãàïëà äóð ñàü-ñîëóìó, Íÿ éàçûã, ñÿí êÿñÿìÿçñÿí éîëóìó. Íÿ éàçûã, êå÷äè êå÷ÿí: Øèìäè ìÿí, Ôûðòûíàëàðäàí äÿëè áèð çþâãÿ äàëàí, Äàëüàëàðäàí þú àëàí, Ãàí, àòÿø, äàëüà, áîðà îéëàüû áèð øàíëû ãóøàì. Ìàíà ãàí è÷ìÿéè ÿìð åòäè áó ýöí ùàéãûðûøûì. ×öíêè ãàí è÷ìÿéÿí ùàãã àëìàéàúàã, Àúèç îëñàì, ìàíà éåð ãàëìàéàúàã. Áàõìà êþíëöìäÿ áó ýöí áèð ñûðà éàñëàð éàøàéîð, Î áþéöê Êöðëÿð, Àðàçëàð äàøûéîð. Åëàçûü, 1935

332

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Íß ÎËÓÐÄÓ... Íÿ îëóðäó êîð îëñàéäûì, ýþðìÿñÿéäèì ÿçÿëäÿí, Ýþðìÿñÿéäèì î äîüäóüóì äÿðÿëÿðè, äàüëàðû. Àëìàñàéäûì èëùàìûìû î òàëåñèç ýþçÿëäÿí, Ýþçëÿðèìäÿ òöòìÿñÿéäè ýþé Øöâÿëàí áàüëàðû. Íÿ îëóðäó, ýþç à÷àðêÿí Ãóçüóíóìóí äèáèíäÿ, Ìÿí êÿíäèìÿ1 éîñóíëàíìûø, äèëñèç áèð äàø áóëàéäûì. Ãàâàëûéëà ñöðö ýöäÿí áèð ÷îáàíûí þíöíäÿ, Éàð éîëóíäà êÿñèëÿúÿê áèð ãóðáàíëûã îëàéäûì. Ìÿí íÿ áèëèì áó ãöðáÿòèí ÷ÿêèëìÿéÿí íàçû âàð? Ãÿìëÿðèíè éàçà-éàçà þìöð êå÷äè, ýöí áèòäè, Ìÿí äÿðäè éîõ åäÿì äåðêÿí, äÿðëÿð ìÿíè ÿðèòäè... Âóðìà, êþíöë, âóðìà, ÿëáÿò áó ãûøûí áèð éàçû âàð, Áó ãàðà ýöí êå÷èúèäèð, áèð ýöí áèòÿð, èíëÿìÿ, Áàü÷àìûçäà ñàðû áöëáöë éåíÿ þòÿð, èíëÿìÿ.

_________ 1 Ê ÿ í ä è ì ÿ — þçöìÿ

333

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÍÅÉËßÉÈÌ Êå÷äè áàùàð, áèòäè ýöç1, î äàüëàðû ãûø àëäû, Äîñò åëèíäÿí áèð õÿáÿð àëàìàäûì, íåéëÿéèì? Áàõûá, áàõûá éîëëàðà ýþçëÿðèìè éàø àëäû, Ìÿí î åëèí éîë÷óñó îëàìàäûì, íåéëÿéèì? Ýÿçèá, ýÿçèá äîëàøäûì, äöíéàíû ñÿðõîø êèìè, Éîõ îëàñû éàä åëäÿ ùÿð éåð ìÿíÿ ëîø êèìè, ×ûðïûíàðàã äèäèíäèì éàðàëû áèð ãóø êèìè, Äèíëåíÿúÿê2 áèð éóâà áóëàìàäûì, íåéëÿéèì? Àù, î âÿòÿí, î éóðäóì, åøñèç, úÿííÿò áèð þëêÿ, Îíñóç áþéëÿ éàøàìàã, ìÿíúÿ, èéðÿíú áèð ëÿêÿ, Îíñóç äèí áèð ÿôñàíÿ, îíñóç Òàíðû áèð êþëýÿ, Îíñóç õèëãÿòäÿí èëùàì àëàìàäûì, íåéëÿéèì? Âåðèí ìÿíÿ éóðäóìó, ÷îðàã îëñóí, äàü îëñóí, Àéàãëàðûìäà çÿíúèð, äöøäöéöì áèð àü3 îëñóí, Ìÿí þëöðñÿì éîëóíäà, ñåâÿíëÿðè ñàü îëñóí, Öçöìö òîïðàüûíà ñöðÿìÿäèì, íåéëÿéèì? Ýÿëèá éàøûë ãîéíóíà ýèðÿìÿäèì, íåéëÿéèì?

_________ 1 Ý ö ç — ïàéûç 2 Ä è í ë å í ì ÿ ê — èñòèðàùÿò åòìÿê, äèíúÿëìÿê 3 À ü — òîð

334

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Î ÃßÐÈÁ ÂßÒßÍ Ö×ÖÍ Äÿéÿðëè Òöðê÷ö Îðõàí Ñåéôèéÿ ñåâýèëÿðëÿ

Ñîðìà äîñòóì, ñîðìà ýÿë, ìÿí äîëüóíàì éàñûíäàí, ×îõäàí àëìàäûì ñîðàã, Êöðöíäÿí, Àðàçûíäàí. Áàõ éåíÿ ãàí äàìëûéîð ãÿëáèíèí éàðàñûíäàí, Êèì äåäè ñþéëÿ ñÿíÿ àòÿø äîëó áèð àüû? Êèì äåäè ãîïàð ñÿíÿ, êþç áàüëàìûø áóäàüû? Áèð õåéëè çàìàíäûð ìÿí ýöëìÿäèì, êþíëöì àüëàð, È÷èìäÿ ùåï î âÿòÿí, î éóðä ùÿñðÿòè ÷àüëàð. Áèð çàìàí îéëàüûìêÿí, î îâàëàð, î äàüëàð, Áèð áîðàìû ýþòöðäö, ñåëëÿðìè àëäû áèëìÿì, Áèçèì î ýþé úÿííÿòè èëëÿðìè àëäû áèëìÿì? Ñîðìà, äîñòóì, ñîðìà, ýÿë, äÿðä àüûð, ùèúðàí àúû, Êèìÿ ñîðäóì éîõ äåäè áèçèì äÿðäèí èëàúû, Íåðäÿ ìÿíèì ýÿí÷ëèéèì, íåðäÿ áàøûìûí òàúû? Îíó ÷àëàí äöøìÿíèí äöøñöí àòÿø òàõòûíà, Áÿõòèìÿ ÷þêÿí äóìàí ÷þêñöí îíóí áÿõòèíÿ. Ñîðìà äîñòóì, ñîðìà ñÿí, ýþçëÿðèì éàøëû ìÿíÿì, Þç åëèíäÿ ãÿðèá áèð áÿëàëû áàøëû ìÿíÿì, Åëëÿðÿ áàùàð ýÿëñÿ, áèð ãàðëû ãèøëè ìÿíÿì. Ìÿí íÿ äåéèì áó äÿðäÿ, àëíûìäàêû éàçû áó, Êîð ôÿëÿéèí ãûðäûüû ãÿðèá áèð Òöðê ñàçû áó. Äèíëÿ ñÿí, åé ðóùóìà àøèíà êÿñèëÿí éàð, Ñÿíÿ ñÿíäÿí àúû áèð ÷îõ øèêàéÿòèì âàð. Íåðäÿ áÿðàáÿð äîüóá, ýÿçäèéèìèç î äèéàð? Ýÿë éåíÿ î äàüëàðû ñÿíèíëÿ àøàëûì áèç, Ýÿë î ìóòëó ÿíýèíÿ áèðëèêäÿ ãîøàëûì áèç. Åé ýþçëÿðè öôöãäÿ øèìøÿê àðàéàí éîëúó, Áó éîëóí Àëòàéëàðà äàéàíûéîð áèð óúó.

335

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Ñÿí, åé éûõûá éåíèäÿí úàùàí ãóðàí ãóðóúó, Íåðäÿñÿí, ÷ûõ ýþðöí äÿ áèð ùûç1 ýÿëñèí ñåëëÿðÿ, Äîüñóí éÿíè áèð òàëå íóð ýþðìÿéÿí åëëÿðÿ! Íÿ ãîðõó, î ãîïàúàã ôûðòûíàäàí, áîðàäàí? Ìÿí èñòÿðèì êè, ãàëõñûí î äèíñèç éàð àðàäàí, Éà êþíëöìö î éóðäà ãîâóøäóðñóí Éàðàäàí, Éà ãàðà òîïðàãëàðà ýå÷ÿéèì, ìÿí ñÿíèíëÿ; ßñèðëÿðëÿ ñöðÿúÿê î ôèãàíëàðû äèíëÿ... ßñèðëÿðëÿ ÷ûðïûíûá éàí ñÿí äÿ þç äÿðäèíëÿ...

_________ 1 Ù û ç — ñöðÿò, úÿëä, ýöú

336

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Î ÌÖßÁÁßÒ1 ÂßÒßÍÈÌÄÈÐ Ãàôãàç, î ýþçÿë éóðä, î ìöÿááÿò âÿòÿíèìäèð, Ìÿí ùöð îëàðàã äîüäóì, î çöìðöä éàõàñûíäà. Äàüëàð áåøèéèì, ýåéäèéè ãàðëàð êÿôÿíèìäèð. Èëëÿðëÿ, ÿñèðëÿðëÿ ñöðöíñÿì äÿ éàñûíäà, ßí ñîíäà î ìöòëÿã êè, ìÿíèìäèð, î ìÿíèìäèð. Ãàôãàç, î éàøûë éóðä, î ìöÿááÿò âÿòÿíèìäèð, Ãàôãàç, îíó ìÿí ýþðìÿäÿí þëñÿì, îíà äàèð Ãÿáðèìäÿ éàçûëñûí èêè ìèñðà, áó êèòàáà: “Àøèãäè ýþçÿë éóðäóíà ýöðáÿòäÿ äÿ øàèð, Õÿééàì íàñûë àøèã èäèñÿ ýöë ðÿíýëè øÿðàáà”.

_________ 1 Ì ö ÿ á á ÿ ä — ÿáÿäè

337

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÎÕÓ ÌßÍß ÞÇÖÌÄßÍ Ðàäéîäàêû ýþçÿë ñÿñëè õàíÿíäÿéÿ

×àëìà, ýþçÿë, ÷àëìà, éåòÿð, éóðääàí óçàã ùàâàäàí, Ìÿí àíëàìàì êöðäèëèäÿí, ñÿìàéèäÿí, íÿâàäàí; Îõó ìÿíÿ øÿí áèð òöðêö áèçèì ×óõóðîâàäàí, Âóð Äàäàëûí ìèçðàáèëÿ ñàðû, òèòðÿê òåëëÿðÿ, Ñÿñëÿí áèçèì áó äàüëàðà, ñÿñëÿí áèçèì åëëÿðÿ... Áûêòûì àðòûã þçýÿëÿðèí ãÿçÿëèíäÿí, úàçûíäàí, Ýÿë, áèð úîøãóí òöðêö ñþéëÿ Êîðîüëóíóí ñàçûíäàí; Ìÿí êå÷ÿìÿì éàä óüðóíà þç éóðäóìóí íàçûíäàí, Ñþéëÿ ìÿíèì íÿéèì âàðìûø Ùèúàçäà, Èñôàùàíäà1? Òöðêÿì, àðòûã äèëÿéèì áó, Òöðê éàøàìàã úàùàíäà... Èëùàì àëûá àøèãëÿðèí éóðääàí ãîïàí ñÿñèíäÿí, Ñÿñèí ýÿëñèí Øàðêûøëàäàí, Êÿìàëéÿäÿí, Ïàñèíäÿí; Ãàò î òèðÿê íÿôÿñèíÿ Ùàðïóòóí ìàéàñûíäàí. Îëñóí úîøàí òöðêöëÿðäÿ Êàðàúàîüëàí ùÿìðàùûí, È÷äÿí äîüàí ãîøìàëàðû úàíà ýÿëñèí ßìðàùûí... Ìèí áèð Êÿðÿì ñÿñëÿíèðêÿí òîïðàüûíäà, äàøûíäà, ×þëöí éàðû éåð áóëóðìó óúà äàüëàð áàøûíäà? Îõó ìÿíÿ íÿ ñþéëÿìèø ×ÿíëèáåëèí äþøöíäÿ, “Èýèä îëàí áó äàüëàðà ÷ûõûá éàñëàíìàëûäûð!” Þç éóðäóíó ñåâÿí àøèã, éóðäà ñÿñëÿíìÿëèäèð... Íÿéìÿ ëàçûì éàáàíúûíûí ñåíåðàäû, áÿñòÿñè, Áûðàõ, áûðàõ úîøóâåðñèí Òöðê ñàçûíûí óñòàñû, Áàõ íÿ äåéîð è÷èìäÿêè éóðä åøãèíèí õÿñòÿñè, Áóëàìàçñàì âàðëûüûìû þç ðóùóìäà, þçöìäÿ, Áó ÷ûðïûíûø, áó ýåäèø áèð ïóëà äÿéìÿç, ýþçöìäÿ...

_________ 1 Áóðàäà Ùèúàç âÿ Èñôàùàí ìóüàìëàðûíà èøàðÿ åäèëèð

338

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÎÍÀ ×îõ çàìàí ýöâÿíÿðÿê ôöñóíëàðûíà, Ñÿíÿ ðàì îëàíëàðûí ðóùóíà àõäûí. Î äàäëû úèëâÿëÿðëÿ òàõûá ïåøèíÿ, Áèëìÿì êè, êà÷ èýèäè éîëñóç áóðàõäûí? Áèëìÿçìèéäèí êè, áèð ýöí ÷åâðèëèð òÿêÿð? Ñÿíÿ éàð îëàí ôÿëÿê äþíÿð òÿðñèíÿ. Íåðäÿ î ñèòÿìëÿðëÿ ñóíäóüóí êèòàá? Çîðëà è÷èðäèüèí ìåé, áó äöøäöéöí íÿ? Áèëìÿçìèéäèí êè, âàð áó áàùàðûí ãûøû, Ýöí ýÿëÿð åðÿð ñîíà, î ãîðõóíú àðçó. Áèð çàìàí çþâã àëäûüûí ùèúðàí, ýþçéàøû, Èíäè íÿñèáèí îëäó, äþâðàí èøè áó. Áèð çàìàí äàäû èëÿ ÿéëÿíäèéèí ýÿíú, Èíäè áàøãà áèð éîëäà, áèð ÿìÿëäÿäèð. Áîéà ÷ûõûíúà ÷þùðÿí íÿ ãÿäÿð èéðÿíú? Ýåò, ýþðöíìÿ äöíéàéà, úÿùÿííÿìÿ ýèð... Åëàçûü, 1941

339

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÎÐÄÀ ÁÈÐ ÚßÍÍßÒ ÂÀÐ Äåðëÿð îðäà áèð úÿííÿò âàð, Ñåâäà ñóíàð ìÿëÿêëÿð; Þç éóðäóíó ãåéá åòìèø áèð Øàèð îðäàí íÿ áÿêëÿð?.. Äåðëÿð îðäà éîõìóø þëöì, Çÿìçÿì ñóéó è÷èíúÿ. Òàíðûì, ìÿíÿ ñÿí þëöì âåð, Ãàô äàüûíäàí êå÷èíúÿ... Äåðëÿð îðäà íÿ áèð âÿòÿí, Íÿ ùèúðàí âàð, íÿ äÿ ýàì1. Ìÿíÿ õîøäóð ãöðáÿò åëäÿ, Âÿòÿí ùèúðèéëÿ éàíñàì...

_________ 1 Ý à ì — ãÿì

340

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÎÐÄÀ ÁÈÐ ÞËÊß ÂÀÐÄÛÐ Òöðê÷ö äîñòóìóç øàèð Éóñèô Çèéàéà

Îðäà áèð þëêÿ âàðäûð, ñèíÿñè ÷àì1 ãîõóëó, Äöçëÿðèíäÿ ëàëÿëÿð áèòÿð, ìÿíèìäèð î éóðä. Çöìðöä ýþçëö Ýþé÷ÿñè ùåéðàí åäÿð àüëû, Ýöëøÿíèíäÿ áöëáöëëÿð þòÿð, ìÿíèìäèð î éóðä. Äàüëàðû ãàðòàëëàðûí, øàùèíëÿðèí éóâàñû, Ýèëàíû áîéëàð äóðóð, éàøûë Ìóüàí îâàñû, Îðäà áöòöí äÿðäëÿðèí, àüðûëàðûí äÿâàñû, Îíäàí àéðû þëöìäÿí áåòÿð, ìÿíèìäèð î éóðä. Ãóìðóëó áàü÷àëàðû åøñèç úÿííÿò ìèñàëû, Éàìàúëàðà ñÿðèëìèø Ãóáàäàí ÷ûõìà õàëû, Äîñòóì ìÿíÿ ñîðìà ýÿë, î äèéàð êèìèí ìàëû? Ùÿñðÿòëÿ ýþçëÿðèìäÿ òöòÿð, ìÿíèìäèð î éóðä. Áèëìÿì îíäà íÿ ñûðð âàð, êèì êå÷ÿðñÿ éàíûíäàí, Ôÿðãè éîõ áèð Àéçûäûí àòÿøëè ãóðáàíûíäàí, Éàñàìàë àë ýöë à÷ìûø Ìÿùìÿäúèéèí ãàíûíäàí, Îíà àòÿø éóðäó éàñ òóòàð, ìÿíèìäèð î éóðä. Éàõàñûíäà áèðëÿøÿí èêè úîøãóí ÷àéû âàð, Ýþéëÿðèíäÿí ñèëèíìÿç óëäóçó âàð, àéû âàð, Îðäà Ãàðàõàí îüëó, èýèä áèð Òöðê ñîéó âàð, Ãîéíóíäà áàáàì Îüóç éàòàð, ìÿíèìäèð î éóðä. ×îõäàí îëäó ýþðìÿäèì, î ñåâäàëû Ãóçüóíó, Äåðëÿð ùèúðàí ñàðàëòìûø, î òåëëÿðè ïîçüóíó; Éåòÿð, àðàäàí ÷ÿêèë, åé þëêÿëÿð àçüûíû, Éåòÿð, åé íàìÿðä ôÿëÿê, éåòÿð, ìÿíèìäèð î éóðä. Åëàçûü, 1942 _________ 1 × à ì — øàì àüàúû

341

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÞËÌßÊÌÈ ÉÀØÀÌÀÃÌÛ? Áèð àí ñóñìàã ñÿðèí òîïðàã àëòûíäà, Ãóðòóëìàã áó ñîíñóç, àüûð çèëëÿòäÿí; Çîðìó ÿúÿá ßçðàéûëûí ïÿíúÿñè, Äàöñèëëà1 äåíÿí áó ýöú èëëÿòäÿí?.. Êèì äàéàíàð áó è÷èëìÿç àüûéà, Òàíðûì îíó âåðìÿñèí áèð éàüûéà. Âåðÿì îëñà, ùþêìöíö òåç áèëäèðèð, ßúÿë ýÿëèð ñîëüóí öçö ýöëäöðöð, Éèðìè èëäèð íÿ áèòÿð, íÿ þëäöðöð, Ýèýÿðëÿðäÿí ãîïàí àù äà ãàëìàäû, Öç òóòàúàã áèð äÿðýàù äà ãàëìàäû. Ñÿí èñòÿðñÿí éàí ÿðèéÿ-ÿðèéÿ, Áèð ýöë óìñàí áàùàð äþíÿð ýåðèéÿ, Èëëÿð êå÷ÿð, éîë åðèøìÿç éàðûéà, Áèð ñÿðàáìû ìÿíèì öìèä ñàíäûüûì, Áó ÿìÿëèí èíàìûéëà éàíäûüûì? Çàìàí ãûñûð, äàäñûç þìöð áèòìèéîð, Äÿâÿò ö÷öí þëöìÿ ÿë ýåòìèéîð, Òÿê áèð ãóðøóí, éîõñà íàìÿ éåòìèéîð, Þëìÿêìè... Éà öìèäÿ áåë áàüëàñàì, Éóðäóì ö÷öí áèð àç äàùà àüëàñàì?

_________ 1 Ä à ö ñ è ë ë à — âÿòÿí ùÿñðÿòè

342

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÑÛËÀÉÀ1 ÂÀÐÀÚÀÜÀÌ Éîë âåð, ÷ÿêèë þíöìäÿí, åé éîëóìó êÿñÿí äàü, Ýöí ýÿëäè, éåòÿð àðòûã, Ñûëàéà âàðàúàüûì. Àë ìÿíè ãîéíóíà, åé Äîüóéà àõàí èðìàã, Ìÿí äÿ àõûá î äÿðäëè òîïðàüû ñàðàúàüàì... Éåòÿð àðòûã, ÷îõ îëäó ãöðáÿò åëäÿ ãàëäûüûì, Àéðûëûã ñèòÿìèéëÿ ãûâðûëûá áóíàëäûüûì2; ×ûõ ýþðöí ýþçëÿðèìÿ, åé ãàäàñûí àëäûüûì, Ôÿðùàä êèìè éîëóíäà äàüëàðû éàðàúàüàì. Éàüû þëäö ñàíìàñûí àëäûüûì áó éàðàäàí, Êà÷ êÿðÿ áþéëÿ ÷ûõäûì ôûðòûíàäàí, áîðàäàí; Ýöí ýÿëÿð ãàëäûðàðàã áó äàüëàðû àðàäàí, ×åâðÿíäÿêè çÿíúèðè éåíÿ ìÿí ãûðàúàüàì. Êèì äåéÿð êè, êþíöëäÿ õàòèðÿí éîõ, éàäûí éîõ, Ëÿíÿò î øåðèìÿ êè, îíäà ñÿíèí àäûí éîõ, Ñàíìà êè, êþíöëëÿðäÿ ãÿðèá áèð ôÿðéàäûí éîõ, Ìÿí ñÿíÿ âàðìàã ö÷öí ñÿíè ùàéãûðàúàüàì.

_________ 1 Ñ û ë à — âÿòÿí 2 Á ó í à ë ì à ã — òÿíýíÿôÿñ îëìàã

343

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÑÓÑÓÍ Äåäè-ãîäó éàïàíëàðà

Éöðöéîðóç, éîëóìóç òèêàí, ÷àëû, äàü, äÿðÿ, Ãÿëáèìèç àëîâ àëäû áèð ñþíìÿç åùòèðàñäàí. Éöðöéîðóç, áó éîëäà ãóðáàíëàð âåðÿ-âåðÿ, Âàðëûüûìûç êöë îëäó äöøäöéöìöç áó éàñäàí... Ñóñóí, ñèç áàðû ñóñóí, ýÿëñèí äèëÿéÿ äàüëàð, Òèòðÿñèí àúûëàðäàí çÿùÿð ñóíàí äîäàãëàð. Âÿòÿí àòÿø âÿ ãàíäà, Àðàç úîøàð, Êöð àüëàð, Ñèçëÿð óòàíìàäûíûç î òàëàíìûø Ãàôãàçäàí

344

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ØÈÊÀÉßÒ Ìÿíèì äÿ äÿðäèì âàð, ùàêèì, äèíëÿ ñÿí, Þìðöì êèòàáûíû ãàðàëàíìûø éàç. Êå÷äè îòóç ñÿêêèç èëèì ùå÷ îëäó, Ãÿëáèìè éöç éåðäÿí ïàðàëàíìûø éàç. Éàç, äîñòëàðû ñàüûð, äþâðàíû ñÿðõîø, Éàç, êþíëöìäÿ ÷àðïàí ÿìÿëëÿðè áîø, Ñîðìà íåðäÿí ýÿëìèø, íåðäÿ âóðóëìóø, Äàüäàí-äàüà ÷àðïìûø, éàðàëàíìûø éàç. Ôöçóëèíè þç åøãèìëÿ öçäöìñÿ, Áèð ôÿðìàíëà Íÿñèìèíè éöçäöìñÿ, Êÿðÿìè äÿôòÿðÿ íàñûë éàçäûìñà, Ìÿíè äÿ éóðäóìäàí àðàëàíìûø éàç. Áóðäà áàùàðëà ãûø òèêàíëà áèð ýöë, Óüóðñóç áàéãóøäàí ôÿðãñèçäèð áöëáöë. Áèð çàìàí äàüëàðà ùþêì åäÿí êþíöë, Èíäè áèð ÿêìÿýÿ êèðàëàíìûø1 éàç. Éàç, ùàêèì, íÿ éàçñàí, ìÿíúÿ, áîø ãåéðè, Ãûðûã áèð ãàíàäûí éîõ ìÿíÿ õåéðè, Éàç, áèð øàùèí äöøìöø Ãàôûíäàí àéðû, Íåðäÿ äîüìóø, èíäè íåðÿëÿíìèø éàç.

_________ 1 ß ê ì ÿ ý ÿ ê è ð à ë à í ì û ø — áèð ïàð÷à ÷þðÿéÿ âåðèëìèø, òÿñëèì åäèëìèø

345

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÒÓÍÚÅËÈ ÄÀÜËÀÐÛÍÀ Äåðëÿð ÿñèðëÿð áîéó ìÿüðóð êîìàíäàíëàðûí Ãóðäóüó ñÿëòÿíÿòÿ ãàðøû îëäóíóç àñè. Ýöâÿíèá äèê áàøëàðà âåðìÿäèíèç éóðäà áàú, Èëëÿðëÿ êÿñèëäèíèç ãà÷àãëàðûí éóâàñû... Äîüàðêÿí Òöðê éóðäóíà Òöðê äþâðöìöíäÿí ýöíÿø Ñèç äóìàíëàð è÷èíäÿ ýþðìÿç îëäóíóç íóðó. Ìÿüðóð çèðâÿëÿðíèçÿ ôûðòûíàëàð îëäó åø, Êèíëÿ çÿùÿð ñóíàðàã ãóäóðòäóíóç Ìóíçóðó... Éàíäû áàùàðñûç Ùîçàò, ãàëäû ùÿñðÿò ñåâèíúÿ, Èëëÿðëÿ äþíöá îëäó áó éóðäëàðûí áàüðû ãàí, Àðòûã áó ýöí ãîâóøìàã çàìàíû ýÿëäè äèíúÿ, Éöêñÿëäè ñèçÿ êöâÿí÷ âåðÿúÿê áèð êîìàíäàí. Ñûéðûëñûí öçöíöçäÿí î ãàëûí ñèéàù ïÿ÷ÿ1, À÷ûëñûí ñèíÿíèçäÿ ãÿëáè úîøäóðàí áàùàð. Éîë âåðèí, éîë âåðèí ñèç, áèçèì ãÿùðÿìàí êå÷ÿ, Áó êå÷èøäÿ ñèçëÿðÿ ïÿê øàíëû ìöæäÿëÿð âàð. ßéèëèí, áàüðûíûçû äÿëÿúÿê “÷ÿëèê àüëàð”, Ãÿëáèíèç îëàúàã éîë ãàðàíëûã òóíåëëÿðÿ. ßéèëèí, ñèç ÿéèëèí, åé ãàðëû, áóçëó äàüëàð, Ðàì îëóí ñèçëÿðÿ øàí âåðäèðÿúÿê ÿëëÿðÿ... Áèçäÿ ñåâýè éàïàðêÿí ùÿð ùþêìöí ÿñàñûíû, Áþéöê Òöðêöí áóéðóüó ùÿð éàíüûíà ÷èëÿð ñó. Ýþðöðñÿ ôÿãÿò ëöçóì, äÿéèøèð éàñàñûíû, Äöøìÿíÿ äöøìÿí êèìè àìàíñûçäûð îðäóñó.

_________ 1 Ñ è é à ù ï ÿ ÷ ÿ — ãàðà ïÿðäÿ

346

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÓÇÀÃÄÀÊÛ ÑÎÉÄÀØËÀÐÀ ×ÀÜÛÐÛØ Úóìùóðèéÿò áàéðàìû ìöíàñèáÿòèëÿ

Éóðäóìóçà òöðêëÿðèí àõûíû âàð, àõûíû, Àíàäîëó ãîéíóíà äèçäèê óçàã, éàõûíû. Áèð ýåíèø þëêÿìèç âàð, áèð áþéöê óëóñóìóç, Éåòÿð áîë äÿíèçèìèç, òîïðàüûìûç, ñóéóìóç. Çÿíí åòìÿéèí êè, éîõñóë áó ÷ûïëàã Àíàäîëó? Áàüðûíäà ïåòðîë, êþìöð, äóç, áàêûð, äÿìèð äîëó... Ýþç äèêìÿäèê êèìñÿíèí òîïðàüûíà, äàøûíà, Èìàíûìûç éîõ áèçèì ñþìöðýÿ1 ñàâàøûíà. Ýöääöéöìöç áèð äèëÿê: áàðûø, áàðûø âÿ áàðûø, Áèç íÿ áèð äàø âåðèðèç, íÿ èñòÿðèç áèð ãàðûø... Ôÿãÿò áó ýöí óçàãäà Òöðêÿì äåéÿ èíëÿéÿí, Ðóùóíà äîüìà äåéèë, éàä øÿðãèëÿð äèíëÿéÿí Êà÷ ìèëéîí âàð, áó éóðäóí ìöøôèã ãîéíóíà ùÿñðÿò? Êà÷ ìèëéîí âàð, ùåïñè Òöðê, ùåïñè Òöðê, ùåïñè ÿâÿò... Ãÿëáè Òöðê, ãàôàñû Òöðê, äàìàðû Òöðê, ãàíû Òöðê, Éöç èëëÿðëÿ éàøàéàí øþùðÿòè Òöðê, øàíû Òöðê... Äèëÿéè Òöðê åëèíèí áàüðûíäà íÿôÿñ àëìàã, Åøãè, Ãûçûëèðìàüûí ýóð ñÿñèíäÿí ñÿñ àëìàã, Áåéíèíäÿ Àíêàðàíûí äîüóðäóüó áèð ÿìÿë... Ýÿë, ñîéäàøûì, ñÿíÿäè áó ÷àüûðûø äèíëÿ, ýÿë, Ýÿë, áó éóðäóí Òöðê îëàí ùÿð ôÿðäÿ áàüðû à÷ûã, Ýÿë, áó éîëëàð, äÿíèçëÿð, öçöíÿ äîüðó à÷ûã, Ýÿë, Òöðêöí îìóçóíäà2 éöêñÿëèéîð áó äèéàð, Áóðäà ñÿíÿ ñåâèíú âàð, áóðäà ñÿíÿ ñàéýû âàð. Áóðäà éîõ ÿñàðÿòèí ãàíëû àüûð çÿíúèðè, Áóðäà éîõ òÿùÿêêöìöí ñûüûíàúàã áèð éåðè. Áóðäà éîõ ñàðàéëàðûí ÿñêè øþùðÿòè, øàíû, Áóðäà éîõ ñóëòàíëàðûí þëöì ñà÷àí ôÿðìàíû. Áèç áèçÿ ùàãã âåðìÿéÿí áèð òàõòû éûõäûã, àòäûã, Õàëãûí îìóçëàðûíäà úöìùóðèééÿò éàðàòäûã... _________ 1 Ñ þ ì ö ð ý ÿ — ìöñòÿìëÿêÿ 2 Î ì ó ç — ÷èéèí

347

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Úöìùóðèééÿò, î áèçèì ùàãã áàüûðàí ñÿñèìèç, Úöìùóðèééÿò ãàôàìûç, úöìùóðèééÿò êþêñöìöç, Úöìùóðèééÿò ñöíýöìöç øÿðÿôèìèç, øàíûìûç... Áèç äöíéàäà äöøìÿíèç áèð ñàâàøà, áèð ùÿðáÿ, Ëàêèí úöìùóðèééÿòÿ òîõóíàðñà áèð äÿðáÿ, Áó òöðêöí äèéàðûíäà ñîí áèð ôÿðä ãàëàíàäÿê Úöìùóðèééÿò äóðàúàã, úöìùóðèééÿò ýöëÿúÿê...

ÖÑÒÖÍß Äöøäö Íèñàí éàüìóðó òàðëà, áîñòàí öñòöíÿ, Éàüìóð äåéèë áÿðÿêÿò éàüäû úàùàí öñòöíÿ. Ðÿááèìèí ëöòôöíÿ áàõ, õàëãà ðÿùìÿò ýþíäÿðèð, Àòÿøëÿð éàüäûðàðêÿí èíñàí èíñàí öñòöíÿ.

348

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÉÀÁÀÍ ØßÐÃÈÑÈ Þò, ãóìðóì, þò, ñÿí êè, ìÿíäÿí áÿõòèéàð, Ùå÷ îëìàçñà, ãîíàúàã áèð éóâàí âàð. Ñÿíèí áó éàøûëëûã, ñÿíèí áó äàüëàð, Íÿ áèð éóðä ùÿñðÿòè, íÿ ñûëà äÿðäè, Áóíëàðû êîð ôÿëÿê ùÿï ìÿíÿ âåðäè. Ñÿíèí ãàíàäûí âàð, ìÿíäÿ ãîë ãûðûã, Ñÿíäÿ ýþçÿë áèð ñÿñ, ìÿíäÿ ùû÷ãûðûã, Ñàðäûãúà êþíëöìö ìÿëóí àéðûëûã, Ãàð äöøìöø äàüëàðà áÿíçÿéèð áàøûì, Áèð áóëóä áåëÿ îëìóéîð éîëäàøûì. Þò, ãóìðóì, þò, ñÿí êè, ìÿíäÿí áÿõòèéàð, Ãàíàäûí âàð, ùöðëöéöí âàð, éóâàí âàð, Ö÷, ìÿíèì éåðèìÿ î äàüëàðû ñàð, Ñÿñëÿí î éóðäà áèð íÿâà øÿðãèñè, Ùöððèééÿò øÿðãèñè, éóâà øÿðãèñè.

349

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÉÀÐÛÍÊÛ ÄÖÍÉÀ Ìöæäÿúèëÿðèíÿ

Äèéîðëàð êè, ùÿëÿ áèòñèí áó ñàâàø, Ãîâóøñóí ñöêóíà áó áÿäáÿõò úàùàí. Î çàìàí ýþçëÿðäÿí àõìûéàúàã éàø, Éåð öçö áèð äàùà ýþðìèéÿúÿê ãàí. Éîõñà áó äöíéàäàí êþ÷öëÿúÿêìè? Íÿ áèð ùàðáÿ, íÿ áèð çóëìÿ áèð éàïû, Íÿ ýóðóëòó, íÿ èíèëòè íÿ àâàç. Çîðëóíóí ãàëõàúàã, òöôÿíýè, òîïó, Íÿ þáöñ, íÿ áîìáà, íÿ áàðûò íÿ ãàç. ßúÿá ùÿð ùàãäàí âàç êå÷èëÿúÿêìè? Ýö÷ëöëÿð âåðÿúÿê ýö÷ñöçÿ äÿðìàí, Íÿ áèð öñéàí, íÿ ÷àðïûíûø, íÿ ôÿðéàä, Íÿ ùèääÿò, íÿ øèääÿò, íÿ ÿìðö-ôÿðìàí? Èíñàíëàð çÿíúèðñèç, þëêÿëÿð àçàä. Àù, áó ÿôñóíëó ìåé è÷èëÿúÿêìè? Íÿ ùàãñûç ñàëäûðûø, íÿ ãîðõó, íÿ ôÿðã, Íÿ ùàêèì, íÿ ìàùêóì, íÿ çîð, íÿ çöëöì. Íÿ úàùàíýèð áèð Ãÿðá, íÿ ÿñèð áèð Øÿðã, Àúèçÿ, êè÷èéÿ, éîõ àðòûã þëöì. ßúÿá áöéöêëÿð äÿ êè÷èëÿúÿêìè?

350

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

ÈÝÈÄËßÐß ÑßÑËßÍÈØ Òöðê äîñòëàðûìà

Û Ýÿëèí äîñòëàð, ýÿëèí äÿ áèð àðàéà, Äÿðìàí áóëóí ãÿëáèìäÿêè éàðàéà, ×àðÿ íÿäèð áó éàçûëàí ãàðàéà, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, äàøãûí èýèäëÿð, Äÿðäèì áàøûìäàí ïÿê àøãûí, èýèäëÿð. Éàðàëû áèð áöëáöë ãûðûã áèð äàëäàí, Ãîïàðñà áèð ôÿðéàä, ñÿí àíëà ùàëäàí Òþêöá è÷èìè ãóðòàðàí âÿáàëäàí1, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, àìàí, èýèäëÿð, Åëèì, ýöíöì, ùàëûì éàìàí èýèäëÿð... Ôÿëÿê áöñàòûíû ãóðäó ãóðàëû, Þìðöì êå÷äè ôûðòûíàëû, áîðàëû, Éàðàëûéàì, äîñòëàð, è÷äÿí éàðàëû, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, úàíûì èýèäëÿð. Ãóðóìóø äàìàðäà ãàíûì èýèäëÿð. ÛÛ Éåíÿ áöðöíìöø àë ãàíà öôöãëÿð, Áèð ãîðõó âåðèð ìÿíÿ öôöãëÿð, Ýåáÿäèð2 ÷ÿòèí áèð àíà öôöãëÿð, Áó ãîðõóíú ñöêóòó íÿäèð áîüàúàã? Éîõñà áèð ãàíëû ýöíÿøìè äîüàúàã? Èýèäëÿð, ãîðõóì âàð “éàõûí”äàí, “äîñò”äàí, Õàèí áèð çîð åäÿð èýèäè ïîñòäàí3 È÷èí öðïÿøìÿçìè î ÷ûëüûí ñÿñäÿí, Êèìäèð ÿúÿá éåíÿ áèð ãàí ãóñàúàã, Îìó, éîõñà òàðèõèììè ñóñàúàã? _________ 1  ÿ á à ë — ìÿñóëèééÿò, ÿçàá.

2 Ý å á ÿ — ùàìèëÿ 3 Ï î ñ ò — àä, ñàí, âÿçèôÿ

351

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

Äîñòëàð, äèããÿò î äèêèëÿí ýþçëÿðÿ, Êèì ãàíàúàã çÿùÿð ñà÷àí ñþçëÿðÿ? Áèð þëöì ñóíìàãäà äþâðàí ñèçëÿðÿ, Ñèïÿðìè èñòÿðñÿí, òóíú êþêñöí áèð äàü, Èíàíìàã èñòÿðñÿí, áàüðûíû ñþê, áàõ. ÛÛÛ Àìàí, äîñòóì, íÿäÿí ãàøëàð ÷àòûëäû? Éîõñà ýöúöì éàáàíàìû1 àòûëäû? Òÿìèç ãàíà áèð àôéîíìó2 ãàòûëäû? Íÿäÿí, áþéëÿ áó ìèñêèíúÿ ñóñäóüóí? Íÿäÿí, ñþéëÿ êå÷ìèøèíÿ êöñäöýöí?! Áàõ ùèðñäÿí ÷àòëûéîð ãÿáðèíäÿ àòàí, ßúÿá îðäà áèð ñêëåòìè éàòàí? Ñûüûíìûø î ðóùà áó áþéöê âàòàí, Âÿòÿí òîïðàã äåéèë, äàìàðäà ãàíäûð, Îíäàí ãåéðè òàïàúàã éåð, éàëàíäûð. Ùàíñû ìÿëóí îíà óçàäàúàã ÿë, Êþíöëäÿ ÷àðïàðêÿí áó þëìÿç ÿìÿë. Ýÿë åé êå÷ìèø, êå÷ìèøäÿêè øàíûì ýÿë. Êèìäèð ÿúÿá éîëëàðûìû áàüëàéàí? Éàäûíìû è÷èìäÿ áþéëÿ àüëàéàí? Û Áàõûá óúà Ãàôãàçëàðäàí óçàüà, Êèì ìåéäàí îõóðäó ðóñà, êàçàüà, Ñàëûá áþéöê îðäóëàðû òóçàüà, Êèìäèð éàïàí äþðä áóúàüà àõûíëàð, Ñèç ñþéëÿéèí, ñèç åé áèçÿ éàõûíëàð? Î êèì, áèð âóðóøäà éûõàí ùÿð áöðúö, Þíöíäÿ äèç ÷þêäö åðìÿíè, ýöðúö, _________ 2 É à á à í — ÷þë 3 À ô é î í — òèðéÿê

352

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Ùÿð èýèä ãîúà áèð îðäóíóí ùàðúû1, Ñþéëÿ, äîñòóì, ñþéëÿ, áóíëàð éàëàíìû? Áèð ìàñàëäàí õàòèðÿìäÿ ãàëàíìû? Íåðäÿ ñÿíèí çèðùèí2, ÷ÿëèê ãóøàüûí, Ãàïûíäà ñåðá, éóíàí, áîëãàð óøàüûí? Ñþéëÿ, èíäè ÷îõ ðàùàòìû äþøÿéèí? Èýèäèì, èýèäèì, ìèñêèí èýèäèì, Åøãèíÿ, áàõòûíà êöñýöí èýèäèì.  Èýèäëÿð, àòûëûí êþùëÿí àòëàðà, Ñàðûëûí ÷ÿëèêäÿí ýþé ãàíàäëàðà, Ãîéìàéûí éàñ ÷þêÿ áèçèì éóðäëàðà, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, éàìàí èýèäëÿð, Éåíÿ äàüëàð áàøû äóìàí èýèäëÿð. À÷, òàðèõ ñþéëÿñèí éåíÿ áèð äàñòàí, Ñèëèíñèí î ÿñêè ãûëûíúëàð ïàñäàí, Éàøûë áîçêûðëàðûí ñûéðûëñûí éàñäàí, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, ìÿòèí èýèäëÿð, Äöøìÿíëÿ äþéöøöì ÷ÿòèí, èýèäëÿð. Ñèëêèí, ýþçöì, ñèëêèí ìÿíèì ãî÷àüûì, Éåíÿ ÷è÷ÿêëÿíñèí éóðäóí, îúàüûì, Éîëóíäà èëê ãóðáàí ìÿí îëàúàüûì, Èýèäëÿð, èýèäëÿð, øàíëû èýèäëÿð, Èíòèãàìû ìöäùèø, ãàíëû èýèäëÿð. Åé ýþçöìäÿ íóðóì, ãÿëáèìäÿ ãàíûì, Òàðèõäÿ ñþçëÿðè äèíèì, Ãóðàíûì, ×àðïûøäûüûì òîïðàã, ãóòëó Òóðàíûì... Èýèäëÿð, áó éàíûã êÿëàì, èýèäëÿð, Êþíëöìäÿ ñèçëÿðÿ ñàëàì, èýèäëÿð. _________ 1 Ù à ð ú — áóðàäà îðäóíóí ÿñàñû, îðäóéà áÿðàáÿð 2 Ç è ð ù — çèðåù

353

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

ÉÓÐÄ ÙßÑÐßÒÈ Ìÿí éóðäóìó àíäûãúà äÿðèíäÿí, Ãÿëáèì ãîïóéîð ñàíêè éåðèíäÿí. Éóðäóì, î èëàùè óúà Ãàôãàç, Âåðìèø ìÿíÿ èëùàìû ÿââÿëäÿí. Ñóíäóì îíóí åøãèéëÿ öðÿêäÿí, Àòÿø äîëó áèð úàìû ÿçÿëäÿí. Ìÿí ðóù àëàìàì áàøãà ýþçÿëäÿí, Åøãèì, î èëàùè óúà Ãàôãàç. Ãàôãàç, î éàøûë ñèíÿëè äàüëàð, Ùèúðàí äóéàðàã äöøäöéö éàñäàí, Êà÷ éöç ñÿíÿëèê ìàòÿìè ñàõëàð, Áèð ðÿìç îëàðàã Êöðäÿí, Àðàçäàí, Ãóçüóí îíó ùÿñðÿòëÿ ãóúàãëàð, Äÿðäèéëÿ úîøàí äàëüàëàð àüëàð. Ùåéùàò! Íÿ éàçûã, áèð ãàíàäûì éîõ, Áèð ëÿùçÿ ó÷óá äàüëàðû àøñàì; Òÿðëàí êèìè Ýþéýþëäÿ äîëàøñàì... Àçüûí ïóñóäàí àòûëàí áèð îõ, Ãÿëáèìäÿí âóðóëóá éåðëÿðÿ äöøñÿì, Áèð ëÿùçÿ î òîïðàãëà þïöøñÿì. Òîïðàã, î éàøûë êþëýÿëè òîïðàã, Ãîéíóìäà ìÿçàðûì äà ñÿðèíëÿð. Ðöçýàðëà äöøÿí ùÿð ñàðû éàïðàã, Ðóùóìäà úîøàí øÿðãèíè äèíëÿð...

354

downloaded from KitabYurdu.org

ÀÕØÀÌËÀÐ, ÀÉ ÀÕØÀÌËÀÐ... À.ÈËÄÐÛÌÛÍ ÒÎÏËÀÄÛÜÛ ÁÀÉÀÒÛËÀÐ

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Û Àü àëìà, ãûçûë àëìà, Ýÿë éîëà äöçöë, àëìà, Áèëÿéäèì éàð ýþíäÿðìèø, Ñàõëàðäûì éöç èë àëìà.

2 Àü äÿâÿ äöçäÿ ãàëäû, Éöêö Òÿáðèçäÿ ãàëäû, Îüëàíû äÿðä àïàðäû, Äÿðìàíû ãûçäà ãàëäû.

3 Àüàúûí áàøû ìÿíèì, Òîïðàüû-äàøû ìÿíèì, Âÿòÿíÿ êèì àüëàðñà, Ýþçöíöí éàøû ìÿíèì.

4 Àüà÷äà õÿçÿë àüëàð, Àëòûíäà ýþçÿë àüëàð, Îüëó þëÿí àíàëàð, Ñÿðýÿðäàí ýÿçÿð àüëàð.

5 Àüëàðàì àüëàð êèìè, Äÿðäèì âàð äàüëàð êèìè, Õÿçàí îëóï òþêöëëÿì, Âèðàíÿ áàüëàð êèìè.

6 Àõøàìëàð, àé àõøàìëàð, Øàìëàð éàíàð àêøàìëàð, Åâëè åâèíÿ ýåäÿð, Ãÿðèá ùàðäà àõøàìëàð?

357

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

7 Àëìà àòäûì íàð ýÿëäè, Êÿòÿí êþéíÿê äàð ýÿëäè, Ãàïûéà êþëýÿ äöøäö, Åëÿ áèëäèì éàð ýÿëäè.

8 Àðàã÷ûíûí äàð-äàðû, Ýÿë áàøûìûí ñÿðäàðû. Åâèìèçÿ ýÿëìèðñÿí, Ãîíøóìóçà ýÿë áàðû.

9 Àðàã÷ûíûí ìÿíäÿäèð, Éóìóøàã ÷ÿìÿíäÿäèð. Äöíéà ýþçÿëÿ äþíñÿ, Ìÿíèì ýþçöì ñÿíäÿäèð.

10 Àðàç ýÿëèð ãûéãàúû, Áó ýÿëÿí èêè áàúû, Áèðè ìÿíèì þç éàðûì, Áèðè áàøûìûí òàúû.

11 Àðàç öñòÿ, áóç öñòÿ, Êàáàá éàíàð êþç óñòÿ, Ãîé ìÿíè þëäöðñöíëÿð, Áèð àëàýþç ãûç öñòÿ.

12 Àðàç öñòÿ ìèë÷ÿéÿì, ßë âóðìà êþéíÿê÷ÿéÿì, Þçýÿéÿ ÷èðêèí îëñàì, Þç éàðûìà ýþé÷ÿéÿì.

358

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

13 Àðàç, Àðàç, õàí Àðàç, Ñÿíÿ ãóðáàí úàí, Àðàç, Ñåâýèëèì ýÿìèäÿäèð, Ýÿë åéëÿìÿ ãàí, Àðàç.

14 Àðàçà ýÿìè ýÿëäè, Êöð êå÷äè, ýÿìè ýÿëäè, Ãàí àüëàñûí ýþçëÿðèì, Àéðûëûã äÿìè ýÿëäè.

15 Àøûã, àøûí áèøäè ýÿë, Áèøèá éåðÿ äöøäö ýÿë, Éàõøû ýöíöí àøíàñû, Éàìàí ýöíÿ äöøäö ýÿë.

16 Àøûã äÿðäÿ íÿ áàüëàð? Çöëôöí ýÿðäÿíÿ áàüëàð, Ýåäÿê äÿðäëè éàíûíà, Ýþðÿê äÿðäÿ íÿ áàüëàð.

17 Àøûã åëäÿí éóõàðû, Øàíà òåëäÿí éóõàðû, Àøûã áèð øåé ýþðìöøäöð, Äèçè áåëäÿí éóõàðû.

18 Àøûã åëëÿð àéðûñû, Øàíà òåëëÿð àéðûñû, Áèð ýöíöíÿ äþçìÿäèì, Ãàëäûì èëëÿð àéðûñû.

359

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

19 Àøûã Ãàðàáàüëûäûð, Ñèíÿì ÷àðïàç äàüëûäûð, Íÿ ýÿëÿí âàð, íÿ ýåäÿí, Áÿëëè éîëëàð áàüëûäûð.

20 Àøûã, íà÷àð àüëàìà, Ýöíäöð ýå÷ÿð àüëàìà, Ôÿëÿê áàüëû ãàïûíû, Áèð ýöí à÷àð, àüëàìà.

21 Àøûãèí ýþçö ãàíäûð, Äÿðäáèëìÿçÿ ñþç ãàíäûð, Êÿáÿ éàïìàê áèð åâäèð, Êþíöë éûõìàã éöç ãàíäûð.

22 Àé äîüàð éàíû-éàíû, Ùàíû àéûí áèð éàíû? Ùàìûíûí äàéûñû ýÿëäè, Áÿñ ìÿíèì äàéûì ùàíû?

23 Àé äîüäó ãÿëáèëÿíäè, Äîüäóãúà ãÿëáèëÿíäè, Ãóðàí ýÿòèð àíä è÷èì, Áó ãÿëá î ãÿëáèëÿíäè.

24 ßçèçèì, àüëàìàçäûì Ýöëÿðäèì, àüëàìàçäûì, Áèëñÿéäèì âÿôàí áóäóð, Ñÿíÿ áåë áàüëàìàçäûì.

360

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

25 ßçèçèíÿì, àë ìÿíäÿí, Éàøûë ñÿíäÿí, àë ìÿíäÿí, Éà ìÿíèì ìóðàäûì âåð, Éà áó úàíû àë ìÿíäÿí.

26 ßçèçèì, àðõà ùàðàé, Ñó ýÿëèð àðõà ùàðàé, Ãÿðèá èýèä, éàä þëêÿ, ×àüûððàì àðõà ùàðàé.

27 ßçèçèì, àòàð ìÿíè, Êöë åäèá ñàòàð ìÿíè, Âÿôàëû éàðûì îëñà, Àõòàðûá òàïàð ìÿíè.

28 ßçèçèíÿì, àé áàòìàç, Äÿðäëèëÿð ýåúÿ éàòìàç, Ñÿíèí êèìè úàíàíû, Òàíðû áèð äÿ éàðàòìàç.

29 ßçèçèíÿì, àé äöøñöí, Ýöíÿø áàòñûí, àé äöøñöí, Ìÿíè éàðäàí åäÿíèí, Åâèíÿ äÿ âàé äöøñöí.

30 ßçèçèì, àé èíúÿëÿð, Ýöí ýåäÿð, àé èíúÿëÿð, Éàðà ùÿñðÿò ýþçëÿðèì, Íÿ äóðàð, íÿ äèíúÿëÿð.

361

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

31 ßçèçèíÿì, àé ìÿäÿò, Öëêÿð ìÿäÿò, àé ìÿäÿò, Äàí óëäóçó áàø âåðìèø, Àéðûëûãäûð àé ìÿäÿò.

32 ßçèçèì, àéäûí îëñóí, Àé äîüñóí, àéäûí îëñóí, Åøèòäèì îüëóí ýÿëèð, Ýþçëÿðèí àéäûí îëñóí.

33 ßçèçèì, áàüäà äàðà, Çöëôöíö áàüäà äàðà, Áöëáöëö ýöëäÿí þòðö, ×ÿêäèëÿð áàüäà äàðà.

34 ßçèçèì, áÿõòû éàðûì, Êþíëöìöí òàõòû éàðûì, Öçöíäÿ ýþç èçè âàð, Ñÿíÿ êèì áàõäû éàðûì?

35 ßçèçèì, áàëàáàíû, Àñòà ÷àë áàëàáàëàíû, Ùàìûíûí áàëàñû ýÿëäè, Áÿñ ìÿíèì áàëàì ùàíû?

36 ßçèçèì, áåëÿ áàüëàð, Êÿìÿðèí áåëÿ áàüëàð, Áöëáöë þòìÿç, ãóø ó÷ìàç, Òàëàíñûí áåëÿ áàüëàð.

362

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

37 ßçèçèì, áèíÿ ãàëäû, Åë ýåòäè, áèíÿ ãàëäû, Ñÿíëÿ ìÿíèì ýþðöøöì, Ãèéàìÿò ýöíÿ ãàëäû.

38 ßçèçèì, áèð äÿíÿñÿí, Ñÿäÿôñÿí, äöðäàíÿñÿí, Ìÿí þëñÿì ñÿíÿ ãóðáàí, Ñÿí þëìÿ, áèð äÿíÿñÿí.

39 ßçèçèíÿì, áèð äÿ ìÿí, Äîëäóð è÷èì áèð äÿ ìÿí, Þìöð ýåòäè, ýöí ýåòäè, Úàâàí îëìàì áèð äÿ ìÿí.

40 ßçèçèì, áèðÿì ìÿíè, Îõó äÿðñèí áèð ÿììÿíè, Ôÿëÿéÿ ìÿí éàëâàðäûì, Þëäöðÿ áèðÿì ìÿíè.

41 ßçèçèì, áó äàü èëÿí, Åë ýåäÿð áó äàü èëÿí, Ñÿíÿ éàõøû äåìÿçëÿð, Ìÿí þëñÿì áó äàü èëÿí.

42 ßçèçèì, áó òàüûíäàí Ýöë áèòÿð áóäàüûíäàí, Ìÿðäèí òþâëÿñè éàõøû, Íàìÿðäèí îòàüûíäàí.

363

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

43 ßçèçèì, áóäà ìÿíè, Õÿíúÿð àë áóäà ìÿíè, Ýþð íÿ ýöíÿ ãàëìûøàì, Áÿéÿíìÿç áó äà ìÿíè.

44 ßçèçèì, áóëàð èìèø, Íÿ àõàð ñóëàð èìèø, ßçðàéèë éàëàí îëäó, Úàí àëàí áóëàð èìèø.

45 ßçèçèì, äàüäà íÿ âàð? Åë êþ÷ìöø, äàüäà íÿ âàð? Ìÿúíóí õÿéàëëû êþíëöì, Ëåéëèñèç äàüäà íÿ âàð?

46 ßçèçèì, äàüëàð, ñÿíè, Ãàð éàüàð, áàüëàð ñÿíè, Éàðûí éàäèýàðûñàí, Ýþç ýþðöá àüëàð ñÿíè.

47 ßçèçèì, äàø áóëàüà, Ýÿë ýÿäÿê Äàøáóëàüà, Ñÿí äÿðäëè, ìÿí éàðàëû, Òþêÿê ãàí-éàø áóëàüà.

48 ßçèçèì, äÿðä ÿêÿðÿì, Äîëäóðìóø äÿðäÿ Êÿðÿì, Ãîøìóøàì äÿðä êþòàíûí, Þçöìÿ äÿðä ÿêÿðÿì.

364

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

49 ßçèçèì, òèêàí ýöëÿ, Ñàðìàøûá òèêàí ýöëÿ, Äöíéà ýþçöí òèêèáäèð, Ìÿí ýþçöì äèêÿí ýöëÿ.

50 ßçèçèì, äîëó ýþçëÿð, Äàü áàøû äîëó ýþçëÿð. Ìÿíäÿ èìàí ãîéìàäû, Ñÿíäÿêè äîëó ýþçëÿð.

51 ßçèçèì, äöøÿí àüëàð, Àòëàíûá-äöøÿí àüëàð, Êàñûáûí íÿ èøèíÿ, Äþâëÿòäÿí äöøÿí àüëàð.

52 ßçèçèì, ÿëÿ ãàëäû, Òèêàíëàð ýöëÿ ãàëäû, ßìÿê ÷ÿêäèì, éóðä éàïòûì, Î äà áèð åëÿ ãàëäû.

53 ßçèçèì, ÿëÿìèì âàð, Ýöìöøäÿí ãÿëÿìèì âàð, Éàõûíäàí ÿëèì ÷àòìàç, Óçàãäàí ñàëàìûì âàð.

54 ßçèçèì, ßðçóðóìà, ßðçÿ éàç ßðçóðóìà, Ñÿíè ìÿíÿ âåðñÿëÿð, Äþçÿðÿì ùÿð çóëóìà.

365

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

55 ßçèçèì, ÿñÿí éåëëÿð, ßùäèìè êÿñÿí éåëëÿð, ßñèðñÿí ñèíÿìÿ ÿñ, Áàøûìäàí ÿñÿí éåëëÿð.

56 ßçèçèì, ÿñäè ôÿëÿê, Ñÿáðèìè êÿñäè ôÿëÿê, Ùàðäà áèð ÷àäûð ãóðäóì, Èïèíè êÿñäè ôÿëÿê.

57 ßçèçèì, Ôÿðÿíäöçÿ, Éîë ýåäÿð Ôÿðÿíäöçÿ, Âóðóëäó àíàú êÿêëèê, Äàüûëäû ôÿðÿí äöçÿ.

58 ßçèçèíÿì, ýÿðÿíëÿð, Ãîéóí îòëàð, ýÿðÿíëÿð. Éàïàëàã êÿêëèê àëìûø, Òÿðëàí ýþðñÿ âÿðÿìëÿð 59 ßçèçèíÿì, ýþé áàüëàð, Ýþé áàü÷àëàð, ýþé áàüëàð, Ýþçÿëëÿðäÿ ãàéäàäûð, Àü ýÿðäÿíÿ ýþé áàüëàð.

60 ßçèçèì, ýþçÿ úåéðàí, Ñöðìÿ ÷ÿê ýþçÿ, úåéðàí, Òÿðëàíû ÷îõ îâëàäûì, Ýþðöíìÿç ýþçÿ úåéðàí.

366

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

61 ßçèçèì, ýöë àìáàðû, Áó éåðëÿð ýöë àìáàðû, Çàëûì ôÿëÿê ãîéìàäû, Äîéóíúà ýöëÿì áàðû.

62 ßçèçèì, ýöë àçàðäàí, Êþ÷ åäÿð Ýöëàçàðäàí, Ãàðüàðàì ùàðûí þëñöí, Ãóðòàðñûí ýöë àçàðäàí.

63 ßçèçèì, ýöëÿ áÿíäÿì, Áöëáöëÿì ýöëÿ áÿíäÿì, Äèíäèðìÿ ãàí àüëàðàì, Áèð øåðèí äèëÿ áÿíäÿì.

64 ßçèçèíÿì, ýöíäÿ ìÿí, Êþëýÿäÿ ñÿí, ýöíäÿ ìÿí, Èëäÿ ãóðáàí áèð îëóð, Ñÿíÿ ãóðáàí ýöíäÿ ìÿí.

65 ßçèçèì, ýöíÿ äöøäöì, Êþëýÿäÿí ýöíÿ äöøäöì, Ñÿáÿá åâèí éûõûëñûí, Äåäèéèí ýöíÿ äöøäöì.

66 ßçèçèíÿì, ýöâÿí ýÿç, ×ûõ äàüëàðà ýöâÿí ýÿç, Íÿ ôÿëÿéÿ áåë áàüëà, Íÿ ìàëûíà ýöâÿí ýÿç.

367

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

67 ßçèçèíÿì, ùà ñÿíè, Ùàõ ñàõëàñûí Ùÿñÿíè, Åëèí êþíëö íàð èñòÿð, Ìÿíèì êþíëöì ùà ñÿíè.

68 ßçèçèì, ùàðàé ÷ÿìÿí, Ýþé ÷ÿìÿí, ùàðàé ÷ÿìÿí, Ìÿìÿëÿð äþéöøÿíäÿ, Îëàéäûì ùàðàé÷û ìÿí.

69 ßçèçèíÿì, ùàðàéëàð, Ùÿð óëäûçëàð, ùÿð àéëàð, Áàøûì úÿëëàä ÿëèíäÿ, Äèëèì ñÿíè ùàðàéëàð.

70 ßçèçèì, ãàð-ãàìûøà, Ãàð éàüàð, ãàð-ãàìûøà, Éöç ìèí àëãûø íåéëÿñèí, Áèð ôÿëÿê ãàðüàìûøà?

71 ßçèçèì, ãàëà éåðäÿ, ×èí éåðäÿ, ãàëà éåðäÿ, Ãîðõóðàì ãÿðèá þëÿì, Úÿíàçÿì ãàëà éåðäÿ.

72 ßçèçèíÿì, ãàëàñûç, Øÿùÿð îëìàç ãàëàñûç, Ìÿí êè, ýåäÿðè îëäóì, Ñèç ñàüëûãëà ãàëàñûç.

368

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

73 ßçèçèì, ãàð ãàëàíäû, Ãàð éàüäû, ãàð ãàëàíäû, Ãàðüàëàð ëà÷ûíëàøäû, Ëà÷ûíëàð ãàðüàëàíäû.

74 ßçèçèíÿì, ãàð äàøû, Ãàíëû äàüäàí ãàð äàøû, Áèð úöò ãóðáàí êÿñÿðÿì, Áèð äÿ ýþðñÿì ãàðäàøû.

75 ßçèçèì, Ãàðàáàüû, Ýÿíúÿíèí ãàðà áàüû, Èòèðäèì òöëÿê òÿðëàí, Áîéíóíäà ãàðà áàüû.

76 ßçèçèì, êàñà äîëìàç, Ìÿðä ÿëè êàñàä îëìàç, Éöç íàìÿðä ÷þðÿéèíè, Äîüðàñàí êàñà äîëìàç.

77 ßçèçèì, ãàçàí àüëàð, Îä éàíàð, ãàçàí àüëàð, Ãÿðèáëèêäÿ þëÿíèí, Ãÿáðèíè ãàçàí àüëàð.

78 ßçèçèì, êÿíàð ýåäÿð, Îä òóòàð éàíàð ýåäÿð, Áèð èýèä êàñûá äöøñÿ, Äîñò îíäàí êÿíàð ýåäÿð.

369

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

79 ßçèçèì, êÿòàí éàõøû, Ýåéìÿéÿ êÿòàí éàõøû, Ýÿçìÿéÿ ãöðáÿò åëëÿð, Þëìÿéÿ âÿòÿí éàõøû.

80 ßçèçèì, ãèáëÿýàùäûð, Ãàøëàðûí ãèáëÿýàùäûð, Äàüëàðäà äóìàí ãàëìûø, Î äà ìÿí ÷ÿêÿí àùäûð.

81 ßçèçèì ãûçàðàíäà, Ãàëìàñûí ãûç àðàíäà, Ýèðÿéäèì éàð ãîéíóíà, Äàí éåðè ãûçàðàíäà.

82 ßçèçèì, ãîøà äàüëàð, Âåðèá áàø-áàøà äàüëàð, Éàðûìû ýþíäÿðìÿçñÿí, Äþíÿñÿí äàøà, äàüëàð.

83 ßçèçèíÿì, ãöëëÿäÿí, Áèð ñÿñ ýÿëèð ãöëëÿäÿí, Î ãàø, î ýþç äåéèëìè, Ìÿíè ñÿíÿ ãóë åäÿí?

84 ßçèçèì, Êöð êÿìÿíäÿ, Åâëÿðè Êöðêÿìÿíäÿ, Ãîúàëäûì ýöíöì êå÷äè, Áöðöíäöì êöðêÿ ìÿí äÿ.

370

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

85 ßçèçèì, ëàëà äàüû, Ýöí ýþðìÿç ëàëà äàüû, Àëëàù, áÿíäÿéÿ âåðìÿ, Úàâàí áèð áàëà äàüû.

86 ßçèçèì, ìÿçÿ äàüëàð, ×è÷ÿéè òÿçÿ äàüëàð, Éîë âåðèí öñòöíöçäÿ, Éàð ýÿëÿá ýÿçÿ, äàüëàð.

87 ßçèçèì, ìÿçÿ ãàíëû, Ìåé ãàíëû, ìÿçÿ ãàíëû, Ãîðõóðàì äöøöá þëÿì, Éóðäóìäà ýÿçÿ ãàíëû.

88 ßçèçèíÿì, íÿ ãàëäû, Íÿ ãîâüàäûð, íÿ ãàëäû, Ôÿëÿê áàøà à÷ìàìûø, Áó äöíéàäà íÿ ãàëäû?

89 ßçèçèì, íÿðäèâàíà, Àéàã ãîé íÿðäèâàíà, Çÿð ãÿäðèí çÿðýÿð áèëÿð, Íÿ áèëÿð ùÿð äèâàíà.

90 ßçèçèì, íåéëèì ñÿíÿ, Äöøöáäö ìåéëèì ñÿíÿ, Ìÿí äþíñÿì öçöì äþíñöí, Ñÿí äþíñÿí íåéëèì ñÿíÿ?

371

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

91 ßçèçèì, î ýöíåéëÿð, Ýöí òóòìóø î ýöíåéëÿð, Éàð-éàðà ãàðøû ýÿëñÿ, Áàéðàìûí î ýöí åéëÿð.

92 ßçèçèì, îäó êå÷äè, Ãÿëéàíûí îäó êå÷äè, Ýþçöí êîð îëñóí, îâ÷ó, Úåéðàíûí îäó êå÷äè.

93 ßçèçèì, ñàõëû ãàëñûí, Öðÿéè äàüëû ãàëñûí, Ìÿíè éàðäàí åäÿíèí, Ãàïûñû áàüëû ãàëñûí.

94 ßçèçèíÿì, ñàë ìàñà, Áó éîë ýåäÿð Ñàëìàñà, Áÿíäÿ áÿíäÿéÿ íåéëÿð, Àëëàù ýþçäÿí ñàëìàñà?

95 ßçèçèíÿì, Ñàëéàíà, Äàðà çöëôöí ñàë éàíà, Íåúÿñÿí, áèð àù ÷ÿêÿì Êöð ãóðóéà, ñàë éàíà, 96 ßçèçèì, ñÿíÿ äàüëàð, Íóð éàüñûí ñÿíÿ äàüëàð, Òóòàéäûì éàð ÿëèíäÿí, ×ûõàéäûì ñÿíÿ äàüëàð.

372

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

97 ßçèçèíÿì, ñàð îéíàð, Ãîéóí îòëàð, ñàð îéíàð, Êöë áàøûíà, à Ëà÷ûí, Îéëàüûíäà ñàð îéíàð.

98 ßçèçèì, ñàéàä ìÿíè, Àïàðäû ýþé àò ìÿíè, Áàø ãîéóì äèçèí öñòÿ, ×îõ éàòñàì îéàò ìÿíè.

99 ßçèçèì, ñèìè ýþçëÿð, Òàð ÷àëàí ñèìè ýþçëÿð, Ãàøûí êèìè ãàø îëìàç, Ýþçëÿðèí êèìè ýþçëÿð.

100 ßçèçèì, ñèíè-ñèíè, È÷äèì, âåð ìÿçÿñèíè, Ìÿí þç éàðûì èñòÿðèì, Íåéëÿðèì þçýÿñèíè.

101 ßçèçèì, óúà äàü âàð, Àøìàüà óúà äàü âàð, Áèâÿôà äîñò ÿëèíäåí, Ñèíÿìäÿ íå÷ÿ äàü âàð.

102 ßçèçèì, îéàí äàüëàð, Àë-ãàíà áîéàí äàüëàð, Áó éàí çöëìåò è÷èíäÿ, Íåúåäèð î éàí äàüëàð?

373

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

103 ßçèçèíÿì, âàé äÿðäèì, Âàé äÿðìàíûì, âàé äÿðäèì, Åë âàé ÿêäè, ýöë äÿðäè, Ìÿí ýöë ÿêäèì âàé äÿðäèì.

104 ßçèçèì, éàð è÷ÿðäÿí, À÷ áàüðûì, éàð è÷ÿðäÿí. Ýþç äèêäèì ãàïûñûíà, ×ûõìàç î éàð è÷ÿðäÿí.

105 ßçèçèì, éàðàëàíäûì, Îõ äÿéäè, éàðàëàíäûì, Ìÿí ñÿíäÿí àéðûëìàçäûì, Çöëìèéëÿ àðàëàíäûì.

106 ßçèçèì, éàòàí ãàðû, Äàüëàðûí éàòàí ãàðû, Êèøèíèí åâèí éûõàð, Àõøàìäàí éàòàí ãàðû.

107 ßçèçèì, éàòàí éåðÿ, Àé ýåäÿð áàòàí éåðÿ, Ñèíÿìè íèøàí ãîéäóì, Éàð îõóí àòàí éåðÿ.

108 Àüàú áàøûíäà êîðà, Áèëìÿäèì äöøäöì òîðà, Ìÿíè éàðäàí åéëÿéÿí, Èìàíñûç ýåòñèí ýþðà.

374

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

109 ßçèçèíÿì, íàð äöøÿ, Ùåéâà äöøÿ, íàð äöøÿ, Ìÿíè åëäÿí àéðàíûí, Éóâàñûíà íàð äöøÿ.

110 Áàü÷à ìÿíäÿ, áàð ìÿíäÿ, Ùåéâà ìÿíäÿ, íàð ìÿíäÿ, Ñèíÿì ÿòòàð äöêêàíû, Ùÿð íÿ äåñÿí âàð ìÿíäÿ.

111 Áàü÷àìûçäà ñàðû ýöë, Éàðû ýþí÷ÿ, éàðû ýöë, Òåç à÷ûëûá, òåç ñîëàí, Îëìàéàéäû áàðû ýöë.

112 Áàêûíûí òÿïÿëÿðè, Äÿíèçèí ëÿïÿëÿðè, ßñäè áèð çàëûì õÿçðè, Àïàðäû êþðïÿëÿðè.

113 Áèð÷ÿêëÿðèí ÷ÿòèðè, Ýÿòèð òþêöì ÿòèðè, Ñÿíäÿ î ãàø-ýþç âàðêÿí, Ýöíäÿ áèð ãûç ýÿòèðè.

114 Áîçàò, ìèíÿðÿì ñÿíè, Éîðüà ñöðÿðÿì ñÿíè, Ìÿíè éàðà éåòèðñÿí, Ìÿõìÿð ÷óëëàðàì ñÿíè.

375

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

115 Áó äàüäà ãóçó ýþðäöì, Òöêöí ãûðìûçû ýþðäöì, À÷äûì úÿííÿò ãàïûñûí, Ñåâäèéèì ãûçû ýþðäöì.

116 Áó äàüäà ìàðàë àçäûð, Îâ÷ó ÷îõ, ìàðàë àçäûð, Àüëàìà õóìàð ýþçëöì, Þëìÿðÿì éàðàì àçäûð.

117 Áó äàüäàí àøìàã îëìàç, Øöøÿäÿí áàøìàã îëìàç, Òÿãäèðÿ òÿäáèð ýÿðÿê, Ãÿçàäàí ãà÷ìàã îëìàç.

118 Áó äàüëàð äàøäû äàüëàð, Ñÿíäÿí êèì àøäû, äàüëàð, Éàòäûì éóõóéà ãàëäûì, Ìàðàëûì ãà÷äû äàüëàð.

119 Áó äàüëàð ùàðàì äàüëàð, Òÿáèáëÿð éàðàì áàüëàð, Êþíöë èñòÿð ÿë ÷àòìàç, Êÿñèáäè àðàì äàüëàð.

120 Áó äàüëàð óúà äàüëàð, Éîëëàðû äóìàí áàüëàð, Äöøöá ãîúà áöëáöëöí Éàäûíà éåíÿ áàüëàð.

376

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

121 Áó äàüëàð óëó äàüëàð, ×åøìÿëè, ñóëó äàüëàð, Áóðäà áèð ãÿðèá þëìöø Ýþé êèøíÿð, áóëóä àüëàð.

122 Áó äàüëàð éàìàí äàüëàð, Ùÿð òÿðÿô äóìàí äàüëàð, Ãöðáÿò åëäÿ ýöí êå÷ìÿç, Ýöí êå÷ñÿ çàìàí àüëàð.

123 Áó äàüëàðûí þçöíäÿ, Úåéðàí îòëàð äöçöíäÿ, Ìÿí éàðûìû òàíûðàì, Ãîøà õàë âàð öçöíäÿ.

124 Áó äÿðÿ óçóí äÿðÿ, Ýåòäèêúÿ óçóí äÿðÿ, Áóðàäà áèð áàü ñàëàì, Éàð ýÿëÿ öçöì äÿðÿ.

125 Áó äÿðä ìÿíè ëÿíý åéëÿð, Âóðàð áàøà äÿíý åéëÿð, Äÿðä àäàìû þëäöðìÿç, Ñàðàëäûá áÿäðÿíý åéëÿð.

126 Áó ýåëÿí ùàðàëûäûð? Ýÿíúÿíèí ìàðàëûäûð, Ìàðàëà ñþç äåìÿéèí, Ãÿëáèíäÿí éàðàëûäûð.

377

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

127 Áó ýÿëÿí þçöí áèëìÿç, Äàíûøàð, ñþçöí áèëìÿç, Ùÿð ýÿëÿí ñó äîëäóðàð, ×åøìÿíèí ýþçöí áèëìÿç.

128 Áó ýÿëÿí éàð îëàéäû, ßëèíäÿ íàð îëàéäû, Èêèìèç áèð êþéíÿêäÿ, Éàõàñû äàð îëàéäû.

129 Áó ãàëà íÿ ãàëàäûð? Òîïðàüû Êÿðáÿëàäûð, Þëöì Àëëàù èøèäèð, Àéðûëûã áèð áÿëàäûð.

130 Úîðàáûí àüûíà áàõ, Äÿñòÿëÿ áàüûíà áàõ, Âÿòÿí éàäà äöøÿíäÿ, Éàñàâóë äàüûíà áàõ.

131 ×àüûðûðàì, àüàì, ýÿë, Þëìÿìèøÿì, ñàüàì, ýÿë, Áîéíóìäà ãÿì çÿíúèðè, Éîëóíäà äóñòàüàì, ýÿë.

132 ×îáàí ãîéóíà ýåäÿð, Áàõàð áîéóíà ýåäÿð, ×îáàíûí ùàõ òîüëóñó, Íèøàí òîéóíà ãÿäÿð.

378

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

133 Äàü àéðû, äóìàí àéðû, Ãàø àéðû, êàìàí àéðû, Áèð éåðäÿ ÷îõ ýÿçìèøäèê, Ýÿçÿê áèð çàìàí àéðû.

134 Äàüëàð áàøû òöòöíäöð, Êèìèí ãÿëáè áöòöíäöð? ßéèë öçöíäÿí þïöì, Äöíéà þëöì-èòèìäèð.

135 Äàüëàð ìàðàëà ãàëäû, Îòó ñàðàëà ãàëäû, Ñîéóã áóëàã, ýþé ÷ÿìÿí, Î äà ìàðàëà ãàëäû.

136 Äàüëàðà ÷èñêèí äöøäö, Äÿðä ìÿíÿ öñêöí äöøäö, Àëÿìÿ áàùàð ýÿëäè, Áèð ìÿíÿ ïèñ ýöí äöøäö.

137 Äàüëàðäà áèíÿ ýÿëëÿì, Ýåäÿðÿì éåíÿ ýÿëëÿì, Éàð ãàïûäàí ýèðÿðñÿ, Èìàíà-äèíÿ ýÿëëÿì.

138 Äàüëàðû ýÿçäèì ýÿëäèì, Äàøûíû äèçäèì ýÿëäèì, Éàðûìû åëëÿð àëäû, Ìÿí ÿëèì öçäöì ýÿëäèì.

379

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

139 Äàüëàðûí ãàðû ìÿíÿì, Ýöí âóðñà ÿðèìÿíÿì, Ìÿíè ãóçåéäÿ ýþìöí, Úàâàíàì ÷öðöìÿíÿì.

140 Äàð àüàúû ãóðóëäó, Äèáèíäÿ ãàí äóðóëäó, Àíàìà õÿáÿð âåðèí, Úàâàí îüëóí âóðóëäó.

141 Äÿðéàäà ôàíàðàì ìÿí, Îä òóòóá éàíàðàì ìÿí, Ãàø àëòûíäàí ýþç åòìÿ, Àðèôÿì ãàíàðàì ìÿí.

142 Åëÿìè éàñäû äàüëàð, Ãàð éàüäû áàñäû äàüëàð, Úàí àòäûì ñÿíÿ ýÿëÿì, Éîëóìó êÿñäè äàüëàð.

143 Åíèøäÿí ýÿë, åíèøäåí, Ñèíÿáÿíäè ýöìöøäÿí, Àëëàù ìÿíÿ äÿ âåðñèí, Õåéáÿíäÿêè éåìèøäÿí.

144 Åâìèçäÿ éàòàí îüëàí, Êþéíÿéè êÿòàí îüëàí, Éàðûíû åë ýþòöðäö, Áèõÿáÿð éàòàí îüëàí.

380

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

145 Ôÿëÿéèí ãÿùðû áèçÿ, Ãÿçÿáè, ãÿùðè áèçÿ, Äîëäóðóð ãÿì áàäÿñèí, È÷èðèð çÿùðè áèçÿ.

146 Ãÿëéàíû ÷ÿêÿíÿ âåð, Äîëäóð äà ÷ÿêÿíÿ âåð, Ìÿí áó äÿðäè ÷ÿêìÿðÿì, Ýþòöð áèð ÷ÿêÿíÿ âåð.

147 Ãÿðèáÿì àüðûð áàøûì, Éàñòûüà äàìëàð éàøûì, Ãöðáÿò åëäÿ õÿñòÿéÿì, ×àüûð ýÿëñèí ãàðäàøûì.

148 Ãÿðèáÿì áó âÿòÿíäÿ, Ãÿðèá ãóøëàð þòÿíäÿ, Ãÿðèáëèê ÷îõ çîð îëóð, Áàø éàñòûüà éåòåíäÿ.

149 Ãÿðèá þëäö ýþòöðöí, Äàð êö÷ÿäÿí þòöðöí, Ãÿðèáèí âàé õÿáÿðèí, Êèìñÿñèíÿ éåòèðèí.

150 Ýåäÿí ýåòìÿ, äàéàí, äóð, Ñèððèì ñÿíÿ àéàíäûð, Ýÿëèøèíÿ ãóðáàíàì, Ýåäèøèí íå éàìàíäûð.

381

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

151 Ýÿìèì äÿðéàäà ãàëäû, Èøèì ôÿðéàäà ãàëäû, Þëäöéöìÿ éàíìûðàì, Íàçëû éàð éàäà ãàëäû.

152 Ýÿíúÿäÿí êöëÿê ÿñäè, ßñèá, ÿùäèìè êÿñäè. Ñàü ýþçöì ñÿíÿ ãóðáàí, Ñîë ýþçöì ìÿíÿ áÿñäè.

153 Ýÿíúÿíèí êö÷ÿëÿðè, Áàíëàéûð áå÷ÿëÿðè. Ìÿí þç éàðûì ñÿñëÿðÿì, Ñÿñ âåðèð íå÷ÿëÿðè.

154 Ýåòìÿ, ýåòìÿ äóð, äàüëàð, Ñÿíÿ éàüñûí íóð, äàüëàð, Ýÿëäèì êè, õÿñòÿ ýþðÿì, Õÿñòÿ êþ÷ìöø, éóðä àüëàð.

155 Ýþéÿð, áîñòàíûì, ýþéÿð, Ñó ýÿëÿð áÿíäè äþéÿð, Óøàãêÿí éåòèì ãàëäûì, Ùÿð ýÿëÿí ìÿíè äþéÿð.

156 Ýþéÿð÷èíèì ó÷äóì, ýÿë, Äîñò áàüûíà äöøäöì ýÿë, Éàõøû ýöíöí éàõøûñû, Éàìàí ýöíÿ äöøäöì, ýÿë.

382

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

157 Ýþéÿð÷èí ùàâàäàäûð, ßë éåòìÿç éóâàäàäûð, Áèð ÿëèì éàð ãîéíóíäà, Áèð ÿëèì äóàäàäûð.

158 Ýþéäÿ ýåäÿí ãóøà áàõ, Ãàíàäû ñûíìûøà áàõ, Àëÿìÿ áàùàð ýÿëäè, Áèçÿ ýÿëÿí ãûøà áàõ.

159 Ýþéäÿ óëäóç ýàù ýåäÿð, Ýàù ÿéëÿíÿð, ýàù ýåäÿð, Ãÿì ÷ÿêìÿ äÿëè êþíëöì Öñòöíúÿ Àëëàù ýåäÿð.

160 Ýþé öçö äàìàð-äàìàð, Ýþéäÿí éåðÿ íóð äàìàð, Êþíöë êè âàð øöøÿäèð, Ñÿí ãûðàðñàí êèì éàìàð?

161 Èéíÿíèí ñàðû ñàïû, Ýþðöíäö áèçèì ãàïû, Ìÿíè éàðäàí åéëÿéÿí, Äèëÿíñèí ãàïû-ãàïû.

162 Ãàïûñûíäà âàð ÷èíàð, Éàðïàüû äèíàð-äèíàð, Ìÿíèì éàðûì ýþé÷ÿêäèð, Ñàõëàñûí Ïÿðâÿðäèýàð.

383

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

163 Ãàðàáàüäà áàü îëìàç, Ãàðà ñàëõûì àü îëìàç, Ãîíøóäà éàð ñåâÿíèí, Öðÿéèíäÿ éàü îëìàç.

164 Ãàðàáàüäà ãóø äóðìàç, Éàç ÿéëÿíÿð, ãûø äóðìàç, Ãûç ìÿìÿí ÷îõ áÿéàçäûð, Îüëàí ÿëè äèíú äóðìàç.

165 Ãàðàáàüäà òàëàí âàð, Çöëô öçöíÿ ñàëàí âàð, Ìÿí ãöðáÿòäÿ ÿéëÿíäèì, Ýþçö éîëäà ãàëàí âàð.

166 Ãàðàáàüûí öçöìö, Þëöðÿì áàñ ýþçöìö, ßçðàéûë, áèð àìàí âåð, Éàðà äåéèì ñþçöìö.

167 Ãàðïûçû áû÷àãëàäûì, Äèëèìèí ñà÷àãëàäûì, Éàðû éóõóäà ýþðäöì, Éàñòûüû ãóúàãëàäûì.

168 Ãàðøûìûçäà Ãàðàáàü, Ãàðà ñàëõûì, ãàðà áàü, Òåùðàí úÿííÿòÿ äþíñÿ, Éàääàí ÷ûõìàç Ãàðàáàü.

384

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

169 Êÿêëèê ýþðäöì áîç-àëà, Ãàøû ãàðà, ýþç àëà, Èýèä îíà äåìèøÿì, Ñåâäèéèíè òåç àëà.

170 Êÿìÿíä àòäûì äàëà ìÿí, Äöøäöì ùàëäàí-ùàëà ìÿí, ×þï éûüäûì, éóâà éàïäûì, Ó÷óðìàäûì áàëà ìÿí.

171 Ãûçûëýöë ùà÷à áÿíääèð, Ñàíà ýþð íå÷ÿ áÿíääèð, Äèíäèðìÿ ãàí àüëàðàì, Êþíëöì áèð ùå÷ÿ áÿíääèð.

172 Ãûçûëýöë ùÿøÿì îëäó, Äÿðìÿäÿì ùÿøÿì îëäó. Éàðäàí àéðû äöøÿëè, Àüëàìàã ïåøÿì îëäó.

173 Ãûçûëýöë îëìàéàéäû, Ñàðàëûá ñîëìàéàéäû, Áèð àéðûëûã, áèð þëöì, Ùå÷ áèðè îëìàéàéäû.

174 Ãûçûëýöë îéóì-îéóì, Äÿðèá ãîéíóìà ãîéóì, Éàüûø éàüàð éåð äîéìàç, Ìÿí ñÿíäÿí íåúÿ äîéóì.

385

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

175 Ãûçûëýöë âàüàì îëäó, Äÿðìÿäèì âàüàì îëäó, Ôÿëÿéèí èøèíÿ áàõ, Íþêÿðèì àüàì îëäó.

176 Ãûçûëýöë äÿí-äÿí îëäó, Äÿðìÿäèì äÿí-äÿí îëäó, Ìÿí ñÿíäÿí àéðûëìàçäûì, Àéðûëûã ñÿíäÿí îëäó.

177 Ìÿí àøûã ýþçÿë àëìà, Àü àëìà ýþçÿë àëìà, ßñèë àë, ÷èðêèí îëñóí, Áÿäÿñèë ýþçÿë àëìà.

178 Ìÿí àøèãÿì, ýöë ÿëëÿð, Ýöë éàíàãëàð, ýöë ÿëëÿð, Äÿðéàúà àüëûí îëñà, Éîõñóë îëñàí ýöëÿëëÿð.

179 Ìÿí àøèã åøèì ãÿðèá, Åøèì, éîëäàøûì ãÿðèá. Þëäöéöìÿ éàíìûðàì, Ìÿçàðäà äàøûì ãÿðèá.

180 Ìÿí àøèã òèêÿ-òèêÿ, Éàð áàüðûì òèêÿ-òèêÿ, Þëÿðñÿì éàð àüëàñûí, Êÿôÿíèì òèêÿ-òèêÿ.

386

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

181 Ìÿí àøèãÿì, ýöëÿ íàç, Áöëáöë åéëÿð ýöëÿ íàç, Õàðàáà ãàëñûí äöíéà, Àüëàéàí ÷îõ, ýöëÿí àç.

182 Ìÿí þëäöì, àíàì ãàëäû, Îäóìà éàíàí ãàëäû, Íÿ äöíéàäàí êàì àëäûì, Íÿ áèð íèøàíàì ãàëäû.

183 Ìèõÿê ÿêäèì ëÿéÿíäÿ, Ìèõÿê áîéíóì ÿéÿíäÿ, Îí èêè ãóðáàí äåìèøÿì, ßëèì ÿëèíÿ äÿéÿíäÿ.

184 Îòàüûíäà áèðÿ âàð, Éàòìàü îëìàç áèðÿ âàð, Àç àüëà äÿëè êþíëöì, Ôÿëÿê ñÿíè áèð îâàð.

185 Ñà÷ûí óúóí ùþðìÿçëÿð, Ñÿíè ìÿíÿ âåðìÿçëÿð, ßéèë öçöíäÿí þïöì, Ãàðàíëûãäûð ýþðìÿçëÿð.

186 Ñàíäûã öñòÿ ñàíäûüûì, Ñàíäûüà äàéàíäûüûì, Ìÿíèì áó ÿáëÿù úàíûì, Åë îüëóíà éàíäûüûì.

387

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

187 Ñàíäûã öñòÿ öçöì âàð, Öçöì ñÿíäÿ ýþçöì âàð, ßçðàéûë, ñÿí àìàí âåð, Éàðà áèð ÷èôò ñþçöì âàð.

188 Ñàéàäà áàõ, ñàéàäà, Òîðóí ãóðìóø ãàéàäà, Òîðóíà òÿðëàí äöøìöø, Êèìñÿ éîê êè, îéàäà.

189 Ñÿìàéà áàõ ñÿìàéà, Íóð ñÿðïÿð áàõñàí àéà, Çÿððÿúÿ öçöí ýþðñÿì, Íàìÿðäÿì áàõñàì àéà.

190 Ñÿí ìÿíèì àüà äîñòóì, Ñàëëàí ýèð áàüà, äîñòóì, Èñòÿìÿç ãóðáàí êÿñÿì, Þìðöì ñàäàüà äîñòóì.

191 Ñó àõàð äàøà äÿéÿð, Êèïðèêëÿð ãàøà äÿéÿð, Éàðûí áèð ÷èôò þïöøö, Ýîùóì-ãàðäàøà äÿýÿð.

192 Ñó ýÿëÿð àõàð êå÷ÿð, ßòðàôûí éûõàð êå÷ÿð, Äöíéà áèð ïÿíúÿðÿäèð, Ùÿð ýÿëÿí áàõàð êå÷ÿð.

388

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

193 Ñó ýÿëèð ìèëëÿíäèðèð, Áàõ÷àíû ýöëëÿíäèðèð, Äÿðäëèíè äèíäèðìÿéèí, Äÿðä þçö äèëëÿíäèðèð.

194 Øèðâàíûí øèðèí íàðû, Éåìÿéÿ øèðèí íàðû, Ñîâãàòû ñèçèí îëñóí, Ýþíäÿðèí áèçèì éàðû.

195 Øèðâàíûí éàñòû éîëó, Ñó ýÿëäè áàñäû éîëó, Ýåäèðäèì éàð ñÿâìÿéÿ, Àçðàéèë êÿñäè éîëó.

196 Òÿáðèç öñòö Ìèéàíà, Çöëôöíö ñàëìûø éàíà, Îõó, áöëáöëöì, îõó, Áÿëêÿ éàðûì îéàíà.

197 Òåùðàí öñòö Ýèëàíäûð, Áîéíóíäàêû ûëàíäûð, Ìÿí ñÿíèí þç éàðûíàì, Àë áàøûíà äîëàíäûð.

198 Òÿâÿê áàøûíäà ýîðà, Áèëìÿäèì äöøòöì òîðà, Ìÿíè éàðäàí åéëÿéÿí, Èìàíñûç ýåòñèí ýîðà.

389

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

199 Éàðàëûéàì éàðàëû, Îâ÷ó àðàð ìàðàëû, Ìÿí ôÿëÿéÿ íåéëÿäèì? Ñàëäû åëäÿí àðàëû.

200 Éàòìûø èäèì, îéàíäûì, Äÿðäÿ, ãÿìÿ áîéàíäûì, Äàø îëñàéäûì, ÿðèðäèì, Òîïðàã èäèì äàéàíäûì.

201 Éöðö-éöðö äóð, äàüëàð, Éàüñûí ñàíà íóð, äàüëàð, Ìÿí þçöì àüëàìàñàì, Ìÿíè ýþðúÿê éóðä àüëàð.

202 Çàìàíà áàõ, çàìàíà, Áàõìàç éàõøû éàìàíà, Åøøÿêëÿð àðïà ãûðïàð, Àòëàð ãàëìûø ñàìàíà.

390

downloaded from KitabYurdu.org

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Àëìàñ Èëäûðûì

Áîüóëìàéàí áèð ñÿñ

Áóðàõûëûøà ìÿñóë Ðåäàêòîð Òåõíèêè ðåäàêòîð Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè Êîìïéóòåð îïåðàòîðëàðû Êîððåêòîð

Âàãèô Áÿùìÿíëè Óìóä Ðÿùèìîüëó Ìöáàðèç Ïèðè Àëëàùâåðäè Êÿðèìîâ Ìàðàë Ðÿèñãûçû Àñèôÿ ßôÿíäè Òîôèã Ãàðàãàéà

downloaded from KitabYurdu.org

Àëìàñ Èëäûðûì

“Àâðàñèéà ïðåññ” íÿøðèééàòû Áàêû, Ìåùäè Ùöñåéí êö÷ÿñè 1à Òåë: (994 12) 439 76 97

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 30.07.2007. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 31.08.2007 Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 24,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 1000. Ñèôàðèø __.

Êèòàá “Å.Ë.” Íÿøðèééàò âÿ Ïîëèãðàôèéà ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

downloaded from KitabYurdu.org