Ali Şir Nevai Seçilmiş Eserleri

ßËÈØÈÐ ÍßÂÀÈ

ÑÅ×ÈËÌÈØ ßÑßÐËßÐÈ

“ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ” ÁÀÊÛ-2004

Áó êèòàá “ßëèøèð Íÿâàè. Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” (Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1968) âÿ “ßëèøèð Íÿâàè. Éåääè ñÿééàðÿ” (Áàêû, Éàçû÷û, 1979) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð Òÿðúöìÿ åäÿíëÿð:

Þí ñþç, øÿðùëÿð âÿ ëöüÿòèí ìöÿëëèôè:

ßëàüà Âàùèä Ìèðâàðèä Äèëáàçè Ìÿììÿä Ðàùèì Íèýàð Ðÿôèáÿéëè ßëÿêáÿð Çèéàòàé

Ùÿìèä Àðàñëû

894.325 - dc 21 AZE ßëèøèð Íÿâàè. Ñå÷èëìèø ÿñÿðëÿðè. Áàêû, “Þíäÿð íÿøðèééàò”, 2004, 424 ñÿù. Öìóìòöðê ÿäÿáèééàòûíûí Õîúà ßùìÿä Éÿñÿâè, Èìàäÿääèí Íÿñèìè, Ìÿùÿììÿä Ôöçóëè êèìè ãöäðÿòëè ñþç óñòàëàðû ñûðàñûíäà êëàññèê þçáÿê ÿäÿáèééàòûíûí áàíèñè, äàùè øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèð ßëèøèð Íÿâàèíèí àäû åùòèðàìëà ÷ÿêèëèð. Äîñòó øàèð ßáäöððÿùìàí Úàìèíèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ Íèçàìè ìþâçóëàðûíäàí èáàðÿò éàçäûüû “Õÿìñÿ”äÿí áàøãà ÷àüàòàé òöðêúÿñèíäÿ ìöÿëëèôèí þçöíöí “Õÿçàéèíöë-ìÿàíè” àäûíû âåðäèéè äþðä äèâàí, ôàðñúà äèâàí âÿ ñ. éàðàäàí ìöòÿôÿêêèð øàèðèí ÿñÿðëÿðè þç áÿäèè-åñòåòèê êåéôèééÿòëÿðèíÿ ýþðÿ áöòöí Éàõûí âÿ Îðòà Øÿðãäÿ éàéûëìûø, òöðê õàëãëàðûíûí øàèðëÿðè ö÷öí óçóí ÿñðëÿð áîéó ñÿíÿòêàðëûã þðíÿéèíÿ ÷åâðèëìèøäèð. Áèð äþâëÿò õàäèìè êèìè äÿ áþéöê íöôóçà ìàëèê îëàí Íÿâàè ñÿíÿòè ñåâäèéè âÿ éöêñÿê äÿéÿðëÿíäèðäèéè ö÷öí áèð ÷îõ ñÿíÿòêàðëàðà ùàìèëèê åòìèø, ìÿäÿíèééÿòèí ùÿðòÿðÿôëè èíêèøàôûíà ÷àëûøìûøäûð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòëÿðè Íÿâàèéÿ éöêñÿê ãèéìÿò âåðìèø, îíó þç äîüìà ñÿíÿòêàðëàðû ùåñàá åòìèøëÿð. Áó êèòàáà áþéöê þçáÿê øàèðèíèí “Õÿìñÿ”ñèíäÿí ö÷öíúö ïîåìà — ìÿøùóð “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ÿñÿðè èëÿ éàíàøû äþðäöíúö — “Éåääè ñÿééàðÿ” ïîåìàñûíäàí ïàð÷àëàð äàõèë åäèëìèøäèð.

ISBN 9952-416-46-5

© “ÞÍÄßÐ ÍßØÐÈÉÉÀÒ”, 2004

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ “Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà” 12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà ùÿäèééÿ åäèëèð

ÁÞÉÖÊ ØÀÈÐ ßëèøèð Íÿâàè áþéöê þçáÿê õàëãûíûí XV ÿñðäÿ éåòèðäèéè ñÿíÿòêàðëàð è÷ÿðèñèíäÿ øþùðÿò ãàçàíûá, áöòöí Éàõûí Øÿðã õàëãëàðû òÿðÿôèíäÿí ñåâèëÿí øàèð, àëèì, ìöòÿôÿêêèð, áàúàðûãëû äþâëÿò õàäèìè âÿ ìÿäÿíèééÿò ùàìèñè êèìè òÿãäèð åäèëÿí ýþðêÿìëè øÿõñèééÿòäèð Ùÿéàòûíû õàëãûí ñÿàäÿòè óüðóíäà ìöáàðèçÿéÿ ñÿðô åäèá, éîðóëìàã áèëìÿäÿí ÷àëûøàí ßëèøèð Íÿâàè (1441-1501) XV ÿñðäÿ ÷è÷ÿêëÿíìÿêäÿ îëàí þçáÿê ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿí ìöùöì ÿäÿáè àáèäÿëÿðèíè éàðàäàí ãöäðÿòëè áèð ñÿíÿòêàðäûð. Ùÿëÿ êè÷èê éàøëàðûíäàí áèð ÷îõ ìöùöì ñèéàñè ùàäèñÿëÿðèí øàùèäè îëàí øàèð, ìÿêòÿá éîëäàøû Ùöñåéí Áàéãàðàíûí ùàêèìèééÿòè çàìàíû, äþâëÿò âÿçèôÿñèíäÿ îëäóüó èëëÿðäÿ áöòöí èìêàíëàðäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê õàëãûí ìÿíàôåéè âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû ö÷öí ÷àëûøìûøäûð. Çÿíýèí áèð èðñÿ ìàëèê îëàí Íÿâàè òàìàì ýÿëèðèíè åëì âÿ ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôûíà, ìÿêòÿá âÿ ìÿäðÿñÿëÿðèí òèêèëìÿñèíÿ âÿ åùòèéàúûíà ñÿðô åòìèø, áèð ñûðà åëìè ÿñÿðëÿðèí éàðàíìàñûíà èìêàí éàðàòìûøäûð. Þç õåéèðõàù ìÿñëÿùÿòëÿðèëÿ þëêÿíèí ñèéàñè ãöäðÿòèíè ìþùêÿìëÿíäèðìÿéÿ ÷àëûøàí Íÿâàè, ùÿéàòû äÿôÿëÿðëÿ òÿùëöêÿäÿ îëñà áåëÿ, éåíÿ äÿ ÿçìèíäÿí äþíìÿéÿí áó àëîâëó âÿòÿíïÿðâÿð õöñóñÿí þçáÿê ÿäÿáè äèëèíèí ÿñàñëàíûá òÿêìèëëÿøìÿñè óüðóíäà äàùà úèääè ìöáàðèçÿ àïàðûá, áó äèëè Éàõûí Øÿðãäÿ ÿí ýþðêÿìëè äèëëÿð ñÿâèééÿñèíäÿ øþùðÿòëÿíäèðìèøäèð. Íÿâàè ñîíñóç áèð ìÿùÿááÿòëÿ ñåâäèéè àíà äèëèíè ùèìàéÿ åäèá, áó äèëèí öñòöíëöêëÿðèíè þçöíöí “Ìöùàêèìÿòöë-ëöüÿòåéí” àäëû êèòàáûíäà åëìè äÿëèëëÿðëÿ ñöáóò åòäèéè êèìè, ùÿìèí äèëäÿ úàùàíøöìóë ÿñÿðëÿð äÿ éàðàòûûøäûð. Íÿâàè Øÿðãèí ÿí ìÿøùóð ëèðèê øàèðëÿðèíèí ÿñÿðëÿðè ñÿâèééÿñèíäÿ äóðàí ãÿçÿëëÿðè èëÿ áöòöí ñÿëÿôëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíìèøäèð. Îíóí “Õÿçàíöë-ìÿàíè” àäëàíäûðäûüû, þçáÿê äèëèíäÿ éàðàòäûüû äþðä äèâàí áöòöí òöðê õàëãëàðûíûí ÿäÿáèééàòûíà ãöââÿòëè òÿñèð ýþñòÿðìèøäèð. Òÿñàäöôè äåéèëäèð êè, øàèð þç ñÿíÿòêàðëûã ãöäðÿòèíè äÿðê åäÿðÿê éàçìûøäûð: Èñòÿðñÿ îëà áèð, èñòÿðñÿ ìèí áèð, Áöòöí òöðê åëëÿðè àíúàã ìÿíèìäèð. Õÿòàäÿí áàøëàéûá Õîðàñàíàäÿê, Åëëÿð ôÿðìàíûìëà þìöð ñöðÿúÿê. Øèðàç äà, Òÿáðèç äÿ ìÿíèì éåðèìäèð, Îðäà øþùðÿòëÿíÿí ñþç ñÿíýÿðèìäèð... Ùàíñû áèð äèéàðà ôÿðìàí àïàðäûì, Îíó àëìàã ö÷öí “äèâàí” àïàðäûì.

4

Øàèðèí öðÿêëÿð ôÿòù åäÿí ñþç îðäóëàðû äàùè ñÿíÿòêàðûí õàòèðÿñèíè äÿ äèðè ñàõëàìûøäûð. Íÿâàèíèí ôàðñ äèëèíäÿ éàçäûüû ãÿçÿëëÿð “Äèâàíè-Ôàíè” àäëû ÿñÿðèíäÿ òîïëàíìûøäûð. Íÿâàè þçöíöí “Ìÿùáóáèë-ãöëóá” àäëû ÿñÿðèëÿ þçáÿê áÿäèè íÿñðèíèí ÿñàñûíû ãîéìóøäóð. “Ìÿúàëèñöí-íÿôàèñ” àäëû òÿçêèðÿñèíäÿ äþâðöíöí øàèðëÿðè ùàããûíäà ãèéìÿòëè ìÿëóìàò âåðìèøäèð. Äàùè ñÿíÿòêàð “Õÿìñÿ” ìöÿëëèôëÿðè ñûðàñûíäà ùþðìÿòëè áèð éåð òóòà áèëìèøäèð. Äàùè ñÿíÿòêàð “Ùåéðÿòöë-ÿáðàð”, “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Ñÿáåéè-ñÿééàð” âÿ “Ñÿääè-Èñêÿíäÿðè” àäëû ýþðêÿìëè ïîåìàëàðûíäà þçöíöí äÿðèí ñèéàñè, èúòèìàè, ôÿëñÿôè, ÿõëàãè ôèêèðëÿðèíè úàíëàíäûðìûø, äþâðöíöí ãàáàãúûë èäåéàëàðûíû áó ìÿíàëû ÿñÿðëÿðäÿ ÿêñ åòäèðèá þçáÿê õàëãûíûí ìÿíÿâè ãöäðÿòèíè òÿðÿííöì åäÿ áèëìèøäèð. Áèð ñûðà åëìè ÿñÿðëÿð, òÿðúöìÿëÿð ìöÿëëèôè îëàí Íÿâàè, õöñóñÿí “Õÿìñÿ”éÿ äàõèë îëàí ïîåìàëàðû èëÿ þçáÿê ÿäÿáèééàòûíûí þëìÿç àáèäÿëÿðèíè éàðàòìûøäûð. Íÿâàè éàðàäûúûëûüûíäà “Õÿìñÿ” ìöùöì éåð òóòóðñà, “Õÿìñÿ”éÿ äàõèë îëàí ïîåìàëàð è÷ÿðèñèíäÿ äÿ “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ìÿðêÿçè ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê áèð ñÿíÿò ÿñÿðè îëàðàã íÿçÿð-äèããÿòè úÿëá åäèð. Ïîåìàíûí ÿñèë ãÿùðÿìàíû Ôÿðùàääûð. Øàèð, áöòöí àðçóëàðûíû áó ñóðÿòèí ìöáàðèçÿñèíäÿ ÿêñ åòäèðèá, áó èäåàë èíñàíûí ôàúèÿñèíäÿ ýþñòÿðèð. Ôÿðùàä ñóðÿòè ÿäÿáèééàòäà Íÿâàè èëÿ áàøëàìûð. Ùÿëÿ Íÿâàèäÿí ö÷ ÿñð ÿââÿë éàøàìûø äàùè Àçÿðáàéúàí øàèðè Íèçàìè Ýÿíúÿâè “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” àäëû ïîåìàñûíäà ÿñÿðèí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû îëàí Õîñðîâà ãàðøû äóðàí ÿìÿê÷è èíñàí ñóðÿòè îëàðàã Ôÿðùàäû ñå÷ìèø, îíäàí ñîíðà ßìèð Õîñðîâ Äÿùëÿâè, Àðèô ßðäÿáèëè âÿ Ìàðàüàëû ßøðÿô áó ñóðÿòè äÿôÿëÿðëÿ èøëÿìèøëÿð. Õöñóñÿí XIV ÿñð Àçÿðáàéúàí øàèðè Àðèô þçöíöí “Ôÿðùàäíàìÿ” àäëû ïîåìàñûíäà Ôÿðùàäû ÿâÿçñèç áèð ñÿíÿòêàð êèìè òÿñâèð åòìèøäèð. Ëàêèí Íÿâàè áó ñóðÿòè ÿñÿðèí ãÿùðÿìàíû ñå÷äèéè çàìàí áöòöí ñÿëÿôëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíèð. Áó èñÿ øàèðÿ þç çÿíýèí ôèêèðëÿðèíè ÿòðàôëû ýþñòÿðìÿê ö÷öí èìêàí éàðàòìûøäûð. Íèçàìèíèí ÿìÿê÷è èíñàíëàð ñûðàñûíäàí ñå÷èá, ñàäÿ áèð äàøéîíàí îëàðàã ýþñòÿðäèéè Ôÿðùàä ÿñÿðäÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè ñóðÿòëÿðäÿí áèðèäèð. Î, ÿñÿðÿ ýåú äàõèë îëóá, òåç äÿ ìÿùâ îëóð. Îõóúó Ôÿðùàäû ÷îõ ýþðìöð, àíúàã áó ãûñà òàíûøëûãëà äà Ôÿðùàä ñóðÿòè ÿáÿäèëÿøäèðèëèð. Øàèð îíó óíóäóëìàç ìÿðêÿçè ñóðÿòëÿð ñÿâèééÿñèíÿ ãàëäûðûð. Íÿâàè èñÿ Ôÿðùàäû áèð øàùçàäÿ êèìè ýþñòÿðèá îíó íàç-íåìÿòëÿð è÷èíäÿ áþéöòñÿ äÿ øàùëàðà, øàùçàäÿëÿðÿ õàñ ñÿúèééÿëè øÿõñèééÿò êèìè äåéèë, áÿëêÿ, þç àðçóëàðûíû èôàäÿ åäÿí èäåàë áèð èíñàí êèìè úàíëàíäûðûð. Øàèð, þçöíöí áó èäåàë ñóðÿòèíäÿ áöòöí ìöñáÿò õöñóñèééÿòëÿðè òîïëàéûð. Ôÿðùàä, ùÿð øåéäÿí ÿââÿë 5

ÿìÿéè ñåâèð, îíà ùþðìÿò áÿñëÿéèð. Îíóí èëê ìöùöì ìÿçèééÿòè òèøÿ âÿ ýöëöíý èøëÿòìÿéè ñåâìÿñèíäÿ âÿ áàúàðìàñûíäà ýþðöëöð, Ôÿðùàäûí ÿìÿéÿ îëàí ìÿùÿááÿòè îíóí ÿìÿê÷è èíñàíëàðà îëàí ìÿùÿááÿòèíèí ÿñàñûíû òÿøêèë åäèð. Î ùÿìèøÿ ÿìÿê÷è õàëãû äöøöíöð, îíóí àüûð ùÿéàòûíà öðÿéè éàíûð. Þç ìÿùàðÿòèëÿ õàëãûíûí ÿìÿéèíè éöíýöëëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð âÿ ìöâÿôôÿã äÿ îëóð. Ôÿðùàä àüûð çÿùìÿò èëÿ àðõ ãàçûéûá ñÿðò ãàéàëàð äþøöíäÿí éîë à÷ìàã èñòÿéÿí ÷àìààòû ýþðäöêäÿ êÿäÿðëÿíèð: Ôÿðùàä áó çÿùìÿòè, áó ÿçèééÿòè Ýþðöíúÿ êÿñèëäè ñÿáðè, òàãÿòè. Ãÿì, êÿäÿð éàüàðàã áàõûøëàðûíäàí Áó äÿñòÿ è÷èíÿ ãàðûøäû ùàìàí. Äåäè: — Åé ìÿí êèìè áÿëà ÷ÿêÿíëÿð, Ôÿëÿêäÿí ãÿëáèíèç îëìóø ìöêÿääÿð... Ýþðöá ùàëûíûçû ãÿëáèì àëûøäû. Àëîâó, òöñòöñö áàøûìäàí àøäû. Î, õàëãû ÿçàáäàí ãóðòàðûá àðõû òÿêáàøûíà ÷ÿêèð. Íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ áó àðõ éàíûã ÷þëëÿðÿ úàí âåðèð: Áó çàìàí ÷àüëàäû ñåë êèìè ýóð ñó, Áàø àëûá éåðèäè ñàðàéà äîüðó... Ñàðàéûí áàøûíà âóðàðàã äþâðÿ, Àõäû úàí âåðìÿéÿ éàíûã ÷þëëÿðÿ. Ôÿðùàä åéíè çàìàíäà úÿñóð áèð èýèä, ñÿàäÿò äöøìÿíè îëàí ÿæäàùàëàð âÿ ÿùðèìÿíëÿðëÿ âóðóøàí áèð ìöáàðèçäèð. Íÿâàè, ãÿùðÿìàíûíûí äþéöø ñÿùíÿëÿðèíè òÿñâèð åäÿíäÿ, îíóí îõ àòìàãäàêû ìÿùàðÿòèíè, ãûëûíú âóðìàãäàêû øöúàÿòèíè ýþñòÿðÿíäÿ öðÿêäÿí ñåâèíèð. Õöñóñÿí Õîñðîâ îðäóëàðû ãàðøûñûíäà ÿéèëìÿç äàü âöãàðû èëÿ äàéàíàí äàü÷àïàíû ãàëèáèééÿò ðÿìçè êèìè äàëüàëàíäûðûð. Áó ãöäðÿò, ãöââÿò âÿ úÿñàðÿò èëÿ øþùðÿòëÿíÿí ãÿùðÿìàí ùÿì äÿ ñàô ìÿùÿááÿòëÿ ñåâÿí ñàäèã âÿ ôÿäàêàð áèð àøèãäèð. Ëàêèí Ôÿðùàä áöòöí áó ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿòèëÿ áÿðàáÿð ñàäÿäèëäèð, ùÿääèíäÿí àðòûã èíñàíïÿðâÿðäèð. ßùðèìÿíëÿðÿ ãàëèá ýÿëèá, ÿæäàùàëàð þëäöðÿí ãÿùðÿìàí þç ñàäÿëèéè öçöíäÿí àúèç áèð ùèéëÿýÿðèí ÿëèíäÿ ìÿüëóá îëóð, Ôÿðùàä èìêàí îëäóüó ùàëäà, þç äöøìÿíè Õîñðîâó þëäöðìöð. Çèíäàíäàí ãà÷à áèëìÿê èìêà6

íûíà ìàëèê îëäóüó ùàëäà, ãà÷ìûð, ýþçÿò÷èëÿðèí úÿçàëàíàúàüûíû íÿçÿðÿ àëûð, þç õåéðè ö÷öí áèð ÷îõ ýöíàùñûçëàðûí ìÿùâ îëìàñûíà ðàçû îëìóð. Î, ùÿääèíäÿí àðòûã øèêàéÿòëÿíèð, ùÿð çàìàí þçöíÿ úÿôà âåðèð. Áöòöí áóíëàð îíóí ìÿùâ îëìàñûíà ñÿáÿá îëóð. Íÿâàè Øèðèí ñóðÿòèíè äÿ ìàðàãëû èøëÿìèøäèð. Íèçàìèäÿ Øèðèí ãèéàáè áèð ìÿùÿááÿòÿ òóòóëóð, þëÿíÿ ãÿäÿð Õîñðîâà ñàäèã áèð ìÿøóãÿ îëìàãëà áÿðàáÿð, ÿäàëÿòëè áèð øàù, áèð ùþêìäàð êèìè äÿ ýþñòÿðèëèð. Íÿâàè Øèðèíè òàì ìÿíàñû èëÿ Ôÿðùàäû ñåâÿí áèð ìÿøóãÿ, ñàäèã, âÿôàëû âÿ ôÿäàêàð áèð ìÿøóãÿ îëàðàã òÿðÿííöì åäèð. Øèðèí, ùöíÿðèíè ýþðäöéö Ôÿðùàäû ñåâäèêäÿí ñîíðà áó ìÿùÿááÿòè ùÿéàòû áàùàñûíà ãîðóéóð. Àäñûç, ñàíñûç, ëàêèí ãöäðÿòëè áèð ñåâýèëèíè ùàìûéà òÿðúèù åäèð. Áþéöê áèð þëêÿíèí ùþêìäàðû îëàí Õîñðîâóí ìÿùÿááÿòèíè ðÿää åäèð. Î, âàðäþâëÿò, øàí-øþâêÿò èñòÿìèð, ùÿãèãè ìÿùÿááÿòè ùÿð øåéäÿí öñòöí òóòóá, áó ìÿùÿááÿò óüðóíäà äà èíòèùàð åäèð. Íÿâàè, äÿðèí áèð ìÿùÿááÿòëÿ ñåâäèéè Øèðèíèí äàõèëè èçòèðàáëàðûíû áàúàðûãëà òÿñâèð åäèá, áó âÿôàëû ìÿøóãÿíèí õàðèúè ýþçÿëëèéè èëÿ ìÿíÿâè éöêñÿêëèéèíè åéíè ñÿâèééÿäÿ ýþñòÿðèð. Õöñóñÿí èíòèùàð ôÿñëèíäÿ Øèðèí òÿäáèðëè áèð ãàäûí êèìè íÿçÿð, äèããÿòè úÿëá åäèð. ßñÿðäÿ Øàïóð âÿ Áÿùðàì ñóðÿòëÿðè áèð-áèðëÿðèíè òàìàìëàéàí éàõøû äîñò, âÿôàëû ñèðäàø îëàðàã ýþñòÿðèëèð. Áó ùÿãèãè äîñòëàð ãÿùðÿìàíà ãàðäàøäàí äà éàõûíäûðëàð. Ôÿðùàäûí àòàñû þëäöêäÿí ñîíðà õàãàí îëàí ãàðäàøû Ôÿðùàäû àõòàðìûð, áÿëêÿ, þç øàùëûüûíäàí íèýàðàí îëóá, îíóí ýÿëèá òàõò âÿ òàúû àëàúàüû ùàããûíäà ôèêèðëÿøèð. Áÿùðàìäàí äà åùòèéàò åòäèéè ö÷öí îíóí ýåòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèð. Ëàêèí Øàïóð Ôÿðùàäà òÿñàäöô åòäèéè èëê ýöíäÿí åòèáàðÿí þëÿíÿ ãÿäÿð îíà êþìÿê åäèð. Îíóí øàä ýöíöíäÿ ñåâèíèð, ãÿìëè äÿãèãÿëÿðèíäÿ êÿäÿðëÿíèð. Ùå÷ áèð òÿìÿííàñû îëìàäàí Ôÿðùàäûí éîëóíäà îëìàçûí ÿçèééÿòëÿð ÷ÿêèð. Äÿôÿëÿðëÿ ùÿéàòûíû òÿùëöêÿéÿ àòûð. Áÿùðàì äà åéíè éîëëà ùÿðÿêÿò åäèð. Î, óøàãëûã äîñòó Ôÿðùàäûí ÌÿüðèáÇÿìèíäÿ ôÿëàêÿòÿ äöøäöéöíö åøèäÿí êèìè, îðäó òîïëàéûá îíóí êþìÿéèíÿ ýÿëèð. Äîñòóíóí ôàúèÿñèíè åøèäèá ìöãÿññèðëÿðÿ äèâàí òóòìàã èñòÿéèð. Ùÿð èøè þç éîëóíà ãîéäóãäàí ñîíðà äîñòóíóí ãÿáðè öçÿðèíäÿ ãàëûá, ýåðè ãàéûòìûð. “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ ìöñáÿò ñóðÿòëÿðÿ ãàðøû ãîéóëàí ÿñàñ ìÿíôè øÿõñèééÿò Õîñðîâäóð. Õîñðîâ Ïÿðâèç ÿñÿðäÿ éåýàíÿ òàðèõè ñèìàäûð. Íèçàìè ïîåìàñûíûí ÿñàñ ãÿùðÿìàíû îëóá, ÿñÿð áîéó ìÿùÿááÿòèí òÿñèðè èëÿ òÿðáèéÿ åäèëÿí áó ñóðÿò Íÿâàè òÿðÿôèíäÿí ìÿùÿááÿòÿ éàáàí÷û, øþùðÿò âÿ øÿùâÿò äöøêöíö, àçüûí áèð èñòèëà÷û êèìè ýþñòÿðèëèð. Íÿâàè, Õîñðîâ ñèìàñûíäà çöëìêàð áèð øàù ñóðÿòè éàðà7

äûá, øàùëûüûí ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿðèíè îíóí øÿõñèééÿòèíäÿ ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøìûøäûð. Ùÿëÿ èëê òàíûøëûãäà Õîñðîâó: Áó ìÿëóìäóð åøãÿ òóòóëàíëàðà, Òàúèäàðëûã ùàðà, ìÿùÿááÿò ùàðà?

— äåéÿ îõóúóëàðà òÿãäèì åäÿí øàèð îíóí éöðöø áÿùñèíè ñàãèéÿ ìöðàúèÿòëÿ áåëÿ áèòèðèð: Ñàãè, ïèéàëÿ òóò, ìÿñò îëàã, èíàí, Áèð è÷èì ìåé õîøäóð ïàäøàùëûãäàí. Âåð è÷èì ýÿëìÿñèí øàùëûã ýþçöìÿ, Õàëãà çöëì åäèíúÿ, åäèì þçöìÿ. Åëÿ òÿêúÿ áó ìèñðàëàð øàèðèí çöëìêàð øàùëàðà îëàí ìöíàñèáÿòèíè ìöÿééÿíëÿøäèðèð. Íÿâàè, Õîñðîâó äÿôÿëÿðëÿ Ôÿðùàäëà ãàðøûëàøäûðûð, îõóúó áó ìöãàéèñÿäÿ Õîñðîâóí ìÿíÿâè äöøêöíëöéö èëÿ òàíûø îëóð. Ôÿðùàä øöúàÿòè, ìÿíÿâè ãöäðÿòè, ùÿòòà õàðèúè ýþðêÿìè èëÿ Õîñðîâäàí ãàòãàò öñòöí ýþñòÿðèëèð. Õîñðîâ îíó âóðóø ìåéäàíûíäà ìÿðä-ìÿðäàíà ìÿüëóá åòìÿêäÿí àúèç ãàëûá, ùèéëÿéÿ ìöðàúèÿò åäèð. Ùèéëÿ èëÿ ÿñèð àëäûüû Ôÿðùàäûí êÿñêèí úàâàáëàðû âÿ ùàãëû òÿëÿáëÿðè þíöíäÿ þçöíö èòèðèð, îíó äàð àüàúû èëÿ ñóñäóðìàã èñòÿéèð. Þçöíöí ùàãñûç îëäóüóíó äÿôÿëÿðëÿ äÿðê åäÿí Õîñðîâ, øþùðÿò âÿ øÿùâÿò òÿùðèêèëÿ þç úèíàéÿòëÿðèíè äÿðèíëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûð. Ôÿðùàäû îðòàäàí ýþòöðìÿê ö÷öí òÿäáèðëÿð ýþðöð. Øàèð éåðè ýÿëäèêúÿ øàùëûüûí ìÿíôè õöñóñèééÿòëÿðèíè Õîñðîâà ìöíàñèáÿòèíäÿ ýþñòÿðèð. Î, áöòöí øÿð ãöââÿëÿðè Õîñðîâóí õèäìÿòèíÿ âåðèð. Áöçöðýöììèä âÿ ñàòãûí, õàèí, òàìàùêàð, ùèéëÿýÿð ãàðû îíà êþìÿê åäèá, Ôÿðùàäû ìÿùâ åäèðëÿð. Íÿâàè ýþñòÿðèð êè, ÿæäàùàëàðëà âóðóøóá ÿùðèìÿíëÿðè ìÿùâ åäÿí, òèëñèìëÿð à÷ûá ñÿàäÿò âÿ õîøáÿõòëèê éîëëàðûíû àéäûíëàøäûðàí Ôÿðùàä, þç ÿìÿéè èëÿ äàüëàðà ëÿðçÿ ñàëàí ãÿùðÿìàí, ùèéëÿ âÿ ùàãñûçëûã ÿëèíäÿ ìÿùâ îëóð. Î åéíè çàìàíäà Õîñðîâóí àãèáÿòè èëÿ çöëìöí âÿ ùàãñûçëûüûí ìöêàôàòûíû äà ýþñòÿðèð. Ôÿðùàäûí èíòèãàìûíû çàìàí àëûð, Õîñðîâ þç äîüìà îüëóíóí ÿëèíäÿ ùÿëàê îëóð. “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíèí ôÿëñÿôè ìÿíàñû äàùà äÿðèíäèð. ßñÿðäÿ Ôÿðùàä ñóðÿòè ùÿãèãè èíñàí òèìñàëûäûð. Èíñàí áöòöí âàðëûüûí ÿøðÿôè, ùþêìäàðû äîüóë8

ìóøäóð. Îíäà òöêÿíìÿç åíåðýè, ñîíñóç áèð ìàðàã, äÿðèí ìÿùÿááÿò, áàúàðûã, ãöââÿò âÿ ãöäðÿò âàðäûð. Î, ñàäÿúÿ åëìëÿðè áèëìÿê, îõ àòìàã âÿ ãûëûíú îéíàòìàãëà êèôàéÿòëÿíìèð, áÿëêÿ, éåð öçöíäÿ ôÿñèëëÿðè òÿìñèë åäÿí ãÿñðëÿð, áàüëàð éàðàäûð, äàøà-òîðïàüà úàí âåðèð. Ìÿíÿâèééàòû åòèáàðèëÿ éöêñÿê îëàí áó èíñàí, ÿùðèìÿíëÿðëÿ âóðóøóá ãÿëÿáÿ ÷àëûð, áèëèê ðÿìçè îëàí Õûçðûí òÿëèìèëÿ òèëñèìëÿð à÷ûá, ùèêìÿò àòàñû Ñîêðàòûí òÿëèìè èëÿ äöíéà ðÿìçè îëàí ãÿðèáÿ ýöçýöíöí ñèðëÿðèíè þéðÿíÿ áèëèð. Î, àäè ìÿíàñûíäàí ÷îõ éöêñÿêäÿ äóðàí áèð ìÿùÿááÿòèí ýöúö èëÿ äàüëàðà ëÿðçÿ ñàëûð, ñó ýþðìÿç ãóðó òîðïàãëàðà ùÿéàò ñóéó êèìè úàí âåðÿí àðõ ÷ÿêèð, àäè ãàéàäàí õÿéàëè úÿííÿò ãÿñðè ãÿäÿð ýþçÿë ãÿñð éàðàäûð. Ëàêèí î þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ íàèë îëà áèëìèð. Áåëÿ áèð ãöäðÿòè, ÿùðèìÿíëÿðÿ ãÿëÿáÿ ÷àëûá, îðäóëàðà ìöãàâèìÿò ýþñòÿðÿúÿê èíñàíû ÿí êè÷èê áèð ùèéëÿ ìÿùâ åäèð. “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíèí ñîíóíäà íÿñèùÿò áÿùñèíäÿ Íÿâàè éàëíûç øàùçàäÿéÿ äåéèë, áöòöí ýÿíúëèéÿ ìöðàúèÿò åäèð, îíëàðû åëì âÿ ìààðèôÿ ÷àüûðûð. Çÿìàíÿñèíèí àéðû-àéðû åëìëÿðè ùàããûíäà ñþùáÿò à÷àí ñÿíÿòêàð, õöñóñÿí òàðèõäÿí èáðÿò àëìàüû ëàçûì áèëèð. Î, “ýöíÿø îëìàã ö÷öí êÿñá êàìàë åò”, “òÿëèì ýþðìÿêäÿí, þéðÿíìÿêäÿí éîðóëìà!” äåéèð. Øàèð ýþñòÿðèð êè: Ùÿð êèì êè, òÿëèìäÿí ìÿëàëÿò òàïàð, Àëèìëÿð éàíûíäà õÿúàëÿò òàïàð, Áèëèê ãàçàíìàãäà ãàíå îëìà ñÿí, Þéðÿíäèêúÿ îõó, éåíÿ äÿ þéðÿí! Íÿâàè ýþñòÿðèð êè, òÿëèì ùåéâàíû áåëÿ ùÿì÷èíñëÿðèíäÿí ôÿðãëÿíäèðèð. Òóòóãóøó íþãòÿäÿí õÿáÿð òóòäóüó ö÷öí “øàù òóòè” àäëàíûð. Àíúàã òîâóç ãóøóíóí ùÿòòà áàøûíäà úûüàñû äà âàð, ëàêèí îíà øàù äåìèðëÿð. Î, òàðèõäÿí ìèñàë ýÿòèðèð. Þçáÿê ùþêìäàðëàðûíäàí ìÿøùóð ìöíÿúúèì Óëóüáÿéè íöìóíÿ ýþñòÿðèð. “Î íÿñèëäÿí íÿ ãÿäÿð ùþêìäàð ýÿëèá-ýåäèáäèðñÿ äÿ, ùå÷ êÿñ îíëàðû õàòûðëàìûð, ëàêèí Óëóüáÿéè “åéíè çàìàíäà àëèì îëäóãóíäàí òèêäèðäèéè ðÿñÿäõàíà, åëìè-íöúóìà äàèð éàçäûüû “Çåéú-Ýöðêàíè” àäëû ÿñÿð äöíéà äóðäóãúà éàøàäàúàãäûð”, äåéèð. Øàèðèí áó íÿñèùÿòëÿðè äÿ ÿñÿðèí ÿñàñ èäåéàñû èëÿ áàüëûäûð. Îíóí ãÿùðÿìàíû ùÿëÿ óøàãëûãäàí ùÿð øåéè áèëìÿéÿ ùÿâÿñëè îëóá, áöòöí åëìëÿðè èíàäëà þéðÿíäèéè ö÷öí çÿùìÿòÿ ãàòëàíûá ãÿëÿì, êöëöíý âÿ ãûëûíú èøëÿòìÿéè, îõ àòìàüû, àò îéíàòìàüû áàúàðäûüû ö÷öí áöòöí ìöàñèðëÿðèíäÿí ñå÷èëèá ùàìûíûí ùöñí-ðÿüáÿòèíè ãàçàíûð.

9

Áèëèê îíà ãöäðÿò âÿ ÿçÿìÿò âåðäèéè êèìè ùÿãèãè èíñàí ñèôÿòëÿðè èëÿ äÿ øþùðÿòëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð. ßñÿðèí ñÿíÿòêàðëûã õöñóñèééÿòëÿðè äÿ àéðûúà òÿäãèãÿ ìþùòàúäûð. Íÿâàè ùÿð ùàäèñÿíè éåíè áèð ñÿðëþâùÿ àëòûíäà âåðèð âÿ îíó, êëàññèê öñëóáà ðèàéÿò åäÿðÿê áÿùñ îëóíàúàã ùàäèñÿéÿ óéüóí áÿäèè èôàäÿëÿð ñå÷ÿðÿê áàøëàéûð. Ìöÿééÿí ÿùâàëàòû ñþéëÿäèêäÿí ñîíðà øàèð, áÿùñè ñàãèéÿ ìöðàúèÿòëÿ áèòèðèð. Ëàêèí áó ìöðàúèÿò ùÿìèí áÿùñè ýÿëÿúÿê áÿùñëÿ áàüëàìàüà éàðäûì åäèð. Íÿâàèéÿ ãÿäÿð ïîåìà éàçàí øàèðëÿð ùÿð áÿùñè ñàãèéÿ ìöðàúèÿòëÿ áàøëàäûãëàðû çàìàí, áÿùñèí ÿñàñ ðóùóíó áó ñàãèíàìÿäÿ úàíëàíäûðûðäûëàð. Íÿâàè èñÿ áó ìöðàúèÿòè ùÿð áÿùñèí ñîíóíà ñàëìàãëà áÿùñëÿðè óñòàëûãëà ÿëàãÿëÿíäèðèð. Áó ìöðàúèÿò áèðèíúè áÿùñèí éåêóíó, ýÿëÿúÿê áÿùñèí èñÿ ìöãÿääèìÿñè îëóð. ßñÿðäÿ òÿáèÿò òÿñâèðëÿðè äÿ íÿçÿðè úÿëá åäèð. Íÿâàè òåç-òåç ñÿùÿðèí à÷ûëìàñûíû, ýöíÿøèí ÷ûõìàñûíû, éàçäà òÿáèÿòèí îéàíìàñûíû, äåìÿê îëàð, áöòöí ôÿñèëëÿðè òÿñâèð åäèð. Õöñóñÿí ÿñÿðäÿ àõøàì âÿ ñÿùÿðèí òÿñâèðèíÿ äàùà ÷îõ òÿñàäöô îëóíóð. Àíúàã øàèð áó òÿñâèðëÿðè ùÿð çàìàí áÿùñ åòäèéè ùàäèñÿéÿ óéüóí áÿäèè èôàäÿëÿð òàïàðàã úàíëàíäûðûð. Î áÿçÿí èíñàí âÿçèééÿòèíè òÿñâèð åäÿíäÿ îíóí äàõèëè àëÿìè èëÿ ùÿìàùÿíý ìÿíà âåðÿúÿê ñþçëÿð ñå÷èð. Ìÿñÿëÿí: Øèðèíèí Ôÿðùàäà éàçäûüû ìÿêòóá òóòóëóá Õîñðîâà âåðèëÿðêÿí îíóí ìÿêòóá îõóìàñû áåëÿ òÿñâèð îëóíóð. Ìÿêòóáó ùþêìäàð ÿëèíÿ àëäû, Ãÿëÿì òÿê áàøûíû àøàüû ñàëäû. Áóðàäà ìÿêòóá îõóéàíûí, åéíè çàìàíäà õÿúàëÿòëè àäàìûí âÿçèééÿòè ÷îõ ìÿùàðÿòëÿ ýþñòÿðèëèð. Ïîåìàíûí áöòöí ñÿùèôÿëÿðèíäÿ òÿñàäöô îëóíàí áó õöñóñèééÿò îíóí öìöìè ýþçÿëëèéè èëÿ ùÿìàùÿíý îëäóüóíäàí, ÿñÿð áöòöíëöêëÿ áèð ñÿíÿò íöìóíÿñè îëàðàã îõóúóíó ùåéðàí åäèð. “Éåääè ñÿééàðÿ” (Ñÿáåéè-ñÿééàð) ïîåìàñû Íÿâàèíèí Íèçàìè ìþâçóñóíäà éàçäûüû äþðäöíúö ÿñÿðäèð. ßñÿð 1484-úö èëäÿ òàìàìëàíìûøäûð. Áó ÿñÿð Íèçàìèíèí “Ùÿôò ïåéêÿð” (“Éåääè ýþçÿë”) ïîåìàñû ìþâçóñóíäàäûð. ßñÿðèí êîìïîçèñèéàñû âÿ ìþâçóñó “Ùÿôò ïåéêÿð” òÿñèðèíäÿ îëñà äà, ñöæåòè òàì ìÿíàñû èëÿ àéðû áèð õÿòò èëÿ èíêèøàô åäèð. Ùÿð èêè ÿñÿð ÿðóçóí õÿôèô áÿùðèíäÿ éàçûëìûøäûð. Íÿâàè ÿñÿðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ Íèçàìèäÿí äàíûøûá îíóí ãöäðÿòèíè àëãûøëàéûð. Íÿâàè áó ïîåìàñûíäà Áÿùðàìû áèð ãÿùðÿìàí îëàðàã ãÿëÿìÿ àëûð. Î, ÿñÿðèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ Íèçàìè “Ùÿôò ïåéêÿð”èíèí ãûñàúà ìÿçìóíóíó âåðèá þç ùåêàéÿñèíÿ êå÷èð.

10

Íèçàìè áöòöí ïîåìàëàðäà îëäóüó êèìè áóðàäà äà þç ãÿùðÿìàíûíûí àíàäàí îëäóüó ýöíäÿí þëÿí ýöíÿ ãÿäÿðêè ùÿéàòûíû òÿñâèð åäèðñÿ Íÿâàè îíóí øàùëûã äþâðöíäÿí áàøëàéûð. Íèçàìèäÿ òÿñâèð åäèëÿí îâ ñÿùíÿëÿðè Áÿùðàìûí øàùëûüû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ýþñòÿðäèéè ãÿùðÿìàíëûãëàð, îíóí øàùëûã ýöíëÿðè, Ñèìíàðûí ôàúèÿñè, Ðàñò-Ðîâøÿí îáðàçû, çèíäàí, ÷îáàíëà ýþðöø âÿ ñ. ùèññÿëÿðè Íÿâàèäÿ éîõäóð. Íÿâàè Íèçàìèäÿ îëàí Ôèòíÿ ùàäèñÿñèíè ýåíèøëÿíäèðèá Áÿùðàìû áèð øàù îáðàçû êèìè òÿãäèì åäèð. Ìàíè âàñèòÿñèëÿ øÿêëèíè ýþðöá ñåâäèéè Äèëàðàìû ýÿòèðÿí Áÿùðàì áó ×èí ýþçÿëèíèí ìóñèãèñèíÿ óéóá þëêÿ èøèíè óíóäóð. Î, áèð ýöí îâäà Äèëàðàìûí îíóí ìÿùàðÿòèíè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéèá “àäÿòäèð” äåäèéè ö÷öí îíà ãÿçÿá åäèð (Ôèòíÿ — Áÿùðàì ùàäèñÿñè êèìè). Ëàêèí ñîíðà îíóí åøãèëÿ äÿðäÿ äöøöá þëêÿíè èäàðÿ åäÿ áèëìÿç âÿçèééÿòÿ ýÿëèð. Õÿñòÿëèéèíÿ ìöàëèúÿ ö÷öí éåääè ãÿñð òèêäèðèá îíó éåääè þëêÿíèí ýþçÿë øàùçàäÿëÿðè èëÿ åâëÿíäèðèðëÿð. Áó ñàðàéëàðà ýåäÿðêÿí ùÿð ñàðàéäà îëàí ãûçûí þëêÿñèíäÿí ýÿëìèø ñÿééàù Áÿùðàìà áèð íàüûë ñþéëÿéèð. Ñîí íàüûëäà øàù þçöíöí Äèëàðàìëà îëàí ìàúÿðàñûíû äèíëÿéèð âÿ ñåâýèëèñèíèí Õàðÿçìäÿ îëäóüóíó áèëèá îíóíëà åâëÿíèð. Áóðàäà áèð ñöæåòèí åøã ÿòðàôûíäà ãóðóëäóüóíó âÿ îáðàçëàðà ãàðøû ìöíàñèáÿòèí äÿéèøèëäèéèíè äÿ ýþðöðöê. Íèçàìèíèí Ôèòíÿ îáðàçû, þçöíöí ùàãëû îëäóüóíó ñöáóò åäèð. Ôèòíÿíèí ìÿùàðÿòèíè “àäÿòäèð” äåéÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿí øàù — “îâ âóðìàã àäÿò äåéèë, þêöç ãàëäûðìàã àäÿòäèð” úàâàáûíû àëûðñà, Íÿâàèäÿ áåëÿ ìàðàãëû ãàðøûëàøìà éîõäóð. Íèçàìèäÿ íàüûëëàð ãûçëàð òÿðÿôèíäÿí ñþéëÿíèëèð, Íÿâàèäÿ èñÿ ñÿééàùëàð òÿðÿôèíäÿí. Íèçàìè íàüûëëàðû Àçÿðáàéúàí ùÿéàòûíäàí àëûíäûüû êèìè Íÿâàè íàüûëëàðû äà þçáÿê õàëãûíûí ùÿéàòûíäàí àëûíìûø îðèæèíàë ñöæåòëè øèðèí íîâåëëàëàðäûð. Íèçàìèäÿ îëäóüó êèìè Íÿâàè ÿñÿðèíäÿêè íàüûëëàðäà äà ìÿðäëèê, úÿñàðÿò âÿ ñÿäàãÿò êèìè áÿøÿðè àðçóëàð èôàäÿ åäèëèð. Íÿâàè èðñè Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿôèíäÿí ùÿëÿ XV ÿñðäÿí åòèáàðÿí îõóíóð, ñåâèëèð. ßñðëÿðäÿí áÿðè õàëãûìûç Íÿâàèíè þç øàèðëÿðè ñûðàñûíäà áèëèð. Ùÿëÿ îíóí ìöàñèðè Êèøâÿðè, Õöëãè êèìè ëèðèê øàèðëÿð Íÿâàèíèí òÿñèðè àëòûíäà ÿñÿðëÿð éàçìûøëàð. Áþéöê Ôöçóëè äÿ þç “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ÿñÿðèíèí ìöãÿääèìÿñèíäÿ îíóí àäûíû Íèçàìè âÿ ßáóíöâàñ êèìè Øÿðãèí äàùè ñÿíÿòêàðëàðû ñûðàñûíäà ÷ÿêìèøäèð. Ì.Ô.Àõóíäîâ ìÿãàëÿëàðèíäÿ Íÿâàèíè àüûëëû äþâëÿò õàäèìè êèìè õàòûðëàìûøäûð. Àçÿðáàéúàí òÿçêèðÿ÷èëÿðèíäÿí Ñàäèã áÿé ßôøàð þç “Ìÿúìÿöë-õÿâàñ” àäëû ÿñÿðèíè Íÿâàèíèí òÿðèôè èëÿ áàøëàéûá, îíóí ÿñÿðè öñëóáóíäà ãóðìóøäóð. Íÿâàèíèí àíàäàí îëìàñûíûí ùèúðè òàðèõäÿ 500 èëëèéè ùÿëÿ 1926-úû èëäÿ Áàêûäà òÿíòÿíÿ èëÿ êå÷èðèëìèøäèð. Øàèðèí ùàããûíäà ìÿãàëÿëÿð éàçûëìûø, “Ìöíòÿàò” âÿ 11

“Âÿãôèééÿ” àäëû ÿñÿðëÿðè èëê äÿôÿ Áàêûäà ÷àï îëóíìóøäóð. Áó çàìàí Ùöñåéí Áàéãàðà “Äèâàí”û äà èëê äÿôÿ íÿøð åäèëìèøäèð. Àçÿðíÿøð ùÿëÿ 1948-úè èëäÿ øàèðèí “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ïîåìàñûíûí (ìèíàúàò âÿ íÿò ùèññÿëÿðè èõòèñàðëà) Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ÷àï åòìèø, Óøàãýÿíúíÿøð îíóí “Ñàáåéè-ñÿééàð” ÿñÿðèíäÿí ïàð÷àëàðû îõóúóëàðà ÷àòäûðìûøäûð. Áèç Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ éàçûëàí èëê äÿðñëèêëÿðäÿí Íÿâàè øåðëÿðèíèí ÷àï îëóíóá îíóí òÿðúöìåéè-ùàëûíûí þéðÿíèëäèéèíè ýþðöðöê. Àçÿðáàéúàí õàëãû ãàðäàø þçáÿê õàëãûíûí äàùè îüëó Íÿâàèíèí ãèéìÿòëè èðñèíè þç äîüìà ñÿíÿòêàðëàðûíûí èðñè êèìè ùþðìÿòëÿ þéðÿíèð. Ùÿìèä Àðàñëû

12

ÃßËßÌÈÍ ÒßÐÈÔÈ, ÍÈÇÀÌÈ Âß ÕÎÑÐΠÄßÙËßÂÈÍÈÍ ÕÀÒÛÐËÀÍÌÀÑÛ Ãÿëÿìäèð éåë êèìè ñöðÿòëÿ ýåäÿí, ßçÿëäÿí éöêñÿêäèð éåðè ôÿëÿêäÿí, Âÿùìèí ÿäùÿìèíäÿí äàùà òåç ÷àïàð, Îíóí Øÿáäèç êèìè áèð ñöðÿòè âàð. Ìèíìèøäèð öñòöíÿ øàùàíÿ áàðìàã, Áóüóì áåëáàüûäûð, öçöäöð äûðíàã, Ãóéðóüóíó åäÿð ÷àïàíäà ÿëÿì, Àéàüûíäàí åòìèø áàøûíû ãÿëÿì. Øÿáäèç äåìÿ, î áèð ãóøäóð õîøàâàç. Ãàíàäñûç åéëÿéÿð ùÿð éàíà ïÿðâàç. Øÿâÿäèð äèìäèéè, ùÿð éåðäÿ çàùèð, Ñà÷àð î øÿâÿäÿí äàèì úàâàùèð. Ãóøäà îëà áèëìÿç î ýþçÿë úèñèì; Éàðàòìûøäûð òàíðû îíó áèð òèëñèì. Õÿñòÿëèê ÷ÿêìÿìèø î çÿèô áÿäÿí, Éöç-éöç ìÿíà ñà÷àð õÿçíÿñè áèðäÿí. Éàëíûç áó õÿçíÿäÿí àëìûøäûð êàìè, Î Ýÿíúÿäÿ éàòàí áþéöê Íèçàìè. Ýÿíúÿäÿ îëñà äà àðàìû îíóí, Õÿçíÿëÿð öñòÿäèð ìÿãàìû îíóí. Àüûç ãàïûëàðû ñÿñ åéëÿìÿäÿí Êþíöë õÿçíÿñèíè åéëÿäè ìÿäÿí. Î ìÿäÿíÿ ãàïû-èêè äîäàüû, Áèð êÿñèí äÿéìÿñèí îðà àéàüû. Î ùèêìÿò ìåìàðû ñþç éàðàäûðêÿí, Äàø àòàí éàðàòìûø îíó ÿçÿëäÿí. Êèìèí îüóðëóüó åäèëÿðñÿ ôàø, Ôÿëÿêëÿðäÿí éàüàð áàøûíà ìèí äàø. Éàüäûðàð äàøëàðû ùÿð éàí àøêàðà, Äîñòó ýþâùÿð òàïàð, äöøìÿíè õàðà! Î, äàø àòìàã ö÷öí õÿçíÿíè à÷ìàç, À÷ñà õÿçíÿñèíè íÿ ýþâùÿð ñà÷ìàç! Òóòóá ýþâùÿðëÿðè áöòöí úàùàíû, Íåúÿ êè, óëäóçëàð áó àñèìàíû. Áó ãèéìÿòëè ýþâùÿð åíìÿç òîðïàüà, 15

ßñêèëìÿç øþùðÿòè äöøìÿç àéàüà. Åëÿ èíúè ùàíû, ñà÷àðêÿí èøûã, Áöòöí ãóëàãëàðà âåðñèí éàðàøûã? Éîõ! Îíó ñàäÿúÿ áèð çèíÿò ñàíìà. Ãóëàãäàí êÿíàðäà ãàëñûí-èíàíìà. Ãóëàãäà áó äöððëÿð åäÿðñÿ ìÿñêÿí, Êþíöëëÿð äöðúöíö åéëÿéÿð ìÿõçÿí. Êþíöë äöðúö äîëñà, áó äöðäÿí íîëàð. Äÿðéàëàðà òþêñÿí, äÿðéàëàð äîëàð. Áó êàíäàí äàøûñàí ÿýÿð ãûø âÿ éàç, Éåíÿ äÿ ýþâùÿðè, äöððö ãóðòàðìàç. Êèìñÿ îíóí êèìè ñà÷ìàìûø ýþâùÿð, Éàëíûç áèð ùèíä îüëó ñà÷ìûøäûð øÿêÿð. Ùèíäëè éîõ, òóòèäÿí äèëè øèðèíäèð, Òóòè íÿ, áöëáöëäÿí åøãè äÿðèíäèð. Ñþçëÿðè òóòè òÿê òóòìóø äöíéàíû. Áöëáöë òÿê ýþéëÿðÿ éåòìèø ôÿüàíû. Îíà éàøûë ïàëòàð ýåéäèðìèø ñþçö, Òóòè éîõ, áÿëêÿ äÿ, Õûçðäûð þçö, Ùèíäèñòàí îëìóøäóð îíóí çöëìàòû, Àõû÷û ñþçëÿðäèð àáè-ùÿéàòû. ßýÿð áöëáöë äåñÿí-éåðè Ùèíäèñòàí. Çöëìÿò ýåúÿ äåñÿí-áèð ÿíáÿðôÿøàí. Áó ýåúÿ éàòìàéàí, íàëàí áöëáöëäöð, Øÿáèñòàíäà ôÿðéàä ñàëàí áöëáöëäöð. Îíà áöëáöë äåìÿ, ãÿãíóñäóð îë çàð, Ñÿñèíäÿí ãÿãíóñëàð äóðìàäàí àüëàð, Ãÿãíóñëàð ÷ÿêñÿ äÿ éöç íàëÿ ùÿð àí, Îíäà ìèí íàëÿ âàð êþíöë éàíäûðàí. Àùûíà îõ äåìÿ, øèìøÿê òÿê ÷àõàð. Áàëûãäàí àéà òÿê éàíäûðûá éàõàð. Ùÿð äÿì øþëÿ ñàëàð úàí õÿðìÿíèíÿ, Þçö éîõ, àëÿì äÿ éàíàð ãÿìèíÿ. Ìÿíà äÿðéàñûíäà ñà÷àð äàëüàëàð, Äîããóç ôÿëÿê îíóí àëòûíäà ãàëàð. Øåðè ñþç ñàïûíà èíúè òÿê äöçÿð. Î äöððëÿð ôÿëÿêèí áÿùðè þéöíÿð. Éàç áóëóäó êèìè î õÿòò, î ÿøàð.

16

Åëëÿðèí áàøûíà ýþâùÿðëÿð ñà÷àð. Áèð äöððäöð î áóëóä ýþâùÿðëÿð àðà, Íåéñàí áóëóäó äà îíóí òÿê ãàðà. Îíà ãàðà äåìÿ, ìöøêö ÿíáÿðäèð, Ùÿð áèð ãÿòðÿ ñà÷àð îíäàí òÿçÿ äöðð. Î äöððöí òÿðèôè ñûüìàç ùå÷ ñþçÿ, Î ãÿäÿð çÿðèôäèð, ýþðöíìÿç ýþçÿ, Äèëè äöððëÿð ñà÷àí ýþâùÿðëÿð òàúû, Ãàðøûñûíäà ùå÷äèð þëêÿ õÿðàúû. Ýþâùÿð éîõ, ìÿäÿíäèð î ôÿçëÿ, åëìÿ, Ìÿíàëàð äàüûíà ñÿí ìÿäÿí äåìÿ. Áóëóääàí ãîðõìàéàí äàü äåéèëñÿ ýÿð, Áÿñ íÿäÿí ãàëäûðìûø ôÿëÿéÿ õÿíúÿð? Áó ìåéäàíäà ñàíìà àñàíäûð äóðìàã, Íèçàìèëÿ ïÿíúÿ-ïÿíúÿéÿ âóðìàã. Íèçàìèéÿ ïÿíúÿ óçàòñà ùÿð êÿñ, Ãûðûëàð ïÿíúÿñè, ìóðàäà éåòìÿç. Øèð ïÿíúÿñè ýÿðÿê øèðëÿ åäÿ úÿíý, Áàðè øèð îëìàñà, ãîé îëñóí ïÿëÿíý. Éûüûëñà áèð éåðÿ ÷àããàëûí éöçö, Òöïöðúÿéÿ ëàéèã îíëàðûí öçö. Ãîðõìàçñà êöëÿêäÿí äÿðèí äÿðéàëàð, Éåë îíóí áàüðûíû ìèí éåðäÿí éàðàð. Øèääÿòëè êöëÿêäÿí úîøàð äÿíèçëÿð, Ùÿð êöëÿê äÿíèçÿ åéëÿìÿç ÿñÿð. Íèçàìè áèð ôèëäèð, éîõ áÿðàáÿðè, Ñþç èíúèñè îíäàí àëäû äÿéÿðè. Ôèë îëìàã ýÿðÿêäèð, øöáùÿ éîõ áóíà, Ôèë ñàëàð õîðòóìó ôèë õîðòóìóíà. Õîðòóìëó îëñà äà àüúàãàíàäëàð, Õàëãà íÿøòÿð èëÿ âåðÿð ìèí àçàð. Ôèë þç õîðòóìóíó ñöðòÿíäÿ ùÿð äÿì, Îëóð éàðàñûíà éöç ìèíèí ìÿðùÿì. Óëó ôèëÿ îëóá ùèíäëè ìöãàáèë, Êè÷èê äÿ îëñà î, ôèë àäëàíûð, ôèë. Êè÷èê ýþðöíñÿ äÿ õàëãà íèøàíû, Ùèíä ìåøÿñè îëìóø îíóí ìÿêàíû. Íåéñàí áóëóäóíäàí áó ôèë ãîðóíàð.

17

ßéíèíÿ ýåéìèøäèð ýþé ðÿíýëè ïàëòàð Ýÿë, áó èêè ôèëè, àëëàùïÿðÿñò åò, Ðÿùìÿò øÿðàáûíäàí îíëàðû ìÿñò åò. Íÿâàèéÿ äÿõè øþâêÿò ÿòà ãûë. Èêè ôèëäÿí îíà ãöââÿò ÿòà ãûë. Èêè ôèë òÿê îíäà ìÿùàðÿò îëñóí, Áÿëêÿ, ãûçìûø ôèë òÿê úÿñàðÿò îëñóí. Òàïñûí ñÿðõîø îëìàã ïåøÿñèíè î, ßëÿ àëñûí ñþçöí ìåøÿñèíè î. Ýÿë, åé ñàãè, úàíûì ýÿëèáäèð úîøà, Áó èêè õàòèðÿ ãÿäÿù âåð ãîøà! Îíëàðûí åøãèëÿ è÷èì èêè úàì, Úàìèíèí ìÿäùèíÿ áàøëàéûì êÿëàì.

ÄÀÑÒÀÍÛÍ ÉÀÇÛËÌÀÑÛ ÑßÁßÁËßÐÈ Ñåùð éàðàäàðêÿí ùîããàáàç ôÿëÿê, Ùÿð âöúóäà âåðÿð ìèí úöðÿ áÿçÿê, Áèðè ýþçÿë îëàð, áèðè åéáÿúÿð, Áèðè ñåâèëìÿéèá, áèðè ñåâèëÿð. Áàøëàíüûú èøèíè òàïìàãäûð ìàùàë, Êþíöë äÿôòÿðèíÿ ýèðìÿç áó õÿéàë. Èáòèäàéÿ ÷àòìàã äåéèëäèð ìöìêöí, Áó ñþç ýèçëèí äåéèë éàíûíäà ÿãëèí. Ùÿð øåé ñÿáÿáëèäèð, äöøöíñÿí áèð àç, Äöíéàäà ñÿáÿáñèç áèð èø éàðàíìàç Ìÿíäÿ áó òÿìÿííà îëàíäà ïåéäà, Îíóí øþâãè åòäè êþíëöìö øåéäà. Úàíûìû èíúèëÿð õÿéàëû àëäû, Ñàùèëè îëìàéàí äÿðéàéà ñàëäû. ßìð åòäè ùþðöì÷ÿê òîðó éóìàõëà, Îíóíëà ôÿëÿéèí áöðúöíö áàüëà. Áó áÿëà äàüûíà ýèðèøÿì ýÿðÿê, Ãàãóìëà ñÿðò äàüû ìÿí åøÿì ýÿðÿê. Íÿñðèí éàðïàüûíà ãÿëÿì ÷ÿêÿðÿê, Ôÿðùàäëà Øèðèíè ÿêñ åäÿì ýÿðÿê.

18

Ýåíèø áèð òÿôÿêêöð ëàçûìäûð, èíàí, Éöçëÿðúÿ ýöë äÿðñèí ãóðó òèêàíäàí. Âåðìÿê ëàçûì èäè áó èøÿ òÿüéèð Êè, öðÿêëÿð à÷ñûí ÷ÿêäèéèì òÿñâèð. Áèð ñåâýè áÿëàñû áàèñäèð áóíà, Ãöââÿò àëäûì, äöøúÿê åøãèí îäóíà. Îíóí òÿðèôèíäÿ äèëèì îëóá ëàë, Ãîé ãÿëÿì äèëèéëÿ øÿðù åäèì ÿùâàë. Î ùÿçèí úàíûìà âåðäè áèð áÿëà. Åøãäÿí áàøûìà ýÿëäè ìèí ùÿâà, Áèð îâ åøãè ÷ÿêäè ñèíÿìÿ éöç äàü, Éöêñÿëòäè ãÿì äàøû öñòöìÿ ìèí äàü. Çöëì îäó éàíäûðäû õÿñòÿ úàíûìû, Ãàðàëòäû òöñòöëÿð õàíèìàíûìû, Î, áèð îâ äåéèëäè — ãàí è÷ÿí úÿëëàä, Ïÿðè öçëö äèâäè, çàëûì ïÿðèçàä, Ýþçöíöí êöôðöíäÿí éöç úàíà àôÿò, Äèí ìöëêóíö åäÿð êèðïèéè ãàðÿò. Çöëì îðäóñó èëÿ ùöúóì åäÿðêÿí, Äöíéàíûí ìöëêöíäÿí ãîïàðàð øèâÿí. Êþíöë õÿçíÿñèíÿ ýþçö ñàëàð øÿð, Êèðïèéè ñÿáð èëÿ ÿãëè ñöïöðÿð. Ñàëûáäûð àëÿìÿ ùÿð éàíäà ãîâüà, Òÿíýÿ ýÿëìèø îíóí ÿëèíäÿí äöíéà, Ôèðÿíýëÿð äÿ åäèá çöëìäÿí ôÿüàí, Çöëìö îëóá ×èíäÿ, Õÿòàäÿ ÿéàí. Øÿôÿã ðÿíýëè ìåéÿ î, ÿë óçàòäû, Ýöíÿøèí úàìûíû àëûá áîøàëòäû. Î, åëëÿð ãÿòëèíÿ îëìóøäó ìàéèë, ßúÿë òèüè êÿôÿí åéëÿð ùÿìàéèë. Î éåë éåðèøèëÿ áàüëàéàðñà áåë, Ôÿëÿéèí ÷þëöíäÿ ÿñäèðÿð ìèí éåë. ßðêþâöí ýþçÿëäèð, ÿãë ùóø àëàð, Áèð àç î ïÿðèíèí äÿëèëèéè âàð. Åøãè ìÿí éàçûüû, èëäûðûì ñàéàã, Î àôÿò îäóíà éàíäûðàð àíúàã. Ôÿëÿê çöëì åòìèøäèð ìÿí ìöáòÿëàéÿ, 19

Äö÷àð åòìèø ìÿíè åëÿ áÿëàéÿ. Äÿðä èëÿ êþíëöìö åòìèøäèð ìÿùçóí, Áó äÿðäè ÷ÿêìÿìèø àëÿìäÿ Ìÿúíóí. Êþíëöìö ó÷óðäó ìþùíÿò ãóøëàðû, Éàüàð öñòöìöçÿ òÿíÿ äàøëàðû. Ñåâäà ÷ÿêìèø ìÿíè ãÿì ñÿùðàñûíà, Áÿëàëàðà ñàëìûø, ãÿì äåìÿ îíà. Íÿ äÿðäëè êþíëöìÿ âÿñëè ìöéÿññÿð. Íÿ àéðûëûã îäó ñþíäö, ìöõòÿñÿð, Ñåâýè ãîðõóëóäóð, ãÿì ñà÷àð ÿúÿë, Áóíëàðäàí áåòÿðäèð î ðÿíà ýþçÿë. Íàÿùë èëÿ äîñòäóð, âÿôàñûçëà õîø, Âÿôàëèëÿ îëóð ùÿìèøÿ íàõîø. Ýþç éàøûíà ìÿëÿê ùÿñðÿòëÿð ÷ÿêÿð, Î ïÿðè äèâëÿð÷èí ýþç éàøû òþêÿð. Åøãèíäÿ ýþç éàøûì ýþâùÿðëÿð ñà÷àð, Î äàèì áÿäýþâùÿð àðäûíúà ãà÷àð. Þçö òîâóçäàí äà ýþçÿë áèð ãóøäóð, Ùåéô êè, éîëäàøû î øóì áàéãóøäóð. Ìÿíè äÿðäÿ ñàëàí ùÿðúàéè äèëáÿð, Ýåúÿëÿð àé êèìè äöíéàíû ýÿçÿð. Ìÿíè äÿðäÿ, ãÿìÿ åòìèøäèð àøèã, Þçö ùÿð ìÿúëèñÿ øàìòÿê éàðàøûã. Óëäóç òÿê ñÿáðèìè àëàí ìÿùïàðà, Ýåúÿ êèìè åòìèø ýöíöìö ãàðà. Èøèì êè, îëìóøäóð ìöøêöë áó ãÿäÿð Éÿãèíëèê öç âåðäè ìÿíÿ ìöõòÿñÿð, Ùèêìÿòëÿ äöøöíöá òàïñàì áèð ÷àðà, Ýÿðÿêäèð ÿë ÷ÿêÿì úàíäàí, àøêàðà. Õîøäóð åøã ÿùëèíÿ âåðÿñÿí êþíóë, ×àðà òàï, éàð ÿýÿð ùàë àùëè äåéèë. Àüëûìû, ùóøóìó ãÿì ãàðÿò åòäè, Íàýàùàí ùàòèôäÿí áèð ñÿäà éåòäè: “Åé, òÿíÿ ýö÷öéëÿ áöêöëÿí áåëè, Ýþçöíäÿí àõûäàí äÿðäö ãÿì ñåëè. ßââÿëëÿð ãÿëÿìè ÿëÿ àëàðêÿí, Ñàìûíû ñöíáöëÿ äþíäÿðÿðäèí ñÿí: 20

Ýåäÿðäèí Õûçðòÿê ýèçëèí çöëìàòà, Õàëãû ãÿðã åäÿðäèí àáè-ùÿéàòà. Úÿííÿò áÿçÿêëè áèð ñàðàé óúàëòäûí, “Ùåéðÿòöë-ÿáðàð” òÿê ÿñÿð éàðàòäûí: Ñÿí àëÿìÿ ñà÷äûí ãèéìÿòëè ýþâùÿð: Åøèòäèí ìÿëÿêäÿí ìèí àôÿðèíëÿð: ×îõ çÿùìÿò ñÿðô åòäèí ÿýÿð÷è áóíà, Ýþð íÿ õÿçíÿ òàïäûí, ýÿëèá áàõñàíà! Êèìäèð áèð íå÷ÿ ýöí çÿùìÿò ÷ÿêÿðÿê, Ãèéìÿòëè áèð õÿçíÿ òàïñûí ñÿíèí òÿê? Îíäà ìèí èíúè âàð ýöí òÿê àëûøàí, Èí÷è äåéèë, áÿëêÿ, ëÿëè-Áÿäÿõøàí, Þíöíäÿ ãûçûëäûð çûðíûãäàí àë÷àã, Éàíûíäà ýöìöø äÿ áèð ãàðà òîðïàã. Áàëûãäàí àéà òÿê èøûüû òóòóá. Øàùàíÿ õÿçíÿíè íÿãäè óíóäóá. Áèð ñÿíÿì òàïìûñàí ýöìöø áÿäÿíëè, Î êè, ôÿðã åëÿìÿç êÿñÿêäÿí ëÿëè. Ýàù îíó ñÿñëÿðñÿí: “Åé ýöìöø áÿäÿí!” “Àé öçëö ñÿðâíàç” ñþéëÿðñÿí ùÿðäÿí. Ñÿúäÿ åòäèí îíà, ùàããû èòèðäèí, Àùûíû åøãèíäÿ ÷ÿðõÿ éåòèðäèí, Áó äöíéàäà ñÿíè î åéëÿìèø çàð, Ãèéàìÿòäÿ åäÿð äÿðäÿ ýèðèôòàð, Äèíèí, äöíéàí îëóá úÿùàëÿòäÿ ùå÷, Úàùèëëèê åéëÿìÿ, ýÿë úÿùëèäÿí êå÷! Áöòö áóðàõ, èìàí õÿçèíÿñè òàï! Úÿùëè áóðàõ, öðôàí õÿçèíÿñè òàï! Áöòö ãûðûá, êöôðö ñîâóðñàí àõèð Ìöñÿëìàí îëàðñàí, îëñàí äà êàôèð, Âèðàíÿëèêëÿðÿ ãÿäÿìèíè àò, Éåíè áèð õÿçíÿé÷èí ÿëèíè óçàò. Ãàçûìàüà áàøëà éåíè áèð ìÿäÿí, Íàãäûíû áàüûøëà äîñòëàðûíà ñÿí. Ìÿäÿíè òàïìàüû êèì åòñÿ ïåøÿ, ßëèíäÿ ýÿçäèðÿð äàüéàðàí òèøÿ. Ìÿäÿí ãàçûìàüà êÿð åòñÿí ðÿüáÿò, 21

Îëàðñàí Ôÿðùàäëà éàõøû ùÿìñþùáÿò. Áó ìÿäÿí åøãèíäÿ äàø ÷àïñàí, òèøÿí Êöòëÿøñÿ, Ôÿðùàäûí äàøûíà ÷ÿê ñÿí. Äóðóá Ôÿðùàä èëÿ âåðèí ÿë-ÿëÿ, Ãàðò äàøëàð úàíûíà ñàëûí çÿëçÿëÿ. Áó èøäÿ íÿ äàíûø, íÿ áèð ëÿùçÿ äóð. Ìÿòàíÿò öñòöíäÿ ìÿòàíÿòè ãóð. ×îõ ÿçèééÿò ÷ÿêèá þëäöñÿ Ôÿðùàä, Ñÿíÿ õÿçíÿ âåðìèø òàíðû, ýþð îë øàä. Òàïäûí áó õÿçíÿäÿí ýþçÿë ìÿèøÿò, ×ÿêìÿ ñÿí Ôÿðùàä òÿê äöíéàäà çèëëÿò. Ôÿðùàäûí èøèíè ýÿë åéëÿ øèðèí, Òàïàñàí äöíéàäà áèð åëÿ Øèðèí. Ýþçÿëèí Øèðèíëÿ ýÿð îëñà ùÿìäÿì, Îíäà øèðèíëèéè ùå÷ îëàðìû êÿì? Êþíëöíö îâëàéàí î õÿçíÿ éåíÿ, Ìÿíà õÿçèíÿñè áÿõø åòäè ñÿíÿ, Òàïäûí î õÿçíÿíèí áåøäÿ áèðèíè, Èêèíúè õÿçíÿíèí ýþð òÿäáèðèíè. Ñÿíäÿí òÿëÿá ýÿðÿê, áèçäÿí ùèäàéÿò, Ñÿíäÿí ýÿäàëûãäûð, áèçäÿí èíàéÿò”. Åëÿ êè, ùàòèôäÿí áóíó åøèòäèì, Þçöìäÿí þçýÿ úöð îëäó öìèäèì. Ñåâäà ôèòâàñûíû åéëÿéèá êÿíàð, Ïèðèí äÿðýàùûíà öç ãîéäóì àüëàð, Àüëàéà-àüëàéà äöøäöì òîðïàüà, Íóðëàíäû ýþçëÿðèì, äþíäö ÷ûðàüà. ßðç åäÿðêÿí, ìÿíè õÿúàëÿò àëäû, Úÿëàëû úàíûìà òèòðÿòìÿ ñàëäû. Î, äöíéà ýöíÿøè òîðïàãäà ìÿíèì, Ýþðäö, úèâÿ êèìè ÿñèð áÿäÿíèì, Ýöëöá ñÿùÿð êèìè øÿôÿã ýþñòÿðäè, Ãÿìèìèí øàìûíû ñöáùÿ äþíäÿðäè. Äåäè: — “ùàëûí íÿäèð, áèð-áèð ñþéëÿ ñÿí?” Úàâàá àëäû ùÿð áèð ñóàëà ìÿíäÿí. Î ìÿíèì ùàëûìà îëàíäà âàãèô, Þçö îëäó ìÿíÿ èêèíúè ùàòèô.

22

Áèðèíúè ùàòèô íÿ ùþêì åòäè äóðäó, — Èêèíúè ùàòèô äÿ îíó áóéóðäó. Îíóí ïàê íÿôÿñè õîø ýÿëäè ìÿíÿ Õåéèðëÿð, äóàëàð èñòÿäèì éåíÿ. Ñþéëÿðêÿí Èñàòÿê, î þç êÿëàìèí, Äóàñûíà äåäè ìÿëÿêëÿð àìèí. Èúàáÿò þçöéäö, äåéèëäè äóà, Äóàéäû, èúàáÿò ãàðûøìûø îíà. Åëÿ êè, î, äþâëÿò íèøàíû ñà÷äû, Ìÿíà ãàïûñûíû öçöìÿ à÷äû. Î áÿùðÿëè áóëóä, ãàðà òîðïàüà Áàøëàäû èíúèëÿ äöðð éàüäûðìàüà, Î ãÿäÿð éàüäû êè, äÿíèçëÿ, ìÿäÿí Òóòìàäû áóíëàðû, êå÷äè ôÿëÿêäÿí. Ìÿí áèð òîðïàã èêÿí ýþéëÿðÿ éåòäèì, Éåð þïöá, îðàäàí åâèìÿ ýåòäèì. Ñàãè, ãÿäÿù ýÿòèð õÿëâÿòäÿ áèð äÿì, Úÿëä îë, ãàïûíû äà òåç áàüëà ìþùêÿì, Úàìèäÿí àëìûøûã àðçóíó, êàìû, Îíóí õàòèðèíÿ âåð áèçÿ úàìû, È÷ÿê, ýþé àëòûíäà òîðïàã îëìàäàí, Úÿííÿòäÿ áèð ãóðó áóäàã îëìàäàí.

ßÑßÐÈÍ ÌßÕßÇËßÐÈ Áÿõòèìèí óëäóçó ïàðëàã íóð ñà÷äû Ìÿíÿ éöêñÿêëÿðäÿ áèð áöñàò à÷äû. Óëäóçó ýþç éàøû åäÿíäÿ ôÿëÿê, Ñöïöðìöø î éåðè ïÿðèëÿ ìÿëÿê. Îíóí ñÿãôè èäè î ÿéèëìèø òàü, ×ÿðõ îëìóøäó îíà àòëàñ áèð îòàã. Ýåúÿ ìÿúìÿð èäè, àé èñÿ óäó, Óëäóç — ãûüûëúûìû, ýöíÿø äÿ îäó. Õîøäóð áó ìÿúëèñäÿ ìÿíÿ ÿéëÿíìÿê, Ñöðòÿð àéàüûìà öçöíö ôÿëÿê, Âÿðÿãèìäÿí àëàð ñÿôàíû ñÿùÿð, 23

Ýåúÿ ãÿëÿìèìäÿí ðÿíý àëûá ýÿçÿð. Éàçû éàçìàã ö÷öí éîíàðêÿí ãÿëÿì, Éîíòóñóíó éûüäû Óòàðèä î äÿì. Ãÿëÿì åòìÿìèøêÿí éàçûéà àäÿò, Ãàïûìäàí è÷ÿðè ýèðäè ñÿàäÿò. Øÿí öçëÿ åéëÿäè äöíéàëàðû øàä, Ìÿíè òÿáðèê åäèá, î åéëÿäè éàä: “Íÿ àðçóí âàð îíó òàíðû éåòèðñèí, Óüðóíà ñåâäèéèí øåéè ýÿòèðñèí. Ôÿëÿê êèìè éöêñÿê ùèììÿò, áàõ áóäóð. Ýöíÿø êèìè éåíè íèééÿò, áàõ áóäóð, Áó ùèììÿòÿ àëûí ñóðòÿð ôÿëÿêëÿð, Ýöíÿø áó íèééÿòÿ àôÿðèí äåéÿð. Ýþçöíö ÿí óúà åéâàíà ñàëäûí, Áþéöê áèð òÿïÿíèí òîðïàüûí àëäûí. Ýþðöì ãûçûë îëñóí òóòäóüóí òîðïàü. Ñÿïäèéèí ãÿòðÿëÿð èíúèòÿê ïàðëàã, Ùèììÿò ìÿúëèñèíäÿ ùÿð êèì è÷ñÿ úàì, Áó úàìëà àðçóñó òàïàð ñÿðÿíúàì. Àëñà ùàíñû áèð ãóø ùèììÿòäÿí ãàíàä. Àë÷àã éóâàëàðà åòìÿç èëòèôàò. Íÿñðè-òàéèð à÷àð ùèììÿòëÿ ãàíàä, Ýþéöí ìÿúëèñèíäÿ îéíàð ýåúÿ øàä, ßë à÷ñà ùèììÿòëÿ ùÿð êèì äöíéàäà, Øöáùÿñèç, éåòèøÿð ùÿð áèð ìóðàäà. Éöêñÿêëèê ùèììÿòäÿí îëìóøäóð íèøàë, Ùèììÿòñèçè àë÷àã åòìèøäèð çàìàí. Ìèë÷ÿê òåç ó÷ìàüû áàúàðäûüûíäàí, Éåðäÿ ýÿçÿí áèð ôèë àúèçäèð îíäàí. Ìöøêöí õîø ãîõóñó ýþéëÿðÿ ÷àòäû, Ãàðàíëûã øàìûíû óëäóç ïàðëàòäû. Êèì ëàüûì àòìàüû åòìèøñÿ ïåøÿ, Äèðèéêÿí ìÿçàðÿ ýèðÿð ùÿìèøÿ, Áåëÿ áèð ùèììÿò êè, ñÿí çàùèð åòäèí, Øöáùÿ éîõ, äöíéàäà ìÿãñÿäÿ éåòäèí, Ñÿí àíúàã òàíðûéà òÿâÿêêöë åéëÿ, Îíóíòÿê ÿââÿëäÿí òÿùÿììöë åéëÿ!

24

×öíêè áó åâäÿ ñÿí òîõóñàí èïÿê, Ýÿðÿê íÿãø îëóíà îíäà ùÿð áÿçÿê, Íÿçìèí ãóëàãëàðäà õîø îëñà ÿýÿð, Àëàð ÿôñàíÿäÿí íÿøÿ êþíöëëÿð, Òàðèõäÿ íÿ âàðñà òîïëà áèð éåðÿ, Áèð òàðèõ éàðàò êè, òàðèõÿ ýèðÿ. Áÿëêÿ, îíäàí òàïäûí åëÿ ýþçÿë ñþç Êè, äÿéìÿìèø îëñóí îíà áàøãà ýþç, Éàçäûüûí íÿçìÿ âåð åéëÿ éàðàøûã, Îëñóí ÿñÿðèìÿ ýþðÿíëÿð àøèã. Ñþç éàç êè, éàçìàìûø îíó õÿëàéèã, Ñþçö òÿêðàð åòìÿê ñÿíÿ íÿ ëàéèã? Õîø îëìàç åëëÿðäÿí ýåðè àò ñöðìÿê, Åë éöéöðÿí éîëäàí áèð äÿ éöéöðìÿê. Ýèðìÿ î áàüà êè, áàøãàñû ýèðìèø, À÷ûëàí ýöëëÿðèí ùàìñûíû äÿðìèø, Áó áàüäà òàïìàçñàí à÷ûëìûø ýöë ñÿí, Äöíéà áàüûíäà òàï ÷îõ ýöë, ÷îõ ÷ÿìÿí”. Äåäèêúÿ áó ñþçëÿð áåéíèìÿ áàòäû, Áöòöí áó ìÿíàëàð êþíëöìÿ éàòäû, Áó äöøöíúÿ åòäè ãÿëáèìè øåéäà, Òàðèõ åøãè ñàëäû áàøûìà ñåâäà. Òàðèõè äèããÿòëÿ òàìàì îõóäóì. Ùÿð ùàäèñÿ îëäó ìÿíèì÷öí ìÿëóì. Áèð íå÷ÿ ñþç òàïäûì, êàìûìúà îëäó, Úàìûì ìÿí èñòÿéÿí øÿðàáëà äîëäó. Áó äöððëÿðè ñàïà äöçäöéö çàìàí, Îíäà áèëÿð íÿäèð ãóëàãäàí àñàí. Êå÷ìèø åëëÿð ÿýÿð ÷îõ äöððëÿð àëìûø, Ãèéìÿòëè èíúèëÿð ùÿëÿ äÿ ãàëìûø. Áóäóð íÿùàéÿòè îëìàéàí äÿíèç, ×àòìàã ìöìêöí äåéèë äèáèíÿ ùÿðýèç, ßëèáîø ìÿí äÿ áó äÿðéàéà ýèðäèì, Áó ñþç áÿçÿéèíè ÿëÿ ýÿòèðäèì. Áó áàüà ãûñãàíàð ×èí íÿããàøëàðû, Àòÿø ðÿíýèíäÿäèð ýöëö, ýöëçàðû. Èíñàí áó ýöëøÿíÿ ýÿëÿíäÿí áÿðè 25

Áèð ñþç åøèòìÿìèø ãöññÿäÿí ãåéðè. Îíëàð åøã ÿùëèíèí ÿôñàíÿñèäèð. Ìÿùÿááÿò ÿùëèíèí íèøàíÿñèäèð. Êèìèí áó áàäÿäÿí ãÿäÿùè äîëìóø, Ùÿìèøÿ Õîñðîâóí ìÿääàùû îëìóø. Ñþéëÿìèø þëêÿñè, àéèíè áåëÿ, Îðäóñó áåëÿéäè, òÿìêèíè áåëÿ. Áÿçÿí äöíéà ýÿçÿí Øÿáäèçäÿí äåéÿð, Ýàù ýÿíúè-áàäàâÿð ìÿüàìû ñþéëÿð. Êåô ìÿúëèñèíäÿêè ýþçÿë ñöôðÿëÿð Ýþçÿë ñàðàéëàðäà ìþùíÿò òþðÿäÿð. È÷èá ýàù Áàðèáöä íÿüìÿñèëÿ ìåé, Øàïóð äàñòàíûíäàí äåéÿð ïåéàïåé. Áöçöðýöììèä îíà ùèêìÿò àðàéàí, Êþíëöíö à÷ìàãäà èøÿ éàðàéàí. Ìÿðéÿìèí ãîéíóíäà ýàù òàïàð àðàì, Øÿêÿð ùàëâàñûíäàí ýàù àëàð î êàì. Ýàù Õàñðîâòÿê, Øèðèí åøãèéëÿ éàøàð, Áÿçÿí êÿíèç, áÿçÿí éàðòÿê éàíàøàð. Áó íàçëà áÿñëÿíÿí øàùçàäÿ éÿãèí, Äöíéàäà ãöññÿäÿí, äÿðääÿíäèð ÿìèí. Àðàäà ñþéëÿéèá áèð-èêè äàñòàí, Çàâàëëû Ôÿðùàääàí âåðìèøëÿð íèøàí. Ãàðò äàøëàðû ÷àïàí áèð äàü ýþâäÿëè, Øèðèíèí ãÿìèíäÿí îëìóøäóð äÿëè. Éöéöðìöø âÿñë ö÷öí áèð íå÷ÿ ýöí î, Îíó äàø è÷èíäÿ þëäöðòìöø Õîñðîâ. Áåëÿ íÿãø åéëÿìèø áó ðÿñìè ãÿëÿì, Áó äàñòàíû áåëÿ åøèòìèø àëÿì, Àíúàã êè, íÿçìäÿ ùÿð ìàùèð íÿããàø, Äöçöá ñþç ñàïûíà ãèéìÿòëè ãàø-äàø, Îíó äÿðê åòìÿêäÿí äöøöíúÿ ùåéðàí, Îíà âóðüóí îëóð àüûëëû èíñàí. Îíëàðûí íÿçìèíÿ åòäèêúÿ äèããÿò, Áèëäèì ãàðøûìäàäûð áþéöê ÿçèééÿò. Áàøãà úöðÿ ëàçûì áèëäèì òÿðùèíè, Áó ìåùíÿòíàìÿíèí éàçäûì øÿðùèíè.

26

Äåìèðÿì ñþçëÿðèì äöðð òÿê éàõøûäûð. Äàø äà îëñà, øåðèì ÷àõìàã äàøûäûð. Îä ðÿíýëè îëñà äà ýÿð ëÿë-ïàðÿ, ×àõìàã äàøû êèìè ñà÷ìàç øÿðàðÿ. ×àõìàã äàøû äåéèë, áó — ìåùíÿò äàüû, Ãÿìëÿð áóðäà ãîéìóø äàü öñòÿ äàüû. Áó ãÿì äàüû è÷ðÿ äÿðäö ìöùÿíäÿí, Ìöìêöí äåéèë ãà÷ûì ìÿí Êóùêÿíäÿí; Íèçàìè àðäûíúà ýåòäèñÿ Õîñðîâ, ßýÿð î øàù èñÿ, áó îëäó õîñðîâ. Áó èøäÿ óéóøäó èêè éåýàíÿ, Õîñðîâäàí äåäèëÿð ýþçÿë ÿôñàíÿ. Ìÿíèì òÿê éàçûüà åøã åòäè áèäàä, Ñàëûá ãÿì äàüûíà, åéëÿäè Ôÿðùàä. Éåðèí âàð ãàëäûðñàì àùó ôÿüàíû, Äåñÿì Ôÿðùàä ö÷öí ìÿí áó äàñòàíû. Éàçûì úàí ëþâùèíäÿí èêè ðÿâàéÿò, Ôÿðùàäëà Øèðèíäÿí åäèì ùåêàéÿò, Òèøÿñè ñèíÿìäÿí ÷ûõàðòñà ôÿüàí, Îíó èòèëÿñèí ýÿðÿê áó ñóùàí. Ýÿíúÿäÿ áÿñëÿíÿí î áþéöê óñòàä, Áó õîø ÿôñàíÿíè áåëÿ åòìèø éàä. Äåìèø, éàçûã Ôÿðùàä äàøëàð ÷àïàðäû, Ñàíìà áó ñÿíÿòäÿ áèð ìèñëè âàðäû. Øèðèíèí ãÿëáèíäÿ âàðìûø áó ìÿðàã, Ãàðò äàøëàð áàüðûíäà ÷ÿêäèðÿ áèð àðõ, Áó èø÷èí àðàðäû áèð ÿùëè-ùöíÿð, Øàïóð îíà âåðäè Ôÿðùàääàí õÿáÿð. Ôÿðùàä÷ûí Øàïóðó Øèðèí éîëëàäû, Øàïóð äà òåç ýåäèá òàïäû Ôÿðùàäû. Ïÿðäÿ àðõàñûíäà Øèðèí äóðàðêÿí, Øèðèí äèëëÿ îíà èø áóéóðàðêÿí, Áó õîø ñÿñè äóéàí î õÿñòÿ Ôÿðùàä, Àøèã îëäó îíà, ãîïàðòäû ôÿðéàä, Ñÿáðèíè èòèðäè,ãÿðàðû ýåòäè, Èø áèð éåðÿ ÷àòäû, ùÿéàòû áèòäè. Ëàêèí ùèíäèñòàíëû ìàùèð ñÿíÿòêàð, 27

Áó ãÿì äàñòàíûíû åäÿíäÿ èçùàð, Áó ãöññÿ öñòöíäÿ èøëÿòäè ãÿëÿì, À÷äû áó ñÿùôÿäÿí áèð áàøãà àëÿì Ùàíñû áèð ñþçö êè, ýþðäö ìöâàôèã, Îíó ÿñÿðèíÿ áèëäè î ëàéèã. Ýþâùÿð äÿðéàñûíäà ãÿëÿìè öçäö, ßñÿðèíÿ áåëÿ èíúèëÿð äöçäö Êè, íÿñëÿí ÷àòàðäû î, ñóëòàíëàðà, Õÿòà ìöëêöíäÿêè áþéöê õàíëàðà. Ùÿð ñþçö ùöíÿðäÿí âåðÿðäè õÿáÿð, Àëíûíäà ïàðëàðäû øàùëûãäàí ÿñÿð. Áÿëëèäèð èíñàíûí, ëàêèí àäÿòè, Ìÿëóìäóð áÿøÿðèí áó õàñèééÿòè. Êþíëö ùÿð áèð èøÿ ýþñòÿðñÿ ìàðàã, ×ÿòèíäèð þçöíö îíäàí ãóðòàðìàã. Ùÿâÿñ íèçÿ àëûá, ýþñòÿðÿðñÿ çîð, ßââÿë àüëûí åéëÿð ýþçëÿðèíè êîð. Íÿôñèëÿ âóðóøàí áàñûëàð, èíàí, Áó èøäÿ òÿí äóðàð äÿðâèøëÿ ñóëòàí. Îíóí ãÿëáèíäÿêè úîøãóí áèð ùÿâÿñ, Ùöíÿðëÿð éàðàòäû Ôÿðùàäà ÿáÿñ. Îüëóíó áó ñàéàã ýþðöíúÿ õàãàí, ×îõ ÷àëûøäû îíó ãàéòàðñûí éîëäàí, Ýþðäö ìöìêöí äåéèë, ÷öí òÿðêè-àäÿò, Èíñàíäà ôèòðèäèð íèêáÿò, ñÿàäÿò. Áó èøäÿ îëäóñà ÷îõ ôèêðÿ äö÷àð, Øàùëûã íàìóñóíà áó èø ýÿëäè àð. ×îõ ñåéèðëÿð åòäè þçýÿ äèéàðà, Áó ìöøêöë áÿëàéÿ òàïìàäû ÷àðà. Àõûðäà îüëóíäàí ÿë öçäö áöòöí, Îíó ñÿéàùÿòÿ ñþâã åòäè áèð ýöí. Ùöíÿðëÿ àò ñöðäö ßøðÿô ìåéäàíà, Áó ñþçö áàøãà úöð ÷ÿêäè áÿéàíà. Áó ãÿìëè äàñòàíû éàçìûøëàð áåëÿ, Éàçàí àäàì áÿëëè äåéèëäèð ìÿíÿ. Ùÿð ö÷ øàèð áóíäàí áèð ãÿäÿù è÷äè, Àðàäà áóíóí÷öí èõòèëàô äöøäö.

28

Õîñðîâ áó ãöññÿíè èñòÿðêÿí éàçìàã, Ãàáàãúà éàçàíäàí î âåðäè ñîðàã. Áó ìöãÿääÿñ èøÿ åéëÿðêÿí ðÿüáÿò, Áàøäàí áàøëàìàüû áèëäèì ìÿñëÿùÿò. Áèð ñþçö áèëìÿñÿí òà áàøäàí-áàøà, Îðòàäàí îõóñàí î ýÿëìÿç õîøà. Îëñà “èéìàí” ñþçö ðÿùìÿòäÿí íèøàí, ßëèôñèç éàçûëñà, îõóíàð “éàìàí”. Øÿìñè ùÿð áèð àäàì ãûçûë åäÿð ùèññ, Áàøäàí “øè”íè àòñàí, äþíöá îëàð ìèñ. Ìþùíÿò ýåúÿñèíÿ øàì èøûã ñà÷àð, Êÿñèëñÿ øþëÿñè ãàðàíëûãëàøàð. Ãÿì øàìû ñàëìûøäûð úàíûìà àòÿø, Úàí äà áó éàíìàãäà îëìóø ìÿíÿ ÿø, Áàøûíäà îëìàñà ýÿð çÿðëè áàéðàã, Åòìÿç øÿáèñòàíû øàì áåëÿ ïàðëàã. Ìÿíèì úàí åâèìè èøûãëàíäûðàí, Î òÿðàç øàìûíà âàð öìèä èíàí, Ýöíÿøòÿê ýþéëÿðäÿ úþâëàí åäÿ÷ÿê, Àëÿìè íóðóíà ùåéðàí åäÿúÿê. Î èøûã øàìûíû äóð ýÿòèð ñàãè! Øàì äåéèë, î ïàðëàã ýöíÿøäèð áàãè. Ýöíÿø éàéûëàðêÿí óúàëûãëàðà, Ìÿí äÿ Ôÿðùàä êèìè ÷ûõûì äàüëàðà.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÄÎÜÓËÌÀÑÛ Áó ×èí ëèáàñûíû íÿãø åäÿí ðÿññàì Îíó áó íÿãø èëÿ áÿçÿìèø òàìàì: ×èí ýþçÿë íÿãøëÿð þëêÿñèäèð ÷öí, Îíà ãèáòÿ åäèð äöíéà áóíóí÷öí... Îðàäà âàð èäè ÷îõ áþéöê áèð õàí, Îíà õàí äåìÿéèí, ñþéëÿéèí õàãàí. Ìÿìëÿêÿòè ýåíèø äöíéàëàð ãÿäÿð, Éåääè ãàò ýþé èëÿ òàõòû áÿðàáÿð. Åëÿ áèë ãóì èäè éåðäÿ ãîøóíó, 29

Íÿ ãóì, óëäóçëàðëà áèð òóòóí îíó! Àôðèäóíäàí ÷îõäó úàùû, úÿëàëû. Ãàðóíäàí àðòûãäû äþâëÿòè, ìàëû. Óúà ýþéëÿð êèìè äÿðýàùû âàðäû, Ùÿòòà ýþéëÿðäÿí äÿ àëè äóðàðäû, Þíöíäÿ ãóë èäè åëÿ áèë õàíëàð, Îíà áàú âåðÿðäè þëêÿ àëàíëàð. Ñÿõàâÿòè âàðäû öììàíäàí àðòûã, Úÿâàùèð ñà÷àðäû î êàíäàí àðòûã. Ùÿì èìêàíäàí àðòûã, íÿèíêè êàíäàí, Ùÿð êÿñ òàïìàäûüûí, òàïàðäû îíäàí! Ýöíÿø èíúèñèíäÿí îëñà äà òàúû, Àéðû áèð èíúèéÿ âàð åùòèéàúû. Àðçó áàüû à÷ñà éöçëÿð èëÿ ýöë, ×ûðïûíûðäû áàøãà áèð ýöë÷öí êþíöë. Îíäàí íóð àëûðêÿí ùÿð èêè úàùàí, Î èøûãëàíìàäû þç èøûüûíäàí. Äåäè: — “×öí, úàùàíûí áÿãàñû éîõäóð, Óúà ñàðàéëàðûí ÿñàñû éîõäóð. ßáÿäèééÿò åâè äåéèëäèð àëè, Äöíéà áÿäáÿõòëèêäÿí îëàðìû õàëè? Ìèí èë ïàäøàùëûã åòñÿ äÿ èíñàí, Áàø ÿéñÿ ùþêìöíÿ èëëÿðëÿ úàùàí, Áèð ýóí è÷ÿð èêÿí éîõëóã úàìûíäàí, Çÿíí åäÿð éàøàìûø äöíéàäà áèð àí. Òàõòè ýþéÿ äÿéÿí øàù îëñóí, éà äà Áèð äàõìà òàïìàéàí éîõñóë áèð ýÿäà. Îíëàðû áÿðàáÿð ñèëÿ÷ÿê çàìàí, ßáÿäè äåéèëäèð íÿ éîõñóë, íÿ õàí. Áàõûá ôÿõð åéëÿñèí íÿéÿ òàúèäàð Þíäàí ãàëìàç èñÿ áèð äöðð éàäèýàð? Éàðàíàí äöððäö, éàðàäàí ñÿäÿô, Ñÿäÿô, éÿíè àòà, äöðð èñÿ — õÿëÿô. Ñÿäÿôñèç äÿíèçäÿ èç éîõ èíúèäÿí, Äÿíèç çÿíí åéëÿìÿ áó ñóëàðû ñÿí. Íåúÿ äÿ ãÿçÿáëÿ êþïöðöð ñóëàð. Öçöíäÿ äàëüàäàí ãûðûøûãëàð âàð.

30

×îõäóð ÷ÿìÿíëèêäÿ ýþçÿë ñÿðâëÿð, Ëàêèí ôàéäàñû íÿ, âåðìÿéèð ñÿìÿð. Àüàú ýþçÿëëèê÷èí éàðàíûáñà ýÿð, Ìåéâÿ âåðìÿéèðñÿ, îäóí åäèëÿð. Áóëóä éàüûø èëÿ âåðìÿñÿ ôàéäà, Ùàâàäà áîø äóìàí îëàúàã î äà. Èëäûðûì ïàðëàðñà ýþéäÿ íÿ ãÿäÿð, Ñþíÿð, àðõàñûíäà, áóðàõìàç ÿñÿð. Îúàã éàíûá áèòñÿ, íÿ ãöññÿñè âàð, Òÿçÿäÿí ãîðèëÿ éàíäûðìàã îëàð. Ìÿí î äÿíèçÿì êè, ýþâùÿðèì éîõäóð, Éàõóä, áèð îäàì êè, êöëöì ñîéóãäóð. Éîõ, èéðÿíú ýþëìÿéÿì, äÿíèç äåéèëÿì. Áó îä íÿ îääóð êè, òåç ñþíöð ýþðÿí? Áó îäñóçëóãäàíäûð êþíëöìäÿ äàüûì, Äþâðàí êå÷èðìÿñèí äåéÿ îúàüûì. Àù, ùÿñðÿò! Èëëÿðëÿ ÷îõ óäìóøàì ãàí, ×èí — Õÿòà ìöëêöíäÿ îëàëû õàãàí. Áó ôàíè äöíéàäàí ýåäÿí çàìàíäà, Áèð éàä òóòàúàãäûð éåðèìè îíäà, Î ìÿíèì òàõòûìà áàñàúàã àéàã, Ãîøóíëà þëêÿìÿ ÿë óçàäàúàã, Éàòàüûì è÷èíäÿ òóòàúàã àðàì, Çÿìàíÿ ñöáùöìö åäÿúÿê àõøàì. Çÿùìÿòëÿ éûüäûüûì áó õÿçèíÿëÿð, Îíà ÷àòàí çàìàí îëàúàã ùÿäÿð. Äöøìÿí òÿíèíäÿíìè ÿôñóñ åéëÿéèì, Éà êèøèëèê, íàìóñ, ùàíñûíäàí äåéèì. Îüóëñóçëóãäàíäû áó ÿçàáëàðûì, Ìÿíè èçòèðàáäàí õèëàñ åò, òàíðûì! Áó äÿðèí ýèðäàáäà ýÿë òóò ÿëèìäÿí, Âàðèñ èøûüèëÿ èøûãëàíûì ìÿí!” Ñþçëÿðè, ñþùáÿòè äàèì áó èäè, Ùÿãäÿí áèð îüóëäó àíúàã öìèäè. Èíúèëÿð ñà÷àðäû ýþç éàøëàðûíäàí, Ëàêèí ñåâèíú éàøû èñòÿðäè î õàí. Áóíóí÷öí ïóë òþêäö äöíéàëàð ãÿäÿð, 31

×îõ íÿçèðëÿð âåðäè, åòäè êÿðÿìëÿð. Îüóëñóç êÿñëÿðÿ ìèí ëöòôè éåòäè, ×îõ àòàñûçëàðà àòàëûã åòäè. Áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ìÿãñÿä èñÿ, áàõ, Áèð îüóë àòàñû îëìàãäû àíúàã. Ëàêèí íÿ ÷ÿêìèøñÿ ãàðøûéà òÿãäèð, Òÿäáèðè, åéëÿìÿê îëìàéûð òÿüéèð. Áèð èøäÿí ìÿíôÿÿò ýþðìÿñÿ èíñàí, ßçÿëäÿí àëíûíà éàçûëûá ùàãäàí. Ðÿíýëÿðè ãûðìûçû áèð ÷îõ ýþâùÿð âàð, ßñëèíäÿ ëÿë äåéèë, êþìöðäöð îíëàð. ×îõ ñàðû áîéàëàð éàðàòìûø úàùàí, Ìÿäÿí ýþðöíñÿ äÿ àëîâìûø ùàìàí; Åäèëÿí àðçóäà âàðìû áèð õåéèð? Ìàäàì êè, ìÿúùóëäóð èíñàíà áó ñèðð, Åëÿ áóíóí ö÷öí äåéèðÿì êè, ìÿí, Ðàçûëûã åéëÿéÿê òàëåéèìèçäÿí. ×öí áó àðçóëàðëà éàøàéûðäû õàí, Äóàñûíû åòäè ìÿãáóë, éàðàäàí, Áèð éåíè àé äîüäó åâèíäÿ õàíûí, Àé äåéèë, ýöíÿøè áöòöí úàùàíûí. À÷ûëäû áàüûíäà àòÿøèí áèð ýöë, Ýöë äåéèë, éîõ îíó äÿðä øþëÿñè áèë. Òàëå öçöê òàõäû ÿëèíÿ ùÿìÿí, Çèíÿòèíè åòäè îäëó ëÿëäÿí. Éàçûëäû àëíûíäà åøãèí ñèðëÿðè, Ãàçûëäû ãÿëáèíäÿ äÿðä òèëñèìëÿðè. Éîõ, îíà ëÿë äåéèë, äåéèíèç áàðè, Ýåúÿíè íóðëàäàí ïàðëàã ìèðâàðè. Ìèðâàðè äåéèëäèð, äöíéà éàíäûðàí Ãèéìÿòëè áèð ýþâùÿð ñàíûëñûí î ãàí. Ñàïû åøèëìèøäè òàáè-âÿôàäàí, Ãÿëáè äåøèëìèøäè ùþêì-ãÿçàäÿí. Ýþçöíäÿ ýþç éàøû ñåëèíäÿí èçëÿð, Êþêñöíäÿ âàð èäè àùëàð, ÿíèíëÿð. Àëíûíäà ìÿùÿááÿò íóðó éàíàðäû, Úàìàëûíäà âÿôà äàìüàñû âàðäû.

32

Îíó äÿðä ÿùëèíÿ øàù äåäè ôÿëÿê, Ãÿì îäóíà òàíûø, ñþéëÿäè ìÿëÿê... Åøã ÿùëè è÷èíÿ äöøìöø èäè úóø, Äîüóëóá îäëàðäà ýÿçäè Ñÿéàâóø, Øàäëûãäàí ãóðóëäó áþéöê ìÿðÿêÿ, Áàøëàäû áèð-áèðèí ùàìû òÿáðèêÿ. Àòà äà î äöððÿ òåç íÿçÿð ãûëäû, Ñÿäÿô òÿê ýöëìÿêäÿí àüçû à÷ûëäû. Î ãÿäÿð ïàéëàäû î õàëãà ãàø-äàø, Äÿíèçëÿð, ìÿäÿíëÿð ãàëäû áóíà øàø. Þëêÿ ïàðëàéûðäû áÿçÿê è÷èíäÿ, Áó ñàéàã êå÷èðäè àéèíëÿð ×èíäÿ. Ñîíðà ÿìð âåðäè õàëãà ùþêìäàð: “Âàðñà: ×èí ìöëêöíäÿ íÿ ãÿäÿð äèâàð, Àäÿòèìèç öçðÿ áÿçÿíñèí ýÿðÿê, Öñòöíÿ âóðóëñóí íàõûøëû èïÿê. Èïÿê éîõ, çÿðõàðà, ùÿì úàçèáÿäàð, Õÿòà íàõûøûíäàí îëñóí íàõûøëàð”. Áåëÿúÿ áÿçÿíäè ùÿð òÿðÿô áöòöí. ×èí áöòõàíÿñèíÿ áÿíçÿäèëäè ×èí. Éîõ ñîðüó-ñóàëû õàëã íÿ åéëÿñÿ, Éàìàí äåìÿê îëìàç êèì ùÿð íÿ äåñÿ. Åëÿ áèð çèéàôÿò ãóðäó êè, î õàí, Îíóí äþâðöíÿúÿí ôÿëÿêëÿð èíàí, Þìðöíäÿ ýþðìÿìèø áåëÿ ñÿëòÿíÿò, Ìÿí éöçäÿ áèðèíè éàçìûðàì ôÿãÿò. Ýåíèø ñöôðÿëÿðè ýþéÿ îõøàðäû. Îðäà ýöíÿø áîéäà ÷þðÿêëÿð âàðäû. Øàù åëè ãóðòàðäû ùÿð åùòèéàúäàí, Ö÷ èë àçàä åòäè õàëãû õÿðàúäàí. Êåô ÷ÿêäè úàìààò äóðìàäàí áèð àí, Êåô, íÿøÿ ùÿääèíè àøìûøäû éàìàí. Íÿøÿ äîëäóðóðêÿí ùÿìèí äèéàðû, Äèíúÿëäè ìÿøÿããÿò êàðèâàíëàðû. Íÿøÿëÿð ÷ÿêèëäè ùÿääÿí çèéàäà, Ñîéüóíëàð, òàëàíëàð äöøìÿäè éàäà. Þëêÿ öçöíäÿ éîõ ãûðûøäàí ÿñÿð, 33

×þëäÿ ãûðûø âàðñà, î äà êè, øÿùÿð. Áàäÿ ìÿùâ åéëÿäè, ãàëìàäû ãàéüó, Ãàðàíëûã êÿäÿðè éóäó ãûçûë ñó. Ñàãè, áèð ãÿäÿùëÿ õàòûðëà áèçè, Ýÿòèð î ìÿúëèñäÿí ãèñìÿòèìèçè. Ìÿíè, ×èí ÿùëè òÿê, ìåéïÿðÿñò åéëÿ, ×èí ïèéàëÿñèíè äîëäóð, ìÿñò åéëÿ.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÒßÐÁÈÉß ÎËÓÍÌÀÑÛ Áÿçÿêëè ìÿúëèñäÿ ìàùèð íÿüìÿêàð, Äàñòàíà áó ñàéàã áàøëàäû òÿêðàð: Îüóë áÿõø åäÿðêÿí îíà éàðàäàí, Áó ýþçÿë òþùôÿäÿí ÷îõ øàäëàíäû õàí. Ñåâèíäè óøàüûí ýþçÿëëèéèëÿ, Ùàçûðëàøäû îíà àä ãîéñóí äåéÿ. Ùÿìèí î øàùàíÿ ùöñíöí íóðóíäàí Ñîíñóç èøûãëàðà ãÿðã îëäó úàùàí. Òàëå éàðäûì åòäè, öç âåðäè äþâëÿò, Î íóðäàí ùÿð áèð êÿñ òàïìûøäû çèíÿò. Áöòöí áó ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ õàí, Ôÿðùàä àä ãîéìóøäó îíà áó çàìàí. Äåäè: — “Ôÿð — íóð äåìÿê, áÿõò èñÿ — ùàäè” Áóíäàí øàùçàäÿéÿ âåðäè î àäû. Èïÿêëÿðÿ áöêöá øàùûí îüëóíó, Ãàø-äàøëû áåøèéÿ ãîéäóëàð îíó. Éîõ, àòà ãîéìàäû îíóí àäûíû, Ñåâýè ýþðÿí êèìè òÿìèç çàòûíû, Îíà Ôÿðùàä äåéÿ, î, èñì ãîéäó, Ùÿì äÿ ùÿðôëÿðèíè áåø ãèñì ãîéäó: “Ôÿðàã”, “ðÿøê”, “ùèúð” âÿ “àù” èëÿ “äÿðä”, Îíëàðûí èëê ùÿðôèí åéëÿéÿðÿê ôÿðä, Ñîíðà åøã óñòàäû ñþçëÿðè ãàòäû, Áó òÿðêèáäÿí îíóí àäûí éàðàòäû. Êÿäÿð áåøèéèíäÿ àüëàòäû îíó, Ùÿìèí áóõîâ èëÿ áàüëàòäû îíó, 34

Óøàã äèíúëèê òàïäû, ìöõòÿñÿð äåñÿê, Øàùàíÿ ãÿôÿñäÿ ùóìà ãóøóòÿê. Îíà äàéÿ îëäó ÷ÿðõèí ýÿëèíè, Áèëäè ùÿð ùàëûíû òóòäó ÿëèíè, Éûüûëäû éàíûíà íÿ ãÿäÿð êè, âàð, Ýþçÿë íÿüìÿ äåéÿí ÷èíëè ãàäûíëàð... Éóõóäàí åéëÿäè õàëãû øûëòàüû, Ëàéëàäà òóòäóëàð î äÿì óøàüû. Áàøãà óøàãëàðà áÿíçÿìèðäè áó, Áèð àí ýþçëÿðèíÿ ýèðìèðäè éóõó. Úèñìè òàïñûí äåéÿ ãöââÿò âÿ ìàéÿ Ñöäöíö ñàüûðäû àüçûíà äàéÿ, Îíà õîø ýÿëèðäè áó ñöäö è÷ìÿê, Öçöìëÿ ãàðûøìûø áàäàì éàüûòÿê... Âåðäè íå÷ÿ ãÿòðÿ ñöä, åøã äàéÿñè, Î äÿéèøèá îëäó åøã ñÿðìàéÿñè Äöððÿ ÷åâðèëèðäè íÿ è÷ñÿ óøàã, Ìÿíÿâè äöðð èäè áó äöðð àíúàã, Îíóí ãàðûøãàäàí àçäû ãèäàñû. Àíúàã êè, ãöââÿòäÿ àñëàí áàëàñû. Êèì åøãÿ äöøÿðñÿ, îíà ýÿëÿð ãóò, Ñöä è÷ñÿ äöðð îëàð, ãàí è÷ñÿ éàãóò. Òàìàì îëàð èêÿí îíóí áèð éàøû, Øÿðÿô èíúèñèëÿ äîëìóøäó áàøû. Ãàëõûá áåøèéèíè òÿðê åòäè áèð ýöí, Þçö þçáàøûíà éåðèìÿê ö÷öí. Ñîíðà ö÷ éàøûíà ýÿëèá éåòèøúÿê, Ñþçëÿðè àüçûíäàí ñà÷ûëäû äöðð òÿê. Ùÿð ñþçö-ñþùáÿòè åøã ÿôñàíÿñè, Îëäó ìÿñêÿíè äÿ åøã êàøàíÿñè. Ö÷ éàøëû îëàðêÿí, ýþðêÿìè èëÿ Îí éàøäàí àç âåðìÿê îëìàçäû òèôëÿ. Áó èøäÿí ãàëìûøäû åë îíà ùåéðàí. Ýöíÿø äÿ ùåéðÿòÿ äöøäö áèð çàìàí. Àòà áåëÿ ýþðúÿê èøëÿðè ÿëáÿò, Îíó îõóòìàüû áèëäè ìÿñëÿùÿò. ×àüðûëäû î äÿìäÿ ùÿêèìè-çàìàí, 35

Áèëèéèëÿ, úàùàí è÷èíäÿ, úàùàí. Ýþéöí ñèðëÿðèíè îéäó ùÿëë åäÿí, Ýþéëÿð äàä åäÿðäè îíóí ÿëèíäÿí. Ýöíÿø òÿê àéäûíäû ìöùàêèìÿñè, Îíäàí äà ïàðëàãäû êþíëöíöí ñÿñè, Áèð åëì éîõ èäè ùå÷ îíäàí íÿùàí, Íÿ âàðäû êè, îíà îëìàñûí ÿéàí! Ýþéëÿðÿ ñöðÿðêÿí î ôèêð àòûíû, Þéðÿíäè ýþéëÿðèí éåääè ãàòûíû. Ùèêìÿò íþãòÿëÿðÿ áþëñÿéäè ôÿðäè, Íþãòÿ ýþçëÿðèíäÿ úèñìÿ äþíÿðäè. Îíà èëàùèééàò, ùåñàá, òÿáèÿò, “ßëèô”, “áÿé”, “òåé” êèìè àéäûíäû, ÿëáÿò. Ôÿëñÿôè áèëèéè ÷àòäû Éóíàíà. Áèð êè÷èê øàýèðääè ßðÿñòó îíà. Ìÿ÷ëèñÿ ýÿëÿðêÿí ùÿêèìè-àëÿì, Ùþêìäàð, Ôÿðùàäû ÷àüûðòäû î äÿì. ×îõ ñÿé åéëÿäèëÿð òÿùñèëè ö÷öí, Ýþéöí îðòàñûíäà ìÿíçèë òóòäó ýöí. Óñòàä “ÿëèô”, “áåéäÿí” áàøëàäûüû äÿì, “Áåéÿ” áÿëà äåéèá “ÿëèôÿ” ÿëÿì Ýöë öçëö øàùçàäÿ âåðìèøäè èëê ýöí, ßáúÿääÿí ùÿäèééÿ àòàñû ö÷öí. Ö÷ àé êå÷ìÿìèøäè îõóäó ðÿâàí, ßçáÿðè îëìóøäó áèð èëäÿ ãóðàí, Î ùÿð ùàíñû äÿðñÿ áàõñà áèð êÿðÿ, Áèð äÿ ÿë âóðìàçäû î âÿðÿãëÿðÿ. Êþíëöíÿ éàçàðäû îíëàðû þçö; Éîõ, î úàí ëþâùèíÿ éàçàðäû ñþçö. Áèð äÿôÿ îõóñà äÿðñèíè àíúàã, ßçáÿð áèëÿð èäè î âàðàã-âàðàã: Ýþðÿðêÿí åøã èëÿ àøèã ñþçöíö, Êþíëö âóðüóí ýþðäö áóíà þçöíö. Øÿðùèíè åéëÿäè ÷îõ äÿôÿ òÿêðàð, Òåç-òåç îõóéàðàã åòäè àùó-çàð. Ùÿð åøãÿ äöøÿíèí ùàëûíà éàíäû, Ùÿð ýþçö éàøëûíû áèð éîëäàø ñàíäû.

36

Êèì åòñÿ äÿðäèíäÿí áèð àç ðÿâàéÿò, Îíà ðÿää åäÿðäè òàìàì ñèðàéÿò. Áèð ãÿëáè îõóðñà, ôèêðèíäÿ àüëàð, Áèð ýþçäÿ éàø ýþðñÿ, àüëàðäû çàð-çàð. Ùÿêèìè ëàë åòäè Ôÿðùàäûí äÿðäè, Äÿðùàë þç-þçöíÿ éöç ùþêì âåðäè. Ýåòäèêúÿ àòàíû ùåéðÿòëÿð àëäû, Àíà ôèêèð ÿëèíäÿ ëàï àúèç ãàëäû. Äåäè: — “Óøàãëàðäà áó ùàë ÷îõ îëàð”. Õàãàí äåäè: — “Éîõìó áàøãà óøàãëàð”? Ùÿðÿ áèð íþâ èëÿ äåäè áèð òÿäáèð, Àíúàã áèëìÿäèëÿð íÿ éàçûá òÿãäèðè. Îíóí, åë è÷èíäÿ éàéûëäû ñþçö; Éåíèúÿ ÷àòìûøäû îí éàøà þçö, Áöòöí åëìëÿðè áèëäè äÿðèíäÿí. Áèð íþãòÿ ãà÷ìàäû íÿçÿðëÿðèíäÿí. Îí éàøûíû òàìàì åòäèéè çàìàí, Àç âåðìÿê îëìàçäû èéèðìè éàøäàí. Åëìè âÿðÿãëÿäè, åëÿ êè, áèð-áèð, Áèëäè äèëàâÿðëèê ñèëàùû íÿäèð. Î ùÿð ùàíñû èøÿ ìåéë åòñÿ ÿýÿð, ×ÿòèíëèê ÷ÿêìÿäÿí îíó äöçÿëäÿð. Ùÿì ãþâñè-ãöçåùè î åëÿ ÿéäè, Ìÿøðèãè ÿéÿðêÿí, ìÿüðèáÿ äÿéäè. Çöëìÿòäÿ ýÿð íèøàí àëñà Ñöùàíû, Ôÿëÿêäÿ âóðàðäû ùÿìèí íèøàíû. Àéðû íèøàí àëûá îõ àòñà ÿýÿð, Ôÿëÿê ãÿùðÿìàíû àôÿðèí äåéÿð. Äÿéñÿ ãûëûíúûíûí çÿðáÿñè ùàðà, Éàðûëûá éàðàüàí îëàðäû îðà. Íÿèíêè éåð, ùÿòòà ãðàíèò äàüëàð, Îíóí çÿðáÿñèíäÿí éàðûüàí îëàð. ßýÿð âóðñà èäè Åëáóðñà áèð ýöðç, Ó÷àðäû, òîç êèìè ãàëìàçäû Åëáóðñ. Î äþâðè-ôÿëÿéÿ íèçÿ òóòàí òÿê, Ãîðóðäó ãàëõàíëà þçöíö ôÿëÿê. Íèçÿíèí êöò óúó áàëûãäàí êå÷ÿð.

37

Òèç óúó ôÿëÿéèí ãÿëáèíè äåøÿð. Äþéöø ìåéäàíûíäà àò ÷àïàð èêÿí, Äöøìÿíëÿð ãà÷àðäû ãÿðáäÿí øÿðãÿúÿí. Ýþéöí éåë àòûíû þòÿð ñÿìÿíäè, Áÿùðàìûí áîéíóíà äöøÿð êÿìÿíäè. Ýþéÿ çÿðáÿ âóðäó î øåøïÿðèíäÿí, Ùóòóí ãÿëáè îëäó ñó, õÿíúÿðèíäÿí. Øèð áöðúöíöí áîéíóí ÿëèëÿ öçäö, Îíóí ãàðøûñûíäà øèðëÿð ýöúñöçäö. Àüðû äóéàð èäè ùÿòòà Ðóèíòÿí, Íÿ âàõò òóòñà èäè îíóí ÿëèíäÿí. Åëì äöíéàñûíäà áèð ïàðëàã ýþâùÿð, Ãöââÿò àëÿìèíäÿ ýþñòÿðÿí ùöíÿð, Ùå÷ ñàéäû þçöíö, ÿáúÿä îõóð òÿê, Íÿèíêè åëìäÿ, ýöúäÿ äÿ ýåð÷ÿê. Øàùëàð, ãàïûñûíäà îíóí áèð ýÿäà, Ýÿäàëàðûí àéàã òîçóéäó î äà. Îíóí÷öí øàù, ýÿäà íÿ ôÿðãè âàðäû, Ýÿäàíû øàùäàí äà öñòöí òóòàðäû. Íÿ êè, êþíëö, îíóí ýþçö äÿ ïàêäû, Äèëè ïàê, ñþçö ïàê, þçö äÿ ïàêäû. Ëàéèãäèð áó òÿìèç áþéöê âàðëûüà, Äöíéàäà êèì âàðñà, åéëÿñèí äóà. Ñîéóã éåëëÿð ÿññÿ öñòöíäÿí íàýàù, Î âàõò ×èí õàëãû äà ÷ÿêÿð ñîéóã àù. Ôÿäà åäÿð îíà åë õàíèìàíûí, Íÿ êè, õàíèìàíûí, áÿëêÿ äÿ, úàíûí. Îíà òîõóíìàñûí äåéÿ áèð õàòà, Ùÿð ýöí áèð õÿçèíÿ ïàéëàðäû àòà. Óøàüûí äóéñàéäû áèð äÿðäè âàðäû, Îíó þëöìëÿðäÿí ñàòûí àëàðäû. Äÿðäÿ ÿñèð îëäó Ôÿðùàäûí áàøû, Ýÿëèá ÷àòàð èêÿí îí äþðäÿ éàøû. Ñàãè, ãÿì äàüûäàí øÿðàá âåð áèçÿ, ßñÿð åéëÿìèøäèð äÿðä ãÿëáèìèçÿ. Áàøûìûí öñòöíäÿ ÷ÿêìÿìèø èêÿí Êÿäÿð õÿíúÿðèíè, øÿíëèê äöçÿëò ñÿí.

38

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÑÅÂÝÈÑÈ Ìöùÿíäèñ áó ãÿñðè òèêäèéè çàìàí, Îíó áó íþâ èëÿ ãóðìóøäóð: õàãàí ùàìàí àðçóñóíà åëÿ êè, éåòäè, Øÿíëèê ìÿúëèñèíäÿ î, äèíúëèê åòäè. Èíäè î, øàì èäè åâèíäÿ ðþâøÿí, Ìÿúëèñè î ýöëäÿí îëìóøäó ýöëøÿí. Àëîâëàíàí áèð ãÿëá îëñà äà î øàì, Ãÿëáè éàíäûðàðäû àëîâó òàìàì. Àëûøûá ïàðëàðäû áÿçÿí àëîâëàð, Áÿçÿí äÿ ýþç éàøû îëàðäû îíëàð. Åøã îíóí öçöíÿ äÿéÿðäè íÿùàí, Îëñóí ãîé áó ýöëóí ðÿíýè çÿôÿðàí. Äåéÿðäè ãÿì éöêö îíà ýèçëèúÿí: “Äàë” òÿê ÿéìÿëèéÿì áó ÿëèôè ìÿí”! Äÿðä ÷ÿêìÿê èñòÿðäè ýþçöíÿ ôöñóí Êè, áèð ýöí îíëàðû éóõóñóç ãîéñóí. Î êþíëö ãîðõóäóá äåéÿðäè êÿäÿð: “Ãîé éûõûì áó åâè ãàëìàñûí ÿñÿð”. ßýÿð áèð èø åòìÿê èñòÿñÿ òÿãäèð, Ãàáàãäàí ÿñÿðèí ýþñòÿðÿð áèð-áèð. Ãûçäûðìà åäèíúÿ çàùèð øÿðàðÿò, Áÿäÿíäÿ ÿââÿëúÿ îëóð ùÿðàðÿò. Éàðïàüû òþêìÿäÿí ãàáàãúà õÿçàí, Ðÿíýèíè ÷åâèðèá åéëÿð çÿôÿðàí, Êèìÿ êè, áèð áÿëà éåòèðèð òÿãäèð, ßââÿëúÿ åéëÿéÿð ÿùâàëûí òÿüéèð. ×öí îíóí ãàðøûäà ÷îõäó êÿäÿðè, Ãÿì èëÿ áîéàíäû øàäëûã ýöíëÿðè. Î, åéøö-èøðÿòÿ ìåéë åéëÿíÿí òÿê, ßëèíäÿ ïàðëàðêÿí øÿðàáè-ýöëðÿíý, Ìóñèãè úîøàðäû î âàõò ùÿð éàíäàí, Ùÿð êþíëÿ, áèð øÿíëèê ýÿòèðÿí äàñòàí. Î íÿüìÿ êè, õàëãû åéëÿéÿðäè øàä, Îíó ãÿì è÷èíäÿ åéëÿðäè áÿðáàä. Ìÿúíóíäàí äåñÿëÿð äàñòàí è÷èíäÿ, 39

Êþíëö ÷ûðïûíàðäû àë-ãàí è÷èíäÿ. Íÿ çàìàí äèíëÿñÿ ãÿìëè ðÿâàéÿò, Áó ãÿìäÿí îëàðäû ãÿìýèí íÿùàéÿò. Åøèò÷ÿê åøã èëÿ àøèãëèã ñþçö, ×àéëàð àõûäàðäû äóðìàäàí ýþçö. Õàí îëäóüó çàìàí áó èøäÿí àýàù, Ôèêèðëÿð è÷èíäÿ ÷ÿêäè ñîéóã àù, Êè: íå÷èí îëìàäû î ùå÷ çàìàí øàä: Öðÿéè ãÿìëÿðäÿí, ãöññÿäÿí àçàä? Íÿäèð åéëÿäèéè áó àùö ôÿüàí, Íå÷èí àéðûëìàéûð ýþç éàøëàðûíäàí? Äåéèì ×èí ìöëêöíäÿ ãÿðèáÿëèêäÿí, ßúàèá èøëÿð âàð íÿ ãÿäÿð äåñÿí. Éàñÿìÿí ñèíÿëè ãûçëàðû ÷îõäóð, Ìàùèð óñòàëàðûí ÿâÿçè éîõäóð, Âÿôàñûç ýþé êèìè îéóíáàçëàð âàð, Ýþé òàñûíäàí ìþùðÿ îüóðëàð îíëàð. Íÿ âàõò äöçÿëòñÿëÿð áèð ÿôñóí ÿýÿð, Îí äÿôÿ àëäàíàð ùÿð àíäà ýþéëÿð, Ýöíäöç àé äîüóðóá, ýåúÿëÿð ýöíÿø, Îääàí ñó ñÿïÿðëÿð, ñóäàí äà àòÿø. Àëîâäàí ýþéÿðäèð îíëàð ñöïÿíäàí, Ùþðöì÷ÿê òîðóíäàí àñàðëàð çèíäàí. Áó êèìè ìèíëÿðúÿ ìÿêð, ÿôñóíëàð, Îíóí íÿ ùÿääè âàð, íÿ ùöäóäó âàð. Ùÿð ýöí êè, øÿíëèêäÿ îëàðàã çàùèð, Ìèí ÿôñóí åäÿðäè îíëàð òÿçàùöð, Øàùçàäÿ äàëàðàã õÿéàëÿ äÿðèí, Òÿùãèã åéëÿéÿðäè êåéôèééÿòëÿðèí. Òàïìàúà òàïûëñà, øÿíëèê îëàðäû, Èøäÿ íÿ ìþúöçÿ, íÿ ñèðð ãàëàðäû. Áèð ýöí ÷ÿòèí èøëÿð îëóíúà àñàí, Ãÿðèáÿëèêëÿðäÿí ãàëìàçäû íèøàí: Áóíëàð èëÿ äÿõè øàùè-úàùàíýèð, Åéëÿéÿ áèëìÿäè áó èøÿ òÿäáèð. Òÿùÿììöë åëÿäè éåíÿ äÿ íà÷àð, Äöøöíäö âåðìÿê÷èí àéðû áèð ãÿðàð 40

Êè, äþðä ãÿñð åéëÿñèí áóíóí÷öí áöíéàä, Ùÿð ôÿñë áèðèíäÿ éàøàñûí Ôÿðùàä. Äöçÿëòñèí øàäëûã÷ûí íÿ âàðñà áöòöí, Ôÿðùàä äÿðäëÿðèíè óíóòìàã ö÷öí. Ùÿð ãÿñðèí éàíûíäà ñàëäûðñûí áèð áàü, Î áàüûí ùÿð ýöëö îëñóí øÿá÷èðàã. Ùöíÿðâÿðëÿð îðäà åéëÿñèí ýÿðÿê, Ùÿð ãÿñðè ùÿð ôÿñëÿ ìöíàñèá áèð ðÿíý. Áàùàð ñàðàéûíà âåðÿðêÿí ÿñàñ, Ãûçûë ýöëëÿ ýÿðÿê åäèëñèí ãèéàñ, Ýöë öçëö áöò êèìè ýþçÿë ãóðóëñóí. Ýþçÿë éàíàüû òÿê ìèí ðÿíý âóðóëñóí. Éàé ñàðàéûíà äà áèíà ãîéàí ýöí, Îðäà áîëëóã îëñóí éàé êèìè áöòöí, Éàøûë îëäóüóíäàí áàüäà éàðïàãëàð, Ñàðàé éàøûë îëñóí äåäèëÿð îíëàð. Ïàéûç ñàðàéûíà áàøëàíàí çàìàí, Îíóí äà ðÿíýèíè åäèí çÿôÿðàí. Ùÿì äÿ êè, õÿçàíÿ îõøàìàã ö÷öí, Ãûçûë ñóéó èëÿ áÿçÿíñèí áöòöí. Îëñóí ãûø ñàðàéû ãûøûí ðÿìçèòÿê, Àü ÷èí èïÿéèëÿ áÿçÿíñèí ýÿðÿê. Áàõàíäà ãàð èëÿ áóç ÿêñ ñàëñûí Äöì àü êàôóð êèìè áèð ðÿíý àëñûí. Ýþéëÿðÿ áÿíçÿéÿí áó ñàðàéëàðäà, Èëèí äþðä ôÿñëè äÿ ýÿëìÿëè éàäà. Åëÿ ×èí ëþâùÿñè ÷ÿêèëñèí ýÿðÿê Êè, îëñóí ôÿçàñû úÿííÿò áàüû òÿê. Ñàðàéëàð òèêèëèá ãóðòàðàí çàìàí, Îðà ëàçûì îëñà, ùóðè âÿ ãûëìàí Õàòà èëÿ ×èíäÿ âàðñà íÿ ãÿäÿð Ùóðèéÿ, ãûëìàíà ÿâÿç ýþçÿëëÿð, Îíëàð áó úÿííÿòäÿ îëñóí õóðàìàí, Úÿííÿòäÿ ýÿçÿí òÿê ùóðèëÿ ãûëìàí. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, áó äÿáäÿáÿëÿð Áèçèì øàùçàäÿéÿ øÿíëèê ýÿòèðÿð. Óñòàä áó èøëÿðÿ ÿñàñ ãîéàíäà, 41

Ùàçûðëûã èøëÿðè ãóðòàðàí àíäà, Áöòöí ñÿíÿòêàðëàð ýþñòÿðÿð ùöíÿð, Äàø éîíàí äà îëñà, íÿããàø äà ÿýÿð, Áèðè éîíàð éöç úöð ãðàíèò ùÿð àí, Ùîâóç, éà äþøÿìÿ åòìÿê÷öí îíäàí. Áèðè ùÿðäÿì ÷ÿêÿð éöç ýþçÿë ëþâùÿ, Ñàðàéëàðû áèð-áèð áÿçÿñèí äåéÿ. Î âàõò êè, íÿùàéÿò, ùÿìèí êàðõàíà Ãóðòàðûá áèð ýöíäÿ éåòÿúÿê ñîíà, Î çàìàí ýþç áóðäà ýþðÿúÿê íÿëÿð? Ùÿð àääûì áàøûíäà ýþçÿë øÿêèëëÿð! Áèð øÿêèë îëàúàã ýþç ãàáàüûíäà, Òàì àéðû áèð øÿêèë ÷åâðèëÿí àíäà. Ëþâùÿëÿð õîø ýÿëñÿ ÿýÿð ýþçöíÿ, Éöç èø òàïàúàãäûð Ôÿðùàä þçöíÿ. Ñàðàé òèêèëÿðÿê òàïñà áèð ñÿíÿò, Ãóðòàðàí çàìàíäà ñöðÿðñÿ èøðÿò, Àëûøàð áóíëàðà íÿùàéÿò Ôÿðùàä, Øöáùÿñèç êè, îëàð ãÿìëÿðäÿí àçàä. Ùÿìèí áó èøëÿðÿ áàøëàéàðêÿí õàí, Ãÿëáèíäÿ áèð øàäëûã äóéäó î çàìàí, Ìöäðèê áèð âÿçèðè âàð èäè õàíûí, Þëêÿ òÿäáèðèëÿ àáàääû îíóí. ×èíèí îíäàí èäè çèíÿòè áöòöí, Ìöëê-àðà àäëàíäû î áóíóí ö÷öí. Îíäàí ìÿñëÿùÿòñèç èø ýþðìÿçäè õàí, Ðÿéèíúÿ ýåäÿðäè, îíóí ùÿð çàìàí. Àòàáÿé îëìóøäó âÿçèð Ôÿðùàäà, Àòà òÿê ñåâèðäè âÿçèðè î äà. Àøöôòÿ ùàëûíà éàíàðäû ýåð÷ÿê, Õÿçèíÿñè èòÿí õÿçèíÿäàð òÿê, Áó ôèêèðëÿð èëÿ âÿçèðè ïöíùàí, Áèð ýöí þç éàíûíà ÷àüûðòäûðäû õàí. Ñàðàéûí âÿñôèíäÿí, ùóðèäÿí äåäè, À÷ûá õÿéàëûíû áèð-áèð ñþéëÿäè. Âÿçèð úàâàá âåðäè òÿçèì åäÿðÿê: “Ñèçäÿí ýèçëèí áèð øåé ãàëìàìûø, ýÿðÿê 42

Èøÿ áàøëàíûëñûí áèð àí äóðìàäàí”. Èøëÿðè òàïøûðäû âÿçèðèíÿ õàí. Âÿçèð ôÿðìàíûíäàí øàäëàíäû õàíûí, Þíöíäÿ áàø ÿéèá î ùþêìðàíûí. Îðàäàí øàä-õöððÿì ãàéûòäû ýåðè. Òþêäö áóíäàí ñîíðà ÷îõ òÿäáèðëÿðè. Òÿìèç øÿðàá ýÿòèð, âåð ìÿíÿ, ñàãè! Èø áàøà ÷àòìûøäûð è÷ÿê øÿðàáè; Ýþéäÿ éåääè ãÿñðèí âÿôàñû éîõäóð, Äöíéàäà äþðä ôÿñëèí áÿãàñû éîõäóð!

ÑÀÐÀÉËÀÐÛÍ ÒÈÊÈËÌßÑÈ Ùÿìèí êàðõàíàíû ãóðóá éàðàäàí, Îíäàí âåðèð èäè áåëÿ áèð íèøàí: Ùÿìèí ñàðàéëàðû òèêäèðìÿê ö÷öí Øàù, Ìöëê-àðàíû òÿéèí åäÿí ýöí. Àòûíà ìèíìèøäè þçö äÿ äÿðùàë. Éàíäû äþâëÿò êèìè àëíûíäà èãáàë. Éàíûíäà ìèíëÿðëÿ àëèì ýåäèðäè, Îíó ìöùÿíäèñëÿð òÿãèá åäèðäè. Øÿðàá íÿøÿñèëÿ ×èíè ýÿçèá õàí Ñå÷äè ÿí íÿùàéÿò, äþðä ýþçÿë ìÿêàí. Ùÿð áèðè ÷ÿííÿòèí áèð ýóøÿñèòÿê Àáö ùÿâàñûíäàí à÷ûëûð öðÿê. Ùÿð áèðè áèð ôÿñëÿ ýÿëäè ìöâàôèã. Èñòèðàùÿò ö÷öí Ôÿðùàäà ëàéèã. Äèâàð òèêÿíëÿðè òàïäûðäû ÿââÿë, Âåðäè ùÿð áèðèíÿ Äþðä ÿäÿä úÿäâÿë. ×ÿêèëäè áèð àüàú óçóíóíäà õÿòò, Áþëäöëÿð ñîíðà äà îíó õÿòáÿõÿòò. Ýþðäöëÿð ýþçÿëäèð áàüûí ñàùìàíû, Éåòèøäè äþðä ñàðàé òèêìÿê çàìàíû. Àðòûã ÿìð åòìÿéèí çàìàíû éåòäè, Ìöëê-àðà èøëÿðÿ ðÿùáÿðëèê åòäè. Âàðäû ×èí ìöëêöíäÿ ùÿì èêè óñòàä, 43

Îíëàðäà áèð èäè ùöíÿð, èñòåäàä, Áàíèëÿ Ìàíèäè îíëàðûí àäû. Ýþðöá òàíûéàíëàð èêè óñòàäû. Ôÿðã åäÿ áèëìÿçäè áèð-áèðèíäÿí Áàíè çÿíí åäÿðäè Ìàíèíè ýþðÿí. Ìåìàðëûã èøèíè Áàíè åòìèø ôàø, Ìàíè ×èí ìöëêöíäÿ ÿí ýþçÿë íÿããàø. Áàíèäÿ ìÿùàðÿò î ãÿäÿð ÷îõäóð, Òÿñâèð åéëÿìÿéÿ îíó ñþç éîõäó. Î åëÿ òåç ÷ÿêäè íÿãøÿíè ýþðúÿê, Áèð äèâàð íÿãøÿñè ÷ÿêÿí óñòàòÿê. Óúà ãöááÿëÿðè ÷àòäûðìàã ñîíà, Ñó è÷èìè êèìè àñàíäû îíà. Áèð åâèí áèíàñûí î ãîéñàéäû ùÿì, Ôÿëÿê ñàðàéûòÿê îëàðäû ìþùêÿì. Ãðàíèòäÿí ìþùêÿì áèíà ãóðàðäû. Êèðÿúè äÿìèðäÿí ñÿðò éîüóðàðäû. Åëÿ íÿãø åäÿðäè, Ìàíè, äîüðóäàí, ×ÿðõèí íÿãøáÿíäè ÿñêèêäè îíäàí. Ðÿãÿì äàèðÿâè, èñòÿð îëñóí äöç, ×ÿêÿðäè úÿäâÿëäÿí, ïÿðýàðäàí òÿìèç. Úàíñûç ëþâùÿëÿðè áÿçÿéÿí çàìàí Îíëàðà âåðÿðäè åëÿ áèë êè, úàí. Îíóí ÷ÿêäèéèíèí ÿêñèíè áåëÿ ×ÿêÿ áèëìÿìèøäè éöç íÿããàø ùÿëÿ. Î éàòìûøà òÿëèì âåðÿðñÿ ÿýÿð, Àéûëûá ìàùèð áèð óñòàéà äþíÿð. Âàð èäè éåíÿ äÿ úÿëä áèð ñÿíÿòêàð, Ñÿíÿòè ùÿì èíúÿ, ùÿì äÿ àùÿíýäàð. Î èäè ñÿðò äàøëà éàðûøà ýèðÿí, Ëÿãÿáè Ãàðèíäè — ãðàíèò êÿñÿí. Òèøÿñèíèí óúó äÿéñÿ áèð êÿððÿ, Ìèí äåøèê à÷àðäû ãðàíèòëÿðÿ. Îëäó ãÿëÿìèíÿ ñÿíÿòêàðëûã ôÿí, Áöòöí þìðö áîéó îëäó äàø êÿñÿí. ×îõ óñòàëàð âàðäû àãèë, éåýàíÿ, Áåëÿñèí ýþðìÿäè, ùÿëÿ çàìàíÿ.

44

×àüûðòäû ùàìûíû î ìöäðèê âÿçèð. Ùàëû, âÿçèééÿòè øÿðù åòäè áèð-áèð Êè: “Õàãàíûí áèð ÷îõ ÿìðëÿðè âàð, Øàùçàäÿ ö÷öíäöð, áÿëëèäèð îíëàð. Äþðä áàü ñàëûíìàëû úÿííÿò áàüû òÿê. Áÿçÿéè ýöëøÿíäÿí äþðä ñàðàé ýÿðÿê. Øàùçàäÿ ùÿð ôÿñèë áèðèíäÿ îëñóí, Ùÿð ýöí êþíöë ãóøó áèð áàüà ãîíñóí”. Ñîíðà äà ðÿíýëÿðè î, øÿðù åéëÿäè, Áó íþâ, áó íþâ îëñóí áöíþâðÿ, äåäè. Ñþçöíö ãóðòàðûá ôèêèðëÿøìÿäÿí, Ãóì êèìè ïóë ñÿïäè îðòàéà áèðäÿí. Èøÿ ñàëìàã ö÷öí áèëèéèí, ÿââÿë Þïöá ýþç öñòöíÿ îíëàð ãîéäó ÿë. Åëÿäè Ìöëê-àðà îíëàðû õîøáÿõò, Èøÿ áàøëàìàã÷ûí òÿéèí îëäó âàõò. ßââÿëúÿ ýèðèøäè èøÿ äþðä ñÿðêàð, Èø ö÷öí ýÿðÿêëè íÿ âàð éûüäûëàð. ùÿð èøè òàïøûðäû éöç èø áèëÿíÿ, Âåðäè ùÿð áèðèíÿ ìèí èø÷è éåíÿ. ×èíèí ùÿð éåðèíè àáàä-õàðàáà. Òóòäó äàø, êÿðïèúëÿ éöêëö àðàáà. Äîëäó ýóðóëòóéëà äàüëàð, äÿðÿëÿð, Ùÿòòà ñÿñ ÷àòûðäû ýþéëÿðÿ ãÿäÿð. Óñòàëàð äàüëàðà ÷ûõäû äóðìàäàí, Èøëÿäè ìèíëÿðëÿ ãðàíèò éîíàí. Áó àðàáà äåéèë, åëÿ áèë ýþéäöð, Ãðàíèò éöêöíöí àëòûíäà ýåäèð. Ñÿùÿðäÿí àõøàìà ÷ÿêèëèð áèðáàø Îðà, èø éåðèíÿ àü, ãûðìûçû äàø. Úîøóð äÿíèç êèìè ùÿð êàíàë ÷ÿêÿí, Ðöáàè îõóðäó óñòàëàð áÿðêäÿí. Îíëàðûí ýöúöíäÿí áó èäè íèøàí, Ýÿìèëÿð ùÿð éàíà îëóðäó ðÿâàí. Îðäà ñÿíäÿë èëÿ óä åëÿ ÷îõäó. Òöúúàð äöêàíûíäà áó ãÿäÿð éîõäó. Ñÿíäÿë àüàúûíäàí, ùÿð àíäà ìèøàð 45

Ãûøäà êàôóð êèìè òþêäö ãàáûãëàð. Ýÿð áÿííàíûí áàøû ýþéÿ óúàëäû, Ïàë÷ûã âåðÿí èñÿ éåðëÿðäÿ ãàëäû. Éåð áó çÿðáÿëÿðäÿí åëÿäè ôÿüàí, Ãàëõäû ùÿð ïàð÷àñû àñèìàíàúàí. Óúà òàü öñòöíäÿ äàéàíûá áÿííà, Éåðäÿí êÿðïè÷ àëìàã åòñÿ òÿìÿííà, ×ûõûá àé öçëöëÿð ìåéäàíà áöòöí, Çöùÿë óëäóçóíà ýÿëÿðäè öñòöí. Ýÿëèð óñòàëàðäàí ùÿð àí áèð ôÿðìàí, Åë áó ôÿðìàí èëÿ èøëÿð äóðìàäàí. Äöøöá áÿíè-àäÿì òàìàì ùÿéúàíà, Ùÿéúàí ñàëìûøäûëàð áöòöí ÷àùàíà. Åëÿ ÷àëûøûðäû î äþðä ùÿâÿñêàð, Îíà ùåéðàí ãàëäû áó éåääè ïÿðýàð, Óñòàëàð áàõäûãúà ùÿð áèðèñè íÿð Áèð àí äèíúÿëìÿäÿí èøëÿéÿðäèëÿð. Åëÿ êè, áó òÿùÿð áàøëàíäû èøëÿð, Ýÿëèá øàùçàäÿéÿ íÿãë åéëÿäèëÿð: Êè, ýþéëÿ áÿðàáÿð äþðä ñàðàé äóðóð, Åäèá éåð öçöíäÿ äþðä úÿííÿò çöùóð. Áåëÿ òàü ýþðìÿìèø ùå÷ çàìàí àôàã, Òÿêäèð éåð öçöíäÿ îðäàêû ùÿð òàã. Öôöãäÿí óúàäûð îðäà ãöëëÿëÿð, Äöíéàäà îíëàðà ÿâÿç íÿ ýÿçÿð! ×öí òÿðèô åòäèëÿð ùÿääÿí çèéàäà, Ýþðìÿê÷öí ùÿâÿñÿ äöøäö øàùçàäÿ Àòûíû ÷ÿêäèðèá, òåçúÿ ýåéèíäè, Àé, ñàíêè, ýþéëÿðèí àòûíà ìèíäè. Éàíûíäà àé öçëö éöç àòëû äà âàð, Ñàíêè àé ÿòðàôûí òóòìóø óëäóçëàð. Øàùçàäÿ ýþðäö êè, ÷àòûíúà îðà, Ãèéàìÿò ãîïìóøäóð ëàï àøèêàðà, Òÿÿúúöá åéëÿäè, úîøóð áèð äèéàð, Éåìÿäÿí, éàòìàäàí èøëÿéèð îíëàð. Äþðä ñàðàé ÷ÿêèáäèð îðäà ýþéÿ áàø, Ýþé îíà òÿðèôëÿð éàüäûðûð øàáàø.

46

Îðäà ýþéëÿð êèìè óúàäûð òàüëàð, Îíëàðûí Çöùÿë òÿê áèð ýþðêÿìè âàð. Ùÿð áèíà óúà áèð òàü îëñóí äåéÿ, Äþâðàíûí ùþêìèëÿ óúàëìûø ýþéÿ. Èøÿ åëÿ äàëìûø îðäà ùÿð óñòàä, Áàøãà ùÿð úöð èøäÿí îëìóøäóð àçàä. Øàùçàäÿ ýþðöíúÿ áåëÿ áèð ÿùâàë, Áàðìàüûí äèøëÿéèá, ñàíêè îëäó ëàë. Î ùàíñû áèð èøÿ äèããÿò åéëÿäè, Îíà ùåéðàí ãàëûá òÿùñèíëÿð äåäè. ×îõ óñòàëàð ýþðäö, ýåòäèñÿ ùàðà, Ðàñò ýÿëäè éöçëÿðúÿ äàø éîíàíëàðà. Ãðàíèò äàüëàðäà âóðàðàã äþâðÿ, Áþëöðëÿð äàüëàðû îíëàð ìèí éåðÿ. Òèøÿëÿð àëòûíäà áþëöíöð ùÿð äàü, Ñàíêè áû÷àã àëòäà ÿðèìÿêäÿ éàü. Áèðèñè ìóì êèìè éîüóðóð äàøû, Îíäàí íîâúà ö÷öí åäèð øèð áàøû. Áèðèñè ìÿðìÿðè éîíóá âóðùàâóð Îíäàí ñöòóíëàð÷öí áöíþâðÿ ãóðóð. Îðäà ñÿíÿòèëÿ ìàùèð ñÿíÿòêàð Ìåìàðëûã ùöíÿðèí åòäè àøèêàð. Äÿìèð ãÿëÿìèíè ÷ÿêèá ùÿð éàíà, Äàø öñòÿ òîðïàã òÿê ãîéäó íèøàíà. ×ÿêäè ãÿëÿìèëÿ éöç íàõûø äÿðùàë. Áåëÿ áèð óñòàäàí Ìàíè îëäó ëàë. Áÿçÿí ýöú ýþñòÿðäè áÿçÿí äÿ ùöíÿð, Ñÿñ ñàëäû äöíéàéà àíúàã áó òÿùÿð. Ìàùèð ñÿíÿòêàðû ýþðäöéö î àí, Øàùçàäÿ ñåéð åòäè áèð õåéëè çàìàí. Ñîíðà äà àòûíäàí éåðÿ äöøÿí âàõò Ãðàíèò öñòöíäÿ ãóðóëäó áèð òàõò, Øàùçàäÿ îòóðäó áóðäà áÿõòèéàð, Äåäè: — “Åé ñÿíÿòäÿ áþéöê ñÿíÿòêàð? Áèð àç ñÿíÿòèíäÿí ýÿë áèçÿ äàíûø, Èøèí ÿñëè èëÿ áèçè åò òàíûø! Ùÿì äÿ, ñþéëÿ ýþðÿê, íÿäèð áó ïåøÿ, 47

Éîíóð ãðàíèòè ìóì êèìè òèøÿ? Íÿäÿí ýþðìÿìèøèê áó øåéëÿðè áèç? Àüûë áåëÿ áóíäàí ãàëìûøäûð àúèç. Àüàú áèð àçàúûã ñÿðò îëñà ÿýÿð, Áû÷àã îíà äÿéñÿ, äÿðùàë êöòëÿøÿð: Íÿéëÿ èòèëÿäèí òèøÿíè äå áèð? Îíó ìÿðìÿðëÿð äÿ êöòëÿøäèðìÿéèð? Ñÿðò äàøëàð öñòöíäÿ áó ÿéèëìÿéÿí Ãÿëÿìèíè, íÿäÿí ãàéûðìûñàí ñÿí?” Éåðëÿðè þïÿðÿê ãàáèë ñÿíÿòêàð Áàøëàäû, äèëèíäÿ õåéèð-äóàëàð; “Ìöøêöëöí Ãàô êèìè îëñà ñûëäûðûì — Ãîé ÷àõñûí öñòöíäÿ îíóí èëäûðûì. Îëñóí ãÿì äàøûíäàí àñóäÿ áàøûí. Éàðñûí äÿðä áàøûíû àòäûüûí äàøûí. Äöøìÿíèí íÿñèáè ãîé õàðÿ îëñóí. Ìÿøÿããÿò äàüûíäà àâàðÿ îëñóí. Þíúÿ ñîðäóí àä âÿ øþùðÿòèìè ñÿí, Ñîíðà ñÿíÿòèìèí êåéôèééÿòèíäÿí. Àäûì Ãàðèí ìÿíèì, èøèì àøèêàð. Ãðàíèò éîíìàã òÿê áèð ñÿíÿòèì âàð. Ñîðóðñàí, íÿ ö÷öí áó ìþùêÿì òèøÿ Ñûíìàäàí ãðàíèò éîíóð ùÿìèøÿ? Áóíóí ÷îõ ôÿíäëÿðè, ÷îõ ñèðëÿðè âàð, Ëàêèí åéëÿìèðÿì åëè õÿáÿðäàð. Îíëàðà ÷ÿêÿðñÿ òèøÿíè óñòàä, Éöç èë ãðàíèò éîõ, î éîíàð ïîëàä. Óñòà ðàùàò îëàð ñûíìàç î òèøÿ, Ñûíàð î çàìàí êè, éàðàìàç èøÿ. ×èí õàëãû éàðàäûá åëÿ áèð ñÿíÿò, Ñÿíÿòäÿ åäèëìÿç îíà ðÿãàáÿò. Îíëàð äà áèëìÿéèð ìÿí áèëÿíëÿðè, Áó èøÿ ùå÷ êÿñèí ÷àòìàç ùöíÿðè”. Áó èíúÿ ôèêðèíè ùÿêèì äåéÿðêÿí, Ùÿâÿñÿ äöøÿðÿê øàùçàäÿ áèðäÿí, Äåäè êè: “Êþíëöìÿ éàòäû áó ïåøÿ, Äàéàíìà, ãàðøûìäà ìÿøüóë îë èøÿ, 48

Ãðàíèòè ýàù éîí, ýàù íàõûøëà ñÿí, Ìÿí äÿ áó èøëÿðè êå÷èðèì ýþçäÿí”. Ñàíêè ýþéÿ äÿéäè óñòàíûí áàøû, Òåç ùàçûð åéëÿäè àëÿòè, äàøû, Ýþðäö, Ôÿðùàä îëóá èøëÿðèíÿ áÿíä, Ãðàíèò öñòöíÿ íÿãø åòäè ïåéâÿíä, Î, ñÿðò ãðàíèòÿ âóð÷àã òèøÿñèí, Øàùçàäÿ ùåéðÿòëÿ åäÿðäè òÿùñèí. Î ãÿäÿð äàéàíäû øàùçàäÿ î ýöí, Äàüëàðûí äàëûíäà áàòûá ýåòäè ýöí. Øàùçàäÿ àéðûëûá ìÿðìÿðäÿí íà÷àð, Î ìÿðìÿð äûðíàüà ìèíÿðÿê òÿêðàð, Êå÷äè ÷þëö, äöçö î øÿùÿð äåéÿ, Ñàíêè ýöí äàüëàðäà éöêñÿëäè ýþéÿ. Áèð úàìè-ðÿíýèí âåð ýÿë, ñàãè, ìÿíÿ? Ãÿì äàøû êþíëöìö áÿðê ÿçèð éåíÿ. Áó ñåë, ãÿì òîçóíó ñèëñèí îðàäàí, Òîç äåìÿ, ãðàíèò ñèëèíñèí, àìàí.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÃÀÐÈÍÄßÍ ÄÀØ ÉÎÍÌÀà ÞÉÐßÍÌßÑÈ Áó ãðàíèò öçðÿ èøëÿäÿí ãÿëÿì, Öçöíÿ íÿãø åòìèø áåëÿ áèð ðÿãÿì Êè, åâÿ ÷àòûíúà øàùçàäÿ àõøàì, Êþíëö áèð ëÿùçÿäÿ îëìàäû àðàì. Ôèêðè àéðûëìûðäû î òàìàøàäàí, Ìàðàüà, ùÿéÿúàíà äöøöðäö ùÿð àí. Ùÿð øåéè ùÿëë åäÿð àüûë äöíéàäà, Ùÿâÿñ ãàðøûñûíäà àúèçäèð î äà. Ýåúÿ çöëìÿò ÷àüû ÷åâðèëÿí çàìàí. Çÿëçÿëÿ áàø âåðèð ñàíêè äàüëàðäàí. Ýöíÿø ëÿëè ãóðäó ÷öí äàüëàðà òàõò, Ìÿðìÿð ðÿíýëè åòäè ñöáù ýþéö î âàõò. Åëÿ êè, óúàëûá ýöí ýþéäÿ éàíäû, Òàìàøà åòìÿê÷öí Úÿìøèä àòëàíäû.

49

Ýÿëèá ùÿìèí éåðÿ éåòèøÿí çàìàí, Óñòàëàð è÷èíÿ äöøäö ùÿéÿúàí. Ùÿð èøÿ ñàëàðàã àíè áèð íÿçÿð, Áèð àí äàéàíìàäàí åäÿðäè ýöçÿð, Î ùàíñû ñÿíÿòÿ íÿçÿð ñàëûðäû, Îíóí ñèðëÿðèíäÿí ùàëè îëóðäó. Áóíäàí ðóùëàíàðàã ùÿð ÿùëè-ùöíÿð, Èøÿ äàùà àðòûã ñÿé åéëÿäèëÿð, Ùÿðÿíè áèð ñþçëÿ ÷öí õîøùàë åòäè, Øàùçàäÿ Ãàðèíèí éàíûíà ýåòäè. Ùÿìèí ãðàíèòäÿ î òóòäó éåðèí, Éîíìàüà áàøëàäû òåç îíó Ãàðèí. Ìàùèð áèð äÿìèð÷è ÷àüûðòäû èøÿ, Ïîëàääàí ãàéûðñûí ìþùêÿì áèð òèøÿ, Î äÿìèð ïÿíúÿëè, î äÿìèð ïåøÿ, Áóéðóüó åøèäèá áàøëàäû èøÿ. Îääàí äÿìèð îëäó ëÿëè–Áÿäÿõøàí Ñàíêè øÿôÿã è÷ðÿ ýöíÿøäÿí éàíàí. Óñòà àëÿòëÿðè ãàéûðàí çàìàí, Ãàðèí ñó âåðÿðäè îíëàðà î àí. Ñîíðà ãðàíèòè î éîíàð èêÿí, Ãûüûëúûì ãàëõàðäû ãðàíèòëÿðäÿí. Î, ùàíñû áèð èøÿ áàõñàéäû íÿùàí, Íÿùàíû àøèêàð åäÿðäè î àí, Åëÿ ìÿíèìñÿäè èøè äÿðèíäÿí, Îíà ðþâíÿã âåðäè éöç ìèí éåðèíäÿí. Ùÿì äÿ êè, ùÿâÿñÿ åëÿ òóòóëäó, Éöç Ãàðèí þíöíäÿ áèð øàýèðä îëäó. Áÿçÿí åëäÿí åäèá ýèçëèí ÿíäèøÿ, Àëàðäû ÿëèíÿ õÿëâÿòúÿ òèøÿ, Áèð àíäà èøëÿðäè ýèçëèí î ãÿäÿð, Áèð èëäÿ ýþðÿðäè îíó þçýÿëÿð. Øàùçàäÿ áóíóíëà ùÿð ýöí ìÿøã åòäè, Ùÿìèí áó ïåøÿäÿ êÿìàëÿ éåòäè. ×öí ýÿëèá êå÷èíúÿ äþðä èë áàø-áàøà Úÿííÿò òÿê äþðä ñàðàé éöêñÿëäè ãîøà.

50

Ãÿñðèí õàðè÷èíè Ãàðèí èøëÿäè, È÷ÿðñèí òàìàì Ìàíè íÿãøëÿäè. Ùÿì äÿ î ðÿíýëÿ êè, äàíûøäûã áàéàã, Âóðäó ñàðàéëàðà íÿãøè éöç ñàéàã, Ýÿð ðÿññàìûí ÷ÿêìÿê ùöíÿðè âàðäûð, Øàùçàäÿ ùÿì ðÿññàì, ùÿì ñàùèáêàðäûð. Ùàíñû áèð ñóðÿòè ÷ÿêñÿéäè Ìàíè, Öçöíö ÷ÿêÿðäè øàùçàäÿ àíè, Àç çàìàí è÷èíäÿ ýþðöíäö áóíëàð, Þéðÿíäè ùÿð èøè Ôÿðùàä íåúÿ âàð. Ñàðàéëàð ýþéëÿðÿ ãàëäûðûíúà áàø, Î ùÿì äàøéîíàíäû, ùÿì äÿ êè, íÿããàø. Ùÿëÿ áóíëàð íÿäèð, ùÿð ìàùèð óñòàä Ñÿíÿòèëÿ ãîéäó áóðäà áþéöê àä. Ùàíñû áèð ïåøÿéÿ ìåéë åòäè Ôÿðùàä, Îëäó î ïåøÿäÿ ìàùèð áèð óñòàä. Ìöõòÿñÿð, äþðä ñàðàé áåëÿ ãóðòàðäû, È÷èíäÿ úÿííÿò òÿê áàüëàðû âàðäû. Áàùàð ñàðàéûíûí èøè áèòÿí ýöí Àë èäè äàõèëè, õàðèúè áöòöí. Ùÿì äÿ àë ðÿíýäÿéäè, áöòöí ëþâùÿëÿð, Ñàíêè ýöëøÿí è÷ðÿ ÿéëÿíèðäèëÿð. Àë, çÿðèô õàëûëàð äþøÿìèø éåðÿ, Éàòàãëàð òóòóëìóø àë èïÿêëÿðÿ. Àë èäè ïÿí÷ÿðÿ, áóõàðû íÿ âàð, Íÿèíêè ãàïûëàð ùÿì àñòàíàëàð. Áàõäûãúà àëûðäû ùîâóçëàðû ÷àí, Êè÷èê äàøëàðû äà ëÿëö éàãóòäàí. Àõûð ýöëðÿíý øÿðàá, àðõëàðäàí äàøûð. Îðäà ùîâóçëàðûí àüçûíäàí àøûð. Ýöëäÿí ùÿð òÿðÿôäÿ ýöëøÿí à÷ûëìûø, Ùÿð éàíà áàõûðñàí ýöëëÿð ñà÷ûëìûø. Ýÿçèá ýöëöçëöëÿð äîëàøûð ãîøà, Àë èïÿê ýåéèíìèø àéàãäàí áàøà. Ñîíðà éàé áàüûíà áàõäûüûí çàìàí, Áèð ñàðàé ýþðóðñÿí ðÿíýè ìèíàäàí.

51

Îíà ýþé ðÿíýèíäÿ âóðóëìóø çèíÿò, Ýþé îíäàí ñîëüóíäóð åëÿñÿí äèããÿò. Ùÿð éàíà áàõûðñàí ñÿáçÿñè íþâáÿð, Áöòöí ÷ÿìÿíëèêëÿð ñÿðâ, ñÿíóáÿð, Òóòóãóøó äåìÿ, ñþéëÿ áèð ìÿëÿê, Éàøûë ýåéèíìèøëÿð ñàíêè ìÿëÿê òÿê, Ñÿáçÿ ðÿíýè ýåéìèø ýþçÿëëÿð òàìàì Ýÿçèðäè ÿëëÿðäÿ ìèíà ðÿíýëè úàì. Îðäà çÿáÿðúÿääÿí âàðäû ùîâóçëàð, Çöìðöä äàøëàðû äà ïàð-ïàð ïàðûëäàð. Ýþé êèìè ìàâèéäè ñàðàéûí äàøû, Ñàíêè ãöááÿëÿðè éàøûë áèð êàøû. ×öí éàøûë ðÿíýäÿéäè îíóí ùÿð éåðè, Éàøûë ÷èíèäÿí äÿ äþøÿìÿëÿðè Ùÿð éàíà äþøÿíÿí êþðïÿ îòëàð äà, Áèð øÿíëèê ýÿòèðÿí Õûçðäû îðäà. Äàùà áèð ñàðàé âàð ðÿíýè ëàï õÿçàí, Äèâàðëàðûí ðÿíýè ñàíêè çÿôÿðàí, Ãûçûëëàíìûø èäè ãöááÿëÿðè ÷öí, Ôÿðøè äÿ ãûçûëà òóòóëäó áöòöí. Åéëÿäè ñÿíÿòêàð ýþñòÿðèá ùöíÿð, Ñàðàéûí è÷èíè, õàðèúèíè çÿð. Îðäà ùÿð ñóðÿòèí ñàíêè ÷àíû âàð. Ýöí êèìè ïàðëàãäûð õàðèú äèâàðëàð. Îðäà ùîâóçëàðûí éàíëàðû, äèáè Úÿííÿòäÿ îëàí òÿê ãûçûëäàí èäè. Ñàðû ìåé ùîâóçäà îëàðêÿí ðÿâàí, Ñàíêè ýöí äîüàðäû áó ùîâóçëàðäàí. Ìåé äàøûá àøàðêÿí áóðäàí, åëÿ áèë Õÿçàíäûð, áóäàãäàí éàðïàã òþêöð ýöë. Îðäà ýöíÿø êèìè ýþçÿë ñÿíÿìëÿð, Êÿùðÿáà ðÿíýèíäÿ ýåéìèø ýåéèìëÿð. Ýþðÿíëÿð ùÿéúàíà äöøöð îíëàðû, Àøèã öçö êèìè ñàðû äîíëàðû. Äþðäöíúö ñàðàéûí ðÿíýè íóð êèìè, Àü ðÿíý âóðóëìóøäó áèð êàôóð êèìè. Ùÿì è÷äÿí, ùÿì òèøäÿí ìÿðìÿð èäè áó.

52

Íÿ ìÿðìÿð, ùÿð éàíû éàøÿì êàôóðó. Åëÿ áèë ýöìöøäö ùîâóçäà ñóëàð, Ñóëàðäà áèð úèâÿ ïàðëàãëûüû âàð. Àü êèðÿúäÿí èäè ýöìöø ðÿâàüû, Ñàíêè ãàø àëòûíäà ýþçëÿðèí àüû. Àü èïÿêäÿí èäè ùàøèéÿëÿðè, Àü ÷èíèëÿð èëÿ äþøÿíìèø éåðè. Ùÿð åâäÿ íóð ñàëäû áèð ýöìöø áÿäÿí, ßéíèíäÿ ïàëòàðû áÿðýè-éàñÿìÿí. Ùîâóçäàí ñÿäÿô òÿê àõûðäû ñóëàð, Ùÿð ãÿòðÿ åëÿ áèë èíúèäèð, ïàðëàð. Áåëÿéäè äþðä ÿäÿä ×èí áöòõàíÿñè, È÷èíäÿ äþðä ñàðàé, úÿííÿò ùÿðÿñè. Ùÿð ñàðàé, ñàíêè ýþé åéâàíû èäè, Ùÿð áèð äàèðÿñè ýöíÿø ãÿäÿðäè. Îðäà ùÿð áàü ñàíêè áàüè-Èðÿìäè, Íÿ Èðÿì! Áÿëêÿ äÿ, áåéòöëùÿðÿìäè. ×öí Ìöëê-àðàíûí ñÿéèëÿ áöòöí, Èø áàøà éåòèøèá ãóðòàðäû î ýöí, Ýÿëèá õàí þíöíäÿ åéëÿäè òÿãðèð, Äþðä ÷ÿòèí ñàðàéûí èøèíäÿí áèð-áèð, Ìöëê-àðà ñþçöíö ãóðòàðàí çàìàí, Òàìàøà åòìÿéÿ éîëà äöøäö õàí. Ñîë éàíûíäà ìöäðèê âÿçèðè ýåäèð, Êè, ÿãëè þëêÿíè íóðà ãÿðã åäèð. Ñàü éàíûíäà ýåäèð øàùçàäÿ Ôÿðùàä, Àòà èëÿ îüóë ùÿð èêèñè øàä. Òåç áèðèíúè áàüà åòäèëÿð ñÿôÿð, Øàù èëÿ øàùçàäÿ, âÿçèð áÿðàáÿð. Òàìàøà åòìÿê÷öí äöøäöëÿð àòäàí Áàõäûãúà äîéìóðäó ýþç áó áöñàòäàí. Áàüëàðäà ìþúöçëÿð âàðäû íÿ ãÿäÿð! Ñàðàéäà ìèí úöðÿ øåéëÿð ýþðäöëÿð. Úÿííÿòäÿí ýþçÿëäèð èêèíúè ñàðàé, Ö÷öíúö ñàðàéà òàïûëìàçäû òàé. Äþðäöí÷öäÿ ñÿíÿò î ãÿäÿð ÷îõäó, Ñàðàéëàð è÷èíäÿ áóíà òàé éîõäó.

53

Áó îíäàí öñòöíäö, î áóíäàí öñòöí, Äþðäö áèð-áèðèíäÿí öñòöíäö áöòöí. Îíóí ùÿð áèðèíÿ áàõäûãúà èíñàí Ùåéðàí ãàëûð èäè áó òàìàøàäàí. Êèì ýþçÿëäèð äåñÿ áèðèí ýþðÿí òÿê, Áóíó óíóäàðäû î áèðèí ýþðúÿê. Àëìàüà íÿ ãÿäÿð òàìàùëàðû âàð, Î ãÿäÿð ìöêàôàò àëäû óñòàëàð. Ìöëê-àðàíûí àðòäû ìèí ãàò ìÿãàìû, Éöç ìèí ãàò ÷îõàëäû ùÿì åùòèðàìû. Îíà áÿõø åäèëäè ñîíðà ùÿð íÿ âàð: Îðäàêè ùóðèëÿð, áàüëàð, ñàðàéëàð. Áèð èë åëÿ øÿíëèê äöçÿëòäè êè, õàí Äèë îíó äåìÿêäÿí àúèçäèð èíàí. Ìöëê-àðàéà òåç îë, — äåäè ùþêìäàð, — Ùÿð áèð ýåúèêìÿäÿ ìöòëÿã çÿðÿð âàð. Ùÿð ñàðàéäà äöçÿëò áèð ôÿñèë ÷àüûí, Ö÷ àéëûã åéø èëÿ èøðÿò éàðàüûí. Ùàíñû ôÿñèë îëàðñà, êå÷ÿí áó ö÷ àé, Îíà óéüóí îëñóí ýÿðÿê î ñàðàé. Áóíó åøèäÿðêÿí î ìöäðèê âÿçèð, ßìðëÿð âåðìÿéÿ áàøëàäû áèð-áèð. Õÿçíÿ ãàïûëàðûí à÷ûá áó çàìàí, Âåðäè êåô ÷ÿêìÿéÿ áåëÿ áèð ôÿðìàí: Ùÿð ôÿñèë áèð ñàðàé äöçÿëòñèí áöñàò, Ãîé ùÿð ýöí êÿñèëñèí ìèí ãîéóí, éöç àò. Áóíëàðà ëàéèã äÿ øÿðàáëà éåìÿê, Ùÿì ÿëàäàí ÿëà, ÷îõäàí ÷îõ ýÿðÿê. Èïÿéÿ òóòóëìóø îðäà ùÿð íÿ âàð, Éåðÿ äþøÿíìèøäè çÿðèô õàëûëàð. Ìåéâÿíèí éîõ èäè îðäà ãÿäÿðè, Áèð äÿ íÿùàéÿòñèç ×èí éåìÿêëÿðè. Ñàãè, ×èí ìåéèëÿ åëÿ áèçè ìÿñò Êè, áèð ×èí ýþçÿëè åäèá úàíà ãÿñä. ×öí ýåòäè øÿíëèéÿ õàãàíû ×èíèí, Ãîé áèç äÿ êåô åäèá, è÷ÿê ùÿì÷èíèí.

54

ÑÀÐÀÉËÀÐÄÀ ØßÍËÈÊ Ùÿìÿëäÿí ýöë öçëö ýöíÿø êå÷ÿí òÿê, Ìèíëÿðëÿ ýöë à÷äû ýöíÿøè ýþðúÿê. Äÿùðèí ýÿëèíèíè áÿçÿéèá òÿêðàð, Ìÿøøàòÿ, ñÿíÿòèí åäÿð àøèêàð, Ãàìÿòèí ýöíäöçäÿí, çöëôöí ýåúÿäÿí Äöçÿëäèá, áèð åòìèø îíëàðû ùÿìÿí. Éàüûø íÿì åéëÿñÿ ÿýÿð òîðïàüû, ×àü îëàð ãÿòðÿäÿí ýöëöí äàìàüû. Áóëóä éàüäûðàíäà ýþçäÿí éàøûíû, Íÿðýèç éåðÿ òèêÿð äÿðùàë áàøûíû. Íÿðýèçè éóõóäà áåëÿ ýþðöíúÿ Ñîíñóç ýöëöøëÿðäÿí ãûçàðàð ãþí÷ÿ. Ãþí÷ÿ øèðèí-øèðèí ýöëöìñÿéÿðêÿí, Ýöë îëóá à÷ûëûð áó ýöëöøëÿðäÿí. Áóëóä ãþí÷ÿ öñòÿ òþêöíúÿ øÿáíÿì. Î ýöëöøäÿí áàüðû äàø îëóð î äÿì. Ãþí÷ÿ ýöëÿí çàìàí åøèòìÿäèéèí Íÿðýèç éóõóëóéêÿí åøèòìèø éÿãèí. Íÿðýèç ýöë à÷äûãúà ðÿíýè çÿôÿðàí, Ãþí÷ÿ îíà áàõûá øàäëàíûð ùÿð àí. ßýÿð è÷ìÿéèðñÿ ãþí÷ÿ îíó áÿñ, Íå÷èí àüçûí åäÿð çÿôÿðàí ÿáÿñ? Äåéÿñÿí î ùå÷ äÿ äåéèë çÿôÿðàí, Ãþí÷ÿ åäÿð îíóí àüçûíäà íÿùàí. Î ìåéë ýþñòÿðÿð àüëàìàã ö÷öí, Äÿùð îíó ïÿðèøàí åäÿð áóíóí÷öí. Î þç øûëòàüûíäàí éûõûëìàìûø ýÿð, Íÿäèð áåëèíäÿêè áÿñ î äóéöíëÿð? Áöëáöë åäèð áàüäà î ãÿäÿð ôÿüàí, ßôüàíû åéëÿéÿð ýöë áàüðûíû ãàí. Äåìÿ ýþçÿëëÿøìèð ýöë áó ôÿüàíäàí. Äîëóð ùÿð éàðïàüû àëîâëà îíäàí. Ñåâèð ãûçûë ýöëö ùÿñðÿòëè áöëáöë, Áó ìÿíàäàí îëóð î àòÿøèí ýöë.

55

Åäèíúÿ éàðïàüûí éåë ïàðÿ-ïàðÿ, Áó îääàí ùÿð éàíà ó÷óð øÿðàðÿ. Ýöëøÿí áàøäàí-áàøà ýöë èëÿ äîëóð, Ùÿð ýöë ëÿòàôÿòäÿ áèð ýöëøÿí îëóð. Áàüà éàüûø ñà÷ûð ñöáù åëè ýöëäÿí, Áàü áó îäëó ýöëäÿí àëûøûð ùÿìÿí. Ñàëàð áöëáöë áó îä éàíûíäà ìÿñêÿí, Ãàíàä ÷àëûá îíó åéëÿéÿð ðþâøÿí. Ãûçûëýöë êîëëàðû ýöëëÿð à÷àí òÿê, Îëóð ýöëøÿí öçö î ýöëäÿí ýöëðÿíý. ×öí àëÿì áó ôÿñèë àëà áîéàíûð, ßêñè øÿôÿã êèìè ýþéëÿðäÿ éàíûð. Ùÿð ýöë âàðëûüûíäàí âåðèíúÿ õÿáÿð, Øàù éàç ñàðàéûíà åéëÿäè ñÿôÿð. Îðäà ãóðóëìóøäó î ãÿäÿð áöñàò, Ýöëøÿí äÿ õàòèðäÿí ÷ûõûðäû ùåéùàò. Ñàðàéà äþøÿíìèø àë ðÿíý èïÿêëÿð, Áèð òàõò ãîéóëìóø êè, ýþéëÿðÿ äÿéÿð. Îòóðäó éàíûíäà øàùûí øàùçàäÿ, Ýöë ðÿíýè åéëÿäè öçëÿðèí áàäÿ. Ýöë ðÿíýëè áèð êöðñö ãîéóëäó îðà, Öñòöíäÿ ÿéëÿøäè îíóí Ìöëê-àðà. ×èí ýþçÿëëÿðèäè ìÿúëèñÿ áÿçÿê, Ýåéèìëÿðè îëäó ùàìûñûíûí ýöë òÿê, Àë øÿðàá äàøûäû ýöë öçëö ñàãè, Åë è÷èá ãîéìàäû áèð ãÿòðÿ áàãè. Îõóðäó äóðìàäàí áèð àí íÿüìÿêàð, Íåúÿ êè, áöëáöëëÿð îõóéóð áàùàð. Ùÿòòà ñÿðâëÿðèí éàðïàüû ýöëäö, Ñàðàéà ùÿð éàíäàí ýöëëÿð òþêöëäö, Áàòäû ýöë éàðïàüû è÷ðÿ ãîíàãëàð, Ýöíÿø øÿôÿã è÷ðÿ íåúÿ ãÿðã îëàð. È÷äè ýöë ðÿíýëè ìåé øàùçàäÿ Ôÿðùàä, Îíóí ýöë öçöíäÿí õàãàí îëäó øàä. Ñåâèíúäÿí éàø àõäû äÿðùàë ýþçöíäÿí, Öçöíÿ áàõûíúà ýåòäè þçöíäÿí. Îíà ùÿð àí åòäè ìèí ñåâýè çàùèð, 56

Áàøûíà ýöë òþêäö, ýàù äà úÿâàùèð, Ãîíàãëàð äåéèëäè éàëíûç âóðüóíó, Áöòöí ×èí âÿ Õÿòà ñåâèðäè îíó. ×àðõûí óëäóçëàðû äþíäö áó ñàéàã, Ôÿñë ùåñàáûíäàí ö÷ àé àëàðàã, Áÿçÿíäè àòÿøèí ýöëëÿðëÿ ñàðàé, Ùàìû êåôëÿð ÷ÿêäè, ìåé è÷äè ö÷ àé, Âàõòà êè, ýöëøÿíäÿ ÿñäè êöëÿêëÿð. Äàùà ãûçûëýöëäÿí ãàëìàäû ÿñÿð, Ýöëëÿð éîõ îëäóëàð òîðïàã è÷èíäÿ. Àüàúëàð ýèçëÿíäè éàðïàã è÷èíäÿ. ×ÿìÿíëÿð ýåéèíäè ìèíàäàí ïàëòàð, Ýþé êèìè ëàúèâÿðä îëìóøäó îíëàð. ×ÿìÿíëÿð è÷èíäÿ ýþçÿë ñÿðâëÿð, Ôÿðùàäûí ãÿääèíÿ áÿíçÿéèðäèëÿð. Íÿ ñÿðâö ñÿíóáÿð, îíóí ùÿð ùàëû, Ñÿðâö ñÿíóáÿðèí îëäó ìèñàëû. Òóòè ëÿëÿéèéäè ñàíêè éàðïàãëàð, Ùÿð àüàú úÿííÿòäÿ òîâóñà îõøàð. Òÿçÿ øèðÿäÿíäè ùÿð òöêö îíóí, Åòìèø òàúûí, øàõäàí, éàðïàãäàí äîíóí. Àüàúëàð äåéèëñÿ òîâóñó áàüûí, Òîâóñà îõøàòìûø íå÷èí àéàüûí? Áèëäè éàõûíëàøûð éóõóíóí ÷àüû, Òöêöíäÿ ýèçëÿíäè òåç áèð àéàüû. Ãûçûë ïîðòàüàëäàí éûüäû õÿçèíÿ, Òèêäè éàðïàüûíäàí ïàëòàð ÿéíèíÿ. Áóäóð, áèð éàíäàí äà èíúÿ ñàðìàøûã Äîëàíäû øàõëàðà ñàíêè áèð àøûã. Áèð éàøûë ëåâùÿäèð ñàíêè ÷ÿìÿíëÿð, Àðõëàð äà ýöìöøäÿí áèð õÿòòÿ áÿíçÿð. Áóðàäà àéíà òÿê ñóëàð ïàðëàðäû, Öñòöíäÿ ÿòðàôûí õîø ÿêñè âàðäû. Éîõ î ñó áàüëàðûí ñàéûëûð öçö, Ñÿáçÿ äÿ î öçäÿ áèð õÿòäèð äöçö. Áåëÿ áèð ôÿñëäÿ àëÿì áÿçÿíäè, Öôöãëÿð éàìéàøûë, ùÿð òÿðÿô øÿíäè.

57

Î ëàúèâÿðä ðÿíýëè ýöëøÿíÿ ýåòäè. Çÿðèô ÷ÿìÿíëèêäÿ çèéàôÿò åòäè, Ìåé è÷äè ýþé êèìè ìàâè ñàðàéäà Ëàúèâÿðä ýþéëÿðè ñàëìàäàí éàäà, Ýåéèá ×èí èïÿéè õàãàíëà Ôÿðùàä, Î ýöí ×èí ìöëêöíäÿ îòóðäóëàð øàä. Ýöìöø áÿäÿíëèëÿð, î éàøûë äîíëàð, Éàðïàã è÷ðÿ ñÿðâÿ áÿíçÿðäè îíëàð. Ãûçûë øÿðàá äîëó éàøûë ïèéàëÿ, Éàøûë ÷ÿìÿíëèêäÿ ñàíêè áèð ëàëÿ. ×èí ïèéàëÿñèíäÿ øÿðàáè-ýöëðÿíý, Ëàúèâÿðä ýþéëÿðäÿ áàòàí øÿôÿã òÿê. Øèðèí ÿëëÿðèíäÿ à÷û ãÿäÿùëÿð, Ýþçÿëëÿð ìÿúëèñäÿ ñàãèëèê åäÿð. Êèì ìåé øèðÿñèíäÿí îäëàíñà ÿýÿð, Ìÿçÿ ñÿðèíëÿäèá, òÿñêèíëèê âåðÿð. Áöòöí àäÿò öçðÿ äàíûøäûã íåúÿ, Òÿàì ìÿðàñèìè îëäó þéëÿúÿ. Ýÿëäè áàøà ÷àòäû áóðäà äà ö÷ àé. Äÿìàäÿì êåô ÷ÿêäè äóðìàäàí ñàðàé. Êÿùðÿáà ðÿíýèíè àëàð èêÿí ýöí, Éàðïàã êÿùðÿáà òÿê ñàðàëäû áöòöí, Ýÿëäè êÿùðÿáà ðÿíý ñàðàéûí ÷àüû, Îíóí êÿùðÿáà òÿê à÷ûëäû áàüû. Éàðïàãëàð êÿùðÿáà ðÿíýèíè àëäû, Éàìéàøûë ÷ÿìÿíëÿð ñîëäó, ñàðàëäû. ×öí ÿñèð îëóíúà éåëÿ àüàúëàð, Ñà÷äû éàðïàüûíû ùÿð éàíà ÷èíàð. ×èíàð, î è÷èíäÿí àëîâëàð äàøàí, Áó îäó àëìûøäûð éàðïàãëàðûíäàí. Ãûçûë ñà÷àí çàìàí ñó öñòÿ éåëëÿð, Ñóëàð õÿíúÿðèíèí àüçûí åòäè çÿð. Îäëó éàðïàãëàðäàí ó÷äó øÿðàðÿ, Ñàíêè çÿðâÿðÿãäèð, îëäó ìèí ïàðÿ, Ñàðû éàðïàã öñòÿ ãîíóíúà ãàðüà, Ñàðû ëàëÿ è÷ðÿ áÿíçÿäè äàðà. Ñàðàëäû ñþéöäëÿð àøûã öçö òÿê, 58

Ñàðûëûã ýÿòèðäè åëÿ áèë ýÿðúÿê. ×ÿìÿíäÿ ùÿð àüàú ñàíêè ñàðû ãóø, Ó÷óá ýåòìÿê ö÷öí î ùàçûð äóðìóø, Ãàíàäëàðûíû äà åòìèø éàðïàãäàí, Òþêöð ëÿëÿéèíè éåë ÿñÿí çàìàí. Åäèðäè ýåúÿëÿð ñöáùöí ðóçýàðû, Ñÿùÿð øÿôÿãè òÿê éàðïàüû ñàðû. Êèì àøèãëÿð êèìè àù ÷ÿêñÿ ùÿðýàù, Ðÿíýèíè ñàðàëäàð áÿëëèäèð áó àù, Áàüäà éàðïàãëàðû åòìÿê ö÷öí çÿð, Õÿçàíûí íÿããàøû ãûçûë ÿðèäÿð, Î áó ìÿøãÿëÿðäÿ þçöí óíóòäó, Áöòöí éàðïàãëàðû ãûçûëà òóòäó, Ýöíÿøÿ îõøàðñà çÿð ñàðàé ÿýÿð, Éàðïàãëàð äþâðÿäÿ óëäóçà áÿíçÿð. Áèð ôÿñèë ýþñòÿðäè úàùàíà öçöí Êè, ýöí äÿ, óëäóç äà ïàðëàäû ùÿð ýöí. Øàù èëÿ øàùçàäÿ ýÿëèá áÿðàáÿð ßéëÿíúÿ éåðèíè øÿíëèê åòäèëÿð. Çÿôÿðàíû ýåéäè îíëàð ýåéèìè, Ùÿð èêè àëÿìèí ýöíÿøè êèìè. Ãûçûë ñöðàùûíûí è÷èíäÿ ýöëðÿíý, Éàíûð ãûçûë øÿðàá ãûçûë ñóéó òÿê. Åâ ãûçûë, éåð ãûçûë, îðäà äàì ãûçûë, Ìåé ãûçûë, ãàá ãûçûë, ÿëäÿ úàì ãûçûë. Ùÿð øåé î ñàðàéäà ãûçûëäûð, çÿðäèð, Áÿçÿéè óëäóçëàð, ìèðâàðèëÿðäèð. Îíóí ãûçûë êèìè áèð ýþðêÿìè âàð, ßðèøè, àðüàúû ãûçûë øöàëàð. Ìöüÿííè îõóéóð éàíûã ùàâàëàð, Ãûçûë ãöááÿ è÷ðÿ äöøöð ñÿäàëàð. Ìåéâÿëÿðäÿ àíúàã íàðûíúû, ëèìîí. Íàðûíúû ùåéâàéà ãîéìàã îëìàç ñîí. Îðäà ùÿääèíäÿí ÷îõ ÷ÿêèëäè êåôëÿð, Êåô ö÷öí éîõ èäè áèð þë÷ö, ãÿäÿð. ßéëÿíúÿ è÷èíäÿ áóðäà äà ö÷ àé Íÿüìÿéëÿ, øÿðàáëà êåô ÷ÿêäè ñàðàé.

59

Ñîíðà éàðïàãëàðû òþêöíúÿ éåëëÿð, Äåé úèâÿ ñóëàðû åéëÿäè ìÿðìÿð. Ùàâà êöðê ýåéèíäè áîç áóëóäëàðäàí, Áóëóä úèâÿ ñà÷äû ùàâàéà ùàìàí. Ãûøûí ñîéóãëàðû ×èí çÿðýÿðè òÿê, Ýöìöøëÿäè ñóëàð ëþâùÿñèí ýåð÷ÿê. Áóëóääàí òþêöëÿí ùÿð õûðäà ãÿòðÿ Äîíóá, èíúè êèìè ñÿïèëäè éåðÿ, ×àéëàð éàòàüûíû åéëÿäè õÿíúÿð, Ñîéóã ãÿòðÿëÿðäÿí äöøäö èíúèëÿð. Ýþé åòäè ýåúÿäÿí êþìöð ñÿðÿíúàì, Øÿôÿãäÿí îä ñàëäû îðà ùÿð àõøàì. Î îäó éàíäûðäû ñöáùöí éåëèëÿ, Þçö äÿ ÿéèëäè èñèíñèí äåéÿ. Àé òþêäö ùÿð ýå÷ÿ ÷åøìÿñèíäÿí áóç, Ùÿð äîíìóø ãÿòðÿäÿí îëóðäó óëäóç. Áóç åòäè éåð öçöí àéíàòÿê ïàðëàã, Áóíà ×èí àéíàñû ñþéëÿéèí àíúàã. Ñîéóã, îä òÿáèíäÿí èñòèíè àëäû, Äàùà ãûüûëúûìëàð ãÿçÿáñèç ãàëäû. Ãûçûë ýöëäÿ ñÿíúàá èñòèñè éîõäó, Òöëêö äÿðèñèíäÿí øþëÿ ñîéóãäó. Ãûðìûçû ÿãèãäè éàíàí êþìöð ñàí, Òÿð ýöëÿ îõøàðäû î äîíäóüóíäàí. Ãûçûë îä ñîéóãäó, ãûçûëýöë êèìè, Òöñòö ýöë öñòöíäÿ áèð ñöíáöë êèìè. Áó çàìàí áàøëàäû åëÿ øàõòàëàð, Ñàë äàøà ÷åâðèëäè î èïÿê ñóëàð. Éîõñóë, íÿôÿñèëÿ èñèòäè ÿëèí, Êþêñöíÿ áÿðê ñûõäû ñîíðà äèçëÿðèí. ßëèí ãîëòóüóíäà ýèçëÿäèá ùÿð àí, ×èéíèí óúà òóòäó ãóëàãëàðûíäàí. Ìÿçàúû éåðèíäÿ éîõäó äåéÿ, ýöí, Íóð éåðèíÿ êàôóð ñà÷ìûøäû áöòöí. Úàùàí ãàðëàðèëÿ åëÿ áèë êàôóð, Ùàâà áóçëàðèëÿ òÿìàìÿí áöëëóð. Àðòûã ñîéóãëàðûí éåòèøäè äÿìè 60

Ãàð éàüûá àüàïïàã åòäè àëÿìè. Àü êàôóð ðÿíýäÿéñÿ ýåéèìëÿðè ýÿð, Î, ãó òöêö êèìè èñòèëèê âåðÿð. Ýÿëäè óëäóçëàð òÿê òàìàì ãîíàãëàð, Äöçöëäö ìÿúëèñäÿ öëêÿð òÿê îíëàð, ×èí íàçÿíèíëÿðè éûüûëäû ùÿìÿí, Òóòóá ìèí íàç èëÿ ×èí ãÿäÿùèíäÿí, Îíóí àäû èñÿ ýÿð ×èí ôÿüôóðè, Ðÿíýè äÿ ùÿì÷èíèí îëìóø êàôóðè. Õöëàñÿ, îðäàêû øÿíëèê âÿ áöñàò Áóðäà äåéèëÿíäÿí àðòûãäû éöç ãàò. Êå÷äè øÿíëèê ýöíö éàçäûüûìûç òÿê. Íÿ êè, éàçäûüûìûç, ùÿì éöç ãàò éöêñÿê. Áåëÿ êå÷èðäèëÿð áóðäà ö÷ àéû. Øàùçàäÿ áÿçÿäè áó äþðä ñàðàéû. Áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ìÿãñÿä: øàùçàäÿ Íÿøÿëÿð è÷èíäÿ ãàëäûðñûí áàäÿ. ×öí áàäÿ íÿøÿíè ùÿð àí òÿçÿëÿð, Ìÿúëèñÿ òöêÿíìÿç áèð øÿíëèê ýÿëÿð. Ëàêèí î òÿðçèíè åòìÿäè òÿüéèð, Äÿéèøìÿê îëàðìû íÿ éàçñà òÿãäèð? Ùÿì ñþçö, ùÿì àùû, êÿäÿðëÿ äîëäó, Ãÿëáèíèí ãîíàüû íàëÿëÿð îëäó. Áèðèñè àüëàðñà, àüëàðäû çàð-çàð, Åëèí àçàðûíäàí òàïàðäû àçàð. Áàøû äóìàíëàäàð àòÿøèí ñþçëÿð, Î ñîéóã áèð àùäàí îäëó àù ÷ÿêÿð, Äóéàð åë äÿðäèíäÿí îíóí êþíëö ãÿì, Î äà éàõà éûðòàð, êèì éûðòñà î äÿì. Áèðè ìÿùÿááÿòäÿí åòñÿ ðÿâàéÿò, Äåéÿð, òÿêðàð îëñóí ùÿìèí ùåêàéÿò, Ìöôÿññÿë ñîðàðäû î èøäÿí íèøàí, Íèøàíè ãÿëáèíäÿ ñàõëàðäû ïöíùàí. Àøèãëÿð áèðëÿøñÿ î îëàðäû øàä, ßëÿìäÿí, ãöññÿäÿí õÿéàëû àçàä. Àüëàðäû éåòèøñÿ íÿ çàìàí ùèúðàí, Òþêÿðäè ýþçëÿðè éàø éåðèíÿ ãàí.

61

Õàãàí áó èøëÿðÿ áàõäûãúà áèð-áèð, Ýþðäö äöç äåéèëäèð òþêäöéö òÿäáèð. Ùåéðÿòëÿð áöðöäö îíó áó çàìàí, Îüëóíà áàõäûãúà ÷àøûðäû î õàí. Ñàãè! Ãÿäÿù ýÿòèð ùàëûì éàìàíäûð, Ãÿäÿù ÿòðàôûíà éîë âåð, àìàíäûð. Ãÿëáÿ åøã àòÿøè ñàëñà øÿðàðÿ, Îíà ìåé ñóéóíäàí éîõ áàøãà ÷àðÿ.

ÕÀÃÀÍÛÍ ÔßÐÙÀÄÀ ÒßÕÒÖ-ÒÀÚ ÒßÊËÈÔ ÅÒÌßÑÈ ×àëäû þëêÿ öñòÿ êèì øàùëûã ñèíúè, Î ñþç ãîøóíóíó äöçäö áèðèíúè: Äöøöíöá íÿ ÷àðÿ åéëÿäèñÿ õàí, Ãÿçàíûí ùþêìöíÿ òàïìàäû äÿðìàí. Î Ôÿðùàä äàüûíûí ñÿðò ýþðäö óúóí, Î äàü êöòëÿøäèðäè òÿäáèð ãûëûíúûí. Ëàêèí õàí áó èøäÿ ãàëìàäû íà÷àð, Äöøöíöá áèð ÷àðÿ òàïìûøäû òÿêðàð. ×öí îíóí éàðûäàí ÷îõ êå÷ìèø éàøû, Ãîúàëûã þíöíäÿ ÿéèëìèø áàøû. Ôÿðùàä èñÿ àðòûã íþâúàâàí îëìóø, Ùÿì ìöäðèê, ùÿì äÿ êè, ïÿùëÿâàí îëìóø. Îíà íÿ êè, ×èíäÿ õàãàíëûã ëàéèã, Éåääè àëÿì è÷ðÿ ñóëòàíëûã ëàéèã. Ùÿð íÿ êè, ëàçûìäûð øàù îëìàã ö÷öí, Øàùà íÿ ëàçûìñà, î øåéëÿð áöòöí Îíà âåðèëìèøäè ùÿãã òÿðÿôèíäÿí, Íÿ ëàçûì éîõëàìàã îíó òÿçÿäÿí? Áöòöí åéáëÿðäÿí âàðëûüû õàëè, Ùÿð øåéäÿ ýþðñÿíèð îíóí êÿìàëû. Áèð åéáè âàðäûñà Ôÿðùàäûí, î äà Íàëÿ åòìÿñèéäè ùÿð âàõò äöíéàäà. Êèì êè, øàùëûã è÷ðÿ òàïäû ðèéàñÿò, Äöç ýåòìÿç èøëÿðè, éîõñà ñèéàñÿò.

62

Îíóí êþíëö îëñà ðèããÿòÿ ìàéèë, Ãÿçÿá íàõûøëàðû òåç îëàð çàéèë. Ñàô îëìàã íÿ ëàçûì ùÿì äÿ áó ãÿäÿð, Ñóëòàíëûãëà ñàôëûã éåðëÿøÿð ìÿýÿð?! Ýÿð áèð êÿñ äöíéàéà ýÿëèð èñÿ øàù, Ñàëûð õàëã öñòöíÿ þç ÿêñèí àëëàù. Øàù ðÿôòàð åéëÿñèí ùÿð êÿñëÿ ýÿðÿê Î øÿõñèí þçöíöí õàñèééÿòè òÿê. Áþéöê òàíðû ãóðìóø úÿííÿò, úÿùÿííÿì. Î, ùÿì ÿäàëÿòëè, ãÿùð åäÿíäèð ùÿì. Øàùëûã ýöçýöñöíö ùÿð êÿñ êè, àëûð, Î ùÿãã âàðëûüûíûí çöùóðó îëóð. Îíóí âàðëûüûíà êþìÿê÷è îëàí Ñèôÿòèí àøèêàð åòñèí î çàìàí. Áó ñèôÿòäÿí áèðè êèìäÿ îëñà êÿì, Î øÿõñ éàðàðñûçäûð øàùëûüà î äÿì. Éóìøàã õàñèééÿòñÿ î, ùÿääèíäÿí ÷îõ, Øàùëûã ÿçÿìÿòè ÿýÿð îíäà éîõ, Äöøìÿí ùÿéàòûíà, ãÿñä åäÿðñÿ ýÿð, ßâÿçèíäÿ ãÿëáèí ãóðáàí åéëèéÿð. Òàëåéèí éàéûíäàí, ýÿð éàüñà éöç îõ, Þçöíÿ ýþòöðÿð, þçýÿëÿðÿ éîõ. Áó èø äÿðâèøëèêäÿ éàõøû ñèôÿòäèð, Ëàêèí øàùëûã ö÷öí ïèñ õàñèééÿòäèð. Øàù, úÿçà ãûëûíúûí òèç åòìÿñÿ ýÿð. Ãàëõàð õàëã è÷èíäÿí éöç ãàíëû õÿíúÿð, Ãóëäóðóí ïàëòàðû áàòñà ãàíûíà, Òàúèðëÿð öðÿêäÿí ñåâèíÿð îíà. Øàùëàð ãîðõóòìàñà çàëûìû ùÿðýàù, Î, áèëäèéèí åäÿð, çÿðÿð ÷ÿêÿð øàù. Ùàãñûçëûã ýþðÿðñÿ éåòèìëÿð ÿýÿð, Ìÿêòÿáëè áó äÿðääÿí àçàääûð ìÿýÿð? Î, äåìÿê îëìàç êè, áóíëàðû áèëìèð, Áèëèð, ëàéèãèíúÿ ÿìÿë åëÿìèð. Áó ùàë ìÿíèì ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèí îëäó. Î, ìÿçëóì àúèç áèð ãÿëáëÿ äîüóëäó. Ýöúäÿ àúèç èêÿí þíöíäÿ ôèëëÿð, 63

Ñèíÿê íèøèíè äÿ ãûðìàç î ÿëëÿð. Ôèëäÿ ýöúëö ïÿíúÿ áÿñ íÿéÿ ýÿðÿê Ãàðûøãàíû áåëÿ èíúèòìÿéÿúÿê?! Àëèì îëñà áåëÿ íÿ ìÿíàñû âàð, ßýÿð ãîðõìàéûðñà îíäàí íàäàíëàð? Áó èíàíäûüûíäàí äåéèë þçöíÿ. Ìÿíàñûç ýþðöíöð àëÿì ýþçöíÿ. Íÿ ãÿäÿð äöøöíñÿì èøè äÿðèíäÿí, Éàëíûç áèðúÿ ÷àðÿ ýþðìÿêäÿéÿì ìÿí: Ýÿð îíà òàïøûðñàì áó ñÿëòÿíÿòè Î äà òÿðê åéëÿéÿð ùÿìèí ñèôÿòè. Äöøÿðñÿ öñòöíÿ ÿýÿð áó èøëÿð, Èøè ðÿää åòìÿéèá, ðÿùáÿðëèê åäÿð. ×öí î åëëÿð ö÷öí çÿùìÿò ÷ÿêÿúÿê, Ñÿðò àäàìëàðà äà ñÿðò îëñóí ýÿðÿê. Ñèéàñÿòÿ ãîéñà áèð àäàì áèíà, Ýåò-ýåäÿ õèëãÿòè àëûøàð îíà. Èøèí ëÿççÿòèíè äóéàðêÿí àíúàã, Ùÿð ëÿùçÿ ñÿéè äÿ áóíäàí àðòàúàã. Õàãàí áó ôèêèðäÿí ÷îõ õîøäèë îëäó. ×öíêè èñòÿäèéè øåé ùàñèë îëäó. Èøÿ áåëÿ òÿäáèð òàïäûüû çàìàí Øàùëûã ìÿúëèñèíè ÷àüûðòäûðäû õàí. Ìÿøùóð, ãåéðè-ìÿøùóð êèì âàðñà, î ýöí ßðêàíè-äþâëÿòè, ÷àüûðòäû áöòöí. Éàíûíäà éåð âåðäè øàùçàäÿéÿ õàí. Î, ìöøêöë áèð èøäÿí äàíûøäû àñàí: “Ùÿð èøäÿ ùàãã ìÿíèì äàäûìà éåòäè. Ìÿíÿ úàùàíäàðëûã èíàéÿò åòäè, Åòäè ×èí ìöëêöíäÿ ìÿíè ùþêìöðàí. Ãàëèáèééÿò îëäó ãèñìÿòèì ùÿð àí. Ìÿíÿ äþâëÿò âåðäè èìêàíäàí àðòûã, Ìÿí þçöì åòäèéèì ýöìàíäàí àðòûã. Õÿéàëà ñûüìàéàí ùÿì åëÿ áèð êàì. Åëÿ áèð íÿøÿ êè, èíàíìûð èíñàí. Áèð îüóëäàí áàøãà, ìÿíèì÷öí õóäà Ùÿð íÿ èñòÿäèìñÿ, âåðäè äöíéàäà.

64

×öí ìÿíèì ìöëêöìäÿ éîõäó âÿëèÿùä. Çÿùÿð äàäû âåðäè ÿýÿð éåñÿì øÿùä. Áó ãÿìäÿí ìöôÿññÿë îëäóì ïÿæìöðäÿ. Ùÿéàòûì áàüûíäà ÷îõ äöøäöì äÿðäÿ. ×öí äöøöá éåðëÿðÿ ñöðòäöì öçöìó. Ñÿíèíëÿ éàðûòäû òàíðû ýþçöìö, Ùÿð íÿ åéëÿäèìñÿ ùàãäàí òÿìÿííà, Øöêð, õîøáÿõò îëóá éåòèøäèì îíà. Àðçóìó âåðÿíÿ øöêð åäèðÿì ìÿí, Éöç àðòûã àëìûøàì ýþçëÿäèéèìäÿí. Ùàãã ñÿíè åéëÿäè áèëèê ÷åøìÿñè, Íÿ ëàçûì ùÿð êÿñèí òÿðèôëÿìÿñè. Íÿäÿí èáàðÿòñÿ øàùäàêû ãèéìÿò. Áóíëàðû çàòûíà åéëÿäè ãèñìÿò. Ôÿëÿê ôèëè ÷ÿêñÿ ñÿùÿðäÿí õîðòóì, Ìèë÷ÿê õîðòóìó òÿê áó ñÿíÿ ìÿëóì. Áèëèê äÿíèçèíÿ âóðóëñà éåêóí, Óòàðèä ãÿòðÿäèð éàíûíäà îíóí. Éåðñèçäèð àüëûíû òÿðèô åéëÿìÿê, Ýöíÿøÿ òÿçÿäÿí èøûãëû äåìÿê. Ñÿíÿ ìöäðèê äåìÿê íÿéÿ ýÿðÿêäèð? Áó, ìåé àúû, øÿêÿð øèðèí äåìÿêäèð. Áàõ áó ýöí áåëÿäèð ùàããûí ðèçàñû, Ãÿëáèìäÿ éåð ñàëûð ïèðëèê éàðàñû. ßëëè âàäèñèíäÿí þòìöøäöð éàøûì, ßçàëÿð ñöñòëÿøèð àüàðûð áàøûì. Ùÿð àí äöøöíÿðêÿí ìÿí þç èøèìäÿí, Ùàëûì õàðàá îëóð, áàõ, ýöíáÿýöíäÿí. Ãîúàëûã åéáèíè ùå÷ äàíìàã îëìàç, ßúÿë ýÿëèá ÷àòìûø äàéàíìàã îëìàç. Ýÿí÷ëèê ùÿâÿñèíÿ äöøñÿ èõòèéàð, Õÿúàëÿòäÿí áàøûí àøàüû òóòàð. Âàðëûãäà çÿèôëèê, ìöøê öçðÿ êàôóð. Éåíèäÿí ìöøê îëñóí êàôóð, íÿ ìÿãäóð? Þëöì ãàñèäèäèð ñàããàëäàêû äÿí, Ùÿéàò ñÿáçÿñèäèð î ãàðà èêÿí. Úàâàíëàøìàã ö÷öí îíëàðû öçìÿê, 65

Áó, þç ìàòÿìèíäÿ ñà÷ éîëìàã äåìÿê. Þçöíö èíúèäèá áåø òöê ãîïàðòñàí, Áèð àç ñîíðà îëàð îí-îí áåø, èíàí. Êèì ñà÷-ñàããàëûíà ÷ÿêÿð èñÿ ðÿíý, Áèð àç ñîíðà îëàð òåç àëà-áÿçÿê. Áîéàã÷ûíûí ýþðöá áó òÿùÿð èøèí, Äàðàã ýöëìÿê ö÷öí àüàðäàð äèøèí, Äàðàã ýöëÿð èñÿ, íÿ çÿðÿðè âàð, Áþéöê áÿëà îëàð ýöëñÿ óøàãëàð. Ãÿðÿç êè, ìÿêðèëÿ ùèéëÿéëÿ ãàðû, Áèð äàùà ãàéûòìàç ýÿíúëèéÿ ñàðû. Ýÿíúëèêäÿ íÿøÿíèí éîõäóð ãÿäÿðè, Ãîúàëûã ÷ÿòèíäèð, ÷îõäóð êÿäÿðè. ×ÿòèí áèð èø äöøöá öçÿðèìÿ ÷öí, Äöøöíìÿê ëàçûìäûð áó èøëÿð ö÷öí. Øèêàéÿò äÿìëÿðè éåòèøìèøñÿ ýÿð, Øèêàéÿò åòìèðÿì ìÿí çÿððÿ ãÿäÿð. ×öíêè ùàãäàí îëìóø ùÿð áèð ùèäàéÿò, Ìÿíÿ àüûë âåðìèø î áèíÿùàéÿò. Íÿ âàõò àðçó åòäèì ìÿíÿ úàâàíëûã, Ùÿì äÿ ×èí ìöëêöíäÿ áÿõø åòäè õàíëûã. Ãîúàëûã éîëóíà ãàéòàðàí çàìàí, Êþìÿê÷è ýþíäÿðäè ñÿíè éàðàäàí. Úàùàí àõøàìûíäà áèð àé îëñà êÿì, Ýöíÿø òöëó åäÿð, âàð áóðäà íÿ ãÿì? Áàüäà êþëýÿñèíè àçàëòñà ÷èíàð. Ýþé ñÿðâ áþéöìöøñÿ, íÿ êÿäÿðè âàð? Ãîðõó éîõ ìåøÿíè òÿðê åéëÿñÿ øèð, ×öí éåðèíäÿ ãàëûð éûðòûúû áÿáèð. Êèìèí ñÿíèí êèìè áèð þâëàäû âàð, Ùÿéàò àüàúûíäà î ïåéâÿíä òàïàð. Þëöì âàõòû ýÿëñÿ, î, ãÿì éåéÿðìè? Äöíéàäàí ýåäÿíäÿ ýåòäèì äåéÿðìè? ×öí åòèáàð éîõäóð þìðÿ ùå÷ çàìàí, Þëÿúÿéè ýöíö áèëèðìè èíñàí? Úàâàíäà ãîúàëìàã öìèäè ÷îõäóð. Ãîúàäà ýÿíúëÿøìÿê öìèäè éîõäóð.

66

Ãîúàëûã äÿðäèíÿ éîõäó áèð äÿðìàí, Êþíëöì ãàéüû ÷ÿêÿð áèð èø÷öí ùÿð àí Êè, þëìÿêäÿí ãàáàã à÷ûá ýþçöìö, Ýÿíú ýþðÿéäèì áó òàõò öñòÿ þçöìö. Éÿíè áó òàúö-òÿõò, ùÿì äÿ ñÿëòÿíÿò, Ãîøóí, áó ìöëêö ìàë, ùÿì áó ìÿìëÿêÿò Ñÿíèíëÿ îëàéäû áàðû ìöçÿééÿí, Ñÿíè þç éåðèìäÿ ýþðÿ èäèì ìÿí. Ñÿíèí îëà èäè áó ïàäøàùëûã, Þëêÿíèí öñòöíäÿ åäÿéäè øàùëûã. Øàùëûã åò, ìÿíÿ äÿ ñÿí ãóëëóã åéëÿ, Ùÿì àòàëûã, ùÿì äÿ îüóëëóã åéëÿ. Õàëãûí õåéðè íÿéñÿ, îíó åò, ôÿãÿò Áóäóð ìÿíäÿí ñÿíÿ õåéèð, ìÿñëÿùÿò!” ×öí ýþðäö ìÿúëèñäÿ îíó øàùçàäÿ, Øàù âåðèð ãÿäÿðñèç àúû áèð áàäÿ, Î åéëÿ áèð îäëó àù ÷ÿêäè áó àí, Òöñòöñö ýþéëÿðÿ éåòèøäè ùàìàí. Áó ñþçäÿí èíúèéèá àüëàäû çàð-çàð, Òîðïàãëàðà äöøöá ùû÷ãûðäû òÿêðàð, Úàíëàðû éàíäûðûá áó çàìàí àùû, Äåäè: — “×îõ éàøàñûí øàùëàðûí øàùû, Ýþéëÿðÿ éöêñÿëñèí áó òàõòû ùÿð àí, Ãîøóíó ÷îõ îëñóí ýþé óëäóçóíäàí! Îíóí íÿøÿ áàüû äàèì òÿð îëñóí, Ìÿúëèñèíäÿ à÷àí àë ýöëëÿð îëñóí! Äöøìÿñèí ÿëèíäÿí òóòäóüó áó úàì Øÿðàá øÿðáÿò îëñóí è÷ÿíäÿ ìöäàì. Î ñþçëÿð êè, ìÿíÿ øàù åòäè õèòàá, Ìÿí êèìÿì êè, îíà ãàéòàðûì úàâàá? ×àøìûøàì, áèëìèðÿì ñþç ñÿðùÿääèìè, Ùÿì úàâàá âåðìÿéÿ ìÿí þç ùÿääèìè. Òîðïàã îëñà áåëÿ ùÿãèð áÿäÿíèì, Éåíÿ äÿ áèð-èêè ñþçöì âàð ìÿíèì: Åòèáàð éîõ èñÿ þìðÿ ùå÷ çàìàí, Ýÿíúÿ, ùÿì ãîúàéà áèð áàõûð äþâðàí. Àëÿìäÿ âàð èñÿ íÿ ãÿäÿð ìþâúóä, 67

Áèð ñîí ýöíö âàðäûð îíëàðûí ëàáöä. Ìÿøÿë êè, áó ìÿúëèñ è÷ðÿ îäëàíàð, Éöç øþëÿ ó÷ñà äà î éåíÿ éàíàð. Áàüäà îëàð èêÿí éöç ìèí îò áÿðáàä, Àíúàã éöç èë éàøàð áèð ñÿðâè-àçàä, Éöç òÿïÿ äöç îëàð ñåë ýÿëÿí ÷àüû, Äóðàð þç éåðèíäÿ Åëáðóñ äàüû. Êè÷èéèí êè÷èêäèð ùÿì þìð ÿñàñû, Áþéöéöí áþéöêäöð þìð ãàéàñû, ßýÿð þìöð àðòñàéäû áèð äÿ êè, éöç èë, Ìèë÷ÿê ÷ÿêÿ áèëìÿç ÷ÿêäèéèíè ôèë. ßýÿð îâà ÷ûõñà ãàðòàë èëÿ ñàð, Ñàíìà êè, î áóíóí îâóíó îâëàð. Øàùìàòûí òàõòàñû áîø ãàëñà ÿýÿð, Øàù éåðèíè òóòìàç ïèéàäà ÿñýÿð. Àõøàì äöøöá, ýöíÿø áàòäûüû çàìàí, Ùå÷ éöç ìèí çÿððÿäÿí ãàëàðìû íèøàí?” Ùÿìèí ôèêèðëÿðè äåéèá øàùçàäÿ, Àòàíûí øþâãèíè åòäè çèéàäÿ: “Åé ýþçöìöí íóðó, — ñþéëÿäè õàãàí, — Åé åâèìäÿ íóðëó áèð ÷ûðàã îëàí. Ùÿð ñþçöí ìèí úàíäàí àðòûãäûð èíàí, Ùÿéàò ÷åøìÿñèíäÿí, íÿèíêè úàíäàí. Ýþâùÿð ìöúðöñöíö áó ñþçëÿ à÷äûí, È÷èíäÿí äöíéàéà èíúèëÿð ñà÷äûí. Ãóëàã ñÿíäÿí òàïäû ïàðëàã áèð èíúè, Àíúàã êè, ìÿí çÿèô, çàðûí, áèðèíúè Áó ñþçëÿð äåéèëäè èñòÿéè ñÿíäÿí, Áåëÿ áèð úàâàáû ýþçëÿìÿçäèì ìÿí. Ýÿð åòñÿí ñÿí ìÿíè þçöíäÿí õîøäèë, Èñòÿñÿí êè, îëñóí ìÿãñÿäèì ùàñèë, Ùþðìÿò åéëÿéÿðÿê ñþçëÿðèìÿ ñÿí, Ýÿðÿê áó àðçóìó ãÿáóë åäÿñÿí”. Äàùà ðÿää åòìÿéèí éåðè äåéèëäè, Èøèí ãÿáóëóíó çÿðóðè áèëäè, Àòàñûíûí ãÿëáèí î øàä åéëÿäè, Éåðëÿðè þïÿðÿê øàùçàäÿ äåäè, 68

Êè: “×öí øàù öçðöìö ðÿää åòäè, î äÿì Íÿ ùÿääèì âàðäûð êè, òÿðÿääöä åäÿì? ×öí ìÿí áèð ùÿãèðÿì èø áþéöê, ôÿãÿò Áóíëàðû äåìÿêäÿ äóéäóì çÿðóðÿò: Ìÿí ùå÷ íÿ áèëìèðäèì áó ýöíÿ ãÿäÿð, Áèëìèðäèì öñòöìÿ äöøÿúÿê èøëÿð. Êåô ÷ÿêìÿê îëìóøäó ùÿð çàìàí èøèì, Èøñèç éàøàìàãäû ìÿíèì âÿðäèøèì. Êþìÿê åòñÿ ìÿíÿ áèð-èêè èë øàù, Ùÿìèí áó èøëÿðäÿí îëàðàì àýàù. Øàù äàèì éàíûíäà éåð âåðñÿ ìÿíÿ, Áàõàðàì èøëÿðèí êåéôèééÿòèíÿ, Ýþðÿðÿì þëêÿíèí âàðûí, êÿñàäûí, Òàíûðàì éàõøûñûí, ùÿì äÿ ôÿñàäûí. Õûðäà èø âåðèëñÿ ÿââÿëúÿ ìÿíÿ, ßí õûðäà íþãñàíûì äåéèëñÿ éåíÿ, Ìöÿééÿí áèð èøè ýþðöá áàúàðñàì, Áóíäàí éàõøû áèð èø âåðÿí î çàìàí, Úàùàíäà ùÿð êÿñèí áÿëëè, èøè âàð, Èøèíÿ ìöÿééÿí áèð âÿðäèøè âàð, Âÿðäèøè éîõ èñÿ ÷ÿòèí îëóð èø, Èø ÷îõ àñàí îëóð, îëóíúà âÿðäèø. Ùÿìèí áó âÿðäèøè ìÿí ãàçàíàíäà, Íÿ ùþêì åéëÿñÿíèç, åéëÿðÿì îíäà”. Ýÿòèð, ñàãè, ìÿíÿ áèð úàìè-øàùû, Êÿäÿð ãîøóíóíóí îëñóí ïÿíàùû. Øàùëûãäàí õîø ýÿëèð ãÿäÿù ýþçöìÿ. Çöëìö, þçýÿéÿ éîõ, åäèì þçöìÿ.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐ ÝÖÇÝÖÑÖ ÈËß ÌÀÐÀÃËÀÍÌÀÑÛ Áó èíúÿ ñþçëÿðäÿí êèòàá äöçÿëäÿí Îíó áó íþâ èëÿ áÿçÿìèø: ùÿìÿí: Ôÿðùàäûí ñþçëÿðèí õàãàí åøèòäè, Àðçó åéëÿäèéè ìÿãñÿäÿ éåòäè.

69

Íÿøÿ ñöôðÿñèíè éåíÿ éûüìàäû, Áÿëêÿ øàäëûüûíäàí ×èíÿ ñûüìàäû. Åòäè øàùçàäÿéÿ íÿâàçèø ùÿäñèç, Íÿ ùÿäñèç, áÿëêÿ äÿ, ñîíñóç, ñÿðùÿäñèç. Åéëÿìÿê èñòÿäè úàùàíû ôÿäà, Íÿ úàùàí, áÿëêÿ äÿ, î úàíû ôÿäà. Áó èøäÿí ñåâèíäè õàãàí î ãÿäÿð Òþêäö ìöêàôàò÷öí ÷îõëó òÿäáèðëÿð. Áàøûíäàí èñòÿäè õÿçèíÿ ñà÷ñûí, Áóíóíëà îüëóíóí êþíëöíö à÷ñûí. Ìàäàì êè, éöêñÿêäè ìåùìàí î ãÿäÿð, Ýþâùÿð äÿ éàíûíäà áèð äàøà áÿíçÿð! Áó èøäÿ ÷îõ ôèêðÿ äàëäû ùþêìäàð! Êè, Ôÿðùàäà ëàéèã îíóí íÿéè âàð. ×îõäó õÿçèíÿäÿ ãÿðèáÿ øåéëÿð, Ýèðäè øàùçàäÿéëÿ îðà áÿðàáÿð. Ýÿë, õÿçèíÿ äåìÿ, äÿðéà âÿ ìÿäÿí! Íÿ âàðñà, àðòûãäû ñàéäàí, ãÿäÿðäÿí. ßäÿäñèç åâëÿð âàð, õÿçèíÿëÿð âàð, Àüûë õÿçíÿäàðû ñàéñà éîðóëàð. Ãûðõ åâ, ãûçûë èëÿ äîëó îòàãëàð, Ùÿð åâäÿ ãûðõ ÿäÿä øàùëûã êöïö âàð. Áèð åâäÿ íèøàí áó ãÿðèáÿëèêäÿí, Áèð ãûçûë êöïö âàð, ìóìäóð äåéÿñÿí. Êèì îðäàí áèð ãÿäÿð ÿëÿ àëàðäû, Òåçúÿ èñòÿäèéè øÿêëÿ ñàëàðäû, Éåíÿ ãûðõ åâ, äîëó ÿëà ïàð÷àëàð: Ùÿð åâäÿ éöç ãûðõ ìèí òîï çÿðõàðà âàð. Ùÿð éàí èïÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèø ãàò-ãàò, Ôÿëÿêëÿð ýþðìÿìèø áåëÿ áèð áöñàò. Î ãÿäÿð ÷îõ èäè îíäà ×èí ìàëû Àúèçäè äÿðäèíäÿí èíñàí õÿéàëû. Ãÿðèáÿ øåéëÿðèí ñàéû éîõ èäè, Ýþðöíìÿìèø øåéëÿð ùÿääÿí ÷îõ èäè. Öñòöíäÿ îëóíìóø éöç ÷þùðÿ òÿñâèð, Ýþçÿëëèéè àüëû ùåéðàí åéëÿéèð, 70

Òèêèëè ïàëòàðûí ùåñàáûìû âàð! Íÿ êÿñèëìèø íÿ äÿ òèêèëìèø îíëàð! Îíëàðû éàðàäàí óñòà áèð ÿëäè, Òîõóíäóüó äÿçýàù ÷îõ ìóêÿììÿëäè. Èïÿê î ãÿäÿðäè, éîõäó ÿäÿäè, Èïÿê áÿçÿêëÿðè ùåñàáñûç èäè. Áèð õàëàò ýÿòèðòäè øàù õÿçèíÿäÿí, Îíäàí, îíóíó äà áèð íàçèê áÿäÿí. Ýåéñÿ ýþðöíÿðäè éåíÿ äÿ òÿíè, Ãûçûëýöë ðÿíýèíäÿ çÿðèô áÿäÿíè. Ìöøê òîðáàëàðû ùÿì õàëâàð-õàëâàð, Òþêöëìöøäö îðäà àíáàðáÿàíáàð. Èíúè, äöðð îðàäà åëÿ ÷îõ èäè, Ìèíäÿ áèðèíè äÿ ñàéàí éîõ èäè. Îðäà ùÿð ñóëó ëÿë ýþç éàøû òþêöð, Ðóùó úàíäàí àëûð ùÿð áèð òÿìèç äöðð. Áöëëóðäàí, éàøÿìäÿí ìèíëÿðúÿ ãàáëàð, Ùÿð áèðè, áèð åëèí âåðýèñè îëàð. Ìèí úöð øåé ýþñòÿðäè ùÿì õÿçèíÿäàð, Øàù äà, øàùçàäÿ äÿ íÿçÿð ñàëäûëàð, Áàõäûãúà îíëàðà ùåéðàí ãàëäûëàð, Ýàù ýöëöá, ýàù äà áàø éûðüàëàéûðëàð. ×öí, òàìàøà áèòìÿê âàõòû éåòèøäè. Ôÿðùàäûí ýþçö áèð ñàíäûüà äöøäö. Áèð ãûçûë ñàíäûã âàð îðäà áöëëóðäàí, Äåìÿê îëìàç îíó éàðàòìûø èíñàí. Ùÿð øåé öçÿðèíäÿ ÿêñ îëóíàðäû. È÷èíäÿ ãÿðèáÿ íÿ èñÿ âàðäû. Î øåé ñàíäûã è÷ðÿ ãàëûðäû ìöáùÿì. Ãèéìÿòëè äàøëàðëà áàüëàíìûø ìþùêÿì. Îíà ñàíäûã äåìÿ, àôÿò ùàñàðû. Ãàïûñûí áàüëàìûø áÿðê ãÿë-ÿäàðû Êè, àôÿò ãÿëÿñè ÷îõ ìþùêÿì îëàð, È÷èíäÿêè ñèðëÿð ùÿì ìöáùÿì îëàð. Áèðèíúè íÿçÿðäÿ ýþðÿðêÿí áóíó Øàùçàäÿ úàí àòäû þéðÿíñèí îíó.

71

Äåäè: — “×îõ íàäèðäèð, áó ìöúðö àøêàð, È÷èíäÿ, ñþéëÿéèí, îíóí íÿ ñèðð âàð? À÷àðû ùàðäàñà, òàïûëñûí äÿðùàë, Ãûôûëû à÷ûëñûí áèëèíñèí áó ùàë!”. Éóìøàãëûã ýþñòÿðèá áó èøäÿ õàãàí, Öçð èñòÿäè îíäàí áèð õåéëè çàìàí. Äåäè: — “Êèìñÿ áèëìèð ñàíäûãäà íÿ âàð, Ãûôûë áàüëû ãàëìûø èòìèøäèð à÷àð, Îíó ýþðäöí áÿñäèð, áó ôèêèðäÿí êå÷. Áèç äÿ è÷èíäÿêèí ýþðìÿìèøèê ùå÷”. Åøèòúÿê áó öçðö øàùäàí øàùçàäÿ, Ùÿâÿñè äàùà äà îëäó çèéàäÿ, Äåäè: — “Íÿ èø ýþðñÿ èíñàí ÿëèëÿ, Ìàùèééÿòèí àíëàð ôèêèð éîëèëÿ. Áöòöí åëìëÿðÿ ýèðäèì ìöôÿññÿë, Áèð ìÿñÿëÿ éîõ êè, ìÿí åòìÿéèì ùÿëë. Ìÿíäÿí ýèçëè ãàëñûí áÿñ áó ñèðð íÿäÿí? Îíó ëàéèãèíúÿ áèëìÿéèíúÿ ìÿí, Öðÿéèì éåðèíäÿ åéëÿìÿç ãÿðàð, Áèð ëÿùçÿ òÿñÿëëè òàïìàç àøèêàð”. Íÿ ãÿäÿð áÿùàíÿ ýÿòèðäè, õàãàí, Áóíäàí ìàðàã àðòäû îíäà ùÿð çàìàí. Èøè ýåúèêäèðèá äöøöíäöêúÿ õàí, Îüëóíäà ãàëìàäû ùå÷ òàáö-òÿâàí. Øàù èøè ùÿð éàíäàí òÿôòèø åéëÿäè, Ñþéëÿìÿêäÿí áàøãà ÷àðÿ éîõ äåäè. ßìð åòäè, ñàíäûüû à÷äûëàð î àí. ×îõ ïàðëàã áèð àéíà ÷ûõäû ñàíäûãäàí. Î èøûã ñà÷ûðäû øÿðã ýöíÿøèòÿê, Èñêÿíäÿðèí èìèø áó àéíà äåìÿê. Áåéçà êèìè èäè ñÿäÿô èëÿ äöðð, Ôÿëÿê ñàíäûüûíäà î ñàíêè ýöíäöð. Êèì êè, áÿçÿê âåðìèø î ãÿäÿð îíà, Ñèððèíè ýèçëèíúÿ éàçìûø äàëûíà. Êè: “ùÿìèí àéíàäà àêñ åäèð úàùàí. Ýöíÿøòÿê ïàðëàãäûð, øÿôôàôäûð îíäàí, 72

Îíó éàðàòìûøäûð Èñêÿíäÿð Êÿáèð, Áó îíäàí äöíéàéà áèð õàòèðÿäèð. Äþðä éöç àëèì èëÿ úÿùä åòìèø îíà. Ùÿð àëèì ÿâÿçìèø áèð ßôëàòóíà. Áèëÿðÿê äöíéàíûí ùÿð ñèððèí àøêàð, Úàùàí ôèëîñîôó èäèëÿð îíëàð. Õîøáÿõò óëäóçëàðû äöç áèëÿðäèëÿð. Áó àéíà öñòöíäÿ ÿëëÿøÿðäèëÿð. Íå÷ÿ èë ÷àëûøûá åäèá ìöäàðà, ×ûõàðäû áó èøè î àøèêàðà. Ùèêìÿòè-úàùàíäû áó ýöçýö èíàí. È÷èíäÿ ÿúàèá áèð òèëñèì íÿùàí. Êèì îíó à÷ìàüà ýÿð ñÿé ãûëñà, Îíóí ñÿéè èëÿ ñàíäûã à÷ûëñà, Ýÿëèá áó ýöçýöíö àëàðñà ÿýÿð, Áÿððàã öçöíÿ î, ñàëàðñà íÿçÿð, Þìðöíäÿ ÿí ìÿúùóë ãÿðèáÿ èøëÿð, Èñòÿð íÿøÿ îëñóí, èñòÿð ãÿì, êÿäÿð Òàíðûäàí íÿ èñÿ ýþðìÿê ãÿäÿðè, Ãÿçàíûí îíóí÷öí åäÿúÿêëÿðè, Ýöçýöéÿ áàõàðêÿí, ýþðöíÿð ùàìàí, Ýöçýö ýèçëèí ñèððè åéëÿéÿð ÿéàí. Ëàêèí áó ñàíäûüûí à÷ûëìàñû áèë, Ôÿëàêÿò ýÿòèðÿð, õåéèðëè äåéèë. Êèì îíó à÷àðñà äöøöíñöí ýÿðÿê, Áó ñèððè áèëìÿê÷öí íÿëÿð ÷ÿêÿúÿê: Îëäóãúà áÿõòèéàð þëêÿäèð Éóíàí. Ùèêìÿòëÿð áÿçÿìèø îíó ùÿð çàìàí. Îðäà ýþé ñèððèíè áèëÿí ùÿêèìëÿð Ùåñàáà ýÿëìÿéèð, ÷îõäóð î ãÿäÿð. Äàøû ùÿêèìëÿð÷èí èíúèäÿí òàúäûð. Ùÿð õÿñòÿëèê ö÷öí îòó ÿëàúäûð. Êÿñêèí êöëÿêëÿðè, ó÷óðóì äàüëàðû, Çèðâÿñè éåääè ãàò ýþéäÿí éóõàðû. Áèð êèìñÿ ýåäÿðñÿ Éóíàíà ñàðû, Óçàãäàí ýþðÿðêÿí ùÿìèí äàüëàðû, 73

Ö÷ áþéöê ìÿñàôÿ ãàëàð, íÿùàéÿò, Î, ö÷ ìÿíçèëäÿ âàð ö÷ áþéöê àôÿò. Áèðèíúè ìÿíçèëäÿ ÿæäÿð áèð èëàí, Ãÿùðèíäÿí éàðàòìûø îíó éàðàäàí. Èêèíúè ìÿíçèëäÿ âàð áèð ÿùðèìÿí, Ãÿçÿáäèð, àôÿòäèð ñèôÿòëÿðèíäÿí. Ö÷öíúö ìÿíçèëèí áèð òèëñèìè âàð, Ùÿð èêèñèíäÿí äÿ áó ãîðõóíú îëàð. Êèì áó ö÷ ìÿíçèëè êå÷ÿðñÿ ÿýÿð, Äþðäöíúö ìÿíçèëäÿ î äàüû ýþðÿð. Áó äàüäàí êå÷ÿðêÿí ýþðÿð ìàüàðà, Ùèúðàíëû ýåúÿ òÿê ðÿíýè ãàïãàðà. È÷èíäÿ áèð Ñîêðàò âàðäûð éåýàíÿ, Îíà Ñîêðàò äåìÿ, Áîãðàò çÿìàíÿ. Ùÿêèìëÿð ùÿêèìè ñàü èñÿ ÿýÿð Éîë÷óíóí ìöøêöëöí àñàí åéëÿéÿð. ßýÿð êè, êþ÷ìöøñÿ àðòûã äöíéàäàí, Ýÿëÿíèí àðçóñó íÿéñÿ î çàìàí, Îíóí ðóùó ö÷öí åòñÿ äóàëàð, ×ÿòèí èøëÿðèíèí áÿíäè à÷ûëàð”. Øàùçàäÿ îõóéóá áóíó ãóðòàðäû, Îíóí ùÿëëè ö÷öí áèð éîë àõòàðäû. Öðÿéè ìàðàãëà î ãÿäÿð äîëäó, Éåìÿéè, éàòìàüû, áó ôèêèð îëäó. Îíóí áó èøèíäÿí îëàðêÿí àýàù, Ðÿää åäèá òÿëÿáèí ëÿíýèäèðäè øàù. Øàù, èøè íÿ ãÿäÿð óçàòñà, àíúàã, Îüëóíäà î ãÿäÿð àðòûðäû ìàðàã. ßýÿð îüóë ÷ÿòèí áèð ùàëà äöøäö, — Àòà áóíäàí ÷ÿòèí çÿâàëà äöøäö. Àüûðëûã äöøñÿéäè îüëóíà ÿýÿð, Àòà ùèññ åòäèéè îíäàí äà áåòÿð. Ñàãè, áèùóø åäÿí øÿðàá âåð áèçÿ, ×ÿòèí áèð èø äöøäö öçÿðèìèçÿ. Íÿ ãÿäÿð ñÿðò îëñà áÿõòèìèç, èíàí, Îíà áèùóøëóãäóð éåýàíÿ äÿðìàí.

74

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÉÓÍÀÍ ÞËÊßÑÈÍß ÉÎËÀ ÄÖØÌßÑÈÍÈÍ ÃßÐÀÐÀ ÀËÛÍÌÀÑÛ Áó ìþùíÿòè òÿñâèð åëÿéÿí íÿôÿð Âÿãÿäÿí áó ñàéàã âåðìèøäèð õÿáÿð: Ôÿðùàääàí öçöíö òàëå äþíäÿðäè, Ãÿëáèíè èíúèäèá, úÿôàëàð âåðäè. Ôÿðùàäûí ãàëìàäû ñÿáðè, ãÿðàðû, Ýåòäè ÿëäÿí òàáè, ùÿì èõòèéàðû. Ãîðõóðäó àõûðäà äèâàíÿ îëñóí, Äîñòà, àøèíàéÿ áèýàíÿ îëñóí. Ýèçëÿäÿ áèëìÿéèá î áó ñåâäàíû, ×àüûðäû ýèçëèíúÿ Ìöëê-àðàíû, Îíà íÿãë åéëÿäè ìàúÿðàñûíû, Êþíëöíö èíúèäÿí áó áÿëàñûíû. Äåäè: — “Éà äèëÿí÷è, éà äà øàù îëñóí. Éà ãàôèë, éàèíêè áèð àýàù îëñóí. Ùÿì äþâëÿò, ùÿì çèëëÿò, ùÿì éàõøû, éàìàí, ßáÿäè éàçûëìûø èíñàíà ùàãäàí. Ãÿäÿð éàçàí øåéÿ ìÿýÿð ÷àðÿ âàð?! Èíñàí êÿìàëûíà àéäûíäûð áóíëàð. Òàëåéèí ùþêìöíäÿí íÿ øàù, íÿ ýÿäà Àçàä îëà áèëìÿç ùå÷ áó äöíéàäà. Ãÿçàíûí éàçäûüû ãàðàíû ïîçìàã Ñó öñòöíäÿ éàçû éàçìàãäûð àíúàã. Ãÿäÿðèí éàçäûüû ãàðàíû ùå÷ êÿñ Áó äöíéàäà ïîçóá, äÿéèøÿ áèëìÿç. Äöíéàíûí èøèíè êàìèë áèëÿíëÿð Òàëå ãàðøûñûíäà ýþñòÿðìÿç ùöíÿð. Éåð öçöíÿ ùàêèì îëñà äà èíñàí, Úàí ãóðòàðà áèëìÿç éåíÿ áàõòûíäàí, Èíñàí àúèçëèéè áÿëëèäèð ìÿíÿ. Òàëåéèí þíöíäÿ àúèçÿì éåíÿ. Ãÿçàíûí àëíûìà éàçäûüû ñþçö Àíúàã ïîçà áèëÿð ãÿçàíûí þçö. ßçÿëäÿí áó èäè ùàããûí ðèçàñû: 75

Ìÿíÿ ãèñìÿò îëñóí åøãèí áÿëàñû. Êèìèí þç àüëûíäàí ãÿëáè àëñà íóð, Ýÿðÿê òóòñóí ìÿíè áó èøäÿ ìÿçóð. Ìÿí áó ýöí äöøìöøÿì áèð éàìàí ùàëà, Áóíäàí þëêÿìèç äÿ ÷ÿêÿúÿê áÿëà. Áàøãà éîëóì éîõäóð, ãàëìûøàì íà÷àð, Áåëÿ éàçû éàçûá î ïÿðâÿðäèýàð... Íÿ ÷àðÿ, ÷îõ ìöøêöë ýþðöðÿì èøè, Ùþêìöìëÿ ãÿçàíûí ñþíìöð àòÿøè. Èíäè ñÿí õàãàíûí ùöçóðóíà ýåò. Ìÿíèì òàëåéèìäÿí îíó àýàù åò, Àòàëûã ùàããû êè, âàðäûð àðàäà, Éàðäûì åòñèí ìÿíÿ áó ìàúÿðàäà. Ãîé ìÿíÿ éîë ö÷öí ýþðñöí åùòèéàò, Äóà îõóéàðêÿí åòñèí ìÿíè éàä. Õåéèð-äóà âåðèá îëàðñà àðàì, Øÿêñèç, ìÿí áó èøäÿ õåéèð òàïàðàì. Èúàçÿ âåðìÿçñÿ áèëèð éàðàäàí, Ñàõëàìàðàì îíäàí ñèððèìè ïöíùàí. Äþíìÿðÿì éîëóìäàí àâàðà îëñàì, ßýÿð éîõñóë äöøñÿì, áè÷àðÿ îëñàì. Ýåäÿðÿì, áèëìÿðÿì íÿ äàü, íÿ äÿðÿ, Ìÿãñÿäèì óüðóíäà äöøöá ÷þëëÿðÿ... Éîëóìà äèâ ÷ûõñà, ÿæäàùà ÷ûõñà, Òèëñèì è÷ðÿ éöç ìèí äÿðä-áÿëà ÷ûõñà, Ýþç éóìóá ãîðõìàðàì ùå÷ áèð áÿëàäàí, Úàíûìû âåðÿðÿì ìÿãñÿäèì÷èí ìÿí. Ãÿðàðûì ãÿòèäèð, ñÿí åéëÿ àýàù, Éàõøû îëàð ÿýÿð èçí âåðñÿ øàù”. Ôèêðèíè ñþéëÿéèá ãóðòàðäû áó äÿì. Öðÿêäÿí áèð äàùà åéëÿäè ãÿñÿì: — “Íèééÿòèì ãÿòèäèð, ôèêðèì äÿéèøìÿç, Îëàúàã ùÿð ñÿéèí áó éîëäà ÿáÿñ”. Ìöëê-àðà îëóíúà áó èøäÿí àýàù, ×ÿêäè öðÿéèíäÿí ÷îõ äÿðèí áèð àù. Èñòÿäè åëÿñèí îíà íÿñèùÿò, Íÿñèùÿò ãàïûñû áàüëûéäû ôÿãÿò.

76

Íåúÿ ÷àëûøäûñà òóòñóí ãîëóíó. Ýþðäö êè, áàüëàìûø î, ñþç éîëóíó. Ýþðäö îíäà âàðäûð ãÿðèáÿ áèð ùàë. Äèëè ñþç òóòìàéûð îëìóø ñàíêè ëàë. Âöúóäó àòÿøäÿí éàíäû, ãàðàëäû, Àùûíûí òöñòöñö ýþéÿ óúàëäû. Áó àúû òöñòöäÿí ýþçö éàøàðäû, Àüëàéàðàã øàùûí éàíûíà âàðäû. Ýþçöíöí éàøûíû ùåé àõûäàðàã Äåäè êè: “— Åé, øàùûì, áèð àí òÿê ãàëàã!” Î ñîíñóç ÿçàáëà ùÿð íÿ êè áèëèð, Øàùûí ùöçóðóíäà ñþéëÿäè áèð-áèð. Äèíëÿéèá îüëóíóí ìàúÿðàñûíû, Éûðòäû êþéíÿéèíèí, øàù, éàõàñûíû, Ùÿð èêèñè éàíûá áó äÿðäÿ éàìàí, Äåéèá àüëàäûëàð áèð õåéëè çàìàí. Àüëàéûá áîøàëòäû öðÿéèíè øàù, Âÿçèð éåðè þïöá, ÷ÿêäè äÿðèí àù. Òÿñêèí åòìÿê ö÷öí îíó áèð ãÿäÿð, Íÿñèùÿò éîëóéëà ñþéëÿäè: — “ßýÿð, Åé øàùûì, îëìóøñà ãÿçàäàí áèð èø, ×àðÿ òàïìàç, îíà, èíàí, áó ýÿðäèø. Åé áó ýöíöí øàùû, àãèëè-çàìàí, Ãÿëáèíäèð äþâëÿòè èøûãëàíäûðàí. Ôàéäà âåðìÿç àðòûã áèð éîë ýþñòÿðìÿê. Éàíûá àüëàìàãäàí éàõøûäûð êþìÿê. ×àðÿ òàïñà àüûë áó èøÿ ÿýÿð, Íÿòèúÿäÿ ùÿêèì éîë òàïà áèëÿð. Òÿãäèð îëñà ÿýÿð ÷àðÿéÿ ìàíå Îëìàëû ãÿçàíûí ùþêìöíÿ ãàíå!” Øàù äåäè: — “Ñþçëÿðèí áèð øÿôÿãëè øàì, Øèðèí íèòãèí åòäè ãÿëáèìè àðàì. Ùå÷ î øèðèí úàíäàí äîéìàã îëàðìû? Îíó áó ùàë èëÿ ãîéìàã îëàðìû? Íÿñèùÿòäèð êþíëöí äÿðäèíÿ äÿðìàí, Íÿñèùÿò åòìÿëè âàð èêÿí èìêàí... ßýÿð òÿñêèí òàïñà, ñÿàäÿò îëàð.

77

Êþíöë êàìÿ éåòÿð, úàí ðàùÿò îëàð. ßñÿð åéëÿìÿñÿ îíà íÿñèùÿò. Áàøãà áèð éîë òàïìàã ëàçûìäûð, ÿëáÿò...” Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà âÿçèð âÿ õàãàí, Òÿðÿääöä åòäèëÿð áèð õåéëè çàìàí. Äöøöíöá ùÿð íåúÿ òÿäáèð åòäèëÿð, Áèð ôàéäà ýþðìÿéèá, òÿüéèð åòäèëÿð. Òÿêèä ýþñòÿðèðäè ôèêðèíäÿ Ôÿðùàä, Âåðìèðäè íÿñèùÿò áèð ôàéäà, ùåéùàò! Íÿñèùÿò åéëÿéèá, þéöä âåðèðêÿí, Äàùà ÷îõ éàíûðäû ãÿëáè øþâãäÿí. Øàù ÷àðÿ òàïìàéûá, îëàðàã ìÿéóñ. Èñòÿäè åëÿñèí îüëóíó ìÿùáóñ. Ùÿáñ åòìÿê ôèêðèíè àòûá êÿíàðà, Äöøöíäö êè, òàïñûí áèð áàøãà ÷àðÿ. Äÿéìÿéèá ãÿëáèíèí àðçóëàðûíà, Ñåâäàëû þìðöíöí ýÿíú áàùàðûíà. Ãÿò åòäè êè, éûüñûí ×èíè áèð éåðÿ, Éóíàí åëëÿðèíÿ ÷ûõñûí ñÿôÿðÿ. Þçö äÿ îüëóíà áèð ùÿìðàù îëñóí, Éàõøûäàí, éàìàíäàí òà àýàù îëñóí. ßââÿëêè ôèêðèíäÿí î ÿë ÷ÿêÿðÿê, Èñòÿäè êè, åòñèí îüëóíà êþìÿê, Îíó ðàùàò ãîéàð ôèêðè, õÿéàëû, Äöçÿëÿð àçàúûã ïÿæìöðäÿ ùàëû. Éåíÿ äÿ îëìàñà áèð ãÿäÿð ðàùÿò, Ýþðÿê éàðàäàíäàí íÿäèð ìÿñëÿùÿò. Øàù ÷îõ òÿãäèð åòäè áó èìòàùàíû. ×àüûðäû éàíûíà î, Ìöëê-àðàíû, Äåäè: — “Òåç Ôÿðùàäûí éàíûíà ñÿí ýåò, Ìÿíèì áó ôèêðèìè îíà áÿéàí åò!” — Âÿçèð øàùçàäÿíèí éàíûíà ýåòäè. Øàùûí áó ôèêðèíè îíà ÿðç åòäè. Ôÿðùàäà áó õÿáÿð ÷îõ ôÿðÿù âåðäè, Àòàñû ðÿéèíÿ ìåéë ýþñòÿðäè, Áèëèðäè êè, äåñÿ éàëíûç âàðàðàì, Èøè þç áàøûìà ìÿí áàúàðàðàì, 78

Ùàããûíäà áó èøÿ îëìàç ðèçàñû, Äÿðäö-ãÿì è÷èíäÿ þëÿð àòàñû. Òÿê àòàñû äåéèë, þëêÿéÿ áåëÿ, Ùÿòòà ýþé öçöíÿ äöøÿð âÿëâÿëÿ. Ðàçûëûã åéëÿéèá äåäè: — “Òåç îë, ýåò Éîëà ÷ûõìàã ö÷öí áèð òÿäàðöê åò”. Âÿçèð åéëÿéèíúÿ ìÿãñÿäè ùàñèë, Ýÿëèá õàãàíû äà åéëÿäè õîøäèë. Ìöÿééÿí åäèëäè ãîøóí ö÷öí éåð. Áàø÷ûëàð ùÿð éàíäàí ÿìð âåðäèëÿð. Äîëäóð áàäÿëÿðè, ñàãè, ìÿäÿä ãûë! Áèð úàì øÿðàá è÷ÿê, ìÿñò îëñóí àüûë. Âåð ñÿôÿð úàìûíû, ìÿíè õóìàð åò, Äèâÿ, ÿæäàùàéà áèð ñåùðêàð åò!

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÕÀÃÀÍ ÈËß ÉÓÍÀÍ ÞËÊßÑÈÍß ÑßÔßÐ ÅÒÌßÑÈ Ìÿíàëàð éîëóíó òàïàí î íÿôÿð Áó íþâ èëÿ ÷ÿêäè ñþçëÿðäÿí ÿñýÿð: Øàù, èøè õîø ýþðöá åéëÿäè íèééÿò Êè, Éóíàí ìöëêöíÿ åòñèí ÿçèìÿò. ßìð åòäè, éöðöø÷öí øåéïóð ÷àëñûíëàð, Òîïëàíñûí ÿñýÿðëÿð, íÿ ãÿäÿð êè, âàð. Áèð àíäà, þëêÿäÿ, áöòöí ùÿð éàíäàí, Ãîøóíëàð éûüûøûá ýÿëäèëÿð ùàìàí. Áèð ñàéñûç-ùåñàáñûç ãîøóí îëäó úÿì, Éàðàíäûüû ýöíäÿí ýþðìÿìèø àëÿì. Î ãîøóí äÿðéàñû úóøà ýÿëÿðÿê, Ãàëõûð àñèìàíûí äÿðéàñûíà òÿê. Àëÿì ýþðìÿìèøäè áóíúà ÿñýÿðè, ßòëàñûí, Õàðàíûí éîõäó ãÿäÿðè. Ùÿð ÷àäûð ôÿëÿéèí êàðèýàùûéäû, Ãàïûñû ýþéëÿðèí áàðèýàùûéäû. Îíóí óúëàðûíäà ôèðóçÿ ÷àäûð, Åëÿ áèë, ýþéëÿðäÿ ýöíÿøëÿ àéäûð.

79

Äþâðÿñèíäÿ áàüû ãûçûëëà ýöìöø Åëÿ áèë, óëäóçëàð éåðÿ òþêöëìöø. ×àäûðûí ãöááÿñè íÿùàéÿò áèëìÿç, Îíóí äèâàðëàðû þë÷öéÿ ýÿëìÿç. Îí èêè ïàéÿëè áèð òÿõòè-àëè. Îí èêè áöðúö äÿ óëäóç ìèñàëè. Íÿñðè-òàèð ó÷ñà éöç èëëÿð éåíÿ. ×àòà áèëìÿç îíóí áèð ãöëëÿñèíÿ. Îíóí àéàüûíäàí ñàëëàíûð çÿðè, Ñàíêè ó÷àí óëäóç éàðûð ýþéëÿðè. Úÿìøèä ñàðàéûíà áÿíçÿð ýþðêÿìè, Ýöëëÿðè ïàðëàéûð áèð ýöíÿø êèìè. ×àäûðëàðûí ñàéû óëäóçëàð ãÿäÿð. Ãîøóí ãàðûøãàéà áóðäà áÿðàáÿð. Çîðëà áó àõûíà ãàòëàíìûø òîðïàã. Äöíéàíûí öçöíö ñåë òÿê àëàðàã, Îíëàð éîëà äöøäö Éóíàí ìöëêöíÿ, Åøã, ãîøóí ÷ÿêäè î úàí ìöëêöíÿ. Ùÿðÿêÿò åéëÿäè íèçàìëà ÿñýÿð. Ãàéäà-ãàíóí èëÿ áàøëàíäû ñÿôÿð. Èêè ýöí áèð éåðäÿ òóòìàéûá ãÿðàð, Ùåé ìÿíçèë êÿñäèëÿð, ìÿíçèë àëäûëàð Éöðöøöí ñîðàüû ÷àòûíúà ùàìàí, Õàëãûí ÷ûõûð èäè ùóøó áàøûíäàí. Úîøóð áó çÿôÿðäÿí õàëãûí âöãàðû, Áàüëû ãàïûëàðûí ýÿëèð à÷àðû. Àëûíûð þëêÿëÿð áèð ÷îõ éåðëÿðäÿ. Äåìÿéèí þëêÿëÿð, ñóëàð äà, éåð äÿ... Àéëàðëà êå÷äèëÿð ñÿùðàíû, äàüû. Ýþðöíäö ãàðøûäàí Éóíàí òîðïàüû. Õàãàíûí ãîøóíó ýÿëìèøäèð äåéÿ, Õÿáÿð éàéûëûíúà áöòöí þëêÿéÿ, Ùÿì çÿíýèí, ùÿì éîõñóë ÷ûõäû ãàáàüà; Øàùû òþùôÿëÿðëÿ ñàëàìëàìàüà. Ùèêìÿò ñàùèáëÿðè äàëäû èøðÿòÿ. Åëÿ áèë Óòàðèä ÷àòäû øþùðÿòÿ. Òÿíòÿíÿ è÷èíäÿ ùàìû áÿõòèéàð.

80

Øàùûí ãàáàüûíà áåëÿ ÷ûõäûëàð. Ùÿð íÿ âàð þëêÿíèí éàõøû-éàìàíû, Éûüûá ýÿòèðäèëÿð ìàëû-ãàðàíû, Ôÿëÿê ãöäðÿòèíÿ áàø ÿéèá, éåêñÿð Áöòöí ìÿìëÿêÿòè øàùà âåðäèëÿð. Øàù ùÿð êÿñÿ ëöòôè-èíàéÿò åòäè, Ùàããûí ãàíóíóíà ðèàéÿò åòäè. Ýþñòÿðäè ùèêìÿòÿ åùòèðàìûíû. Áèëäèðäè ùÿð êÿñÿ þç ìÿãàìûíû. Þïäöðäö ÿëèíè ùèêìÿò ÿùëèíÿ, Îíëàð äóà åòäè õàãàíÿ éåíÿ. Ùèêìÿò ÿùëè òàìàì òàïàíäà òÿñêèí, Õàãàí ñþç áàøëàäû ñÿñèíäÿ òÿìêèí. “Åòäèêñÿ áóðàéà áó ýöí ÿçèìÿò, Éîõäóð áó éöðöøäÿ áèð þçêÿ íèééÿò. Ìÿìëÿêÿò ôÿòù åòìÿê äåéèë ãÿñäèìèç, Òÿùëöêÿ ôÿòù åòìÿê ôèêðèíäÿéèê áèç. Àëè ãÿëáèìèçÿ îëìóø àøèêàð Êè, ùàìàí þëêÿäÿ áèð áåëÿ éåð âàð: Áó òîðïàã ìàëèêäèð áèð áþéöê äàüà. Òàìàì ãðàíèòäèð áàøäàí-àéàüà, Ãðàíèò è÷èíäÿ âàðäûð ìàüàðà, Àéðûëûã äÿìèíäÿ ýåúÿ òÿê ãàðà. Ñîêðàò áó çöëìÿòÿ âåðìèø ñÿùÿðè. Íóð ÷ÿêìèø ýåúÿéÿ ñàíêè Ìöøòÿðè...” Éîëäàêû ö÷ ÷ÿòèí ìÿíçèëè áèð-áèð Áàúàðäûüû êèìè, åéëÿäè òÿñâèð. Ñþçöíö ãóðòàðûá åòäè èøàðÿ: “Êèì íÿ áèëèð äåñèí, àðòûã íÿ ÷àðÿ. Ýåäÿê ùàíñû ñÿìòÿ, íÿ éàíà ñàðû, Ñþéëÿéèí ùàðäàíäûð îíóí éîëëàðû?” Ãàëõûá éåð þïäöëÿð ùèêìÿò áèëÿíëÿð: “Õàãàíà àðçóñó îëñóí ìöéÿññÿð, Î éåð êè, øàù îíäàí íèøàíÿ àðàð, Áóðäà îíó áèëÿí òÿê áèð ùÿêèì âàð, Áåø éöç èëäÿí ÷îõäóð îíóí ùÿéàòû. Ñöùåéëà ùÿêèìäèð åëëÿðäÿ àäû.

81

Çÿìàíÿ Ñîêðàòû îäóð Éóíàíäà. Ìàüàðàíûí ñèððè ýèçëèäèð îíäà Éàøàð èíçèâàäà, äóàñû òÿìèç, Ùöíÿðäÿ øàýèðäèê àíúàã îíà áèç. Áèëèð ùÿãèãÿòè î ÿùëè-ùèêìÿò. Áó èøèí ùàëûíäàí àýàùäûð ÿëáÿò. Áèð àç åøèòìèøèê áó ñèððè áèç äÿ. Íÿ äåñÿíèç âàðûã õèäìÿòèíèçäÿ... Ëàêèí áèçÿ äåéèë ìÿíàñû ÿéàí, Òÿùãèã åòìÿìèøèê îíó ùå÷ çàìàí. Áèð øåé õÿáÿð àëñà ýÿð äþâëÿò ÿùëè Áèëìèðèê äåéÿðìè ùå÷ ùèêìÿò ÿùëè?! Áó ñèððèí îíäàäûð éàëíûç à÷àðû, Áóéðóã âåðèí ýåäÿê áèç îíà ñàðû”. Øàù èñòÿäèéèíäÿí òàïûíúà íèøàí, Øàùçàäÿíèí ãÿëáè øàä îëäó ùàìàí. Òóìàð-ñûüàë âåðäè ìåùòÿð äÿ àòà. Ìèíäèëÿð àòëàðà îüóëëà àòà. Ýåòäè ùèêìÿò ÿùëè îíëàðëà áèðáàø. Øàùëà øàùçàäÿéÿ îëäóëàð éîëäàø. Áèð ãàëà ýþðöíäö ÷þëäÿ áó àðà — Ùÿêèìèí îëäóüó î òÿê ìàüàðà. Áèð òÿðÿôäÿ ãîéóá ùàìû àòëàðû, Ïèéàäà ýåòäèëÿð ãàëàéà ñàðû. Î ùÿêèì øÿõñëÿðäÿí áèðèñè ýåòäè, Ñöùåéëàíû èøäÿí õÿáÿðäàð åòäè: “ßáÿäè èãáàëà îëàðàã ùÿìðàù, Óòàðèäÿ ýÿëìèø Õóðøóä èëÿ Ìàù”. Åøèòúÿê Ñöùåéëà áåëÿ ñþçëÿðè, Ñþéëÿäè: — “Ýÿëñèíëÿð, äåéèí, è÷ÿðè”. ßäÿáëÿ ýèðäèëÿð Ôÿðùàäëà õàãàí, Ãàëõäû þç éåðèíäÿí ùÿêèì áó çàìàí, Ùÿð èêèñè èëÿ ýþðöøäö õîøùàë, Îíëàð äà þïäöëÿð ÿëèíè äÿðùàë, Èñòÿéèðäè åòñèí áó ìöøêöëö ùÿëë, Éåð âåðèá, îòóðòäó îíëàðû ÿââÿë, Éîë ÷ÿòèíëèéèíè ñîðóøäó áèð-áèð, 82

Äåäè: — “Ìÿðàìûíûç ýÿëìÿêäÿí íÿäèð?! Áó óçóí éîëëàðäà ÷ÿêèá ÿçèééÿò, Ýÿëìÿêäÿ íÿ èìèø ñþéëÿéèí íèééÿò?” Íÿãë åéëÿäè îíà õàãàí áó ùàëû. Ôÿðùàäûí áàøûíà äöøÿí õÿéàëû. Ùÿêèì äåäè: — “Áèëäèì, ìÿãñÿäè èíäè”. Ùÿì ãöññÿéÿ äàëäû, ùÿì äÿ ñåâèíäè. Åòäè øàùçàäÿíèí öðÿéèíè øàä, Äåäè: — “Ñÿíèí àäûí ãîéóëìóø Ôÿðùàä”. Ñöùåéëà, ãîíàüû áèð òÿùãèã åòäè, Î ùÿð íÿ ñîðäóñà áó òÿñäèã åòäè, Þïÿðÿê àëíûíäàí î áþéöê èíñàí Ñÿúäÿ åäèá äåäè: — “Øöêð éàðàäàí. Þëìÿäèì, áó ÷ÿðõè-ôÿëÿê éåíèäÿí, Âåðäè èñòÿéèìè, õîøáÿõò îëäóì ìÿí. Íå÷ÿ éöç èë âàð êè, éåðèì ìàüàðà, Äöøìöøÿì þìðöìäÿ ÷îõ áÿëàëàðà, Ìÿíÿ Úàìàñèáäÿí ãàëìûø áó õÿáÿð, Âÿñèééÿòíàìÿäÿ âàðäûð áó ñþçëÿð; Ìÿíäÿí ñîíðà ìèí èë áó ÷ÿðõè-äþâðàí, Äîëàíûá êå÷ÿúÿê éåðèí áàøûíäàí. ×ûõà÷àã øàùçàäÿ ×èí þëêÿñèíäÿí. Ýÿëÿúÿê èãáàëëà Éóíàíà ùÿìÿí. Àäû Ôÿðùàä, þçö ùÿð èøäÿ ìàùèð. Ñÿàäÿò óëäóçó öçöíäÿ çàùèð. Äþçöá çÿðáÿñèíÿ èøýÿíúÿëÿðèí, À÷àð òèëñèìèíè î Èñêÿíäÿðèí. Àíúàã éîëóíäà áèë, èêè ìàíå âàð, Îíëàðû äÿô åòìÿê ÷îõ ìöøêöë îëàð. Áèðè ÿæäàùàäûð éîë öñòÿ éàòìûø, Íÿôÿñè îä ñà÷ûð îíóí éàé âÿ ãûø, Áèðè ÿùðèìÿíäèð à÷ûá ñàâàøû, Áàøûíà ýþéëÿðäÿí éàüäûðàð äàøû, Ìöíÿúúèì Ñöùåéëà, î ùÿêèì èíñàí, Ìÿíäÿí ñîíðà åëìèí âàðèñè îëàí, Áó õåéèð-äóàìû ãîé ãÿáóë åòñèí, Òàïøûðäûüûì èøèí ñîíóíà éåòñèí.

83

Áó ìÿãñÿäÿ äîüðó ýåäÿíäÿ Ôÿðùàä Êþìÿê åòñèí îíà áó éîëäà ãàò-ãàò. ×îõ øàùëàð áó èøÿ ÷îõ úàí àòàúàã. Ôÿðùàäûíäûð, áèëèí, áó ãèñìÿò, àíúàã. Éàõøû áèëñèí áóíó Ñöùåéëà ýÿðÿê. Åòñÿ, åòñèí àíúàã Ôÿðùàäà êþìÿê. Ãîðõóíú ÿæäàùàíû þëäöðñÿ Ôÿðùàä. Áó õîø õÿçèíÿäÿí àëÿì îëàð øàä. Äèâè þëäöðöá î ãóðòàðñà àíúàã, Ñöëåéìàí ìþùðöíö áóðäà òàïàúàã. Áó òèëñèì îíóí÷öí ùÿð øåéè à÷àð, Úÿìøèäèí úàìû äà îëàð àøèêàð. Áóíëàð õîøáÿõòëèêäÿí ÷àòàðñà îíà, Ãîé òÿãäèì åëÿñèí î äà õàãàíà. Îíà áÿñäèð éàëíûç Ñîêðàòûí þçö, Áèð äÿ Èñêÿíäÿðèí ìÿøùóð ýöçýöñö, Áó èøäÿí Ñîêðàòà èòàÿò åòñèí, Ýöçýöíöí äàëûíúà ñöðÿòëÿ ýåòñèí. Íÿëÿð ýÿëÿúÿêäèð áàøûíà ùÿð àí Ýöçýöäÿ ýþðÿúÿê, íÿ âàðñà òàìàì”. Ùÿêèì ñþçëÿðèíè áåëÿ ãóðòàðäû: “Áþéöê éàðàäàíà áó àøèêàðäû. Áó òàïøûðûãëà ìÿí åäèá èôòèõàð, Íå÷ÿ éöç èëäèð êè, ÷ÿêäèì èíòèçàð, Éîëóíäà ÷ûõàúàã ìöøêöëÿ áèð-áèð Ìÿí ÷îõäàí áÿðèäèð òþêìöøÿì òÿäáèð”. Ãàëõûá ìàüàðàíûí éàíûíà âàðäû. Î éåðäÿí áèð úöðÿ øöøÿ ÷ûõàðäû. “Ñÿìÿíäÿð éàüûéëà, — äåäè, — ùÿìèøÿ, Áèë êè, äîëó îëóð ýþðäöéöí øöøÿ. ×îõ àòÿøýàù âóðìóø ñèíÿìÿ äàüû Ìÿí úÿì åéëÿéèíúÿ áó ãÿäÿð éàüû. Ãûëûíúëà ÿôèíè âóðàí çàìàíäà, ßæäàùà ýþéëÿðÿ òîç ãàëäûðàíäà, Çèðåùëè ïàëòàðäà ñÿìÿíäÿð òÿê ñÿí, Þç áÿäÿíèíÿ áó éàüäàí ñöðòÿðñÿí. Ñÿí î ÿæäàùàéëà âóðóøàí çàìàí, 84

Éàü ãóðòàðàð ñÿíè îíóí îäóíäàí. ßçàáëàð è÷èíäÿ ÿæäÿð þëÿíäÿ, Õÿçèíÿ ñàùèáè îëàðñàí ñÿí äÿ. Îðäà äàø-ãàø âàðäûð óëäóçëàð ãÿäÿð. Õàòûðûíäàí ÷ûõàð î ÿçèééÿòëÿð. Ãÿðèáÿ áèð øåé äÿ î õÿçíÿäÿ âàð. Áóíäàí ÿùðèìÿí äÿ ÷îõ áÿäáÿõò îëàð. ßùðèìÿíÿ ìàòÿì òóòàíäà ôÿëÿê, Ìþùöð þç ÿëèíÿ ñÿíèí êå÷ÿúÿê. ßëèí ùÿð òèëñèìè à÷ìàüû áèëÿð. Î çàìàí áó ýþçÿë ãèéìÿòëè õÿáÿð, Áèð ýöìöø ëþâùÿäÿ éàçûëû îëàð. Î äèâèí áîéíóíäà àñûëû îëàð. Òèëñèì à÷ìàã ñÿíÿ îëóíúà àñàí, Úÿìøèäèí úàìûíû îðäà òàïàðñàí. Úàìûí äþâðÿñèíäÿ âàðäûð íÿãøÿëÿð. Îíëàðû ÿëèëÿ ÷ÿêìèø Èñêÿíäÿð. Áó íÿãøè î úàìûí öñòÿ ýþðÿíäÿ Ñîêðàòûí ùàëûíû áèëÿðñÿí ñÿí äÿ. Ýþðÿíäÿ ýöçýö òÿê þç úàìàëûíû, Àíëàðñàí ýöçýöíöí ùÿð áèð ùàëûíû. Ýöçýöíöí ñèððèíè áèëÿíäÿ àðòûã, Áàøûíà ýÿëÿíëÿð ýþðöíÿð à÷ûã. Áóíäàí ñîíðà éîõäóð èúàçÿ äàùà Ñèððèí ïÿðäÿñèíè àðòûã à÷ìàüà...” Áó ñþçëÿðè äåéèá úàìû âåðÿðÿê, Ñþéëÿäè: “Ýåò, éîë÷ó éîëóíäà ýÿðÿê!” Âåðäè ìÿíçèëëÿðäÿí î áèð-áèð íèøàí. Äåäè êè: — “Ýåúèêìÿ, éîëà îë ðÿâàí! Êàìà ÷àòìàüûíà âàðäûð öìèäèì. Áó öìèäëÿ ýÿðÿê äöíéàäàí ýåäèì”. Áó íþâ èëÿ îíà òÿëèì åëÿäè. Úàíûíû òàíðûéà òÿñëèì åéëÿäè. Ýþç éàøûéëà îíó òÿìèç éóäóëàð. Áó éåðäÿúÿ îíà ãàçûëäû ìÿçàð, Ñîíðà áóðäà ãàëäû î ùèêìÿò ÿùëè. Éîëà ðÿâàí îëäó áó äþâëÿò ÿùëè.

85

Êå÷èá ìÿíçèë-ìÿíçèë éîë ãÿò åòäèëÿð. Ùÿêèìèí äåäèéè éåðÿ éåòäèëÿð. Àõûðäà ÷àòäûëàð åéëÿ áèð éåðÿ, ßæäàùàíûí èäè áöòöí î äÿðÿ. Î éåðäÿ ãàëàðàã àõøàìà ãÿäÿð, Èñòèðàùÿò åäèá íÿôÿñ äÿðäèëÿð, Ýåúÿ ÿæäàùàñè ãàëäûðäû äóìàí. ßçÿìÿòëè ýþéëÿð òóòóëäó îíäàí. Ýöíÿøèí õÿçíÿñè áàòäû òîçëàðà. Âèðàíÿëÿð ýþéö îëäó ãàïãàðà. Éàíäûðûá èøðÿòèí îäóíó, ùàìàí Îðäà áàøëàäûëàð êåôÿ áó çàìàí. Ýÿë ñàãè, áàøëàíäû, äóðìà, ìåé äÿìè. Áèð þìöð ýåúÿñè õîø òóò àëÿìè! Ìåé è÷ áèð äÿì ãàëõñûí èøðÿò íÿâàñû; Ìÿùâ åòìÿìèø ñÿíè þìð ÿæäàùàñû.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ßÆÄÀÙÀ ÈËß ÂÓÐÓØÌÀÑÛ Ýåúÿ äóìàíûíû äàüûòäû ñÿùÿð, Ýöìöø ëþâùÿ ãàëõäû, ñöáù òàçÿ-òÿð. Ýåúÿ çöëìÿòèíäÿí ýöí îëäó ÿéàí, ßæäàùà äèëè òÿê ÷ûõäû êàùàäàí. Ôÿðùàä ãöñë åäÿðÿê àüëàäû áèð àç, Ïàê îëäó òàíðûéà åéëÿäè íèéàç. Ñöùåéëà Ôÿðùàäà íÿ òÿëèì âåðäè, Øàùçàäÿ éåðèíÿ áèð-áèð éåòèðäè. Öç ãîéóá òîðïàüà äóà åéëÿäè. Þçöíÿ òàíðûäàí êþìÿê äèëÿäè. Ãîéóá àòàñûíûí àéàüûíà áàø, Ùàëàëëûã èñòÿäè, òþêäö ãàíëû éàø. Õàãàí éàõàñûíû úûðûá, äèäèðäè, Àüëàøäû úàìààò ýþðöá áó äÿðäè, Îüóë ùþêìäàðäàí äèëÿäè àìàí; Äåìÿ ùþêìäàðäàí, ãîøóíäàí, õàëãäàí. Ùöíäöðäÿí ãîøóí äà, õàëã äà àüëàäû.

86

Ôÿëÿéèí áàüðûíû áó ñÿñ äàüëàäû. Îëäó óëäóçëàðà ñàíêè ùþêìäàð, Àòëû ÿæäàùà òÿê éàìàí çÿùìè âàð. Ñèëàùà ãÿðã îëäó âöúóäó áöòöí, Åëÿ áèë ïàðëàäû ñÿìàëàðäà ýöí. Î ìÿíçèëÿ ñàðû àòû ñöðÿðÿê, Äèëÿäè òàíðûäàí þçöíÿ êþìÿê. Îüëóíóí ùàëûíû ýþðöíúÿ õàãàí, Þçöíö òîïëàéûá ýåòäè àðõàäàí. Î, ìÿíçèëÿ òÿðÿô àòûíû ñöðäö. Îðäà ÿæäàùàäàí ÿëàìÿò ýþðäö. Ãàòðàí òÿê ãàïãàðà äöçö ýþðöíúÿ, Ñàíäû êè, éîëóíó áöðöìöø êå÷ÿ. Ôÿðàã ÿééàìû òÿê ÿáÿäè çöëìÿò, Þëöì ýåúÿñèëÿ åòìèøäè öëôÿò, Ùèúðàí òÿê ãàðàäûð ýåúÿíèí äîíó, ßæäàùà íÿôÿñè ãàðàëòìûø îíó! Êöëÿ áàòìûø êÿùÿð ýåäèð ÷àïàðàã, Òîçäàí àò, ýåúÿ òÿê ãàðàëìûøäû, áàõ? Áèð öôóíÿò éåëè ÿñäè áó çàìàí, Úÿííÿòèí õîø ÿòðè éîõ îëäó îíäàí. Áó èé òÿñèð åòäè ùÿð áèð íÿôÿðÿ. Éûõûëäû ÿñýÿðëÿð àòûíäàí éåðÿ. Ôÿðùàä äèøëÿðèíè ãûúàäûá áó äÿì, Áÿëà ãàðøûñûíäà äóðìóøäó ìþùêÿì. Ýþðöíäö óçàãäàí ãîðõóí÷ ìàüàðà, Ôÿðùàä öç äþíäÿðäè òÿëÿñèê îðà. ×àòäû èíñàí èéè î ÿæäàùàéÿ, ßúÿë íèçÿ âóðäó ìèí áèð áÿëàéÿ. Ùåéáÿòëÿ êàùàäàí ÷þëÿ ñöðöíäö, Ñàí ýþé ãöááÿñèíäÿí áÿëà ýþðöíäö. Ùèðñè áèð úÿùÿííÿì îäóíà áÿíçÿð. Òöñòö êèìè ùÿð àí ãûâðûëûá ýåäÿð. Íÿôÿñèíäÿí àëîâ ñåë êèìè àõûð, Ùÿð áèð ãûüûëúûìû äöíéàíû éàõûð. Òöñòö òÿê íÿôÿñè áèð ãàðà áóëóä, Ãûüûëúûìû øèìøÿê áÿðàáÿðäÿ òóò.

87

Âöúóäó áèð áÿëà, áèð ìþùíÿò äàüû, Ñàíêè áèð êàùàäûð àüçû, äîäàüû. Òöñòö âÿ àòÿøëÿ äîëóäóð êàùà, Äàü êèìè óçàíìûø îðäà ÿæäàùà. Áèð áÿëà äàüûäûð éîëëàðû êÿñèð, Âöúóäó ñåë êèìè ðàùÿòñèç ÿñèð. Þçö-äàüà áÿíçÿð, áàøû áèð äèìäèê, Áèð ãàðà äàø êèìè äàéàíìûø äèìäèê. Ýþçëÿðè àäàìà áàõàí çàìàíäà, Îäëó íåôò áóëàüû ãàéíàéûð îíäà. Áóðóí äåøèêëÿðè áîðóéà áÿíçÿð, Ùÿð áèðè îä ñà÷àí êöðÿëÿð ãÿäÿð. Àüçûíäàí àëîâëàð ïöñêöðÿí çàìàí, Ñàíêè àëîâ ãàëõûð íåôò ãàéíàüûíäàí. Ôÿëÿê êèìè òÿíè äàüö-áÿëàäûð, Ùÿð ãîëó, ùÿð áóäó áèð ÿæäàùàäûð. ßúÿë ïÿíúÿñèäèð îíäàêû ïÿíúÿ, Éåääè ãàò ýþéëÿðÿ âåðìèø èøýÿíúÿ. Îíóí ùÿð äûðíàüû, ñàíêè, áèð îðàã, Îðàüû àëìàñòÿê èòèäèð àíúàã. Âöúóäóíóí ðÿíýè ýöë ðÿíýëÿð êèìè, Öñòö íàõûøëûäûð ïÿëÿíýëÿð êèìè. Éåðÿ ãóéðóüóíó ÷ûðïàí çàìàíäà Ñàíêè øèìøÿê ÷àõûð úîøãóí òóôàíäà. Çöëìÿòÿ ãÿðã åäèð òîçó úàùàíû, Ñöðìÿòÿê ãàðàëäûð ìàâè ñÿìàíû. Àüçû îä ïöñêöðöð, äèøëÿðèíäÿ ãàí Áåëÿ áèð ùåéáÿòëÿ ÷ûõûð êàùàäàí. Ýþçöéëÿ áàõàíäà øàùçàäÿ ñàðû, Ãÿçÿáäÿí ãàëìàäû ñÿáðè ãÿðàðû. Åëÿ áèë éöéöðöð îíóí öñòöíÿ, ßäÿì ÿæäàùàñû, î úàí ãÿñäèíÿ. Ôÿëÿê øåéïóðóíó çèëÿ ÷ÿêÿðÿê, Àüûç à÷ûð áÿëà äàðâàçàñûòÿê. Íÿôÿñèíäÿí îäëàð ñà÷àðàã ìöäàì, Èñòÿäè éåìèíè áèøèðñèí òàìàì. Ãûçàðòäûãäàí ñîíðà îíó áèð òÿùÿð, 88

Àëûá ìÿäÿñèíäÿ éàõøû ùÿçì åäÿð. À÷ûëàð áóíóíëà òåç èøòÿùàñû, Ãàëàí ÿñýÿðëÿð äÿ îëàð ãèäàñû. Øàùçàäÿ ãîðõìàäû ÿñëà áó îääàí, Îíà ñèððè ùÿêèì åòìèøäè ÿéàí. ßæäàùàíûí îäó åòìÿäè ÿñÿð. Éåíèäÿí áöðöäö îíó ãàíëû òÿð. ßæäàùà Ôÿðùàäû óäìàã èñòÿäè. Øàùçàäÿ “åé òàíðûì, êþìÿê åò” — äåäè. Ãþâñè-ãöçåù êèìè ýÿðèëìèø éàéà Ãîéàðàã îõóíó, àòäû î òàéà. Àòäû îä ïöñêöðÿí ÿôèéÿ ñàðû. Ïÿðÿñòèøÿ ýÿëäè ýþé óëäóçëàðû. ßæäàùà ãûâðûëûá ÷ÿêèëäè ýåðè. Îõà ùÿäÿô îëäó îíóí ùÿð éåðè. Àìàíñûç îëñà äà ÿæäàùà, ôÿãÿò Èëàí-îõëàð îíäàí ìöäùèøäè, ÿëáÿò! Îõëàð ãûëûíú êèìè îíó áè÷èðäè, ßòè êàáàá êèìè øèøÿ êå÷èðäè. Êàáàá îäó éàõäû òîõ îëìàã ö÷öí, Îõ êàáàá åéëÿäè þçöíö áöòöí. Áÿäÿíèíäÿ âàðäû éàðàñû ñîíñóç. Îíëàðà òþêäöëÿð ÷îõëó àúû äóç. Àðòûã ýöúäÿí äöøäö ñóñäó ÿæäàùà, Éîõäó äþéöøìÿéÿ ãöââÿñè äàùà. Ïÿùëÿâàí àò ÷àïûá ãûëûíú ÷ÿêÿðÿê, Àëìûøäû öñòöíö ãàðà áóëóäòÿê. Ãûëûíú ÷ÿêèëÿíäÿ áèëìÿäè ôÿëÿê, Ïàðëàéàí ãûëûíúäûð éà îäëó øèìøÿê. Øèìøÿê ãûëûíúûíû ÷àëàðàã áèð àí, ßæäàùàíû îðäà åéëÿäè úàíäàí. Ôÿðùàä ÿæäàùàíû ñÿðèá òîðïàüà, ßæäàùà àòûíû ñöðäö ãàáàüà. Ùå÷ ãîðõó áèëìÿäÿí êàùàéà ýèðäè. Îðäà äàøûí öñòÿ éàçûëàð ýþðäö. Ùàìàð áèð äàø öñòÿ ñþçëÿð ãàçûëìûø, Õÿçíÿíèí éàòàüû áóðäà éàçûëìûø.

89

Êè: — “Åé àôàã è÷ðÿ áåëÿ øóð ñàëàí, Òàíðû êÿðÿìèíäÿí úÿñàðÿò àëàí! Þëäöðäöêäÿí ñîíðà ÿæäàùàíû ñÿí, Õÿçíÿíèí éåðèíè îðäà ýþðÿðñÿí... ßæäàùàéà ãàëèá ýÿëäèéèí ö÷öí Ñÿíèí îëàúàãäûð áó õÿçíÿ áöòöí. Êàùà ñÿìà êèìè äÿéèðìèäèð áàõ! Ìÿðêÿç íþãòÿñèíè ýþðÿíäÿ àíúàã, Ñÿí ÿãèã ðÿíýèíäÿ áèð äàø òàïàðñàí, Àüûðëûüû ÷îõäóð áèð ìèí áàòìàíäàí. Ãûëûíúûí óúóéëà êÿíàðûíû éàð, Ñîíðà ÷ÿêèá îíó éåðèíäÿí ãîïàð! Ðÿää åëÿ áó äàøûí çÿùìÿòèíè ñÿí, Ýþð óëó òàíðûíûí ìöðâÿòèíè ñÿí”. Øàùçàäÿ îõóéóá áóíó áèòèðäè. Îíëàðû éåðèíÿ áèð-áèð éåòèðäè. Áöòöí éàçûëàíà åòäè ðèàéÿò, Îðäà ñîíñóç õÿçíÿ òàïäû, íÿùàéÿò. Ôÿëÿê õÿçíÿäàðû àúèç ñàéìàãäàí, Ìèíäÿ áèðèíè äÿ ýþðìÿìèø èíñàí, Íå÷ÿ ìèí êöï ãûçûë ãîéìóø Ôèðèäóí, Ýþé êöïö ãÿäÿðäèð ùÿð áèðè îíóí. Ãûçûë, ýöìöø îëäó áÿçèíäÿ çàùèð, Áÿçèíäÿ ãèéìÿòëè ãàø-äàø, úàâàùèð, Õÿçíÿíèí àëòûéäû áèð àëè åéâàí, Êè, ùþðöì÷ÿê îëóð áöðöíúäÿ Êåéâàí. Åéâàíäà ãàø-äàøëû ýþçÿë áèð òàõò âàð Öñòöíäÿ éöç úöðÿ ãÿøÿíý ïàð÷àëàð, Áèð ãûëûíú ñàíúûëìûø éóõàðûäà ïàðëàã, Î, çöëôöãàð êèìè èòèäèð àíúàã. Éàíûíäà áèð ãàëõàí âàðäûð êè, ÿôëàê Òóòóð ãöááÿñèíè ýöíÿøäÿí äÿ ïàê. Öñòöíäÿ éàçûëìûø îíóí áó ñþçëÿð: “Ñÿí åé øàù òàëåëè îëàí áÿõòÿâÿð! Áó ãàëõàí, áó ãûëûíú äöøñÿ ÿëèíÿ, Áèðèí àñ, áèðèíè áàüëà áåëèíÿ. Éöç äèâ äÿ áèðëÿøèá ÷ûõñà ãàðøûäàí, Òîçà äþíäÿðÿðñÿí îíëàðû èíàí.

90

Ãàëõàí ãöááÿñèíäÿ, öçöê ãàøû òÿê Èñì-ÿçÿì éàçäûðìûø Ñöëåéìàí, ýåð÷ÿê. Áó àääà åëÿ áèð ãöââÿò âàð ÿýÿð, Éöç ìèí äèâ äÿ ÷ûõñà àçüûí, ùèéëÿýÿð, Òóòñàí ãàáàüûíäà áó ãàëõàíû ñÿí, Áó ùþðìÿòëè àäû îíà ýþñòÿðñÿí, Îíëàðäà íÿ ãöââÿò, íÿ úöðÿò ãàëàð, Ùàìûñû òîðïàãëà îëàð áÿðàáÿð. Ãûëûíúäà äà âàðäûð áó àä, åé èíñàí! Èòèëèê àëìûøäûð ãûëûíú áó àääàí. Îíóí õàñèééÿòè áóäóð êè, ÿýÿð Áó ãûëûíúëà âóðñàí ùàãñûç çÿðáÿëÿð, Ýöíàùû îëìàéàí êèìñÿéÿ ÿâÿç, Áó ãûëûíúäàí ÿñëà áèð çÿðÿð äÿéìÿç. Ëàêèí èêè áþëÿð ïèñ èø ýþðÿíè, Øåéòàíè-ëÿèíè âÿ ÿùðèìÿíè”. Áó èêè òþùôÿíè òàïûíúà Ôÿðùàä, Ùàããà ñÿúäÿ åäèá îëäó êþíëö øàä. Þïöá î ãûëûíúëà ãàëõàíû àëäû, Áåëèíÿ áàüëàäû, áîéíóíà ñàëäû. Àòà ìèíèá îëäó éîëóíà ðÿâàí Îíó ýþçëÿéèðäè ÿñýÿðëÿð, õàãàí. Î ÿæäàùà èëÿ âóðóøàí çàìàí Ãàòðàí òÿê áèð òîçà áàòìûøäû úàùàí. Èòèðìèø ÿñýÿðèí ÷îõó ùóøóíó, Ùóøäà îëàíëàðñà ýþðìöðäö îíó. Î, Èñêÿíäÿð êèìè çöëìÿò è÷èíäÿí, ×ûõûá ýÿëÿí çàìàí äÿùøÿò è÷èíäÿí. Õàãàíëà, Ìöëê-àðà åéëÿäè ÿôüàí. Ùàçûðäû ÿñýÿðëÿð êå÷ìÿéÿ úàíäàí. Õèëàñ îëóá ãîðõóíú áèð ÿæäàùàäàí, Ôÿðùàä ñàü äþíìöøäö áó úöð áÿëàäàí. Õÿáÿð òóòìàìûøäû ùÿëÿ ÿñýÿðëÿð Êè, ÿôèäÿí àðòûã ãàëìàìûø ÿñÿð. Îëóíúà áó èøäÿí õÿáÿðäàð àòà, Äåäè: — “Úàíûì îëñóí éîëóíäà ôÿäà!” Õÿáÿð ýåäèá åëÿ ÷àòûíúà áèðáàø, Äóàëàð,åòäèëÿð, ýþçëÿðèíäÿ éàø.

91

Ôÿëÿê äÿùøÿòëè áèð êöëÿê ãîïàðäû, Ñÿùðàíû áöðöéÿí òîçó àïàðäû. Àéäûí øÿðã ýöíÿøè äîüäó ýþéëÿðäÿ, ßæäàùà úÿìäÿéè ýþðöíäö éåðäÿ. À÷ûëäû âàäè äÿ, ýþðöíäö äàü äà, Êàùàíûí ãàïûñû ýþðöíäö äàüäà. Îíà äîüðó ýåòäè Ôÿðùàäëà õàãàí, Äöçö áàøäàí-áàøà áöðöìöøäö ãàí. Âåðäè î õÿçíÿíè õàãàíà Ôÿðùàä Êè, ïàéëàéûá åòñèí úàìààòû øàä. Àíëàòäû îíëàðûí õàñèééÿòèíè, Î èêè òþùôÿíèí êåéôèééÿòèíè. Áó òþùôÿäÿí õàãàí øàä îëäó î ýöí, Òóòäó õÿçíÿñèíäÿí îíëàðû öñòöí. Áó èêè ãèéìÿòëè òþùôÿäÿí õàãàí, Áèð äÿ ÿæäàùàíûí ìÿùâ îëìàñûíäàí Õåéëè ñåâèíÿðÿê, óíóòäó äÿðäè. Òþùôÿëÿð÷èí õåéëè øàäëûã ýþñòÿðäè. Äàüà òÿðÿô ÷ÿêäè ãîøóíó, áöòöí. Ñÿùðà ãàí ñåëèíÿ áàòìûøäû î ýöí. Éåð âåðèá ãîøóíà ñåâèíúëè âÿ øàä, ßæäàùà äÿðäèíäÿí îëäóëàð àçàä. Íÿ õîø ÿæäàùàíû ãÿòë åäèá òàìàì Õÿçíÿëÿð ïàéëàìàã äöíéàäà ìöäàì! Ãîðõóíú ÿæäàùàäàí îëäóëàð õèëàñ, Ñÿðâÿòÿ ñåâèíèá, åòäèëÿð íèéàç. Ýöíÿø, Ôÿðùàä êèìè íèçÿ ÷ÿêÿíäÿ, Ýåúÿíèí ãàíûíû éåðÿ òþêÿíäÿ, Ñÿìàíû øÿôÿãëÿ áöðöäö àë-ãàí: Âåðÿðÿê éåðäÿêè áó ãàíäàí íèøàí. Îíëàð åéø åâèíè åòäèëÿð àáàä, Ìåé è÷èá îëäóëàð î ýöí õåéëè øàä. Ìÿúëèñ ãóðóá ôÿëÿê ýöëöñòàíû òÿê, Ýöëýöí ìåé è÷äèëÿð ÿæäÿð ãàíû òÿê, Ìåé òþê, ñàãè, ìÿíè ãÿìäÿí àçàä åò! Ýÿë ìÿíÿ ùÿìäÿì îë, êþíëöìö øàä åò! ßæäàùà ãàíû òÿê øÿðàá òþê, àíúàã. È÷èá áó ñÿðâÿòè êåôäÿ ïàéëàéàã.

92

ÔßÐÙÀÄÛÍ ßÙÐÈÌßÍÈ ÞËÄÖÐÌßÑÈ Ýåúÿ þç ìöøêöíÿ ñÿïÿíäÿ êàôóð, Ñà÷ûëäû ÿùðèìÿí íÿôÿñèíäÿí íóð. Ýåúÿ èôðèòèíèí ÷îõàëäû äÿðäè, Ôÿëÿê Ñöëåéìàíû ìþùöð ýþñòÿðäè. Ôÿðùàä éîëà äöøäö äþíäö áèð éåëÿ: Äþéöø ãûëûíúûíû áàüëàäû áåëÿ, Ùÿìàéèë îëìóøäó ãàëõàí êþêñöíÿ, Ùÿðáÿ ùàçûðëàøäû øàùçàäÿ éåíÿ. Äèâ êèìè ìèíÿðÿê àòûíà ùàìàí, ßùðèìÿí äöçöíÿ òåç îëäó ðÿâàí. Ãàëäûðäû àùûíû õàãàí ôÿëÿéÿ, Ãàðà òîç óúàëäû áó àíäà ýþéÿ. Ãîðõóíú ßùðèìÿíäÿí ñûõûëûðäû úàí, Åëÿ áèë áåçìèøäè î, éàøàìàãäàí. ×ûõìûøäû áó éîëà øàù õåéëè íàêàì, Ùÿâÿññèç, ýåäèðäè ãîøóí äà òàìàì. Ýåòäèêúÿ ìÿãñÿäÿ éàõûíëàøàðàã, Ôÿðùàä éåðèéèðäè ãîøóíäàí ãàáàã. Âàðäû ãîøóíëàðëà õåéëè àðàñû, Ýþðöíöðäö àíúàã ýåíäÿí ãàðàñû. Äèíúÿëìÿäÿí ýåäèð ìÿãñÿäÿ ñàðû, Êå÷èðäè äöçëÿðè, áîç ñÿùðàëàðû. Ãÿôëÿòÿí ãàðøûäàí ýþðöíäö ìåøÿ. Áèð ìåøÿ êè, ñàëûð úàíû òÿøâèøÿ. Ìåøÿ äåéèë, áóðà, ÿùðèìÿí áàüû. Íÿ óúó ýþðöíöð, íÿ äÿ áóúàüû. Àüàúëàðûí àëòäà ÷îõëó îòëàð âàð, Ýþéëÿðÿ óúàëìûø áó éàøûëëûãëàð. Ñàëñàí àüàúëàðà áèð íÿçÿð ÿýÿð, Ýþðÿðñÿí óúàëìûø ýþéëÿðÿ ãÿäÿð. Ãîðõàðñàí áàõàíäà îíëàðà ñàðû, Õåéëè ÿúàèáäèð ýþé éàðïàãëàðû. Áó äàü áàøäàí-áàøà äèâëÿð ìÿíçèëè, Ãàñûðüàëàð ÿñÿí ùÿð õÿôèô éåëè. Ùÿð éàðïàã âÿñâÿñÿ àéèíÿñèäèð.

93

Åéëÿéèð èíñàíûí ùóøóíó ÿñèð. Áóðäàêû ùåéâàíëàð äèâëÿðäèð, ôÿãÿò Àëìûøäûð ùÿðÿñè áèð þçýÿ ñèôÿò. ×àéëàðûíäàí àõàí ñóéóí ñÿäàñû, Ñþéëÿéèð øåéòàíëà-úèí ìàúÿðàñû. Úàíà äÿùøÿò ñàëûð ÷àéûíäà, ùÿð äàø, Åëÿ áèë, éàòìûøäûð áóðäà êÿñèê áàø. Ùÿð äàìëà ýöíáÿçè ÿòëÿ áèð ùöäóä, ×ÿðõèí ýöíáÿçèéëÿ òàì áÿðàáÿð òóò! Ñóéóíóí äàëüàñû ñåâäàéà ñåùèð, Îíóí ùÿð ëÿïÿñè àüëà õÿòò ÷ÿêèð. Àñûëìûø éàðïàãëàð ýþéäÿí Õûçð òÿê, Ãàíëû ñóéóí ñåùðè éàçûëìûø, ýåð÷ÿê. ßýÿð êè, äöøñÿéäè îðà áèð èíñàí Ìàò ãàëàð, ÷ûõàðäû àüëû áàøûíäàí. Ùÿð àüàú êþòöéö áó éåðëÿðäÿ, áèë, Äèâÿ éà øåéòàíà îëìóøäóð ìÿíçèë. ×ûõàðûð áó ìÿíçèë àüûëû áàøäàí, Áèð äèâ áóéíóçóäóð ùÿð áóäàã, áàõñàí. Òîðïàüû áàüëàéûð íèúàò éîëóíó, Àïàðûð ùÿð éàíà ìèí äþíýÿ îíó. Èòèðèð ùóøóíó êÿñêèí àüûë äà, Áó ùÿð éàíà ýåäÿí äîëàøûã éîëäà. Âÿùøè ùåéâàí èäè îðäà øåéòàí, ÷èí, Àçäûðûð èíñàíû éîëóíäàí éÿãèí. Áó éåðÿ áèð íÿôÿð äöøäöéö çàìàí, Îðäà êöëÿê áåëÿ åäèðäè ôÿüàí. Ùÿð éàíäàí èëèøÿí òèêàíëàð áåëÿ “Ýåòìÿ, — äåéèðäèëÿð, — ñÿí áó ìÿíçèëÿ!” ×ÿêèð ÷àëìàñûíäàí îíóí ùÿð áóäàã, Áóäàã éîõ, áèð äèâèí áóéíóçóäóð, áàõ. Ãóøëàð ôÿüàí åäèá éàíûð ùàëûíà, Ýÿëÿí ãîíàãëàðûí áó ÿùâàëûíà: Àüëàð, èíúè òÿùÿð áóðäà áóëóäëàð, Êå÷ÿí ìöñàôèðèí ùàëûíà éàíàð. Ôÿðéàäà ýÿëÿðÿê èíëÿéÿí êöëÿê, Åëÿ áèë êè, äèâäèð àüëàéûð, ýåð÷ÿê.

94

Íåøòÿð êèìè îòóí óúëàðû êÿñêèí, Íåøòÿð äåìÿ, èòè áèð ãûëûíú òÿêèí! Ùÿð éàíäàí ÿññÿ éåë, òèòðÿñÿ áóäàã, Äåéèðäè: “Ýÿë ýåòìÿ áó éàíà, êöñòàù!” ßëèíè óçàäûá ÷èíàð ùÿð éàíà, “Ñÿí òàíðû ýåðè äþí” — äåéèð èíñàíà. Øàùçàäÿ àëëàùà òÿâÿêêöë åòäè, Àòûíû ñöðÿðÿê ìåøÿéÿ ýåòäè. Éîëó èøûã êèìè òåç êå÷äè, áèðäÿí Úàíëàíäû þíöíäÿ áèð ýþçÿë ÷ÿìÿí. ×ÿìÿíäÿ äîëóéäó ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿð, ×è÷ÿêëÿðè ãÿìäè, ýöëëÿðè êÿäÿð. Áó éåðÿ ýåòìÿéÿ î, ãÿðàð âåðäè, Ãàáàüûíäà áþéöê áèð ñàðàé ýþðäö. Àòû ãÿñðÿ ñàðû ñöðÿíäÿ Ôÿðùàä, Åòäè äèâ âÿ ïÿðè òàíðûñûíû éàä. Îëúàã ãàôèë èôðèò èøäÿí õÿáÿðäàð, Ãàëäûðäû áàøûíû ýþðñöí êè, íÿ âàð. Äèâ óçàãäàí ýþðäö î øàùñóâàðû, Ýÿëèðäè ó÷àðàã áó ãÿñðÿ ñàðû. Ñèôÿòäÿí àüûëëû áèð èíñàíäû î, Ýþðêÿìèíÿ áàõñàí, äèâ ãûðàíäû î, Ñÿàäÿò óëäóçóí ýþðöá ßùðèìÿí, Øèìøÿê òÿê ïàðëàéûá ýöëäö öðÿêäÿí. Ãÿçÿá áóëóäó òÿê öñòöíÿ ÷ÿêäö, Áàøäàí-àéàüàúàí áèð çÿùÿð òþêäö. Ñà÷ûðäû, äàüûäûá ùÿð áèð ùöäóäó Úÿùÿííÿì àòÿøè, ãèéàìÿò îäó. Íÿðÿñèíäÿí ÿñäè úàùàíûí áàüû. ×àòëàäû àùûíäàí ÷ÿðõèí îòàüû. Èòè áèð íèçÿäèð òÿíèíäÿ òöêëÿð, Äåìÿ íèçÿ, ÿæäÿð èëàíà áÿíçÿð. Âöúóäóíäàí äöøÿí ùÿð äàìëà òÿðè, Ùàìàí äèâÿ äþíöá ÷ûõûð ùÿð áèðè. Ìÿëàìÿò ýåúÿñè-î ãàðà öçö, Ãèéàìÿò ýöíö òÿê óçóíäóð þçö. ßëèíäÿêè àüàú ñàíêè áèð ÷èíàð, 95

Áèð ìèíàðÿ êèìè äöìäöç âÿ ùÿìâàð. Óúóíà áàüëàìûø ãàéàíû, ýþðñÿí, Äÿñòÿê êèìè òóòìóø î, ìèíàðÿäÿí, Áàøûíäà ñàõëàìûø áèð ãîúàìàí ýöðç. Áèð òîõóíñà, äþíÿð òîçëàðà Åëáðóñ. Øàùçàäÿíèí öñòÿ ùö÷óì ÷ÿêÿðÿê, Ñàíêè, úóìäó àçàä ñöñÿíÿ êöëÿê. Äèâ íÿðÿ ÷ÿêäè êè: — “Åé ãàôèë èíñàí. ×ÿðõ àëíûíà éàçìûø ýèçëè áèð äèâàí. Áóðäàí êå÷ÿíëÿðèí ýþçö ãàðàëûð. Áó éåðëÿðäÿ, ïÿëÿíý, øèð, äûðíàã ñàëûð. Áóðäàí ìÿëÿê êå÷ñÿ, ñþíÿð ùÿéàòû, Áóðäàí ãàðòàë ó÷ñà, ñûíàð ãàíàäû. Áó éåðÿ ýÿëìÿêäÿ íÿäèð íèééÿòèí? Àõûäàð ãàíûíû áó úÿñàðÿòèí”. ×îõ àúû òþùôÿëÿð ýÿòèðäè éåíÿ. Ýöðçöíö àòäû òåç îíóí öñòöíÿ. Øàùçàäÿ úóìàðàã ÿëèíäÿ ãàëõàí, Êÿñäè ãûëûíú èëÿ ýöðçö îðòàäàí. Ãàëäûðäû ñöðÿòëÿ áàøûíà äàøû, Äàøûí çÿðáÿñèíäÿí òèòðÿäè áàøû. Éàõäû ßùðèìÿíè ãÿçÿá îäëàðû, Ãàéûòäû àúûãëû ãÿñðèíÿ ñàðû. Äàùà áþéöê áèð ýöðç ýÿòèðäè, éåíÿ Ãàëäûðäû Ôÿðùàäûí ñàëñûí öñòöíÿ. Äèâ ýöðçö ÷àëìàäàí î ùþêìäàðà, Ôÿðùàä åòäè îíó òåç ïàðà-ïàðà. Äèâèí ùöúóìóíó ðÿää åäÿí çàìàí. Îíà ñÿúäÿ åòäè áöòöí àñèìàí. ßùðèìÿí ãÿçÿáäÿí äÿùøÿòÿ ýÿëäè, Áóëóäòÿê íÿðÿéëÿ äàüà éþíÿëäè. Ùàâàäà éåë êèìè ó÷äó ÷àïàðàã: Êþêöíäÿí ãîïàðûá ýÿòèðäè áèð äàü, Áàùàð áóëóäó òÿê Ôÿðùàäûí, áóäóð Éàüäûðûð áàøûíà äàøëàðäàí éàüìóð. Ýèçëÿíèð ãàëõàíëà øàùçàäÿ áèðäÿì, Ãàëõàí ãÿëÿ êèìè äóðìóøäó ìþùêÿì.

96

ßùðèìÿí ýþðöíúÿ î èñì-ÿçÿìè, Áèòäè èõòèéàðû, ÷îõàëäû ãÿìè, Ãàëìàäû òàãÿòè, éåðëÿðÿ äöøäö, Äàøëàðûí öñòöíÿ áèð êÿðÿ äöøäö.

— “Èñòÿäèì ÿçìÿéÿ, — äåäè, — äàø àòàì, Þçöì äàøà äÿéäèì àõûðäà íàêàì”. Ôÿðùàä ýþðäö ùÿìèí äàø ÷åâèðÿíè, Äàø ÷åâèðÿí äåéèë, î ßùðèìÿíè, Äöøìöøäöð éåðëÿðÿ, àë÷àëìûø, àúèç. Àðòûã ùÿðÿêÿòè áèòìèøäèð òÿìèç. Ãàëäûðûá ãûëûíúû Ôÿðùàä éóõàðû, Ñöðäö äèâ àòûíû ÿùðèìÿí ñàðû. Òóòäó úàâàùèðëè, äàøëû ãûôûëäàí, Ñûíäûðûá è÷ÿðè îëäó òåç ðÿâàí. Áèð îòàã ýþðäö êè, îðäà ìèñèëñèç, Êèíñèç àäàìëàðûí ãÿëáè òÿê òÿìèç. Ùåéðÿòëÿ äþðä éàíà áàõàðêÿí àíúàã, Ýþðäö àñûëìûøäûð áèð éàãóò ÷ûðàã, Ìöøòÿðè êèìèäèð, øÿôÿãëÿðè âàð. Øÿðãèí õàâÿðè òÿê èøûüû ïàðëàð. Äöøöíöá ÷ûðàüû, òåç à÷äû ùàìàí, ×ûõäû Ñöëåéìàíûí öçöéö îðäàí. ×ûðàüûí öñòöíäÿ âàðäû áó ñþçëÿð: “Ñÿí, åé áó øþùðÿòè ãàçàíàí áÿøÿð! Îõóéóá áó àäû, à÷à áèëÿðñÿí, Èñêÿíäÿð Ðóìèíèí òèëñèìèíè ñÿí. Ýþéëÿðèí ñÿñèíäÿí îëóá áÿõòèéàð. Áó àäû îõóéàí ìöøêöëö à÷àð”. Öçöéö þíÿðÿê ãîéäó ýþçöíÿ, Àëëàùà äóàëàð åéëÿäè, éåíÿ. Øöêð åòäè òàíðûéà, òåç ÷ûõäû îðäàí, Ãîøóíëàð òÿðÿôÿ îëäó òåç ðÿâàí. Øèìøÿê ãûëûíúûíû ÷ÿêèá î ñààò, Êÿñäè ßùðèìÿíèí áàøûíû Ôÿðùàä. Ãÿñðÿ ðÿâàí îëäó ñîíðà î Ðöñòÿì, Áàüëàäû àòûíû ãàïûäà ìþùêÿì. Äèâ éûõàí ãûëûíúû àëàðàã ÿëÿ, 97

Ãÿñðÿ ãÿäÿì ãîéäó øàùçàäÿ áåëÿ. Íÿ ñàðàé, äöíéàäûð äöíéà è÷èíäÿ: Áèð þçýÿ àëÿìäè áèíà è÷èíäÿ. Ùÿð éàíäà êèëèäëè, áàüëû ãàïûëàð, Ùÿð áèðèíäÿ ìþùêÿì äÿìèð ãûôûë âàð. Áèð éåðäÿ éàçûëìûø: “Ùÿð úöð õÿçèíÿ”. Âàðäû à÷ûã ñÿðâÿò, ùÿì äÿ äÿôèíÿ. Îõóäó øàùçàäÿ áó éàçûëàðû, Ñîíðà äà éþíÿëäè ãàïûéà ñàðû, Ãàïûíûí ùÿð éàíû ãûçûë âÿ ýþâùÿð. Öñòöíÿ éàçûëìûø îíóí áó ñþçëÿð: “Áó ãàïûíû à÷ìàã äåéèëäèð àñàí, Éàõøû îëàð ãîðõóá îíó à÷ìàñàí!” Áó éàçû Ôÿðùàäûí ùóøóíó àëäû, Áó, äèâ ãàòèëèíè ùÿéúàíà ñàëäû. Àòûíû ìåøÿäÿí êÿíàðà ñöðäö, Ãîøóíó ãÿðèáÿ áèð ùàëäà ýþðäö. ßùðèìÿíäÿí äöøöá ãîðõóéà ëÿøêÿð, Ñþéöä éàðïàüû òÿê òèòðÿøèðäèëÿð. Ýþðöíÿí çàìàíäà áèðäÿí øàùçàäÿ Ýÿëäè òåç þçöíÿ àòëû, ïèéàäÿ. Õàãàíûí ýþçöíÿ äÿéèíúÿ Ôÿðùàä, Ôÿðùàä êèìè îëäó îíóí êþíëö øàä. Ôÿðùàä äåìÿ, äå êè, äþâðöíäÿ âàùèä, Ãîøóíëà áèð éîëà ÷ûõäû î èýèä. Êå÷èá ÿùðèìÿíèí ñûõ ìåøÿñèíäÿí, Ãóðòàðäûëàð îíóí ÿíäèøÿñèíäÿí. ×àòäûëàð áèð éåðÿ òàìàì ýöë, ÷è÷ÿê. ßòèðëè ùàâàñû Èðÿì áàüû òÿê. ßùàòÿ åäèëäè ãîøóíëà ñàðàé, À÷ûëäû ìöÿççÿì ãàïû òàéáàòàé. Àòàñû, éàíûíäà ìþùòÿðÿì âÿçèð, Ýèðäèëÿð è÷ÿðè ö÷ö äÿ áèð-áèð Áöòöí õÿçèíÿíè îíëàðà âåðäè, Ìþùöðëö öçöéö þçö ýþòöðäö. Éåíÿ äÿ øàä îëóá åéøÿ äàëäûëàð, Ìåé íóø åäèá ùÿð êÿñ îëäó áÿõòèéàð.

98

Áèð øàùàíÿ ìÿúëèñ ãóðäóëàð î ýöí, ßââÿëêè òÿê øàäëûã åòäèëÿð áöòöí. ×öí ôÿëÿê Ðöñòÿìè ãûëûíúû àëäû, Çàìàíÿ äèâèíèí áîéíóíà ÷àëäû. Îíó ùÿëàê åòäè, ëàêèí àùûíäàí Ãàðàéà áöðöíäö åëÿ áèë úàùàí. Ñàãè ìåé ýÿòèðäè øÿíëÿíäè ìÿúëèñ, Áèð éåíè ðþâíÿãëÿ áÿçÿíäè ìÿúëèñ. Äîëìóø ßùðèìÿíèí áàøû êèìè úàì, Êåô åäèá è÷äèëÿð éåíÿ î àõøàì. Ìåé âåð, ñîéóã áàõìà, ñàãè, áó ùàëÿ, ßùðèìÿí áàøûíäàí éàðàò ïèéàëÿ! Áó úàìäàí ìÿñò îëäóì, éåíÿ øÿðàá âåð! Îëñóí íÿôñèí äèâè ãîé ìÿíÿ ÿñèð.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÕÛÇÐ ÈËß ÝÞÐÖØÖ Çöëìàòûí áàéðàüû åíäèéè çàìàí, Ýöíÿø Èñêÿíäÿðè ãàëõäû ñÿìàäàí. Òèëñèì ìàâè ýþéÿ âóðäó áèð áÿçÿê, Åéíÿí Èñêÿíäÿðèí þç òèëñèìè òÿê. Ôÿðùàä éåíÿ ýåéäè éîë ïàëòàðûíû, Òàçÿëÿäè éåíÿ àðçóëàðûíû, Øàùûí àéàüûíà äöøäö éåíèäÿí. Þçöíö òîðïàãëà áèð åòäè ùÿìÿí. Èëòèìàñÿ ýÿëèá äåäè êè: — “Îë øàä”. Ñîíðà éåë àòûíà ñû÷ðàäû Ôÿðùàä. Éåíÿ èøè ö÷öí îëàðàã ðÿâàí, Õàòÿì äóàñûíû äåéèðäè ùÿð àí. Ýþðöíäö áèð òàëà, åëÿ áèë, ôÿëÿê, Îíóí è÷èíäÿêè áóëàã ýöíÿøòÿê. Äèðèëèê ñóéó òÿê ÷åøìÿñè òÿìèç, Ùÿð äàìëà ðóù êèìè ñàô âÿ ëÿêÿñèç. Îðäàêû àüàúëàð ýþéëÿ áÿðàáÿð, Áó úàí ñóéó, î äà Õûçð ïåéüÿìáÿð. Éåòèøèá î éåðÿ îëäó õåéëè øàä.

99

Áàüëàäû àòûíû àüàúà Ôÿðùàä. Ïàê îëäó, ãöñë åäèá áó ñóäà áèð àí, Éóéóá ãÿì ÷èðêèíè, øàä ÷ûõäû ñóäàí. Èøèíÿ õóäàäàí êþìÿê äèëÿäè Èòàÿòëÿ ùàìàí íèéàç åëÿäè. Ãàëõûíúà ýþðäö êè, äóðìóøäóð, ôÿãÿò. Áèð éàøûë ïàëòàðëû íóðàíè ñèôÿò. Ôÿðùàä îíó ýþðúÿê îëäó áèãÿðàð, Øÿôãÿòëÿ ñþéëÿäè îíà èõòèéàð: “Îüëóì, áó äöøäöéöí ãÿìäÿí àçàä îë, Ãèñìÿòèíÿ äöøÿí áó èøäÿí øàä îë. Ìÿí Õèçðÿì, ÷ûõìûøàì éîëóíà ñÿíèí Ýÿëìèøÿì éàïûøàì ãîëóíà ñÿíèí Ãàëäûì Èñêÿíäÿðëÿ õåéëè ìþùíÿòäÿ, Äèðèëèê ñóéóíó òàïäûì çöëìÿòäÿ. Èñêÿíäÿð äÿ ýÿçäè áó ñóéó, ôÿãÿò, Ìÿíÿ îëäó áó ñó ÿí ñîíäà ãèñìÿò. Êÿñäè éàíüûñûíû úàíûìûí áó ñó, Èñêÿíäÿðñÿ éàíäû, àðòäû ãàéüóñó. Ôÿëÿêäÿí ãÿëáèíÿ àðçóëàð äîëäó, Úàùàíäà ìÿøùóð áèð ìöíÿúúèì îëäó. Øÿð èøÿ áÿíä âóðàð, áàüëàð ùÿìèøÿ, Áó áÿíäè à÷ìàãäûð ìÿíèì÷öí ïåøÿ. Òèëñèìèí îíäàäûð áèë èõòèéàðû, Éàëíûç ìÿíäÿ âàðäûð îíóí à÷àðû. Î, òèëñèìÿ ñàëìûø âàäèíè áöòöí, Ìÿí ñÿíÿ êþìÿéÿ ýÿëìèøÿì áó ýöí. Ýåäÿíäÿ áó éîëäàí ìÿãñÿäÿ ñàðû, Ñàéàðñàí àòäûüûí áó àääûìëàðû. Ãàðøûíäà ÷àðõ êèìè òèëñèì ýþðöíÿð, Ùöíäöð äèâàðëàðû ýþéëÿ áÿðàáÿð. Îðäàí îí èêè ìèí àääûì éîë ãàëàð, Ùÿð àääûìäà âàðäûð áèð ÷îõ áÿëàëàð. Éîë ðàùàò ýþðöíóð óçàãäàí, àíúàã Ëàçûìäûð áó éîëäà ãöââÿòëè îëìàã. Áó éîë áèð úûüûðäûð ãðàíèò éàíû. Ãðàíèò ãûëûíúòÿê êÿñÿð èíñàíû.

100

Áó éîëäàí íÿ ãÿäÿð êå÷ñÿ äÿ èíñàí, Éåíÿ äÿ áó éîëäà ñöðöøÿð, èíàí. Êÿñÿð àéàüûíû ãðàíèò éÿãèí, Ýþðÿð áó ÷åøìÿäÿ þçöíö ìèñêèí. Ëàêèí äöç éîë èëÿ êå÷ÿðñÿ ÿýÿð, Îí áèð ìèí àääûìû òåçúÿ ãÿò åäÿð. Ãðàíèò ãÿëÿéÿ-ðàñò ýÿëÿíäÿ, áèð Øèð ýþðÿð, ñàëûíìûø áîéíóíà êÿíäèð. À÷ìûøäûð àüçûíû àäàì óäìàüà, Àüçû áÿíçÿð îíóí áþéöê áèð äàüà. Ùÿð êÿñ îíäàí þòñÿ áÿõòè ýÿòèðÿð. Ìèíúÿ àääûì ãàëàð ãÿëÿéÿ ãÿäÿð. Äîããóç éöç àääûì äà êå÷äèêäÿ éåíÿ Äàøäàí áèð òàõò ÷ûõàð îíóí öçöíÿ. Òàõòà ÷ûõûá ãûëûíú âóðàðñà ìþùêÿì. À÷ûëàð ãÿëÿíèí ãàïûñû î äÿì. Ãàïûíûí è÷èíäÿ ýþðöíÿð áèðäÿí Ùåéêÿëè àíäûðàí áèð äÿìèð áÿäÿí. Îðäà èíñàí öçö, èíñàí òþâðö âàð. Îõ êàìàíû ùàçûð ÿëèíäÿ ñàõëàð. Áèð îõ àëûá äÿðùàë áó äÿìèð àäàì, Äåøÿð ãðàíèòè îðòàäàí òàìàì. Áàøäàí àéàüàäÿê, î, äÿìèð ïàëòàð Ýåéèíìèø, îíäà áèð àòÿø ùàëû âàð. Äþøöíäÿ áèð àéíà, äàø êèìè ñÿññèç, Ýöíÿø àéíàñûòÿê òÿìèç, ëÿêÿñèç. Ùÿð êÿñ éöç àääûìäàí îíà îõ àòñà, Áó àòäûüû îõ äà êþêñöíÿ áàòñà, Î âàõò éåðÿ äöøÿð áó âöúóä, àíúàã. Òÿê î äåéèë, áöòöí ùåéêÿëëÿðäÿ, áàõ, À÷ûëàð äîëàøûã òèëñèì î çàìàí, Ýèðÿð âàùèìÿñèç îðàéà èíñàí. Ëàêèí áÿäáÿõòëèêäÿí îõó àòàíäà, Ýöçýöíö ñûíäûðñà åëÿ, áó àíäà, Îõëàð þç öñòöíÿ òþêöëÿð, èíàí, Áèð òóðàüàé êèìè òöêëÿíÿð ùàìàí. Äþíÿðÿê âöúóäó ãÿôÿñÿ, àíúàã 101

Ùÿéàò áöëáöëöíäÿí ìÿùðóì îëàúàã. Ñÿí äÿ áó ìÿãñÿä÷èí åäÿíäÿ ñÿôÿð, ×ûõìàñûí éàäûíäàí äåäèéèì ñþçëÿð. Áó éîëäà èñòÿñÿí ìÿãñÿäÿ èðìÿê, Ùÿð àääûìû þë÷öá-áè÷ÿñÿí ýÿðÿê. Ýåäÿðñÿí äèëèíäÿ èñìè-ÿçÿìëÿ, Îíñóç áèð àääûì äà àòìàçñàí áåëÿ. Øèð ùöúóì åäÿðÿê àüçûíû à÷ñà. ßæäàùà òÿê î äà àëîâëàð ñà÷ñà, Øèðèí àüçûíà àò öçöéö òåç ñÿí, Ùÿìèí ñààò äöøÿð øèð þç ýöúöíäÿí, Ýþòöðöá öçöéö éóáàíìà áèð äÿì. Òåç ýåò î äàøà êè, íèøàí âåðìèøÿì. Ãàïûíû à÷àðêÿí ÷ûõàðàã äàøà, Îõ àòûá, èøèíè âóðìàã÷ûí áàøà, Íÿ ãÿäÿð îëñà äà, ñÿíäÿ èãòèäàð, Îëñóí èñìè-ÿçÿì äèëèíäÿ øöàð”. Õûçð ùÿð áèð øåéè þéðÿòäè îíà, Äåäè: — “Ãîðõóñóç ÷ûõ èíäè éîëóíà”. Þïäö àéàüûíäàí îíóí øàùçàäÿ, Ýÿòèðäè åòäèéè òÿëèìè éàäÿ. Éîë ýåäèá î øèðèí éàíûíà éåòäè, Öçöê àòûá îíó òåçúÿ ìÿùâ åòäè. Ñîíðà àääûì-àääûì éîëó ñàéàðàã, Ùÿìèí äàøà ýÿëèá éåòèøäè ãî÷àã. Äàøà àéàüûíû âóðóíúà ìþùêÿì, Ãÿëÿäÿí ÷îõ ñÿñëÿð óúàëäû î äÿì. Ãÿëÿäÿí ÿòðàôà ñÿñ-êöé ñà÷ûëäû, Ãÿëÿíèí ãàïûñû áèðäÿí à÷ûëäû. Ôÿðùàä ýþðäö ñÿñäÿí-êöéäÿí ÿñÿð éîõ, Äóðìóøäó î ýþâäÿ, ÿëèíäÿ áèð îõ. Ãÿëÿ äèâàðûíäà éöç íÿôÿð äàùà, Ùàçûð äàéàíìûøäû îõó àòìàüà. Îíëàð ýþçëÿéèðäè, òóòóá îõëàðû Ôÿðùàäûí äóðäóüó áó ñÿìòÿ ñàðû. Äÿùøÿò ýÿòèðèðäè áó ùàë èíñàíà, Éöç îõ éþíÿëìèøäè òÿêúÿ áèð úàíà.

102

Ëàêèí ãîðõóòìàäû îíó áó ÿùâàë, Îõóíó, éàéûíû ýþòöðäö äÿðùàë, Ñàêèòúÿ áóðàõûá îõóíó éàéäàí. Î ýöçýöíö íèøàí àëäûüû çàìàí, Åëÿ áèë ýþç âóðóá àøèãèíÿ éàð, Ýÿòèðäè áàøûíà éàìàí áÿëàëàð. Åëÿ êè, øèìøÿê îõ ýöçýöéÿ äÿéäè Î äÿìèð ýþâäÿíèí ãÿääèíè ÿéäè. Äèâàðäà ïóñãóäà äóðàí àäàìëàð, Åëÿ áèë îëäóëàð èøäÿí õÿáÿðäàð. Áó éûõûëàí çàìàí ùÿð áèð íÿôÿðÿ, Ñàíêè õÿáÿð ÷àòäû, äöøäöëÿð éåðÿ. Ôÿðùàäû ùåéðÿòäÿ áóðàõäû áó ùàë, Àç ãàëäû áó èøäÿí îëñóí äèëè ëàë. Àëëàùû ÷àüûðäû Ôÿðùàä áó çàìàí, Ôÿðùàäûí äèëèíè à÷äû éàðàäàí. Éþíÿëäè øàùçàäÿ ãàïûéà ñàðû, Ýþðäö ýþçëÿðèëÿ áó áÿëàëàðû. Éîëó îëäó áöòöí áÿëàäÿí àçàä, Éîëëàíäû ãÿëÿíèí è÷èíÿ Ôÿðùàä. Ýþðäö êè, ãàø-äàøà áó éåðëÿð äàðäûð, Áóðäà éöç ùàðóíóí õÿçíÿñè âàðäûð. Äöíéàíû ìÿøðèãäÿí ìÿüðèáÿ ãÿäÿð, Éåääè þëêÿ áîéó àëìûø Èñêÿíäÿð, Áàøû ÷îõ áÿëàëàð ÷ÿêìèøäèð, ôÿãÿò Êå÷èðìèø ÿëèíÿ áþéöê áèð ñÿðâÿò. Áó ýþé òÿê ãÿëÿíè òèëñèìÿ ñàëäû. Áöòöí âàðû, éîõó áó éåðäÿ ãàëäû. Î ãÿëÿäÿ âàðäû ýþçÿë áèð áèíà, Áÿçÿê îëà áèëìÿç éöç ìèí ñþç îíà. Ýöí êèìè ùÿð éàíà èøûã ñà÷ûð, áàõ! Þçö êè÷èê, õåéðè áþéöêäöð àíúàã. Øàùçàäÿ è÷ÿðè ãîéàðêÿí ãÿäÿì Òàüûíäà ïàðëàã úàì ýþðöíäö î äÿì. Ñàôäû ýöíÿø êèìè, éîõ îíäà ëÿêÿ, Ýöíÿø äåìÿ, Úÿìøèä úàìûäûð áÿëêÿ!.. Àëÿìÿ íóð âåðÿí ýöíÿø êèìèäèð, 103

Äöíéàíûí ùÿð èøè îíäà áèëèíèð. Áöòöí ýèçëè èøëÿð îíäà àøèêàð, Úàùàíûí ùÿð úöðÿ ñèððè îíäà âàð. Ýþðöíöð ñÿòùèíäÿ áó ìÿðêÿçè-õàê, È÷èíäÿ ùÿðëÿíèð î äîããóç ÿôëàê. Ñÿòùè-áèð àãèëèí òÿìèç ýþðêÿìè, Äàõèëè áèð ùÿêèì äèëÿéè êèìè. Ôÿðùàä ãóðòàðúàã ìèí áèð áÿëàäàí, Øàä îëäó áó úàìû òàïäûüû çàìàí. Ãîéàðàã áó éåðäÿ äþâëÿòè, âàðû, Ôÿðùàä ýåðè äþíäö ãîøóíà ñàðû. Éåòèøèá ÷åøìÿéÿ, ñû÷ðàäû àòà. Òÿëÿñèðäè òåçúÿ õàãàíà ÷àòà. Éåë êèìè ñöðöðäö àòûíû Ôÿðùàä, Öðÿéè ôÿðÿùëè, êþíëö õåéëè øàä. Õàãàíû, ãîøóíó õåéëè øàä åòäè. Îíëàðû ãàéüûäàí î àçàä åòäè. Òåç äóðäó ãîøóíóí áàøûíäà ùàìàí, Ùÿðÿêÿò åëÿäè ãîøóí àðõàäàí, Éîë ýåäèá ÷åøìÿéÿ àõûð éåòèøäè, Î éåðÿ êè, Õûçð òÿëèì âåðìèøäè. Ãîøóíó, ÿéàíû éåðëÿøäèðäèëÿð, Øàù, âÿçèð âÿ Ôÿðùàä ýåòäè áÿðàáÿð. Îðàäà ãÿëÿíè ãîðóéóðäó øèð, Ãÿëÿ ýþéÿ ãàëõìûø óçóí áèð çÿíúèð! Ãÿëÿíèí è÷èíäÿ õÿçèíÿ âàðäû, Òöêÿíìÿê áèëìÿéÿí äÿôèíÿ âàðäû. Áóíëàðû õàãàíà òÿñëèì åéëÿäè, Äöíéà úàìûíû äà òÿãäèì åéëÿäè. Ìèí íèéàç åéëÿéèá òàíðûéà áåëÿ, Øàäëûãëà äþíäöëÿð éåíÿ ìÿíçèëÿ. Ýþñòÿðäè ãÿìÿð äÿ Ôÿðùàäà úèñìèí. Ýöíäöç ãÿëÿñèíèí ãûðäû òèëñèìèí. Ýöí Èñêÿíäÿð êèìè çöëìÿòÿ äàëäû, Úÿìøèäèí úàìû äà òèëñèìäÿ ãàëäû. Èøðÿò ìÿúëèñèíè ãóðäóëàð éåíÿ; Òÿìèç ìåé òþêäöëÿð Úÿìøèä úàìèíÿ, 104

Äåéèá Èñêÿíäÿðäÿí ÷îõ äàíûøäûëàð, Úÿìøèääÿí äåäèëÿð áóðäà î êè, âàð. Ýÿë ñàãè, ÷àòìûøäûð èøðÿò ìÿãàìû. Ìåé òþê, ãàëõñûí ÿëäÿ Úÿìøèäèí úàìû! Èñêÿíäÿð ýöçýöñöí åéëÿéèá èôøà; Úÿìøèäèí úàìûíà ãûëûì òàìàøà.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÈÑÊßÍÄßÐ ÒÈËÑÈÌÈÍÈ À×ÌÀÑÛ Âß ÝßËÈÁ ÑÎÊÐÀÒÛÍ ÉÀÍÛÍÀ ×ÛÕÌÀÑÛ Äàüà ñöáù Ñîêðàòû ÷ûõäûüû çàìàí Îíóí øþëÿñèíäÿí íóðëàíäû ÷àùàí. Îíóí àëÿòëÿðè: ýþé âÿðÿãëÿðè, Ýöíÿø äàèðÿñè, öñòöðëàá éåðè. Øàùçàäÿ òàíðûéà äóàëàð åòäè. Ìèíèá þç àòûíû ñöðÿòëÿ ýåòäè. Òÿðÿääöä åòìÿäÿí î äàüà âàðäû, Î äàüäà Ñîêðàòûí êàùàñû âàðäû. Õàãàíëà áàø âÿçèð ñöðöá àòëàðû Éîë ýåòäèëÿð ùÿìèí áó ñÿìòÿ ñàðû. ×àëûíìàäû éöðöø øåéïóðó áèð àí, ßñýÿð òÿðïÿíìÿäÿí ÷åøìÿ áàøûíäàí. Áèð-èêè ìèí íÿôÿð éàõûí ÿéàíû. Éàëíûç òÿãèá åòäè éîëäà õàãàíû. Ôÿðùàäûí äàëûíúà ñöðöá ÷àïàðàã, Áèéàáàíëàð êå÷èá, àøäûëàð ÷îõ äàü. Ôÿðùàäëà áèð éåðäÿ îëäóëàð ùÿìðàù. Êå÷äèëÿð ÷þëëÿðäÿí ÿéàí èëÿ øàù. Áèð äàü ÿòÿéèíÿ ÷àòäûëàð áåëÿ, Ùÿêèìèí îëäóüó òÿíùà ìÿíçèëÿ. Ýþðäöëÿð áóðäà âàð ÷ûõûëìàç áèð äàü, Éåð îíóí éàíûíäà áèð îâóú òîðïàã, Ìöøòÿðèéÿ äÿéèð áó äàüûí áàøû, Ôÿëÿéèí úàìûíû ãûðäû ùÿð äàøû. Àüàú êþëýÿ ñàëûð ôÿëÿê ãÿñðèíÿ, Ýþé áóäàüû îíäàí àë÷àãäûð éåíÿ.

105

Óúà àñèìàíû áàøû äåøÿðÿê, ×ûõìûø îðäàí ÷þëÿ äÿâÿ áåëè òÿê, Àñèìàíû äåøèá êå÷ÿí ùÿìèí äàü, Ôÿëÿê äÿâÿñèíèí äîíãàðûäûð áàõ. Áó äàü áèð úàùàíäûð, î òàé áó òàéäà, Ùàìàðëàíìàã ö÷öí ùÿðëÿíèð àéäà. Ãàð êè àüàðàðàã, öçöíäÿ äóðìóø, Øèðìàéûäûð îíà íÿãøëÿð âóðìóø. Úöäè óëäóçóíó àøûá çèðâÿñè, ßñÿä áöðúöíÿ äÿ äöøöá êþëýÿñè. Îíäà éöç ìèíëÿðëÿ ãàéíàéûð áóëàã, Îíëàðäàí áèðè äÿ ýöíÿøäèð, ïàðëàã. Ìèí úöðÿ îòó âàð, ùÿð áèðè ìÿëùÿì. ßëàúñûç äÿðäëÿðèí äÿðìàíûäûð ùÿì. Ùöíäöðëöéö äîããóç ýþéÿ áÿðàáÿð, Äþâðÿñè äÿ èêè áó úàùàí ãÿäÿð. Ñàéñûç ìàüàðàëàð âàð êè, îíäà, áèë, Ýèðÿ áèëìÿç îðà íÿ ùèññ, íÿ ÿãèë. Ìàüàðàíûí éîõäóð áàøû, àéàüû, Íÿ óúó âàð îíóí, íÿ äÿ áóúàüû, Ãàðàíëûã ùàêèìäèð ìàüàðàëàðäà. Ñþíöð ýöíÿøèí äÿ ÷ûðàüû áóðäà. Áóðà ïàðëàã àé äà ýèðÿðñÿ ÿýÿð, Ãàðàëûá çöëìÿòäÿí ãàòðàíà äþíÿð. Áþéëÿúÿ çöëìÿòëè ùÿð áèð ìÿüàðÿ, Çöëìÿò è÷èíäÿéäè ùÿì äàü, ùÿì äÿðÿ. Áó éåðäÿí áàø àëûð éöç ãàíëû äÿðéà, Áó äàüäà ìèíëÿðúÿ âàðäû ÿæäàùà. Éåòèøèá áó äàüà øàùçàäÿ âÿ øàù, Îëäóëàð áóðàíûí ùàëûíäàí àýàù. Ùåéðÿòäÿí ëàë îëäó ýþðöíúÿ õàãàí, Áåëÿ øåé ýþðìÿìèø ÷öíêè ùå÷ çàìàí. Ëàêèí âåðäè îíà øàùçàäÿ öðÿê, Øàùà âÿ ÿñýÿðÿ úöðÿò âåðÿðÿê, Äåäè: — “Ùàçûð îëñóí Úÿìøèäèí úàìû, Ãîé àçàä åéëÿñèí ãÿìäÿí àäàìû”. Áèðúÿ àí è÷èíäÿ ýÿëäè ÿëÿ úàì, 106

Ãûëñûí áó ìöøêöëÿ, áÿëêÿ, ñÿðÿíúàì. Ñàëûíúà áó úàìà øàùçàäÿ íÿçÿð, Úàùàí òèìñàëûíû ýþðäö ñÿðàñÿð. Ùàðà áàõñà àéäûí ýþðöíäö ýþçÿ, Áöòöí þëêÿëÿð äÿ ïàðëàã âÿ òÿçÿ. Áöòöí éåð öçöíö åäÿðÿê òÿñëèì, Àéûðäû ñîíðàäàí î éåääè èãëèì. Ïàðëàã þëêÿëÿðÿ î ýþç éóìàðàã, Òÿê éóíàí ìöëêöíö àõòàðäû àíúàã. Ýþç ÿñýÿðè ýÿçäè ùÿð áèð áóúàüû, Àõûðäà ýþçöéëÿ òóòäó î äàüû. Ýþðöá ýþçëÿðèëÿ äàüûí ùàëûíû, Áèëäè ùÿð êàùàíûí î ÿùâàëûíû. Ùàìàí áó êàùàíû òàïäû, íÿùàéÿò, Ñîêðàò äà áóðàäà îëìóøäó ðàùÿò. Éàðûí äîäàüûíà éîë òàïàí êèìè, Òàïäû ìàüàðàíûí Ôÿðùàä ñÿìòèíè. Äåäè: — “Ýèðèí úàìû àëàðàã ÿëÿ, Ìÿøÿë òÿê íóð ñà÷àð úàì áó ìÿíçèëÿ”. Ýèðèíúÿ è÷ÿðè ÿëèíäÿ áó úàì. Ýöíäöçÿ ÷åâðèëäè ýåúÿ äÿ òàìàì. Úàì íóðÿ ãÿðã åòäè ùÿð éàíû ÿââÿë, Åëÿ áèë éàíûðäû ýåúÿäÿ ìÿøÿë. Ýÿçäèëÿð êàùàäà äÿùøÿò è÷èíäÿ, Èñêÿíäÿð ñàéàüû çöëìÿò è÷èíäÿ. Õûçð âåðìèø èäè áó éîëó íèøàí. Äèðèëèê ñóéó äà òàïûëäû áóðäàí. Î éåðèí íèøàíû ìÿëóìäó èíäè, Ñîêðàò ýèçëÿíÿí éåð àðòûã áèëèíäè. Àõûð ýÿëèá ÷àòäû áó éîëóí ñîíó, Ýåúÿíèí áèòìÿñè ýþñòÿðäè áóíó. Äöøäöëÿð àòëàðäàí îëóá ïèéàäÿ, Éîëà ðÿâàí îëäó øàùëà øàùçàäÿ. Áó èøèí àõûðû ýþðöíÿí çàìàí Îðäà ïåéäà îëäó áèð äàø ïèëëÿêàí. Áèð øàù, áèð øàùçàäÿ-áó èêè íÿôÿð, Îíëàðëà áàø âÿçèð ýåòäè áÿðàáÿð.

107

Áåø-àëòû ïèëëÿíè ÷ûõûíúà îðäàí, Ýþðöíäö ãàðøûäà áþéöê áèð åéâàí. Ýåòäèêäÿ î ñÿìòÿ øàùçàäÿ âÿ øàù, Êþðäöëÿð î éåðäÿ ýþçÿë áèð äÿðýàù. Òóòäóëàð äÿðýàùûí éàíûíäà àðàì, Íóð ñà÷äû, äöíéàíû òèìñàë åäÿí úàì. Î ìöãÿääÿñ åâäÿí áèð ñÿäà ýÿëäè, Îíëàðû ÷àüûðàí áèð íèäà ýÿëäè. Ýèðäèëÿð è÷ÿðè ãÿëáëÿðäÿ òÿëàø, Ñàíêè ãÿëá åâèíÿ ôèêèð âóðäó áàø. Ìÿíçèëèí è÷èíäÿ ýþðäöëÿð çèéà, Áèð áîëëóã åâèíÿ äöøäöëÿð ýóéà. Áó éåð ýèðäÿëÿíìèø áèð ýöíÿø êèìè, Îíà øàùèä èäè ÷ÿðõèí ùÿêèìè. Òÿìèç ðóùó åòìèø úèñìèíäÿ çöùóð, Øÿõñèíäÿ ìöúÿððÿä ÿãëè ýþðöíöð. ßòÿéèíè äàü òÿê ÷ÿêèá úàùàíäàí, Òàü òÿê òÿðïÿíìèðäè, î, áó ìÿêàíäàí. Ñàôëûüû ëÿë òÿê òÿìèç àøèêàð, Ëÿë öçðÿ ãðàíèò îíäàêû ïàëòàð. Ãðàíèò è÷èíäÿ îíóí úàùàíû. Úàùàí úèñìèíäÿäèð éà òÿìèç úàíû. Úàùàí íÿäèð, òàìàì áó àëè èíñàí, ×îõ-÷îõ éöêñÿê èäè áèçèì äöíéàäàí. Îíóí ãÿëáè — ýåíèø, àéäûí áèð äÿíèç, Îíäà ùÿð øåé ñàôäûð, ùÿð øåé ëÿêÿñèç Áÿñëÿð ñÿäÿô êèìè è÷èíäÿ ñàô äöðð. Îðäà éöç ìèí óëäóç ýþçÿ ýþðöíìöð. Öçö èëàùè íóð àéèíÿñèäèð. Î òàíðû ñèððèíè àíëàìûø áèð-áèð. Âöúóäóíäàí äöøÿí ùÿð äàìëà òÿðè, Óëäóç òÿê íóð ñà÷ûá ïàðëàäûð éåðè. Îíóí êàùàñûíäà àúèç ùþðöì÷ÿê, Öñòöðëàá òÿê þë÷öð úàùàíû ýåð÷ÿê. Úèñìè ñàáèò, ðóùó àñèìàí òÿêèí, Ýÿçèð, ùÿðÿêÿòè äåéèëäèð ìöìêöí. Îíóí âàðëûüûíäàí éàüûð ìÿðùÿìÿò, 108

Àëíûíäà àëèìëèê ýþðöíöð ôÿãÿò. Ýþðöíúÿ áó àëè êàìàëëû ÿðè, Îíëàð äèç ÷þêÿðÿê þïäöëÿð éåðè. Ýþðöíúÿ áèð òàãÿò ãàëìàäû òÿíäÿ. Öðÿê éàðïàã êèìè ÿñäè áÿäÿíäÿ. Ýèçëèí õÿçíÿëÿðè ãîðóéàí äÿðùàë, Ýþç à÷ûá îíëàðà âåðäè áèð ñóàë: “Áó ãîðõóëó éåðäÿí íåúÿ êå÷äèíèç, Áó çÿùìÿòäÿí ñîíðà íåúÿñèíèç ñèç?” Îíëàð áàø ÿéÿðÿê ñàêèò ãàëäûëàð, Áèð ñþç äåìÿäèëÿð, ñàíêè ëàëäûëàð. Äåäè õàãàíà: — “Ñÿí ÷ÿêäèí ÷îõ ìþùíÿò, Òàíðû ÿâÿçèíè ýþíäÿðÿð ÿëáÿò... ×îõ áÿëàëàð ÷ÿêèá ýÿëìèñÿí áèçÿ, Õåéëè ñÿðâÿò äöøìöø, ÿëëÿðèíèçÿ. Ñèçÿ ãèñìÿò îëäó ÿí ñîíäà, àíúàã, Ñöëåéìàí öçöéö, Úÿìøèä úàìû, áàõ. Èêè ìöæäÿ äàùà âåðÿúÿéèê áèç, Èêè ãèéìÿòëè øåé, ùÿì äÿ ìèñèëñèç, Áó èêè ìöæäÿíèí áèðèñè õÿáÿð, Äèýÿðè îëàúàã ãèéìÿòëè ýþâùÿð. Õÿáÿð áóäóð: þìðöí óçóí îëàúàã! Þëêÿëÿðèí âàðû ñÿíèíäèð àíúàã. Áöòöí ÿúäàäûíà ñàëñàí áèð íÿçÿð, Éàøàéàí òàïìàçñàí îðäà ñÿí ãÿäÿð. Î áèðè òþùôÿäèð áèð êè÷èúèê äàø: Ñÿí þìöð ñöðÿðñÿí äöíéàäà éöç éàø. Ãîúàëûã ñóñàëòñà ñÿíè úàùàíäà, Áó äàøû àüçûíà àëàí çàìàíäà, Ùÿðëÿéèá óäàðñàí òöïöðúÿéèíè, Ñàüàëûá îëàðñàí ñàüëàì âÿ éåíè. Ãîúàëûãäàí ñÿíäÿ ãàëìàç áèð ÿñÿð, Ãîúàëûüû ýÿíúëèê òåç ÿâÿç åäÿð”. Ñîíðà Ìöëê-àðàíû òÿáðèê åëÿäè, Îíà öç òóòàðàã áåëÿ ñþéëÿäè: “Ñÿí êè, êå÷èðìèñÿí áóíúà äÿðäö ãÿì, Áó ìþùíÿò éîëóíà ãîéìóñàí ãÿäÿì, 109

Ùàíñû áèð øàù àëñà áó òàõòû, ùà÷àã, Ñÿí îëàðñàí äàèì âÿçèðè àíúàã. Ñÿíÿ äÿ áó äàøäàí âåðÿðÿì êè, ìÿí, Çÿèôëèê öç âåðñÿ ãÿáóë åäÿðñÿí, Ëàêèí ãàðøûíûçäà âàð áèð ôÿëàêÿò, Áóíäàí ãîðóíìàíûç ëàçûìäûð, ÿëáÿò... Ùÿð èêè öíñöðäÿí àëûíàð êè, áó. Áèðèñè êöëÿêäèð, î áèðè äÿ ñó. Ñèçÿ öç âåðÿúÿê ìèí áÿëà, ìþùíÿò, Òàíðû, ãóðòóëóø äà âåðÿúÿê ôÿãÿò. Þìöð áó éîëëàðäàí þòäöéö çàìàí, Òÿõìèíÿí áåø éöç èë êå÷ÿúÿê èíàí”. Ùÿêèì áó ìöæäÿíè áÿéàí åéëÿäè, Ùþðìÿòëÿ Ôÿðùàäà áåëÿ ñþéëÿäè: “Åé úàâàí øàùçàäÿ, éàõûí ýÿë ìÿíÿ!” Îíó âàãèô åòäè áöòöí ñèððèíÿ. Ýþç à÷ûá ñåéð åòäè ýöë úÿìàëûíû, Ñîðäó íÿâàçèøëÿ ùÿð ÿùâàëûíû... ßéèëèá þíöíäÿ éåð þïäö Ôÿðùàä, Ùÿêèìñÿ åéëÿäè áèð íèòã èðàä: — “Åé áöòöí âàðëûüû äÿðäö ãÿì îëàí! ßçÿëäÿí åøãäèð ãèñìÿòèí, èíàí... Õîø ýÿëäèí, åé úàâàí, ñÿôà ýÿòèðäèí. Ãàðàíëûã åâèìÿ çèéà ýÿòèðäèí... Ñÿíèí âöñàëûíà ÷ÿêèá èíòèçàð, Éàøàðàì äàüëàðäà, áóäóð ìèí èë âàð, Ñÿíè ýþðäö ýþçöì øöêöð òàíðûéà! Ñÿíè òàïäûì þçöì, øöêöð òàíðûéà! Âàõòûì àçäûð, èíäè ìÿíè äèíëÿ áèð. ßáÿäèééÿò åâè ìÿíè ýþçëÿéèð. Áèë êè, ÿìàíÿòäèð ýþðäöéöí úàùàí. Ùÿãèãÿò ÿùëèíÿ çèíäàíäûð, çèíäàí... Èñêÿíäÿð ìöëêöíö òàïñàí äà îíäà, Óçóí þìöð ñöðñÿí Íóù òÿê úàùàíäà, ßçÿë-àõûð áèð ýöí ýåäÿúÿêñÿí áèë, Ñÿðâÿò äÿ, þìöð äÿ ÿáÿäè äåéèë. Òàíðû õÿëã åéëÿäè èíñàíû ôÿãÿò 110

Îíóí âàðëûüûíà ãîéäó áèð ìÿãñÿä: Ùàããûí ùÿð ÿìðèíÿ òàáå îëàðàã, Èíñàí áó äöíéàäà éàøàñûí àíúàã, Ìàäàì êè, ùÿãèãè ñåâýèëè îäóð, Îíà òÿðÿô ýåòìÿê äàùà õîø îëóð. Ìÿãñÿäèíäèðñÿ ýÿð îíóíëà âöñàë, ßáÿäèééÿòäÿäèð äàèìè èãáàë. Áèë êè, ÷îõ éöêñÿêäèð, àíúàã î äþâëÿò, Îíà ÷àòìàã ýöúäöð, ÷ÿòèíäèð, ÿëáÿò... Áó éîëäà ÷îõ êÿäÿð, ÷îõ ãÿì îëàúàã, Èêè àääûìñà äà, óçóíäóð àíúàã. Î èêè àääûì÷ûí ýÿðÿêäèð ìèí èë, Ýåäÿ áèëìÿç èíñàí î éîëëàðû áèë. Ýåòìÿê÷èí ýÿðÿêäèð îëàñàí ôàíè. Áó éîëëà òàïàðñàí ñÿí î íèøàíû. Þçöí óíóòìàéàí ùå÷ îíà éåòìÿç, Äöðð òàïìàç äÿíèçÿ ýèðìÿéÿí áèð êÿñ. Äÿðéàéà áàø âóðàí äöððëÿð òàïàð. “Ìÿí”äÿí ãóðòàðìàíûí áèðúÿ éîëó âàð. Éàëíûç áó éîë èëÿ ãóðòàðàð èíñàí. Àíúàã ìÿúàçèäèð áó éîë äà èíàí. Êèì ãÿì àõøàìûíà îëäó âÿôàäàð, Îíà ñöáù à÷ûëûá ñîíðà ýöí äîüàð. Ìÿúàçè åøã éàíûð öôöãäÿ ñÿùÿð, Ùÿãèãè åøã îíà õóðøèäè-õàâÿð. Åøãè-ìÿúàçèíèí àùû, ôÿüàíû, Áèð ÷þïÿ äþíäÿðÿð àøèã îëàíû. Ùÿðàðÿò ÷àòûíúà áó ÷þïÿ áèð ýöí, Àòÿøèí è÷èíäÿ éàíàð áöñáöòöí. ßáÿäè ñåâýèíèí øèìøÿéè áåëÿ, Ãûüûëúûìëà îíó äþíäÿðÿð êöëÿ, Îëàúàã ìÿúàçè åøã íÿñèá ñÿíÿ. ×îõ áÿëà ýþðÿúÿê âöúóäóí éåíÿ. Ñàëûá ñîðàüûíû áöòöí úàùàíà, Éåòèðÿð ñåâäàíû òà àñèìàíà. Åøãèí îäó ãûëàð àëÿìè ðþâøÿí; Òÿê àëÿìè äåéèë, ýþéëÿðè áèðäÿí.

111

Åøãèí ãÿìè òóòàð áöòöí úàùàíû, Òÿê úàùàíû äåéèë, áó àñèìàíû. Ùàðàäà áèð àøèã òàïûëñà, àíúàã Ýþçöíÿ íóð îëàð áàñäûüûí òîðïàã. Ôÿðéàäûí äîããóç ãàò ýþéëÿðè àøàð, Ñþçöí éåääè þëêÿ ýÿçèá, äîëàøàð. Éûüûëñà åøã ÿùëè ãîøóíëà ÿéàí, Áèë êè, ùàìûñûíà îëàðñàí õàãàí. Ìÿúàçè åøãäÿí éàíñà äà úàíûí, Ñåë îëóá ýåòñÿ äÿ áó õàíèìàíûí, ßñÿðñÿ ùÿãèãè åøãèí íÿñèìè, Î ÷àòàðñà ñÿíÿ áèð ãîõó êèìè, Ìÿøóãÿ ñÿíèíëÿ ùÿìñþùáÿò îëàð. Ìÿúàçè åøã äÿ ùÿãèãÿò îëàð. Î çàìàí áèõóäëóã ÷ûõûá çàùèðÿ, Åøãèí ýÿëèá ÷ûõàð àðòûã ñîí éåðÿ. Î áÿãà ìöëêöíäÿ îëóá ãÿùðÿìàí, Ùÿãèãÿò òàõòûíäà øàùëûã òàïàðñàí. Àòàí êèìè éöç ìèí õàãàí, éà ãåéñÿð, Äöíéàäà áèð èç äÿ ãîéìàäàí ýåäÿð. Èíàí êè, éàøàéàð úàùàíäà éàäûí. Åøãèí éîëëàðûíäà øÿðÿôëè àäûí”. Ñþéëÿéèá áóíëàðû äåäè áèð äóà: “×ûõàðñà ãàðøûíà ìþùíÿòëÿ áÿëà, Òåçúÿ áó äóàíû îõóéóá äà ñàí, Ãóðòàðàðñàí ýÿëÿí àüûð áÿëàäÿí. Ýÿëèøèíÿ ñÿáÿá, åé úàâàí èýèä, Ýöçýö ÿùâàëàòû, áåëÿäèð, åøèò: Èñêÿíäÿð òèëñèìèí ãûðäûüûí àíäà. Äÿìèð âöúóäà îõ àòàí çàìàíäà, Îõóí äÿéäè îíóí àéèíÿñèíÿ, Áàòäû î éåðäÿúÿ òåç ñèíÿñèíÿ. Î ñÿíè àüëàäàí àéíà áîø äåéèë. Îõ ñûíäûðìûø îíóí òèëñèìèíè áèë. Áóðäàí ãàéûäàðêÿí ×èí þëêÿñèíÿ Î ýöçýöéÿ áàõìàã èñòÿñÿí éåíÿ, Íÿ êè, àðõàñûíäà ÷ÿêìèøäè ðÿññàì, 112

Ýþðöíÿð ýþçöíÿ öçöíäÿ òàìàì, Ýþðúÿê åøã îäóéëà öðÿéèí éàíàð. Ñÿíèí ìÿùÿááÿòèí áåëÿ áàøëàíàð. Ýþðìÿçñÿí áèð äàùà áàõàúàã îëñàí, ×îõ äîëàøûã äöøÿð êÿëÿôèí èíàí. Òàëåéèí ÿëèíäÿí êèì ãà÷à áèëèð? Àãèëëÿð òàïìàçëàð èøèíÿ òÿäáèð. Îëàð ÿââÿë1êèíäÿí ÿùâàëûí áåòÿð. Ãÿëáèíèí ôÿðéàäû ýþéëÿðÿ éåòÿð. Éåíèëìÿéÿí áèð åøã ÷ÿêèá ãîøóíó, Ýèðÿðÿê ãÿëáèíÿ, ôÿòù åäÿð îíó. Îëàðñà áèð íÿôÿñ î ñÿíÿ ÿéàí, Éàõøûäûð ìèí èëëèê øàùëûãäàí èíàí. Ìÿí äÿ âèäàëàøûá ñÿíèíëÿ áöòöí, Ìóðàäà ÷àòìàüû äèëÿðÿì áó ýöí. Åøã òöüéàí åäèá, ùöúóì ÷ÿêÿíäÿ, Éàäûíà äöøÿðÿì ùÿðäÿíáèð ìÿí äÿ.” Áóíóíëà ãóðòàðäû ùÿêèì ñþçöíö, Ñîíðà éàâàø-éàâàø éóìäó ýþçöíö. Ùÿêèì, Ñöùåéëà òÿê éîëà äöçÿëäè. Ôÿðùàä áó ðåùëÿòäÿí ôÿüàíÿ ýÿëäè. Î, ãÿìëÿð è÷èíäÿ ýþðäö áó ùàëû. Àüëàäû, ñîíñóçäó îíóí ìÿëàëû. ×îõ àüëàéûá òóòäó ãÿëáèíäÿ ìàòÿì, Îíóí ÿùâàëûíà, þç ùàëûíà ùÿì. ×àüûðäû ýÿëäèëÿð âÿçèðëÿ õàãàí, Âÿçèééÿòè áåëÿ ñåéð åäÿí çàìàí, Îíëàð èòèðäèëÿð òåç þçëÿðèíè. Åøèòäèëÿð, îíóí ñîí ñþçëÿðèíè. Éûüûëûá áèð íå÷ÿ àüûëëû àäàì, Ùÿêèìèí èøèíÿ âåðäè ñÿðÿíúàì. Ãèñìÿòèíÿ äöøÿí éåðè ãàçäûëàð, Äàüûí ÿòÿéèíÿ ÷ÿêäèëÿð ùàñàð. Áó ìÿíçèëè òèêèá ãóðòàðàí çàìàí, Êå÷ìÿéÿ éîëëàíäû îíëàð äóðìàäàí. Éåòèøäè ãîøóíà õàãàíëà Ôÿðùàä. Íÿ áèðè ãÿìýèíäèð, íÿ äèýÿðè øàä.

113

Ýöí Ñîêðàòû éåðäÿ ñàëàíäà ìÿñêÿí, Ýåúÿíèí ëîüìàíû áàøëàäû øèâÿí... Ýåéäèðèá ýþéëÿðÿ áèð ãàðà ëèáàñ, Ýþç éàøû òþêÿðÿê ñàõëàäûëàð éàñ. Òóòäóëàð áó ýåúÿ òîðïàüà ìàòÿì, ×èí ôèêðè áó äÿðäè äàüûòäû áèðäÿì. Î ýåúÿ ãîíàãëûã åòäèëÿð íà÷àð, Àúû è÷äèëÿð êè, èòñèí àúûëàð. Ñàãè, ùèêìÿò ýþñòÿð, ýöëýöí øÿðàá âåð! Òöíä ìåé ýÿòèð, äóðìà, äÿðäèìÿ òàá âåð! Ãÿäÿùèí ÷åøìÿñè ãàéíàñûí, áóðàõ! Áèð ëÿùçÿ äèíúëèê âåð êþíëöìÿ àíúàã!

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÝÖÇÝÖÄß ØÈÐÈÍÈÍ ÕßÉÀËÛÍÛ ÝÞÐÌßÑÈ Ñÿùÿðèí ÷åøìÿñè îëàíäà ðþâøÿí, Ôÿëÿê ÷ÿìÿíèíè åéëÿäè ýöëøÿí. Éóíàí òîðïàüûíûí éàíäû ýþéëÿðè Ýöíÿø-×èí õàãàíè ÷ÿêäè ÿñýÿðè. Éåíÿ ãàéûäûðäû øàù ×èíÿ ñàðû, Äåìÿ êè, øàù, Ôÿðùàä âÿ ãîøóíëàðû Ãîéóá õÿçíÿéÿ ÷îõ ìþòÿáÿð àäàì, Âåðäè ùÿð áèðèíÿ ìèí ãûçûë òàìàì. Ýåäèðäè, òóòàðàã ×èíèí éîëóíó, Áèð èø éîõäó àðòûã ëÿíýèòñèí îíó. Ùÿðÿêÿò åéëÿäè ×èíÿ òÿðÿô äöç, Éîë ýåòäè äóðìàäàí î ýåúÿ-ýöíäöç. Þç òàõòûíà ÷ûõäû éåíÿ äÿ õàãàí; Àé øÿðÿô áöðúöíÿ ÷ûõäû ñàíàñàí. Ôÿðùàä ×èí åëèíÿ ãîéàðêÿí ãÿäÿì, Ãÿëáè ùÿéÿúàíëà âóðóðäó ùÿðäÿì. Õÿéàëû àéíàäà ýþðìÿê åøãèëÿ. Òåçëèêëÿ êèëèäè ýþòöðöá ÿëÿ, Ãàïûíû ñ÷àíäà ýåòäè ãÿðàðû: Òÿëàøëà éöéöðäö àéíàéà ñàðû.

114

Î áöëëóðäàí úèñìè ýþðäöéö çàìàí, Êÿäÿðëè öðÿéè ñåâèíäè áèð àí. Î çÿðèô ìöúðöíö õàòûðëàéàðàã, Çÿðèô äåìÿ, áÿëà ìöúðöñö àíúàã. Õÿçèíÿäàðûíäàí à÷àðû àëäû, Þçöíö áèð ñîíñóç áÿëàéÿ ñàëäû. Êèëèä äèë à÷ìûøäû áèð èíñàí òÿêè. Þçöíö à÷ìàüà ãîéìóðäó, ëàêèí Ãûôûëûí àüçû äà äàðòûá ñà÷ûíäàí, Åëÿ áèë, — ýÿë à÷ìà — äåéèðäè — èíñàí! Ãûôûëà éöç äÿôÿ ñà÷û êå÷ÿðÿê, — Áó ãîðõóíú ôèêèðäÿí — äåéèðäè — ÿë ÷ÿê! Ëàêèí þç áÿõòèíäÿí ãóðòàðìàç èíñàí. ×ûõàðäû ýöçýöíö Ôÿðùàä ñàíäûãäàí, Äöíéàíû, ýöíÿøòÿê ýþðäö, ëÿêÿñèç. ×ÿìøèä úàìû êèìè ýþñòÿðèð òÿìèç. Ôÿðùàä áó ýöçýöéÿ áèð íÿçÿð ñàëäû; Ùåéðÿò ãûüûëúûìû ãÿëáèíè ÷àëäû. Íÿ ýþðäö: ñÿôàëû, ýþçÿë ÷ÿìÿíçàð. Öçÿðè àë ýöëëÿð âÿ éàøûë îòëàð... Îòëàðû áèð íåøòÿð, ïàñ òóòìóø àíúàã, Ýöëö åë ãàíûíà áîéàíìûøäûð, áàõ. Ñöíáöë ñà÷ëàðûíûí çÿíúèðè áÿíä-áÿíä, Ùóøó îâëàìàüà îëóá áèð êÿìÿíä. ×àðõûí ýþéÿðòäèéè, áÿíþâøÿíè, ñàí, Ãàïìàã÷èí éàïûøìûø àüëûí áîéíóíäàí. Î ïàê àäàìëàðû åòìÿê÷èí áèùóø, Íÿðýèçëÿð øÿðàáû åòäèðèðëÿð íóø. Ñÿôàëÿò äàüûíû ïîçìàã÷ûí ãÿëáäÿí, Ëàëÿëÿð îäóíäàí àëûøûá áÿäÿí. Ñà÷ûëûá òîðïàüà ìöøê-òàòàðû; Ãàðà ýÿëñèí äåéÿ åëèí ðóçýàðû. Î éåðäÿ ñöñÿíèí äèëè îëìóø ëàë. Ýÿëìèøäèð ùÿð êÿñèí áàøûíà áó ùàë. Åùòèðàñ ýöëëÿðè à÷ìûø áó éåðäÿ. À÷ûëìûø áàø ÿéìÿç üûçûë ýöëëÿð äÿ. Äèë ÷ûõàðûá äóðìóø ùÿð éàíäà îòëàð, 115

Áóðäà ãàðãàøàëûã ÿëàìÿòè âàð, Ýþðñÿíèð áó äöçöí äþðä áèð ãûðàüû, Ùèúðàí äàüû êèìè ãàéàëû äàüû. Àéàüèëÿ äóðóá òîðïàãäà ìþùêÿì, Áàø ÷ÿêèá, ôÿëÿêëÿ ñþùáÿò åäèð ùÿì. ×îõ óçóí åëÿìèø âÿñôèíè àôàã, Áó ÷àùàí áÿùðèíèí, ëþâáÿð ñàëàðàã, Îíóí ÿòÿéèíäÿ ñàéñûç èçäèùàì. Ùàçûð äàéàíìûøäûð äþéöø÷öí òàìàì. Áèðè àðõ ãàçûðäû áó äàüäà áåëÿ, Àðõ äà óçàíûðäû äàüûí äþøöéëÿ. Áó þç øÿêëè èäè, áèð íþâúàâàíäû, Äåìÿ íþâ÷àâàí,éîõ, áèð íàòÿâàíäû, Àäàìëàð è÷èíäÿ ìÿøüóëäó èøÿ, Êöëöíý÷öëöê îëìóø î øÿõñÿ ïåøÿ. Áó çàìàí àäàìëà äîëìóøäó ùÿð éàí, Åëÿ áèë úîøãóí ñåë àõûð äàüëàðäàí. Ýþçÿëëÿð êè, àòà ìèíìÿêäÿ ìàùèð, Ùÿð áèðèíèí öñòÿ ãàø-äàø, úàâàùèð. Òèêàíäû êèðïèêëÿð, ýöëäö éàíàãëàð, ßäàëÿð èøâÿëè, áàõûøëàð õóìàð, Ýþç ãàïàüû ýåíèø, àüûçëàð äàðû. ×ûõäû ýöíÿø êèìè ýþçÿë ñöâàðè, Êþùëÿíèí éàíûíäà, ÷ÿðõ àòû àõñàã. Î ýöë éàíàüûíäàí ýöí óòàíàð, áàõ. Îéíàéàí çàìàíäà àëòûíäà áîç àò, Éöç äÿôÿ ýöíÿøè åéëÿéèðäè ìàò. Úàìàëû îä ñàëûá àëÿìÿ áàøäàí, Áöòöí áàøäàí-áàøà àäëàíìûø ÷àùàí. Îíóí ùÿð ÿñýÿðè àéà áÿðàáÿð, Þçö äÿ ïàðëàéûð áèð ýöíÿø ãÿäÿð. Àò öñòÿ ùàìûäàí ñå÷èëèð àíúàã, Éåë êèìè àòûíû ñöðöð ÷àïàðàã. Òàìàøà åéëÿéèð, ùÿð éàíà áàõûð. Ýþçöéëÿ ùÿð êÿñè éàíäûðûá éàõûð. Ôÿðùàäûí õÿéàëû äóðäóüó éåðÿ Ñöðöðêÿí àòûíû î áèðäÿí-áèðÿ, 116

Îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäû î õÿéàë, Áöðöäö òèìñàëû ãÿðèáÿ áèð ùàë. Éàðàëû ìàðàë òÿê öíö óúàëäû, Áèð íàëÿ ÷ÿêÿðÿê éûõûëûá ãàëäû. Ôÿðùàä îíó áåëÿ êþðäóéö çàìàí, Áàõìàã ùÿâÿñèëÿ äàéàíäû áèð àí. Éàõûí ýÿòèðÿðêÿí ýöçýö òèìñàëû, Ýþðöíäö äèëáÿðèí àé òÿê úàìàëû, Þç òèìñàëû êèìè íàëÿ ÷ÿêÿðÿê, Ôÿðùàä éåðÿ äöøäö úàíñûç úÿñÿä òÿê. Þç òèìñàëû êèìè àüçû éóìóëäó. Òèìñàëû òÿê ùÿì äÿ î, áèùóø îëäó. Áó éàìàí ÿùâàëû ýþðöá íþêÿðëÿð. Âåðäèëÿð òåçëèêëÿ õàãàíà õÿáÿð. Åøèäèá îüëóíóí ìàúÿðàñûíû, Éûðòäû ýþéíÿéèíèí, øàù éàõàñûíû. Àíàñû ñà÷ûíû éîëóá áó çàìàí, Åëÿ áèëäè îüëó þëìöøäöð áó àí. Ìöëê-àðà ùÿì ôÿüàí åäèð àòà òÿê, Î èäè Ôÿðùàäà ÷öíêè àòàáÿê. Áèð äÿ Ìöëê-àðàïûí îüëó î Áÿùðàì, — Ôÿðùàäûí ãÿëá äîñòó òàïìàäû àðàì. Áÿùðàì îíóí ö÷öí áèð ñèðäàø èäè. Ôÿðùàäà àðõàéäû, áèð ãàðäàø èäè. Ýþðöíúÿ Ôÿðùàäûí éàìàí ýöíöíö, Êþéíÿê ÿâÿçèíÿ éûðòäû êþêñöíö. Ïÿðâàíÿ òÿê îíóí áàøûíà äþíäö: Ôÿðùàä åëÿ áèë êè, øàì èäè, ñþíäö. Áèùóø îëäó ãàëäû òàãÿòñèç, ýöúñöç, Þçöíÿ ýÿëìÿäè áèð ýåúÿ-ýöíäöç. Íÿñèìëÿð ÿñÿðêÿí ñàáàù áàüûíäàí, Àçàúûã þçöíÿ ýÿëäè î, áèð àí. Ýþç à÷ûíúà ýþðäö äóðìóø àäàìëàð, Îëìóø ýþç éàøëàðû ñåëÿ áÿðàáÿð. Àüëàéûð Ìöëê-àðà, ñóñìàéûð Áÿùðàì. Åéëÿäè øàùçàäÿ îíëàðû àðàì. Àòà âÿ àíàñû òóòìóøäó ìàòÿì, 117

Ýþðöíúÿ îíëàðû óòàíäû, áó äÿì Éåíèäÿí àç ãàëäû ãÿëáè ñûõûëñûí, Àç ãàëäû êè, Ôÿðùàä éåðÿ éûõûëñûí. Õåéëè öçð èñòÿäè, ãàëõàðàã Ôÿðùàä, Äèç ÷þêöá, éåð þïäö, äåäè: — “Ùÿçÿðàò!” Ìÿíÿ íÿ îëìóøäóð þçöì áèëìèðÿì, Íå÷èí òóòìóñóíóç ñèç ìÿíÿ ìàòÿì? Áèëìèðÿì éàõøûäûð, éàìàíäûð áó èø, Áèëëàù èõòèéàðûì ÿëèìäÿí ýåòìèø... Ìÿíè ìÿçóð òóòóí ìÿí ðöñâàé îëäóì, Ðöñâàé îëäóì äåìÿ, ìÿí àðòûã þëäöì. Ìÿíèì÷öí ñèçëÿðÿ ãÿì òîõóíìàñûí. Ñèçèí êþíëöíöçÿ ãîé òîç ãîíìàñûí”. Áó ñàéàã ýþñòÿðèá òÿÿññöô, ìÿëàë, Îíëàðûí êþíëöíö åäèðäè õîøùàë, Ýþçëÿðèëÿ äèëè áóðäàéäû, ôÿãÿò Ýöçýöäÿéäè úàíû, öðÿéè, ÿëáÿò. Îíëàð áó ñþçëÿðäÿí ñåâèíúëè õöððÿì, Åâëÿðèíÿ òÿðÿô ýåòäèëÿð î äÿì. Îíëàð ñàêèò îëóá ÷ûõûá ýåòäèëÿð, Øàùçàäÿ ýöçýöéÿ ñàëäû áèð íÿçÿð. Ýöçýöíöí àéíàñû ãàðàéäû áó àí. Áîéëÿ éàðàòìûøäû îíó éàðàäàí. Òèëñèìè áó ñàéàã ãóðìóøäó ùÿêèì. Îíäàêû øÿêëè ýþðÿðñÿ ùÿð êèì, Ýþðöíöð ýþçöíÿ òàìàøà áèð àí. Áèð äàùà ýþðöíìÿç îíà ùå÷ çàìàí. Ýþðäö öìöäñöçäöð, Ôÿðùàä, àðçóëàð, Îëäó áèð ÿáÿäè ìþùíÿòÿ äö÷àð. Äåäè: — “Þëöì ýÿëèð ìÿíÿ áó äÿðääÿí, Ãÿì è÷èíäÿ þëöá ýåòìÿëèéÿì ìÿí. Åòñÿì äÿ þçöìö ìÿí ïàðÿ-ïàðÿ, ×àòìàðàì àðçóìà éåíÿ, íÿ ÷àðÿ? Ñîëóá ãóðòàðûíúà áó úàí áàùàðûì, Ýåäèíúÿ ÿëèìäÿí ñÿáðèì, ãÿðàðûì, Áèð ÷àðÿ àõòàðìàã ëàçûì áó èøÿ: Àüëûí òÿëèìèíè åéëÿéèì ïåøÿ, 118

×àëûøìàã, ýöú àëìàã ëàçûì àüûëäàí, Øàù áàõûá ñåâèíÿð áóíà î çàìàí. Áóíà ùàçûðëûã÷èí êå÷ÿð ÷îõ àéëàð, Åøã áÿëàñûíà îëëàì ýèðèôòàð. Éîõ, ÿýÿð êè, èíäè àúèçëèê åòñÿì, Áàøûìû ýþòöðöá áèð éàíà ýåòñÿì, Øöáùÿñèç êè, éóðäóí çèíÿòè õàãàí Ýþçëÿìÿç áó ùàëà äþçöá äÿ áèð àí. Ùàìàí ùàçûðëàéûá éöç ìèí ÿñýÿðè. Ìÿíè àõòàðàúàã ýÿçèá ùÿð éåðè. Îíëàð ×èí ìöëêöíäÿ ùÿð éàíà ÷àïàð, Èêè-ö÷ ýöí êå÷ìÿç òåç ìÿíè òàïàð. Ýèðèøñÿì âóðóøà ãîøóíëà ýåð÷ÿê, Ýöíàùñûç ãàí òþêìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿê. Õàëãà ïîëàä ãûëûíú ÷ÿêÿðÿìñÿ, áèë, Þçöìÿ çöëì îëàð, õàëãûìà äåéèë. Åë áîéíóíà íåúÿ ãûëûíú âóðóëàð, Ýöíàùñûçû íåúÿ þëäöðìÿê îëàð? Ñîí çÿðáÿäÿ ãîëóì ýöúäÿí äöøÿíäÿ, Òÿñëèì îëà÷àüàì àõûðäà ìÿí äÿ. Íÿ ïèñëèê ýþðìöøÿì ×èí õàëãûíäàí ìÿí. Îíëàðûí ãàíûíû àõûäûì íÿäÿí? Áó çöëì ö÷öí úÿçà âåðìÿñÿ äÿ øàù, Áèð ýöí úàâàá èñòÿð áó èøÿ àëëàù. Ýþçöì íå÷ÿ áàõàð øàùûí ýþçöíÿ, Ìÿí íå÷ÿ áàõàðàì õàëãûí öçöíÿ? Áèð òÿðÿôäÿ ùÿð øåé, áèð éàíäà òÿê ìÿí. Øàù õÿáÿðäàð îëàð ãÿðèáÿ èøäÿí. Ýþçÿò÷èëÿð ãîéàð äþðä áèð éàíûìà Ãàíóí ùàñàð ÷ÿêÿð ùÿð ñÿùìàíûìà. Õàãàí áó ìöøêöëö ùÿëë åòñÿ ÿýÿð, Ìÿíèì áó òÿäáèðèì ìöøêöëÿ äöøÿð. Äÿëèòÿê çÿí÷èðëÿ áàüëàñà, àíúàã Ãóðòóëóø öìèäè ñþíìóø îëàúàã. ßýÿð äÿëèëèéèì êå÷ñÿ äÿ éåíÿ, Êèì èíàíàð áóíóí ñÿùèùëèéèíÿ? Áóíóí ãàéüûñûíû ÷ÿêìÿéèì ýÿðÿê.

119

Ëàçûìäûð áó èøè ùÿð àí ýþçëÿìÿê... Òàïûíúà áèð ÷ûõûø áó ÷ÿòèí èøäÿí. Àüûë ãàíóíèéëÿ äàâðàíäû ùÿìÿí. Åøã çàëûì îëóð áèëìèðäè áóíó, Î éåëÿ ñîâóðóð éöç ìèí ãàíóíó. Åøã ìåéèíè âåð ñàãè, åäèì íóø! Áó þìöð àüûëëà ÿôñàíÿ îëìóø. Ýÿë åøãèí áÿçìèíäÿ êþíëöìö õàñ åò! Àüûë áÿëàñûíäàí ìÿíè õèëàñ åò...

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÅØÃÈ Åøãèí ñèðëÿðèíäÿí îëàí õÿáÿðäàð, Áó ñèððè áó éîëëà åòäè àøèêàð: Ôÿðùàä þç åøãèíè òóòàðàã íÿùàí, Ãÿìñèç ýþðöíìÿéÿ ÷îõ àòûðäû úàí. Ëàêèí òöñòö ÷ûõà áèëñÿ îòàãäàí, Îíóí ãîðõóñó éîõ, îääàí, îúàãäàí. Áóõàðû îëìàéàí åâëÿðäÿ ìöòëÿã, Äèâàðäà áèð éàðûã à÷ûëñûí ýÿðÿê. Àõøàì ýèçëÿòñÿ äÿ ýöíÿøè ýþéëÿð, Óëäóçëàð øÿêëèíäÿ àøèêàð åéëÿð. Ìöøêöíö ýèçëèíäÿ òóòñà äà àùó, Éàéûëàð ÿòðàôà éåíÿ õîø ãîõó. Ëàëÿíèí ãþí÷ÿñè à÷àí éàç ÷àüû, Éàéûíàðìû ýþçäÿí ãÿëáèíèí äàüû?! Õåéð, î à÷ûëûá ýÿëÿíäÿ úàíà, Êþêñöíäÿêè äàüëàð ÷ûõàð ìåéäàíà. Ôÿðùàä äà èñòÿäè ÷þð-÷þïëÿ áàðû Ýèçëÿäÿ êþêñöíó éàõàí îäëàðû. Ëàêèí ùÿð äàìëà éàø, ÷ÿêäèéè ùÿð àù, Õàëãû ãöññÿñèíäÿí åäèðäè àýàù. Ñåâäà àòÿøèíè ñþíäöðìÿç êàìàë, Åøãè íÿùàí òóòìàã ìàùàëäûð, ìàùàë. Ýèçëÿäÿ áèëÿðìè ýöíÿøè çÿððÿ?! Áèð äÿíèç ñûüàðìû áèð äàìëà è÷ðÿ?

120

Ôàíóñóí è÷èíäÿ éàíñà äà áèð øÿì, Ýþðÿð øþëÿñèíè êÿíàðäàí àëÿì. Ãàíëû éàø ýþç è÷ðÿ îëàðìû ïöíùàí? Àë øÿðàá øöøÿäÿ ãàëàðìû ïöíùàí?! Ýèçëèí ñàõëàäûãúà Ôÿðùàä áó äÿðäè, Ãÿëáèíäÿ éàíüûíëàð òöüéàí åäÿðäè. Àç âàõòäà åøã îíà åëÿ êàð åòäè Êè, ñÿáðè òöêÿíäè, òàãÿòè áèòäè. Ùÿð êèì ýþðñÿ îíó åéëÿðäè ýöìàí Êè, áó äàø, ìóìëàðà äþíìöø àëîâäàí. Áèð àéäà Ôÿðùàäû ìþùíÿò ÿðèòäè, Ýþéäÿêè àé êèìè áöêöëäö ãÿääè. Áÿíçÿäè ÷þùðÿñè ñàðû ëàëÿéÿ, Ýþç éàøû ëàëÿäÿ îëàí æàëÿéÿ. Ëàëÿ òÿê êþêñöíÿ ÷ÿêèëÿí äàüëàð Ùÿð ôÿüàí ÷ÿêÿíäÿ îëäó àøèêàð. Áèð ñÿðâÿ áÿíçÿéÿí óúà ãàìÿòè, ßéäè ôÿëÿê êèìè êþíöë ìþùíÿòè. Áó òÿíÿê áàðûíäàí ùàñèë îëàí ìåé, Ãàíëàð óääóðóðäó îíà ïåéàïåé. Úèñìè ýöíäÿí-ýöíÿ çÿèôëÿéèðäè, Ãÿääèíè éàé êèìè ãÿìëÿð ÿéèðäè. ßëèëÿ àüçûíû éóìñà äà áÿðê-áÿðê, Åâäÿ áèëìÿéèðäè àùó-çàðû òÿðê. Ìþùêÿì èðàäÿñè âàðäû áèð çàìàí. Äåéèëäè úèñìè äÿ áåëÿ íàòÿâàí, Ôÿüàí åòìÿìÿéÿ úÿùä åéëÿéÿðäè, ×ûõìàçäû ìåéäàíà ãÿëáèíèí äÿðäè. Ôÿãÿò êþê àòäûãúà îíäà ìÿùÿááÿò, Àðòûã âöúóäóíäà ãàëìàäû òàãÿò. Úöíóíëóã äóéóëóá òÿáèÿòèíäÿ, Ìÿùÿááÿò ñåçèëäè ùÿð ñþùáÿòèíäÿ. Êþíëöíäÿ ãàëìàéûá ñÿáðè, ãÿðàðû, Ýåòäè ÿëäÿí ýöúö, ùÿì èõòèéàðû. Áàõûá øàùëà âÿçèð îíäàêû ùàëà, Äöøäöëÿð òÿøâèøÿ, äÿðäÿ, ìÿëàëà. Íÿñèùÿò åòäèëÿð, ãûëìàäû òÿñèð.

121

Òàïà áèëìÿäèëÿð áó äÿðäÿ òÿäáèð. Ýþðäöëÿð êè, ÿëäÿí ÷ûõàúàã ôöðñÿò, Áèð ÷àðÿ òàïìàüà åéëÿäèëÿð ÷ÿùä. Øàù éûüûá áàøûíà ÿùëè-êÿìàëû, Ñþéëÿäè îíëàðà îëàí ÿùâàëû. Áàøëàíäû ÷îõ óçóí áèð ìöçàêèðÿ, ßë àòäû ùÿðÿñè áèð úöð òÿäáèðÿ. Íÿùàéÿò, ÿðç åòäè àðèô îëàíëàð Êè: — “Åé éåð öçöíäÿ àäèë ùþêìäàð! Áèç÷ÿ îüëóíóçóí äÿðäè ñåâýèäèð, Î, ñåâäà éîëóíäà ÿðèéèá ýåäèð. ×îõ èäè úèñìèíäÿ ùÿðàðÿò, ùÿâÿñ, Öñòÿëèê ìåé è÷èá, îëäó ìåéïÿðÿñò. Ìåéèí àòÿøèëÿ þç ùÿðàðÿòè, Áèðëÿøèá éàðàòäû áó øÿðàðÿòè. Áèð äÿ êè, ñÿêêèçÿ ÷àòìàìûø éàøû, Äöç îí èë òÿùñèëÿ ãàðûøäû áàøû. Ñîíðà äà ö÷-äþðä èë þéðÿíäè ñÿíÿò, Áóíóí òÿñèðè äÿ àç äåéèë, ÿëáÿò. Öñòÿëèê áó ãÿäÿð ñÿéàùÿò åòìÿê Îíäà éîðüóíëóüó àðòûðìûø, äåìÿê, Àç äåéèë òÿñèðè òÿáèÿòèí äÿ Îëàí ãûçüûíëûüûí, ùÿðàðÿòèí äÿ. Ùÿëÿ áó ñÿáÿáëÿð ãàëñûí áèð éàíà. Î êè, ãÿñä åäÿðÿê áèð çàìàí úàíà, Òèëñèìëÿð à÷ìàüû åéëÿäè àäÿò, Áó éîëäà íÿ ãÿäÿð ÷ÿêäè ÿçèééÿò. Úèñìèíäÿ éàðàëàð à÷äû ÿæäàùà; Äèâëÿðëÿ úÿíýèíè äåìèðèê äàùà. Áóíúà àòÿøëÿðÿ äöøÿí áèð íÿôÿð, Òÿÿúúöáìö îëñà áèð îä, áèð øÿðÿð. Áó ãÿäÿð áÿëà êè, öç âåðìèø îíà, Ìÿùÿááÿò àòÿøè áàèñäèð áóíà. Áó àòÿø è÷èíäÿ éàíûð ìÿçàúû, Ñþíäöðìÿêäèð îíóí éàëíûç ÿëàúû. Áóýöíêö ãóðòàðûð èëê áàùàð ÷àüû, Ýöíÿøäÿí îä àëûð ëàëÿ éàðïàüû, 122

ßñèð ñÿìóì êèìè àòÿøëè éåëëÿð, Ñÿìÿíäÿð ãóøó òÿê ÷ûðïûíûð åëëÿð, Àç ñîíðà ýóíÿøèí ùÿðàðÿòèíäÿí, Óëäóçëàð ÿðèéèá òþêöëöá ùÿìÿí. Äöçëÿðäÿ ñöðóëÿð èñòèäÿí ìÿëÿð, Èëàíëàð ãûâðûëûá ñÿðèíëèê äèëÿð. Ùàâà äàü öñòóíäÿ àòÿø ñà÷àíäûð, Ãàéíàéàí áóëàãëàð îíäàí íèøàíäûð, Öôöãäÿí øÿôÿã äÿ ÷ÿêèëìèð àõøàì, Ãûçàðìûø îúàãäûð, ñàíêè î ýþé ÷àì. Áèð ãûçãûí êöðÿäèð, áÿëêÿ äÿ, ýþéëÿð, Ýöíÿø áó êöðÿéÿ îä íèñàð åéëÿð. Êþìöðö ýåúÿäèð, êþðöéó ðóçýàð, Ãûüûëúûìëàðûäûð, ñàíêè óëäóçëàð. Ùÿð éàíà áàø âóðàí ÷àéëàð ñó äåéèë, Éåð öçó èñòèäÿí òÿð àõûäûð, áèë. Áó üóðàã ùàâàëàð, éàìàí èñòèëÿð, Éÿãèí êè, Ôÿðùàäà åéëÿìèø ÿñÿð. Ëàêèí åòìÿê ö÷öí äÿðäèíÿ ÿëàú, Ñÿðèí áèð ìÿêàíà âàðäûð åùòèéàú. Äÿíèçëÿ áåø ýöíëöê éîëäà áèð éåð âàð, Îðà ýþíäÿðèëñÿ, îüëóí ñàüàëàð. Áèð ýþçÿë àäàäûð, ÿòðàôû äÿíèç, Âÿñôèíè åòìÿéÿ àüûëëàð àúèç. Ùÿìèí úÿçèðÿäÿ áèð óúà äàü âàð, Îíóí äþðä éàíûíäàí àõûð áóëàãëàð. Î øÿôôàô ÷åøìÿëÿð, î õîø ìÿíçÿðÿ, Ñÿìà äÿðéàñûíäà áÿíçÿð öëêÿðÿ. Éóìøàãäûð ùàâàñû î ñàùèëëÿðèí, Äàüûí äà èãëèìè êå÷èð ÷îõ ñÿðèí. Î áþéöê òÿïÿäÿ áèð ñÿðèíëèê âàð Êè, áóçëà þðòöëöð àõàí áóëàãëàð. Øàùçàäÿ î éåðÿ ñÿôÿð åéëÿñÿ, Ãàëìàç öðÿéèíäÿ íÿ ãÿì, íÿ ãöññÿ. Òàâàíñûç äèìàüû ýÿëÿð ãöââÿòÿ, Ìöáàðÿê âöúóäó ÷àòàð ñÿùùÿòÿ. Ùàâà òÿñèðèíäÿí ãîðõìàéàí çàìàí, 123

ßëà÷ûíû åòìÿê îëàð ÷îõ àñàí”. Ùÿð íÿ åøèòäèñÿ øàù òÿáèáëÿðäÿí, Òàìàì ãÿáóë åäèá ñþéëÿäè: “ßùñÿí!” Ñîíðà Ìöëê-àðàéà òóòóá öçöíö, Äåäè: — “Òÿáèáëÿðèí åøèò ñþçöíö! Íå÷ÿ ýöí äÿíèçëÿ ñÿéàùÿò ö÷öí Ùÿð íÿ ëàçûìäûðñà ùàçûðëàò áó ýöí!” Áó óúà ôÿðìàíû åøèäÿí âÿçèð, Ëàçûì îëàíëàðû ñàçëàäû áèð-áèð. Òÿäàðöê áèòèíúÿ, ÿìð åéëÿäè øàù, Ýåäèá øàùçàäÿíè åòñèíëÿð àýàù. Äÿðéà öçÿðèíäÿ îëàúàã ñÿôÿð. Úàâàí øàùçàäÿéÿ âåðèëäè õÿáÿð. Áèëèíúÿ ÿùâàëû êÿäÿðëè Ôÿðùàä, Ñåâèíèá õÿáÿðäÿí ãÿëáè îëäó øàä, Äåäè: — “Øàùà ìÿíäÿí éåòèðèí ñàëàì, Îíóí ìÿðàìûäûð ìÿíäÿêè ìÿðàì. ×ûõà áèëÿðìèéÿì àòà ñþçöíäÿí. Áöòöí ãóëëàðû òÿê áèð ãóëóéàì ìÿí. Ùÿð íÿ ÿìð åéëÿñÿ óúà ùþêìäàð, Ñþçöíäÿí ÷ûõìàüà ãöäðÿòèììè âàð?” Øàùà éåòèðäèëÿð ùÿìèí ñþçëÿðè, Ôÿðÿùäÿí éàøàðäû îíóí ýþçëÿðè, Äåäè: — “Ùàçûðëàíñûí ýÿìèëÿð áó ýöí, Ñÿôÿð òÿäàðöêö éöêëÿíñèí áöòöí Êè, ÷ûõàã áèç éîëà ñþêöëìÿìèø äàí, Êþíöë èñòÿéÿíè åòìÿëè èíñàí!” Õÿáÿðäàð îëóíúà áóíäàí øàùçàäÿ, Îëäó ñåâèíúëÿðè ìèí ãàò çèéàäÿ. ×öíêè ñÿéàùÿòÿ ÷îõ èäè ìåéëè, Áó ñÿôÿð ãÿëáèíÿ îëäó òÿñÿëëè. Áÿëêÿ, ñÿéàùÿòäÿ èøëÿäèá ùèéëÿ, Òàïàð áèð áÿùàíÿ, éà áèð âÿñèëÿ, ×ûõàðàð õàãàíû ãàðà øöáùÿäÿí, Åéëÿð áèð ìöääÿò äÿ ãöðáÿòè ìÿñêÿí. Áó èø ìÿãñÿäèíÿ ýÿëèðäè óéüóí. Îäóð êè, õàòèðè øàä îëäó îíóí.

124

Êþíëóíäÿ ñåâèíúäÿí úîøäó áèð äÿíèç, Àíúàã áèð ýÿìè òÿê äàéàíäû ñÿññèç. Àøûá-äàøìàäàéäû ñîíñóç õÿéàëû, Àðäû êÿñèëìÿéÿí äàëüà ìèñàëû. Ñàãè, àë øÿðàáû àõûò äÿðéà òÿê, Îíóí ïèéàëÿñè ãàéûãäàí ýÿðÿê! Öçöëäó âàðëûüûì ãÿì äÿðéàñûíäà, Ùÿìèí ãàéûãëà ñÿí òåç éåòèø äàäà!

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÕÀÃÀÍ Âß ÌÖËÊ-ÀÐÀ ÈËß ÄßÍÈÇ ÑßÔßÐÈÍß ×ÛÕÌÀÑÛ Êÿëàì äÿðéàñûíäà öçÿí áèð èíñàí Áó ìÿíà äöððöíö ÷ûõàðòäû îðäàí: Òàìàì úÿì îëóíúà çÿðóðè øåéëÿð, Õàãàíëà øàùçàäÿ ãûëäûëàð ñÿôÿð, Àéëà ýöíÿø êèìè î èêè ñèðäàø Ñöðäöëÿð àòëàðû ñàùèëÿ áèðáàø. Áèð àíäà äÿíèçÿ äèêèëäè ýþçëÿð, Ýþðöíäö ñóëàðäà áþéöê áèð øÿùÿð: Áóäóð, ñàéñûç ýÿìè äóðóá éàí-éàíà, Øÿùÿð òÿê ýþðöíöð áàõàí èíñàíà. Èêè éöç ýÿìèäèð-îëäóãúà èðè, Ôÿëÿê ýÿìèñèíäÿí áþéöê ùÿð áèðè. Äîðëàðû Öëêÿðÿ éàéëûã óçàòìûø, Äèáëÿðè éåðàëòû þêöçÿ ÷àòìûø. Äóðìóø äèðÿêëÿðè àéëà éàíàøû, Ãÿìÿðèí àðòìûøäûð áóíäàí òÿëàøû. Äîðëàðà ÷ÿêèëÿí ùÿð àáû éåëêÿí, Áèð íèøàíÿ èäè ñàíêè ôÿëÿêäÿí. Ùÿìèí éåëêÿíëÿðè ñàõëàéàí èïëÿð Ýöíÿøèí çÿðÿôøàí òåëèíÿ áÿíçÿð. Áèð äöíéà åâèäèð ñàíêè ùÿð ýÿìè, Äöíéàäàí äà ýåíèø, àñèìàí êèìè. Õàë÷àëàð äþøÿíìèø ýÿìèäÿ, õàððàò Ãóðóá äöçÿëòìèøäèð øàùàíÿ áèð òàõò.

125

Ùÿð ýÿìè òàü êèìè äöøöáäöð ñóéà, Ñöòóíó áàø âóðóð óëäóçà, àéà. Áèð óúó ýþìöëìöø äèáñèç äÿíèçÿ. Áèð óúó äÿéìÿäÿ ìàâè ýöíáÿçÿ. Íÿùÿíý ñöòóíëàðà áàõàí ùÿð èíñàí Òÿÿúúöá è÷èíäÿ ãàëûðäû ùåéðàí. Ùÿð éåëêÿí ñÿìàéà áèð áàéðàã îëìóø. Ùÿð äîð àüàúûéñà áèð äàéàã îëìóø. Îíëàðà ãîðõó éîõ îääàí, êöëÿêäÿí, Àñèìàí òóòìóøäóð öñòöíäÿ ìÿñêÿí, Áèð éàíäàí ìþùêÿì èï, áèð éàíäàí äèðÿê, Éåëêÿí ýöíáÿçèíè òóòìàãäà áÿðê-áÿðê. Éåëêÿíè ñàõëàéàí áó èïëÿ, áó îõ Éåðèí ìåùâÿðèíÿ ÷îõ áÿíçÿéèð, ÷îõ. Áóíëàðäàí áàøãà äà âàð õåéëè ýÿìè, Ùÿð áèðè ñöðÿòäÿ éåëëÿð ùÿìäÿìè. Ùÿð áèðè ìþùòÿøÿì, áþéöê ñàðàéäûð, Ýþéëÿð äÿíèçèíäÿ éåíè áèð àéäûð. ßëàâÿ ìèíëÿðúÿ õûðäà ãàéûãëàð Ñöðÿòäÿ ìèí òöëÿê òÿðëàíû ùàãëàð. Éöðöøëÿðè èòè áèð òóôàí êèìè, Äóðóøëàðû ñàáèò àñèìàí êèìè. Ñó öñòÿ î ãÿäÿð öçöðëÿðäè òåç, Îíëàðà ÷àòìàçäû ãóðóäà Øÿáäèç. Éîë÷óëàð éîëóíó àñàíëàøäûðàí Ãàéûãëàð ìèí áåø éöç îëàðäû, ñàéñàí. Áèð ýÿìèäÿ îëàí øàùàíÿ òàõòäà ßéëÿøäè øàù èëÿ îüëó øàùçàäÿ. ×èíëèëÿðëÿ äîëóá öçÿí øÿùÿðëÿð, Áþéöê ×èí ìöëêöíÿ îëäó áÿðàáÿð. Àçóãÿ éöêöíöí ùåñàáû éîõäó, Êþíöë èñòÿéÿíäÿí éöç äÿôÿ ÷îõäó. Êöëëè åùòèéàòëà äîëìóø ùÿð ýÿìè, Ãàðóíóí éûüäûüû õÿçíÿëÿð êèìè. Åëÿ êè, áöòóí éöê äàøûíäû ýÿëäè, Ýÿìèëÿð äÿðéàäà éîëà äöçÿëäè. Ãàëõäû ýóðóëòóäàí åëÿ âÿëâÿëÿ, 126

Ñàíêè ×èí éóðäóíäà ãîïäó çÿëçÿëÿ. Íå÷ÿ ìèí ùöíÿðëè äÿíèç÷è áèðäÿí Êå÷äè áàëûã êèìè ýþé ëÿïÿëÿðäÿí. Îíëàðûí åëÿ úÿëä àòëàðû âàðäû, ×àïäûã÷à ñóëàðäàí îä ÷ûõàðàðäû. Õàíûí éàíûíäàéäû þç ìÿèééÿòè, Áèð èäè ùàìûíûí èñòèãàìÿòè. Ñóäà îí ìèí àäàì éîëà äöçÿëäè, Ñàíêè áöòöí áÿøÿð úþâëàíà ýÿëäè. Ñóéà êþëýÿ äöøäö ñàíêè úàùàíäàí, Úàùàí éîõ, áÿëêÿ äÿ, ëàï àñèìàíäàí. Áóëóä ýþé öçöíö íåúÿ òóòàðñà, Î úöð öç þðïÿéè þðòìöøäö äÿðéà. Îíëàð úÿçèðÿéÿ òÿðÿô òóòóá öç, Òàìàì éîë ýåòäèëÿð ö÷ ýåúÿ-ýöíäöç. Ýÿëäèê÷ÿ äàëüàëàð ñóäà áàø-áàøà, Åäÿðäè øàù èëÿ îüóë òàìàøà. Ùÿðäÿí úóøÿ ýÿëÿí áó äàëüàëàðäà Ìèí ãÿðèáÿ ìþúöç îëóðäó ïåéäà. Äÿíèç ýþìýþé èäè àñèìàí êèìè, Ýþé ãóúìóøäó îíó áèð úàíàí êèìè. Öçöðäö éöçëÿðúÿ çÿððèí áàëûãëàð; Éÿãèí êè, îíëàðû ýþðÿí ìàò ãàëàð. Íÿùÿíý áàëûãëàð äà òÿê-òÿê öçöðäö, Ýþðêÿìè ùÿð êÿñèí áàüðûí öçöðäö. Áó äàü ýþâäÿëèëÿð áþéöê âöãàðëà Éàðûøà ÷ûõìûøäû úîøãóí ñóëàðëà. Àðõà ùèññÿëÿðè øèø òÿïÿëÿð òÿê, Øÿôôàô íàõûøëàðû ñàô ëÿïÿëÿð òÿê. Îíëàð éîë àëäûãúà ýåíèø äÿðéàäà, Óëäóçëàð àõûðäû ñàíêè ñÿìàäà. Ùÿð áèðè î ãÿäÿð øóõ âÿ äèëáÿðäè, Ñóëàð ýöçýöñöíÿ ñûüàë âåðÿðäè. Äàùà äà íàäèíúäè êè÷èê áàëûãëàð, Îíëàðûí ÿëèíäÿí ñó îëìóøäó çàð. Ãèäàíû Äÿëâäÿí àëàí ùóò êèìè, Àëûðäû îíëàð äà äÿíèçäÿí éåìè.

127

Êèì ñàéà áèëÿðäè î áàëûãëàðû, Îò êèìè ñîíñóçäó ñàéû, ìèãäàðû ×àíàãëû áàüàëàð öçöá ñÿðñÿðè, Ýöíáÿç òÿê úèñèìëÿ þðòìöø ùÿð éåðè; Ïó÷ åòìÿñèí äåéÿ úèñìèíè ñóëàð, Îíà ùàñàð ÷ÿêìèø ãöäðÿòëè ìåìàð. Ñÿãôè êÿëÿô êèìè ãóðóëó ýöíáÿç, Ùÿðÿêÿò çàìàíû ó÷óá òþêöëìÿç. Êþðïÿ áàëûãëàðû îâëàð íÿùÿíýëÿð, Ñàíêè úåéðàí òóòóð äöçäÿ ïÿëÿíýëÿð. Úèñìè äàüëàð êèìè îëàí áàëûãëàð, Êöëöíý äèøëÿðèíè åéëÿð àøèêàð. Áåëè ìèøàð êèìè ýþðöíöð èòè, Þìöð ôèäàíûíû êÿñìÿê íèééÿòè. Ñàíêè ãÿì ãîøóíó ñèéèðìèø õÿíúÿð, Éà äÿðä ãàëàñûíà ùàñàð ÷ÿêìèøëÿð. Àüçûíäà äàëüàíû, åéëÿ çÿíí åäèí, Áèð çèðåù òóòìóøäóð ñàíêè êÿëáÿòèí. Ùÿëÿ ñó èòëÿðè, áþéöê íÿùÿíýëÿð — Éàíûíäà êè÷èêäèð ìèë÷ÿêëÿð ãÿäÿð. Ñàòàøûðäû ýþçÿ ùåéáÿòëè õÿð÷ÿíý, Öçöðäö ýàù äàëà, ýàù éàíà ëÿíý-ëÿíý. Òîããóøàíäà îíà ÷àíàãëû áàüà, Ñàíêè äàü äÿéèðäè áàøãà áèð äàüà. ×þëäÿêè ãóøëàðäàí àðòûãäû, äöçö, Öçÿí âÿùøèëÿðèí ñóäà ñóðöñö. ßñëà äèíúÿëìèðäè íàäèíú äàëüàëàð, À÷ìûøäû ýþé òîðó îðäà ðóçèýàð. Áîéëàíûá ùÿð éàíà øàù èëÿ Ôÿðùàä, Äÿíèç àëÿìèíÿ áàõûðäû ìàò-ìàò. Ôÿëÿê òÿðñ öçöíö ÷åâèðäè íàýàù, Áîéöê áÿëàëàðäàí åéëÿäè àýàù, Áàøëàäû ÿñìÿéÿ ãîðõóíú êöëÿêëÿð, Áöðöäö äÿíèçè ãàðà áèð êÿäÿð. Úÿíóáäàí áàø àëûá ýÿëÿí áèð ðóçýàð Éîë÷óëàð úàíûíà ñàëäû ãîðõóëàð. Ýþðöá áó òóôàíû ýÿìè ñöðÿíëÿð, 128

Äåäèëÿð õàãàíà: — “Åé óëó ñÿðâÿð! Áó òóôàí éöç èëäÿ ÿñÿð áèð êÿðÿ, Ñàëàð éîë÷óëàðû ôÿëàêÿòëÿðÿ!” Òåç ñóéà ñàëäûëàð ýþçÿë áèð ãàéûã, Áöòóí ýÿìèëÿðäÿí ñöðÿòè àðòûã Êè, òóôàí àðòìàìûø ùÿääÿí çèéàäÿ, Áàðè õèëàñ îëñóí øàùëà øàùçàäÿ. Ôÿðùàä î ãàéûüà ìèíäèéè çàìàí, Ýÿìèäÿí àéûðäû ãàéûüû òóôàí. Îüëóíó äÿðáÿäÿð ñàëàíäà äÿðéà, Ìèí áÿëà öç âåðäè éàçûã àòàéà. Àéûðäû îíëàðû åëÿ àéðûëûã Êè, âöñàë öìèäè éîõ èäè àðòûã. Ýåòäèêúÿ ýöúëÿíèá úîøóðäó òóôàí, Ñàíêè ñàðñûëûðäû êþêöíäÿí ÷àùàí. Åëÿ äàëüàëàíûá äóðóðäó äÿðéà, Öñòöíÿ àñèìàí ó÷óðäó ýóéà. Ãîúàìàí äàëüàëàð ýÿëèá äþø-äþøÿ, Âóãàðëà áàøûíû âóðóðäó ÿðøÿ. Äàü êèìè äàëüàëàð áàø âóðóá ýþéÿ, Áÿíçÿðäè ùÿð áèðè íÿùÿíý êþðïöéÿ. Ýàù éåðèí òÿêèíäÿí ãàëõûð ýþéëÿðÿ, Ýàù ýþéëÿð òàõòûíäàí åíèðäè éåðÿ. Ñÿìà ùåéðàí èêÿí ñóéóí ãåéçèíÿ, Ìèí çÿðáÿ äÿéèðäè ùÿð àí áÿíçèíÿ. Ýþéëÿðëÿ î ãÿäÿð ñó à÷äû úÿíýè, Ýþéëÿðèí Íèë êèìè áóëàíäû ðÿíýè. Áó ùàëäàí ãîðõóéà äöøöá óëäóçëàð, Ùèëàë ýÿìèñèíäÿ åòäèëÿð ôÿðàð. Ýþéëÿðÿ áàø âåðÿí ùÿð áþéöê ýÿìè Ñóëàðäà îéíàðäû áèð ñàìàí êèìè. Àòäû ùÿð ýÿìèíè áèð ñÿìòÿ ðóçýàð, Äöøäö áèð-áèðèíäÿí óçàã éîë÷óëàð. Ýÿìèëÿð ñóëàðëà ãàëõäû ëàï ýþéÿ, Äîðëàðû éàðàëàð âóðäó ôÿëÿéÿ. Î ÷àüäàí ýþéëÿðèí áàüðû øàí-øàíäûð, Óëäóçëàð âóðóëàí çÿõìÿ íèøàíäûð.

129

Åëÿ êè, ñóëàðëà ýþéëÿð òóòóøäó, Ôÿëÿéèí î ìàâè ýöíáÿçè ó÷äó. Õÿð÷ÿíê áöðúö èëÿ ùóò áöðúö ýþéäÿí Åíÿðÿê äÿðéàíû åéëÿäè ìÿñêÿí. Ýöíÿø äÿ êþ÷ åòäè áó éåíè éóðäà, Ñàíêè ãÿðàð òóòäó èíúè áöëëóðäà. Ýþéäÿ ìÿëÿêëÿð äÿ áèð àí äèêñèíäè, Éàøûëáàø ñîíà òÿê ñóëàðà åíäè. Ãÿçà ùÿð ýÿìèíè áèð éåðÿ àòäû, Ýàù ýþéÿ, ýàù ñóéà âóðóá äàüûòäû. Ñàü ãàëìûø îëñà äà, òÿê-òöê ýÿìèëÿð, Éîõäó éîë÷óëàðäà äóéüóäàí ÿñÿð. ×ÿêèëèí÷ÿ ýþéÿ ýåúÿ íèãàáû, Áèòìÿäè äÿðéàíûí áó èçòèðàáû. Ãàðàíëûã ãîéíóíà àëäû ýöíäöçö, Áèð ãàðà øàë þðòäö äÿðéàíûí öçö. Àçàëòäû, ýåòäèêúÿ ôÿëÿê ðöçýàðû, Äÿíèç þç éåðèíäÿ òóòäó ãÿðàðû. Ëàêèí ñÿéàùÿòÿ ÷ûõàí ãàôèëÿ, Áöòöí åùòèéàòû, àçóãÿñèëÿ, Èòìèøäè áöñáöòöí ýþçäÿí, õÿéàëäàí, Ñóëàðûí ãîéíóíäà îëìóøäó ïöíùàí. Äÿðéàäà ÷îõëàðû áàòäû äàø êèìè. Íÿùÿíý áàëûãëàðûí îëäóëàð éåìè. ×îõ ýÿìè äÿðéàéà úóìäó ùÿìèí ýöí; Çÿââàðû ìÿùâ îëóá áîüóëäó áöòöí. ßýÿð éöç ýÿìèäÿí ãàëäûñà áèðè, Éöç èíñàíäàí áèðè äåéèëäè äèðè. Òàõòà-ïàðà öñòÿ áÿçèñè, ëàêèí, Äóøìöøäö äàëüàëàð è÷ðÿ äèäÿðýèí. Õàãàíëà Ìöëê-àðà ìèíÿí ýÿìèéñÿ Ýÿðÿðÿê êþêñöíö úîøãóí äÿíèçÿ, Åòäè ùÿìëÿñèíè äàëüàëàðûí ðÿää, Òóôàíëàð ãîéíóíäà ãàëäû ñÿëàìÿò. Îðäà äà ÷îõëàðû âåðìÿäÿéäè úàí, Ó÷ìóøäó ÷îõóíóí àüëû áàøûíäàí. Ýÿìè áèð ñàùèëÿ ýÿëèá éàí àëäû, 130

Î ×èíÿ éàõûí áèð êè÷èê ìàùàëäû. Áàøãà ýÿìèëÿðäÿ êèì ñàü ãàëûáñà, Ùÿðÿíè áèð éàíà àòìûøäû ãÿçà. Ýÿëèá ÷ûõìàüûíû îðà õàãàíûí, Åøèäèá þéðÿíäè òåç óçàã-éàõûí. Êå÷ÿí ÿùâàëàòäàí òóòàðàã õÿáÿð, Áÿõòè ãàðà øàùû õèëàñ åòäèëÿð. Ùóøñóç ãàëàíëàðà èéëÿäèá ÿòèð, Ùóøà ýÿòèðäèëÿð îíëàðû áèð-áèð. Áàøãàëàðû êèìè àéûëäû øàù äà, Êå÷ÿí ôÿëàêÿòè òåç ñàëäû éàäà. Ýþðìÿéèíúÿ ýþçö îüëó Ôÿðùàäû, Óúàëäû ýþéëÿðÿ àùû, ôÿðéàäû. Ëàêèí âÿçèð øàùû òóòàðàã äèëÿ Äåäè: — “×ûõìûø îëàð áàøãà ñàùèëÿ”. Øàù Ñîêðàò ñþçöíö åéëÿéèíúÿ éàä, Îëäó ãÿì ãöññÿäÿí, êÿäÿðäÿí àçàä; Éåíÿ þìðó, ýöíó áèëèá ãÿíèìÿò, Ãûëäû ïàéòàõòûíà äîüðó ÿçÿìÿò. Ñàãè, áèð úàì éåòèð, äóøäöì òÿâàíäàí! Ùÿéàò äÿðéàñûíäà áåçäèì áó úàíäàí. Ãÿäÿù ýÿìèñèíäÿ úàíûìû àë ñÿí, Áó ãÿì äÿðéàñûíäàí õèëàñ îëóì ìÿí.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÑÛÍÛà ÃÀÉÛÃÄÀ ÕÈËÀÑ ÎËÌÀÑÛ Êèì êè, î äÿðéàíû ñåéð åéëÿìèøäè, Áåëÿ íÿãë åéëÿéèð áó ñÿðýöçÿøòè Êè, ñóëàð òèòðÿéèá ãàéíàøàí çàìàí, Äàëüàëàð îðäóñó ùåé úîøàí çàìàí, Ôÿðùàäûí ìèíäèéè êè÷èê ãàéûã äà Îëäó ïàð÷à-ïàð÷à ãàðüàøàëûãäà. Ùÿð ïàð÷à óçàøûá áèð ñÿìòÿ ýåòäè, Áèð êè÷èê ïàð÷à äà Ôÿðùàäà éåòäè. Ñþíÿí ùÿéàòûíà äåéèá ÿëâèäà, ×îõ ìþùêÿì äàéàíäû ùÿìèí òàõòàäà.

131

Ùåé àòûá òóòäóãúà ñóëàð òàõòàíû, Éàçûüûí àüçûíà ýÿëèðäè úàíû. Êöêðÿäèê÷ÿ äÿíèç, úîøäóãúà òóôàí, Î äà ÿë öçöðäö úàíäàí, úàùàíäàí. Ýåúÿ ýÿìèñèíè áàòûðäû ýþéëÿð; Óëäóçëàð äöððöíö ýèçëÿòäè ñÿùÿð. Äàëüàëàð òîðóíó éûüûíúà òàìàì, Ôûðòûíà ãóøëàðû îëäóëàð àðàì. Î ñûíûã òàõòàíûí äöøäö ýöçàðû Ùè÷àç ñÿðùÿääèéëÿ Éÿìÿíÿ ñàðû. Ðóù áÿäÿí ìöëêöíÿ ñûüûíàí êèìè, Ñûüûíäû òàõòàéà î äà úàí êèìè. Ëàêèí éîõäó îíäà ðóù íèøàíÿñè, Äóéóëìàç îëìóøäó ÷îõäàí íÿôÿñè. Áó çàìàí áèð Ýÿìè ýþðöíäö ñóäà, Éÿìÿí þëêÿñèíÿ ýåäèðäè î äà. Ñÿôÿðäÿí ýÿëèðäè áèð íå÷ÿ òàúèð, Ãàø-äàø àëâåðèíäÿ ùÿð áèðè ìàùèð, Ýþðäöëÿð êè, ýÿëèð áèð òàõòàïàðà, Âàðäûð öñòöíäÿ äÿ áèð áÿõòèãàðà, Öçýö÷öëÿð äöøöá äàäà éåòäèëÿð, Î ìÿ÷ùóë àäàìà òÿðÿô ýåòäèëÿð. Ãÿøø åòìèø ýþðäöëÿð áó íþâúàâàíû, Òóôàí çÿðáÿñèíäÿí áèòìèø òÿâàíû. Òÿðê åòìèø úèñìèíè ùóø äà, íÿôÿñ äÿ, Þëö òÿê éàòìàãäà áó òàõòà öñòÿ. Äèíëÿéèá ãÿëáèíè áèðèñè áàõäû, Ùÿëÿ þëìÿäèéè ìåéäàíà ÷ûõäû. Åòäè ñàü ãàëìàüû îíëàðû õöððÿì, Àëäûëàð ýÿìèéÿ îíó ùàìàí äÿì. Ìöõòÿëèô ÿòèðëÿð èéëÿäèá îíà, Øÿôà éåòèðäèëÿð õÿñòÿ ðóùóíà, Òþêäöëÿð àüçûíà ýöëàáëû øÿðáÿò, Î âåðäè Ôÿðùàäà áèð éåíè ãöââÿò. Äèêÿëèá îòóðäó, ñóàë åéëÿäè, Îíëàð ùàäèñÿíè îíà ñþéëÿäè. Ôÿðùàä âàãèô îëäó êå÷ÿí ÿùâàëà, 132

Òàúèðëÿð äÿ îíó òóòäó ñóàëà. Ôÿðùàä úàâàá âåðäè: “Áèð òàúèðÿì ìÿí. Õþòÿíäÿí Éÿìÿíÿ ñÿôÿð åäÿðêÿí, Éîëäà ýÿìèìèçè ãÿðã åòäè òóôàí, Áàòäû âàð-éîõóìóç ñóëàðäà éåêñàí. Ìÿíÿ íÿñèá îëóá áó òàõòàïàðà, Ñèç èñÿ åòäèíèç äÿðäèìÿ ÷àðà. Ìÿí òàõòàéà ïÿíàù àïàðàí çàìàí, Ó÷äó àüûë-ùóøóì, ýåòäè áàøûìäàí. Øöóð äèìàüûìû åéëÿéèíúÿ òÿðê, Îëóá êå÷ÿíëÿðè åòìÿìèøÿì äÿðê. Áàøûìäàí ÷ûõàðêÿí ùóøóì äöáàðÿ, Êÿì áÿõòèì éåòèðìèø ìÿíè áó éåðÿ. Íåúÿ ýÿëìÿéèìäÿí õÿáÿðñèçÿì ìÿí, Øèêàéÿòèì ÷îõäóð òàëå ÿëèíäÿí. Ìÿí êè, ÿë öçìöøäöì þç ùÿéàòûìäàí, Êÿñìèøäèì öìèäè òàì íèúàòûìäàí; Ñèç êè, ãóðòàðäûíûç ìÿíè þëöìäÿí, Ëöòôöíöçÿ ãàðøû ìèííÿòäàðàì ìÿí. Þìðöì áîéó îëñàì ñèçÿ õèäìÿòêàð, Éåíÿ äÿ áîéíóìäà ìèííÿòèíèç âàð. Áó çÿùìÿòÿ ãàðøû åòìÿê òÿøÿêêöð, Ìÿíúÿ, úàí âåðìÿêäÿí äàùà ìöøêöëäöð. ßýÿð áó äöíéàäà þìð åòñÿì ìèí èë, Éåíÿ ðàçûëûüûì ãóðòàðàí äåéèë. Ãÿðèáÿì, õÿñòÿéÿì, àúèçÿì, àúèç, Ýþðöì áó äÿðäëÿðäÿí óçàã îëóí ñèç. Åë éàðäûì ÿëèíè óçàòìûø ìÿíÿ, Ýöú éîõ, õèäìÿò åäÿì éöçäÿ áèðèíÿ. Íÿ ãÿäÿð äèðèéÿì áÿíäÿíèçÿì ìÿí, ×ûõìàðàì äöíéàäà áèð ÿìðèíèçäÿí”. Ýÿìè ÿùëè ýþðöá áó íÿçàêÿòè, Îíóí ñþçöíäÿêè ùöñíö, çèíÿòè, Áèëäèëÿð øàùëûãäàí îíäà íèøàí âàð, Ñþçëÿðè äÿðéà òÿê èíúèëÿð ñà÷àð. Ùàìû ÿñèð îëäó Ôÿðùàäà ãÿëáÿí, Éàõøûëûã åòäèëÿð íÿ ýÿëñÿ ÿëäÿí.

133

Òÿâàíñûç úèñìèíÿ ýÿëèíúÿ ãöââÿò, Ýþñòÿðäèëÿð îíà íÿâàçèø, ùþðìÿò. Ùàìûñû îëäóëàð åøãèíäÿ øåéäà; Íå÷ÿ ýÿìè îëäó áó àíäà ïåéäà. Ýÿìèëÿð ýþðöíúÿê áàøëàíäû ìàòÿì, Àüëàìàã, ñûçëàìàã àðòûã äÿìàäÿì. Îíëàð áèð-áèðèíäÿí àëûá ùàëàëëûã, Ôÿðùàäûí ùàëûíà éàíäûëàð àðòûã, Ýÿëìÿéèðäè ýþçÿ íÿ ìàë, íÿ äÿ úàí, Ùàìû íèýàðàíäû Ôÿðùàä ñàðûäàí. Ôÿðùàäñà îíëàðû òóòäó ñóàëà Êè: — “Íÿäèð ñþéëÿéèí, ñÿáÿá áó ùàëà?” Îíëàð ÷àâàá âåðèá éàø àõûäàðàã Äåäèëÿð: — “Î ýÿëÿí ýÿìèëÿðÿ áàõ! Îíëàð ãàðÿò÷èëÿð äÿñòÿñèäèð, áèë, Äÿðéà öçÿðèíäÿ ýÿçèá ìöòòÿñèë, ×ûõàíäà ãàðøûéà ñóäà áèð ýÿìè, Øûüûéûá öñòöíÿ èëäûðûì êèìè, Àòûðëàð ýÿìèéÿ àòÿøëè îõëàð; Áó îõ ùàðà äöøñÿ, îðà îä òóòàð. Ýÿìè îäëàíàíäà éàõûí ýÿëèðëÿð, Ãûðûá éîë÷óëàðû àõûðà ãÿäÿð, Åäèðëÿð ìàëëàðû, ïóëëàðû ãàðÿò; Ãóëäóðëóã îëìóøäóð îíëàðà àäÿò. Áèçèì äèíú éîëóìóç áèð éàíäà ãàëìûø, Äÿðéà èçèìèçè áó ñÿìòÿ ñàëìûø. Áó ãóëäóð éóðäóíà êèì äö÷àð îëñà, Ùå÷ áèð öìèä éîëó éîõäóð õèëàñà”. Áèëèá ìàúÿðàíû äöøöíäö Ôÿðùàä, Ðóù âåðèá îíëàðà ãÿëáÿí îëäó øàä. Äåäè: — “Ãÿì åòìÿéèí, àëëàù-òÿàëà Îíëàðäàí éåòèðìÿç ñèçÿ áèð áÿëà. Òàïûëàð ýÿìèäÿ, åäèðÿì ýöìàí, Áèð íå÷ÿ îõ èëÿ, áèð àüûð êàìàí. Áó ñþçäÿí ùàìûíû áöðöäö ùåéðÿò, Î ùÿð íÿ èñòÿäè, ýÿòèðäèëÿð úÿëä, Äîüðóäóð, Ôÿðùàäà âåðèëÿí îõ, éàé 134

Îíóí äàü ýöúöíÿ îëàììàçäû òàé, Ëàêèí îëìàéàðàã î ìöòÿÿññèð, Éàéû âÿ îõëàðû éîõëàäû áèð-áèð. Áèòèðèíúÿ èøè ùÿìèí äèëàâÿð, Éàíàøäû ýÿìèéÿ î éîëêÿñÿíëÿð. Èñòÿäèëÿð éåíÿ îä éàüäûðàëàð, Ñàêèò éîë÷óëàðû éàõûá ãûðàëàð. Ôÿðùàä îõ òóòìàéàí áèð éåðè ñå÷äè. Úÿëä áèð àòëàíûøëà îðàéà êå÷äè, Íþéöò ãàçàíûíû àëäû íèøàíÿ, Îðà áèð îõ àòäû ÷îõ ìàùèðàíÿ. Îõ þç ùÿäÿôèíÿ ýåäèá éåòèøäè, Íåôò îëàí ãàçàíû áèð àíäà äåøäè. Ýÿìèäÿí îä ãàëõûá éàíäû, íÿ éàíäû Îä è÷ðÿ àù ñÿñè ÿðøÿ äàéàíäû. Ñîíðà áàøãà ýÿìè ýÿëèá éàíàøäû, Î äà ÿââÿëêè òÿê éàíûá òóòàøäû. Èêè ýÿìè ÿùëè éàíäû ñÿðàñÿð, Öç ãîéäó ãà÷ìàüà ñîíðà ýÿëÿíëÿð. Ýÿìèëÿð ýåðèéÿ ãàéûäàí çàìàí, Ôÿðùàä áåø-îíóíó áàòûðäû ùàìàí Ãóëäóð äÿñòÿñèíäÿí áèð ÷îõó þëäö, ×îõó íèúàò ö÷öí ñóéà òþêöëäö. Áó ùàë òàúèðëÿðè åéëÿìèøäè ëàë, Õèëàñ îëìàñûíà ùàìûñû õîøùàë. Äèç ÷þêöá Ôÿðùàäà áóòöí òàúèðëÿð Äóðóá äîëàíäûëàð áàøûíà éåêñÿð. Ãóðáàí åäÿðäèëÿð îíà áèýöìàí, ßëëÿðèíäÿí ýÿëñÿ, úàí èëÿ úàùàí. Áèòìèøäè Ôÿðùàäûí ñÿáðè, ãÿðàðû, ßëèíäÿ äåéèëäè þç èõòèéàðû. Ãÿëáèíÿ òÿñÿëëè åòìÿéèðäè êàð, Îíëàð ñîí ìÿíçèëÿ ýåäèá ÷àòäûëàð — Éÿìÿí áÿíäÿðèíÿ öç ãîéäó ýÿìè, ×ûõäûëàð ñàùèëÿ éåòèøÿí êèìè. Ùàìû õèëàñ îëäó áó ìà÷ÿðàäàí. Éöç ìèí ôÿëàêÿòäÿí, éöç ìèí áÿëàäàí.

135

Áèð ýþçÿë åâ òóòóá øÿùÿðäÿ î ýöí, Äàøûíäû îðàéà éîë÷óëàð áöòöí. Áåëÿ áèð õîø ýöíö áèëèá ãÿíèìÿò, Òåçúÿ äöçÿëòäèëÿð áþéöê çèéàôÿò. Éÿìÿí éàãóòó òÿê ãûðìûçû ìåéëÿ, Äîëìóø ãÿäÿùëÿðè àëäûëàð ÿëÿ. Ôÿðùàäûí øÿðàáäàí ãûçûøûá áàøû, Òþêöëäö ìåé êèìè ýþçöíöí éàøû; Ñàëäû õàòèðèíÿ êå÷ÿí ýöíëÿðè, Úÿííÿò òÿê ñàðàéû, òàõòû, ëÿøêÿðè, Äÿðéàäà ãÿì è÷ðÿ ãàëàí àòàíû, Ýþçëÿðè éîë ÷ÿêÿí éàçûã àíàíû, Ãöðáÿòäÿ þçöíöí òÿê ãàëäûüûíû, Ãÿì-ãöññÿ ÿëèíäÿ ñàðàëäûüûíû. Ýàù áó êèìñÿñèçëèê ãÿëáèíè äÿëäè, Ýàù äà õÿñòÿëèêäÿí ôÿðéàäà ýÿëäè. Ýàù úàíû îä òóòäó øåéäàëûüûíäàí, Ýàù îíà éàíäû êè, éîõ èäè úàíàí. Äöøäö ùÿð àíäà áèð þçýÿ àëÿìÿ, Ãÿðã åòäè ìÿ÷ëèñè äÿðäÿ, ìàòÿìÿ. Îíóí ÿùâàëûíû ùàìû àíëàäû, Êèìè ãöññÿëÿíäè, êèìè àüëàäû. Éîõ èäè áó äÿðäè òàìàìÿí áèëÿí, Þçö äÿ õÿáÿðñèç èäè þçöíäÿí. Îíëàðûí è÷èíäÿ âàðäû òÿê áèðè, Ýÿçìèø ÷îõ åëëÿðè, ýþðìöø ùÿð éåðè; Ñÿíÿò àëÿìèíäÿ ãàçàíìûøäû àä, Ìàùèð ðÿññàì èäè, î ìàùèð óñòàä. Êàüûçäà ýÿçèðêÿí ãÿëÿìèí óúó, Ñàíûðäûí ãöäðÿòèí ãÿëÿìèäèð áó. Ùàíñû áèð ðÿñìèíè ýþðñÿéäè èíñàí, Îíóí ñÿíÿòèíÿ îëàðäû ùåéðàí. Ãàëìàìûøäû îíóí ýÿçìÿäèéè éåð, Øÿðãäÿí ãÿðáÿ ãÿäÿð åéëÿìèøäè ñåéð. Ýöçàðû äöøÿíäÿ Õÿòÿí éóðäóíà. Ðÿññàì Ìàíè áåëÿ ðàñò ýÿëèá îíà, 136

Óñòàëûã öñòöíäÿ ýèðìèøäè áÿùñÿ, Ãàëèá ýÿëìÿìèøäè ùå÷ êÿñ ùå÷ êÿñÿ. Ãÿëÿì ÿùëè îíó ó÷à òóòàðäû; Óñòà ðÿññàì èäè, Øàïóðäó àäû. Ãÿçàäàí ñÿéàùÿò âàõòû áó íÿããàø, Ùÿìèí òàúèðëÿðÿ îëìóøäó éîëäàø. Î, Ôÿðùàä ùàëûíà ãàëìûøäû ùåéðàí, ×öíêè ýþðìÿìèøäè áåëÿ áèð èíñàí. Îíóí ùÿð ñþçöíÿ äèããÿò åäèðäè, Áèëìÿê÷èí äÿðäèíè ñþùáÿò åäèðäè. Äÿíèçäÿ ÷ÿíýèíÿ îëìóøäó ùåéðàí, Èíäè äÿ àüëûíà ãàëìûøäû ùåéðàí. Ýþðöíúÿ Ôÿðùàäûí àùó-çàðûíû, Ãàíëû ýþç éàøûíû, èíòèçàðûíû, Òàïäû ôÿðàñÿòëÿ áó ùèêìÿòëÿðè Êè, äÿëìèø ãÿëáèíè åøãèí õÿíúÿðè. Òÿñÿëëè âåðìÿéÿ åòñÿ äÿ ìèí úÿùä, Ôÿðùàä áó ñþçëÿðÿ âåðìèðäè ãèéìÿò. Îíóí ùÿð ùàëûíà éåòèðÿðÿê ýþç, Åøãèí ÿçàáûíäàí ñàëäû î ÷îõ ñþç. Íÿ ãÿäÿð ñåâýèäÿí à÷äû ùåêàéÿò. Î ãÿäÿð åøã îíà åòäè ñèðàéÿò. Èíàíûá Ôÿðùàäûí âóðóëäóüóíà, Ìèí ñåâäà äàñòàíû äàíûøäû îíà. Ôÿðùàä îëìóðäóñà áèð ñààò àðàì, Éåíÿ äÿ Øàïóðà òåçúÿ îëäó ðàì. Î àíäàí ãîéóëäó äîñòëóã áèíàñû, Îëäó Øàïóð îíóí ãÿëá àøèíàñû. Îíñóç êå÷èðìÿçäè þòÿí áèð àíû, Äèíëÿðäè äîñòóíäàí ñåâýè äàñòàíû. Øàïóð äàíûøäûãúà, àüëàðäû Ôÿðùàä, Äàíûøìàçñà ãÿìè àðòàðäû éöç ãàò. Áåëÿëèêëÿ, òàïäû þçöíÿ ùÿìäÿì, Ôèêðèíÿ, ãÿëáèíÿ, ñèððèíÿ ìÿùðÿì. Øàïóð èøëÿäÿðÿê ìèí úöðÿ òÿäáèð, Îíóí êèìëèéèíè þéðÿíäè áèð-áèð.

137

Ýèçëèëèê ñåâìÿéèð ìåéëÿ ìÿùÿááÿò, Ôÿðùàä äà ñèððèíè à÷äû, íÿùàéÿò. Øàïóð ìÿõôè îíà âåðäèêúÿ ñóàë, Ôÿðùàä úàâàáûíû âåðèðäè äÿðùàë. Øàïóð êè, ùÿð ñþçÿ äöç úàâàá àëäû, Ñóàëû áèð ãàò äà äÿðèíÿ ñàëäû. Äåäè: — “Êèìëÿðäÿíäèð äå, ÿñëèí ñÿíèí, Ùàíñû þëêÿäÿäèð ÿñèë ìÿñêÿíèí?” Ôÿðùàä úàâàá âåðäè — “Áèð õàùèøèì âàð, ×ûõñûí õàòèðèíäÿí áåëÿ ñóàëëàð. Áó ñèððè à÷ìàãäàí ôàéäà éîõ ìÿíÿ, Åøèòìÿê áèð õåéèð âåðìÿç ùÿì ñÿíÿ. Ãàëäû, ìàúÿðàìû ñóàë åäèðñÿí, Áóíó ÷îõ ãûñàúà, íÿãë åäÿðÿì ìÿí”. Ôÿðùàä èøëÿòìÿéèá ùèéëÿ âÿ òÿäáèð, Åòäè ìàúÿðàíû áó éîëëà òÿñâèð: Äåäè: — “Ìÿí áÿõòè êÿì, ìÿí åâè áÿðáàä, Éàøàðäûì áèð çàìàí ùÿð êÿñ êèìè øàä. Ùÿð øåéäÿí óúàéäû, ìÿíúÿ, èáàäÿò, Øöàðûì åòìÿêäè òàíðûéà òàÿò. Áèð ýåúÿ ìÿíÿ áèð áÿëà éåòèøäè, Ôÿëÿê áèð îõ èëÿ ñèíÿìè äåøäè. Éóõóìà êèðìèøäè áèð ãÿøÿíý äèéàð, Ýþðìÿìèøäè ýþçöì îíóí òÿê äèéàð”, Ýÿð íÿ ýþðìöøäöñÿ áÿëàëû Ôÿðùàä, Áèð-áèð ñþéëÿéÿðÿê åéëÿäè ôÿðéàä. Ñþç éåòäè àéöçëö ýþçÿë âÿñôèíÿ, Þçöíäÿí ýåäÿðÿê éûõûëäû éåíÿ. Øàïóð áó ÿùâàëäàí äöøöá òÿøâèøÿ. ×àðÿ åòìÿê ö÷öí ýèðèøäè èøÿ. Ôÿðùàäûí áàøûíû àëûá äèçèíÿ, Öçöíÿ ñó ñÿïèá, àéûëòäû éåíÿ. Òàúèðëÿð ãàëäûðûá ãÿäÿù-ãÿäÿù ìåé, Ùèññèç ãàëàíàäÿê íóø åòäèëÿð ùåé. Ùàìû ñÿðõîø îëóá ãûëìàäûëàð ôÿùì Êè, íÿ ñþç äàíûøûð î èêè ùÿìäÿì.

138

Øàïóð ýþðÿí êèìè áó âÿçèééÿòè, Àðòûðäû Ôÿðùàäëà ñþçö, ñþùáÿòè, Äåäè: — “Åé ýöëøÿíäÿ óúà ñÿðâ îëàí, Áèëèðÿì êè, ñÿíÿ çöëì åòìèø õÿçàí. Òàíðûíûí òÿãäèðè áåëÿäèð êè, ñÿí Ìÿíè ùÿð ñèððèíäÿí àýàù åäÿñÿí. Ñÿíèí àõòàðäûüûí î õÿçèíÿäÿí, Áÿëêÿ äÿ, áèð ñîðàã âåðÿ÷ÿéÿì ìÿí. Áó ãÿäÿð êè, ñÿíÿ éàõûí ùÿìäÿìÿì, Ýèçëè ñèðëÿðèíÿ áèð àç ìÿùðÿìÿì, Ãÿì åòìÿ, äåäèéèí î øÿí ýöëöñòàí, Î éåð êè, éåðáÿéåð âåðèðñÿí íèøàí, Î éåð êè, äåéèðñÿí éîõ áÿðàáÿðè, Äîëàíûá ýÿçìèøÿì ìÿí î éåðëÿðè. Î éóðäóí òÿñâèðè áèð äåéèë, ìèíäèð, Î úÿííÿò áóúàüû ßðìÿí-çÿìèíäèð. Éîëóí äöøñÿ îðà, ðÿùáÿðèí îëëàì, Ðÿùáÿðèí äåìèðÿì, íþêÿðèí îëëàì”, Áó ìöæäÿ øàä åòäè äÿðäëè Ôÿðùàäû, Ëàêèí ñþçëÿðèíÿ òåç èíàíìàäû. Øàïóð àíëàäû êè, áÿëàëû Ìÿúíóí, Äîüðó ñþçëÿðèíÿ èíàíìûð îíóí, Äåäè: — “Èíàíìàñàí ñþçöìÿ, Ôÿðùàä! Ìÿí þç äåäèéèìè åéëÿðÿì èñáàò”. ×ûõàðòäû áèð êàüûç, áèð äÿ áèð ãÿëÿì, Î éåðèí øÿêëèíè ÷ÿêäè ùÿìèí äÿì. Î ãÿäÿð äöç ÷ÿêäè áó ðÿñìè ðÿññàì, Ôÿðùàä äåäèéèíÿ äöç ýÿëäè òàìàì. Øàïóðóí ÷ÿêäèéè ðÿñìè ýþðöá î, Áèëäè êè, ñþéëÿéèð ùÿð ñþçö äîüðó. Éåíÿ úàíàí éóðäó äöøäö õàòèðÿ, Àù ÷ÿêèá, âàé äåéèá, ñÿðèëäè éåðÿ. Ñàãè, áèð úàíà ýÿë áó èøðÿò ÷àüû Äþâðàí ìÿãñÿäèìäÿí âåðèð ñîðàüû, ßðìÿíèí ýþçÿëè àëûð ãÿðàðû, Âåð è÷ÿê øÿðàáû áèç ÿðìÿíâàðû.

139

ÔßÐÙÀÄËÀ ØÀÏÓÐÓÍ ÉßÌßÍÄßÍ ßÐÌßÍ-ÇßÌÈÍß ÝßËÌßÑÈ Áÿëÿä÷è áó éîëó åéëÿéÿíäÿ ãÿò, Åòäè ùåêàéÿíè áåëÿ ðÿâàéÿò Êè, ñÿùÿð ýþçöíö à÷àíäà Ôÿðùàä, Åëÿäè Øàïóðóí ñþçëÿðèíè éàä, Úàíëàíäû ýþçöíäÿ î ÷ÿêÿí øÿêèë, Úàíàí þëêÿñèíè ýþðäö åëÿ áèë. Ùÿëÿ çöëìÿò ó÷óá, à÷ûëìàìûø äàí, Ùàâà ñöðìÿ êèìè òöíä îëàí çàìàí, Øàïóð ùöçóðóíà éîëëàíäû ïöíùàí; Þïìÿê èñòÿéÿðêÿí àéàãëàðûíäàí, Îíóí ñÿñ-êöéöíÿ îéàíäû Øàïóð, Ýþðäö êè, ïàðëàéûð ãàðàíëûãäà íóð. Äåäè: — “Ýÿë, åé åøãèí, ìþùíÿòèí øàùû, Ýÿë, åé åøã ÿùëèíèí áàø ãèáëÿýàùû, Ñþéëÿ ñÿáÿáèíè áó òåç ýÿëìÿéèí, Àõøàìêû ñþùáÿòè àíìûøñàí éÿãèí”. Øàïóð ÿùâàëàòû åéëÿéÿíäÿ éàä, Îíóí àéàüûíà äþøÿíäè Ôÿðùàä, Äåäè: — “Åé, ùÿð ñþçö ãÿëáÿ ðóù âåðÿí, Ìÿíè ñåâèíäèðäèí î ìöæäÿíëÿ ñÿí. Ùÿìèí ñþâäàëàðäûð êþíëöìÿ ãöââÿò, Ùÿìèí ñþùáÿòëÿðäèð, áèë, ìÿíÿ ìÿãñÿä. Ýÿðÿê òåç éåðèíÿ éåòÿ ïåéìàíûí, Òåç îëàã çÿââàðû ùÿìèí ìÿêàíûí”. Åøèäèá áóíëàðû àüûëëû Øàïóð Äåäè: — “Åé àëÿìÿ èøûã ñàëàí íóð, Ñÿí éîëäàøûì îëñàí, úÿííÿò îëàð éîë, Ìÿãñÿäèí áó èñÿ, äóðìà ùàçûð îë”. Ñÿôÿð òÿäàðöêö òåç áàøà ýÿëäè, Èêè ìåùðèáàí äîñò éîëà äöçÿëäè. Øàïóðó, î ãÿëáè ýåíèø ùÿìäÿìè “Ôÿðùàä èçëÿéèðäè áèð êþëýÿ êèìè. Áåëÿúÿ, éîëëàðû þë÷ÿðÿê îíëàð 140

Ýåòäèëÿð, ùå÷ éåðäÿ òóòìàäàí ãÿðàð. Ñåâäàëû àøèãëÿ âÿôàëû ùÿìäÿðä Áöòöí éîë óçóíó åäèðäè ñþùáÿò: Ýàù äîñòëóã, éîëäàøëûã ñÿäàãÿòèíäÿí, Ýàù äà áèðýÿ èøèí ìÿíôÿÿòèíäÿí. Ýàù Ôÿðùàä î ðÿñìè ÿëÿ àëàðäû, Áàøäàí àéàüàäÿê íÿçÿð ñàëàðäû. Äåéÿðäè: “Ãûñãàíàð ×èí ðÿññàìëàðû Ýþðñÿ ñÿíèí êèìè áèð ñÿíÿòêàðû”. Øàïóð áó çþâãöíö ýþðöá äîñòóíóí, Áèëäè íÿããàøëûãäà ÿëè âàð îíóí. Áþéëÿúÿ èêè äîñò áèð íå÷ÿ ýóíÿ, Ýåäèá éåòèøäèëÿð ßðìÿí-çÿìèíÿ. Øàïóð ñþéëÿäè êè: — “Áàõ, åé âÿôàäàð, Áóäóð, ñÿí éóõóäà ýþðäöéöí äèéàð. Èíäè ýÿë ñåéð åäÿê áó ýöëøÿíëÿðè, Àõòàðàã öðÿéèí èñòÿéÿí éåðè”. Ôÿðùàä áó ñþçëÿðè åøèäÿí çàìàí, Äèããÿòëè-äèããÿòëè ýÿçèðäè ùÿð éàí. Ö÷-äþðä ýöí ùÿð éàíà éåòèðÿðÿê ýþç, Áèð ýöí øàäëûã èëÿ ýÿëäè öçáÿöç, Àëäû àüóøóíà îíó íàýÿùàí Ýöçýöäÿ ýþðäöéö éàøûë ýöëöñòàí. Òàíûø ýÿëäè îíà î ñóñÿí, î ýöë. Ýöëëÿðèí öñòöíäÿ ñåâäàëû áöëáöë. Áó éåðëÿð ùóøóíó áàøûíäàí àëäû, Àüëûíûí ÷ûðàüû ñþíöá ãàðàëäû. Ùàðàéà áàõäûñà î áÿõòèãàðà, Ýþðäö, ýöë àøèíà îëóáäóð õàðà. Ñûõûëäû éåíÿ äÿ áè÷àðÿ êþíëö, Ãàëäû ãÿì ÿëèíäÿ àâàðÿ êþíëö. Áÿëà âàäèñèíÿ ãîéàðàã ãÿäÿì, ßçàá çèðâÿñèíÿ ãàëäûðäû ÿëÿì. Øàïóðà ñþéëÿäè: — “Áèð àç äàéàí, äóð! Äîñòëóüóí ñèðëÿðè ñÿíÿ ÿéàíäûð. Éóõóìäà ýþðäöéöì î äàü, î äÿðÿ, 141

×ûõäû ãàðøûìûçà, áàõ, áèðäÿí-áèðÿ. Éàõûíëàø ìÿíÿ ñÿí, äàùà ìÿùðÿì îë, Éàðàëû êþíëöìÿ èíäè ìÿëùÿì îë. Éóõóìäà ýþðäöéöì î äàø÷àïàíëàð Îäóð ãàðøûìûçäà îëìóø àøèêàð. Êþíëöì îðà ÷ÿêèð ìÿíè àíáààí, Ýÿë ýåäÿê îíëàðà áàõàã éàõûíäàí. Î èêè àøèíà, î èêè ùÿìäÿì Ýåäèá èø éåðèíÿ éåòèøäè áàùÿì. Ýþðäöëÿð áèð éûüûí áÿëàëû èíñàí Ñó àðõû ÷ÿêèðëÿð äàü àðàñûíäàí. Ãðàíèò äàøëàðû éàðäûã÷à îíëàð, Ãîïóð êþíöëëÿðäÿí àùëàð, àìàíëàð, Èêè éöç äàøéîíàí, ÿëèíäÿ òèøÿ, ×àëûøûð, ÷àðïûøûð áóðäà ùÿìèøÿ. Î ãÿäÿð ñÿðò èäè ëàêèí ãàéàëàð, Éöç òèøÿ çÿðáÿñè åòìÿéèðäè êàð, Ãîïìóðäó íîõóäúà áèð äàø ïàð÷àñû, Íîõóä éîõ, ùÿòòà áèð õàøõàø ïàð÷àñû. Èêè éöç äàøéîíàí ö÷ èë áó ãàéäà, Êöëöíý ÷àëìûøñà äà, ëàêèí íÿ ôàéäà, Âóð-òóò ÷àïûëìûøäû èêè éöç ãóëàú, Îíëàð äà éàðûì÷ûã, îíëàð äà ãûéãàú, Ùÿð êÿñ äàä åäèðäè áó èçòèðàáäàí, Ýþçÿò÷è çöëìö äÿ àðòûðäû ùÿð àí. Ôÿðùàä áó çÿùìÿòè, áó ÿçèééÿòè Ýþðöíúÿ êÿñèëäè ñÿáðè, òàãÿòè, Ãÿì, êÿäÿð éàüàðàã áàõûøëàðûíäàí, Áó äÿñòÿ è÷èíÿ ãàðûøäû ùàìàí. Äåäè: — “Åé ìÿí êèìè áÿëà ÷ÿêÿíëÿð, Ôÿëÿêäÿí ãÿëáèíèç îëìóø ìöêÿääÿð, Äåéèí ñèððèíèçè ñèç àøèêàðà, Áó àðõ ýåòìÿëèäèð ùàðàäàí ùàðà? Íå÷èí ÷ÿêèðñèíèç áóíúà áÿëàëàð, Íÿ âàõòäàí ÷àðõ ñèçÿ åòäè úÿôàëàð? Ýþðöá ùàëûíûçû ãÿëáèì àëûøäû, Àëîâó, òöñòóñö áàøûìäàí àøäû”.

142

Ýþðÿðÿê Ôÿðùàäûí ýþçÿë öçöíö, Åøèäèá öðÿéÿ éàòàí ñþçöíö, Áöòöí äàøéîíàíëàð ãàëäûëàð ùåéðàí, Ðóùëàíûá î ýþçÿë êàëàìëàðûíäàí, Áàø ÿéèá äåäèëÿð: — “Åé úþâùÿðè ïàê, Áèçè âàëåù åòäè ñÿíäÿêè èäðàê, Áèëìèðèê ìÿëÿêñÿí, éîõñà áÿøÿðñÿí, Õóäà éàðûí îëñóí, äöððö ýþùÿðñÿí, Áèç ìÿëÿê ýþðìÿìèø îëñàã äà, âàëëàù, Ñÿí êèìè áÿøÿð äÿ ýþðìÿìèøèê, àù! Âöúóäóí ýþðìÿñèí äÿðäè, ÿçàáû, Ñîðäóüóí ñþçëÿðèí áóäóð úàâàáû: Úÿííÿòÿ áÿíçÿéÿí áó äèéàð êè, âàð, Îëìóø ñàùèáÿñè áèð ýþçÿë íèýàð. ßôðèäóí íÿñëèíäÿí áèð ùþêìðàíäûð, Øþùðÿòäÿ Úÿìøèääÿí àëèíèøàíäûð. Áàøûíäà éîõñà äà îíóí ãûçûë òàú, Áöòöí òàú ÿùëèíäÿí àëìàäàäûð áàú. Áåëèíäÿ éîõñà äà ýöìöø êÿìÿðè, Ãûçûë êÿìÿðëèäèð áöòöí ëÿøêÿðè. Ñóëòàíëûã éàðàøûð ýþçÿë àäûíà, Åëëÿð Ìÿùèíáàíó äåéèðëÿð îíà. Îòóç-ãûðõà ãÿäÿð ãàëàñû âàðäûð, Îíëàðûí ùÿð áèðè ÿðøÿ ùàñàðäûð. Ùþêìö àëòûíäàäûð øàäëûã äà, ãÿì äÿ, Äîëó õÿçíÿëÿðè òÿêäèð àëÿìäÿ, Úàùó-÷ÿëàëûíû äåìÿêëÿ áèòìÿç, Çèíÿò ÿøéàëàðû ùåñàáà éåòìÿç. Âàðèñäèð áÿõòèéàð Áàíóéà éàëíûç, Ãàðäàøûíäàí ãàëàí ýöë öçëö áèð ãûç. Èñìÿò ñàðàéûíûí øàùûäûð î äà, Äþâëÿò ñÿìàñûíûí ìàùûäûð î äà. Âÿñôèíè åòìÿéÿ áèçäÿ ãÿðàð éîõ, Èñìèíè ÷ÿêìÿéÿ ùÿì èõòèéàð éîõ. Þçöòÿê ñÿðâãÿä ãûçëàðäàí þçýÿ Áèð èíñàí ýþðìÿìèø öçöíö, áÿëêÿ. Ýþçÿë úàìàëûíû éàõûíäàí ýþðÿí 143

Âàðñà äà, êÿíàðà ÷ûõìûð ãÿñðäÿí. Êèðïèéè òèêàíäûð, ÷þùðÿñè áèð ýöë, Îíóíòÿê áèð ýþçÿë òàïûëàð ìöøêöë. Îíà ÷îõ ùþðìÿòëÿð åëÿéèð Áàíó, Êþíöë îòàüûíäà áÿñëÿéèð îíó. Îíóíëà ìÿúëèñè ýöëøÿí îëóáäóð, Úàùàí ýþçëÿðèíäÿ ðþâøÿí îëóáäóð. Áèçèì ãàçäûüûìûç áó ãîúàìàí äàü, Áàõ ýåíèø ÷þëëÿðäÿ à÷ûá ãîë-áóäàã, Áèð óúó ìÿøðèãÿ ýåäèá ÷àòûáäûð, Áèð óúó ìÿüðèáÿ êÿìÿíä àòûáäûð. Áó äàüûí øÿðãèíäÿ àõàð áèð ñó âàð, Î ñàô ñó äèðèëèê ñóéóíà îõøàð. Äåéèðëÿð àäûíà “ùÿéàò ÷åøìÿñè”. Äèðèëäèð éàòàãäà úàí âåðÿí êÿñè. Àðàáèð ñåéðèíÿ ýÿëÿð î ïÿðè. Ïÿðèëÿð ÷îõ ñåâÿð ñÿð ÷åøìÿëÿðè. Ýöë öçëö ãûçëàðëà ìÿúëèñ äöçÿëäÿð, Î ýþçÿë ìÿúëèñè ýöë öçëÿð áÿçÿð. Äàüûí ãÿðáèíäÿäèð ãûçûí ìÿêàíû. ßðìÿí-çÿìèí îëìóø øþùðÿòè, øàíû. Úÿííÿò äÿ ãûñãàíûð î ýþçÿëëèéÿ. Éàíûíäà áèð äàü âàð áàø âóðóð ýþéÿ. Àé öçëö äèëáÿðèí äöøìöø àüëûíà, Î äàüäà áèð ñàðàé åéëÿñèí áèíà. Èíäè áàøà ýÿëìèø î ýþçÿë ãÿñèð, Áèðúÿ ñóñóçëóãäóð îíäàêû êÿñèð. ×àðÿ òàïìàã ö÷öí áó ìöøêöë èøÿ, Áóòöí ìöùÿíäèñëÿð äöøöá òÿøâèøÿ, Ãÿðàðà ýÿëäèëÿð áèð àðõ ÷ÿêèëñèí, Àõñûí ãÿñðÿ ñóéó ùÿìèí êÿùðèçèí. Ëàêèí ñàðàé èëÿ ñóéóí àðàñû, Îí-îí áåø àüà÷à ãÿäÿðäèð àçû. Ãàðøûäà ýþðäöéöí õÿòòè, èçëÿðè ×ÿêìèøäèð î ãûçûí ìöùÿíäèñëÿðè. ßìð îëìóø áèç êèìè íàòÿâàíëàðà, Áÿëà äàüëàðûíäà õÿñòÿ úàíëàðà, 144

Éàðàðàã òóíú êèìè ãàéàëûãëàðû, Àðõ à÷àã áó äàüäàí î äàüà ñàðû. Ùÿìèí î àðõ èëÿ áóðàõûëàí ñó, Àõñûí ñàðàéäàêû åéâàíà äîüðó. Ëàêèí íåéëÿéÿê êè, áó ñÿðò äàøëàðà Âóðóëàí çÿðáÿëÿð ýÿëìÿéèð êàðà. Ö÷ èëäèð úàí ãîéäóã áó ÷ÿòèí èøÿ, Ãàëìàäû ñûíìàìûø êöëöíý âÿ òèøÿ. Ö÷èëëèê þìðöìöç êå÷äè ÿí àúû, Àðõ èñÿ êå÷ìÿìèø ö÷ éöç ãóëàúû. Éåòñÿê þìð åòìÿêäÿ Ùÿçðÿòè-Íóùà, Ðóùóìóç áÿíçÿñÿ îíäàêû ðóùà, Éåíÿ áó ãàçûíòû áèòèá ãóðòàðìàç, Îíóí áèòìÿñèíÿ ýöìàí àçäûð, àç, Îäóð êè, óñàíûá áóíúà ÿçàáäàí, Àùó-çàð åäèðèê áèç ùÿð áèð çàìàí. Êöëöíý ÷àëìàñàã äà, ÷àëñàã äà áèðäèð, Ñàíêè áó ãàéàëàð òþêìÿ äÿìèðäèð. Íÿ ãÿäÿð öçðëÿð ýÿòèðäèêñÿ áèç, ßôñóñ ðÿää åäèëäè ùÿð õàùèøèìèç. Ùàëûìûç áó èäè, äåäèê áèðáÿáèð, Ãÿðÿç êè, äåìÿêëÿ áèòÿí äåéèëäèð!”. Ôÿðùàä åøèäèíúÿ áó ìàúÿðàíû, Îíëàðûí ùàëûíà éàíàðàã úàíû, Þç-þçöíÿ äåäè: — “Áó ìÿçëóìëàðà, Ôÿëÿéèí ÿëèíäÿí áÿõòè øóìëàðà. Êþêñ ýÿðÿíëÿðÿ àùà, ôÿðéàäà, Ýÿðÿêäèð éåòèøÿì áó ýöí èìäàäà. Ýèçëÿäÿ-ýèçëÿäÿ þç ñÿíÿòèìè, Àïàðàí äåéèëÿì ìÿçàðà êèìè”. Ýþðÿðÿê îðàäà êöðÿéëÿ êþðöê, Ýåéèíäè ÿéíèíÿ áèð äÿðè äþøëöê, Êþðöéö êöðÿéÿ áàüëàäû ìþùêÿì, Îúàüûí îäóíó åéëÿäè ëàï äÿì. Êþìöðëÿð äþíÿíäÿ ãûçûë êþçëÿðÿ, Êÿðêèíè, êöëöíýö éûüäû áèð éåðÿ, Îúàãäà îíëàðà éåð åòäè Ôÿðùàä, 145

Áöòöí àëÿòëÿðè ÿðèòäè Ôÿðùàä. Áèð êÿðêè ãàéûðäû îí-îí áåøèíäÿí, Êöëöíý äÿ áó éîëëà ãàéðûëäû, ùÿìÿí. Íå÷ÿ ýöðç, íå÷ÿ äÿ çèíäàí ãàéûðäû, Áóíëàðû ñûëäûðûì ö÷öí àéûðäû. Áöòöí áó øåéëÿðÿ ñó âåðäè Ôÿðùàä, Ãàðèí þéðÿòìèøäè áóíëàðû áèð âàõò. Õåéëè ñåâèíäèðäè îíó áó ÿùâàë, Óñòàëàð äà îíà áàõûðäû êàð-ëàë, Ùåéðÿòëÿ èøèíÿ äèêìèøäèëÿð ýþç, Éîõäó îðòàëûãäà íÿ ñþùáÿò, íÿ ñþç. Ùå÷ êèìäÿ ãàëìàéûá êöëöíýëÿ òèøÿ Ôÿðùàä òÿê áàøûíà ýèðèøäè èøÿ. Äàüëàðà âÿëâÿëÿ ñàëäû ùÿâÿñäÿí, Àøûðäû ñåë êèìè äàøû-äàø öñòäÿí. Áèð ôÿëÿê ôèëèíèí éöêöéäö ýóéà, Ýöëöíýöí çÿðáèíäÿí ãîïàí ùÿð ãàéà. Äÿùøÿòëè ýÿðýèñè äÿéñÿ äàøëàðà, Çÿðáèíäÿí îëóðäó äàø ïàðà-ïàðà. Áó äàø ãûðûãëàðû éàüäû éàüûøòÿê, Áàõàíëàð ãà÷äûëàð, áóíäàí öðêÿðÿê, Îíóí çÿðáÿñèíäÿí ãîïàí ùÿð ñÿäà, Ãóëàüà ÷àòûðäû õåéëè óçàãäà. Áèð ýöíöí ÿðçèíäÿ ùÿìèí äèëàâÿð, Áèð éàðüàí à÷äû êè, ö÷ èë ñÿðàñÿð, Èêè éöç óñòàíûí ÷àëûøìàñèéëÿ Ýÿëìÿìèøäè áåëÿ éàðüàí ùàñèëÿ. Îíóí ýþñòÿðäèéè áàúàðûã, ùöíÿð Áöòöí äàüëûëàðà ÷àòäû ìöõòÿñÿð. Ýþçÿò÷èëÿð èëÿ óñòàëàð áöòöí Éûüûøûá ýåòäèëÿð ñàðàéà î ýöí, Ùÿìèí ÿùâàëàòû åòäèëÿð íàüûë, Ýþç áóíó ýþðìÿñÿ, êÿñìÿçäè àüûë. Ñàãè, ïèéàëÿìÿ éàãóò øÿðàá òþê, Ãÿì äàøû îëìóøäóð êþíëöìäÿ áèð éóê. Áèð åëÿ ìåé âåð êè, äàäûìà éåòñèí, Ãÿëáèìäÿí àñûëàí äàøû ÿðèòñèí.

146

ØÈÐÈÍÈÍ ÔßÐÙÀÄÛ ÝÞÐÌßÑÈ Áó äàñòàí ñÿððàôû ñà÷àíäà ýþâùÿð, Âåðäè ùàäèñÿäÿí áåëÿ áèð õÿáÿð: Åøèäèá áó ùàëû óçàã âÿ éàõûí, Î ÿðìÿí-çÿìèíÿ åòäèëÿð àõûí. Î äàü÷àïàí íÿðè ýþðöá ÿùàëè, Ìÿùèíè áó èøäÿí åòäèëÿð ùàëè, Äåäèëÿð: — “Ýÿëìèøäèð áèð ãÿðèá úàâàí, Ýþðêÿìè ùÿð êÿñè åëÿéèð ùåéðàí. Î åëÿ ñöðÿòëÿ éàðûð äàüëàðû Êè, òàðèõ ýþðìÿìèø áó èãòèäàðû. Áÿøÿðÿ áÿíçÿìèð õèñëÿòè, òþâðö: Ìèñëèíè ýþðìÿìèø ôÿëÿéèí äþâðö. Ýþâäÿñè áèð äàüäûð, þçö áèð ìÿëÿê, Äåéèð: — “Äàüëàð ìÿíÿ áàø ÿéñèí ýÿðÿê!”. Ýÿëÿíëÿð åòäèëÿð Ôÿðùàäû òÿñâèð, Ùÿð êÿñ ýþðäöéöíö äàíûøäû áèð-áèð. Ìÿùèíáàíó áóíà òÿÿúúöá åòäè, ßââÿë èíàíìàéûá, õÿéàëÿ ýåòäè, Ñîíðà äöçýöíëöéö îëäó àøèêàð, Ùåéðÿòëÿð è÷èíäÿ ãàëäû áèãÿðàð Ùÿââà ÿéëÿøÿí òÿê úÿííÿò áàüûíäà, ßéëÿøäè Øèðèíèí òÿê îòàüûíäà. Äåäè: — “Åé þìðöìöí áàüûíäà çàíáàã, Ýèçëè îòàüûìû áÿçÿéÿí ÷ûðàü! Êþíöë ýöë öçöíäÿí àëìàãäà çèéà, Çöëôöíÿ úàí òåëè áàüëûäûð ýóéà. Åøèò, ýþð ñÿíÿ ìÿí íÿëÿð ýÿòèðäèì, Ãÿëá à÷àí, ðóù à÷àí õÿáÿð ýÿòèðäèì. Éàðàòìûø ùöñíöíö òÿêúÿ î õàëèã, Ýåäèð èøëÿðèí äÿ ùöñíöíÿ ëàéèã. Ñÿí êè, àðõ ãàçìàüû ùþêì åéëÿìèøäèí, ×àïûëñûí òóíú êèìè äàøëàð äåìèøäèí. Áó èøè ýþðìÿêäÿí à÷èçäè åëëÿð, Ùå÷ êèìäÿ éîõ èäè áåëÿ áèð ùöíÿð. Äîüðóäàí åë ö÷öí áó èø ÷ÿòèíäè, 147

Ãÿçàäàí àñàíà öç ãîéìóø èíäè. Äåéèðëÿð, áèð îüëàí èìäàäà éåòìèø. Îðäà òÿêáàøûíà ãèéàìÿò åòìèø...” Íåúÿ åøèòìèøäè âÿñôèíè Áàíó, Î ìèíâàë Øèðèíÿ ñþéëÿäè îíó. Áóíó äà ãåéä åòäè àõûð ñþçöíäÿ: “Ö÷ èëèí èøèíè ýþðìöø áèð ýöíäÿ”. Äèíëÿéèá äåéèëÿí áöòöí ñþçëÿðè, Òàìàøà ìåéëèíÿ äöøäö î ïÿðè. Äåäè: — “Äîüðó èñÿ áó äåéèëÿíëÿð, Ýåäèá áàõìàã îíà, åéëÿìÿç çÿðÿð. Ãÿíèìÿòäèð îíóí ñåéðèíÿ äàëìàã, Êöëöíê ÷àëìàüûíäàí áèð ëÿççÿò àëìàã. Áó òàíðû ãîíàüû, áó éåíè ìåùìàí Ãÿðèáÿ èíñàíäûð, ãÿðèáÿ èíñàí! Î áèð ãÿðèá ãóøäóð, äóçàüà äöøìöø, Áèçèì áó ýöëøÿíÿ, áó áàüà äöøìöø. Çÿùìÿòÿ éàð îëìóø þç ìàðàüûéëà, Äöøìöøäöð êÿëÿéÿ þç àéàüûéëà. Áèçèì áó ýóëøÿíÿ, áó áàüà äöøìöø. Î áèçÿ ùÿð øåéäÿí ýÿðÿêäèð, ýÿðÿê. Áèð àðõ êè, ìóçäóíà éöç õÿçíÿ âåðäèì, Àðòûã öìèäèìè ñóäàí êÿñèðäèì, Øöêöð, ùàãã éåòèðäè ìÿíè êàìûìà, Îíóíòÿê áèð øèêàð äöøäö äàìûìà”. Òåçúÿ àò ýÿòèðäèá ýöëéàíàã íèýàð, Ìÿùèíáàíó èëÿ éîëà ÷ûõäûëàð. Ýåäèðäè éàíûíúà äþðä éöçÿúÿí ãûç, Î éîëà ÷ûõìàçäû ÿñëà áóíëàðñûç. Âàðäû éåëýåäèøëè áèð êÿùÿð àòû, Ñàëàðäû ùåéðÿòÿ áó êàèíàòû, Òÿê îíó ìèíÿðäè ýöëöçëö ïÿðè, Éàõûíà ãîéìàçäû àò þçýÿëÿðè. Þçöòÿê ýöëðÿíýëè Øèðèíèí àòû, “Ýöëýöí” ÷àüðûëûðäû îíóí÷öí àäû. Îíóí-éåð öçöíäÿ áÿíçÿðè éîõäó, ßñÿí äàí éåëèéäè, ñöçÿí áèð îõäó.

148

Î éåëãÿäÿìëèíè òåç ýÿòèðäèëÿð, Ýöëêöí øÿôÿã öñòÿ ãàëõäû áèð ãÿìÿð. Òÿðïÿòäè àòûíû î ñÿðâè-àçàä, Îíóí àðõàñûíúà õåéëè ïÿðèçàä... Ó÷óá ýåòìÿäÿéäè ßðìÿí àòëàðû, Ôÿðùàäûí éàðäûüû äàüëàðà ñàðû. Øèðèíèí éàíûíúà ýåäÿðÿê Áàíó, Ñîðóðäó ùàëûíû éîëëàð óçóíó, Îíëàðûí äàëûíúà ãîùóì-ÿãðÿáà, Ýÿëèðäè éîëëàðäà àò ÷àïà-÷àïà. Éåéèí ñöðäöéö÷öí àòûíû äèëáÿð, Áöðöäö øåù êèìè ýöë öçöíö òÿð. Åëÿ ñÿéèðäèðäè ùÿìèí ïÿðèâÿø, Ñàíêè ýþé àòûíäà ÷àïûðäû ýöíÿø. Òþêöëìöøäö çöëôö ÷èéíèíÿ ÷èí-÷èí, Äàü÷àïàí íÿðëÿðè çÿíúèðëÿìÿê÷èí: Ýóéà èêè ýåúÿ âåðèá áàø-áàøà, Ùöñíöí ýöíäöçöíÿ åäèð òàìàøà, Þðòìÿê èñòÿð êèìè áóëóä ãÿìÿðè, Òþêöëìöøäö öçÿ øÿâÿ òåëëÿðè. Àéûí ÿòðàôûíäà óëäóç ìèñàëû Ãàø-äàø áÿçÿìèøäè î ýöë úàìàëû. Ùÿð èíúè áÿíçÿéèð áèð äàìëà ñóéà, Ýöíöí ÷åøìÿñèíäÿí ñû÷ðàìûø ýóéà. Ôèòíÿêàð ãàøëàðû ùèëàëà áÿíçÿð, Àõàúàã ãàíëàðäàí âåðèðëÿð õÿáÿð. Îíëàð ãàí òþêìÿéÿ åéëÿìèø àäÿò, Áèðè î áèðèíÿ åéëÿð ìÿñëÿùÿò: Áó èòòèôàã ö÷öí öç ñÿùèôÿñè Îëìóøäóð îíëàðûí ÿùäíàìÿñè. Ýþçëÿð õóìàðëàíûá ùÿðäÿí úàí àëûð, Ùÿðäÿí ñÿðõîø-ñÿðõîø õÿéàëà äàëûð: Éóõóñóç ãàëìûø òÿê áàõûðëàð áèùàë, È÷äèéè ìåéäÿí äÿ äîäàãëàðû àë. Ñà÷ëàðû àíäûðûð ìöøêè-òàòàðû, Úàíñûçà úàí âåðèð ýöë äîäàãëàðû. Øÿêÿð ëÿáëÿðèíèí äóçó äåéèë êÿì, 149

Áó äóçà ãÿíä ÷àòìàç éûüûëñà àëÿì. Ùå÷ êèì ýþðìÿìèøäèð áåëÿ äóç-øÿêÿð ßðèòìÿç îíëàðû àõàí ÷åøìÿëÿð. Öçöíäÿ ãàðà õàë îüðó ñàéàüû, Èñòÿìèø ãÿíä ÷àëà ýöíîðòà ÷àüû: ßë àòìûø øÿêÿðÿ, ëàêèí ùÿìèí äÿì, Éàïûøìûø àéàüû øèðíèéÿ ìþùêÿì. Î ÷àëìàã èñòÿðêÿí äóçó, øÿêÿðè, Áÿëêÿ äÿ, òóòìóøäó îíëàðäàí áèðè. Ëÿáèí ÷åøìÿñèíäÿí ñóëàð è÷ÿðÿê, Öçöíöí áàüûíäà à÷ìûø ýöë, ÷è÷ÿê. Ýöëöìñÿð áó áàüûí òÿçÿ ýöëëÿðè Äèðèëèê ñóéóíó è÷ÿíäÿí áÿðè. Áóðíó çÿðèôëèéèí îëìóø ìèñàëû, Âàðäûð éàíûíäà äà áèð èíúÿ õàëû. Îõøàéûð î õàëû ùèíä òàúèðèíÿ, Ãàòìûø ãÿíäëÿ áàëû áèðè-áèðèíÿ. Ìÿõìÿð éàíàüûíäà òÿçÿ ãþí÷ÿëÿð, ×ÿìÿí ýöëëÿðèíÿ ãûñãàíúëûã âåðÿð. Áÿéàç ÿíäàìûíûí ýöìöø ðÿíýè âàð, Ñèíÿñè áèð ýöìöø ãþí÷ÿéÿ îõøàð. Áèð ãÿëÿì óúóäóð ùÿð ãàðà ìöæýàí, Ùàçûðäûð ãÿòë ö÷öí éàçìàüà ôÿðìàí. Àü âàðàã åéëÿéèá ýöë öçàðûíû, Ãàðàëòìûø àëÿìèí ðóçèýàðûíû, Ãÿääè àçàäÿ áèð úÿííÿò ñöñÿíè, Úÿìàëû áåùèøòèí ýöëö, ýöëøÿíè. Éàíàí äîäàãëàðûí àëîâó äàøìûø, Àòëàñ éàíàãëàðû îäëà òóòàøìûø. Áó îäóí øÿðÿðè ãàëõûíúà ýþéÿ, Ýöí þðòìöø úèñìèíè éàíìàñûí äåéÿ, Íÿúèá ÷ÿíÿñèíèí åëÿ õÿòòè âàð Êè, îíó àíëàéàð òÿê ÿùëè-ùàëëàð. Ýöíÿøèí éàíûíäà áèð ùèëàë êèìè, Áóõàüû ýþðöíöð áèð õÿéàë êèìè. Ýþð òàíðû íÿ úàùö-úÿëàë éàðàòìûø, Àüçûíû íþãòÿéÿ ìèñàë éàðàòìûø, 150

Ãóëàüûíäà îëàí ïàðëàã èíúèëÿð Àé éàíûíäà ãîøà óëäóçà áÿíçÿð. ßíäàìèëÿ öçö øöìøàäëà ýöëäöð, Îíëàðà òàé òóòìàã îíó ìöøêöëäöð. Âöúóäó ðóùëàðà âåðèð ÿçàáû, Îëìóø èíúÿ áåëè äÿðäëÿðèí ñàïû. Îíóí âöúóäóíó ãóúìàãìû îëàð? ßë àòñàí ó÷àúàã-ãàíàäëàðû âàð! Ùÿéàò ïàéëàìàäà î ýöë äîäàãëàð, Îíëàðäàí ñþç äåéèë, øèðèí áàë éàüàð. Ãþí÷ÿ äîäàüûíäà ÷îõäóð ìÿëàùÿò. ßéàíäûð öçöíäÿ ìèí áèð ëÿòàôÿò. Èïÿê ëèáàñûíäàí ãöââÿò àëûð úàí, ßëâàí ðÿíýè åäèð éöç àüëû ùåéðàí. Ñÿô-ñÿô êèðïèêëÿðè ìèí îõ éàüäûðàð, Áàùàð éàüûøûíà áÿíçÿéèøè âàð, Ùÿð ñþçö áèð éàìàí áÿëàäûð úàíà, Ùÿð òåëè áèð øöáùÿ ñàëàð èìàíà. Àò éöðöäöêúÿ äàüà ñÿñ ñàëûð, Þçö ýþçÿëëèêäÿí áàäÿëÿð àëûð. Ñàíêè áèð ýöíÿøäèð ýþé àòà ìèíìèø, Éà êè, áèð ïÿðèäèð, äèâ öñòÿ ñèíìèø. Áåëÿ áèð ãàòèëÿ êèì îëñà äö÷àð, Þëìÿêäÿí þçýÿ áèð ÷àðÿñèìè âàð?! ×åâèðñÿ öçöíö ùàíñû ìÿêàíà, Îíóí ñàêèíëÿðè áàøëàð ôÿüàíà. Ýþðöíöíúÿ ýþçÿ äàüëàð ÷àïàí íÿð, Ñöðäö þç àòûíû î éåðÿ äèëáÿð. ×ûõûá áèð òÿïÿéÿ ùÿð éàíà áàõäû, Çàìàíëà ìÿêàíû îäëàðà éàõäû. Ýþðäö, ãàéàëàðû éàðàí áèð ãî÷àã Ñÿðò äàøëàð áàüðûíäà à÷ìàäàäûð àðõ. Îíà àðõ ñþéëÿìÿê äåéèëäè øàéàí, Îí äÿéèðìàí ñóéó àõàðäû áóðäàí. ×àëûá êöëöíýöíö ãàéàëûãëàðà, Ùàé-ùàðàé ñàëìûøäû óúà äàüëàðà. Úàâàí ñÿðâè èêÿí áèð ýöëöñòàíûí, 151

Ýþðìöø ÿçàáûíû ìèí áèð õÿçàíûí. Äàøëàð, çÿðáÿñèéëÿ ýÿëèá âÿùøÿòÿ. Òåçúÿ òÿñëèì îëóð ýö÷ÿ, ãöââÿòÿ. Ãàøûíäà ÿéðèëèê, äîäàüûíäà áÿíä, Êå÷èðìèø áîéíóíà áÿëà ìèí êÿìÿíä. Çÿìàíÿ ÿùëèíäÿí áþéöêäö áîéäà, Øàí-øÿðàôÿò èçè öçöíäÿ ïåéäà. Âöãàðëû áàøûíäà òàú íèøàíû âàð, Öçöíäÿ ñÿëòÿíÿò èøûüû ïàðëàð. Áàòìûø àéàüûíà ìèí çèëëÿò äàøû, ßçìèøäèð áàøûíû ìÿøÿããÿò äàøû. Àëíûíäà çàùèðäèð ìÿùÿááÿò ãÿìè, ×þùðÿñèíäÿ èñÿ áèð ãöââÿò ãÿìè. Òàãÿòñèç úèñìèíäÿ ùèúðàíäàí ÿñÿð, Öçöíäÿ, äîñòëóãäàí, âÿôàäàí õÿáÿð. ßëèíäÿ òèøÿ éîõ, âàð äÿìèð ÿñà, Åëáðóñ òîç îëàð, áèð êÿðÿ âóðñà. Øèðèí ýþðöá áóíó, íèòãè òóòóëäó. Ùåéðÿòëÿð è÷èíäÿ òàãÿòñèç îëäó. ×þùðÿñè ãàðøûäà ïàðëàéàí çàìàí, Ãÿëáèíäÿ åøã îäó åéëÿäè òöüéàí. Ýàù àõäû ýþç éàøû ìÿùÿááÿòèíäÿí, Ýàù ãÿëáè ñûõûëäû úàí ìþùíÿòèíäÿí. Ùÿíóç à÷ûëìàìûø ñèðëÿð ïÿðäÿñè, Éàõûíëàøäû îíà î ýöë ãþí÷ÿñè. Éàãóò äîäàüûíäàí ìèðâàðû ñà÷äû, Ìÿíà èíúèñèíäÿí áåëÿ ñþç à÷äû Êè: — “Åé íàäèð îëàí áöòöí úàùàíäà, Ìèñëèíè ýþðìÿìèø áó àñèìàí äà. ßúÿáäèð ñÿíäÿêè áó ãÿðèá ùàëëàð, Ãÿëáèíäÿ çÿùìÿòÿ áþéöê ùÿâÿñ âàð. Éîõäóð ùå÷ áèð êÿñÿ ñÿíäÿ áÿíçÿéèø, Áÿøÿð èøè äåéèë ýþðäöéöí áó èø. Áóíó êè, áàøëàäûí áèçäÿí ÿìèðñèç, Äîëäó ñåâèíú èëÿ áèçèì ãÿëáèìèç. Ãàëìûøäûã áó èøèí ÿëèíäÿ àúèç, Ýþñòÿðäè ãöäðÿòèí áèð éåíè ìþúöç.

152

Éöç èë òÿøÿêêöð äÿ åéëÿñÿê ñÿíÿ. Áèð ýöíëöê èøèíÿ áÿñ åòìÿç éåíÿ. Áèç êè, òÿøÿêêöðäÿí àúèçèê, ùåéùàò, Òàíðû þçö âåðñèí ñÿíÿ ìöêàôàò!”. Ýÿòèðòäè áèð òàáàã ìèðâàðè, àëìàñ, Äåäè: — “ßôâ åéëÿ êè, ìóçäóí îëäó àç” Ñîíðà òàáàã öñòäÿí ïÿðäÿíè à÷äû, Áàøûíà äöðð, ýþâùÿð, ìèðâàðè ñà÷äû. Øèðèí áó èýèäèí ìÿôòóíó îëäó, Ôÿðùàä äà Øèðèíèí âóðüóíó îëäó. Òóòóëäó íÿôÿñè, ÿñäè âöúóäó, Êþêñöíö éàíäûðäû ãÿëáèíèí îäó. Úèñìè òèòðÿòìÿäÿí îëìàäû àðàì, Àðàìñûçëûã îíäà òàïìàäû ÿíúàì. Äåäè: — “Áó úàíûìû àëäû íÿôÿñèí, Òöêÿòäè þìðöìö ìöáàðÿê ñÿñèí. Áèëìèðÿì ùàíñû áèð àéöçëöñÿí ñÿí, Áó àøèã êþíëöìö ëàï öçìöñÿí, ñÿí. Ìÿíè þç éóðäóìäàí äèäÿðýèí åäÿí, Áó ãöðáÿò åëëÿðÿ ñàëàí ñÿíìèñÿí? Òàíûäûì, ñÿñèíäÿí îëóíúà àýàù, Þëÿðÿì öçöíö ýþðìÿñÿì, åé ìàù!” Äåéèá áó ñþçëÿðè áèð àù ãîïàðäû, Ãûçûí íèãàáûíû éåëè àïàðäû. Äöíéàëàð áÿçÿéè î öç ýþðöíäö, Ôÿðùàä àðçóëàéàí áèð ãûç ýþðöíäö. Ýöçýöäÿ ýþðÿðÿê áèð êÿðÿ îíó, Îëìóøäó åøãèíèí ñàäèã ìÿúíóíó. Ýþðöá éàð ÿêñèíè ãÿøø åòñÿ áèðè Ýþðÿðñÿ þçöíö ãàëàðìû äèðè? Ìÿñò îëàðñà áèðè áàäÿ ñþçöíäÿí, È÷ÿíäÿ ýåòìÿçìè òàìàì þçöíäÿí? Ôÿðùàä êè, éàðûíû òàíûäû, áèëäè, Áèð îäëó àù ÷ÿêèá éåðÿ ñÿðèëäè. Øèðèí äÿ ýþðöíúÿ áó ìàúÿðàíû, Çÿíí åòäè áèð àíäà ÷ûõà÷àã úàíû. Ôÿðùàäûí àùû äà àðòäû, ÷îõàëäû, 153

Ýþéäÿ àé öçöíÿ ëÿêÿëÿð ñàëäû. Î âÿôà øàìûíäà ãàëìàéûíúà íóð, Ýÿëäè ïÿðâàíÿòÿê éàíûíà Øàïóð. Ãàëäûðûá áàøûëû àüëàäû çàð-çàð, Äåäè: — “Åé ãèñìÿòè îëàí àùó-çàð! Ñÿíÿ éåòìÿçäèìè âÿòÿí ôÿðàüû. Èíäè äÿ þìðöíöí ñþíäö ÷ûðàüû. Âÿôà éîëóíäà ñîí ìÿíçèëÿ éåòäèí. Éàðû áèð ýþðìÿêëÿ, úàí ãóðáàí åòäèí. Éöêñÿê êÿìàëûíà, ôÿçëèíÿ ÿôñóñ, Ùÿéàíÿ, ñÿáðèíÿ, ÿãëèíÿ ÿôñóñ. ßôñóñ î èäðàêà, ÿôñóñ î ãÿëáÿ, ßôñóñ áó äàüëàðëà ýèðäèéèí ùÿðáÿ. Ùåéèô î ñÿíÿòÿ, î ìÿùàðÿòÿ, Ùåéèô ãîëóíäàêû ýöúÿ, ãöäðÿòÿ! Äå, ùàíû ñÿíäÿêè ãóââÿò, èãòèäàð, Åäÿðäè äöíéàíû äöøìÿíëÿðÿ äàð? Åé ìÿëÿê ñèôÿòëè, ñÿí èíäè éîõñàí, Íå÷èí áÿøÿð îëìóð éåð èëÿ éåêñàí? Ùàíñû øàù áàøûíäà òàú èäèí ÿââÿë? Ùàíñû òàú öñòöíäÿ îëìóø èäèí ëÿë? Ùàíñû õàëã òóòìàäû áó ìàòÿìèíè, Ùàíñû åë äóéìàäû ñÿíèí ãÿìèíè? Ñàõëàéûð éàñûíû äå, ùàíñû õàãàí, Ùàíñû þëêÿ ÿùëè ãàí àüëàéûð, ãàí? Ìÿí ñÿíÿ äîñò îëäóì, ñÿí ìÿíÿ éîëäàø Ýþçöì ÿñëà ñÿíè ýþðìÿéÿéäè êàø!” Øàïóð áó ñþçëÿðè åòäèêúÿ òÿêðàð, Ãûçûí ýþçëÿðèíäÿí àõûðäû éàøëàð. Øàïóð òàïàð-òàïìàç áèð àçúà òÿñêèí, ×àüûðäû éàíûíà Ìÿùèíëÿ Øèðèí, Ôÿðùàä áàðÿñèíäÿ âåðäèëÿð ñóàë, Î íÿ áèëèðäèñÿ, ñþéëÿäè äÿðùàë, Øàïóð äàíûøäûãúà, Øèðèí àüëàäû, Øèðèíÿ ñÿñ âåðäè Ìÿùèí àüëàäû. Ãîéàðàã Ôÿðùàäû áèð êÿúàâÿéÿ Ãàéûòäûëàð ãÿñðÿ ãÿì éåéÿ-éåéÿ.

154

Ýÿòèðäè Ôÿðùàäû øóõ íàçÿíèíëÿð, Ýöëöçëö, àéöçëö ãûçëàð, ýÿëèíëÿð. Òàõòû äöçÿëòäèëÿð òåç áèð áó÷àãäà, Øàùàíÿ áèð éàòàã äþøÿíäè òàõòäà. Îíó áó éàòàüà óçàòäûëàð, àù, Î èñÿ ùå÷ íÿäÿí äåéèëäè àýàù. Ñàãè! Áèð ùóø àëàí øÿðàá âåð ìÿíÿ, Óíóäóì þçöìö, äöçöì òÿðàíÿ. Åøã è÷ðÿ îíñóç äà ó÷óáäóð àüûë, Ìÿíè áèð úàì èëÿ ëàï äóéüóñóç ãûë!

ØÈÐÈÍÈÍ ÔßÐÙÀÄÛ ÑÅÂÌßÑÈ Áó ñþç áåøèéèíè áÿçÿéÿí óñòàä, Ùÿìèí ÿùâàëàòû áåëÿ åäèð éàä: Ôÿðùàä þç àüëûíû èòèðÿí çàìàí, Ýÿòèðèá òàõò öñòÿ ãîéäóëàð ùàìàí. Óíóòìóøäó áöòöí úàíû, úàùàíû, Éîõ èäè úèñìèíäÿ ùÿéàò íèøàíû. Éàòäû áó ùàë èëÿ ö÷ ýåúÿ-ýöíäöç, Ýàù íÿôÿñ àëñà äà à÷ìàéûðäû ýþç. Øèðèí ÷îõ éàíûðäû îíà öðÿêäÿí, Øàïóð äà óøàãòÿê åäèðäè øèéâÿí. Ö÷öíúö ýåúÿñè åëëÿð éàòûðêÿí, Ôÿðùàäûí ýþçëÿðè à÷ûëäû áèðäÿí. Ñàòàøäû ýþçöíÿ î ýåí áàðèýàù, Ýþðäö éàòûð òàõòäà ýóéà êè, áèð øàù. ×àøûá áó ÿùâàëà, ÷îõ ôèêðÿ äàëäû, Ùåéðÿòëÿð è÷èíäÿ ëàï äîíà ãàëäû. Áèðäÿí õàòèðèíÿ ýÿëäè êè, î àé, Àé äåéèë, ýöíÿøÿ ýþçÿëëèêäÿ òàé, Îíóí èø éåðèíÿ ãûëìûøäû ýöçÿð, Äåìèøäè Ôÿðùàäà øèðèí êÿëìÿëÿð. Èíäè àíëàäû êè, áó èëê ýþðöøäÿí Ñàðñûëûá þçöíäÿí ýåòìèøäèð ùÿìÿí. Ùÿéàäàí úèñìèíè òÿð áöðöéÿðÿê, 155

Ñàðàéäàí óçàøäû áèð èëäûðûì òÿê. ×öíêè àíëàäû êè, î àéöçëö éàð, Îíà äàð ýöíöíäÿ îëìóø ùàâàäàð. Áèð éàíäàí ãÿòëèíÿ âåðèá ôÿðìàíû. Áèð éàíäàí äÿðäèíÿ ãûëìûø äÿðìàíû, Êå÷èá õÿúàëÿòëÿ áèéàáàíëàðû. Ñåâèíÿ-ñåâèíÿ ãà÷äû äàü ñàðû. Öçöíäÿí, ýþçöíäÿí òÿð àõà-àõà, Àç ñîíðà éåòèøäè ãàçäûüû àðõà. Òàïäû êöëöíêöíö âÿ òèøÿñèíè. Òåç äàâàì åòäèðäè þç ïåøÿñèíè. Äåäè þç-þçöíÿ: — “Íÿ áÿõòèéàðàì Êè, úàíàí ýþñòÿðìèø ìÿíÿ åùòèðàì. Úèñìèì ýöúäÿí äöøöá áèùàë îëóíúà, Íàçëû éàð áàøûìû åéëÿìèø óúà. Ìÿí íÿ úàâàá âåðèì áåëÿ ùþðìÿòÿ, Íåúÿ øöêð åéëÿéèì áó ìÿðùÿìÿòÿ? Ýþðöíöð áó àðõäûð îíóí àðçóñó Êè, òåç ýÿëñèí áàøà, àõñûí ýöìöø ñó. Åé òåç ýåúÿí þìöð, ìÿíÿ àìàí âåð, Áó ìöøêöë èø ö÷öí áèð àç çàìàí âåð. Éàðûí èñòÿéèíè éåòèðèì áàøà, Úîøãóí öìèäëÿðèì ÷ûõìàñûí áîøà!” Äåéèá áó ñþçëÿðè, êöëöíýö âóðäó, Äàøëàðû òîç êèìè ýþéÿ ñîâóðäó. ×àïäû áèð ùöíÿðëÿ äàüëàðû Ôÿðùàä, Éåðëÿð äÿ, ýþéëÿð äÿ ãîïàðòäû ôÿðéàä. Ùàðà âóðóðäóñà î, êöëöíýöíö, Ñÿìàéÿ ãàëõûðäû î éåðèí öíö. Àùèëÿ êöëöíýöí òîç äóìàíëàðû, Þðòäö áóëóä êèìè àñèìàíëàðû. Òîç äåéèë, àù äåéèë, áÿëà éûüûíû, Òóòìóøäó þëêÿíèí ùÿð áèð äàüûíû. Áó ãàëõàí áóëóääàí éàüàí éàüûøëàð, Òþêöðäö äàüëàðûí áàøûíà äàøëàð. Ùÿð êöëöíý çÿðáÿñè ñÿðò ãàéàëàðäà Ýöúëö áèð èëäûðûì åäèðäè ïåéäà.

156

Îíóí áó äàüëàðà äèâàí òóòìàñû, Ñûëäûðûì äàøëàðû ãûðûá àòìàñû, Áÿíçÿðäè áåë èëÿ ïàë÷ûã àòìàüà, Âÿ éà êöðÿê èëÿ ãàð àðûòìàüà. Èøäÿí àéðûëìûðäû ýåúÿ âÿ ýöíäöç, ßñëà åòìÿéèðäè áèð àí òÿíÿôôöñ. Ùåéðàíû îëàðàã îíäàêû ýöúöí, Åëëÿð òàìàøàéà ýÿëèðäè ùÿð ýöí. Êèì ýþðñÿéäè îíóí äàü éàðìàüûíû, Äèøëÿðäè ùåéðÿòäÿí þç áàðìàüûíû, Ýÿëÿíëÿð áàõìàãäàí ÿñëà äîéìàçäû, Ôÿðùàäñà êöëöíýö éåðÿ ãîéìàçäû. Áåëÿ íÿãë åéëÿéèð ñþç ñþéëÿéÿíëÿð: Ùÿð áèð çÿðáÿñèëÿ äàü òèòðÿäÿí íÿð, Î ýöí êè, àéðûëûá Ìÿùèí åâèíäÿí, Ìÿùèí éîõ, àéöçëö Øèðèí åâèíäÿí, ×ûõûá ýåúÿéàðû ýÿëäè î äàüà, Ùå÷ êèìè ñàëìàäû ñÿñÿ, ñîðàüà. Éóõóëó ýþçëÿðè à÷àíäà ñÿùÿð, Îíó ÷îõ àõòàðûá ôÿüàí åòäèëÿð. Øàïóð àõòàðûøà ýåòäè òÿëàøëû, Ãàëäû Øèðèí èñÿ ýþçëÿðè éàøëû. Òàïàðàã Ôÿðùàäû Øàïóð øàä îëäó, Ùèúðàí òöñòöñöíäÿ Øèðèí áîüóëäó. Éåòäè Øàïóð éåíÿ þç ñèðäàøûíà, Øèðèíñÿ ãÿðã îëäó àõàí éàøûíà. Ñàíúûëäû áàüðûíà ùèúðàí îõëàðû, Ýþðäö ÿëäÿí ýåäèð ñÿáðè, ãÿðàðû, Áÿùàíÿéëÿ äåäè: — “Áó èýèä îüëàí, Òàïìûøäû þçöíÿ áèçäÿ àøèéàí, Áó èø êè, äàüëàðäà ñàç åéëÿìèøäèì, Àðõëàðëà ñó áèçÿ àõñûí äåìèøäèì, Ìÿòëÿáèì ùÿäÿðÿ ýåòìÿñèí äåéÿ, Òàíðû ýþíäÿðìèøäèð îíó ùÿäèééÿ, Î áèð óñòàäûð êè, ùå÷ äöøìÿç ÿëÿ, Áÿõò îíó ñàëìûøäûð áó ãÿðèá åëÿ. Îíñóç ùÿìèí àðõà öìèä àçäûð, àç: 157

Éöç èë úÿùä åéëÿñÿê, éåíÿ ãàçûëìàç. Áó ñààò àò ìèíèá ÷àïìàã ýÿðÿêäèð, Îíó ùàðäà îëñà, òàïìàã ýÿðÿêäèð”. Áàíó ýþðöá îíóí ùÿéÿúàíûíû, Áèëäè, íÿ ãàéüûäûð öçÿí úàíûíû. Äóéäó êè, äàøéîíàí þç íÿôÿñèëÿ Áó äàøöðÿêëèíè ýÿòèðìèø ÿëÿ. Áèëäè êè, Øèðèíÿ åòìÿê íÿñèùÿò, Àíúàã âàõò àïàðàð, âåðìÿç ìÿíôÿÿò. Áó èøäÿ ùèêìÿòÿ ÿë àòäû, Áàíó, Òàïìàüà úÿùä åòäè ùÿìèí Ìÿúíóíó. Õÿáÿð ýÿòèðäèëÿð êè, Ôÿðùàä éåíÿ Áàøëàìûø ÿââÿëêè èø àùÿíýèíÿ; Åøèòúÿê áó ñþçö î íàçëû úåéðàí, Îëäó àë ëÿáëÿðè ýöë êèìè õÿíäàí. Ìÿùçóí êþíëö ö÷öí äöøöíäö ÷àðÿ, Èñòÿäè Ôÿðùàäû ýþðÿ äöáàðÿ. Ýÿëäè áó ãÿðàðà: “Áèð ýèçëè éåðäÿí Îíó, ýþðöíìÿäÿí, ñåéð åäÿðÿì ìÿí. Î ýþðÿðñÿ ìÿíè, îëóá áèãÿðàð, Ýèçëè ñèððèìèçè åéëÿð àøèêàð”. Ìÿùèíáàíó èñÿ åòìèøäè ïåøÿ. Øèðèíèí éàíûíà ýåäèá ùÿìèøÿ, Ñîðàðäû ùàëûíû, áèëÿðäè ýàù-ýàù, Ýèçëè ãÿìëÿðèíäÿí îëàðäû àýàù. Þéðÿíèá ùàëûíû áèëäè êè, Øèðèí Îëìóøäóð ÿñèðè áèð òÿìèç åøãèí. Ìÿùÿááÿò êþíëöíÿ àòìûøäûð êÿìÿíä, Ñàðìûø éóìàã êèìè úèñìèíè áÿíä-áÿíä. Î äà þç-þçöíÿ äåéÿðäè: “Ôÿðùàä, Îëàéäû, êàø ìÿíÿ áèð äîüìà þâëàä”. Øèðèíÿ äÿéÿëè àéðûëûã îõó, Ñöáùÿòÿê ýþçöíÿ ýèðìÿçäè éóõó. Íÿ äÿðä ñþéëÿìÿéÿ ùÿìäÿðäè âàðäû, Íÿ éåìÿê éåéÿðäè, íÿ äÿ éàòàðäû. Ãÿëáèíè à÷ìàüà ÷îõäóñà ùÿìäÿðä, Áóíà éîë âåðìÿçäè ùÿéà âÿ èñìÿò.

158

Äåñÿéäè: — “Áàø ÷ÿêèì î èýèä íÿðÿ”. Óüðàðäû õÿéàëû òÿðÿääöäëÿðÿ. Äåñÿéäè: — “ýåòìÿéèì”, — ýöëöçëö ïÿðè, Àðòàðäû êþíëöíöí øèêàéÿòëÿðè. Àéðûëûã îäóíäà éàíûðäû úàíû, Éîõ èäè äÿðäèíèí äàâà-äÿðìàíû. Ñàãè! Õîø ÿòèðëè áèð ìåé òþê ýþðÿê, Êþíöë àòÿøëèäèð, ñþíäöðìÿê ýÿðÿê. Áåëÿ áèð øÿðàáÿ ùÿñðÿòèì ÷îõäóð, Äÿðäèìèí þçýÿ áèð äÿðìàíû éîõäóð...

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÀÐÕÛ ÃÀÇÛÁ ÃÓÐÒÀÐÌÀÑÛ Èíúÿ ñöñëÿð âåðÿí áó ùÿíýàìÿéÿ, Áåëÿ ãÿëÿì ÷ÿêìèø ùÿìèí íàìÿéÿ: Ôÿðùàä êöëöíýöíö àëäûüû ýöíäÿí, Äàüëàð ñàðñûëûðäû ýóéà êþêöíäÿí. Ñåéðÿ ýÿëñèí äåéÿ î øóõ ýþéÿð÷èí, Àðçóëàðäû èøè òåç òàìàì åòñèí. Î çàìàí éåíèäÿí ýþðöá öçöíö, Åøèäÿð úàí àëàí äàäëû ñþçöíö. Î çàìàí úèñìèíè òÿðê åòñÿ äÿ úàí, Éåíÿ áèð äèëÿéè ãàëìàç úàùàíäàí. ßýÿð ýÿëìÿñÿ äÿ áóðàéà äèëäàð, Ôÿðùàäûí ùþðìÿòè éàíûíäà àðòàð. Áó àðõû ÷ÿêìÿéè éàð äèëÿìèøäè, Áó èø ÿí ÿçàáëû, ÿí ÷ÿòèí èøäè. Î, áó ÷ÿòèí èøè ãóðòàðàí çàìàí, Åøèäÿúÿê éÿãèí ñåâèìëè úàíàí: Áèëÿúÿê éåðèíÿ éåòèá ìóðàçû, Ôÿðùàääàí íÿ ãÿäÿð ãàëàúàã ðàçû Áåëÿ öìèäëÿðëÿ ñÿùÿð âÿ àõøàì Äàøëàðû ÷àïìàãäàí îëìàçäû àðàì. Áèð ìöùÿíäèñ êèìè ÿââÿëúÿ àðõûí, Éåðäÿ õÿòëÿðèíè ÷ÿêÿðäè àéäûí: Äÿðèíëèéè èêè, åíè ö÷ ãóëàú — 159

Îëàúàã áèð àðõà âàðäû åùòèéàú, Ùÿìèí þë÷ö èëÿ î äàü ÷àïàí íÿð, ×ÿêÿðäè ùÿð õÿòòè ìèí ãóëàú ãÿäÿð. Åëÿ êè, áó ðÿãÿì ãàçûëäû áèòäè, Éåíèäÿí î ãÿäÿð ÷ÿêèðäè õÿòòè. Áó ìèí ãóëàú éåðäÿ îëàí êèëëè äàø, Êöëöíý çÿðáÿñèíäÿí îëóðäó õàøõàø. Èêè éöç ÿââÿëêè ìàùèð ñÿíÿòêàð, Áó ñûíàí äàøëàðû äàøûéûðäûëàð. Òÿìèçëÿéÿí çàìàí àðõû î äÿñòÿ, Ôÿðùàä äèíúÿëèðäè áèð ãàéà öñòÿ. Ñîíðà òèøÿñèíÿ éåíÿ àòûá ÿë, Àðõûí äàøëàðûíà âåðÿðäè ñåéüÿë. Îíà ýöçýö êèìè úèëà âåðÿðäè, Êèì áàõñà ÿêñèíè îðäà ýþðÿðäè. Ñàïà äöçöð êèìè èíúè, ìèðâàðè, Äöçöðäö éàí-éàíà áöòöí äàøëàðû. Áÿçÿí êöëöíýöíö ÷àëàðêÿí äàüà, Òÿñàäöô åäèðäè ýèëÿ, òîðïàüà. Ñó áàòìàñûí äåéÿ î éåðäÿ Ôÿðùàä, Úÿùäèíè, ñÿéèíè åäÿðäè ìèí ãàò. ßñðèíèí î áþéöê óñòà ìåìàðû, Éîðóëìàã áèëìÿäÿí éîíóá äàøëàðû, Éûüûðäû äàü êèìè áèð àí è÷èíäÿ: Ùàìû áèð þë÷öäÿ, åéíè áè÷èìäÿ. Ñîíðà áó äàøëàðû äöçöá éàí-éàíà, Ñàëûðäû ãàçäûüû àðõû ñàùìàíà. Åëÿ áèð ñÿëèãÿ âàðäû ÿëèíäÿ, Ìèñëè òàïûëìàçäû ßðìÿí-çÿìèíäÿ. Åëÿ ðÿáò åòìèøäè äàøëàðû, áàõàí Àðõû áèð òþêìÿ äàø åéëÿðäè ýöìàí. Áÿçÿí î äèê äàüûí ãàéàëûãëàðû, Ýöúäÿí ñàëìàã ö÷öí áèçèì ìåìàðû, Îíóí êöëöíýöíÿ ýÿðÿðäè ñèíÿ, Äàø êþêñö äþçìÿçäè ôÿãÿò çÿðáèíÿ. Îä ÷ûõûá Ôÿðùàäûí ùÿð çÿðáÿñèíäÿí, Äàüëàðûí áàüðûíà ñàëàðäû øèâÿí.

160

Ãöââÿò êÿìÿðèíè áàüëàéûá áåëÿ, Êÿìÿðëè äàüëàðà åäÿðäè ùÿìëÿ, Åíÿíäÿ êöëöíýö äàøà äàëáàäàë, Ùÿð äÿôÿ áèð ãöëëÿ åäÿðäè ïàìàë. Çÿðáÿñè ùàíñû áèð äàüà åíÿðäè, Çèðâÿñè ÷þëëÿðÿ ñÿïÿëÿíÿðäè. Êöëöíýöíö äàäàí ùÿð äàø, ùÿð ãàéà Ñû÷ðàéûá ñÿìàäà äÿéÿðäè àéà. Àé äà âàùèìÿéÿ äöøÿðÿê áóíäàí, Åäÿðäè ùàëÿíè þçöíÿ ãàëõàí. Áàõûá áó äàøëàðäàí ãàëõàí òóôàíà, Ãà÷àðäû óëäóçëàð ùÿðÿ áèð éàíà. Áó ïàð÷à äàøëàð êè, ýþéÿ ó÷àðäû, Ñÿìàíûí áàüðûíäà éàðà à÷àðäû. Ôÿëÿê áó çÿðáÿäÿí ãà÷ñà äà áèðáàø, Éåðÿ éàüäûðìàüà òîïëàéàðäû äàø. Î âàõòäàí ýþéëÿðäÿ ãàëàí î äàøëàð, Ùÿëÿ äÿ áàøëàðà éàüìàüà áàøëàð. Ôÿðùàä èñòÿñÿéäè éåðèí òîçóíäàí, Ýþéëÿðäÿ ìèí ñàðàé òèêÿðäè ùÿð àí. Ñàäÿúÿ àðõ à÷àí ìàùèð ñÿíÿòêàð, Éöç Áàáèë ñåùðèíè åäèðäè òÿêðàð. ßëèíäÿ áèð êöëöíê ýåúÿ âÿ ýöíäöç, Äàüëàðû ÷þë êèìè åäÿðäè äöìäöç, Ìöâàçè õÿòëÿðè ÷ÿêÿðäè ÿââÿë, Ñîíðà àðõû ãàçûá âåðÿðäè ñåéüÿë. Áó ùàëëà çÿùìÿòÿ î ñèíÿ ýÿðäè, Áèð ýöí àðõ õÿòòèíè ãÿñðÿ éåòèðäè. Áèð ìÿðìÿð ùîâóçëà áèòèðäè îíó, Àëòìûø ãóëàú åíè, àëòìûø óçóíó. Áó ùîâóç áÿíçÿðäè êè÷èê óììàíà, Ëàêèí úàí âåðÿðäè ñóéó èíñàíà. Âàðäû ãÿñð þíöíäÿ áèð ùåéáÿòëè äàø, Ùÿð éàíû ýþéëÿðÿ ÷ÿêìÿäÿéäè áàø. Î äàøûí êöðÿâè ýþðêÿìè âàðäû. Äàèðÿñè áåø éöç ãóëàú îëàðäû. Î ÷åâèê äàøéîíàí áàøëàéûá èøÿ, 161

Áó ãðàíèò äàøà ÷àëäû ìèí òèøÿ. Îíó áèð ìþùòÿøÿì ãÿñðÿ ÷åâèðìÿê, Ãÿñäèëÿ ùåé éîíóá, ÷ÿêäè ÷îõ ÿìÿê. Áó èøÿ ñÿé åäèá áèð õåéëè çàìàí, Ãÿøÿíýúÿ áèð ñàðàé éàðàòäû îíäàí. Áàõûðäû ùîâóçà óúà òàüëàðû, Äóðìóøäó ýöíáÿçè ýþéäÿí éóõàðû. Ýöíáÿçëÿð éàðàøûã âåðèá åéâàíà, Äÿùëèçëÿð ñà÷ûðäû èøûã ùÿð éàíà, Éåíÿ ö÷ òÿðÿôÿ ö÷ åéâàí âàðäû, Òàüëàðû Çöùÿëè óòàíäûðàðäû. Ùÿð îòàã çþâã èëÿ ñÿôà ãóúàüû, Áèòèá òöêÿíìÿçäè ñöòóíëà òàüû. Äöíéàíûí áèíÿòè áó øóõ èìàðÿò, Áèð äàø ïàð÷àñûíäàí îëäó èáàðÿò. Åéâàíû áàøà-áàø úûçûá î ìåìàð Éàðàòäû äèâàðäà ýþçÿë íàõûøëàð. ×ÿêäè øàíëû òàõòû, ýþçÿë ñàðàéû, Òàõò öñòÿ àéëÿøÿí ìèñèëñèç àéû. Ïÿðèëÿð áàø ÿéèð þíöíäÿ ñÿô-ñÿô, Îíà õèäìÿò åäèð éöç ãàìÿòè ñÿðâ. ×ÿêìèø îëñà äà î ùàìûíû úàíñûç, Øèðèí áàøäàí-áàøà úàí èäè éàëíûç, Íÿãø åòäè äèâàðà éöç áåëÿ òèìñàë, Þçöíö, î ýþçÿë åøãèíäÿ áèùàë. Ùàíñû áèð ëþâùÿäÿ âàðäûñà î ãûç, Þç øÿêëè áàõûðäû îíà òÿâàíñûç, Áó èøëÿðäÿ éåòèá Øàïóð èìäàäà, Ãÿëÿì èøëÿòìÿéè ñàëàðäû éàäà. Øàïóð ãÿëÿìèëÿ ÷ÿêèëÿí ëþâùÿ Ôÿðùàä òèøÿñèëÿ àëàðäû úèëâÿ. Î, Øèðèí ðÿñìèíÿ ÷àëñàéäû ãÿëÿì, ×ÿêÿðäè öçöíö áó äà ùÿìèí äÿì. Ãÿñâèð åéëÿäèêúÿ î ïàðëàã àéû, Öðÿêäÿí ÷ÿêÿðäè Ôÿðùàä àù-âàéû. Éàðàøûã âåðÿðÿê ùåé äþíÿ-äþíÿ, Áÿíçÿòäè ñàðàéû ×èí ìÿáÿäèíÿ.

162

Áèòèíúÿ ñàðàéà ýÿðÿêëè çèíÿò, Ùîâóçóí èøèíÿ âåðäè íÿùàéÿò. Áóíäàí äà àðõàéûí, ÿìèí îëàðàã, Îíóí äþðä éàíûíäàí ÷ÿêäè áèðÿð àðõ. Îíëàðû ñàëìûøäû åëÿ áèð òþâðÿ Êè, ñàðàé áàøûíà âóðàðàã äþâðÿ, Òþêöëÿð ùîâóçà îíëàðûí ñóéó, Ñîíðà äà àõàðäû øÿùÿðÿ äîüðó. Äàüëàðäàí óçàíûá ýÿëÿí áó àðõûí, Òóëè ìèí àüàúà îëàðäû éàõûí, Ñó àõûá ýåäÿðêÿí öçö àøàüû, Ñóâàðà áèëÿðäè õåéëè òîðïàüû. Åëÿ êè, áó íÿùÿíý àðõ áàøà ýÿëäè, Ôÿðùàä ñó à÷ìàüà éîëà äöçÿëäè. Áèð àíäà áöðöäö êÿíäè, øÿùÿðè. Åëÿ úàí âåðÿúÿê ñóéóí õÿáÿðè, Ùàìû äàüà ñàðû éîëëàíäû ùàìàí: Èéíÿ ñàëñàí éåðÿ äöøìÿçäè, èíàí. Î ãÿäÿð úàìààò ýÿëìèøäè ñåéðÿ, Àäàì ýÿòèðìèøäè ñàíêè äàü-äÿðÿ. Ôÿðùàä àðõ áîéóíúà òåéëÿíèá ó÷óð, Îíó èçëÿéèðäè âÿôàëû Øàïóð. Ýþçöíäÿí àõûäûá ñåë êèìè éàøëàð, Ýåäèðäè ìèñèëñèç áþéöê ñÿíÿòêàð. Õÿéàëûíäà îíóí àéöçëö äèëäàð, Âèðàíÿ êþíëöíÿ âóðóðäó îäëàð. Àéðûëûã äÿðäèéëÿ ýþçöíäÿêè ñó, Àõûá ýåòìÿäÿéäè àðõëàðà äîüðó. Áó ãÿì óñàíäûðìûø îíó þçöíäÿí, Àõûðäû éàçûãëûã éàøû ýþçöíäÿí. Äåéèðäè: — “Ýÿëìèøäèð îáàëàð, åëëÿð, Íÿ ö÷öí éóáàíäû î öçö ãÿìÿð? ßýÿð ýÿëñÿ î éàð, ãàëìàç òÿâàíûì: Ôÿãÿò ýÿëìÿñÿ äÿ, öçöëÿð úàíûì...” Áó ãàéüû ñàëìûøäû îíó áèð ùàëà: Áàõàíëàð îëóðäà âàãèô ÿùâàëà. Ìÿùèíáàíó ýÿëèá éåòèøäè äóðäó: 163

Îíóí àðõàñûíäà áþéöê áèð îðäó. Âàðäû áèð òÿíòÿíÿ, áèð úàùö-úÿëàë Êè, áöòöí äèëëÿðè åéëÿìèøäè ëàë. Ôÿðùàä ùÿð àääûìû àòàíäà, Áàíó, Ãàø-äàøëà áÿçÿðäè îíóí éîëóíó. Áàøûíà ñà÷ûëàí äöððö, ãàø-äàøû, Ôÿðùàä çÿíí åäèðäè ùèúðàí éàüûøû. Ýþé öçöíö òóòìóø óëäóçëàð ãÿäÿð, Òóòìóøäó ùÿð éàíû ýÿíú ñöâàðèëÿð. Îíëàð àò ìèíìÿêäÿ åäèá ðÿãàáÿò, Ùÿð êÿñ ýþñòÿðèðäè áþéöê ìÿùàðÿò. Àòëàð øÿêëÿäèêúÿ ãóëàãëàðûíû, Ôÿðùàä þïìÿäÿéäè àéàãëàðûíû. Ýþðÿíëÿð ùàëûíû-àüëàäû áèð-áèð. Åòìèøäè ùàìûéà åøã îäó òÿñèð. Äàëûíúà äàü êèìè áþéóê áèð àõûí, Éöéöðöá éàíûíúà ãàçûëàí àðõûí, Äÿñòÿëÿð þíöíäÿ ýåòäèêúÿ ýåòäè. Áó úàùö-úÿëàëëà êÿùðèçÿ éåòäè. Î ãÿñäÿí óçàäûá áó êåéôèééÿòè, Äåäè: — “Áÿëêÿ, ýÿëÿð úàùàí àôÿòè!” Ýþçöíäÿí ñó àõäû, úàíû îä àëäû, Éîëëàðà áàõìàãäàí ýþçö ãàðàëäû. Ñàãè! Øÿðàáû òþê, äàüûò õóìàðû, Áàõ, þëäöðöð ìÿíè éàð èíòèçàðû; Ùèúðàí õóìàðëûüû ÷ÿòèí áÿëàäûð, Éà âöñàë, éà øÿðàá îíà äÿâàäûð.

ÔßÐÙÀÄÛÍ, ØÈÐÈÍÈ ÀÒÛ ÈËß ÁÈÐËÈÊÄß ÞÇ ÒÈÊÄÈÉÈ ÃßÑÐß ÝßÒÈÐÌßÑÈ Êÿëàì äàüëàðûíäà ãàéàëàð îâàí, Áó øèðèí ñþçëÿðè åéëÿéèð áÿéàí: Ôÿðùàä êè, èëê ñóéó à÷ìàüà ýåòäè, Áó ðóùà÷àí õÿáÿð Øèðèíÿ éåòäè Êè: — “Ãàçìûø î àðõû òÿìèç âÿ ñàäÿ, 164

Íå÷ÿ èøëÿð ýþðöá îíäàí çèéàäÿ. Áèð ñàðàé éàðàòìûø, ñÿìàéÿ áÿíçÿð, Ýöíáÿçèíèí óúó àéëà áÿðàáÿð. Âóðìóø äèâàðûíà ýþçÿë íàõûøëàð, Ùÿð ýþçÿ, êþíöëÿ ñÿôà áàüûøëàð. Ýþðäöéö èøëÿðè áàúàðìàç èíñàí, Ñÿíÿòèíÿ áàõàí ãàëàð ëàï ùåéðàí”. Ôÿðùàäûí êþíëöíäÿ äàü êèìè ÿëÿì, Ýþçäÿí ñåë àõûòäû ãÿëáèíäÿêè ãÿì. Ñó à÷ìàã ãÿñäèëÿ éîëà äöçÿëäè, Àùûíûí àòÿøè òöüéàíà ýÿëäè. Øèðèí äÿ áó îääà éàíàðàã íÿùàí, Òåç-òåç õÿáÿð òóòäó þç äèëäàðûíäàí. Åëÿ êè, áóýöíêö ñþçö åøèòäè, Ùóøó áàøäàí ýåòäè, ãÿðàðû áèòäè. Òåç ÿìð åéëÿäè êè: “Ýÿòèðèí áèð àò!” Ýöëýöí éÿùÿðëÿíäè î äåéÿí ñààò. Éåë êèìè ó÷àíäà áó àò ÷þëëÿðÿ, Áÿíçÿðäè áèð ýèðäÿ ïàðëàã ýþâùÿðÿ. Ôÿëÿéèí àëòûíäà ýÿçÿí ýöíÿøòÿê, Î ýöë éàðïàüûíû àïàðäû êöëÿê. Áàíóéà áèð ãàñèä ýþíäÿðäè ùàìàí: “×ûõìûøàì ñåéðàíà ìÿí äÿ ñàðàéäàí, Áèð àç ñó áöðúöíö åòìÿéÿ ìÿñêÿí, Ýþéäÿ ýöíÿø êèìè òÿëÿñèðÿì ìÿí. Î äàü ÷àïàí èýèä, î ÷åâèê ãîëëó, Àðõà, ìÿí ýÿëìÿìèø, áóðàõìàñûí ñó”. Åëÿ êè, áó õÿáÿð Áàíóéà éåòäè, Øàä îëóá, Ôÿðùàääàí òÿâÿããÿ åòäè Êè: — “Åé óüðóìóçäà ÷ÿêÿí çÿëàëÿò, Áèç ñÿíèí éàíûíäà îëäóã õÿúàëÿò. Áó ãÿäÿð éîë ýÿëäèí, áèð àç íÿôÿñ äÿð; Äèíúÿë, ýþçÿë Øèðèí ýÿëÿíÿ ãÿäÿð, Î ýÿëèð ãÿëáëÿðè ðþâøÿí åòìÿéÿ. Ñîíà òÿê ñóëàðäà ìÿñêÿí åòìÿéÿ”. Ñîíðà íþêÿðëÿðÿ öç òóòóá Ìÿùèí Äåäè: — “Äàéàíìàéûí, áèð òàõò äöçÿëäèí!”

165

Òàõò ùàçûð îëóíúà ùÿìèí ùþêìäàð, Ñöñëö òàõò öñòöíäÿ òóòàðàã ãÿðàð, ßìð åòäè äþøÿíñèí éåðÿ èïÿê ôÿðø, Îòóðñóí öñòöíäÿ Ôÿðùàä áÿëàêÿø. Äàøéîíàí áàø ÿéèá þïäö òîðïàüû, Éàõäû öðÿêëÿðè ãÿëáèíèí äàüû. Îòóðäó Ìÿùèíëÿ î äà öç-öçÿ, Ãÿëáè ýöíÿø ãàäûí áàøëàéûá ñþçÿ, Ìèí òÿñÿëëè âåðèá åéëÿäè ñþùáÿò, Ýþñòÿðäè Ôÿðùàäà åùòèðàì, ùþðìÿò, Î øÿôãÿòëè ãàäûí ùÿð íÿ äåéèðäè, Ðàçûëûã åäÿðÿê áó, áàø ÿéèðäè. Î äàü ãöðóðèëÿ þòöðäö òåç-òåç, Áó äèíìÿç äóðóðäó ãóë êèìè àúèç. Àðàáèð ÿäÿáëÿ úàâàá âåðèðäè. Ñàíêè ùÿð êÿëìÿñè áèð úÿâàùèðäè. Àüûë íèøàíÿñè ÷îõäó ñþçöíäÿ, Ôÿðàñÿò çàùèðäè ýþçÿë öçöíäÿ. Îíëàð áó ãàéäàéëà òóòìóøêÿí ãÿðàð, Óçàãäàí òîç-äóìàí îëäó àøèêàð; Òóòäó áó òîç-äóìàí ýþéöí öçöíö, Òóòäó ýöíÿøèí äÿ íóðëó ýþçöíö. Äåäèëÿð: “Áó òîç êè, ãàëõäû ñÿìàéà, Ñöðìÿéëÿ òóòèéÿ ãàðûøäû ýóéà. Äåéÿñÿí, åëëÿðèí úåéðàíû ýÿëèð, Ýþçÿëëèê òàõòûíûí ñóëòàíû ýÿëèð. Ãÿðã åäèá ýöíÿøè òîçà-äóìàíà, Èëäûðûì àòûíû ñöðöð áó éàíà”. Õàëãû äàüûòäûëàð ÷åøìÿäÿí êÿíàð. Áàíóéëà Ôÿðùàääàí óçàãëàøäûëàð. Éåíÿ äÿ àøèãè òèòðÿòìÿ òóòäó, Ãàíûíû, ÷ÿêäèéè àùëàð ãóðóòäó. Øèðèíèí áàøûíà àíäëàð âåðÿðÿê, Ìÿùèí âåðäè îíà ÷îõ öðÿê-äèðÿê, Äåäè êè: — “Ìþùêÿì òóò, îüóë, þçöíö, Ãÿëáèíÿ ãöââÿò âåð, òåç ñèë ýþçöíö. Äîëàøñà áó äÿìäÿ àüûë òåëëÿðèí, 166

Ïó÷ îëàð èëëÿðúÿ òþêöëÿí òÿðèí. Åòñÿ äèâàíÿëèê ñÿíÿ ñèðàéÿò, Ýöë öçëöí åëëÿðäÿ îëàð õÿúàëÿò; ×àëûø êè, àüëûíû åòìÿéÿñÿí ãåéá, Úàìààò òàïìàñûí ñÿíäÿ ùå÷ áèð åéèá. Ïÿðèøàí åéëÿìÿ þçöíö, ìÿíè, Áèç ùÿëÿ áèð éàíà, î íàçÿíäÿíè”. Áåëÿ íÿñèùÿòëÿð ÷îõ åòäè Áàíó, Ìþùêÿì äàéàíìàüà ñþâã åòäè îíó. Þçöíö òîïëàéûá äàéàíäû Ôÿðùàä, Éåòèøäè éàõûíà ùÿìèí ïÿðèçàä. Ùöñíöíöí àòÿøè éàõäû àëÿìè, Õàëãû ñàëäû îäà ñÿìÿíäÿð êèìè. Ñàíêè ñà÷ äåéèëäè àëíûíûí öñòö, Éàíàüû îäóíäàí ãàëõûðäû òöñòö. Áó îäóí àëîâó òóòìóø úàùàíû, Òöñòöñö ãàðàëòìûø éöç õàíûìàíû. ×îõ èòè ýÿëìèøäè î ñÿðâ áîéëó, Îäëó éàíàãëàðäàí àõìàãäàéäû ñó. Áó ñóäà ÿéàíäû ìèí áèð ëÿòàôÿò, Îíäàí êþíöëëÿðÿ éåòÿðäè àôÿò. Ãàðà õàë ýöëöçäÿ òóòóá ãÿðàðû, Ñó áàñìûø áèð áàüà äþíìöø öçàðû. Áó ñó ùÿð úàíñûçà ùÿéàò áÿõø åäÿð, Íÿ Õûçð òàïìûø îíó, íÿ äÿ Èñêÿíäÿð. Øÿáíÿì òÿê ñöñ âåðèá ùöñíöí ýöëöíÿ, Àõûðäû çöëôöíöí òÿð ñöíáöëöíÿ. Ñà÷ûí çöëìÿòèíäÿ éöç ìèí Èñêÿíäÿð, Òöñòöäÿ ñÿìÿíäÿð ãóøóíà áÿíçÿð. Àò öñòÿ ãöðóðëà ÿéëÿøÿí î ãûç Áÿëàëàð ñà÷ûðäû úàùàíà éàëíûç. Öçöíäÿ úóíàäàí âàðäû ðöáÿíäè, — Ñàíêè àé ãàáàüû áóëóääó, ÷ÿíäè Òàïäàäûá çàìàíû àòûí íàëèëÿ, Ýÿëäè ÷àòäû Øèðèí áó ìèíâàë èëÿ. Ìÿùèí òåç Ôÿðùàäà äåäè êè: “Úÿëä äóð, Áàøëà þç èøèíÿ áó ýöí éåêóí âóð.

167

Î àôÿò áóðàéà åäÿíäÿ ýöçÿð, Àòûíäàí äöøìÿìèø ñÿí ñàëìà íÿçÿð, Äîüðóäóð, áó ùþêìöì îëäóãúà ñÿðòäèð, Íåéëÿéÿê, èíäèëèê áó ìÿñëÿùÿòäèð”. Ôÿðùàä áàø ÿéÿðÿê äöøäö òîðïàüà, Ãàëäûðäû òåç îíó Øàïóð àéàüà. Àðõà ñó à÷ìàüà éîëëàíäû Ôÿðùàä, Ýÿëèá ÷àòäû îðà î øóõ ïÿðèçàä. Òÿðïÿäèá ùåéðÿòëÿ áàøûíû ùÿðäÿí, Êå÷èðòäè áó ýþçÿë àðõû íÿçÿðäÿí. Øàäëûãäàí ýöëÿðÿê ùÿìèí íàçÿíèí, Ìàò ãàëûá äåéèðäè: “ßùñÿí, àôÿðèí!”. Òÿùñèíäÿí þçýÿ áèð ñþç éîõäó îíäà, Ôÿðùàäñà êöëöíýëÿ äóðóá ñîëóíäà. Ñóéóí àõàðûíû åäÿðÿê òÿéèí, ×àëûðäû êöëöíýö î éåéèí-éåéèí. ßââÿëêè éîëóíó áàüëàäû äàøëà, Äöøäö òÿçÿ éîëà ñó èüòèøàøëà. Éîõäó áèð ìàíåÿ áó àõàð ñóéà, Äÿéèðìàí íîâóéëà àõûðäû ýóéà. Ñàíêè õàëã è÷èíÿ ãàñûðüà äöøäö, Áèð òóôàí öç âåðäè, éà ãîâüà äöøäö, Àðõûí ùÿð éàíûíäà øÿíëèê ãóðóëäó, Íåéëÿð äèëÿ ýÿëäè, ÷ÿïèê âóðóëäó. Ýþçÿë ìöüÿííèëÿð äöøöá ùÿâÿñÿ, Ñóéóí íÿüìÿñèéëÿ âåðäè ñÿñ-ñÿñÿ. Ãÿñðÿ ñóäàí ãàáàã ÷àòìàã÷ûí Ìÿùèí, Øèðèíëÿ àòëàðû ñöðäöëÿð éåéèí. Ëàêèí ñó àëìûøäû ãóøëàðäàí ãàíàä, ×àòìàçäû äàëûíúà éåë ýåäèøëè àò, Áàøëàäû ãà÷ìàüà áöòöí î éûüíàã, Éûõûëäû öñò-öñòÿ ùåé ãàëàã-ãàëàã. Ãà÷àíëàð è÷èíäÿ âàðäû Ôÿðùàä äà, Ãàëìûøäû ýþçëÿðè î ïÿðèçàääà. Ýåòìèøäè Øèðèíèí àòû îí àüàú, Éîëó ýàù äöç èäè, ýàù äàü, ýàù éàìàú. Éåíèäÿí àòûíû î ñÿéèðäÿðÿê, 168

Éåääè, ñÿêêèç àüàú ýåòäè êöëÿê òÿê. Éöêö ýöìöø îëàí éåëãÿäÿì àòëàð, Ùÿð àääûì áàøûíäà äàéàíûá äóðàð. Åëÿ äÿ Øèðèíèí àòû éîðóëäó, Äàéàíûá áèð éåðäÿ éåðèìÿç îëäó. Áèëäè êè, òÿðïÿíñÿ éîðüóí àéàüû, Äîëàøûá éûõàúàã î àéãàáàüû, Ôÿðùàä òåç áàõàðàã àòëû äèëáÿðÿ, Ýþðäö ýöë äöøÿúÿê êöëÿêäÿí éåðÿ. Þïÿðÿê òîðïàüû ñÿúäÿëÿð åòäè, Éàé êèìè ÿéèëäè î óúà ãÿääè. Ýþòöðäö ÷èéíèíÿ Øèðèíëÿ àòû, ßëäÿí áóðàõìàéûá ùÿì åùòèéàòû, Áÿðê-áÿðê òóòäó àòûí áàúàãëàðûíäàí, Î ãîéäó àëÿìè ýöúöíÿ ùåéðàí. Ñöðÿòëÿ äûðìàíäû óúà äàüëàðà, Áèð òîçàíàã ãîïäó, ñöðìÿäÿí ãàðà. Ìÿùèíáàíó ñàëûá îíà íÿçàðÿ, Áó åøãèí äÿðäèíÿ òàïìàäû ÷àðÿ. Ôÿðùàä èêè, éà ö÷ àüàú éîë ýåòäè, Ýÿëèá î ùîâóçëó ñàðàéà éåòäè. Àòûá àääûìûíû åéâàíà ñàðû, Äöøöðäö ùÿì àòû, ùÿì øàùñöâàðû. Åéâàíäà ñàêèòúÿ äóðóá ïÿðèçàä, ßéèëèá ùîâóçà áàõäû ãÿëáè øàä. Ôÿðùàäñà ãàðøûäà þïÿðÿê éåðè, Íÿìëè ýþçëÿðèéëÿ ãàéûòäû ýåðè. Éàç éàüûøû êèìè àõûäàðàã éàø, Ãà÷äû Ìÿúíóí êèìè äàüëàðà áèðáàø. Áó çàìàí ÷àüëàäû ñåë êèìè ýóð ñó, Áàø àëûá éåòèøäè ñàðàéà äîüðó, Î ìÿðìÿð ùîâóçà òþêöëäö, äîëäó, Ñîíðà éàí àðõëàðà òÿðÿô áóðóëäó. Ñàðàéûí áàøûíäà âóðàðàã äþâðÿ, Àõäû úàí âåðìÿéÿ éàíûã ÷þëëÿðÿ. Î àðõà àä âåðäè õàëã “Íÿùðöë-ùÿéàò”, “Áÿùðöë-íèúàò” äåäè ùîâóçà åëàò.

169

Ñàãè! Øÿðàáû åò äÿíèç ìèñàëû, Ñàë î ìåé áÿùðèíÿ ãÿäÿù ñàíäàëû, Íÿùð òÿê ìåé è÷ìÿê ìÿíÿ ùÿéàòäûð, Äÿíèçëÿð ãóðóòìàã þìðÿ íèúàòäûð.

ÌßÙÈÍÁÀÍÓÍÓÍ ÔßÐÙÀÄÛ ÃÎÍÀà ×ÀÜÛÐÌÀÑÛ Áó ìÿðìÿð ùîâóçà àõàíäà ñóëàð, Îíäà áó äàëüàëàð îëäó àøèêàð: Î ìÿðìÿðëÿð è÷ðÿ äàëüàëàíàí ñó, Õàëãà õåéëè çàìàí ñåéðÿíýàù îëäó. Ñåâèíäè Ìÿùèíëÿ ãöññÿëè Øèðèí, Ñîíà ÷àòìàñûíà áó ìöøýöë èøèí. Îíëàðûí ÿìðèëÿ øóõ ñàðàé î ýöí, Èïÿê õàë÷àëàðëà äþøÿíäè áöòöí. Éåíÿ íÿøÿ, ôÿðÿù ùÿääèíè àøäû, Ñåâèíúëÿð ñåë êèìè ãàéíàäû, äàøäû. Ëàêèí àùëàð ÷ÿêÿí ýöë éàíàãëû ãûç, Àé èøûüû êèìè ñîëüóíäó éàëíûç, Éàðûíû äöøöíöá èíòèçàð èëÿ, Êå÷èðäè ðóçýàðû àùó-çàð èëÿ, Î àéûí äÿðäèíÿ ñèðäàø Ìÿùèí äÿ Ãàëìûøäû ÷ûõûëìàç ãÿìëÿð è÷èíäÿ. Î øÿôôàô áöëëóðó ìþùêÿì ìÿðìÿðÿ Ãîâóøäóðìàã ö÷öí òàïìûðäû ÷àðÿ. Ýèçëèíäÿ ýÿçäèêúÿ àøèã ñÿðñÿðè, Òàãÿòäÿí äöøöðäö î ýþçÿë ïÿðè. Áàíó áèð ýöí äåäè: — “Åé úèñìèìäÿ úàí! Ùöñíöíëÿ øàä îëóð êþíëöì ùÿð çàìàí. Áó øåéäà èýèä êè, ÷îõ ÷ÿêäè çÿùìÿò, Éöç õÿçèíÿ âåðñÿê, åòìÿç êèôàéÿò. Î êè, ðÿää åéëÿéèð ìóçäó èíàäëà, Î êè, ìàðàãëàíìûð úÿâàùèðàòëà, Áèç äÿ õîø äöøìÿçìè, åäèá ìöðöââÿò, Øèðèí äèëëÿ âåðÿê êþíëöíÿ ãöââÿò. Îíà òÿêëèô åäèá áþéöê ãîíàãëûã, 170

Åùòèðàì ýþñòÿðÿê øàùëàðà ëàéûã; Ýþíäÿðÿê äàëûíúà íå÷ÿ åë÷è áèç, Äöçÿëäÿê ñàðàéäà øàùàíÿ ìÿúëèñ. Îíà éåð ýþñòÿðèá òàõò öçÿðèíäÿ, Åùòèðàì åéëÿéÿê éåðëè-éåðèíäÿ; ßýÿð áó öñóëëà åòñÿê îíó ðàì, Ýÿëìÿçìè ùàñèëÿ ýþçëÿíÿí ìÿðàì? Òÿñèð åòìÿñÿ äÿ áó ùþðìÿò îíà, Áèç êè, áîðúóìóçó éåòèððèê îíà. Îíëàð åòìÿñÿ äÿ êþíëöíö ðàçû, Áàðè ãóðòàðàð êè, åë åòèðàçû”. Áó ñþçäÿí ëàëÿöç ýöë òÿê à÷ûëäû, Áàíó òÿêëèôèíäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäû. Âåðäè ôÿðìàíûíû Áàíó ùÿìèí äÿì, Äåäè: — “Íÿ ëàçûìñà òåç åòìÿëè úÿì!”: Ñàðàé àäÿòèíè áèëèðäè îíëàð, Òåçúÿ ùàçûðëàíäû ëàçûì îëàíëàð. Áàíó ÿìð åòäè êè: — “Ýöíÿø äîüàíäà, Øÿðàá ãÿäÿùëÿðè ýöëñöí åéâàíäà, Ãîé ìÿðìÿðëè ùîâóç ÷àòñûí íÿçÿðÿ, Ñóéó áó ìÿãñÿäëÿ ÷ÿêäèê î éåðÿ. Ãàðà ñà÷ëàðûíû àõøàì à÷àíäà, Ýþéöí íóðëó øàìû èøûã ñà÷àíäà, Òóòàã áèð ãÿäÿð äÿ ñàðàéäà àðàì, Ãîé àðàì îëìàñûí, ëàêèí ÿëäÿ úàì”. Àéûðäû áèð íå÷ÿ àðèô úàâàíû, Ýåäèá äîëàíñûíëàð äàüû, ñÿùðàíû, Òàïàðàã áèíÿâà Ôÿðùàäû ùàìàí, Ýÿòèðñèíëÿð î ýöí ìÿúëèñÿ ìåùìàí. Ùÿìèí ýöí àõòàðûá òàïäûëàð îíó, Ýþðäöëÿð áöðöìöø àùó-çàð îíó, Ãÿì-ãöññÿ îäóíóí ãûüûë÷ûìëàðû Àëòûíäà òöêÿíìèø ñÿáðè, ãÿðàðû. Îíóí áó ùàëûíà ãÿìýèí îëäóëàð, Áöòöí ÿùâàëàòû åòäèëÿð èçùàð. Ôÿðùàä òîðïàüàúàí ÿéèá áàøûíû, Ýþçöíäÿí ñåë êèìè òþêöá éàøûíû, 171

Äåäè: — “Åé ñþçëÿðè öìèä áó úàíà, ßáÿäè ùÿéàòäûð öìèä èíñàíà! Áàøûìûí òàúûäûð àéàã òîçóíóç, Ùÿð ÿìðÿ ùàçûðàì, ñþçñöç, ñîðüóñóç”. Õîøëàíûá áó ñþçäÿí îëäóëàð ðÿâàí, Íÿâàçèø ýþñòÿðäè îíà ùÿð úàâàí. Î éåðäÿí ñàðàéà ÷àòàíà ãÿäÿð Ôÿðùàä áèð øàù èäè, îíëàð äà ÿñýÿð. Ñàðàéäà ýþñòÿðèá Ìÿùèí åùòèðàì, Äåäè: — “Òàõò öñòöíäÿ ñèç òóòóí àðàì!”. Íÿ ùþêì åäèðäèñÿ ùþðìÿòëè Áàíó, Ýÿòèðèðäè áàøà ãóëàìëàð îíó. Áÿëàëû Øàïóðà åäèíúÿ åéùàì, Òàõòûí êÿíàðûíäà òåç òóòäó ìÿãàì. Ìÿùèí ÿéëÿøäèðèá òàõòà Ôÿðùàäû, Ñîíðà ýöëÿ-ýöëÿ ñþçÿ áàøëàäû. Î ãÿäÿð äàíûøäû î õîøôÿñàùÿò, Ãîíàüûí öçðöíÿ ãàëìàäû ùàúÿò. Ìÿùèí ãîíàüûíäàí åòäèêúÿ ñóàë, Ôÿðùàä úàâàáûíû âåðèðäè äÿðùàë, Áó ñîðüó-ñóàëëàð ñîíà ÷àòàíäà, Õþðÿêëÿð äàøûíäû îðà áèð àíäà. Éåäèëÿð, è÷äèëÿð ìÿúëèñ äîéóíúà, Ñàãè ìåé ïàéëàäû ñöôðÿ áîéóíúà. Áó áèð çèéàôÿòäè ìèñëèíè ýþðúÿê, Ùÿëÿ ýþðìÿìèøäèð êÿúðÿôòàð ôÿëÿê. Ðóùëàð àë øÿðàáäàí ãöââÿò àëûðäû, Úàìëàðûí éàãóòà áÿíçÿðè âàðäû. Êþâñÿð ñóéó êèìè ýöë ðÿíýëè áàäÿ, Àëîâ ðÿíýëè ëÿëè ñàëûðäû éàäÿ. Öçöì øèðÿñèíäÿí ÷ÿêèëÿí áó ëÿë, Éàãóò ãÿäÿùëÿðäÿ ýÿçèðäè ÿë-ÿë. Î áèð òèëñèìäè êè, ñàëàðàã òîðà, ßôñóíëàð îõóðäó àüëà, øöóðà. È÷äè ïèéàëÿíè èëê þíúÿ Áàíó, Ñîíðà Ôÿðùàä, Øàïóð íóø åòäè îíó. Áó ìÿúëèñ äåéèëäè, úÿííÿò áàüûéäû, 172

Áó áàäÿ äåéèëäè, úàí áóëàüûéäû. Øèðèí ñþùáÿòëÿðëÿ, øèðèí ýöëöøëÿ, Ñàãèëÿð ìÿúëèñè àëìûøäû ÿëÿ. Ìöüÿííèëÿð ýþçÿë íÿüìÿ áàøëàäû. Ñîíðà îüëàíëà ãûç äóðóá îéíàäû. Îðäà ùàçûð èäè îí íàçëû äèëáÿð, ßíäàìû ãûçûëýöë, ãÿääè ñÿíóáÿð. Ìåéëèíè îíëàðà ñàëìûøäû Øèðèí, Îíëàðäû çèíÿòè ùÿðÿìõàíàíûí. Îëìóøäó ùÿð áèðè áèð èøäÿ ìàùèð, Ùÿð áèðè áèð ùöíÿð ãûëûðäû çàùèð. Øåèð äÿíèçèíäÿ öçöðäö áèðè, Ìóñèãè òÿùñèëè ýþðìöø äèýÿðè. Áèðèñè ìÿíòèãäÿ òàïìûøäû øþùðÿò, Áèðèíèí ñåâýèëè åëìèéäè ùåéÿò. Áèðèíèí øèâÿñè åëìè-ùÿãàéèã, Áÿëàüÿò åëìèíÿ î áèðè ëàéèã. Áèðè òàðèõëÿðäÿí ñþùáÿò à÷àíäûð, Áèðè ùèêìÿò è÷ðÿ ôÿðäè-úàùàíäûð. Áèðè ùåñàá åëìè öçðÿ àëûá àä. Ìöÿììà ñå÷ìÿêäÿ î áèðè óñòàä. Îíëàð áèð-áèðèíäÿí ãàëìàçäû äàëà, Àëèìëÿð ùåéðàíäû áó îí êàìàëà. Äèëàðàì, Äèëàðà, Äèëàñà êèìè, Ýöëÿíäàì, Ñÿìÿíáó, Ñÿìÿíñà êèìè Ïÿðè÷þùð, Ïÿðèçàä, Ïÿðèâÿø ãÿäÿð Ýþçÿëäè, äîüðóäàí, ùÿì Ïÿðèïåéêÿð. Äîëó ïèéàëÿëÿð ýÿçäèêúÿ ÿë-ÿë, Ãûçûøäû ìÿúëèñäÿ áàøëàð ÿëáÿÿë. Áàíó çèéàôÿòäÿ ýþñòÿðèá êàìàë, Áó àëèì ãûçëàðà âåðèðäè ñóàë. Êàìàëëû Áàíóíóí ùÿð ñóàëûíà Ìèí úàâàá âåðèðäè îí ýþçÿë ñîíà, Áèëèê áàçàðûíà áèð ãîâüà äöøäö. Áó ùàëäàí Öòàðèä ñîðàüà äöøäö. Ùÿð ýþçÿë þçöíöí åëìèíÿ äàèð, Ùÿäñèç ìþúöçÿëÿð åäèðäè çàùèð, 173

Îíëàðû äèããÿòëÿ äèíëÿäè Ôÿðùàä, Áèëäèéè ôÿííëÿðè éåíÿ åòäè éàä. Î, ãöââÿò àëìûøäû ìåé êàñàñûíäàí, Îíóí ùåé áîøàëûá, ùåé äîëìàñûíäàí. Òÿìèç òÿáèÿòè, éöêñÿê øöóðó Åòìèøäè Ôÿðùàäû çàìàí ìÿøùóðó. Äþíäÿðèá öçöíö ùÿð êÿñÿ áèð-áèð, Ñóàëëàð éàüäûðäû åëìèíÿ äàèð. Êèìñÿ áàø à÷ìûðäû ùå÷ áèð ñóàëäàí, Îíëàð ýþðìÿìèøäè áåëÿ èìòàùàí. Ýþðöíúÿ îíëàðû úàâàáäà àúèç, Þçö øÿðù åäèðäè ùÿð ñóàëû òåç. ×ÿêìÿçäè àüëûíû øöóð ìåéàðû, Êþêñö õÿçèíÿéäè, ñþçö ìèðâàðû. Èíúÿ êÿëàìûíû åøèäèá ìÿúëèñ, Ãàëìûøäû ùåéðÿòëÿð è÷èíäÿ áèùèññ. Ìÿùèí äÿ äèíëÿéèá îíóí ñþçöíö, Ìàò ãàëûá, èòèðäè áèð àí þçöíö; Èëàùè ñèðëÿð äóéäó ñþçöíäÿ, Øàùàíÿ áèð èøûã ñåçäè öçöíäÿ, Øÿðàáäàí àé öçö ëàëÿ êèìèéäè, Öçöíäÿ ãàðà õÿòò ùàëÿ êèìèéäè. Áàíó åëì ÿùëèéäè, ôÿíïÿðâÿð èäè, Àëèìëÿð è÷èíäÿ áèð ñÿðâÿð èäè, Òåçúÿ àíëàäû êè, ñàäÿ äàøéîíàí Èìòèíà åòìèøäèð ýþâùÿðëè òà÷äàí. Îíóí áþéöêëöéö ãàðøûñûíäà áó, Êè÷èê îëäóüóíó àíëàäû, äóéäó. Áèðèñè øÿáíÿìäèð, î áèðè ýþâùÿð, Ýþâùÿð þç çàòûíû òåçúÿ áèëäèðÿð. Ôÿðùàä òàõòäàí åíèá åòäè òÿâàçþ, Áàíó ÿéëÿøìÿéè ãûëäû òÿâÿããå, Î, öçð èñòÿéÿðÿê äåäè êè: “Ãÿëáÿí, Ùÿð íÿ ÿìð åéëÿñÿí, ìèííÿòäàðàì ìÿí. Êèðïèéèìëÿ áÿëà äàüûíû éàðìàã, Éàðûá äûðíàüûìëà éåðäÿí ãîïàðòìàã ßìð îëóíñà ìÿíÿ, ãîðõìàðàì, èíàí, 174

Áó òÿêëèô éöç äÿôÿ ÷ÿòèíäèð îíäàí. Ýÿäàéÿ ñÿëòÿíÿò òàõòû âåðñÿëÿð, Îíà ãóðó òîðïàã äàùà õîø ýÿëÿð”. Áàíó åøèäÿðÿê áó åòèðàçû, Úÿùä åòäè ñàëìàüà ãîíàüû ðàçû. Äåäè: — “Òàõò öñòäÿ êè, îòóðìàäûí ñÿí, Ýÿðÿê òîðïàã öñòÿ ãÿðàð òóòàì ìÿí”. Áÿçÿêëè òàõòûíû éûüäûðûá Áàíó, Õàë÷àëàðëà ÿâÿç åòäèðäè îíó. Äþøÿíèá áèòÿíäÿ øÿíëèê áöñàòû. Þçöéëÿ îòóðòäó Áàíó Ôÿðùàäû. Éåíÿ áàäÿ úàìû ÿë-ÿë äîëàøäû, Ôÿðùàä ñþùáÿò à÷ûá, ìèðâàðû ñà÷äû. Ñþçöíäÿí íÿ ãÿäÿð ãàø-äàøû àõäû, Ýþçöíäÿí éöç îíúà ýþç éàøû àõäû. Áöðöéöá Øèðèíè àéðûëûã ãÿìè, Ãÿìèéëÿ ñàðñûäûá ÷ÿðõè-àëÿìè, Äóðìóøäó ïÿðäÿíèí àðõàñûíäà òÿê, Îëóá êå÷ÿíëÿðÿ ýþç éåòèðÿðÿê. Îíóí äà èíúèëÿð àõûá ýþçöíäÿí, Áÿçÿí àç ãàëûðäû ýåäÿ þçöíäÿí. Î ãûç, ïÿðè êèìè ýþçëÿðäÿí íÿùàí, Ãîíàã ìÿúëèñèíè ñöçöðäö ùåéðàí. Áåëÿ ñÿðò àëìàçûí éóìøàëìàñûíà, Ìÿùèí äÿ áàõàðàã ãàëìûøäû äîíà. Ýàù áóíóí ýþç éàøû áàøûíäàí àøûð, Ýàù îíóí àùûíäàí àëÿì òóòàøûð. Áàíó þç-þçöíÿ äåäè: — “Òàïûëìàç Áó äÿðäëè àøèãÿ áÿðàáÿð àëìàç. Èíäè áó ñèðð ìÿíÿ îëäó àøèêàð: Ñÿíÿòäÿí éàðàòìûø áóíó ñÿíÿòêàð. ßôñóñ, äÿðä è÷èíäÿ áèòìèø òÿâàíû, Ùàçûðäûð úèñìèíè òÿðê åäÿ úàíû. Áó èíñàí ñèôÿòëè ìÿëÿêäèð, èíàí, Ìÿëÿêëèê äóéóëóð ùÿð áèð ùàëûíäàí. Íåúÿ êè, ðóùóíà ùàêèìäèð áó ùàë, Óçàãäûð ôèêðèíäÿí ùÿð ÷èðêèí õÿéàë.

175

Áó ýöí áèð áÿä ÿìÿë òóòàúàã äåéÿ, Êþíöë éîë âåðìÿéèð ãàðà øöáùÿéÿ. Ýþçöíäÿ, êþíëöíäÿ ôèòíÿ-ôÿñàä éîõ, Îíäàí ÷ÿêèíìÿéÿ, ìÿíúÿ, áèð àä éîõ. ßñèð ðóùó éàíûð åøã àòÿøèíäÿí, Àðòûð, àëîâëàíûð, ñþíäöðñÿì äÿ ìÿí. Áó äþçöëìÿç äÿðäëÿ ÷ûõàðñà úàíû, Éÿãèí êè, áîéíóìäà ãàëàúàã ãàíû”. Äåäè: — “Î ýþçÿëëÿð øàùûíà äåéèí, Ýþçÿëëèê ýþéëÿðè ìàùûíà äåéèí, Áèð àç ãîíàã÷ûëëûã ðÿñìèíè äóéñóí, Ýþçëÿðè ùöñíöíÿ ùåéðÿòäÿ ãîéñóí. Ðóùÿ ìåé ïàéëàñûí ýöë äîäàüûíäàí, Åòñèí úÿìàëûíà ùÿð êÿñè ìåùìàí”. Éàñÿìÿí ñèíÿëè åøèòúÿê áóíó, Áèð ôÿðÿù ðóçýàðû ýÿçäè ðóùóíó. Õóðàìàí-õóðàìàí îëäó ðÿâàíÿ, Ãûñãàíäû íàçûíà ÷ÿðõè-çÿìàíÿ. Öçöíäÿ ìÿùÿááÿò îäóíäàí ÿñÿð, Ýþçöíäÿ îéíàéûð àòÿøèí ñåëëÿð. Ìöæýàí îõëàðûíû ñóâàðñûí äåéÿ, Ùèúðàíäàí ýþç éàøû àëìûø ùÿäèééÿ. Éàðûí êöëöíýö òÿê ñèâðèéäè îõëàð, Î, äàüëàð ÷àïûðñà, áó, úàíëàð îõëàð. Ñèíÿñèíäÿí ãîïàí íàëÿ ðóçýàðû, À÷ûð çöëôöíäÿêè ãûâûðúûãëàðû. Ùÿð òåëè éöç èéìàí åéëÿéÿðÿê áÿíä, Êàôèð êÿìÿíäèéëÿ åòìèø êÿìÿðáÿíä. Îäëó éàíàüûíà ýþçäÿí àõàí ñó Ãÿìëÿðÿ ãÿðã åäèá åëè, óëóñó. Úÿìàëû äþâðàíû åòìÿäÿ ùåéðàí, Äîëàíûðäû îíóí áàøûíà äþâðàí, Ñà÷ûð éàíàãëàðû áó úàùàíà íóð, Ãàøëàðûíûí òàüû àñèìàíà íóð. Úàíëàðà îä ñàëûá éàãóò äîäàüû, Äöíéàéà àë øÿôÿã ñà÷ûá éàíàüû. Áóëóääàí ñöçöëöá ÷ûõàí ýöíÿøòÿê, 176

Ïÿðäÿ àðõàñûíäàí ÷ûõäû áó ìÿëÿê. Çÿððÿëÿð ýöíÿøëÿ äèð÷ÿëÿí êèìè, Úàíëàíäû ãîíàãëàð î ýÿëÿí êèìè. Ôÿðùàäû àíñûçûí áèð àëîâ ñàðäû, Ðóùó áÿäÿíèíäÿ éàíüûí ãîïàðäû. Ýþðöíúÿ Øèðèíè ÷ÿêäè áèð ôÿüàí, Àùûíäàí òèòðÿäè éåääè àñèìàí. Àüëû àç ãàëäû êè, áàøûíäàí ÷ûõà, Ãÿøø åäèá éûõûëà éåíÿ òîðïàüà. Ëàêèí èìäàäûíà éåòèøäè ñàô ìåé, Àüëûíû ÿìðèíÿ åéëÿäè òàáå. Éåð âåðäè Øèðèíÿ Áàíó éàíáàéàí, ßéëÿøäè îðàäà î íàçëû úàíàí. Ýöíÿø àé éàíûíäà òóòóíúà ìÿñêÿí, Ôÿðùàä äà ÿéëÿøäè éàõûí áèð éåðäÿí, Ùÿð êÿñ þç éåðèíäÿ îëóíúà àðàì, ßëáÿÿë òóòäóëàð àéàü÷ûëàð úàì. Ïÿðè ãûç áèð íå÷ÿ ãÿäÿù åäèá íóø, Îëäó àøèãè òÿê ùàâàëû ñÿðõîø. Àòäû íèãàáûíû øÿðàá, áèð éàíà, ×ûõäû ïÿðèëèêäÿí, äþíäö èíñàíà, Äåäè: — “Åé çÿìàíÿ è÷èíäÿ íàäèð! Éàðàíìûø âàðëûüûí ùÿð øåéÿ ãàäèð. Ñÿíèí ñÿíÿòèíÿ äèç ÷þêöð àëÿì, Ñÿíÿòèíÿ äåéèë, êÿìàëûíà ùÿì. Òÿðèôèíè åòìÿê èñòÿñÿ èíñàí, Ýÿëÿð õÿéàëûíà ýöíÿø, àñèìàí... Ñÿíäÿäèð ñÿíÿòèí ýèçëè ìÿäÿíè, Áÿëàäàí ñàõëàñûí áó äþâðàí ñÿíè. Éîëóíäà õÿçíÿëÿð òþêñÿê äÿ áèçëÿð, ×ÿêäèéèí çÿùìÿòÿ äåéèë áÿðàáÿð”. Áåëÿ øèðèí-øèðèí äàíûøäûãúà éàð, Ôÿðùàä äèâàð êèìè áàõûðäû ëàë-êàð. Ïÿðè ãûç ÷îõ ñà÷ûá áó ýþâùÿðèíäÿí, Éàðà ìåé âåðìÿéÿ ãàëõäû éåðèíäÿí. Îí ãûç êè, îí èøäÿ îëìóøäó ìàùèð, ×ûõûá, òàáàã-òàáàã ÿëäÿ úÿâàùèð, 177

Ïÿðè ãûç íÿ éàíà ãîéñàéäû ãÿäÿì, Îðà äöðð ñÿïèðäè íàçëû áèð ñÿíÿì. Îíëàð ÿëëÿðèëÿ, Ôÿðùàä ýþçöéëÿ, Îòàüû ãÿðã åòäè éàãóòà, ëÿëÿ. Ïÿðè áó ùàë èëÿ åéëÿäè õóðàì, Îëäó ìÿúíóíóíóí þíöíäÿ àðàì. Òþêöá ëÿë ãÿäÿùÿ ìåé éàãóòóíó, Äåäè: — “Ìÿí åøãèíÿ è÷èðÿì áóíó”. Î øöìøàä åäèíúÿ áàäÿñèíè íóø, Ôÿðùàäûí áàøûíäàí ó÷äó àüûë, ùóø. Øèðèí áèð ãÿäÿù äÿ òþêöá ùàìàí äÿì, Äåäè: — “Ñÿí äÿ ìÿíèì åøãèìÿ è÷ ùÿì”. Î ìåéèí èêè çèää õèñëÿòè âàðäû: Ùÿì ùÿéàò âåðÿðäè, ùÿì úàí àëàðäû. Àøèã ìåé ÿòðèíäÿí îëóíúà ñÿðìÿñò, Ýþçÿë ñàãèñèíÿ îëàðàã ùÿìäÿñò, Àëûá ïèéàëÿíè åéëÿ íóø åòäè Êè, îíóí íàõûøû õÿéàëäàí èòäè. Áó ãÿäÿù ýþéëÿðäÿí îëñàéäû äÿðèí, Ôÿðùàä îíó äÿõè è÷ÿðäè éÿãèí. Åëÿ êè, ãÿäÿùäÿ ìåé ñîíà éåòäè, Ôÿðùàäûí ðóùó äà îíóíëà ýåòäè. Ãóðòàðûá úàíûíû øÿíëèê ãÿìèíäÿí, Áöòöí úàíëûëàðûí ïó÷ àëÿìèíäÿí, Çÿìàíÿ è÷èíäÿ áó íàäèð èíñàí, Äöøöá òîðïàãëàðà ãÿøø åòäè ùàìàí. Ãàïàíäû ñÿúäÿéÿ ýþçÿë ñÿíÿìÿ, Ýåòäè áó àëÿìäÿí áàøãà àëÿìÿ. Ãàëäûðìàã èñòÿäè îíó ïÿðèçàä, ßôñóñ õÿáÿðñèçäè äöíéàäàí Ôÿðùàä. Áó ýþçëÿíìÿç ùàëà òàìàøà ãûëäû, Øèðèí äÿ ãÿøø åäèá áèðäÿí éûõûëäû. Îíëàðûí àüçûíà ýöçýö òóòäóëàð, Ýþðäöëÿð íÿ îíäà, íÿ áóíäà úàí âàð. Ýÿòèð, ñàãè, ýÿòèð úàí ýöçýöñöíö! Áÿëêÿ, îíäà ýþðÿì ÷àíàí öçöíö. Î ýöçýö úàíàíû ÿêñ åòäèðÿíäÿ, Îíëàð òÿê ãÿøø åäèá éûõûëûì ìÿí äÿ.

178

ÔßÐÙÀÄËÀ ØÈÐÈÍÈÍ ÇÈÉÀÔßÒÄß ÑßÐÝÖÇßØÒÈ Âß ÕÎÑÐÎÂÓÍ ØÈÐÈÍËß ÅÂËßÍÌßÊ ÈÑÒßÌßÑÈ Áó äàñòàí ñàïûíà ñþç äöððö äöçÿí, Îíó áó çèíÿòëÿ åòäè ìöçÿééÿí: Ùÿìèí çèéàôÿòäÿ èêè áÿëàêÿø Ñåâèíúäÿí éûõûëûá åéëÿäèêäÿ ãÿøø, Ñàðäû ãîíàãëàðû éåíÿ èçòèðàá Äþíäö àë ãàíëàðà è÷èëÿí øÿðàá. Áèð åâäÿ ñàëäûëàð îíóí éåðèíè, Ãîéäóëàð éàòàüà íàçëû ïÿðèíè. Ñàëûá áàøãà åâäÿ ãÿì éàòàüûíû, Åíäèðäèëÿð îðà áÿëà äàüûíû. Âöñàëà ÷àòìàäàí ùÿëÿ áèðúÿ àí, Ôÿëÿê àéðû ñàëäû éàðû éàðûíäàí. Îíëàð ñöáùÿ ãÿäÿð ùóøñóç ãàëäûëàð, ßçàá îðäóñóíà òàïäàã îëäóëàð. Ôÿðùàäûí àùû òÿê ñàëàðàã ñÿäà, ßñäè õÿôèô-õÿôèô áèð áàäè-ñÿáà. Ãàðàíëûã òîçóíó ñöïöðäö, àòäû, Ñåâäà òöñòöñö äÿ îíóíëà éàòäû. Î èêè ñåâäàéà, åøãÿ òóòóëìóø Àøèãèí áàøûíà àõûð ýÿëäè ùóø. Õÿúàëÿò è÷èíäÿ, ÿùâàëû áÿðáàä, Áÿëàëàð äàüûíà öç ãîéäó Ôÿðùàä, Ïÿðèñèôÿò äÿõè ùàëû ïÿðèøàí, Àéûëûíúà åòäè ÷îõ àùó ÿôüàí. Ìÿùèíáàíó ýþðöá áó ìàúÿðàíû, Ñûõûëäû öðÿéè, ãàðàëäû ãàíû. Íÿ éîëäàí ãàéòàðà áèëäè Ôÿðùàäû, Íÿ äèíúÿëäÿ áèëäè î ïÿðèçàäû, Ýþñòÿðìÿéèì, äåñÿ, àøèãÿ ùþðìÿò, Îíà éîë âåðìÿçäè èíñàô, ìöðöââÿò. Ýþñòÿðèì, äåñÿéäè, ùÿäñèç åùòèðàì, Ãîðõóðäó îëà õàëã è÷èíäÿ áÿäíàì. Áèëèðäè åøãèíèí ñàô îëäóüóíó, Ñåâäà áÿëàñûíà òóòóëäóüóíó. Îäóð êè, ÷àüûðûá éåíÿ Ôÿðùàäû, 179

Àç-àç ñàðàé è÷ðÿ ìÿúëèñ ãóðàðäû. Ôÿðùàä éàð ÿëèíäÿí ìåé åäèíúÿ íóø, Äöøÿðäè éàðû äà, þçö äÿ áèùóø. Éåíÿ àéûëûíúà î ãà÷àð äàüà, Éöç ãÿì öç âåðÿðäè áó àéãàáàüà. Áó ùàë äàâàì åòäè áèð õåéëè çàìàí, Íÿ îíäà ùàë ãàëäû, íÿ äÿ áóíäà úàí. Íÿùàéÿò, ðÿùìñèç ôÿëÿê ýÿðäèøè, ×åâèðäè àëò-öñòÿ áåëÿ âÿðäèøè. Áó âàõòëàð ìÿüðèáäÿ øþùðÿòëè-øàíëû, Äöíéàéà ùþêì åäÿí áèð ÿëèãàíëû, ßðÿáèí-ÿúÿìèí øàùÿíøàù îüëó, Èðàí äà, Èðàã äà ÿìðè÷èí ãóëó, Õîñðîâ àäëû áèð øàù ñöðöðäö äþâðàí. Äèç ÷þêöðäö îíà çÿìèí, àñèìàí. Áöòöí éåð öçöíö òóòóá ëÿøêÿðè, Ïàéòàõòû îëìóøäó Ìÿäàèí øÿùðè. Ùÿð éàíû òóòìóøäó ñÿñè, ñÿäàñû, Êÿñðà áàáàñûéäû, Ùþðìöç àòàñû. Êÿñðà àõèðÿòÿ ãîéäóüó ýöí öç, Î ìöëêÿ øàù îëäó þâëàäû Ùþðìöç. Ùþðìöçö ãîéíóíà àëàíäà ìÿçàð, Îüëó Õîñðîâ îëäó òàõòäà áÿðãÿðàð, Àäû Õîñðîâ èäè, ëÿãÿáè Ïÿðâèç, Áó àäëà áó ëÿãÿá ìÿøùóð îëäó òåç. Î, áöòöí þëêÿéÿ îëäó ùþêìðàí. Øàùëàð íÿñëèíäÿíäè àòà-áàáàäàí. Áèëäè òàõò îíóíäóð ùþêìè-ãÿçàäàí, Ùÿì äÿ éåääè äåéèë, éåòìèø àòàäàí. Ùÿð áèðè áàø ÿéèá ãàéäà-ãàíóíà, Òàïøûðìûø òàõòûíû äîüìà îüëóíà. Î äà àíëàäû êè, ãîúàìàí ôÿëÿê Îíà äà áèð à÷û ìåé è÷èðäÿúÿê. Ãÿôëÿòÿí áîøàëñà þìðöíöí úàìû, Ýÿðÿê áèð þâëàäà ÷àòñûí ìÿãàìû. Î ýöíäÿí åâëÿíìÿê ãåéäèíÿ ãàëäû, Èíúèéÿ áÿíçÿéÿí áèð ýþçÿë àëäû.

180

Ëàêèí éàðàøìûðäû òàúà áó ýþâùÿð, Îíó ýÿçäèðìÿçäè òàú ýÿçäèðÿíëÿð. Èñòÿðäè òÿçÿäÿí åâëÿíñèí éåíÿ, Ëàéèãëè äöðð òàïñûí òàúö-òÿõòèíÿ. Áó îëäó øöàðû îíóí áó ýöíäÿí: “×ÿìÿíäÿ ýöë áèòÿð, øîð éåðäÿ òèêÿí. Éàüûø âåðìÿäÿéêÿí àëÿìÿ áÿùðÿ, Õÿð÷ÿíý ìÿäÿñèíäÿ äþíÿð çÿùÿðÿ. Èñòÿð òÿðáèéÿíè ÷îõ åò, èñòÿð àç, Ôèòðè òÿáèÿòè äÿéèøìÿê îëìàç. Èäðàêëû äåùãàí äà ñþéëÿìèø áóíó Êè, éàõøû òîðïàüà ÿê þç òîõìóíó”. Êþíëöíäÿ áó ôèêèð òóòóíúà ìÿñêÿí, Øèêàéÿò åéëÿäè òàëå ÿëèíäÿí. Þëêÿäÿí þëêÿéÿ ñàëûá åë÷èëÿð, Àõòàðäû þçöíÿ áàùàëû ýþâùÿð. Èñòÿðäè îíóíëà èçäèâàú åòñèí, Ýöë ÿêìÿê èñòÿéÿí ýöëçàðà ýåòñèí! Áó çàìàí ýÿçèðäè áöòöí äèëëÿðè Êè: “úÿííÿò áàüûíäàí ýÿëìèø áèð ïÿðè, Éåðèøè òóáàíû åéëÿð õÿúàëÿò, ×ÿêÿð ñþçëÿðèíäÿí êþâñÿð ìÿëàëÿò, Ñàíêè ýöíÿø åíìèø óúà ôÿëÿêäÿí, Òóòìóø ßðìÿí-çÿìèí åëèíäÿ ìÿñêÿí, Î àéëà íóðëàíìûø áó ýþçÿë äèéàð, Áÿëëèäèð, éåð öçö ýöíÿøëÿ ïàðëàð! Î èíñàí äåéèëäèð, ïÿðèäèð, ïÿðè, Ýöíÿøÿ îíäàí äà ÷îõäóð áÿíçÿðè! Øàùëàð íÿñëèíäÿíäèð, áàáàñû úÿìøèä, Øàíäà, øÿðàôÿòäÿ êþëÿñè-õóðøèä. Î ãûçà âóðüóíäóð íàäèð áèð óñòàä, Áöòöí åëìëÿðäÿ ÷ûõàðìûøäûð àä. Õàëãäàí àðàëàíìûø åøãèí óúóíäàí, Î åëäÿí ýåí ýÿçèð, åë-îáà îíäàí. Åëÿ áèë, âöúóäó áèð àüûð äàüäûð, Èøè äàü ÷àïìàãäûð, ãàéà ÷àïìàãäûð. Ñàíìà éàðûð äàüû òÿê òèøÿñèéëÿ, 181

ßçèð ìÿðìÿðè äÿ ÿë çÿðáÿñèéëÿ. Ëàêèí àù ÷ÿêìÿêäÿí î ýöúëö èíñàí, ßéèëìèø äàü ãÿääè, îëìóø áèð êàìàí. Òöêÿíäèêúÿ úàíäà òàãÿò, ìÿòàíÿò, Ïÿðèñèôÿò îíà êþñòÿðèð ùþðìÿò. Úàùàíäà òÿêäèðñÿ î íàçëû ìÿøóã, Î ìÿðä àøèãèí äÿ áÿðàáÿðè éîõ”. Áó ñþçëÿð äèëëÿðäÿí äèëëÿðÿ äöøäö, Àõûð Õîñðîâà äà ýÿëäè éåòèøäè. Øèðèíèí âÿñôèíè ÿùëè-çàìàíäàí. Åøèäÿð-åøèòìÿç äöøäö òÿâàíäàí. Êþíëöíö áèð àëîâ, áèð îä áöðöäö. Ñàëäû öðÿéèíÿ ìèí òÿðÿääöäö. Î èäè, î èäè ýåúÿ âÿ ýöíäöç Áàøûíäàêû õÿéàë, äèëèíäÿêè ñþç. Ëàêèí äþíìÿìèøäè ùÿëÿ åë÷èëÿð, Áÿëêÿ, îíëàðäà âàð äàùà õîø õÿáÿð Íÿùàéÿò, ãàéûòäû îíëàð äà áèð ýöí, Äàíûøäû Õîñðîâà ùÿð êÿñ ýþðäöéöí. ßðìÿí þëêÿñèíäÿí äþíÿí áèð åë÷è, Ãàéûäûá ñþéëÿäè: — “Òàïäûì áèð èíúè. Òàúëàðà ëàéèãäèð, àäû Øèðèíäèð, Éàøàäûüû äèéàð ßðìÿí-çÿìèíäèð”. Ñîíðà áàøãà-áàøãà ñÿìòÿ ýåäÿíëÿð, Ùÿð éàíà áàø ÷ÿêèá, ñîðàã åäÿíëÿð Ýÿëèá ñþç à÷äûëàð î òÿê ìàðàëäàí, Òÿñâèðÿ ñûüìàéàí ùöñíö úàìàëäàí. Äåäèëÿð: “Áåùèøòèí ùóðèñè îäóð, Îëìóø ýöíÿø êèìè úàùàíà ìÿøùóð”. Õîñðîâ õîøùàë èäè åøèòäèéèíäÿí, Àììà ýèçëÿäèðäè ôèêðèíè ãÿñäÿí. Åëÿ êè, òóø ýÿëäè áöòöí áó ñþçëÿð, Êþíëöíäÿ åøã îäó áóðàõäû èçëÿð. Áèð àí äàéàíìàäàí ýÿëäè ãÿðàðà Êè, ñÿôÿð åéëÿñèí î õîø äèéàðà! Éàñÿìÿí ãàìÿòëè ñÿðâè àëìàüà, Òåç ýöçÿð åéëÿñèí î ýöëëö áàüà.

182

Áèðäÿí ñÿëòÿíÿòè äöøäö éàäûíà, Áó ùàë éàðàøìàçäû øàùëàð àäûíà. Áöçöðýöììèä àäëû äîñòó, íÿäèìè, Þëêÿíèí ÿí áþéöê àëèì ùÿêèìè, Áèëèéè çÿìèíäÿí ñÿìàéÿ ãÿäÿð, Õîñðîâà ùÿð èøäÿ îëìóøäó ðÿùáÿð. Ýèçëèíúÿ éàíûíà ÷àüûðûá îíó, Ñþéëÿäè ñåâäàéÿ òóòóëäóüóíó. Ýèçëè ñèðëÿðèíè à÷äû áèðáÿáèð Èñòÿäè äîñòóíäàí áó èøÿ òÿäáèð. Ùÿêèì òåç àíëàäû äÿðä åäèá òóôàí, Äàëäû äöøöíúÿéÿ óçóí áèð çàìàí, Äåäè: — “Ãîðõìà, øàùûì, ÷àðÿ àñàíäûð, Ñÿí ùå÷ ãöññÿëÿíìÿ, ãöññÿ éàìàíäûð. Åë÷è ýåòìÿëèäèð áèð àüûëëû øÿõñ Êè, îíà ÷àòìàñûí áó èøäÿ ùå÷ êÿñ. Öðÿéè ìÿíàëàð äöððöéëÿ äîëó, Ëàêèí ñÿäÿô êèìè àüçû éóìóëó, Ñÿäÿô òÿê àüçûíû à÷àíäà ùÿð àí, Ñþç äåéèë, äöðð ñà÷à ýÿðÿê î èíñàí. ßñèë-íÿúàáÿòäÿ îëñóí áèðèíúè; Áàíó ñàðàéûíà ýåäÿðÿê åë÷è, Ñàëàìëàð éåòèðñèí, ìöæäÿ ñþéëÿñèí, Îíëàðûí áàøûíû óúà åéëÿñèí. Áàíó òÿúðöáÿëè áèð ùþêìðàíäûð, Ïÿðèñèôÿò, äÿõè èíúÿ ãàíàíäûð. Îíëàð åøèòñÿëÿð ùÿìèí ñåâäàíû, ßëäÿí áóðàõìàçëàð áåëÿ ôàéäàíû. Áóíó øÿðÿô áèëÿð îíëàð þçëÿðè, Åë÷èìèç ìöæäÿéëÿ ãàéûäàð ýåðè. Îëñà úàâàáëàðû áèçúÿ ìöâàôèã, Ùàçûðëûã ýþðÿðèê áèç îíà ëàéèã. ßýÿð ðÿää åòìÿéÿ âåðñÿëÿð ãÿðàð, Îíóí äà àéðûúà áèð ÿëàúû âàð: Îíà ÷àðÿ òàïìàã äåéèëäèð ÷ÿòèí, Ãûðàð ùÿð ìàíåéè ñÿíèí ãöââÿòèí”. Ñþéëÿéèá ãóðòàðäû ñþçöíö ìöäðèê.

183

Åòäè Õîñðîâ îíó öðÿêëÿ òÿáðèê. Áöçöðê äåéÿí êèìè áèð øÿõñ òàïûëäû; Åøèäèá ùÿð ñþçö èòàÿò ãûëäû. Áöòöí òÿäáèðëÿðè þéðÿíÿðÿê áó, Âàõòû èòèðìÿäÿí éîëà äîüðóëäó, Ýåúÿëè ýöíäöçëö õåéëè éîë ýåòäè, Àõûð ßðìÿí-çÿìèí ìöëêöíÿ éåòäè. Ýÿòèð, ñàãè, úàìû øÿðàáëà äîëäóð! Áèë êè, þíöìäÿêè äÿùøÿòëè éîëäóð, Ñÿí ùåé ïèéàëÿ âåð, àëûá è÷èì ìÿí, Áó ãîðõóíú éîëëàðû ñÿðõîø êå÷èì ìÿí.

ÕÎÑÐΠÅË×ÈÑÈÍÈÍ ßÐÌßÍ-ÇßÌÈÍß ÝßËÌßÑÈ Êÿëàì âàäèñèíäÿ åäÿí ñÿéàùÿò; Âåðäè áó äàñòàíà áó éîëëà çèíÿò: Äöøöíöá éîë áîéó éöç úöðÿ òÿäáèð, Ñàðàéà éàõëàøäû ñèðëè ìöñàôèð. Õÿáÿð éåòèðäèëÿð Áàíóéà äÿðùàë Êè: — “Ñÿíèí ãàïûíû äþéöð èñòèãáàë. Êÿñðà ñàðàéûíäàí áóðà ýÿëÿí âàð, Ýþíäÿðìèøäèð îíó Õîñðîâ ùþêìäàð. Àüûë äÿðéàñûäûð î áàøäàí-áàøà, Ñþçëÿðè áÿíçÿéèð äöððÿ, ãàø-äàøà”, Áöòöí ìàúÿðàíû äèíëÿäè Áàíó, Ãîíàã ìÿíçèëèíÿ ýþíäÿðäè îíó, ßìð åòäè: “Áèð ýþçÿë ìÿúëèñ ãóðóëñóí, Ìÿúëèñäÿ ëÿççÿòëè éåìÿêëÿð îëñóí!” Ýþíäÿðäè éàíûíà íå÷ÿ ÿùëè-ùàë, Ùàìû èíúÿ ãàíàí, ùàìû ïöðêÿìàë, Äåäè: — “Íÿçàêÿòëÿ þéðÿíèí, áèëèí, Íÿäèð áó ýÿëèøäÿí ôèêðè ãàñèäèí”. Î äÿñòÿ ìåùìàíû äèíëÿéèá ùàìàí, Ìÿùèíèí éàíûíà îëäóëàð ðÿâàí. Õÿúàëÿò è÷èíäÿ äåäè áèð âÿçèð: 184

“Øèðèíÿ åë÷èäèð, ýÿëÿí ìöñàôèð”. Äÿðèí äöøöíúÿëÿð ñàðäû Áàíóíó, Äóéäó êÿú ôÿëÿéèí éåíè îéíóíó, Äåäè: — “Åë÷è èëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí, Ñàáàùà éàõøû áèð ùàçûðëûã ýþðöí. Åùòèðàì ýþñòÿðèí îíà, ìåùìàíäûð, Øàíëû áèð äèéàðäàí ýÿëÿí èíñàíäûð. Åøèòìÿê èñòÿðÿì ùÿð õèòàáûíû, Ùÿì äÿ âåðìÿê ýÿðÿê òåç úàâàáûíû”. Ñàðàé ãóëàìëàðû äèíëÿéèá ÿìðè, Éåð þïöá èø ö÷öí ýåòäè ùÿð áèðè. Ìÿùèíáàíó éåíÿ õÿéàëà äàëäû, Ùåéðÿò äöíéàñûíäà òÿê-òÿíùà ãàëäû. Ðàçûëûã âåðñÿéäè ùÿìèí ñåâäàéà, ×àòàðäû, øöáùÿñèç, áþéöê ôàéäàéà. Ëàêèí îíäà íåéëÿð áÿëàëû Ôÿðùàä, Áó ôèêèðäè åäÿí ùàëûíû áÿðáàä. Ðÿää åòìÿê èñòÿñÿ Õîñðîâó éÿãèí, Áÿùàíÿ ýþñòÿðìÿê îëàúàã ÷ÿòèí. “Îüëàíà áàá äåéèë” äåìÿê éàðàøìàç, Ãûçû äà ïèñëÿñÿ éåíÿ êàð àøìàç. ßýÿð Áàíó äÿõè îëàðñà ðàçû, Íåúÿ ðàçû ñàëàð ýöëÿíäàì ãûçû? Îíó çîðëà áåëÿ ðàçû åòñÿëÿð. Êèì áèëèð àõûðäà íÿëÿð áàø âåðÿð! ßýÿð ðÿää úàâàáû àëàðñà ñóëòàí, Ïÿëÿíýäÿí úåéðàíà éåòìÿçìè çèéàí?! Ðàçûëûã âåðÿðñÿê áèç áó ñåâäàéà Ôÿðùàäûí çÿùìÿòè ýåòìÿçìè çàéà! Áó èøÿ áèð ÷àðÿ òàïàðàì-äåéÿ, Äàëäû Ìÿùèíáàíó ÷îõ äöøöí÷ÿéÿ, Õÿéàë òîõóìóíó éöç úöðÿ ÿêäè, Àõûð àéöçëöíö ñþùáÿòÿ ÷ÿêäè. Äåäè: — “Áàø âåðèáäèð áèð èø ôÿëÿêäÿí, Éàõøûíû, éàìàíû, þçöí äöøöí ñÿí!” Åøèò÷ÿê ãèññÿíè î ïÿðèçàäà, Äþøÿíäè òîðïàüà ýÿëäè ôÿðéàäà, 185

Äåäè: — “Àéàã òîçóí ãèáëÿýàùûìäûð, Ñÿíèí øÿí ñàðàéûí òÿê ïÿíàùûìäûð. Éåòäè ìÿíäÿí ñÿíÿ ùàíñû ÿçèééÿò? Ñÿí íèéÿ âåðèðñÿí ìÿíÿ õÿúàëÿò? Áó ñþçö äåéèí÷ÿ ãûëûíú àë ÿëÿ, Úàíûìû, úèñìèìè òàïøûð ÿúÿëÿ. Ùèíäëè òÿê àòÿøäÿ éàã áÿäÿíèìè, Éàíàüûì îäóíäà éàíàí õàë êèìè. Àëîâëàð è÷èíäÿ àëûøûì, éàíûì, ßðøè ñà÷ûì êèìè þðòñöí äóìàíûì. Òÿêè, ÿçàáûìäàí ãóðòàðñûí àëÿì, Ìèí ÿçàá ÷ÿêìÿñèí ìÿíèì úàíûì ùÿì. Ôÿðùàäûí ãöññÿñè äåéèëìèäèð áÿñ, Îíóí çÿùìÿòèíÿ áóäóðìó ÿâÿç? Åøãèìäÿí ãÿøø åòìÿê îëóá ïåøÿñè. Èíñàíû òèòðÿäèð àùû, íàëÿñè. ×àòìàç ãóëàüûíà àéëàðëà ñþçöì, Ýþðöíìöð ýþçöíÿ ìåùðèáàí öçöì. Àõûäûð ñó êèìè ýþçäÿí éàøûíû, Ñåë êèìè äàøëàðà ÷ûðïûð áàøûíû. Îëóð õÿéàëûìû ýþðìÿêëÿ ãàíå, Ùÿñðÿòèìäèð åäÿí þìðöíö çàéå. Óçàãäûð ýþçöíäÿí ÷àìàëûì ìÿíèì, Ýöëìÿéèð ãÿëáèíÿ âöñàëûì ìÿíèì. Ìÿí äÿ àéðûëàëû î íàòÿâàíäàí, Áèð ãóðó ñÿñ ãàëûá úèñìèìäÿ úàíäàí. Áèçèì ñåâèøìÿìèç ÷àòäû åëëÿðÿ, Äöøäö àüûçëàðà, äöøäö äèëëÿðÿ. Ìÿíäÿ áàøãà ÿðÿ ñàíìà ùÿâÿñ âàð, Èíñàíàì äåéÿíÿ áèð÷ÿ éàð ÷àòàð. ßýÿð Áàíó ÿëàú áèëèðñÿ åòñèí, Þëäöððÿì þçöìö, éîõñà, åøèòñèí!” Ìÿùèí íÿçÿð ñàëûá î ñîëüóí ýöëÿ, Àõäû ýþçëÿðèíäÿí éàø ýèëÿ-ýèëÿ, ×àðÿ òàïìàã ö÷öí õÿéàëà äàëäû, Îíà öðÿê âåðèá, êþíëöíö àëäû, Äåäè: — “Åé êþðêÿìè êþíöë ìÿðùÿìè, 186

Ýþðöíúÿ ýþç ñÿíè óíóäàð ãÿìè. Áó ñþçëÿð íÿ èäè, úàíûìû éàõäû, Àëîâó ñèíÿìäÿ èçëÿð áóðàõäû? Áöòöí ñþçëÿðèíÿ øÿðèêÿì ìÿí äÿ, Äöçäöð ñÿí äåéÿí äÿ, ìÿí äöøöíÿí äÿ. Ýöëöì, ãÿì åéëÿìÿ, êþíëöíö øàä òóò, Øÿðàá è÷, êåô åëÿ, ãöññÿíè óíóò. Áèð ìÿúëèñ äöçÿëäèá, èíàí, ñÿùÿðè, Åë÷èíè öçðëÿ ãàéòàððàì ýåðè...” Ñÿùÿð äàõèë îëóá ìÿ÷ëèñÿ Áàíö, Èëê þíúÿ ãîíàüûí ùàëûíû ñîðäó, Ñîíðà äà Õîñðîâà åäèá äóàëàð, Ñîðóøäó êåôèíè òÿêðàðáÿòÿêðàð. Âöãàðëû áàøûíû åíäèðèá ãîíàã, ßñðèí àäÿòèíúÿ òÿçèì ãûëàðàã, Êàìàëëû, úàìàëëû Áàíóéà áàõäû, Ùÿì îíó áÿéÿíäè, ùÿì òàúû, òàõòû. Ãÿëáèíäÿ “àôÿðèí, àôÿðèí”, — äåäè, “Ëàéèãäèð øàùëûüà áó ýÿëèí”, — äåäè Ñþùáÿò âÿ åùòèðàì áèòäè íÿùàéÿò, Âåðèëäè åë÷èéÿ áèð õåéëè õÿëÿò. Ñîíðà ýåòìÿê ö÷öí àëäû èúàçÿ. Áàíó: — “Ñàëàì éåòèð”, — äåäè — Ïÿðâèçÿ. ßñèë ìÿñÿëÿéÿ êå÷èá àõûðäà, Äåäè: — “Úàâàá ö÷öí äàéàí áàéûðäà”. Ìöñàôèð åøèäèá î ñîí ãÿðàðû, Éåð þïöá, îðàäàí ÷ûõäû äèøàðû. Áàíó âÿçèðëÿðè ÷àüûðûá ùàìàí, Åòäè ìÿñÿëÿíè îíëàðà åëàí. Äåäè: — “Õÿáÿð âåðèí ýÿëÿí ìåùìàíà, Äåñèí áó ñþçëÿðè óëó ñóëòàíà: Ñÿíèí ýþíäÿðäèéèí øàäëûã õÿáÿðè, Áàøû óúà åòäè áèç ùÿãèðëÿðè. Ãàðà òîðïàã èêÿí ãàëäûðûá ýþéÿ, Éåòÿðäèí ýöíÿøëÿ áèð ñÿâèééÿéÿ Àíúàã áÿõò èíñàíà éàð îëìàéàíäà, Éöç áåëÿ ùþðìÿò åò, îíäàí íÿ ôàéäà?!

187

Éöç èë ÿôñóñ åäèá äîëàíñàí, èíàí, ×ÿòèíäèð äÿðäèìÿ òàïûëà äÿðìàí. Ñÿí êè, áèçëÿ ãîùóì îëìàã äèëÿðñÿí. Øÿðÿôäèð áó áèçÿ, íÿ ãÿäÿð äåñÿí. ßôñóñ, áàø âåðèáäèð áåëÿ âÿçèééÿò Êè, àäàì äåìÿéÿ ÷ÿêèð õÿúàëÿò. Àììà òàíðû íÿéè åäÿðñÿ òÿãäèð, Èíñàí ÷ÿêÿ áèëìÿç î èøÿ òÿäáèð. Áóäóð ìöõòÿñÿðè: ñÿíèí ñåâäèéèí, Åøãèíÿ äöøääöéöí àéöçëö Øèðèí, Õåéèðõàù îëñà äà áàøäàí-àéàüà, Áèð áþéöê åéáè âàð, ýÿëìÿç àíìàüà: Åøèòìÿê èñòÿìÿç åâëÿíìÿê ñþçö, Áó ñþçö ãàäàüàí åéëÿìèø, äöçö. Ñåâèð þìð åòìÿéè åðêÿê ñàéàüû, Àò ÷àïìàã, îõ àòìàã, ãóø îâëàìàüû. Òàïûëìàç þëêÿäÿ åëÿ áèð íÿôÿð Êè, îíà à÷ûãúà òÿêëèô åòñèí ÿð. Áåëÿ áèð úöðÿòè ýþñòÿðÿí èíñàí, ßââÿë ÿë ÷ÿêìÿëè þç ùÿéàòûíäàí. Òàíðûäàí âåðèëìèø áó ãöñóð îíà, Òàíðû âåðÿí ãöñóð õîøäóð èíñàíà. Î, èíñàí äåéèëäèð, ïÿðèäèð, ïÿðè, Ýöíÿø úÿìàëûíà ÷îõäóð ìöøòÿðè. Áöòöí àëÿì îíóí ùöñíöíÿ ìöøòàã, Î èñÿ òÿêëèéè èñòÿéèð àíúàã. Áó ñÿáÿá öçöíäÿí î ïàðëàã ãÿìÿð, Åâäÿ ãûç ãàëìûøäûð áó âàõòà ãÿäÿð. Õîñðîâ áó ÿùâàëäàí îëñóí õÿáÿðäàð, Ñîíðà íÿ ÿìð åòñÿ, èõòèéàðû âàð”. Çàìàíûí õàíûìû ñþçö òöêÿòäè, Âÿçèðëÿð åë÷èíèí éàíûíà ýåòäè. Ñÿïÿðÿê ñþçëÿðèí õÿçèíÿñèíè, À÷äûëàð þíöíäÿ ñèðð ïÿðäÿñèíè. Ãàñèä ñþç òàïìàãäàí ãàëàðàã àúèç, Ýÿëäèéè äèéàðà éîë áàøëàäû òåç. Ýåäèá ÷àòàí êèìè þç äèéàðûíà, 188

Éåòèðäè úàâàáû ùþêìäàðûíà. Åøèäèá áó ñþçö ùèðñëÿíäè ñóëòàí, Åë÷èíèí ñþçöíö çÿíí åòäè éàëàí. Èêèíúè áèð åë÷è ýþíäÿðäè ùÿìÿí; Éåíÿ î úàâàáû àëäû Ìÿùèíäÿí. Ýåäèá ýÿëäèñÿ äÿ áèð íå÷ÿ ãàñèä, Éåíÿ áàð âåðìÿäè áÿñëÿíÿí öìèä. Ùèðñ åëÿ ñàðäû êè, Èðàí øàùûíû, Òöñòöñö ãàðàëòäû ýóí ÷ûðàüûíû. Äåäè: — “Ýþð àä-ñàíûì íÿ éåðÿ éåòäè Êè, îíëàð äà ìÿíè áàøûíäàí åòäè. Áèëèðÿì, áó ñþçëÿð áèð ÿôñàíÿäèð, Áèð ãàäûí ìÿêðèäèð, áèð áÿùàíÿäèð. Áó ëÿêÿ éåòìÿçìè, ñþéëÿéèí, ìÿíÿ Þçöìö òàé òóòäóì ùÿð áèð éåòÿíÿ? Íÿ éåðÿ ÷àòìûøäûð èíäè ìàúÿðà Êè, îíëàð þçöíö ÷ÿêèð êÿíàðà. Áó êè, þç áÿõòèíè òàïäàëàìàãäûð, Áÿõòè òàïäàéàíà íÿ åòñÿí, ùàãäûð. Äöíéàéà áèð òîéóã îõóñà ìåéäàí. Áåëÿ áèð äöíéàäà éàøàðìû òÿðëàí? Äèøè øèð õàíëûüû àëàðñà ÿëÿ, Àñëàí íÿéÿ ýÿðÿê, úàéíàãëàðèëÿ? ßýÿð þìðöì îëñà, î ñÿôèëëÿðÿ, Î áþùòàí ñþéëÿéÿí ðÿçèë äèëëÿðÿ, Áèð äèâàí òóòàðàì, ìàò ãàëàð úàùàí. Ñàëëàì éóðäëàðûíà åëÿ áèð òóôàí Êè, ùàðäà òàïûëñà î úöð ñÿôèëëÿð, Áóíäàí èáðÿò àëàð ìÿùøÿðÿ ãÿäÿð!!!” Äåéèá áó ñþçëÿðè, î äÿñòÿ-äÿñòÿ Îðäóëàð ÷ÿêÿðÿê ÷ûõäû éîë öñòÿ. Áó ìÿëóìäóð, åøãÿ òóòóëàíëàðà: Òà÷èäàðëûã ùàðà, ìÿùÿááÿò ùàðà?! Ñàãè, ïèéàëÿ òóò, ìÿñò îëàã ùàìàí, Áèð è÷èì ìåé õîøäóð ïàäèøàùëûãäàí, Âåð è÷èì, ýÿëìÿñèí øàùëûã ýþçöìÿ, Õàëãà çöëì åäèíúÿ, åäèì þçöìÿ.

189

ÕÎÑÐÎÂÓÍ ÌßÙÈÍÁÀÍÓ ÈËß ÌÖÙÀÐÈÁßÑÈ Ìÿíà îðäóñóíà âåðÿí òÿðòèáàò, Áó ìåéäàí è÷èíäÿ áåëÿ ñöðìöø àò: Ïÿðâèç î úàâàáäàí úîøäó, ãóäóðäó, ×ÿêäè ßðìÿí-çÿìèí ìöëêöíÿ îðäó. Ñàéñûç-ùåñàáñûçäû ÷ÿêäèéè ëÿøêÿð, Ýóéà ýÿòèðìèøäè äàü, äÿðÿ ÿñýÿð. Òîç-äóìàí è÷èíäà ãàðàëäû ýöíÿø, Ôÿëÿéèí ùàëû äà îëäó ìöøÿââÿø. Î ñàëìàã èñòÿðäè åëÿ áèð òóôàí, Ìèñëèíè ýþðìÿìèø îëñóí áó úàùàí. Êå÷äè áèð íå÷ÿ ýöí éîë òàìàì îëäó, Áöòöí ßðìÿí-çÿìèí ãîøóíëà äîëäó. Áàíóéà õÿáÿðÿ ãà÷äû îáà, åë Êè, “Áöòöí þëêÿíè ýþòöðäö áó ñåë, Ñåë äåéèë, ìöñèáÿò, áÿëà öììàíû, Íÿ öììàí, áèð áþéöê ãÿçÿá òóôàíû”. Áó ñþçëÿð Áàíóäà äîüóðìàäû ãÿì, Î, ÷îõäàí èøèíè òóòìóøäó ìþùêÿì. Øÿùÿð ùàñàðûíû ìàùèð ãÿëÿäàð, Ýþéöí ùàñàðûíà åòìèøäè îõøàð. Î ãÿäÿð ìþùêÿìäè áó éöêñÿê ãàëà, Ôÿëÿê ãàëàñûíäàí ãàëìàçäû äàëà. Àçóãÿ éîëëàðû, òàõûë éîëëàðû ×ÿêèëìèø éàí-éàíà êÿùêÿøàíâàðû. Ùÿð ãàëà áöðúöíäÿ òóòìóøäó àðàì, Ìöáàðèç áèð èýèä, áèð éåíè Áÿùðàì. Ìþùòÿøÿì äèâàðëàð ãàëõûá ýþéÿäÿê, Îíóí äþðä éàíûíû áöðöìöø õÿíäÿê. Ùàñàðûí öñòöíäÿ êåøèê ÷ÿêÿíëÿð Ýåúÿ õÿíäÿêëÿðÿ ñàëàíäà íÿçÿð, Ñóëàðäà ÿêñ åòìèø ýþðÿðäè àéû, Ñàíêè åíìèø îðà óëäóç ñàðàéû. Áó ìþùêÿì ãàëàäà îëàí åùòèéàò, Î ãÿäÿð áîëäó êè, èíñàí ãàëûð ìàò.

190

Öéöòñÿ äÿíèíè ÿýÿð äÿéèðìàí, Ìèí èë äîëàíñà äà þòìÿç éàðûäàí. Éàçëûã ãóçóëàðû éöç ìèíäÿí àðòûã, Ãîéóí ñöðöñö äÿ îíà ìöâàôèã. Ùÿäñèçäè ùÿð úöðÿ éåìÿê âÿ ýåéìÿê, Îíëàðû àäáààä îëàðìû äåìÿê. Ãàëàíû þìöðëöê åòìÿéè òÿìèí Àëìûøäû íÿçÿðÿ èøýöçàð Ìÿùèí. Îíóíëà áèðëèêäÿ ïÿðè ÷àìàëëû, Åäÿðÿê Ôÿðùàäû áó èøäÿí ùàëû, Áöòöí ôÿëàêÿòè âåðäèëÿð õÿáÿð, Ãàëàéà ýÿëìÿéè õàùèø åòäèëÿð. Î äàüëàð ñàêèíè, ùöíÿð Ôÿðùàäû Ãàðûíûí ñþçöíö éåðÿ ñàëìàäû. Øÿùÿðÿ êþíöëñöç äþíäö î àñëàí, Ùàñàð êÿíàðûíäà åéëÿäè ìÿñêÿí. Îðäà óúàëìûøäû éöêñÿê áèð ãàéà, ßçÿìÿòëè áàøû ÷àòûðäû àéà. Îðàéà ÷ûõäû êè, äþéöø çàìàíû, Äàøãàëàã åéëÿñèí ýÿëÿí äöøìàíû. Õîñðîâ äà ñöðÿòëÿ ýÿëäè éåòèøäè, Ãàëàäàí éàðûì ìèë àðàëû äöøäö. Éåðáÿéåð îëóíúà ãîøóí ÿðêàíû, Þçö ñåéðÿ ÷ûõäû, ýÿçäè ùÿð éàíû, Îíóí àðõàñûíúà ìèí èýèä îüëàí, Ñÿéèðäèá àòëàðû åòäèëÿð úþâëàí. Ùàñàð áóðúëàðûíà áàõàðàã òåç-òåç, Ôèêðèíäÿ ìèí òÿäáèð òþêöðäö Ïÿðâèç Î áþéöê ãàëàéà åòäèêúÿ íÿçÿð, Ñàíûðäû éåðëÿðÿ åíìèøäè ýþéëÿð. Íÿ ýöúëÿ àëìàüà ýöìàíû âàðäû, Íÿ ýåðè ãàéûòñà áèð øåé ÷ûõàðäû. Ôÿðùàäñà òóòìóøäó äàø öñòÿ ìÿíçèë, Àëìàç òóòàí êèìè áàø öñòÿ ìÿíçèë. Õîñðîâ îíà òÿðÿô ñàëàíäà íÿçÿð, Ñàíúûëäû êþêñöíÿ áèð èòè õÿíúÿð. Äåäè: — “Òÿÿúúöáäöð, êèìäèð î ÿæäÿð, 191

Ýþðêÿìè êþíëöìö ãûëäû ìöêÿääÿð, Ñàíêè àäÿòèäèð êþíöë ãàí åòìÿê, Ýåäèá êèìëèéèíè þéðÿíìÿê ýÿðÿê”. Áèð íÿôÿð îðàéà ñöðöá àòûíû, Õîñðîâóí äèëèíúÿ ñîðäó àäûíû. Ôÿðùàä úàâàá âåðäè: “Éîõ ìÿíèì àäûì, Àäëû-ñàíëû îëìàã äåéèë ìóðàäûì. Åëÿ áèð òîðïàüà äþíäö êè, úèñìèì, Áó òîðïàã è÷èíäÿ éîõ îëäó èñìèì. È÷èìäÿ åøã îäó òöñòöëÿíÿíäÿí. Èñìèì äÿ, úèñìèì äÿ ÿë öçäö ìÿíäÿí. Ìÿùÿááÿò öñòöìäÿí ýþòöðìöø àäû, Î ýöíäÿí ìÿí àäà, àä ìÿíÿ éàääû. Àììà äöíéàäà êè, àüûëû àçëàð, Áó ôàíè éîõëóüó çÿíí åäÿðÿê âàð, Òîðïàã âöúóäóìó ùÿðäÿí åäèá éàä, Äåéèðëÿð àäûìà áÿëàëû Ôÿðùàä”. Õîñðîâ àýàù îëäó îíóí ñþçöíäÿí, Àç ãàëäû áèð àíäà ýåòñèí þçöíäÿí. Åøèòìèøäè áó àä ùàããûíäà ÷îõ-÷îõ, Ýþðäö ñþçöíäÿ äÿ ùå÷ áèð ãöñóð éîõ. Ãÿëáèíäÿ Ôÿðùàäà äóéñà äà ðÿüáÿò, Ãûñãàíúëûã îéàòäû îíäà ìÿùÿááÿò. Äåäè: — “Ôèêèðëÿðè ýþçÿëäèð öçäÿí, ßñëèíäÿ çÿùÿðäèð, àëäàíìàðàì ìÿí. Íÿ ãÿäÿð ñþçëÿðè îëñà äà ÿëâàí, Ñöñëö áèð èëàíäûð, õîô åäÿð èíñàí. Äöçäöð, èôàäÿñè ñàôäûð, ðÿâàíäûð, Ìÿíÿ êè, ìÿíôÿÿò äåéèë, çèéàíäûð. ßëèíäÿí ìþùíÿòäèð, ãÿìäèð íÿñèáèì. Ìÿí áèð àøèãÿìñÿ îäóð ðÿãèáèì. Î, øÿðèê ÷ûõìûøäûð ìÿíèìëÿ ìöëêÿ, Èñòÿð ÷àòñûí îíà ùÿì éàð, ùÿì þëêÿ. Áó òèêÿí éîëóìäàí àëûíñûí ýÿðÿê, Î ãàéà öñòöíäÿí ñàëûíñûí ýÿðÿê, Îíó ýþéäÿ ýÿçèá éåðäÿ òàïìûøàì, Ýÿðÿêäèð ÿëèíäÿí ãóðòàðñûí éàõàì.

192

Òÿìèçëÿñÿì áàüû ùÿìèí òèêÿíäÿí, Ìÿíèìäèð, øöáùÿñèç, î øóõ éàñÿìÿí. Äåéèí áåø-îí èýèä ñÿéèðäÿðÿê àò, Ýÿòèðñèí éàíûìà îíó áó ñààò”. Àòëûëàð ÿëöñòö ïÿðâàçà ýÿëäè, Ôÿðùàä äà óúàäàí àâàçà ýÿëäè, Äåäè: — “Åé ãîðõóñóç, øþùðÿòëè ñÿðäàð, Ñÿíÿ ôÿëÿê äÿ éàð, òàëåéèí äÿ éàð. Áèëìèðÿì Õîñðîâñàí, Õîñðîâ äåéèëñÿí, Ìÿíèì ñþçëÿðèìÿ áèð ãóëàã àñ ñÿí. Ùÿðýàù ýÿëìÿéèìè åéëÿñÿí àðçó, Äÿâÿò åëÿìÿéèí éîëó äåéèë áó. Çîðëà ýÿòèðìÿéÿ áèð íàòÿâàíû Íå÷èí ýþíäÿðèðñÿí îí ïÿùëèâàíû? Ãÿñäèí þëäöðìÿêñÿ ìÿí áèíÿâàíû, Ñÿíÿ õåéðè äÿéìÿç, ìÿíÿ çèéàíû. Áèë êè, áó äÿñòÿíèí ãàíëûñû ñÿíñÿí. ßëèíëÿ îðäóíà êÿôÿí áè÷ÿíñÿí. Äåñÿí, óéäóðìàäûð áó ñþçëÿð ùàøà, Ùàããûí ãöäðÿòèíÿ ýÿë åò òàìàøà. Ýþçëÿ áàøûíäàêû øèø äÿáèëãÿíè, Áàõ, áó äàøëà òÿáðèê åäèðÿì ñÿíè!” Éåíÿ áèð äàø àòûá äåäè î àñëàí: “Áóíà áàéðàüûíûí óúóäóð íèøàí!” Èêè äàø äàëáàäàë ñöðÿòëÿ ñöçäö, Î èêè ùÿäÿôè éåðèíäÿí öçäö. Äåäè: — “Åé áèð åëèí òÿê ùþêìäàðû, Ñàéñûç îðäóëàðûí áþéöê ñÿðäàðû, Ìÿíÿ áó ùöíÿðè åë åøãè âåðäè, Áóíó ñÿí äÿ ýþðäöí, ãîøóí äà ýþðäö. ßìð åò, àòëûëàðûí ãàéûòñûí ýåðè, Ãóðòàðìàç ÿëèìäÿí, éîõñà, ùå÷ áèðè. Äÿìèð äÿáèëãÿíè áàøäàí ãîïàðäàí, Èñòÿñÿ áàøû äà ãîïàðäàð, èíàí. Áèð áàõ ãîøóíóíäà, åé øàíëû ñÿðäàð, ×îõäóð ñÿíèí êèìè ïîëàä òà÷ëûëàð. Çöëì åòìÿê èñòÿñÿ ñèçëÿðäÿí ùÿð êÿñ, 193

Ùàãã îíà ýþíäÿðÿð áåëÿ áèð ÿâÿç: Áèð ìÿúíóí àòàðàã ãàéàäàí äàøû, Àéûðàð áÿäÿíäÿí î çàëûì áàøû. Êå÷èðÿì ãàíûíäàí, øöêð åëÿ áóíà, Áàøûíû ýþòöðöá äöçÿë éîëóíà! Áóäóð ñîí ôÿðìàíûì, ñîí ñþçöì ìÿíèì. Âàðûíäà, úàíûíäà éîõ ýþçöì ìÿíèì. Íÿ ãÿäÿð äÿðäëèéÿì åøãèí ÿëèíäÿí, Íåéëÿñÿì, éàíûíäà öçöðëöéÿì ìÿí. Êèíèìè äàüëàðà åòñÿì ÿýÿð ôàø, Áèë êè, áàø ãàëäûðàð ùÿð ãàéà, ùÿð äàø. Äöøöíúÿí âàðäûðñà åòìÿ ùå÷ ýöìàí Êè, ãîøóí ýöúöéëÿ çÿôÿð òàïàðñàí. Ùàãã éàíûíäà áó ÷öð ëÿøêÿðèí ìèíè, Áèð ñÿùÿð àùûíûí âåðìÿç éåðèíè. Ñÿíè ñÿëòÿíÿòÿ ÷àòäûðàí àëëàù Ìÿíèì íÿñèáèìè òîðïàã åòäè, àù. Ñÿí òàõòëàð öñòöíäÿ þìð ñöðöðêÿí, Îíó áó òîðïàãëà áèð òóòóðàì ìÿí. Øàù ùàíñû áèð èøäÿí ýöäöðñÿ ôàéäà, Îíó þçö ö÷öí àð áèëèð ýÿäà. Úÿôà ìåéäàíûíäà àò ñöðÿí èíñàí Áèð ëÿççÿòìè àëûð þç òóòäóüóíäàí? Ñÿíúÿ éàõøûìûäûð ãûëûíú ÷ÿêÿðÿê, Òóòà îðäóëàðûí ÿðçè äóìàí òÿê; Ãàí òþêöá åëëÿðÿ ñàëà âÿëâÿëÿ, Þçýÿ òîðïàüûíû êå÷èðÿ ÿëÿ? Ýþð êèìèí éóðäóíó áÿðáàä åäèðñÿí? Ñåâäèéèí áèð êþíëö íàøàä åäèðñÿí. Éàð ö÷öí ìèí ÿçàá òîðó ãóðóðñàí, Ùÿëÿ áèð ñåâýèäÿí äÿì äÿ âóðóðñàí. Åøãÿ úàí âåðäèéèí áóäóðìó, åéâàù, Áóìó âÿôà øÿðòè, àù àëëàù, àëëàù! Áóìó åøãëÿ çàð îëìàüûí ñÿíèí? Ãöññÿäÿí áèãÿðàð îëìàüûí ñÿíèí?..” Àòäûüû äàøëàðëà äåäèéè ñþçëÿð Ýþñòÿðäè êè, îíäà âàð áþéöê ùöíÿð.

194

Ñàðäû Õîñðîâó áèð äÿðèí èçòèðàá. Ôÿðùàäûí ñþçöíÿ òàïìàäû ÷àâàá. Ìÿñëÿùÿò áèëìÿäè î äþíñöí ýåðè. Éàõóä îðäóñóíó ÷ÿêñèí èðÿëè. Îðäóñó éàíûíäà ðÿíýè òóòóëäó, Ãàëà ÿùëèíäÿí äÿ õÿúàëÿò îëäó. Áàøûíäà òóíú ïàïàã îëóá éöç ïàðà. Ñþç ãûëûíúû à÷ûá ãÿëáèíäÿ éàðà. Áöòöí öìèäëÿðè ìóì êèìè ñþíäö. Íÿùàéÿò, îðäóíóí éàíûíà äþíäö. Ñàãè! Ãÿìëÿðè ãîâ, ãÿäÿùè äîëäóð, Ñåâýèäÿ øàù, ýÿäà áèð ùöãóãëóäóð. Åøã è÷ðÿ øàùëûüûí ýÿð ëÿççÿòè âàð. Áèë êè, ýÿäàëûüûí ãèéàìÿòè âàð...

ÕÎÑÐÎÂÓÍ ÌßÙÈÍÁÀÍÓ ÃÀËÀÑÛÍÛ ÌÖÙÀÑÈÐß ÅÒÌßÑÈ Âåðèá ñþç ýÿëèíè ùöñíöíÿ çèíÿò, Êÿëàì õÿðèäàðû åäèð ðÿâàéÿò: Õîñðîâóí ÿùâàëû îëäóãúà äöøêöí, Ýåðè äþíäöñÿ äÿ îðäàí ùÿìèí ýöí, Äÿðèí äöøöíúÿéÿ, õÿéàëà ýåòäè, Áöçöðêöììèä èëÿ ìÿøâÿðÿò åòäè. Áàø âÿçèð âåðÿðÿê îíà òÿñÿëëè Äåäè: — “×ÿòèí äåéèë áó èøèí ùÿëëè. Äàüëûëàð ÷îõ ñåâÿð ñàïàíä àòìàüû, Ñÿðñÿðèíèí ñþçö îëàð ëàüëàüû. Ñÿí áåëÿ ñþçëÿðè ãÿëáèíÿ ñàëìà, Åøèòñÿí äÿ áåëÿ ãóëàãà àëìà. Äèâàíÿ ñþçöíó àãèë åøèòìÿç. Ãÿëáèíè ñûõàðàã ÿñëà ãÿì åòìÿç. Èëàí çÿùÿðëÿðìè, äå ÿæäàùàíû? Èò éîëäàí åéëÿðìè, ñþéëÿ, êàðâàíû? Ìÿñëÿùÿò áóäóð êè, áèð åë÷è ýåòñèí, Ìÿùèíÿ áèð äàùà íÿñèùÿò åòñèí.

195

Äóéóëñóí íèòãèíäÿ êÿðÿì âÿ ãîðõó. Ùÿäÿéëÿ áàø òóòàð öìèäèí ÷îõó. Øöáùÿñèç, àéûëûá éîëà ýÿëÿðëÿð, Ñÿíäÿêè ãöââÿòè, ýöúö áèëÿðëÿð. Áó èøè òóòìàëû ÷îõ åùòèéàòëà, Ìÿðìÿðè ñûíäûðìàã îëìàç èíàäëà. Ãàëà ÷îõ ìþùêÿìäèð, ùå÷ øöáùÿ éîõäóð, Îðäà àçóãÿ äÿ, ñóðñàò äà ÷îõäóð. Ñÿí êè, áó äöíéàíûí õóðøèäèñÿí, øàù, ßñðèí, çÿìàíÿíèí Úÿìøèäèñÿí, øàù! Äàâàéà áàøëàñàí, ýÿðÿêäèð î ýöí Àëàñàí ãàëàíû ÿëÿ áöñáöòöí. ßýÿð áó ñöðÿòëÿ àëìàñàí ÿëÿ, Àðçóí éöç èëÿ äÿ éåòìÿç ùàñèëÿ. Áÿëêÿ äÿ, ùÿðá èëÿ ÷àòìàäûí êàìà, Òÿäáèðëÿ ÷àòàñàí îíäà ìÿðàìà. Þíúÿ íÿñèùÿòëÿ ñûíà áàõòûíû, Áàøãà òÿäáèðëÿðèí ýþçëÿ âàõòûíû. Óéäóðìàñà ÿýÿð ÿôñóí÷ó éàëàí, ×ûõìàç éóâàñûíäàí ÿôè áèð èëàí”. Áó ñþçëÿð áèòèíúÿ, éåíÿ áèð íÿôÿð Ìÿùèíèí éàíûíà åéëÿäè ñÿôÿð. Éåòèøèá ãàëàéà î ìöäðèê èíñàí, Ñþçöíö áó éîëëà åéëÿäè áÿéàí: “Ýþéëÿðè ÿìðèíÿ òàáå åäÿí øàù, Ôèêðèíäÿí ãÿìÿðè åéëÿéèð àýàù. Äîñòëóã øåéïóðóíó ãàëäûðûá çèëÿ, Áèç áèð îüóë êèìè ýÿëäèê áó åëÿ. Ëàêèí ñàëìàäûíûç áèçÿ áèð íÿçÿð, Èíäè íÿçÿð ñàëûí áàðû áèð ãÿäÿð. ßýÿð úàâàáûíûç ÿââÿëêèäèðñÿ, Ñóàëûìûç áóäóð î çàìàí ñèçÿ: Î ýþéëÿð ýöíÿøè, î éàñÿìÿí ãûç Þìðöíö ñöðìÿéè ñåâèðñÿ éàëãûç, ßðäÿí, åâëèëèêäÿí óçàã ãà÷ûðñà, Áöòöí êèøèëÿðÿ íèôðÿòè âàðñà, Áÿñ êèìäèð î äÿëè, î ýèú äàøéîíàí?

196

Ñþçö áàøäàí-áàøà áàø-àéàã, éàëàí. Èíñàí èêðàù åäèð ñèð-ñèôÿòèíäÿí, Íàäàíëûã äóéóëóð ñþç-ñþùáÿòèíäÿí. Äþâðöí áó àðñûçû î ñèð-ñèôÿòëÿ, ×ÿêèá ýåúÿ-ýöíäöç àù èëÿ íàëÿ, Äåéèð: Ìÿíÿì Øèðèí åøãèíÿ ëàéèã, Îíà ìÿøóã äåéèð, þçöíÿ àøèã. Áó ùàëäàí éåð öçö òóòìóøêÿí õÿáÿð, Áÿñ íÿäÿí àéöçÿ åéëÿìèð ÿñÿð? Öñòÿëèê éàíûíà ÷àüûðûð äàèì, Îíóíëà ñþùáÿòëÿð åäèð ìöëàéèì. Ãûëûð âöñàëèéëÿ öðÿéèíè øàä, Ùèúðàí áÿëàñûíäàí, ãÿìèíäÿí àçàä. Ñþçöíöç ñó êèìè ñàôäûðñà ÿýÿð, Îíà çèää äåéèëìè áó ùÿðÿêÿòëÿð? Éîõ ÿýÿð éàëàíñà ñþçöíöç ñèçèí, Ñèððè íÿäèð áèçè ðÿää åòìÿíèçèí? Åòèðàô åòñÿíèç áó ñÿùâèíèçè, Éÿãèí êè, øàíëû øàù áàüûøëàð ñèçè. Õàòàñûç áèð èíñàí éîõäóð äöíéàäà, Õàòàäàí óçàãäûð éàëíûç áèð õóäà. Ìàäàì êè, ãîíàüûã áèç þëêÿíèçäÿ, Áèð àç ãîíàãúûëëûã ýþñòÿðèí ñèç äÿ. Áèòñèí àðàäàêû êèíö êöäóðÿò, Éàðàíñûí ñÿìèìè äîñòëóã, ìÿùÿááÿò”. Òöêÿòäè ñþçöíö øàùûí ãàñèäè, Ìÿùèíáàíó îíà ýöëÿðÿê äåäè: — “Õîñðîâ êè, Ôÿðùàäû ñàéìàéûð èíñàí, Íèôðÿòëÿð åéëÿéèð îíà ùÿð çàìàí, Îíóí úàâàáûíäà íÿ ñþéëÿéèì ìÿí? Ñèç êè, àëìûøñûèûç úàâàá þçöíäÿí. Âÿñôèíè ñþéëÿñÿì îíóí ýÿð ìèí èë, ×àòäûðà áèëìÿðÿì ìèíäÿ áèðèí, áèë. Î, ýÿäà äåéèëäèð, áèð øàù îüëóäóð, Øÿðÿôäÿ Õîñðîâäàí, ìÿíäÿí óëóäóð. Áöòöí åëìëÿðäÿí îëìóø õÿáÿðäàð. Îíóí êèìè àëèì áèð èíñàíìû âàð?..

197

Ùàíñû áèð øàùäà âàð îíäàêû âèúäàí, Îäóð öñòöí òóòàí ýÿäàíû øàùäàí. Õîñðîâ êè, ñþéëÿéèð: àéöçëö Øèðèí, ßýÿð êèøèëÿðÿ áÿñëÿéèðñÿ êèí, Áÿñ íÿäÿí îëóáäóð àøèãè Ôÿðùàä, Íÿäÿí áó åøãèëÿ êþíëö îëóð øàä? Ôÿðùàä áèð èíñàíäûð, ùå÷ëèê ìåéèíäÿí È÷ÿðÿê êå÷ìèøäèð þç ìÿíëèéèíäÿí. Éîõëóã àòÿøèíäÿí ÷þï êèìè éàíìûø, Þìðöíöí ìÿùñóëó îäà ãàëàíìûø. Åëÿ ìÿùâ îëìóø êè, åøãèí éîëóíäà, Ìÿíëèê íèøàíÿñè ãàëìàìûø îíäà. Ùÿãèãÿò ñèððèíÿ âàãèô áèð íÿçÿð, Þíöíäÿ ùàãã äàèì òÿçàùöð åéëÿð. Ýþçÿëëèê øÿêëèíäÿ çàùèð îëñà ùàãã, Éÿãèí ìÿùÿááÿòäÿ ÿêñ åäÿð àíúàã, Ôÿðùàä äà Øèðèíè ñåâèð Ìÿúíóí òÿê. Éîõäóð öðÿéèíäÿ áàøãà áèð èñòÿê. Ýþðìÿêëÿ èêè-ö÷ äÿôÿ úàíàíû, Úàíûíäà ãàëìàìûø ùÿéàò íèøàíû Ùÿð ýþðÿíäÿ îíó ýåòìèø þçöíäÿí Íå÷ÿ ýóí þëö òÿê ãàëìûø î áÿçÿí. Ýþðÿíëÿð éàñ òóòóá äöøìöø ùÿéúàíà, Ùàãã îíó éåíèäÿí ýÿòèðìèø úàíà. Ýåí ýþðöá Ôÿðùàäû êèíäÿí, ìÿêðäÿí, Àúûìûø ùàëûíà áèçèì ýöëáÿäÿí. Úàíûíû âÿñëèíÿ åéëÿìèø ôÿäà, ßôñóñ áÿõò ýöëìÿéèð éàçûã Ôÿðùàäà, Ýþðöíúÿ úàíàíû ãÿøø åäèð òàìàì, Ýÿëèíúÿ þçöíÿ àéðûëûð îíäàí. Âÿùøè äàüëàð, äóçëÿð îëàðàã éåðè, Äàøûéûð ÷èéíèíäÿ áÿëà éöêëÿðè. Éàðûí õÿéàëèéëÿ åäèð êèôàéÿò, Äÿðäö ìÿëàëèëÿ åäèð êèôàéÿò. Øèðèíñÿ äþçìÿéèá, ýþðöøìÿê èñòÿð, Áèëèð êè, îíäà éîõ øöáùÿëè ùèññëÿð. Õîñðîâóí ôèêðèíúÿ ÷èðêèíäèð Ôÿðùàä 198

Áèëìèðÿì áó ñþçÿ íåúÿ âåðèì àä. Äåìèðÿì îíà ìÿí ýþçÿë, éà ÷èðêèí, Âàðäûðñà öçöíö ýþðìÿéÿ ôèêðèí, Ýåò þçöí ñåéð åéëÿ, òÿðÿô ýþðìÿäÿí, Ýþð Õîñðîâ ùàãëûäûð îíäà, éîõñà ìÿí? Öçö ýöëöñòàíäàí äÿðèëìèø ýöëäöð, Íÿ äåéèì, ýåò þçöí ùÿãèãÿòè ýþð. Ãàëäû, øàù êè, äåéèð, ãÿëáè à÷ûã, ñàô, Áöòöí ýöíàùëàðû åäèì åòèðàô, Ìÿí äÿ ñîí ñþçöìö äåäèì éåðáÿéåð, Ýåò îëäóüó êèìè øàùà õÿáÿð âåð. Äåñÿ êè, éàëàíäûð, ãîðõóì éîõ îíäàí, ßýÿð äöçäöð äåñÿ, îíóíäóð Ôÿðìàí”. Åë÷è áó ñþçëÿðè òàìàì åøèòäè, Öçðõàùëûã åäèá ãàéûòäû ýåòäè. Éåòèøèá Õîñðîâóí ãÿðàðýàùûíà, Áàíóíóí ñþçöíö äåäè øàùûíà. Áó ñþçäÿí Õîñðîâó ñàðäû õÿúàëÿò, Ãàëäû òÿðÿääöääÿ áèð õåéëè ìöääÿò. Áèð éàíäàí ãÿëáèíäÿ òóòäóüó ìÿãñÿä Úàíàí òÿðÿôèíäÿí åäèëìèøäè ðÿää; Áèð éàíäàí äà ðÿãèá éàð îëóá éàðà, Õîñðîâóí ãÿëáèíè ñàëìûø îäëàðà. Ùèðñëÿíäè, òàãÿòè, ñÿáðè òöêÿíäè, Éåíÿ øàùëûüûíà áàõûá ýöâÿíäè. Øàù, ãÿçÿá ãûëûíúû àëàðñà ÿëÿ, Úàíè àäëàíà÷àã ýöíàùñûç áåëÿ. Äöøñÿ ãàìûøëûüà íàýàùàí îäëàð Áÿëëèäèð ùÿì ãóðó, ùÿì éàø îä òóòàð. Ùàðäà àøûá äàøñà ùàãñûçëûã ñåëè Éûõàð, ùÿì õàðàáà, ùÿì àáàä åëè. Ãÿçÿá êè, Õîñðîâó éàíäûðäû, éàõäû, Áöòöí áó þëêÿéÿ íèôðÿòëÿ áàõäû. Êÿìÿíäÿ ñàëìàüà íàçëû øèêàðû, Ñöðäö þç àòûíû ãàëàéà ñàðû. Àðõàñûíúà ãîøóí ñûõ ñûðàëàðëà, Äàëüàëû äÿðéà òÿê àõäû âöãàðëà.

199

Ãîøóí àëàé-àëàé ñàðäû ãàäàíû, Àääûì ñÿäàëàðû òóòäó ùÿð éàíû. Îíëàð éàíàøûíúà ùàñàðà äîüðó, ×àëûíäû ãàïûäà äþéöø øåéïóðó. Åëÿ áèë Èñðàôèë ñóðó ÷àëûíäû, Ãèéàìÿòèí ýöíö éàäà ñàëûíäû. Åòäè ìöùàñèðÿ ãàëàíû ëÿøêÿð, Ñàíêè ÷óëüàëàäû äöíéàíû ýþéëÿð. Ñàãè! Áèð úàì ýÿòèð, ýþéäÿí ýåí îëñóí, Ýöë ðÿíýëè áàäÿñè øÿôÿãäÿí îëñóí. Áàøûíäàí ìèí îéóí êå÷ÿí áó ãÿëÿ Ýþðÿê íÿ ìóñèáÿò ÷ÿêÿúÿê ùÿëÿ...

ÕÎÑÐÎÂÓÍ ÔßÐÙÀÄÛ ÙÈÉËß ÈËß ÒÓÒÌÀÑÛ Ýþçÿëëÿð éûüíàüû, ýþéëÿð ùàñàðû, Áó ñþçëÿðëÿ à÷äû ýöë éàíàãëàðû: Ïÿðâèç êè, ãîøóíëà ãàëàíû ñàðäû, Êþíëöíäÿ ÿäàâÿò òóôàí ãîïàðäû. Êåøèê ãöëëÿñèíÿ ÷àòàíäà ëÿøêÿð Øàù äåäè: — “Áèð õÿíäÿê ãàçñûí ùÿð ÿñýÿð!” Ãàëà äþâðÿñèíäÿ ãàëà ãóðóëäó, Ñàíêè ãàëõàí öñòÿ çèðåù âóðóëäó. Øÿùÿð ÿùëè îëóá áóíäàí õÿáÿðäàð, Ãàëàäà àðõàéûí òóòìóøäó ãÿðàð. Áöðúëÿðèí öñòöíäÿ êåøèê ÷ÿêÿíëÿð Ýÿçèðäè àõøàìäàí ñàáàùà ãÿäÿð. Äàí ñþêÿíÿ êèìè ìÿøÿëëÿ øàìäàí Îëóðäó ýþé êèìè ãàëà ÷ûðàüáàí. Ôÿðùàäûí ñå÷äèéè ÿë÷àòìàç ìÿêàí Îðäó éàíàøìàüà âåðìÿçäè èìêàí. Èñòÿñÿ äþðä éàíà èøëÿäèá ñàïàí, Ýÿëÿí äöøìÿíëÿðè ãûðàðäû îðäàí. Èëäûðûì ãåéçèëÿ ñöçäöðöá äàøû, ßçÿðäè, îëñàéäû ìèí àñëàí áàøû.

200

Ìèí àääûì óçàãäà êè÷èê áèð äàíÿ Îëñàéäû, àëàðäû îíó íèøàíÿ. Ùÿäÿô õàø-õàø êèìè êè÷èê äÿ îëñà, Äþíÿðäè ýþçöíäÿ áèð Åëáóðóñà. Î ùåé ñÿðò ãàéàíû ÷àïûá îéóðäó, Àòäûãúà, éåíè äàø ùàçûð ãîéóðäó. Ãàíëû äþéöøëÿðÿ åòñÿ äÿ íèôðÿò, Ñàïàí èøëÿòìÿêäÿí ýöääöéö ìÿãñÿä Äöøìÿí ãîøóíóíó ãîðõóòìàã èäè, Þçöíó þëöìäÿí ýåí òóòìàã èäè. Éîõñà èñòÿìÿçäè î äÿðäëè èíñàí Âåðñèí þç èøèëÿ áèð êÿñÿ çèéàí. Éåòñÿéäè áèðèíÿ ôÿëÿêäÿí õÿòÿð, Ôÿðùàä ãÿì ÷ÿêÿðäè îíäàí áåøáÿòÿð. Áèð ôÿãèð ÷ÿêñÿéäè äÿðä ÿëèíäÿí àù, Éöç ìèí àù ÷ÿêÿðäè Ôÿðùàä äà íàýàù. Ùå÷ ìöìêöí äåéèëäè î ãÿëáè ìÿùçóí, Òöê ãÿäÿð áèðèíèí ùàëûíû ïîçñóí. Èíäèñÿ þëöìäÿí åäèá åùòèéàò, Áó ùÿäÿ éîëóíà ÿë àòìûø, ùåéùàò. Úàíûíäà úàíàíà áÿñëÿðêÿí âÿôà, Äöøìÿíëÿðÿ íå÷ÿ åéëÿñèí ôÿäà? Îíäàí ãîðõàð èêÿí äÿùøÿò ñà÷àíëàð, Åùòèðàì ýþðÿðäè ÷îõ ìåùðèáàíëàð. Äÿðäëèëÿð òîïëàíûá áàøûíà îíóí, Òåç éàøû ãàòàðäû éàøûíà îíóí. Íÿâàçèø ýþðÿðäè ýÿäàëàð îíäàí, Êþìÿêëèê òàïàðäû, ÿëèë, íàòÿâàí. Òèêàí áàòñà èäè þçýÿ áèð ÿëÿ, ×ûõàðäàðäû îíó þç êèðïèéèëÿ. Áåëÿ áèð èíñàíû ÿñðèí ùàêèìè, Èñòÿðäè ìÿùâ åäÿ áèð ãàòèë êèìè. Ýåúÿ-ýöíäöç îíäàí ñàëàðàã ñþùáÿò, Áàø âÿçèðëÿ åäèá ýèçëè ìÿñëÿùÿò, Èñòÿðäè áó èøÿ òàïà áèð ÷àðà, Ôÿðùàäû ìåéäàíäàí àòà êÿíàðà. Äåéèðäè: — “Îðäóìóç ãîðõìàñà îíäàí, 201

Ãàëàíû çÿáò åòìÿê îëàð ÷îõ àñàí”. Øàùûí áó ãÿñäèíè êèì áàøà äöøäö, Ùåéðÿòäÿí, ãÿçÿáäÿí òÿëàøà äöøäö. Áó âàõò áèð ùèéëÿýÿð ôèòíÿ éîëèëÿ, Äåäè: — “Ìÿí Ôÿðùàäû êå÷èððÿì ÿëÿ...” Ùèéëÿ èøëÿòìÿêäÿ áó ìÿêðëè øÿõñ Éÿãèí èáëèñÿ äÿ þéðÿäÿðäè äÿðñ. Øàù äåäè: — “Èñòÿðÿì î áàüðû äàüëû, Ýÿëñèí ùöçóðóìà ãîëëàðû áàüëû. ßýÿð ñÿí áó èøÿ áèð ÷àðÿ åòñÿí, Ùÿäñèç ãûçûë-ýöìöø áàüûøëàðàì ìÿí” Áó ñþçö åøèäèá äåäè ôèòíÿêàð: “Ìÿêðëÿ åéëÿðÿì îíó ýèðèôòàð. Áåëÿ êè, áàøûíäàí ó÷àð àüûë, ùóø, Äöøÿð þëö êèìè òîðïàüà áèùóø. ßôñóñ êè, ýÿòèðìÿê ýÿëìÿç ÿëèìäÿí, Îäóð êè, áó èøÿ ýèðèøìèðÿì ìÿí”. Øàù äåäè: — “Ñÿí îíóí ùóøóíó àëñàí, Éöç ñèëàùëû äóðóá ïóñãóäà ïöíùàí, Î áèùóø îëóíúà ÷ûõûá îðàäàí, Ýÿòèðÿðëÿð ìÿíèì éàíûìà ÿëàí”. Õîñðîâà ñþç âåðäè ùÿìèí ôèòíÿêàð. Áàø ÿéèá äöçÿëäè éîëà áÿõòèéàð. Çàùèðóí ýþñòÿðèá þçöíö ìÿùçóí, Äàíûøûãäà àãèë, øÿêèëäÿ ìÿúíóí. Äÿðäèéè ÿòèðëè áèð ýöëÿ õÿëâÿò, Áèùóøäàðû ñÿïèá, èøëÿòäè ìèí ôÿíä, Éåíè éîë áàøëàäû Ôÿðùàäà ñàðû, Äîëàíûá ñÿðñÿðè î ñÿùðàëàðû, Àøèãàíÿ áèð àù ÷ÿêäè öðÿêäÿí. Ñàíêè àëîâ ÷ûõäû î áèäèëÿêäÿí. Áó ãÿì íàëÿñèíè Ôÿðùàä åøèòäè, Áèð àíäà ñÿáðëÿ òÿâàíû áèòäè. Êþðäö áèð ãàìÿòèí ÿéèëìèø éàéû, Åëÿ áèë ñåéð åòäè ö÷ ýöíëöê àéû. Ãÿëáèíèí ãÿìëÿðè êþêñöíö éàðäû, Ðóùóíóí àëîâó êþíëöíö ñàðäû.

202

Äåäè: — “Åé ìöñèáÿò îäóíäà éàíàí, Àùûí ãÿëá îäóìó àðòûðäû, èíàí. Ñþéëÿ âÿòÿíèíè, ñþéëÿ äÿðäèíè, Ùàíñû éàð áó ùàëà ñàëûáäûð ñÿíè? Ìÿùÿááÿò ãûëûí÷û öçÿðêÿí ìÿíè, Íÿäèð ïàð÷àëàéàí ñÿíèí ñèíÿíè? Ôÿëÿéèí çöëìöíäÿí ìÿí åéëÿðÿì äàä. Ñÿí íÿäÿí ÷ÿêèðñÿí äå íàëÿ, ôÿðéàä? Àéðûëûüûí îäó ìÿíÿ îëóá éàð, Ñÿíè ùàíñû áÿëà éàõàð, îäëàéàð? Åøãèí àòÿøèäèð ìÿíÿ îä âóðàí Íÿäÿí òöñòö ÷ûõûð ñÿíèí àùûíäàí?”. Ôèòíÿêàð ÷îõ ðÿâàú ýþðöá áàçàðû, Éåíèäÿí áàøëàäû íàëÿâó çàðû. Äåäè: — “Åé àøèãëÿð íÿñëèíÿ ñóëòàí, Åøã ÿùëè, éîëóíóí òîçóäóð, èíàí! Ãÿðèáÿì, äåéèëÿì ìÿí äÿ áóðàëû, Öìèääÿí, ãîðõóäàí êþíëöì àðàëû. Ìÿíè éöç çèëëÿòëÿ ùàããûí ðèçàñû, Ôÿëÿéèí äþâðàíû, ÷ÿðõèí ãÿçàñû. Åëèìäÿí, ýöíöìäÿí àâàðÿ åòäè, Áèð ýþçÿë åøãèéëÿ áè÷àðÿ åòäè. Óçàãäàí ýþðÿðäèì ìÿí î øóõ ýöëö, Áÿçÿí à÷ûã-ñà÷ûã, áÿçÿí þðòöëó. Äîüðóäóð, ùèúðàíëà ùÿð äÿì éàíàðäûì, Êþðÿðêÿí öçöíö ÷îõ øàäëàíàðäûì. Ýþðóì úÿçà âåðñèí Õîñðîâà õóäà, Ðÿää îëñóí áó éåðäÿí î áþéöê áîëà... Î ýÿëèá øÿùÿðè ñàðäûüû ýöíäÿí, Ñûüûíäû ãàëàéà ùÿìèí ýóëáÿäÿí. Ìÿí èñÿ áèéàáàí è÷èíäÿ ãàëäûì, Éöç áÿëà, éöç ùèúðàí è÷èíäÿ ãàëäûì. ×öíêè áèð ãÿðèáÿì åëèìäÿí êÿíàð, Íÿ áèð ùÿìäÿìèì âàð, íÿ àøèíàì âàð. Íÿ çàìàí éþíÿëñÿì ãàëàéà ñàðû, Àòûëàð öñòóìÿ áÿëà îõëàðû. À÷ûëìàç öçöìÿ áèð ãàïû íàýàù, 203

Òàãÿòäÿí äöøÿðÿê þëöðÿì, åéâàù! Äÿðä áàøûìäàí àøûð, íÿ äÿðìàíûì âàð, Íÿ äÿ àùäàí þçýÿ áèð éàíàíûì âàð. Áèëäèì åøã åëèíèí áàø ñÿééàùûñàí, ßçàá þëêÿñèíèí ïàäèøàùûñàí. Äåäèëÿð áó ãàéà óçÿðèíäÿ ñÿí, Òàõò öñòÿ øàù êèìè, òóòìóñàí âÿòÿí. Ýÿëäèì ñÿíÿ äåéÿì ÿðçè-ùàëûìû. Åëëÿð åøèòìÿéÿí áÿä ÿùâàëûìû. ×ÿêäèì åøã ÿëèíäÿí ìèí úöðÿ ìþùíÿò, Ýÿëäèì àéðûëûãäàí åäÿì øèêàéÿò, Äåéÿì åøã îäóíà òóòóëäóüóìó, Ãÿðèá îëäóüóìó, õàð îëäóüóìó”. Ôÿðùàä åøèäÿðÿê áó àù, ôÿüàíû, Úàíûíà îä äóøöá ãàéíàäû ãàíû. Áó àùûí, íàëÿíèí ìèíäÿ áèðè äÿ, Î ùÿññàñ öðÿéè ñàëàðäû äÿðäÿ. Îíóí àù-àìàíû ýþéëÿðÿ ãàëõäû, Ýþç éàøû ñåëëÿðè ÷þëëÿðÿ àõäû. Äÿðäèíè äåäèê÷ÿ ýÿëÿí î àë÷àã, Îíóí ùÿð ãÿìèíÿ îëàðàã îðòàã, Áèð ôÿüàí ÷ÿêÿðÿê, áèð øèâÿí ñàëäû, Êè, çÿèô ùåéêÿëè òîðïàãäà ãàëäû. Àòûëäû ôèòíÿêàð äèâàíÿëÿð òÿê, Øàì öñòÿ äîëàíàí ïÿðâàíÿëÿð òÿê. Ãÿøø åòìèø àøèãèí áàõäû öçöíÿ, Ýóéà ýÿòèðìÿê÷öí îíó þçöíÿ, Óãóðñóç ÿëèíäÿ òóòäóüó ýöëö, ßòðèíÿ áèùóøäàð ãàòäûüû ýöëö, Ôÿðùàäûí áóðíóíà òóòäó î Èáëèñ, Êè, òàìàì òÿðê åòñèí îíó øöóð, ùèññ. Ãàëìàäû àøèãäÿ èäðàê ÿñÿðè, Ëàêèí î çÿùÿðè ÷ÿêìÿéèá ýåðè, Øöóð îðäóñóíó åéëÿäè ãàðÿò, Ãàëõûá ôÿðéàä èëÿ âåðäè èøàðÿò. Øàïóð áèð äàø öñòÿ éàòàðàã îíäà, Áèð èëàí ýþðöðäö þç éóõóñóíäà.

204

Áó ñÿñäÿí äèêñèíèá ùÿéúàíëà ãàëõäû, Òÿëàøëà îðàäàí Ôÿðùàäà áàõäû, Ýþðäö ãÿøø åéëÿìèø î ìÿëÿê èíñàí, Íÿüìÿëÿð îõóéóð öñòöíäÿ øåéòàí. Äèâëÿð ùÿð òÿðÿôäÿí òþêöëäö áèðäÿí, Áèëäè íÿ áàø âåðìèø î ùèéëÿýÿðäÿí. Ýþðäö ôöðñÿò ÿëäÿí ÷ûõûáäûð, ùåéùàò. Ãÿøø åòìÿìÿê ö÷öí ýþñòÿðäè ñöáàò. Ôÿðùàäûí ùàëûíà òþêöá ýþç éàøû, Ñûíäûðäû ãàéàäàí áèð ÷àõìàã äàøû; Øàïóð êè, ãàéàäà òóòìóøäó ãÿðàð, Îíäàí àë÷àãäàéäû ùÿìèí ôèòíÿêàð, Åëÿ áèð ãöââÿòëÿ âóðäó êè, îíó, ×àòäû ùÿéàòûíûí áèð àíäà ñîíó. ßçèëäè ìóì êèìè î ôèòíÿêàð áàø, Áîéàíäû ãàíûíà, éàõûíäà äàü, äàø. Áèðèñè þçýÿéÿ éåòèðñÿ áÿëà, ßëáÿò, ÿâÿç âåðÿð àëëàù-òÿàëà!.. Áó çàìàí ïóñãóäàí ÷ûõàí éöç àçüûí Àëäû äþâðÿñèíè áèùóø Ôÿðùàäûí. Áèðè äåäè: — “Áåëÿ àïàðàã áóíó”, Î áèðè: — “Éîõ, — äåäè — âóðàã áîéíóíó”. Ëàêèí ñàòàøûíúà ùöñíöíÿ ýþçëÿð, Îíëàðäà ãàëìàäû êèíäÿí áèð ÿñÿð. Áþéöê åùòèðàìëà ãàëäûðûá îðäàí, Õîñðîâóí éàíûíà îëäóëàð ðÿâàí. Ôÿðùàä þëö êèìè ãàôèë þçöíäÿí, Äöøöá Øàïóðóí äà äöíéà ýþçöíäÿí, Àüëàéà-àüëàéà ýÿçèðäè äàüäà, Îíà ñÿñ âåðèðäè ìàòÿìëè äàü äà. Áåëÿ ðÿùìñèçëèê åäèíúÿ äþâðàí, Ãàëà ÿùëèíè äÿ ãàïëàäû ùÿéúàí. Ëàêèí ýèçëÿòäèëÿð áó ñþçó ãÿñäÿí, Î ñÿðâ áîéëóäàí, î ýöë áÿäÿíäÿí. Äåäèëÿð: “Åøèòñÿ, éóìóá ýþçöíö, Øÿêñèç, þëäöðÿúÿê áó ãûç þçöíö”. Äöøìÿíñÿ Ôÿðùàäû ÿñèð åäÿðÿê, 205

Áèð äàü éàìàúûíäà ñàõëàìûøäû òÿê. Õîñðîâà ìóøòóëóã ö÷öí ýåòäèëÿð, Îíóí ñÿðò êþíëöíö ìÿìíóí åòäèëÿð. Ñàãè! Ãÿäÿù ýÿòèð, äöøäöì òàâàíäàí, Ïîçäó ÿùâàëûìû áó ãÿìëè äàñòàí. Ìåé âåð, àéûãëûãäàí îëóì àçàäÿ, Îëñóí ñÿðõîøëóüóì ìèí ãàò çèéàäÿ.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÕÎÑÐΠÉÀÍÛÍÀ ÝßÒÈÐÈËÌßÑÈ Áó ñåâäà éîëóíó êå÷ÿí ìöñàôèð Åäèð ùàäèñÿíè áó éîëëà òÿñâèð: Ýþòöðöá Ôÿðùàäû áèð äÿñòÿ úÿëëàä, Õîñðîâóí éàíûíà ýÿòèðäèëÿð øàä. Õîñðîâ áó ÿùâàëäàí ñåâèíäè ÿëáÿò, Áÿõø åòäè îíëàðà øàùàíÿ õÿëÿò. Ìÿúíóíó çÿíúèðÿ ÷ÿêäèðäè äÿðùàë, ßë âÿ àéàüûíà âóðäóðäó ãàíäàë. Áöòöí ÿçàñûíû áàüëàòäû áèð-áèð. Ñàíêè äèâàíÿéÿ âóðóëäó çÿíúèð. Òÿáèá ÷àüûðäûëàð; âåðèá äÿðìàíû Ýÿòèðäè þçöíÿ î íàòÿâàíû. Ýþç à÷ûá þçöíö éàä éåðäÿ ýþðäö, Áöòöí âöúóäóíó çÿíúèðäÿ ýþðäö. Óçàíìûø ÿúàèá áèð ùàë è÷èíäÿ, Áàøäàí àéàüàäàê ãàíäàë è÷èíäÿ. Þíöíäÿ øàùàíÿ, ýþçÿë áèð ãÿñèð, ßòðàôûíäà ãîøóí, ìöëàçèì, âÿçèð, Ñàðàé åéâàíûíäà äóðìóø óúà òàõò, Öñòöíäÿ ÿéëÿøèá øàùè-úàâàíáàõò. Êÿéàí òàõòû îëóá àéàãàëòûñû, Áàøûíäà øàù òàúû, çÿð ïàðûëòûñû. Ôÿðùàä òÿÿúúöáëÿ áàõûðäû îíà, Áàøûíäà ìèí õÿéàë, ýþçöíäÿ ìÿíà. Ýàù ãûñãàíúëûã âåðèð îíà ìÿùÿááÿò, 206

Ýàù äà ðÿãèáèíÿ åäèðäè ùåéðÿò. Òåçúÿ àíëàäû êè, áÿëàëû òàëå Éåíè áèð ìàúÿðà åéëÿìèø âàãå. Ëàêèí èòèðìÿéèá ÿñëà áàøûíû, Ãàëõûá îòóðàðàã ÷àòäû ãàøûíû. Ðèàéÿò åäÿðÿê ãàéäà-ãàíóíà, ßäÿáëÿ áàø ÿéäè ñàü âÿ ñîëóíà. Àíúàã áàøëàìàäû þíúÿ ñþùáÿòÿ, Áó óéüóí äåéèëäè ÷öíêè àäÿòÿ. Âåðäè áó ÿçÿìÿò Õîñðîâà òÿüéèð, Åøã îäó êþíëöíÿ áóðàõäû òÿñèð, Þëöì ôÿðìàíûíû òåçúÿ óíóòäó Îíó áó éîë èëÿ ñþùáÿòÿ òóòäó: Äåäè: — “Åé äèâàíÿ, ùàðàëûñàí ñÿí?”. Äåäè: — “Äèâàíÿëÿð òàíûìàç âÿòÿí!”. Äåäè: — “Íÿ ñå÷ìèñÿí þçöíÿ ïåøÿ?”. Äåäè: — “Ðöñâàéè-åøã îëìàã ùÿìèøÿ”. Äåäè: — “Áó ïåøÿéëÿ ïóë ãàçàíûëìàç”. Äåäè: — “Åøã îäóíà éàíñàí àç îëìàç”. Äåäè: — “Åøã îäóíäàí äå áèð ÿôñàíÿ!”, Äåäè: — “Éàíìàéàíäà éîõ áó íèøàíÿ”. Äåäè: — “Éàíìàüûíû íÿäÿí áèëèì ìÿí?”, Äåäè: — “Äóéìàç îíó âàð-äþâëÿò ýöäÿí”. Äåäè: — “Íÿ çàìàíäàí ñþâäàëûñàí ñÿí?”. Äåäè: — “Âöúóäóìà ðóù ýèðìÿìèøäÿí”. Äåäè: — “Áó ñþâäàäàí ÿë ÷ÿê, êàìÿ éåò”, Äåäè: — “Áó ñþçëÿðè áóðàõ, òþâáÿ åò!”. Äåäè: — “Àøèãëÿðÿ íÿ àüûð ýÿëÿð?”, Äåäè: — “Ùèúðàí ýóíö, ìÿùÿááÿò, êÿäÿð”. Äåäè: — “Áÿñ îíëàðûí íÿäèð ùÿéàòû?”, Äåäè: — “Ýþðóø ýöíö éàð èëòèôàòû”. Äåäè: — “×ÿê ñþç èëÿ éàðûí ðÿñìèíè!”, Äåäè: — “Äèë ãûñãàíàð äåñÿì èñìèíè”. Äåäè: — “Êþíëöí îíóí åøãèíÿ éóðäìó?”, Äåäè: — “Î åøãäèð úèñìèìäÿêè ðóù”. Äåäè: — “Àðçóíìóäóð úàíàí âöñàëû?”, Äåäè: — “Áÿñäèð ìÿíÿ àíúàã õÿéàëû”.

207

Äåäè: — “Ãîé þçýÿéÿ ýöëñóí î ëÿáëÿð”. Äåäè: — “Î ýöë äîäàã éàäû çÿùÿðëÿð”. Äåäè: — “Î ñÿíäÿ äÿ òóòàð ãîéìàäû”, Äåäè: — “Ùÿì áó èäè êþíöë ìóðàäû”, Äåäè: — “Ãîðõ êþêñöíäÿ à÷à éöç éàðà”. Äåäè: — “Êàø ãÿëáèìè åäÿ ìèí ïàðà”. Äåäè: — “Þìðöíö ïó÷ åäÿð úÿôàñû”. Äåäè: — “Úàíûì îëñóí îíóí ôÿäàñû”. Äåäè: — “Ìÿùÿááÿòäÿí áèð ôàéäà éîõäóð”, Äåäè: — “Åøã ÿùëèíÿ áó äÿõè ÷îõäóð”. Äåäè: — “Éàõøû îëàð åøãè áóðàõìàã”, Äåäè: — “Áó, àøèãäÿí óçàãäûð, óçàã”. Äåäè: — “Äþâëÿò âåðèì, îëìà ÿñèðè”, Äåäè: — “Äÿéèøìÿðÿì õàêÿ èêñèðè”. Äåäè: — “Äàü ÷ÿêÿúÿê ùèúðàí ñèíÿíÿ”, Äåäè: — “Âÿñë öìèäè áÿñ åäèð ìÿíÿ”. Äåäè: — “Øàùà øÿðèê ÷ûõûðñàí, åéâàù”, Äåäè: — “Åøã éîëóíäà íÿ äÿðâèø, íÿ øàù?” Äåäè: — “Áàõ áó èøäÿí öçöëÿð úàíûí”, Äåäè: — “Ìÿùÿááÿòäÿ êèì ýöäÿð úàíûí?” Äåäè: — “Þëêÿ âåðèì, êå÷ áó ùÿâÿñäÿí”, Äåäè: — “Õàùèøèíè ýåðè ýþòöð ñÿí”. Äåäè: — “Úÿëá åäÿðÿì ñÿíè åäàìà”, Äåäè: — “Éàð éîëóíäà ÷àòàðàì êàìà”. Äåäè: — “Þëöì ñÿíäÿí óçàã äåéèë, áàõ!”, Äåäè: — “Áó ñþçëÿðäÿí þëöì õîøäóð, àù!” Øàù íå÷ÿ ÷ÿòèíÿ ÷ÿêäè õèòàáû, Î ãÿäÿð àñàíúà éåòäè úàâàáû. Ôÿðùàäû ìÿðäàíÿ áèð íàòèã ýþðäö, Î äàíûøìàéûðäû, ýþâùÿð äöçöðäö. Õîñðîâóí ãÿëáèíÿ îä äöøäö êèíäÿí, Òóòóøäó âàðëûüû ëàï ãÿçÿáèíäÿí, Äåäè: — “Ìÿíèì êèìè øàùà áó àë÷àã, Çÿíúèðëÿð è÷èíäÿ äóñòàã èêÿí áàõ, Þìðöíöí îúàüû ñþíöðêÿí áåëÿ, Íÿ êÿñêèí úàâàáëàð ãàéòàðûð ùÿëÿ. Ýÿðÿêäèð âåðäèðÿì ãÿòëèíÿ ôÿðìàí, 208

Òà êè, èáðÿò àëñûí ýÿäàëàð îíäàí, Áèð äÿ øàù éàíûíäà äóéìàäàí äÿùøÿò. Áèð ñþç äàíûøìàüà åòìÿñèí úöðÿò”. Ãÿçÿáëè ùþêìöíö âåðäè î ãÿääàð: “Ãóðóëñóí ãàëàíûí þíöíäÿ áèð äàð, Áàüëàíñûí Ôÿðùàäûí àéàüû, ÿëè, ×ÿêèëñèí î äàðà àçüûí ùåéêÿëè. Ñîíðà éàç éàüûøû êèìè áèãÿðàð, Éàüñûí öçÿðèíÿ çÿùÿðëè îõëàð. Úÿñÿäè áó ùàëäà ãàëñûí íå÷ÿ ýöí, Ýÿëèá ýåäÿí îíó ýþçöéëÿ ýþðñöí. Ýÿäàëàð áó èøäÿí èáðÿò àëàðàã, Áèð äÿ ïàäèøàùà ÷ûõìàñûí îðòàã. Íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà îúàã éàíäûðûá, Úÿùÿííÿì îäó òÿê àëîâëàíäûðûá, Àòûëñûí âöúóäó ùÿìèí îäëàðà, Óúàëñûí àëîâó áîç áóëóäëàðà. Îíó àòÿøëÿðäÿ ãîâóðìàã ýÿðÿê, Êöëöíö ýþéëÿðÿ ñîâóðìàã ýÿðÿê. Èñòÿðÿì äöíéàäà èçè ãàëìàñûí, Åëëÿðäÿ, äèëëÿðäÿ ñþçö ãàëìàñûí”. Ôÿðùàä áó ñþçëÿðäÿí îëóíúà àýàù Ýöëÿðÿê ñþéëÿäè: “Åé ãÿçÿáëè øàù! Òÿñÿââöð åòìÿ êè, éåòèøäèí êàìà, ×ÿêäèí ðÿãèáèíè ñÿí èíòèãàìà. ßìðèí ìÿãñÿäèìëÿ òóøáàòóø ýÿëèð, Ñåâýèäÿ íÿ ÷ÿêñÿì ìÿíÿ õîø ýÿëèð. ×öíêè àðçóì èäè åøãäÿ þëìÿê, Øöêöð, ìóðàäûìà éåòèðäè ôÿëÿê! Ñÿíè úþâðö-úÿôà ùèðñÿ ýÿòèðèð, Ìÿíÿ ëÿççÿò âåðèð, ìÿíÿ ðóù âåðèð. Ùèúðàíûí ùÿð àíû þëöìäÿí áåòÿð, Ùÿð çàìàí úèñìèìè ïàð÷àëàð, äèäÿð. Ñÿí êè, àñûëìàìà âåðäèí ôÿðìàíû, ßçàáäàí ãóðòàðäûí ìÿí íàòÿâàíû. Úàíûì íÿëÿð ÷ÿêìèø ùÿéàòäà, åéâàù, Îäóð êè, äàð ìÿíÿ ïÿíàùäûð, ïÿíàù.

209

Ãóðòàðàðñà éàõàì áó ïó÷ äöíéàäàí, Àìàíñûç ÿçàáäàí õèëàñ îëàð úàí. Äåäèí, îõëàñûíëàð, ìÿíè ùÿð éàíäàí, Ñÿíè îõëàìàìûø, áèëèðÿì, ùèúðàí, Àììà ñàëìûø ìÿíè éàìàí äÿðäëÿðÿ, Îõëàìûø ñèíÿìè ýöíäÿ éöç êÿðÿ. Âåðäèéèí î ÿìð, î øàíëû ôÿðìàí Ãóðòàðàð úàíûìû áÿëà îõóíäàí. Äåäèí âöúóäóìà àòÿø âóðóëñóí, Êöëöì êöëÿêëÿðëÿ ýþéÿ ñîâðóëñóí, Áèëèðÿì, àéðûëûã îäóéëà ùÿëÿ Éàíìàìûø úÿñÿäèí, äþíìÿìèø êöëÿ. Ìÿíè áèð àòÿøÿ àòìûø êè, ùèúðàí, Úÿùÿííÿì ñÿðèíäèð ãûüûëúûìûíäàí. Ñÿíèí ùþêìóí èëÿ áó èøýÿíúÿäÿí Ãóðòàðûá, áåùèøòÿ êþ÷ åéëÿðÿì ìÿí, Äåäèí, ñîâóðñóíëàð êöëöìö ýþéÿ, Õÿëèë ïåéüÿìáÿð òÿê ÷àòäûì äèëÿéÿ. Âöúóäóì òîðïàüû, ÷îõ õîøäóð ìÿíúÿ, Áÿäÿí ìÿùáÿñèíäÿ çÿíúèðëÿíèíúÿ, Ýöë îëóá ãàðûøñûí ÿñÿí ýöëÿéÿ, Ìÿùÿááÿò ùàâàñû ñîâóðñóí ýþéÿ. ßòèðëè áóëóäà ÷åâðèëÿ, áÿëêÿ, Úàíàíûí áàøûíà ñàëà î êþëýÿ. Ùèúðàíëà ýþç éàøû éàüäûðàðàã ýàù, ×ÿêÿ øèìøÿê êèìè åøã ÿëèíäÿí àù. Î øèìøÿê íóð ñàëà éàð òîðïàüûíà, Éàüà éàüûø êèìè áàü÷à-áàüûíà. Íÿ úÿçà äöøöíñÿ çàëûì ùþêìäàð, Ìÿíÿ çèéàíû éîõ, áÿëêÿ, õåéðè âàð. Ëàêèí òÿÿúúöáäöð áèð íàòÿâàíûí, Áèð ãÿðèá àøèãèí, áèð éàçûã úàíûí, Ãÿëáèíäÿ ñåâýèäÿí îä êöêðÿéÿíèí, Ôÿëÿêäÿí áàøûíà éóìðóã äÿéÿíèí, ×ÿðõèí úÿôàñûíà êþêöñ ýÿðÿíèí, Öìèäñèç ñåâäàéÿ êþíöë âåðÿíèí Åøãèíè åøèäèá äèëäÿí, àüûçäàí, 210

Îíà ðÿãèá ÷ûõûð áèð ãàíëû ñóëòàí. Ýþðìÿäÿí äèëäàðû îëàðàã àøèã, Þçöíö ãÿëÿìÿ âåðìÿêäÿ ñàäèã, Òîïëàéûá áàøûíà éöç ìèí ÿñýÿðè, Ñûéûðûá ãûíûíäàí ãûëûíú, õÿíúÿðè, Úàíàí äèéàðûíà ñàëûð èüòèøàø, Áàøäàí òàú äöøöðöð, áÿäÿíäÿí äÿ áàø. Ñèëàùëà, ñóðñàòëà, áó ùàé-ùàðàéëà, Éöç ìèí ãàí è÷èúè àçüûí àëàéëà Åäèá ìöùàñèðÿ òÿê áèð ãÿðèáè, Þçöíÿ àä âåðèá îíóí ðÿãèáè, Ñóñàìûø ãàíûíà î áèíÿâàíûí, Éöç ìèí ÿçèééÿòëè áèð áàüðû ãàíûí. Íÿ ðèúà éîëóéëà ðàì åäèð îíó, Íÿ äÿ áèð çÿðáÿéëÿ âóðóð áîéíóíó. Èêè äàø, øàùû áèð ùàëà ñàëûáäûð, Èêè éöç ìèí ãîøóíëà àúèç ãàëûáäûð. Àõûð ùèéëÿëÿðÿ, ìÿêðÿ ÿë àòìûø, Ãÿðèáèí ùóøóíó áàøäàí îéíàòìûø; Èøëÿäèá ìèí êÿëÿê, ìèí úöðÿ òÿäáèð, ßë âÿ àéàüûíà âóðäóðóá çÿíúèð. Ãàíäàëëà áÿíä âóðóá ùÿð áèð öçâöíÿ, Éåíèäÿí ýÿòèðèð îíó þçöíÿ. Ìÿðùÿìÿò åòìÿäÿí îíäàêû ùàëà, Òóòóð ðèøõÿíä èëÿ ñîðüó-ñóàëà. Òÿíÿëè ñþçëÿðè õÿíúÿðäÿí èòè, Õåéëè óçóí ÷ÿêèð øàùûí ñþùáÿòè. Ôÿðùàä äà âåðäèêúÿ äöçýöí úàâàáëàð. Áóíóíëà êèôàéÿò åòìèð ùþêìäàð. Çþâã àëûð éàçûüûí ÿçèééÿòèíäÿí... ßùñÿí áó ãàéäàéà, ãàíóíà ÿùñÿí! Áåëÿ áèð úÿçàäàí éàõøûäûð þëöì, Ùå÷ êèì ýþðìÿìèøäèð áåëÿ áèð çöëöì. Ëàêèí ìÿùâ åòìÿäÿí áó ìþùíÿò ìÿíè, Éÿãèí þëäöðÿ÷ÿê õÿúàëÿò ìÿíè Êè, àäèë øàùûìûç òÿëÿëÿð ãóðóá, Îëóð ðÿãèáèíÿ àõûðäà ìÿüëóá.

211

Áåëÿ ÿäàëÿòè ãîðóñóí àëëàù, Áåëÿ øöúàÿòÿ ìèí áÿðÿêàëëàù! Î âàõò êè, áèëìÿçäèì íÿ ñåâäà, íÿ éàð. Äöøöíúÿ òàõòûíäà òóòìóøäóì ãÿðàð, Î âàõò êè, ÷èìèðäèì àüûë íóðóíäà. Õîñðîâ äþéöøöìÿ ÷ûõñàéäû îíäà, Îëñàéäû îðäóñó éöç áóíúà, ùåéùàò, Ùÿð áèðè ãàíòþêÿí, ùÿð áèðè úÿëëàä, Þìöð òåëëÿðèíè áèð-áèð öçÿðäèì, Øàùà èýèäëèéè ìÿí ýþðêÿçÿðäèì, Ñþíÿðäè è÷èíäÿ ãöðóðëó àëîâ, Øó÷àÿò ðÿñìèíè þéðÿíÿðäè î. Èíäè êè, ùÿì çÿèô, ùÿì òÿâàíñûçàì. Áèð ãÿðèá àøèãÿì, õàíèìàíñûçàì, Éåíÿ äÿ òóòìàüà òÿê ìÿíè Ïÿðâèç, Áèð äÿñòÿ àòëûéëà ãàëìûøäû à÷èç. Þçöí øàùèäèñÿí, î äàø êè, àòäûì, Áàøûíäàí òà÷ûíû íåúÿ ôûðëàòäûì. ßýÿð àëíûíû äà àëñàéäûì íèøàí, Úàíûí ãóðòàðìàçäû ÿëèìäÿí, èíàí. Êå÷äèì î äÿñòÿíèí ãàíûíäàí ùàìàí. Îíëàðëà áèðëèêäÿ ñÿíèí ãàíûíäàí. Þëöìäÿí ùàìûéà àìàí âåðèðêÿí, Þëöì ìöêàôàòû ãàçàíäûì, àù, ìÿí! Àðòûã ùÿéàò ýÿçèð ìÿíäÿí ÷îõ êÿíàð, Êþíöë ùèúðàíäàíñà, þëöì àðçóëàð. ßúÿëäÿí éàìàíäûð, ìÿíúÿ, àéðûëûã, Áóíó áèð äÿ äåìÿê àðòûãäûð, àðòûã. Ëàêèí ×èíÿ òÿðÿô áèð êöëÿê ÿññÿ, Áó ìàòÿì ùàâàñû îðàéà éåòñÿ, Õàãàí õÿáÿð òóòàð àâàðÿñèíäÿí, Úèéÿð ïàðÿñèíäÿí, úàí ïàðÿñèíäÿí, Áèëÿð, îüëó íÿ úöð äöøäö ãöðáÿòÿ, Ðàñò ýÿëäè îðàäà éöç ìöñèáÿòÿ; Þëäöðäöëÿð îíó ñîíñóç ÿçàáëà, Îääà éàíäûðäûëàð ìèí èçòèðàáëà, Êèìñÿéÿ ÷àòìàäû äàäû, ôÿðéàäû, 212

Íÿ áÿëàëÿð òàïäû éàçûã Ôÿðùàäû, Øöáùÿñèç, äàð îëàð ýþçöíäÿ àëÿì, Áàøûíäàí àüëûíû àëàð ãöññÿ, ãÿì. Ãÿçÿá ãûëûíúûíû ÷ÿêèá ìÿðäàíà, Äþíäÿðÿð ãîøóíó ãàðà äóìàíà, Õîñðîâ þëêÿñèíÿ åéëÿéÿð ñÿôÿð, Èíòèãàì åøãèëÿ î ÷àëàð çÿôÿð. ×ÿêñÿ ãûëûíúûíû Ìÿøðèãäÿ áèð àí, Ãàëìàç äèðèëèêäÿí Ìÿüðèáäÿ íèøàí. Éóðäóí ùÿñðÿò ãàëàð èíñàí öçöíÿ, Äàøûíàð òîðïàüûí ×èíèí äöçöíÿ, Ñèëÿð Ìÿäàèíè éåð êöððÿñèíäÿí, Áèð ãàí äÿðéàñûíà ÷åâèðÿð ùÿìÿí. Ãàëìàç íÿ òàõòäàí, íÿ òàúäàí ÿñÿð, Ìÿäàèí éåðèíäÿ êöëÿêëÿð ýÿçÿð. Ãàëñà äà äöíéàäà àíúàã áèð íÿôÿð, Îíàúàí ùþêì åäÿð î éåðäÿ éåëëÿð. Ìÿí ýöíàùñûç îëëàì, Õîñðîâ ýöíàùêàð, Åéëÿð þëêÿñèíè õàãàí òàð-ìàð. Âåðñÿéäè ÷ÿðõ ìÿíÿ éöç ìèí úÿôàëàð, ßñëà åéëÿìÿçäèì áó ñþçö òÿêðàð. Àììà êè, Ïÿðâèçèí íàäàíëûüûíäàí. Äöíéàíûí ñàáàùêû âèðàíëûüûíäàí, Ãîðõàðàã ñþçöìö õåéëè óçàòäûì; Åøèäÿí äåìÿñèí ãöññÿéÿ áàòäûì. Áèëñèíëÿð ñþçöìö äåéèá òöêÿòäèì, Úàíàí äåéÿ-äåéÿ úàùàíäàí ýåòäèì”. Äåéèá áó ñþçëÿðè ãàëàéà áàõäû, Éåð þïöá îðäóíóí ãÿëáèíè éàõäû. Äåäè: — “Íÿ áèëñÿíèç åéëÿéèí èíäè, Éà àñûí, éà êÿñèí, ôÿðìàí ñèçèíäè”. Ãóðòàðûíúà ñþçö áàøëàíäû øèâÿí, Ñöðöéÿ-ñöðöéÿ øàùûí þíöíäÿí, Îíó ýÿòèðäèëÿð äàð êÿíàðûíà, “Ëÿíÿò ùàêèìëÿðèí åòèáàðûíà!” — Äåéÿí åë-îáàíû ýþòöðäö ùÿéúàí Êè, þëöð ýöíàùñûç áó áþéöê èíñàí...

213

Ôÿëÿêäÿí áàø âåðÿí áó ìàúÿðàëàð, Úàíàí ãàëàñûíäà îëäó àøèêàð, ßùàëè Øèðèíäÿí, Ìÿùèíäÿí õÿëâÿò, Ôÿðùàäûí äÿðäèëÿ îëäóëàð ùÿìäÿðä, Ýþðäöëÿð àøèãèí ùàëû õàðàáäûð, Áîéíóíà áàüëàíàí ãàíëû òÿíàáäûð, Ùÿð êÿñèí ýþçöíäÿí àõäû èëûã ñó, Îíóíëà þëìÿéè åéëÿäè àðçó. Áó éàíäàí äà Õîñðîâ ÿéàíëàðèëÿ, Áàøûíäà áèð áþéöê øàíëû ãàôèëÿ, Áó éöêñÿê èíñàíà åäèðäè ùåéðÿò; Êèìäÿ âàð îíäàêû ìÿðäëèê, úÿñàðÿò? Ýþçäÿí éàø àõûäûá áöòöí õÿëàéèã, Äåäèëÿð: “Þëöìÿ äåéèë áó ëàéèã”. Õîñðîâ äà òÿÿññöô åäèðäè ïöíùàí. Ëàêèí íåúÿ äþíñöí þç ôÿðìàíûíäàí, Èøÿ ãàðûøìàüû âÿçèð áèëèá ôÿðç, Áèð êÿíàðà ÷ÿêèá øàùà ãûëäû ÿðç Êè: “Îíó þëäöðìÿê äÿéìÿç ùå÷ íÿéÿ, Çÿíúèðëÿ äàì éåòÿð áèð äèâàíÿéÿ. Çÿííèìúÿ, Ôÿðùàäûí ñó÷ó àçäûð, àç, Ùÿáñ åòñÿê, áèçÿ áèð çèéàíû îëìàç. Äîüðóäóð, áàøûíäà äèâàíÿëèê âàð, Î, èäðàê éîëóíäàí äöøöáäöð êÿíàð, Ëàêèí ñþçëÿðèíäÿ ýöëöð ùÿãèãÿò, Äöøöíìÿê ëàçûìäûð áèð õåéëè ìöääÿò. Óúà äàü áàøûíäà àéûðûá áèð éåð, Îðäà ÿë-ãîëóíà âóðàðûã çÿíúèð. Èêè-ö÷ àé òàìàì äóñòàãäà ãàëñûí, Öñòöíö íå÷ÿ éöç êåøèê÷è àëñûí, Ñþçöíäÿ äîüðóëóã îëàðñà ïåéäà, Åéá åòìÿç, ñàü ãàëñûí áó äÿðäëè øåéäà. ßýÿð êè, ñþçëÿðè ÷ûõñà éàëàíà, Ùÿð íÿ ëàçûì èñÿ åéëÿðèê îíà”. Àüûëëû âÿçèðèí äåäèéè ñþçäÿí Õîñðîâ ðàçû ãàëäû íÿ ãÿäÿð äåñÿí. Âàð èäè éàõûíäà ÿí óúà áèð äàü, 214

Ãàëäûðìûøäû ýþéÿ áàøûíäà áàéðàã. Öñòöíäÿ áèð ãàëà òóòìóøäó ãÿðàð, Îðà ñàëûíàðäû úàíè îëàíëàð. Äèâ áèíà åòìèøäè îíó, åëÿ áèë, Îäóð êè, îëìóøäó àäû Ñÿëàñèë. Ñÿëàñèë ãàëàñû ìÿøùóðäó åëäÿ, Ýÿçèðäè øþùðÿòè àüûçäà-äèëäÿ. Ôÿðùàäû î éåðäÿ ùÿáñÿ ñàëäûëàð, Î ýöíäÿí ãàëàäà êå÷èðäè ðóçýàð. Äþðä-áåø éöç ýþçÿò÷è ñàðäû î äàüû, ßùàòÿ åòäèëÿð òÿê áèð äóñòàüû. Ñàãè! Ñÿðõîø åéëÿ, ýÿë ìÿíè ñÿí äÿ, Çöëôöí âöúóäóìó ñàëñûí êÿìÿíäÿ! Áÿëêÿ, î çÿíúèðÿ äöøäöéöì çàìàí, Áÿäÿí çÿíúèðèíäÿí õèëàñ îëà úàí.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÑßËÀÑÈË ÃÀËÀÑÛÍÀ ÑÀËÛÍÌÀÑÛ Áó ñÿùðà è÷èíäÿ àãèë ùóøèìÿíä, Ñþç äèâàíÿñèíÿ áåëÿ âóðäó áÿíä: Êè, Ôÿðùàä ãàëàéà åäèíúÿ ñÿôÿð, Ñàðäû çèíäàíûíû òåç ýþçÿò÷èëÿð. Ãóìëà àëìàç òîçó ñÿïèá éîëóíà, Êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð íþâáÿòëÿ îíà. Õîñðîâ ÿìð åòìèøäè áóíó ëàï åðêÿí, Î ãà÷ñà, õÿáÿðñèç êåøèê÷èëÿðäÿí, Êèìèíèí áîéíóíó âóðäóðàúàãäûð, Êèìèíè ãàéàäàí ó÷óðàúàãäûð. Îíëàð áó ÿìðäÿí äöøöá òÿøâèøÿ, Êåøèê ÷ÿêèðäèëÿð îíà ùÿìèøÿ. Àììà äèíëÿäèêúÿ àùó çàðûíû, Àùûíäà ñÿñëÿíÿí èíòèçàðûíû, Òÿäðèúÿí îëäóëàð Ôÿðùàäà âóðüóí; Åëÿ áèë Ëåéëèéÿ âóðóëäó Ìÿúíóí. Ýèçëèí åëìëÿðÿ àøèíà Ñîêðàò, Âåðìèøäè Ôÿðùàäà õåéëè òÿëèìàò.

215

Áó ñèðëè ôÿíëÿðäÿí äåéèðëÿð, áèðè ßôñóíëà à÷ìàãìûø áÿíäè, çÿíúèðè, Ñàðûíñàéäû áèðè éöç ìèí éåðèíäÿí, Îíó ãóðòàðàðäû ñàðûãäàí áó ôÿíí... Éîëóíäà ðàñò ýÿëñÿ éöç áÿíäëè èíñàí, Áÿíäè à÷ûëàðäû ùàìûíûí î àí. Áó ñèðëè ÿôñóíó áèëÿí ùÿð èíñàí. Òåç õèëàñ îëàðäû ùÿáñõàíàäàí. Åäÿðäè ÿìðèíÿ ñåùðè èòàÿò, Ìöéÿññÿð îëàðäû îíà èáàäÿò. Ýåúÿëÿð éàðûäàí þòÿíäÿ áèð-áèð Ôÿðùàä ãàïûëàðû åäÿðäè òÿñõèð, Êåøèê÷è ñåçìÿäÿí ÷ûõàðäû ñåéðÿ ×è÷ÿêëè äàüëàðà, éàøûë ÷þëëÿðÿ, ×àðïäûãúà êþêñöíö äàøëàðà íà÷àð, Äàüëàðûí ýþçöíäÿí àõàðäû éàøëàð. Ñàíúäûãúà áàüðûíà íàëÿ õÿíúÿðè, Ñþíÿðäè êþêñöíäÿ ãÿì àòÿøëÿðè. ×ÿêÿðÿê äàüëàðäà éöç íàëÿ, ôÿðéàä, Ãûëûíúëàð âóðàðàã êþêñöíÿ Ôÿðùàä, Ãàéûäàðäû ùÿáñÿ ñþêöëìÿìèø äàí, Åëëÿð àéûëìàìûø þç éóõóñóíäàí, Áÿëàëû àøèãèì åëäÿí-îáàäàí, Áÿíäè à÷ìàüûíû òóòàðäû ïöíùàí. Áèð êèìñÿ áó ùàëäàí õÿáÿðäàð îëñà, Áèëèðäè Õîñðîâäàí àëàð ìèí úÿçà. Øàù ñîðóá éåðèíÿ éåòìÿìèø òàìàì, Åäÿðäè î øÿõñè áèð àíäà åäàì. Àõûð êåøèê÷èëÿð äóéäó áó ñèððè, Îíóí àðçóñóíóí îëóá ÿñèðè, Áèëäèëÿð Ôÿðùàäû ñàõëàìàã îëìàç, Î áèð ãóøäóð åäÿð ùÿð éàíà ïÿðâàç. Ëàêèí þçýÿëÿðè ñàëìàéûá êèðÿ, Áàüëàòìûø þçöíö áóðäà çÿíúèðÿ. Äåäèëÿð Ôÿðùàäà: “Åé øÿõñè-íàäèð! Ìöãÿääÿñ áèð èøûã öçöíäÿ çàùèð; Áó çÿíúèð è÷èíäÿ áèëìèðèê êè, ñÿí 216

Íÿäÿí Ñÿëàñèëäÿ òóòóáñàí âÿòÿí? Áèç òÿê àäàìëàðûí éöçöíöí úàíû, Ñÿíèí áèð òöêöíöí îëñóí ãóðáàíû. Àëëàùà òàïøûðûá áèç ôÿãèðëÿðè, ×ûõ äîëàí öðÿéèí èñòÿéÿí éåðè. Ãîé áèçÿ éåòèøñèí øàùûí ãÿçÿáè, Òÿêè, ñûõûëìàñûí Ôÿðùàäûí ãÿëáè”. Ôÿðùàä úàâàá âåðäè: “Åé íàòÿâàíëàð, Òàëåéè ìÿí êèìè ãàðà îëàíëàð, Áó ùàë áàø âåðÿðìè ÿùëè-âÿôàäàí, Õöñóñÿí, ìÿí êèìè áèð ìöáòÿëàäàí, Êè, ÿìÿë áàüëàéûá, øþâãÿ, ìóðàçà, Íå÷ÿ éöç ìÿùçóíó âåðÿì ýöäàçà”. Îíëàð èñòÿðäè êè, ñåéð åäÿ Ôÿðùàä, Ôÿðùàä äà èñòÿðäè îíëàð îëà øàä. Ýþçëÿð èøûã àëûá íóðëó öçöíäÿí, Çþâã àëàðäû ùÿð êÿñ øèðèí ñþçöíäÿí. Àõûð áèð íþãòÿéÿ ÷àòäû âÿçèééÿò, Éàðàíäû àðàäà äîñòëóã, ìÿùÿááÿò. Ôÿðùàäû òàì àçàä áóðàõäû îíëàð, Ëàêèí î óçàüà åòìÿéèá ýöçàð, Úàíàí ãàëàñûíà òÿðÿô ýåäÿðäè, Áèð àí ãàðøûñûíäà õÿéàë åäÿðäè... Áèðäÿí åøã àòÿøè ÷ÿêñÿ çÿáàíÿ, Áàøëàðäû î çàìàí àùà, ôÿüàíÿ. Ãîéàðäû çèíäàíà òÿðÿô éåíÿ öç, Éåë êèìè êå÷ÿðäè ýàù äÿðÿ, ýàù äöç. Îíà äèâàíÿëèê åòäèêúÿ ÿñÿð, Îëìàçäû áàøûíäàí ÿñêèê âÿùøèëÿð. Âÿùøèëÿð ñóëòàíû Ñöëåéìàí êèìè Îëäó äèëñèçëÿðèí éàõûí ùÿìäÿìè... Î ãÿäÿð øþùðÿòè âÿ øàíû âàðäû Êè, ãóøëàð öñòöíÿ êþëýÿ ñàëàðäû. Âåðìèøäè åøã îíà åëÿ øÿðàôÿò, Ãûëûðäû þíöíäÿ øèðëÿð èòàÿò. Ùÿðäÿí áèð àñëàíà ñöâàð îëóðäó, Ãàëàí âÿùøèëÿðè ñàíûðäû îðäó.

217

Ýþðöá ïÿëÿíýëÿðè ôèêðÿ äàëàðäû, Úàíàí èòëÿðèíè éàäà ñàëàðäû. Ãóðäà ÿðç åäÿðäè îëàí ÿùâàëû, Éàøëà èñëàíàðäû Éóñèô úÿìàëû. Ùèéëÿýÿð òöëêöíö òóòàðäû äèëÿ Êè, éàð èòëÿðèíÿ ýÿëìÿñèí ùèéëÿ. Ãîëóíó áîéíóíà ñàëûá úåéðàíûí, Äåéÿðäè: — “Áÿíçÿðè áóäóð úàíàíûí”. Äàüëàð ìàðàëûíûí ñåâèá áîéíóíó, Ñîðàðäû îíëàðäàí þç àùóñóíó. Äîâøàí êè, ýþçëÿðè à÷ûã éàòàðäû, Áó îíà éàðûíû õàòûðëàäàðäû. Êåéèê éöðöøöíÿ áàõäûãúà Ôÿðùàä, Úàíàí éöðöøöíö åéëÿéÿðäè éàä. Äåéÿðäè ùóìàéà: — “áèð õÿéàë êèìè, Àïàð éàð èòèíÿ ñöìöêëÿðèìè”. Þïöá ãàíàäûíäàí ýþéÿð÷èíëÿðèí, Äåéÿðäè: — “Íàìÿíè éàðà éåòèðèí”. Ó÷ñàéäû ãûðãîâóë þíöíäÿ íàýàù, Ó÷àðäû êþêñöíäÿí ùèúðàíëû áèð àù. Ãàðà ãàðüàëàðà äåéÿðäè çàð-çàð: “Úàíàí ñà÷ëàðûíûí ñèçäÿ ðÿíýè âàð”. Òóòèíè ñîðüóéà òóòàðäû áÿçÿí: “Íèòãè î éàðäàíìû þéðÿíìèñÿí ñÿí?” Áàñàðàã áàüðûíà ãàðà òÿðëàíû, Ñþéëÿðäè ãÿëáèíè éàõàí áÿëàíû. Ýþðöíúÿ ãóìðóíó àðòàðäû äÿðäè, Îíà þç ãÿìèíè áÿéàí åäÿðäè. Íÿ èøëÿð ýÿëèáñÿ äÿðäëè áàøûíà, Ðÿâàéÿò åéëÿðäè ùîï-ùîï ãóøóíà. Ñþéëÿðäè ùàëûíû øåéäà áöëáöëÿ: “Ìÿùÿááÿò îäóíäà äþíìöøÿì ýöëÿ”. Ýþéäÿ éàðàñàëàð ÷ûüðûøàí çàìàí, Î, éàð úÿôàñûíäàí à÷àðäû äàñòàí. Âåðèá éöç íÿüìÿéëÿ ëåéëàéÿ ïåéüàì, Ùèúðàí ñþùáÿòèíè ñþéëÿðäè òàìàì, Íÿ âàõò êè, ýöí øÿðãÿ èøûã éàéàðäû, 218

Î äà þç êþêñöíö ïàð÷àëàéàðäû. Áàõûá øÿðãÿ òÿðÿô áàøëàð ôÿüàíÿ, ×ÿêÿðäè áöëáöëëÿð êèìè òÿðàíÿ, Äåéÿðäè: — “Åé ñÿùÿð, åøãÿ äöøÿí ìÿí, Áÿñ íÿäÿí éàõàíû úûðìàäàñàí ñÿí? Ýöíÿøèí ùàëûìà âàð îõøàéûøû; Ñîëüóí ÷þùðÿñèíäÿí àõûð ýþç éàøû. Ñÿíèí äÿ öðÿéèí éàíûð ìÿí êèìè, Àùûì òÿê ñîéóãäóð ñÿùÿð íÿñèìè. Úàíûíäàíìû áåçäèí ùèúðàí ÿëèíäÿí, Êè, àùûí ñå÷èëìèð ñàáàù éåëèíäÿí. Åé ñÿùÿð, “Ñÿí êèìè éàíûðàì”, — äåñÿí, Íÿäèð î ãûüûëúûì, î äóìàí, î ÷ÿí? Ñÿí êè, äÿðä ÿùëèñÿí, ýÿë ìÿíÿ ðÿùì åò, Ôÿðéàäûìû åøèò, èìäàäûìà éåò. Ñÿùÿð ýöëöñòàíäà ýöëëÿð à÷àíäà, Ýöë öñòÿ ñöíáöëëÿð ÿòèð ñà÷àíäà, Î ñÿðâ ãàìÿòëèì áèð äÿñòÿ ãûçëà ×ûõñà ýöë éûüìàüà èøâÿéëÿ, íàçëà, Éåòèðñèí àùûìû éàðà ñàô ìåùèí, Àõàí ýþç éàøûìû àíäûðñûí øåùèí”. Ýöíöí èëê øÿôÿãè ÿðçÿ äöøÿíäÿ, Äåéÿðäè: — “Äÿðäèìè íóðëàíäûð ñÿí äÿ. Áèëèðÿì, ìÿíèì òÿê åøãÿ éàíûðñàí, Îíóí÷öí áó úöðÿ àëîâëàíûðñàí. Áÿëêÿ äÿ, ìÿíèì òÿê àðçóäàí óçàã Ýÿçèðñÿí, ýþçöíäÿí éàø àõûäàðàã. Áÿëêÿ, ôÿëÿêäÿíäèð ìÿí òÿê ÿçàáûí, Îíóí÷óí éàíàðàã òöêÿíèð òàáûí. Äåñÿí êè, àéðûëûã ýþðìÿìèøÿì ìÿí, Áÿñ íÿäÿí ñàðûëûã éàüûð öçöíäÿí? Úöíóíëóã, îäóíà òþêìÿéèðñÿ éàü, Íÿäÿí àõøàì-ñÿùÿð îëìóø éåðèí äàü? Ìÿíòÿê äåéèëñÿíñÿ ãàéüó è÷èíäÿ, Íÿäÿí ýàù îääàñàí, ýàù ñó è÷èíäÿ? Ùÿð áèð íèøàíÿäÿ ùÿìäÿðäñÿí ìÿíÿ, Ãÿëáè ìþùíÿòëèëÿð ñûüûíñûí ñÿíÿ.

219

Éîëóí äöøñÿ éàðûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí, Áÿõò êèìè ýèð åâÿ, íÿçÿð éåòèð ñÿí. Ìåùðèáàíëûã ýþñòÿð, ùþðìÿò ÿéàí åò, Ìÿíèì éàíìàüûìû îíà áÿéàí åò. Öçöìöí ðÿíýèíè ðÿíýèíäÿ ýþñòÿð, Ãÿì ãîøóíóì ãÿäÿð äàüûò çÿððÿëÿð”. Ñÿùÿð ÷åâðèëÿíÿ ãÿäÿð ýöíäöçÿ, Ýàù îíó, ýàù áóíó òóòóðäó ñþçÿ. Ýöíÿø éöêñÿëÿíäÿ óúà äàüëàðà, Äþíöðäö àøèãèì ÿñÿí ðóçýàðà. Àùû àíäûðûðäû àë øÿôÿãëÿðè, Ñàíêè ñþêöëöðäö ãûçûë äàí éåðè.; Éåð äÿùøÿò äóéóðäó ñÿìóì àùûíäàí, Îäóíäàí ãîðõóðäó éåääè àñèìàí. Àéàüûíà áàòàí ùÿð êÿñÿê, ùÿð äàø, Àéàüû öñòöíäÿí ÷ûõàðûðäû áàø. ×ûðïàðàã êþêñöíö ãàéàëûãëàðà, Åäèðäè áàüðûíû ùåé ïàðà-ïàðà. À÷ûðäû úèñìèíäÿ åøãèí õÿíúÿðè Éàðàëàð öñòöíäÿ éàðà èçëÿðè, Âóðóðäó ãÿëáèíÿ î ÷ÿðõè-íàìÿðä Êÿìÿíä öñòäÿí êÿìÿíä, áÿíä öñòäÿí äÿ áÿíä. ßëÿì ñÿùðàñûíäà àüëàäûãúà çàð, Àüëàðäû îíóíëà ãóøëàð, áàëûãëàð. Ìàòÿì ãûëûíúûíû ùÿð åíäèðÿíäÿ, Éàðüàíëàð à÷ûðäû äàüäà, ÷ÿìÿíäÿ. Àùûíûí õÿíúÿðè à÷äûüû éàðà Éóðä îëóðäó äÿðäÿ òóòóëàíëàðà. Ãàéàëàð àùûíäàí ñûíàð, òþêöëÿð, Éöç ïàð÷à îëàðäû òóíú ãðàíèòëÿð. Ýþç éàøû ñåëëÿðè àõûá äöçëÿðÿ. À÷ûðäû éîëóíäà éöç äÿðèí äÿðÿ. Ñèíÿñèíäÿí ãàëõàí òöñòö, øÿðàáÿ, Äþíöðäö áóëóäà âÿ øèìøÿêëÿðÿ. Àùûéëà éóìøàëäûá áöòöí äàü-äàøû, Îëìóøäó îíëàðûí ãöññÿ éîëäàøû. Êþíöë ôÿðéàäûíû åäÿðäè òÿêðàð 220

Ñûëäûðûì ãàéàëàð, äóìàíëû äàüëàð. Øÿôÿãäÿí ðÿíý àëàí ãûðìûçû ëàëÿ Îëìóøäó ÿëèíäÿ ãàíëû ïèéàëÿ. Îíó àüçûíàúàí äîëäóðàðàã ùåé, È÷èðäè äóðìàäàí øÿðàá ïåéàïåé. Áó øÿðàá Ôÿðùàäûí ãàíëû éàøûéäû, Éàõóä ñàô ëÿë èäè, éàãóò äàøûéäû. Ñàãè! Áèð ÷àì éåòèð àñèìàí êèìè, Îëñóí ýöëýöí ìåéèí ðÿíýè ãàí êèìè. Áàäÿ òàïûëìàçñà, òþê çÿùÿð, éà ãàí, Áó ùèúðàíëû ùÿéàò éàìàíäûð, éàìàí!

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÀÜÛÐ ÄÓÑÒÀà ÙßÉÀÒÛ Áó ãÿì ìÿ÷ëèñèíäÿ øÿðàá ïàéëàéàí Áåëÿ çèíÿò âåðèá ìÿúëèñÿ ùÿð àí: Ìþùíÿò äÿðéàñûíûí áþéöê íÿùÿíýè, Áÿëàëÿð äàüûíûí èýèä ïÿëÿíýè, Úöíóí âàäèñèíäÿí, äèâàíÿëÿð òÿê, Úèëîâñóç àò êèìè áàø àëàí êöëÿê, ßçàá äÿðéàñûíäàí áàäÿëÿð è÷ÿí, Èçòèðàá äàüûíäàí øöóðñóç êå÷ÿí, Çèëëÿò êàùàñûíäà éàòàí ÿæäàùà, Ãÿì úàìûíäà çÿùÿð íóø åäÿí äÿùà, Ãÿëáè ùèúðàí èëÿ ãÿì àòÿøýàùû, Éöç îúàã éàíäûðàí ùÿð êþíöë àùû, Àùûéëà àëÿìÿ ãàðàíëûã ñàëàí, Ìóðàäû ñöáùöíäÿí ýåúÿ àéðûëàí, Ýþéÿ ýþç éàøûéëà ýþñòÿðÿí èìäàä, Öìèä ãÿñðèí åäÿí ñåë èëÿ áÿðáàä, Ùèúðàí ýåúÿñèíèí áèð äÿðäèíàêû, Ñåâäà éîëëàðûíûí éàçûã ùÿëàêû, Òàëå ãûëûíúûíà ñèíÿ ýÿðÿí çàò, Éÿíè áÿõòè ãàðà, áÿëàëû Ôÿðùàä, Áó ñîíñóç ùèúðàíà òóòóëàí çàìàí, Àéðûëûã äÿðäèíÿ òàïìàäû äÿðìàí.

221

Î ýöíäÿí éàð îëäó àù èëÿ çàðà, Êå÷äè áó ñóðÿòëÿ ðóçýàðû ãàðà. Àõøàì äà èíëÿéèá ñàáàùà ãÿäÿð, Ãîïäó ñèíÿñèíäÿí îäëó íàëÿëÿð. Äåéèðëÿð, ÷ÿêñÿí äÿ ýöíäöç éöç ôÿãàí, Áèð ýåúÿ ôÿðéàäû éàìàíäûð îíäàí. Áó ùèúðàí ÷àüûíäà îíà ùÿð àõøàì, Òîõóéàðäû ÿçàá, çöëôèëÿ áèð äàì. Çöëìÿò þëêÿñèíèí ùÿð ýåúÿñèíäÿ Äöøìÿçäè éàäûíà âÿòÿíè ×èí äÿ. Ãàðàíëûã àëÿìÿ ÷ÿêèá ãàðà ðÿíý, Èíòèçàð ÿùëèíè åéëÿéÿð äèëòÿíý. Îäóð, çöëìÿò ýÿçèð ýþéëÿðè ñÿðýÿø, Ýþðöíìöð àëÿìÿ úàí âåðÿí ýöíÿø. Çèéà Èñêÿíäÿðè äöøìöø ñÿáðäÿí, Êÿñìèø öìèäèíè Õûçðè-êÿáèðäÿí. Ýþéëÿð éàíäûðàðàã, ñàíêè úàùàíû, Êöëöéëÿ ãàðàíëûã åòìèø ùàâàíû. Áÿëêÿ äÿ, êöë äåéèë, ùèñäèð áó çöëìÿò, Àëÿì ùèñëÿ âåðìèø þçöíÿ çèíÿò. Áó çöëìÿò Çÿðäöøòöí îúàãëàðûíäàí Ãàëõàí òöñòöäÿí äÿ éàìàíäûð, éàìàí. Óëäóçëàð åëÿ áèë áÿðêèíìèø ýþéÿ, Äóðìóø ñÿééàðÿëÿð, ñàáèòèê äåéÿ. Ôÿëÿê ãàòûð êèìè ïàë÷ûüà áàòìûø, ßë-ãîëóí ñàëëàéûá, ðàùÿòúÿ éàòìûø. Þçöíö êîð áèëèá ýþçëöëÿð äÿ ùÿì, Ãàïãàðà éóõóëàð ýþðìÿêäÿ àëÿì. Ýèçëÿíìèø äàðéàäà áàëûã, ýþéäÿ ãóø, Ýåúÿ úàíëûëàðû äöíéàíû òóòìóø. Ñàíêè åéëÿìèøäèð ýöí úàíûíû òÿðê, Îíó äÿôí åòìèøäèð éåðÿ êÿú ôÿëÿê. ßçà ñàõëàìàüû ãûëûá áÿùàíÿ, Ãàïãàðà áèð ëèáàñ ýåéèá çàìàíÿ. Ùÿñðÿò ÷ÿêÿíëÿðÿ ñÿìàäÿ öëêÿð. Åòìèø øöàñûíû áèð èòè õÿíúÿð, Áèð ñöðìÿ ÷ÿêìèøäèð øóì ñÿùÿð÷àüû.

222

Ãàðàäàí ñå÷èëìèð ýþçöíöí àüû. Ýþçëÿð î ñöðìÿäÿí åëÿ îëóá òÿíý Êè, àëÿì ýþðöíöð îíà ñöðìÿ òÿê. Àù, áó óçóí ýåúÿ, áó ãàðà çöëìÿò Ìÿùøÿð ýöíö êèìè òàïìûð íÿùàéÿò, Éåíÿ éàðàñàëàð àâàçà ýÿëìèø, Áèð øèêàð åøãèéëÿ ïÿðâàçà ýÿëìèø. Ãîíóá ýþé ãöááÿéÿ áàéãóøëàð éöç-éöç, Ýþðöíÿð ýþçöíÿ ùàðà òóòñàí öç. Êå÷ÿ òöñòöñöíäÿ ýþçäÿí éàéûíûð, Ýþçëÿðè óëäóç òÿê àëûøûð, éàíûð. Áóíà ýåúÿ äåìÿ, äå ãÿì çèíäàíû, Âàðäûð áó çèíäàíäà éöç ìþùíÿò êàíû. Ôÿðùàä àéðûëûãäàí äöøìöøäö äÿðäÿ, Úàíûíäàí óñàíìûø, ùàëû ïÿæìöðäÿ. Äÿðäè ÿñÿð åäèá àñèìàíëàðà, Åäèð þç êþêñöíö ýþé äÿ éöç ïàðà. Ãÿñä åäèð ÷àíûíà ãàðà áèð äóìàí; Áåëÿ ñÿðò ýåúÿíè ýþðìÿñèí èíñàí! Ìÿøÿããÿò äàøûíäàí ÿçèëìèø áàøû, Èíúèìèø áàøûíäàí ìÿøÿããÿò äàøû. Äàüëàðû ýÿçìÿêäÿí àéàüû ãàíäûð, Àéàüû ãàíûíäàí äàü àë-ÿëâàíäûð. ßçèëìèø âöúóäó ãÿì ïÿíúÿñèíäÿ, Ùÿñðÿòèí, ùèúðàíûí èøýÿíúÿñèíäÿ, Òöêÿíèá áèòìèøäèð òàãÿòè, ñÿáðè; Áèð ñöìöê ãàëìûøäûð, áèð äÿ áèð äÿðè. ßðèìèø âöúóäó îëìóø áèð ôàíàð, Âöúóä ôàíàðûíäà úàí øàìè éàíàð. Êÿäÿðëÿð àëìûøäûð òàëå äàøûíäàí, Îëóá ïàð÷à-ïàð÷à, áÿëêÿ äÿ, øàí-øàí. Îíó ÷îõ èíúèòìèø ãÿçàâö ãÿäÿð, À÷ìûø ãÿì äàüûíà ÷àðïàøûã èçëÿð. Ðóù ó÷óá ýþéëÿðÿ, äàéàíìûø öðÿê, Áàø äöøöá êÿìÿðÿ þëìöø èëàí òÿê. Öçìöøäöð úèñìèíè ÿúÿë õÿíúÿðè, Ýþðìóø äþíÿ-äþíÿ þëöì ìÿùøÿðè.

223

Àíáààí áàøûíû ÷ûðïûá äàøëàðà, Éàðàëàð öñòóíäÿí à÷ìûøäûð éàðà. Úèñìèíäÿ î ãÿäÿð ãûçäûðìàñû âàð Êè, àòÿø ýþðÿðñÿ, òÿñêèíëèê òàïàð. Âöúóäó òîðïàüà äöøñÿéäè áåëÿ, Òîðïàã ùÿìèí ñààò äþíÿðäè êöëÿ. Ùÿð äÿì ÿëäÿ åäèá áèð úöð áÿùàíÿ, Îíó òîðïàãëàðà ñàëûð çÿìàíÿ. Ãûçüûí äîäàãëàðû ãàáàðúûãëûäûð, Àüçû çÿùÿð äàäûð, çÿùðèìàð äàäûð. Òÿëõèêàì åòìÿéÿ îíó ùÿð çàìàí, Çÿùÿðëÿð òþêöëöð ÷àðõûí àüçûíäàí. Áó ìþùíÿò ýå÷ÿñè þç àäÿòèéëÿ Îíó éöêëÿéèðäè éöç ìþùíÿò èëÿ. Ùèúðàí ãîøóíëàðû àõûí åäÿðÿê, Áàøûíûí öñòöíäÿí êå÷èðäè ñåë òÿê. Ìèí áÿëà ýþðöíöð, ùÿð äÿì ýþçöíÿ, Áèð ñààò ýÿëìèðäè àüëû þçöíÿ. Íÿ çàìàí ÿùâàëû îëñàéäû áÿðáàä, Éàíûãëû áèð ñÿñëÿ åäÿðäè ôÿðéàä: “Åé çöëìêàð ôÿëÿê, åé êèíëè ãÿçà, Âöúóäóì õàêèíè äþíäÿðäèí òîçà. Âàðìû çöëì åòìÿêäÿ ñÿíÿ áÿðàáÿð, Áóíúà úÿôà åòìÿê éåòìÿçìè ìÿýÿð? ßúÿë ãûëûíúûíû òåç ñèéèðÿéäèí, Ìÿíè áèð âóðóøäà éåðÿ ñÿðÿéäèí. Áèð ãÿðèá, áèð õÿñòÿ äåéèëìèéÿì ìÿí? Äÿðä ÷þëöíäÿ Ìÿúíóí äåéèëìèéÿì ìÿí? Áèð àëëàù áÿíäÿñè äöøÿðñÿ äÿðäÿ, Îíà íÿçÿð ñàëàí áàøãà íÿôÿðäÿ Ýÿðÿê êÿðÿì îëñóí, ðÿùì îëñóí áèð àç, Éîõñà, ìèí áèð úÿôà åòìÿê éàðàøìàç. Ñþéëÿ, àáðûí, ùÿéàí ùàðàéà ýåòäè? Ãûçüûí ìÿùÿááÿòèí ñîíàìû éåòäè? Íå÷ÿ áåëÿ ýåúÿ ýþðÿúÿéÿì ìÿí? ×ûõàúàã ùÿð äÿôÿ úàí áÿäÿíèìäÿí?

224

Íÿ éàìàí ýåúÿäèð, ýþðìöð ýþç-ýþçö! Ñàíêè ãàðà ýÿëìèø þìöð ýöíäöçö. Áó ýåúÿ ãîéíóíäà ìèí ãàðà äèâ âàð, Îíëàðà éåì åòäèí ìÿíè àøèêàð. Éîõñà, ýÿðäèøäÿíìè éîðóëóá ãàëäûí? Âÿ éà áÿõòèì êèìè éóõóéà äàëäûí? Ùàíû ùÿð ýöíêö òÿê õóðàìûí ñÿíèí? Äèëÿêëÿð ìÿäÿíè àõøàìûí ñÿíèí? Áÿëêÿ, ìÿí àòàíäà íàëÿ îõëàðûí, Îíäàí çÿäÿëÿíìèø ñÿðò àéàãëàðûí? Þëìöø äåéèëñÿíñÿ áèð òÿðïÿí, ôÿëÿê! Ñÿùÿð ìöæäÿñèíè ýÿòèðñèí êöëÿê! Î àéäàí àéðûëäûì, ùàëûìà ðÿùì åò. Çöëìÿò ýåúÿñèíäÿ áèð äàäûìà éåò”. Áó ùàëäà àé äîüóá ÿðøÿ óúàëäû, Ýöí êèìè äöíéàéà áèð øþëÿ ñàëäû. Ôÿðùàä ýþðöá îíó ãàëõäû éåðèíäÿí, Àé êèìè àéûëûá éåð þïäö ùÿìÿí. Äåäè: — “Åé ýåúÿìè ÷èë÷ûðàã åäÿí, Þëöì ñààòûíäà äàäûìà éåòÿí, Íÿ îëàð ðÿùì åäèá úàíûìû àëñàí, Î éàðûí êóéèíäÿ òîðïàüà ñàëñàí. Ìÿíè ñöðöêëÿðêÿí ÿúÿë ìÿçàðà, Àõûð ñàëàìûìû éåòèð ñÿí éàðà”. Äèããÿòëÿ ýþéëÿðÿ íÿçÿð ñàëàðêÿí, Öòàðèä ýþçóíÿ ñàòàøäû áèðäÿí. Äåäè: — “Åé äîñòëàðûí ùàëûí íÿãø åäÿí, Ýþéëÿð âàðàüûíäà ãÿëÿì èøëÿäÿí! Íÿ îëàð, áèð ãàðà ìöðÿêêÿáëÿ ñÿí Áàøûìäàí êå÷ÿíè òÿñâèð åéëÿñÿí? Ýöíÿø ãÿðã åäÿíäÿ ñÿíè íóðóíà, Ãÿìèìäÿí áèð êèòàá áàüëàñàí îíà”. Ýþðöíúÿ Çþùðÿíè ôÿüàí åäÿðÿê, ßéèá ãàìÿòèíè ÷ÿíêö êÿìàí òÿê, Äåäè: — “Åé äöíéàéà ôÿðÿù ýþíäÿðÿí, Íÿüìÿñè ãÿëá à÷àí, ðóùà äàä âåðÿí!

225

Øÿíëèê àùÿíýèíè äàéàíäûð áèð àç, Ãîé ìÿíÿ éàñ òóòñóí ñèíÿíäÿêè ñàç. Úàíàí ìÿúëèñèíäÿ îëñàí íÿüìÿõàí, Ùÿëàê îëìàüûìû éàðà åò áÿéàí”. Áîø ýþðöá äþðäöíúö ýöíÿø áöðúöíö, Äåäè: — “Åé óúà ýþé, ñÿí î øóõ ýöíö Íàçëû ýöíöì êèìè íèéÿ ýèçëÿòäèí, Ùèúðàí ýå÷ÿñèíè ùöäóäñóç åòäèí? Ýþñòÿð ýöíÿøèíè, íóðëàíñûí ùÿð éåð, Ìÿíèì äÿ àéðûëûã ýåúÿìÿ ñîí âåð!”. Ýþðöá áåøèíúè áóðú ãÿùðÿìàíûíû, Ñþéëÿäè Ìÿððèõÿ þç ùèúðàíûíû: Åé ìÿðäëèê, åé äþéöø åéëÿéÿí øöàð, Ãûëûíú îéíàäàíäà íÿð ãÿùðÿìàíëàð, Åò þç ãûëûíúûíû ãàíûìëà ðÿíýèí, Áó ùÿéàò ãåéäèíäÿí âåð ìÿíÿ òÿñêèí. Àò úàíñûç úèñìèìè ðÿùýöçÿðèíÿ; Ãîé ÿòèì éåì îëñóí éàð èòëÿðèíÿ”. Ñöçöá Ìöøòÿðèíè àëòûíúû ãàòäà, Äÿðäèíè îíà äà ñþéëÿäè ùÿòòà: “Åé øÿðÿô áöðúöíäÿ àøèéàí òóòàí, Ñÿàäÿò òàõòûíà, òàúûíà ñóëòàí, Äóà åò, òàíðûäàí àëûì áèð ìóðàä, Ìþùíÿò ýåúÿñèíäÿí òåç îëóì àçàä. Âöñàë ñÿùÿðèíèí íóðëàðû éåòñèí, Ùÿñðÿò àõøàìûíûí äóìàíû ýåòñèí”. Éåääèíúè áöðúÿ äÿ ñàòàøûá ýþçö, Çöùÿë óëäóçóíà äåäè áó ñþçö: “Åé ãöðóð äÿíèçè, åé âöãàð äàüû, Ñÿí äÿ áàúàðûðñàí ðóù îõøàìàüû. Âö÷óäóí àüûðäûð ùèúðàí äàüû òÿê, Èíñàí ñÿáðè êèìè éöðóøóí äÿ ëÿíý. Àéðûëûã úàíûìû àëìûøäûð, ùåéùàò! Ìÿíÿ äÿðä ÷ÿêìÿéÿ ñÿáàò âåð, ñÿáàò!” Òàïñàéäû äöððöíÿ áèð þçýÿ ìöúðö, Òóòàðäû ñîðüóéà î éåíè áöðúö.

226

Ùÿð áöðúäÿí ñîðàðäû þç äèëáÿðèíè, Ñÿàäÿò ýöíÿøè, áÿõò öëêÿðèíè. Äîããóçóíúó áöðúÿ ñàòàøäû ýþçö, Ñàáèò óëäóçëàðëà áàøëàäû ñþçö Êè: “Åé ýþç éàøûìà áÿíçÿð óëäóçëàð, Îëóí ýþç éàøûì òÿê ñèçëÿð äÿ ñÿééàð. Áèð ýþçÿë åøãèíäÿ äöøöá àâàðà, Áó ìÿùçóí êþíëöì êè, îëäó éöç ïàðà, Äåìèðÿì ùÿð áèðè áèð îâóú ãàíäûð, Þìðöí ýöë ÷àüûíäàí ãàëàí íèøàíäûð. Åøèäèí áó ñåâäà àâàðÿñèíè, Àëûí ùÿð áèðèíèç áèð ïàðÿñèíè, Î éàðûí êóéèíÿ ýöçàð åéëÿéèí, Áàøûíà ýöë, ÷è÷ÿê íèñàð åéëÿéèí. Ýöë éàðïàüû òþêöí ñèç àñèìàíäàí. Éîõ, éàüûø éàüäûðûí öñòöíÿ ãàíäàí! Îíóí êè, ùÿñðÿòè àëìûø úàíûìû, Áàðè ãàíûì òóòñóí î úàíàíûìû”. Ãÿì-ãöññÿ ÿëèíäÿí åäèá øèêàéÿò, ×ÿêèá ñöáùÿ ãÿäÿð ñîíñóç ÿçèééÿò, Áó éàìàí äÿðäëÿðäÿí àìàí åéëÿäè, Ãèéàìÿò ãîïàðûá ôÿüàí åéëÿäè. Þçöíÿ âåðäèéè áóíúà ÿçàáäàí, Äöøöíúÿ òàãÿòäÿí, äöøöíúÿ òàáäàí, Ãÿøø åäèá éûõûëäû... öñòöíäÿ àëÿì Ãàðàëàð ýåéèíèá ñàõëàäû ìàòÿì. Óëäóçäàí ýþç éàøû òþêäö ôÿëÿêëÿð, Úûðäû éàõàñûíû íàçÿíèí ñÿùÿð... Î ãÿì ýåúÿñèíäÿ úàí åòäè ôÿäà, Ýöíöí äîüìàüûíäàí àðòûã íÿ ôàéäà? Áóìó ÿäàëÿòèí, ãîúàìàí ôÿëÿê! Çÿùÿðëÿéèá, ñîíðà âåðèðñÿí òèðéÿê. Ýÿòèð, ñàãè, ìÿíÿ úàí òèðéÿêèíè, Éàøàìàã ñåâäàñû áöðöìöø ìÿíè. Éîõ, ùèúðàíëà êå÷ÿí þìöð-ýöí éåòÿð, Òèðéÿêè àò éåðÿ, çÿùÿð âåð, çÿùÿð!

227

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÇÈÍÄÀÍÄÀ ÑßÐÁßÑÒ ÙßÉÀÒÛ Ãÿìëÿ ãÿëÿì ÷ÿêÿí áó ñÿùèôÿéÿ, Ãöññÿäÿí éàðàòäû áåëÿ ùåêàéÿ: Ôÿðùàä þç-þçöíö áèëìÿäÿí áèð àí, Áÿëà çèíäàíûíäà ñöðÿíäÿ äþâðàí, Îíóí ýèçëè ñèððÿ éîë òàïìàñûíäàí, Õÿáÿðäàð îëìóøäó ùÿð áèð íèýàùáàí Î ùå÷ëèê áöðúöíäÿ óëäóç òÿê éàíàð, Âÿôà ñÿäÿôèíäÿ äöðð êèìè ïàðëàð; Ìóãÿääÿñ ìÿøÿëäÿí ÿõç åéëÿìèø íóð, Êþíëö êÿðàìÿòäÿí ðþâøÿí îëóáäóð. À÷àð ùÿð ãàíäàëû î èñòÿéÿíäÿ, Åë éîëóíäà ñàëìûø þçöíö áÿíäÿ. Îíó êåøèê÷èëÿð åäÿíäÿ àçàä, Îëäó áó ÿùâàëäàí êþíöëëÿðè øàä. Ëàêèí óçàãëàðà ñàëìàéûá ýöçàð, Ôÿðùàä éàõûíëàðäà ýÿçèá äîëàíàð. ×öíêè áóíäàí õÿáÿð òóòàðñà Ïÿðâèç, Îíëàðûí ãàíûíû òþêÿðäè, øÿêñèç. ßôñóñ êè, Ôÿðùàäûí áÿíääÿí õèëàñû, Ýþçÿò÷èëÿð èëÿ äîñòëóã áèíàñû, Ùþêìö ïîçìàëàðû áó éîëëà áèð-áèð, Îëäó áàøäàí-áàøà Õîñðîâà çàùèð. Þíúÿ òóòìàã ö÷öí îíëàðà äèâàí, Ùþêìöí ãûëûíúûíû ÷ÿêäè ãûíûíäàí. Ñîíðà áó ÿùâàëäàí îëóá õÿáÿðäàð, Ýþðäö êè, úÿçàäàí îíà õÿòÿð âàð. Áåëÿ ñàùèáäèëÿ éàíàøñà ãàôèë, Òàíðû åéëÿð îíó, ÿëáÿòòÿ, çàèë. Ôÿðùàäûí ùàëûíà íÿçÿð ñàëàíäà, Ãÿðèáÿ ôèêèðëÿð îéàíäû îíäà. Áèëäè åë éîëóíäà áó ìÿðä ñÿðñÿðè, Ãîðõóíú èíòèãàìäàí äóðìàçäûð ýåðè, Äåäè: — “Ìÿñëÿùÿòäèð éóìóá ýþçöìö, Òàìàì áèëìÿçëèéÿ ãîéóì þçöìö”.

228

Åëÿ êè, äóñòàüû ãàíäàëëû ýþðäö, Îíóíëà þçöíÿ òÿñÿëëè âåðäè. Äåéèðëÿð î ýöí êè, éàçûã Ôÿðùàäû “Àäèë” øàù ìÿêðëÿ òóòóá áàüëàäû, Ýÿðÿðÿê êþêñöíö äÿðäÿ, áÿëàéÿ, Øàïóð äà þçöíö ñàëäû úÿôàéÿ, Ðàùÿòëèê ýþðìÿäÿí þç éàòàüûíäà, Úèñìè êöëÿ äþíäö äÿðä îúàüûíäà. Óúàëòäû íàëÿíè àñèìàíëàðà, Äàøëà ñèíÿñèíè åòäè éöç ïàðà. Ýÿçèá àüûç-àüûç ÷àòäû ùÿð åëÿ Êè, Ïÿðâèç èøëÿäèá éöç úöðÿ ùèéëÿ, Òóòìóø õÿéàíÿòëÿ áèð âÿôàäàðû, Ãóðäóðìóø Îíóí÷öí èíòèãàì äàðû; Ýþðìÿê÷èí ìåéäàíû ðÿãèáäÿí õàëè, Îíó ìÿùâ åòìÿêäèð ôèêðè, õÿéàëû. Îíóí äÿôè ö÷öí éöç ÷àðÿ åòìèø, Éåðèíäÿí, éóðäóíäàí àâàðÿ åòìèø. Áèëäèëÿð êè, Ôÿðùàä ýÿðäÿíèíäÿ áÿíä Íÿ éîëëà åéëÿìèø øàùëàðà ðèøõÿíä. Õîñðîâóí íÿ éîëäà îëìóø õèòàáû, Íåúÿ âåðìèø îíà Ôÿðùàä úàâàáû. Áó àúû ñþçëÿðè åøèäèíúÿ øàù, Éåíèäÿí ãÿòë ö÷öí ùþêì åòìèø, åéâàù! Ôÿðùàä áó ùþêìÿ äÿ ãîéìàìûø ìÿùÿë, Îíó ñàðñûòìàìûø áó âàõòñûç ÿúÿë. Îíóí øàù íÿñèëëè, õàãàí íÿñèëëè, Îëäóüó, ñþùáÿòäÿí îëìóøäóð áÿëëè. Õàëã è÷èíäÿ áþéöê àä-ñàíû âàðìûø, Î, ñþç ýÿçäèðìÿêäÿí óçàã ãà÷àðìûø; Îäóð êè, åë îíà áÿñëÿéèð ùþðìÿò. Îéàíìûø ãÿëáëÿðäÿ Õîñðîâà íèôðÿò. Âÿñôèíäÿ øàèðëÿð éàçûá øåðëÿð, Ìöüÿííèëÿð îíà ìàùíû äåéèðëÿð. Äÿðä ÿùëè àù ÷ÿêèá ÷îõ àøèãàíÿ, Ìöüÿííèëÿð êèìè åäèð òÿðàíÿ. Ôÿðùàäûí úàí éàõàí ìþùíÿòè áèð-áèð 229

Íÿüìÿéÿ ÷åâðèëèð, äèëëÿðäÿ ýÿçèð. Õîñðîâ òóòìóøñà äà î ìÿðä èíñàíû, Ñþùáÿò ÿñíàñûíäà ãàðàëìûø ãàíû. Î ýöíäÿí Ôÿðùàäû ýþçëÿ ýþðÿí éîõ, Þëäöìö, ãàëäûìû, — õÿáÿð âåðÿí éîõ. Áó ñþçëÿð äèëëÿðäÿí äèëëÿðÿ êå÷äè, Àõûð Áàíóéà äà ýÿëèá éåòèøäè. Äàäûíà ÷àòìàäû íÿ àüûë, íÿ ùèññ, Ýþç éàøû è÷èíäÿ ãàëäû êþìÿêñèç. ×îõ ÿçàá ÷ÿêèðäè áó èøäÿí Ìÿùèí Êè, õÿáÿð òóòìàñûí àéöçëö Øèðèí. Áèëèðäè áó ñþçëÿð ÷àòñà îë àéà, Âåðÿúÿê þìðöíö òåçúÿ ôÿíàéà, Îíñóç äà ãÿìýèíäè î íàçèêáÿäÿí, Õÿáÿðñèç êèìèéäè ùÿð àí þçöíäÿí. Ãÿëáèíÿ äàìäû êè, î ãÿðèá ÿñèð Äöøìÿíëÿð ÿëèíäÿ îëìóø äÿñòèýèð. Úèñìèíè èïÿêëÿ ýèçëÿäÿí êèìè, Øèðèí äÿ ýèçëÿòäè êÿäÿðè, ãÿìè. Ñèððèíè åòìÿéèá ùå÷ êÿñÿ åëàí, Éàíäû è÷èí-è÷èí àù àëîâóíäàí. Áó ùèúðàí àùûíûí òöñòö-äóìàíû, Çöëìÿòÿ ãÿðã åòäè áöòöí úàùàíû. Áèð ýöí äÿðäè, ãÿìè áàøûíäàí àøãûí, Ùèúðàí äÿðéàñûíäà ãàëìûøäû øàøãûí. Êþíëö àéðûëûãäàí õåéëè ñûíûãäû, Äàðûõûá ñàðàéûí äàìûíà ÷ûõäû. Êè, òÿìèç ùàâàäà áèð íÿôÿñ àëñûí, Áèð àç ãþí÷ÿ êèìè êþíëö à÷ûëñûí. ×àòäû ãóëàüûíà áèð éàíûãëû ñÿñ, Ãöññÿ íÿüìÿëÿðè îõóðäó áèð øÿõñ. Áó íÿüìÿ Øèðèíÿ åéëÿäè ÿñÿð, Éåíèäÿí êþíëöíö åòäè ìöêÿääÿð, Îíóí ñþçëÿðèëÿ ìàðàãëàíàðàã, Äèããÿòëÿ íÿüìÿéÿ àñûðäû ãóëàã. Áèð ãÿì äöíéàñûéäû ùÿð ìèñðà, ùÿð áåéò, Ôÿðùàä äàñòàíûíû åòìÿäÿéäè ãåéä.

230

Ôÿðùàä íÿ ýþðìöøñÿ íàìÿðä ôÿëÿêäÿí, Õîñðîâ èøëÿòäèéè ìèí áèð êÿëÿêäÿí, Õöëàñÿ, áàø âåðìèø ùÿð ìàúÿðàäàí, Áÿùñ åäèá, ñþç à÷äû ùÿìèí íÿüìÿõàí. Áó ãÿìëè íÿüìÿíè åøèòäè äèëáÿð, Åëÿ áèë, áàüðûíà ñàïëàíäû õÿíúÿð. ×ÿêäè öðÿéèíäÿí åëÿ ýöúëö àù Êè, ñþíäö àëÿìÿ íóð âåðÿí ÷ûðàã. Äþéäö þç-þçöíö î áèðäÿí-áèðÿ. ×ûðïàðàã áàøûíû éåðëÿðäÿí éåðÿ. Ýþç éàøû ñåëèíäÿí éàðàíäû éöç ýþë, Ñàðû ýöë öñòöíÿ òþêäö ãûçûëýöë. Ãàíäàí õûíà éàõäû ùÿð øóõ áàðìàüû, Äþíäö êÿùðÿáàéÿ éàãóò äîäàüû. Ýþçëÿðèíäÿ úîøàí ãàíëû ýþç éàøû, Àõäû éàíàüûíûí ãàíûíà ãàðøû. Úûðäû ÿéíèíäÿêè èïÿê ëèáàñû, Ñàíêè ïàð÷àëàíäû ýöëöí éàõàñû. Îíóí ùÿð éåðèíäÿí ãàí àõäûüûíäàí, Èïÿê ïàëòàðëàðû îëäó ÿë-ÿëâàí. Î þç éàõàñûíû úûðûá òþêöíúÿ, Ýþðöíäö ýöë öñòÿ èêè òÿð ãþí÷ÿ. Ãþí÷ÿ éîõ, áÿíçÿðäè èêè ïåéêàíà; Êþêñö ãÿì îõóíäàí àëìûø íèøàíà. Ñîéóã àùëàðûíûí ýöëýöí øÿáíÿìè, Îëìóø íÿðýèç ýþçöí àë ðÿíýëè íÿìè. Ñöíáöë ñà÷ëàðûíû òþêöá ýöë öñòÿ, Ñàí ýå÷ÿ çöëìÿòè äöøöá ýöí öñòÿ. Àéû, ýöíö þðòÿí î çöëôëÿð äÿ ×ÿêìèø ÷þùðÿñèíÿ áèð ãàðà ïÿðäÿ. Öçöíäÿ ýþç éàøû îëìóøäó áóõàð, Îíà îä âóðìóøäó ÿòèðëè ñà÷ëàð. Àéöçëö î ãÿäÿð àù-íàëÿ ãûëäû, Àõûðäà ãÿøø åäèá éåðÿ éûõûëäû. Áàíóäà ãàëìàéûá ãÿðàð, èõòèéàð, Îíóí áàøû öñòÿ àüëàðêÿí çàð-çàð, Øàïóð-î, éöç áÿëà ýþðìöø úàùàíäàí, 231

Îíëàðûí äàäûíà ÷àòäû íàýÿùàí. Ñåâèíúäÿí àõàðàã ýþçöíöí éàøû, Éåð þïöá, äèç ÷þêäö Áàíóéà ãàðøû. Äåäè: — “Î ýþé òàõòëû, óëäóç ñöïàùëû. Øàùàíÿ ñèìàëû, èñìÿò ïÿíàùëû, Éÿíè êè, ìÿùÿááÿò ìöëêöíöí øàùû, Áÿëà ýþéëÿðèíèí íóðëó ñÿééàùû, Øàù èëÿ øàù îëàí, äÿðâèøëÿ äÿðâèø, Õÿñòÿ ãÿðèá Ôÿðùàä, åòìÿéèá òÿøâèø, Äöøìÿí òÿëÿñèíÿ øèêàð îëàíäà, Áèð øåéòàí ìÿêðèíÿ äö÷àð îëàíäà, Øöêöðëÿð îëñóí êè, î òîð ãóðàíû, Úèëäèíè äÿéèøèá øèêàð âóðàíû, Áèð áþéöê äàø èëÿ åéëÿäèì úàíäàí, Úÿùÿííÿìÿ ñàðû òåç îëäó ðÿâàí. Ôÿðùàä ýþçëÿðèìäÿí ýåòäèéè ýöíäÿí Àüëàð ýóøÿëÿðäÿ ñàëäûì éóðä, ìÿñêÿí. Úöðÿòèì ÷àòìàäû äàäÿ éåòìÿéÿ, Îíó ôÿëàêÿòäÿí õèëàñ åòìÿéÿ. Äöíÿíêè ýöíÿäÿê äöøÿðÿê äÿðäÿ, Äîëàíûá ýÿçèðäèì õÿðàáÿëÿðäÿ. Ãàëàäà ãàëìàãäàí ýÿëèá çèíùàðà, Èñòÿäèì áóðàäàí ÷ûõàì êÿíàðà, Õåéëè äîëàøàðàã óúà ùàñàðû, Íÿùàéÿò, ãàëàäàí ÷ûõäûì äûøàðû. Ýÿçèá àõøàì, ñÿùÿð ìÿí îéìàã-îéìàã, Èñòÿðäèì Ôÿðùàääàí àëàì áèð ñîðàã. Ïÿðâèç îðäóñóíà éàíàøûá àõøàì, Òóòóá ùÿð äÿñòÿíèí éàíûíäà àðàì, Ýÿçèá ìÿúëèñëÿðè, ãÿìõàíÿëÿðè, Äèíëÿäèì ñþéëÿíÿí ÿôñàíÿëÿðè. Ýþðöíöð, áèòìèøäèð ôÿëÿê íèôàãû, ×àòäûðìûøäûð ñîíà áó èòòèôàãû. Åøèòäè ãóëàüûì áó ýöí íàýÿùàí, Î ãÿðèá õÿñòÿäÿí, õàíûìàíñûçäàí ßí éåíè õÿáÿðëÿð ýÿçèðäè åëäÿ, Ìèí øàéèÿ âàðäû àüûçäà, äèëäÿ.

232

Ñóàëà òóòäóìñà îðäà ùÿð êèìè, Ñþçëÿðè äöç ýÿëäè äóðíàëàð êèìè. Àøèêàð îëäó êè, î ùÿëÿ ñàüäûð, Äàèì ñåéðÿíýàùû ñÿùðà âÿ äàüäûð. Îíó ãîðõóòìàéûð ðÿùìñèç éàüû, Îëìóø éàä ýþçëÿðèí íóðëó ÷ûðàüû. Äóéóá ýþðêÿìèíäÿ ãöäñèééÿòäÿí èç, Îíó þëäöðìÿêäÿí ÷ÿêèíìèø Ïÿðâèç. Àììà ñþéëÿìèø êè: “Åé áþéöê èíñàí, Î éåðäÿí áèð àääûì êÿíàðà ÷ûõñàí, Ñÿíè çÿíúèðëÿäèá, ýþçÿò÷èëÿðè Îääà éàíäûðàðàì ìÿí äèðè-äèðè”. Áó ãîðõó öçöíäÿí Ôÿðùàä øèêÿñòÿ, Èñòÿìÿç áèð êÿñÿ þçöíöí öñòÿ Õîñðîâóí òöê ãÿäÿð ãÿçÿáè éåòñèí, Áèð êÿñèí ãÿòëèíÿ áàèñëèê åòñèí. Îíóí÷öí î äàüäà, èñòÿð-èñòÿìÿç, Äîëàøûá óçàüà ýåòìÿê èñòÿìÿç. Åëÿ êè, ÿùâàëû þéðÿíèá áèëäèì, Þíúÿ ùöçóðóíà õÿáÿðÿ ýÿëäèì. Áèëäèì úàìààòûí éàëàí ñþçöíäÿí Êè, ÷îõ ñþç óéäóðóð îíëàð þçöíäÿí, Ôÿðùàääàí äàùà ÷îõ Áàíó ÷ÿêèð ãÿì. Áèð ìàòÿì åâèäèð ýþçöíäÿ àëÿì. Áèëäèì êè, ýþçÿëëÿð øàùû Øèðèí äÿ Ãàëìûø ãÿì äàüëàðû ðÿùýöçÿðèíäÿ. Äåäèì, ãîé ñåâèíñèí î ãþí÷ÿéè-òÿð, Øåéäà áöëáöëöíäÿí ýÿòèðäèì õÿáÿð. Ñèçèí äÿ ñþçöíöç âàðñà Ôÿðùàäà, Éåòèððÿì éåðèíÿ íåúÿ îëñà äà. Íÿäèð Ôÿðìàíûíûç áó ñàäèã ãóëà, Áèð ñþçöíöç éîõñà, äöøöììö éîëà!”. Ìÿùèíáàíó îíà úàâàá âåðÿðÿê, Äåäè: — “Åé þçö õîø, ñþçö ìöáàðÿê, Õåéèðõàù àüçûíäàí ÷ûõàí ùÿð êÿëìÿ, Éàðàëû êþíëöì÷öí äþíäö ìÿëùÿìÿ. Ôÿðùàä ùèúðàíûíäàí îëìàìûø àçàä, 233

Ãÿëá ñÿíèí ùèúðèíëÿ ÷ÿêÿð îëäó äàä. Øöêöð, ýþçëÿðèìèç ýþðäö öçöíö, Åëÿ áèë, ýþðöðöê îíóí þçöíö. ßýÿð ýåäÿð îëñàí, ÷îõ ñþçöìöç âàð, Íÿ éåðëÿðÿ ñûüàð, íÿ ýþéëÿð òóòàð”. Ñîíðà ñþùáÿò à÷ûá î ýöëáÿäÿíäÿí Äåäè: — “Ùå÷ áèëìèðÿì ãÿøø åòìèø íÿäÿí?: Äåéèá àüëàøäûëàð ùÿì î, ùÿì äÿ áó, Ìÿùçóí Øàïóð èëÿ øèêÿñòÿ Áàíó, Îëóá-êå÷ÿíëÿðè éàä åéëÿäèëÿð, Ôÿëÿéèí çöëìöíäÿí äàä åéëÿäèëÿð. Ñþùáÿò à÷ìàãäàéäû Øàïóð Ôÿðùàääàí, Ìÿùèíáàíó èñÿ øóõ ïÿðèçàääàí. Áó ãÿìëè äàñòàíà ñÿðô îëäó ÷îõ âàõò, Ëàêèí àéûëìàäû Øèðèí ãàðàáàõò. Áóðíóíà ÿòèðëÿð òóòóá äÿìàäÿì, Îíó äà øöóðà ýÿòèðäèëÿð ùÿì. Ýþç à÷ûá ýþðöíúÿ Øàïóðó ìÿùçóí, Äöøäö õàòèðèíÿ ñåâäèéè ìÿúíóí Ãîïäó ñèíÿñèíäÿí áèð åëÿ ÿôüàí, Àùûíäàí îä òóòóá àëûøäû äþâðàí. Äåäè: — “Ñþéëÿ, Øàïóð, þç ìàúÿðàíû, Íèéÿ òÿê ãàéûòäûí áÿñ Ôÿðùàä ùàíû? Î ýöí êè, àéðûëûã öç âåðäè ìÿíÿ, Åøãèìèí ñàçûíû òàïøûðäûì ñÿíÿ. Ùàíû ÿìàíÿòèì, ñþéëÿ áèð áóíó? Áóìóäóð äîñòëóüóí ãàéäà-ãàíóíó? Èñòÿñÿí, þëìÿéèì áó ùÿñðÿòëÿ ìÿí, Áèð õîø õÿáÿð äàíûø î ñåâýèëèìäÿí. Òåç ñþéëÿ, éóáàíñàí ÷ûõàúàã úàíûì, Éÿãèí áèë, áîéíóíäà ãàëàúàã ãàíûì”. Ìÿùèíáàíó äåäè: — “Åé úèñìèìäÿ úàí, Ãÿëáèì ãöââÿò àëûð ýöë äîäàüûíäàí, Áèð àç èçòèðàáûí òàïàðñà òÿñêèí, Õåéëè ñþç äàíûøàð áèçèì áó ìèñêèí. Êþíëöí ùÿð áèðèíäÿí éöç ñåâèíú àëàð, Ùÿì ÿñêè, ùÿì éåíè éàðàí ñàüàëàð”.

234

Î ýþéëÿð ýöíÿøè áóíó åøèòúÿê, Éàëâàðûá ýþç éàøû àõûòäû ñåë òÿê. Äåäè: — “Åé ìèñëè éîõ, éåýàíÿ íÿããàø, Äàð ýöíäÿ, âàð ýöíäÿ ìÿíèìëÿ ãàðäàø, Öçðÿ âàõò ãàëìàìûø, òåç îë, òåç áóéóð!” Ñþùáÿòÿ áàøëàäû áÿëàëû Øàïóð, Ôÿðùàäûí ùàëûíäàí íÿ áèëèðäèñÿ. Áèðáÿáèð ñþéëÿäè ýþçöíÿðýèçÿ. ßí àõûðäà äåäè: — “Î èíäè ñàüäûð, Àììà ùÿñðÿòèíëÿ ñèíÿñè äàüäûð. Ýåòìÿê öçðÿ èêÿí éàíûíà ìÿí çàð, Äåäèì, þíúÿ ñÿíè åäèì õÿáÿðäàð. ßçèééÿò áèëìÿñÿ, áÿëêÿ, Øèðèí äÿ, Èêè-ö÷ ñþç éàçàð þç áàðÿñèíäÿ. Ýåäèá ìþúöçÿëÿð ýþñòÿðÿðÿì ìÿí, Î úàíñûç àøèãÿ úàí âåðÿðÿì ìÿí”. Ïÿðè öçëö äåäè: — “×îõ ìèííÿòäàðàì” Ñîíðà áèð õÿëâÿòäÿ îëàðàã àðàì, Ãÿì äîëó áèð ìÿêòóá éàçûá ãóðòàðäû, Îíóí ùÿð êÿëìÿñè úàçèáÿäàðäû. Ãàéûäûá Øàïóðà òåç òÿãäèì åòäè, Øàïóð àëûá îíó ýþçëÿðäÿí èòäè. Ôÿðùàä î éåðäÿ êè, òóòìóøäó ìÿñêÿí, Îðà÷àí éöéöðäö ýèçëè ùÿð êÿñäÿí. ×àòäû, áèð ñÿùÿð êè, ýåúÿñè Ôÿðùàä Äàí àòàíà ãÿäÿð åòìèøäè ôÿðéàä, Ãÿøø åäèá ãàëìûøäû áèùèññ, áèøöóð, Éàíàøäû òåç îíà àüûëëû Øàïóð. Áèð ùàëäà ýþðäö êè, ýþðìÿñèí ùå÷ ýþç: Íÿ úèñìèíäÿ úàí âàð, íÿ àüçûíäà ñþç. Øàïóð êè, Ôÿðùàäà ýÿëèá éàíàøäû, Îðäàêû âÿùøèëÿð, ãóøëàð óçàøäû. Øàïóð ÿëëÿðèéëÿ òóòóá áàøûíû, Ôÿðùàäûí öñòöíäÿ òþêäö éàøûíû. Ýþç éàøûíäàí ýöëàá ñÿïèá öçöíÿ, Ýÿòèðäè àõûðäà îíó þçöíÿ, Ýþçëÿð áèð-áèðèíÿ ñàòàøàí çàìàí, 235

Áèðëèêäÿ ÷ÿêäèëÿð ãîðõóíú áèð ôÿüàí. Î âÿôàëû äîñòëàð ãó÷àãëàøäûëàð, Àíûá äÿðäëÿðèíè ÷îõ àüëàøäûëàð. Ýþðöá îíëàðäàêû àùó ôÿðéàäû, Äÿðÿëÿð àüëàäû, äàüëàð àüëàäû. Þïöá Øàïóð îíóí àéàãëàðûíäàí, Ãîéíóíäàí ìÿêòóáó ÷ûõàðòäû ùàìàí. Àëàíäà íàìÿíè Ôÿðùàä ñåâäàëû, Èíúÿëäè ãàìÿòè ãÿëÿì ìèñàëû. Áàøëàéûá îõóäó î äÿðäëè ìÿúíóí. Éàçûëàí ìÿêòóáäà áó èäè ìÿçìóí:

ØÈÐÈÍÈÍ ÔßÐÙÀÄÀ ÌßÊÒÓÁÓ Úàùàíà òàíðûäûð ñàëàí ùÿíýàìÿ, Ùÿìäèëÿ áàøëàíäû áó ãÿìëè íàìÿ: Åòìèø âÿôàëûíû úÿôàéÿ ìÿçùÿð, Ùèúðàíûí úàìûíäàí è÷èðìèø çÿùÿð. Ýþðöá åøã ÿùëèíäÿ òÿìêèíè-àëè, Òÿúÿëëè åéëÿìèø îíäà úÿëàëû. Åøãèí øèìøÿêèëÿ äþíäÿðèá ýöëÿ, Ñÿðâè, õàðö õÿñè âåðèá àü éåëÿ. Ìÿùÿááÿò ñåëëÿðè åäÿíäÿ áèäàä, Éûõûëûð âèðàíÿ, ñþêöëöð àáàä. Ãÿì éåëè òàëàíà áàøëàñà ÿéÿð, Áÿäÿíèí øþëÿñè øàì êèìè ñþíÿð. Ìþùíÿò òöñòöñöíÿ ðÿâàú âåðÿíäÿ, Ýþç éàøû àõûäàð êîð äà, ýþðÿí äÿ. Ãÿì äàøû ãÿçÿáëÿ áàøëàñà êèíÿ, Áÿðàáÿð ñûíàúàã-éàãóò, àéèíÿ... Ñÿìàíûí áàüðûíû äþíäÿðÿð ãàíà, Êÿùðÿáà ñàðàëûá äþíÿð ñàìàíà. Áöëáöëö àüëàäàð, î, ýöëäÿí þòðö, Ýöë äÿ êþéíÿê úûðàð áöëáöëäÿí þòðö. Îíäàäûð çÿððÿíèí ùÿð èçòèðàáû, Îíóíëà ïàðëàéûð ýöíÿø êèòàáû.

236

Éàçûá áó ñþçëÿðè ñàëäû íèçàìÿ: Ìþùíÿò éàçûñûäûð áó ãÿìëè íàìÿ, Äåìÿ êè, øÿìèäÿí ïÿðâàíÿéÿäèð, Ñÿìÿíäÿðäÿí, éàíàí îäõàíÿéÿäèð. Éÿíè ìÿí õÿñòÿíèí çÿèô úàíûíäàí, Ìÿëàëÿò ãÿëÿñè ïàñûáàíûíäàí, Ñÿíÿäèð; îëìóøäóð ãÿëÿí ãÿì äàüû. Åé äàüëàðäàí óúà ñîíñóç ôÿðàüû. Íåúÿäèð ÿùâàëûí, áèêÿñ ãÿðèáèì? Âöñàë äþâëÿòèíäÿí åé áèíÿñèáèì! Ñþéëÿ òöêÿíäèìè ñÿáðèí, ãÿðàðûí? Äå ýþðöì íåúÿäèð î úèñìè-çàðûí? Íåúÿñÿí äöøÿëè àüûð ãöðáÿòÿ? Òàãÿòèí ãàëäûìû àúû ôèðãÿòÿ? Öçÿëè ãÿëáèíè ùèúðàí, íåúÿñÿí? Îëàëû âàðëûüûí àë ãàí íåúÿñÿí? Öðÿéèí ñà÷ûìû éàäà ñàëûðìû? Äöíéàí ýåúÿ êèìè ùå÷ ãàðàëûðìû? Ãàøûì ìåùðàáûíû éàä åéëÿéÿí äÿì Àé êèìè, ãàìÿòèí, ùå÷ îëóðìó õÿì? Ýþçöì÷öí äþíÿíäÿ öðÿéèí ãàíà, Ñþéëÿ áàøëàéûðìû áÿëà òöüéàíà? Êèðïèéèì ãÿìèéëÿ íàëÿ åäÿðêÿí, Ùÿð òöêöí îëóðìó ñþéëÿ áèð òèêÿí? Ýþçöì ãàðàñûíû àíàíäà, åé éàð, Úèñìèíäÿ àðòûðìû ñûçëàéàí äàüëàð? Éàíàüûì äöøÿíäÿ äå õÿéàëûíà, Ýþç éàøû àõûðìû ýöë úÿìàëûíà? Õàëûì à÷àí çàìàí ãÿëáèíäÿ éàðà, Ýÿòèðèðìè ñÿíè ìèë÷ÿêëÿð çàðà? Ùèúðèìäÿ ýþçöíäÿí ñó òþêöëöðìö? Ýöíÿø ðóõñàðûíà áàõûá ýöëöðìö? Ñà÷ûðìû ýþçëÿðèí ëÿëèì ö÷öí éàø, Ëÿëÿ ÷åâðèëèðìè î éàøëà ùÿð äàø? Õÿéàëÿí ýþðÿíäÿ ìÿíè ýþçöíëÿ, Äèíèá äàíûøûðñàí ùå÷ þç-þçöíëÿ? Àíûá äèøëÿðèìè ÷ÿêÿíäÿ íàëÿ, 237

Ñîéóã àùëà îëóð ýþç éàøûí æàëÿ? Äöøÿíäÿ éàäûíà øèðèí äÿùàíûì, Âàðäûíìû ùå÷ëèéÿ, à ìåùðèáàíûì!? Àôÿòèí áó òåëìè, çÿíÿõäàíìûäûð? Áèðè çÿíúèð, áèðè, äå, çèíäàíìûäûð? Ñûðüàì÷ûí ýþç éàøûí óëäóç îëóðìó, Ýþçëÿðèí ëÿáà-ëÿá éàøëà äîëóðìó? Ãÿääèìèí ùèúíèíÿ äþçöëìÿç äåéÿ, Àùûí óúàëûðìû ñÿðâ òÿê ýþéÿ? Ýÿçèøèì ýþçöíäÿ úàíëàíàí çàìàí, Ðóùóí òàìàøàéà îëóðìó ðÿâàí? Êþíëöí ãÿì éåéÿíäÿ èíúÿ áåëèìäÿí, Íàçèê îëóðñàíìû ñþéëÿ òåëèìäÿí? Ýöìöø âöúóäóìó àíàíäà áàðû, Ãÿìëÿíèá îëäóíìó ãûçûëäàí ñàðû? Ñþéëÿ áèð îëàíäà ñÿùðà, äàü éåðèí, Ñàë ãàéàëàðìûäûð éàòàúàã éåðèí? Éîõñà, äþâëÿò ãóøó ãàëõûá ùÿâàéÿ, Èíäè áàéãóø ñàëûð áàøûíà ñàéÿ? Úöéöð, êåéèêìèäèð éîë ýþñòÿðÿíèí, Éîõñà, ãóëàíëàðäûð ñÿìÿíäèí ñÿíèí? Îëäóí Ñöëåéìàíû ÿýÿð çàìàíûí, Ýåòìÿ õèëàôûíà ÿùäèí, ïåéìàíûí. Äóðóð ãóëëóüóíäà âÿùøè ùåéâàíëàð, Îëìóøäóð ãàïûíäà ìöëàçèì îíëàð, ßìð ôÿðìàíûíà ìöíòÿçèð ùÿð àí, Ãóðóëìóø ÷àäûðûí ãóø ãàíàäûíäàí. Òàïäûí Ñöëåéìàíëûã ìÿãàìû ÿýÿð, Áèëãåéñ åùòèðàìû äåìèðÿì ýþñòÿð, Îíóí òÿê îëìàñàì ÿçèçèí ñÿíèí, Áàðû îëóì ñàäÿ êÿíèçèí ñÿíèí. Ìÿíäÿí óçàãäûðñà Áèëãåéñëèê ÿýÿð, Îëìóø Ñöëåéìàíà òàáå ïÿðèëÿð. Ìÿíè ñàëìàñàí äà Áèëãåéñ òÿê éàäà, Ùå÷ îëìàñà îëóì áèð ïÿðèçàäà. Íÿ îëàð ùÿð çàìàí çöëì åäÿí ôÿëÿê, Áèçè ùèúð ÿëèíäÿ ãîéìàéàéäû òÿê!

238

Ìÿí ñÿíÿ ìåùðèáàí éîëäàø îëàéäûì, Êþíöë ñþùáÿòèíÿ ñèðäàø îëàéäûì. Ýöíäöç éàõûí îëóá ýöíÿøòÿê ñÿíÿ, Ýåúÿëÿð äþíÿéäèì àíúàã êþëýÿíÿ. Áàòàíäà ÿëèíÿ áèð ãàðà òèêÿí, ×ûõàðàéäûì îíó êèðïèéèìëÿ ìÿí, Ãÿìäÿí è÷ÿí çàìàí ïåéäÿð-ïåé ÿéàã, Áàøûí îëìàéàéäû ãîéíóìäàí óçàã. Éîëóíó õàðó õÿñ òóòìóø ýþðÿíäÿ, Ñöïöðÿéäèì îíó ñà÷ûìëà ìÿí äÿ. Ñåçÿíäÿ, êþíëöíäÿ ãöññÿäÿí ãóáàð, Úàð îëàéäû èêè ýþçöìäÿí ñóëàð. Ìþùíÿòèí ýåúÿñè ýþñòÿðÿíäÿ öç, Åäÿéäèì öçöìëÿ äöíéàíû ýöíäöç, Î øèðèí úàíûíà ýöí ãÿñä åäèíúÿ, Ñà÷ûìëà ýöíäöçö åäÿéäèì ýåúÿ. Öçöìäÿí ÷ÿêìÿìèø î ýöë öçöíö, Àù ñèëÿ áèëñÿéäèì àüëàð ýþçöíö, Úöíóí äóàñûíà îëàíäà ìàéèë, Áîéíóíà îëàéäû ãîëóì ùÿìàéèë. ßýÿð — åéëÿñÿéäèí àéíà õÿéàëû, Ìÿí àéíà åäÿéäèì øèðèí úÿìàëû. Éàíüûäàí öðÿéèì ñó èñòÿéÿíäÿ, Åäÿéäèì ëÿáèíè áèð ÷åøìÿ ìÿí äÿ. Ñÿíÿ, éàëíûç ñÿíÿ ùÿìäÿì îëàéäûì. Ýåúÿëè-ýöíäöçëö ìÿùðÿì îëàéäûì, Àõøàì ìÿúëèñèíäÿ îëóá éàíàð øàì, Ýöíäöçëÿð îëàéäûì éàõûí áèð àäàì. ßôñóñ, áèçèìëÿ ÷ÿðõ êÿú ðÿôòàð åòäè, Ùèúðÿ þìðöìöçö ýèðèôòàð åòäè. Åëÿñÿ ãÿëáèíè èíñàí éöç ïàðà Ôÿëÿê áèäàäûíà îëàðìû ÷àðà? Îíóí áèäàäûíà êèì îëñà íàøàä, Ãûéàúàã þçöíÿ, åäÿúÿê áèäàä. Ýþðöðÿì ñÿí íåúÿ áÿíäè-áÿëàñàí, Áÿíäè-áÿëàëàðà ÷îõ ìöáòÿëàñàí, Äÿðäèíúÿ äÿðäëÿðèí èìêàíû éîõäóð, 239

Áÿëà ìþùíÿòèíèí ïàéàíû éîõäóð. Ôÿãÿò èíñàíëàðà áó äÿõè ìÿëóì: Äþíöð ÿëëÿðèíäÿ õàðÿ îëóð ìóì. Ñÿíèí äÿðä ÷ÿêìÿéÿ úöðÿòèí âàðäûð. Ñÿáðèí, òÿùÿììöëöí, òàãÿòèí âàðäûð Áèëèðÿì ùè÷ðèìäÿ ÷îõ íàòÿâàíñàí. Àììà, úÿñàðÿòëè áèð ïÿùëÿâàíñàí, Òóüéàí åéëÿñÿ äÿ ùèúðàí ìÿëàëè Àù ÷ÿêèá åäèðñÿí êþíëöíö õàëè. Çöëì îäó ýþñòÿðñÿ âàðëûüûíà êèí, Âåðèð ýþç éàøëàðûí ãÿëáèíÿ òÿñêèí Äÿðäèí úóøà ýÿëèá òóôàí åäÿíäÿ, Îíó ðÿô åäèðñÿí ôÿüàí åäÿíäÿ, Ñèíÿíÿ âóðàíäà ãöññÿ äàøûíû, Þçöí ðÿô åäèðñÿí þç òÿëàøûíû. Íÿ åòñÿí äåéèðëÿð äöçäöð, åëÿäèð; ×öíêè àøèãëÿðèí èøè áåëÿäèð... Ôÿãÿò ìÿí çÿèôÿì, ìÿí øÿêÿñòÿéÿì. Áÿëàëÿð ÿëèíäÿ úàíû õÿñòÿéÿì. Ùèúð õÿíúÿðèéëÿ äîüðàíìûø úàíûì. Éöç ïàðÿ îëìóøäóð òàáûì-òÿâàíûì. Àéðûëûã îäóíäà éàíàí êþíöëäöð, Êå÷èá éàíìàüûíäàí, î, èíäè ýöëäöð. Åøãèíèí àëîâó úàíäà òóòàøûá, Éîõ òóòàøûá äåìÿ, áàøûìäàí àøûá. Ëÿëèëÿ ýþçëÿðèì êþùÿðêàí îëäó, Ñàíêè íèñàð ö÷öí áèð èìêàí îëäó. ßðêþéöí îëñà äà ùÿð ãàäûí ÿýÿð, Àçàäÿ îëñà äà, î ñÿðâè-äèëáÿð, Àéäàí ýþçÿë îëñà ýöëýöí úàìàëû, Îíäàí äà øèðèíñÿ øèðèí õÿéàëû, Õîøäóð éàðÿ åòñÿ î äèëðóáàëûã, Åòäèì ÿôñóñ ñÿíÿ ìÿí áèâÿôàëûã. Áó çÿáóí ìÿíëèéèì éàõøû áèëèð ùàãã, Éàðûí ñþâäàñèéëÿ õÿñòÿäèð àíúàã, Îíóí ùèúðàíûíäà ÷àòûëìûø ãàøûì, Ñåâäà àòÿøèëÿ ùÿðëÿíèð áàøûì.

240

Íÿ âàð åøã îäóíà úàíûìûí òàáû, Íÿ ÷ÿêèð âàðëûüûì àüûð ÿçàáû. Àúèç ãàðûøãàíû ÿçñÿ áèð àéàã, Éöç ÿæäàùà îíó åéëÿñÿ òàïäàã, Ìàäàì áèð çÿðáÿéëÿ ìÿùâ îëóá ýåäÿð, ßæäÿð ÷ÿíýÿëèíäÿí, òóòàðìû õÿáÿð? ßýÿð ýþé ýóðëàéûá ÷àõàðñà øèìøÿê, Äþçÿðìè òóôàíà èíúÿ ýöë-÷è÷ÿê? Êèì êè, áó äöíéàäà çàðè-áèäèëäèð, Áèäèëëèê îíóí÷öí äàùà ìöøêöëäöð. Áèð éàíäàí éöç äÿôÿ î ÿôñóñ äåéèð, Áèð éàíäàí óòàíûð éàð, íàìóñ äåéèð. Ìèí éîë ýåúÿ-ýöíäöç éàõøûëûã åòñÿ, Âàðìûäûð ìÿíàñû àð-íàìóñ ýåòñÿ? Áó èø éåð öçöíäÿ ÷ÿòèíäèð, ÿëáÿò, Êè, àøèã íàìóñà åòñèí ðèàéÿò. Ýþéëÿðèí äÿëèíñÿ íèãàá ïÿðäÿñè, Àùûíäàí, à÷ûëìàç ùèúàá ïÿðäÿñè. Äåìèðÿì ãÿëáèíäÿ éîõ ãóáàð ñÿíèí, Ìÿíèì äÿðäèì ãÿäÿð äÿðäèí âàð ñÿíèí. Ôÿãÿò éöç áó ãöññÿ, áó ÿëÿì èëÿ, Áó äÿðéàëàð ãÿäÿð äÿðäö ãÿì èëÿ, Äöøÿíäÿ éàäûìà ñÿí, áèð äÿ ãöðáÿò, Öç âåðèð úàíûìà éöç ìèí ÿçèééÿò. Àíàíäà åøãèíè éàíûð áÿäÿíèì, Þòöð ôÿëÿêëÿðè àùëàðûì ìÿíèì. ßðèäè ýöíëÿðèì ôÿãàí è÷èíäÿ, Þìðöì ýåòäè áàäà ùèúðàí è÷èíäÿ. Áàøûìäàí éàüûëàð ãàïûá àëäû òàú, Ìöëêöìö, éóðäóìó åéëÿäè òàðàú, Þçöì, òÿáÿëÿðèì áèð áàéãóø êèìè, Äàüëàðäà-äàøëàðäà ãàëäûã ãóø êèìè, Áó éåðäÿ øàù èëÿ òÿáÿ êè âàðäûð, Äöøìÿíèí ÿëèíäÿ ÿñèðè-çàðäûð. Òóòóëàíëàð åäèá òÿñëèì úàí, þëäö, Ãóðòóëàíëàð äÿõè ãîðõóäàí þëäö. Åøãèìèí öçöíäÿí ñîëóð òîðïàüûì, 241

Ãàðãûøäàí ãûçàðûð öçöì, ãóëàüûì. Åëäÿí ùÿéà åäèá ãÿñä åòäèì úàíà, Áàíóäàí óòàíûá ýÿëäèì úÿçàíÿ. Ëàêèí éöç áåëÿ ãÿì, éöç ìþùíÿò îëñà, Úþâðè-úÿôà îëñà, ÿçèééÿò îëñà, Ñÿíè áèðúÿ äÿôÿ ýþðÿðñÿì ùÿðýàù, Äÿðäèì ñåâèíú îëàð øàùèääèð àëëàù, Ìÿí êè, áó ýöí þëöì éàòàüûíäàéàì. Éàòàã äåéèë, ìÿçàð òîðïàüûíäàéàì, Âóñàë öìèäèäèð éàøàäàí ìÿíè, Öìèäëÿ éàøàäûð éàðàäàí ìÿíè. Þëäöðñÿ àøèãè ãÿìèí, ôèðãÿòèí, Îíó äèðÿëäÿúÿê éåíÿ âöñëÿòèí. Àøèôòÿ íàìÿäÿí þéðÿí ùàëûìû, Ìÿí îíäà äåìèøÿì þç ÿùâàëûìû. Îõó, ìÿçìóíóíäàí òóòàðàã õÿáÿð Êÿðÿì åéëÿ, ìÿíÿ éàç áèð úàâàá âåð. Ìÿêòóáóí ùÿð çàìàí ìÿíÿ úàí âåðÿð, ßëÿìäÿí-ãöññÿäÿí î àìàí âåðÿð. Ìÿíäÿí ùàëû îëìàã èñòÿñÿí ùÿðýàù, Úàâàáû ìöøêöëäöð, øàùèääèð àëëàù. Åëÿ êè, îõóäó ìÿêòóáó áÿäùàë, Åëÿ áèë, ãûçàðäû îä öñòöíäÿ íàë, Þçöíäÿí õÿáÿðñèç ãîïàðäû ôÿüàí, Éåðèíäÿ ùÿðëÿíäè î çàìàí-çàìàí, Úîøäó úöíóí êèìè, áàüðû ãàí îëäó, Ýàù þçöíÿ ýÿëäè, ýàù ùóøäàí îëäó. Îëäó àùó-íàëÿ åòìÿê àäÿòè. Ãàëìàäû äÿðäèíèí øÿðùÿ òàãÿòè. Áó çàìàí ãÿëÿìÿ Øàïóð àòäû ÿë, Ìöøê èëÿ êàôóðè éûüäû ìöêÿììÿë. Äèâàíÿ þçöíö ñàëäû íèçàìÿ, Òà êè, ÷àòäû áàøà áó äÿðäëè íàìÿ Äåäè: — “Øàïóð, òåç îë, éåòèð úàíàíà”. Äþíäö äÿðä ÿëèíäÿ áàüðû àë ãàíà. Øàïóð î íàìÿíè àëàðàã ÿëÿ, Øèðèíÿ âåðìÿéÿ äþíäö àü éåëÿ.

242

Òàïûá î äèëáÿðè éåð þïäö ÿââÿë, Ñîíðàñà êàüûçû âåðäè ÿëáÿÿë. Øèðèí ìÿêòóá èëÿ ýåòäè õÿëâÿòÿ, Öðÿéè äþçìÿäè äÿðäö-ìþùíÿòÿ. Àëäû ãÿðàðûíû ÿëÿì äàñòàíû, Áåëÿ éàçûëìûøäû î ãÿì äàñòàíû.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÌßÊÒÓÁÓ Îíóí àäûéëàäû áó ãÿì ñàâàäû, Íÿãøèíäÿí éàðàíûá àëÿì ñàâàäû. Ùöñíöí éàíñûí äåéÿ øàìû, ÷ûðàüû, Ñåâäàéëà ãÿðã åòäè íóðà òîðïàüû, Éàíäûðäû ñåâýèíèí äóäèìàíûíû, Ãàðàëòäû äÿðä éåëè õàíèìàíûíû. Ùöñíäÿ äþíäÿðìèø êèìè ýöíÿøÿ; Î ýöíÿ çÿððÿäèð áó åë ùÿìèøÿ. Êèìè çÿððÿ êèìè åòìèøäèð àøèã, Ñÿðýÿøòÿëèê îëìóø îíà éàðàøûã, Ìöëêöíäÿ ùÿð êèìÿ âåðìÿéèá áÿùÿð, Îíà ãöðáÿò ìåéè îëìóøäóð çÿùÿð. Éóðäóíó, éàðûíû ñàëûá çÿâàëÿ, È÷èðìèø ùèúðäÿí îíà ïèéàëÿ. Ùÿð êÿñÿ ãöðáÿòè ìÿñêÿí åäèáäèð, Îíà èíñàíëàðû äöøìÿí åäèáäèð. Ùÿð êèìëÿ äîñòëóüó åäèáäèð î øàä, Åëèí ãÿçÿáèíäÿí ãûëìûøäûð àçàä. ×ûõàðìûø åëè ãÿì ùÿíýàìÿñèíäÿí, Áÿõòÿâÿð åéëÿìèø éàð íàìÿñèíäÿí. Áÿëàíûí äàüûíû î õàðÿ åòìèø, Îðäà àøèãëÿðè àâàðÿ åòìèø. Ìÿùÿááÿò ÷þëöíö òóòìóø áÿëàëàð, Îëìóø ãàðûíúàñû ãîðõóíú áèð ÿæäÿð. Íàìÿíè áàøëàéûá áåëÿ, íÿùàéÿò, Äþíöê èãáàëûíäàí åòäè øèêàéÿò: Ìþùíÿò àòÿøèíèí äàñòàíûäûð áó, 243

Ãöññÿ òöñòöñöíöí íèøàíûäûð áó. Òèêÿíäÿí ñÿðâÿäèð, éàñÿìÿíÿäèð. Äóçÿõäÿí úÿííÿòÿ, ýþé ÷ÿìÿíÿäèð. Úÿùÿííÿì ñþçöíö áèð òÿðÿôÿ àò, Àùûìäàí úÿùÿííÿì îëóð áó ùÿéàò. Éÿíè ìÿí çÿèôäÿí, ìÿí íàòÿâàíäàí, Öðÿéè ãöññÿëè ìÿí õÿñòÿ úàíäàí, Êþíëö áÿëà îëàí øèðèí úàíûíà, Úàí ãóðáàí åéëÿéÿí úàí àëàíûíà, Îíà êè, ùÿääèì éîõ úàíàí äåìÿéÿ, Ñàäÿ úàíàí äåéèë, ùÿì úàí äåìÿéÿ. Ëàêèí ìÿí úöíóíàì, áÿëè, ìÿçóðÿì, Úöíóíëóüóì èëÿ éàëíûç ìÿøùóðÿì, Íåéëÿéèì, àôÿòèì ìÿíèì ïÿðèäèð, Ïÿðè éîõ, øóõëàðûí áèð ñÿðâÿðèäèð. Ìàäàì äèâàíÿéÿ ÷îõ éàõûíàì ìÿí, Ýÿë áåëÿ ùåéðÿòÿ äöøìÿ ñþçöìäÿí. Äÿëèëÿ áèð éàíäà åëÿñÿí ñþùáÿò, Âåðìÿç àüûëëûëàð îíà ÿùìèééÿò. Äåéèðÿì ïÿðèäÿí ìÿí áèð ÿôñàíÿ, Íÿ îëàð éàíûëñà ìÿýÿð äèâàíÿ. Ëåéëè òÿê ïÿðèäÿí äàíûøûðàì ìÿí, Ìÿúíóí òÿê ãÿëáèìè à÷ìàéûì íÿäÿí? Íèýàðûì, ìÿùâÿøèì, ñÿí åé ïÿíàùûì Ýþçÿëëÿð è÷èíäÿ åé óëó øàùûì! Äåìÿ, ùóçóðóíäà ýþùÿð ñà÷ûðàì, Àíúàã èòëÿðèíÿ êþíöë à÷ûðàì. Äå îíëàð éàøàéûð íÿ ùàëÿò èëÿ, Ôÿðàüÿòëÿ, éîõñà ìÿëàëÿò èëÿ? Ýåúÿ àñòàíàäà åäÿíäÿ ôÿðéàä Áó çàâàëëû èòè åäèðëÿðìè éàä? Ùÿëãÿ âóðäóãëàðû áÿçÿí îëóðìó? Ùå÷ ìÿíè àõòàðàí ýÿçÿí îëóðìó? Ýàù äà ñàâàøàíäà ãóäóçëàð êèìè, Éàäà ñàëûðëàðìû ãóðó úèñìèìè? Êþòÿê, äàø éåéÿíäÿ áÿçÿí áàøëàðû Äóéóðëàð áàøûìà äÿéÿí äàøëàðû?

244

Ñó äåéèá, ÷ûõàíäà ÷þëÿ äèëëÿðè, Áèëèðëÿð ýþç éàøûì òóòóá ÷þëëÿðè? Ñÿêáàí åëÿéÿíäÿ îíëàðû ÿñèð. Äöøöðÿììè éàäà áîéíóìäà çÿíúèð? — Íÿøÿëÿíÿí çàìàí áîéóíáàüûíäàí Áîéíó áàüëû ìÿíè àíûðëàð áèð àí? Éàòàíäà êàíäàðäà àõøàì éàí-éàíà, Äåéèí, éåð ãàëûðìû ìÿí íàòÿâàíà? Âåðèðêÿí þìðöìÿ ìþùíÿòëÿð ãÿçà, Áàðû òóòóðëàðìû ìÿíèì÷öí ÿçà? Ýþðöá ÿëëÿðèíäÿ ðÿíýè-ùÿíàíû, Áèëèðëÿð î ðÿíýäèð ýþçöìöí ãàíû? Èïëÿ áàüëàíàíäà þç áîéóíëàðû, Áîéíóì éöç áÿíäëèäèð äóéóðëàð áàðû? È÷ëÿðèíäÿ çÿèô áèðèñè âàðäû, Ìÿí êèìè ãöññÿëè, ìÿùçóí îëàðäû. Çàâàëëû áèð ñöìöê, áèð äÿ äÿðèéäè, Ìÿøÿããÿò èïèíèí äöéöìëÿðèéäè. Öçöíÿ ãóëàüûí òóòóðäó ïÿðäÿ, Ùÿéà åéëÿéÿðäè äóðäóüó éåðäÿ, Ñöðöéöá ýÿçÿðäè þç ãóéðóüóíó, ×ÿýèðäè àðäûíúà äàèìà îíó... ×èáèíëÿð úèñìèíè éàðàëàéàíäà, Ãîíàðäû öñòöíÿ ãàðüà áèð àíäà Úèñìè áàüðûì êèìè éöç ïàðÿ èäè, Äÿðä ÷þëöíäÿ ìÿí òÿê áè÷àðÿ èäè. Ìÿíèì âàðëûüûìû ùèúðàí éàðàëàð, Îíóí âöúóäóíó ãîòóð ïàð÷àëàð. Ìÿíèì àõàí ãàíûì òþêöëìöð äöçÿ. Îíóíêè àøèêàð ýþðöíöð ýþçÿ. Ìÿíèìòÿê ñîëüóíäóð çÿèô áÿäÿíè, Äþðä ýþçëÿ äàèìà î ýÿçÿð ñÿíè. Ýèðÿðäèê áÿùñÿ áèç âÿôà éîëóíäà, Ãûçüûí éàðûøàðäûã ñþâäà éîëóíäà; Òàïäû âàðëûüûìäà îõøàð áèð ñèôÿò, Ãóðäó àñòàíàíäà ìÿíèìëÿ öëôÿò, Íåúÿ ðÿùì åéëÿéèð îíà àüàëàð, 245

Îëìóøäó åëÿúÿ ìÿíÿ ëöòôêàð. Ìÿí îíäà ýþðÿíäÿ ñÿõà íèøàíû, Ñåâèá áàüëàìûøäûì ìåùðèíÿ úàíû. Ýþçöì éàøëàðûíà íÿ âàõò áàõàðäû, Îíóí äà ýþçöíäÿí ãàí-éàø àõàðäû. Î, ìÿíÿ ðÿôèãäè, ìÿí ðÿôèã îíà, Îëìóø ðÿùì åéëÿìÿê áèð òÿðèã îíà. Çÿèôäè, íåúÿäèð áÿñ ùàëû, éà ðÿá? Êå÷èð áó èò êèìè ÿùâàëû, éà ðÿá?! Àñòàíàíäà ïÿíàù òàïûáñà ÿýÿð, Ìÿíè àõòàðûðìû ùÿð àõøàì-ñÿùÿð? Î éåíÿ äÿðä èëÿ àëîâëàíûðìû? Ýþðÿñÿí, ùÿñðÿòëÿ ìÿíè àíûðìû? Ãàíëû éàðàñûíû éàëàéàí çàìàí, Áèëèðìè òàïìûðàì ìÿí äàâà-äÿðìàí? Ãàïûíà àéàüû ýþðÿí ýåäèðìè, Ýåäèðñÿ áó èòè î éàä åäèðìè? Ñÿí þçöí ãÿáóë åò áó ãóðáàíûìû, Íåúÿ ôÿäà åäèì èòÿ úàíûìû? Ñÿíäÿí íÿ ùÿääèì âàð õÿáÿð òóòóì ìÿí, Îíóí÷öí òóòóðàì ÿùâàë èòèíäÿí. Ñÿí þç ìÿêòóáóíäà õÿçíÿ à÷ìûñàí, Èíúèëÿð, ýþùÿðëÿð, ëÿëëÿð ñà÷ìûñàí. Öçöð èñòÿìÿéÿ èìêàíûì ùàíû? Åòäèì ùÿð ñþçöíÿ ôÿäà áó úàíû. Äåéèðñÿí ãÿìëÿðÿ ýåòäè òÿâàíûì, Áó ñþçëÿ àëûøûá îäëàíäû úàíûì. Þëñÿì äÿ ãÿëáèíÿ ùå÷ ãÿì ýÿëìÿñèí, ßçèç õàòèðèíÿ ÿëÿì ýÿëìÿñèí. Ìÿíÿ éàçûðñàí êè, ñÿí íàòÿâàíñàí, Ëàêèí ãÿì ÷ÿêìÿéÿ áèð ïÿùëÿâàíñàí, Äàü ñÿíèí òèøÿíëÿ áèð ñÿðíèýóíäóð, Øèðëÿð äÿ ïÿíúÿíäÿ çàðö çÿáóíäóð; ßôñóñ ìÿíäÿ åëÿ ùàëÿò ãàëìàéûá, Ùå÷ íÿôÿñ ÷ÿêìÿéÿ òàãÿò ãàëìàéûá. Çÿèô ãàðûíúàäàí àúèçÿì èíäè, ßðèäèá øàì êèìè ìÿíè ãÿì èíäè.

246

Ùÿð êÿñÿê ÿëèìäÿ áÿëà äàüûìäûð, Èï ÿæäÿð ýþðöíöð, ýþð íÿ ÷àüûìäûð? Ìÿíÿ òàáö-òÿâàí ñÿíèí ãÿìèíäèð, Úàíûìûí ãöââÿòè ÿëÿìëÿðèíäèð. Úàíûìûí àëñà äà òàáö-òÿâàíû, Åøã åäÿð ãàðûíúà ùÿð ÿæäàùàíû. Ãàðûíúà îëàðñà åøãèí ïàìàëû, Äöøöí ýþð íåúÿäèð îíóí ÿùâàëû? Éàçûðñàí êè, òàõòûì, òàúûì ÷ÿëàëûì, Îðäóì, òÿáÿëÿðèì, äþâëÿòèì, ìàëûì, Åøãÿ ãóðáàí ýåäèá îëóíäó òàëàí, Äöøìÿíèí ÿëèëÿ åäèëäè âèðàí. Äÿðäè-ãÿì è÷èíäÿ Ìÿùèíáàíó, ìÿí, Êÿíàðà ãîéìóðóã àéàã ãÿëÿäÿí. Íÿ éàçûì ñþçöíÿ úàâàáäûð, äåéÿ, Àúèç äÿ äåéèëÿì úàâàá âåðìÿéÿ, Áöòöí éàçäûãëàðûí äöçäöð, äîüðóäóð, Ýþðöíöð, àëëàùûí èñòÿéè áóäóð. Íÿ áÿëà öç âåðñÿ àíúàã ãÿáóë åò, Òÿê áó äÿðìàíäàäûð ÿëàúûí, ÿëáÿò. Áèëèðÿì, âÿòÿíèí ÷ÿêèá ìèí áÿëà, Îëóá ðÿèééÿòèí äÿðäÿ ìöáòÿëà; Ãîøóí, òÿáÿ êè âàð, ìöòè èíñàíäûð. Úàí èëÿ áàø èëÿ ñÿíÿ ãóðáàíäûð. Ìÿíè äÿ îíëàðäàí áèðè çÿíí åëÿ, Èñòÿñÿí, ùàìûäàí àë÷àã ñàé ùÿëÿ. ßýÿð ñÿí èíñàôû ãîéñàí àðàéà, Òÿùÿììöë åéëÿñÿí áó ìàúÿðàéà, Éà îëñàí áåëÿ áèð ãèñìÿòëÿ ðàçû. Äÿðäèì äÿðäëÿðèíäÿ îëìàò ìÿâàçè. ßýÿð ñÿí ëàéèãñÿí äåñÿí ìþùíÿòÿ. Ôÿëÿê îíëàðû äà ñàëûá çèëëÿòÿ, Ôÿäà ùàìûñûíà áó úàíûì îëñóí, Éîëóíäà ùÿéàòûì ãóðáàíûí îëñóí. ßýÿð åéëÿìÿñÿ áóíëàð êèôàéÿò. Áîéíóìà éöêëÿíñèí úöðì, úèíàéÿò. Éîëóíäà òîðïàãäàí îëñàì äà àë÷àã, 247

Òîðïàãäàí ýÿëìÿäèì äöíéàéà àíúàã. Ìÿíèì äÿ âàðûìäûð éóðäóì, äèéàðûì, Þç åâèì, þç ýöíöì, þç èõòèéàðûì. Àòàì àäëû-ñàíëû áèð õàãàí èäè, Íå÷ÿ èãëèì öçðÿ áþéöê õàí èäè. Ìÿíèì äÿ ïàðëàðäû ýöí êèìè áàõòûì, Ôèë ñöìöéöíäÿíäè ãóðóëó òàõòûì. Îí èêè ìèí øÿùÿð Õÿòàäÿ-×èíäÿ, Éàøàðäû ùþêìöìëÿ íåìÿò è÷èíäÿ. Âàðäû áóíà ëàéèã ÷àùö-úÿëàëûì, Òÿáÿì, ñÿëòÿíÿòèì, äþâëÿòèì, ìàëûì. Ñåâäàíûí òàëàíû éåòèíúÿ ìÿíÿ, Äöøöíúÿ ìÿúàçû åøãèí áÿùðèíÿ, Áÿëàëèëÿð è÷ðÿ áè÷àðÿ îëäóì, Éóðäóìäàí, ìöëêöìäÿí àâàðà îëäóì. Ìÿíÿ òàáå îëàí ìèíëÿðëÿ èíñàí, Òþêöð ýþç éàøëàðû áó àéðûëûãäàí. Àòàì èëÿ àíàì ìöñèáÿò ÷ÿêèð. Íå÷ÿ ìèí øÿùÿðèì ÿçèééÿò ÷ÿêèð, Îíëàðû çàìàíà ñàëäû äóñòàüà, Úèñìèìè äþíäÿðäè ãàðà òîðïàüà. Ùàäèñÿ äàøûíäàí, äÿðäÿ áàõ êè, ñÿí Òîðïàüûì òîç îëóð,ñîâðóëóð éåðäÿí. ßýÿð ãèñìÿòèìäèð ìÿùÿááÿò ìÿíèì, Éàçûëìûø áàõòûìà ìöñèáÿò ìÿíèì, Òÿíÿ ãûëûíúûìû åíäèðèì êèìÿ? Òþùìÿòìè éàüäûðûì þçöì-þçöìÿ? Ìÿí äåéèë, éöçëÿðëÿ ìÿíèì êèìèëÿð Ãÿçàíûí ÿëèíäÿ àðïàéà áÿíçÿð. Íÿ ãÿçà ýþíäÿðñÿ éåðÿ àñèìàí, Îíà áàèñ äåéèë äöíéàäà èíñàí. Íÿ åäèì, úöíóíàì, áàüðûì êþç îëäó, Áó öçäÿí áèëèéèì ãóðó ñþç îëäó. Ìÿí êè, èòèðìèøÿì þç êàìàëûìû, Íåúÿ øÿðù åéëÿéèì èíäè ùàëûìû? Äÿëèéÿì, äåéèëÿì þçöìäÿí àýàù, Íÿ éàçûì, ñÿùâ åòäèì, ÿñòÿõôöðöëëàù.

248

Ýÿë áó íàìÿäÿêè õÿòàíû ÿôâ åò, “Ãÿëÿì éîõ äÿëèéÿ” äåìèøëÿð ÿëáÿò, Ãÿëÿì ñÿùèôÿäÿ àíúàã ñåéð åòäè, Îäóð êè, ñþç äÿõè õåéèðëÿ áèòäè. Îõóäó ìÿêòóáó î ïÿðè ïåéêÿð, Áöðöäö ãÿëáèíè òóòãóí ôèêèðëÿð. Íàìÿ áèð èï êèìè úàíûíû ñàðäû, Àëûá òàãÿòèíè ÿëäÿí, àïàðäû. Ñåâèíúäÿí ñÿúäÿéÿ äöøìÿéÿ ýÿëäè, Êÿìàíÿ ÷åâðèëìèø ãÿääè äöçÿëäè. Àùûíûí àëîâó ýþéëÿðè àøäû. Áó îäëà ãÿðàðû, ñÿáðè òóòàøäû. À÷ûëäû ùÿð ëÿùçÿ êþíëö îëäó øàä, Êè, ñàüäûð, éàøàéûð áÿëàëû Ôÿðùàä. Ùèúðèíäÿ åéëÿäè íàëÿ áèð çàìàí, Ýþéëÿð äÿ, éåðëÿð äÿ éàíäû àùûíäàí. Ìÿêòóáó ñþéëÿäè Ìÿùèíáàíóéÿ, Ùàëûíäàí ýÿë îíóí àýàù îë äåéÿ. Áàíóíóí íàìÿäÿí îëäó áàüðû ãàí, Åëÿéÿ áèëìÿäè äÿðäèíÿ äÿðìàí. Ôÿãÿò àýàù îëäó íÿñëè óëóäóð Î øàù íÿñèëëèäèð, õàãàí îüëóäóð. Øèðèí, Ìÿùèíáàíó âåðèá áàø-áàøà, Îíóí ÿùâàëûíà éàíäûëàð ãîøà. Ýþñòÿðèá Øàïóðà õåéëè åùòèðàì, Âåðäèëÿð éåíèäÿí àëè áèð ìÿãàì. Ñîðóøóá äóðäóëàð éåíÿ Ôÿðùàäû, Øàïóð äàíûøäûãúà îíëàð àüëàäû... Íÿ õîøäóð úàíàíäàí ÿë öçÿí ÿýÿð, Áèð ýöí ýþçëÿíìÿäÿí åøèòñÿ õÿáÿð... Öìèäñèç îëñà äà Íÿâàè, òàðû! Öìèäëÿ éàøàìàã îëñóí øöàðû. Ñàãè! Ïèéàëÿ âåð áèð äÿì àéûëìà! Ìÿíè áó äÿðäëÿðäÿí íàöìèä ãûëìà! Éàëíûç öìèä èëÿ ìÿíè øàä åéëÿ, ×àòäûð ìóðàäûìà, ýÿë àçàä åéëÿ.

249

ØÀÏÓÐÓÍ ÒÓÒÓËÌÀÑÛ Áó ýèçëè íöêòÿíèí ìöøêöëýöøàñû, Ìÿíàíûí îëìóøäóð áèð ðÿùíöìàñû. Êè, Øàïóð î èêè çàð íàòÿâàíäàí, Øèêÿñòÿ úèñèì èëÿ èíúèêëè úàíäàí, Âåðäè áèð-áèðèíÿ øþâã íàìÿñè, Éåíÿ äÿ áàøëàíäû åøã ùÿíýàìÿñè. Õîñðîâ õÿáÿð òóòäó “áèð íÿôÿð ðÿñóë, Ðÿñóë äåéèë, áÿëêÿ úàñóñ áèð ôöçóë, Äÿëèäÿí õÿáÿðëÿð àïàðûð àéà, Úàâàáëà ìÿúíóíó ñàëûð ñåâäàéà. Åøãèí àëÿìèíäÿ ãûçàðñà áàçàð, Áóíäàí îðòàëûüà éöç ôèòíÿ ÷ûõàð. Ñåâýè ñÿùðàñûíäàí äèâàíÿ Ôÿðùàä, Ôèòíÿ ãÿëÿñèíäÿí ùÿìèí ïÿðèçàä, Ìèí áèð ùèéëÿ ãóðóá ýÿëÿð ãÿðàðÿ, Öç ãîéóá ýåäÿðëÿð þçýÿ äèéàðÿ; Õîñðîâ òîçëàðûíà ÷àòìàç, î çàìàí Âàðìûäûð ìÿíàñû îëàðñà íàëàí? ßýÿð òàïàðñà äà ÷ÿêÿðÿê çÿùìÿò, Àõûð ñÿðÿíúàìû îëàð ìöñèáÿò. ßýÿð äÿëè Ôÿðùàä ìèíñÿ àòûíû, Ìèíäèðñÿ òÿðêèíÿ þç ùÿéàòûíû, ×åâðèëñÿ ìåéäàíäà îíëàð àü éåëÿ, Îëìàç ùÿðèôëÿðè ìèí Ðöñòÿì áåëÿ: Î âàõò êè, ÷ûõìûøäû ãàëàäàí äàüà, Ìÿúíóí òÿê ÷ûïëàãäû áàøäàí-àéàüà, Íÿñèáè ùèúðëÿ àùäû, àìàíäû, Ãîì äàøû àëòûíäà ãÿääè êàìàíäû, Àíúàã áèð äàø àëûá àòäû äöøìàíà, Áó äàøëà îðäóíó ñàëäû ùÿéúàíà. ßýÿð ýÿðäóíïåéêÿð àòûí áåëèíäÿ; Ýþðöíñÿ ãàí òþêÿí ãûëûíú ÿëèíäÿ, Õîñðîâóí ãèñìÿòè òÿê çÿâàë îëàð, Áöòöí ÿìÿëëÿðè õàìõÿéàë îëàð”, Õîñðîâ ãóëàã àñäû áó ÿôñàíÿéÿ, 250

Äöøöíäö áèð òÿäáèð î äèâàíÿéÿ Øàù ãÿðàð âåðäè êè, ïóñãóëàð ãóðñóí, Êèíëè êåøèê÷èëÿð ýèçëèíäÿ äóðñóí, Ôÿðùàäûí éàíûíäàí ãÿëÿéÿ ãÿäÿð, Ýþçÿò÷èëÿð äóðóá ùÿð àõøàì-ñÿùÿð. Ñàõëàéûá ùÿð êå÷ÿí éîë÷óíó äÿðùàë Àõòàðûá, éîõëàéûá, âåðñèíëÿð ñóàë. Ùÿð êèìäÿ îëàðñà, äåéèëÿí íèøàí, Éàõóä ÿëÿ êå÷ñÿ øöáùÿëè èíñàí Îíó éåòèðñèíëÿð ùÿìÿí Ïÿðâèçÿ, Ïÿðâèç íÿ åëÿéÿð àéäûíäûð áèçÿ. Ö÷ ýöíäöð ÷ûõìûøäû Øàïóð êè, ýåòñèí, Éåð þïöá Ôÿðùàäû çèéàðÿò åòñèí. Øèðèíèí ìÿêòóáóí àëàðàã ÿëÿ, Äþíìöøäö ñÿùÿðëÿð ÿñÿí àü éåëÿ. Ó÷óðêÿí î áåëÿ ðóçèýàð êèìè, Àëäûëàð öñòöíö áîðàí, ãàð êèìè. Àõòàðûá ìÿêòóáó òàïäûëàð îíäàí, Õîñðîâóí éàíûíà îëäóëàð ðÿâàí. Èëêèí ùþêìäàðà òÿçèì åòäèëÿð, Øàïóðó, ìÿêòóáó òÿãäèì åòäèëÿð. Øàù âåðäè îíëàðà áèð õåéëè åùñàí, ×öíêè åòìèøäèëÿð ìóøêöëö àñàí. Ìÿêòóáó ùþêìäàð ÿëèíÿ àëäû, Ãÿëÿì òÿê áàøûíû àøàüû ñàëäû: Î ãàðà õÿòëÿðäÿí øàùûí ÿëöñòö, Óúàëäû áàøûíäàí áèð ãàðà òöñòö. Îëäó ùÿð êÿëìÿ áèð ìþùíÿò ãàðàñû, Áÿëà áàçàðûíûí ìèøêèí ñåâäàñû. Äóéäó íèøàíÿäèð ñåâäà ÿùëèíäÿí, Éîõ, ñàâàä-ÿçÿìèäèð, ñÿùâ äåäèì ìÿí. Áÿëè, áèð äÿðäö ãÿì íèøàíûéäû î, Ìåùðèí, ìÿùÿááÿòèí äàñòàíûéäû î. Ñþéëÿéèðäè êå÷èð ùèúðèí õÿçàíû, Éåòèøèð âöñàëûí áàùàð çàìàíû. Ùÿð ñþçö åòèáàð, âÿôà äåéèðäè. Ìÿùÿááÿò ÿòðèéäè, ýöëöìñÿéèðäè.

251

Òàìàì ùåêàéÿòè ìÿùðÿìàíÿéäè, Ùÿð áèðè öëôÿòÿ éöç íèøàíÿéäè. Ùÿð êÿëìÿ äèë à÷ûá ñàíêè úàí äåéèð. Àøûã äèëäàðûíà úàí ãóðáàí äåéèð. Êå÷ÿí ìÿêòóáëàðäàí âàð îíäà ñþùáÿò, ßââÿëè, àõûðû ìåùðö-ìÿùÿááÿò. Ùÿð ñÿòðè ÿùä èëÿ, ïåéìàíëà äîëó, Òÿêúÿ ïåéìàí äåéèë, èìàíëà äîëó. Îðäà ÷îõ éàçûëûð ùåé Ïÿðâèç äåéÿ, Ýàù çàëûì, ýàù úàùèë, ýàù õóíðèç äåéÿ. Äåéèëèð ßðìÿíè åéëÿäè âèðàí, ßëèëÿ þëêÿëÿð îëóíäó òàëàí. Åäèëèð åøãèíÿ ìèí òÿíÿ, òþùìÿò, Äåéèëèð, ñåâäàäàí à÷ûëñûí ñþùáÿò. ßëäÿ ãûëûíú, âóðóð åøãäÿí î ëàô, Åøã ÿùëè îëàðìû ñþéëÿ íàèíñàô? Íÿ öçëÿ åøãäÿí î ñþùáÿò åäèð, Àøèãëèê þçýÿäèð, øàùëûã þçýÿäèð. Àøèã åäÿð úàíû úàíàíà ãóðáàí, Úàíàí äåéÿð, úàíûì î úàíà ãóðáàí. Ïÿðâèçòÿê àøèãèí èãáàëû äþíñöí, ×åâðèëñèí ùèúðàíà âöñàëû äþíñóí. Àëëàù ÿñèðýÿñèí, ýþðöì äöíéàäà Ýþç à÷ûá èðìÿñèí ÿñëà ìóðàäà. Ìÿãñÿäè àëÿìäÿ ÿýÿð âöñàëäûð, Îíóí÷öí âöñàëûì áèð õàì õÿéàëäûð. Îëìóøäóð áó èøäÿ ñÿéè, ùèììÿòè, Ùå÷ êàìÿ éåòìÿñèí áó ìÿùÿááÿòè. Íÿ ãÿäÿð úèñìèíäÿ ìÿíèì êè, úàí âàð, Òÿðëàí ãÿëÿñèíÿ ãîéìàéàúàã ñàð. Ãÿçà åòñÿ ìÿíè ÿëèíäÿ äóñòàã, Èíñàí ãà÷à áèëìÿç þëöìäÿí óçàã, Õÿíúÿðëÿ åäÿðÿì ÷àíû éöç ïàðà, Âÿñëÿ éîë âåðìÿðÿì î çöëìêàðà...” Ýÿçäèê÷ÿ êàüûçû ãàíëû ýþçëÿðè, Îõóäó ÷îõ áåëÿ àüûð ñþçëÿðè. Áåëÿ äÿðä îäóéëà àëûøäû úàíû, 252

Ñàðñûëäû ìþùíÿòëÿ ãÿëáè-âèðàíè. ßýÿð èíñàô èëÿ åäèá òÿùÿììöë, Îëäó àýàù ùÿð íÿ éàçìûøäû î ýöë, Ýþðäö êè, ùÿãã îíóí òÿðÿôèíäÿäèð, Ñÿâàá ìöòëÿã îíóí òÿðÿôèíäÿäèð. Àíúàã êè, ñÿëòÿíÿò, íàìóñëà, øþùðÿò, Áèð äÿ êè, àðçûñû, ùÿð÷àéû øÿùâÿò, Èíñàôäàí Õîñðîâó óçàüà ñàëäû, Ãÿëáèíè äóìàíëû ôèêèðëÿð àëäû. ßìð åòäè Øàïóðó åéëÿäèëÿð áÿíä, Àòäû þçöíÿ äÿ ãöññÿ, ãÿì êÿìÿíä. Áöçöðêöììèäè î, äÿâÿò åéëÿäè, Îíà ÿùâàëàòû ñþùáÿò åéëÿäè. Ñþéëÿäè: “Àç ãàëûð êè, ÷ûõñûí úàíûì, Ýþçöìäÿí àõìàüà ìåéë åäèð ãàíûì. Ìÿíèì áó äÿðäèìÿ ýÿë åéëÿ ÷àðÿ, Éîõñà, äþíÿúÿéÿì áèð ýöë ãöáàðÿ. Î äèâàíÿ êèìè äåâëÿð áàüëàéàí, Î ÷öíóí äåâ êèìè úîøóá ÷àüëàéàí, Îâëàìûø ñåâäèéèì ýþçÿë ðÿíàíû, Áåëÿ äåâ àçäûðàð àíúàã èíñàíû. Þëöðÿì öç âåðèá áó ìþùíÿò ìÿíÿ, Àúèç îëñàì ýöëÿð úàìàÿò ìÿíÿ. Áóíäàí ãÿðèáÿ øåé âàðìûäûð ìÿýÿð Ýöëñöí, àüëàìàñûí ùàëûíà åëëÿð? Çöëìöìëÿ äÿðäëèëÿð ãîïàðñà ôÿðéàä, Áóíóíëà õàòèðèì îëìàéàúàã øàä, Ìÿúíóí ýöíàùñûçäûð àéäûí-àøêàðäûð; Îíà ãûéìàüûìûí ýöíàùû âàðäûð. Ôèêèð êÿìÿíäèíè à÷ûá öç ýþðöì Ýþñòÿð áó çöëìÿòäÿ áèð ýöíäöç ýþðöì”. Áèðëèêäÿ ÷îõ áåëÿ ñþùáÿò åòäèëÿð, Îíëàð áèð-áèðèíÿ ÷îõ çèää ýåòäèëÿð, Áèð òÿäáèð ãóðäóëàð àõûðäà áåëÿ Òÿäáèð éîõ, åòäèëÿð ÿë ôèòíÿ ôåëÿ: Òàïñûíëàð àõòàðûá åëÿ áèð èíñàí, Ôèêðè ùèéëÿ îëñóí, õÿéàëû éàëàí.

253

Î þëöì êàáóñó éîëà äöçÿëñèí, Áèðáàøà Ôÿðùàäûí éàíûíà ýÿëñèí. Ñþéëÿñèí êè, “Õîñðîâ ßðìÿíè àëäû, ×àòûá èñòÿéèíÿ, ãÿëÿáÿ ÷àëäû, Ýöíö Øèðèí èëÿ èøðÿòäÿ êå÷èð, Ìÿùèíáàíó èëÿ ïèéàëÿ è÷èð. Ùÿìòàé åäèá Áàíó îíó äèëáÿðÿ, Åëÿ áèë áèðëÿøèð øÿùä øÿêÿðÿ, Òóòìóø î Õîñðîâó Ôÿðùàääàí àðòûã. Ðÿâàìèäèð îíà îëàñàí àøèã?! Ñÿíè òÿðê åéëÿäè ñÿí äÿõè òÿðê åò, Éåðè þç þëêÿíÿ, þç ìöëêöíÿ ýåò”. Õîø íÿòèúÿ âåðÿð òÿäáèðèí ñîíó, Áó ñþçëÿð ñîéóäàð Øèðèíäÿí îíó. Èíúèéèá î ÷ûõûá áèð éàíà ýåòñÿ, Áàøûíû ýþòöðöá, äèâàíÿ, ýåòñÿ, Îíäàí îëàðëàðñà íàöìèä, ÿëáÿò, Àðàäàí ãàëõàðñà ùÿðýàù ÿçèééÿò, Îíäà ýþñòÿðèëÿð áèð íàòÿâàíëûã, Åéëÿéÿð Õîñðîíà àé ìåùðèáàíëûã, Áó îõ öðÿéèíÿ åëÿìÿñÿ êàð, Âåðÿðèê áàøãà áèð òÿäáèðÿ ãÿðàð. Ðèøòÿéÿ áó ñàéàã ùèéëÿ äöçöëäö, Øàù áàäÿ èñòÿäè, ìåé êèìè ýöëäö. Äóðìà, ãÿäÿù ýÿòèð ñàãè, ãÿìèì âàð! Ìöñèáÿòçàäÿéÿì þç ìàòÿìèì âàð! Ìÿëàëÿò ãÿñä åäèð áó úèñìè-çàðÿ Ãÿäÿù òóò, ÿëèìäÿ ãàëìàäû ÷àðÿ!

ÃÀÐÛÍÛÍ ÔßÐÙÀÄÛ ÀËÄÀÒÌÀÑÛ Ìàòÿìè ñàõëàéàí àüû ÷àüûðäû, Ñþçöí ñóðÿòèíè î áåëÿ úûðäû: Ïÿðâèçèí ôåëèëÿ èøÿ ýèðäèëÿð Áèð ùèéëÿýÿð òàïûá òåç ýÿòèðäèëÿð, Î ãÿääè éàé êèìè áèð ïèðÿçàëäû.

254

Ôÿëÿê ïèðè êèìè ùÿð ñþçö àëäû. Ìÿêðäÿí öçöíäÿ õÿòò âàðäû ÷èí-÷èí, Äèëèíÿ þìðöíäÿ ýÿëìÿìèøäè ÷èí. Ñàç åéëÿéÿí çàìàí ùèéëÿíè î øóì, Õàðÿ äþíöá îëóð ÿëëÿðèíäÿ ìóì. Ôÿñàäëà áàøëàñà ýèçëè òÿäáèðÿ, Âåðÿð àòàñûíà ãûçûíû ÿðÿ. Íÿ çàìàí îâñóíëà åâäÿí ýåäÿðäè, Ýöíÿøè, Çöùÿëÿ ýÿëèí åäÿðäè. Ôÿëÿêëÿð àäûíà ñþéëÿðäè õàëà, Ôÿñàä ìàò ãàëàðäû îíäàêû ùàëà. Õàëàíû ãûç åéëÿð òÿäáèð åäèíúÿ, Ãàäûíëàð áàêèðÿ åéëÿð ùÿð ýåúÿ. Áÿéëÿð àëäàíàðäû áåëÿ îéóíà, ßðÿñòó þçö äÿ óéàðäû îíà. Ôÿñàäà áàøëàñà ãóðóìóø ÷àíû, Áèð ñþçëÿ ïîçàðäû éöç õàíèìàíû. Ùþêìëÿð ÷ûõàðûð íîõóä ôàëûíäàí, Øöáùÿëÿíìÿçäè õàëã çÿððÿúÿ îíäàí. Åëìèëÿ ãîéàðäû éöç Áîãðàòû ìàò, Íîõóäó óëäóçäó ãóðàðäû áöñàò. Çöëì ãûëûíúûíû øÿñòëÿ âóðàðäû, Ôÿðùàäûí ãîëóíó ãàðûá ãûðàðäû. Àõòàðûá òàïäûëàð ùÿìèí ãàðûíû, Øàù îíà ñþéëÿäè þç ãÿðàðûíû. Åéëÿäè êþíëöíö âÿäÿëÿðëÿ øàä, Çöëì ö÷öí éþíÿëäè î ôèòíÿ-ôÿñàä. Ôÿðùàä îõøàñà äà ïîëàä áèð äàüà, ßôñóíëà ñÿðìÿéÿ îíó òîðïàüà, Íå÷ÿ ýöí î ñÿùðà, äÿðÿ, äöç ýåòäè, Ýàù àõøàìëàð ýåòäè, ýàù ýöíäöç ýåòäè, Íÿùàéÿò, éåòèøäè óúà áèð äàüà, Áèð äàü êè, Ôÿðùàäû ñàëûá äóñòàüà. Ðÿâàí îëóá ãàðû éåòèøäè îíà, Êþíëöíäÿ äÿùøÿòëè, ãîðõóí÷ ÿôñàíà. Áîéíóíäà áèð óçóí òÿñáåùè âàðäû, Ìÿêðèíè áóíóíëà äàèì ñàéàðäû.

255

Áàøûíäà ïÿùðèçäÿí ñàäÿ áèð ëÿ÷ÿê, ßéèí ïàëòàðûíûí éàìàüû êÿëÿê, Ñàíêè Ìÿðéÿì äóðóá ñÿùÿð÷àüûíäà, Ýÿëèá àðàì òóòà Ñèíà äàüûíäà. Åëÿ êè, î ãàðû éàõûíà ýåòäè, Ñàëàìëà ãÿääèíè Ôÿðùàä äàë åòäè. Îíà ùþðìÿò èëÿ âåðÿðÿê ñóàë, Ñîðäó ìÿãñÿäèíè òóòäó ùàë, ÿùâàë. Éåðèíäÿ ãûâðûëäû ãàðû íàë êèìè, Éàëàíëàð ñþéëÿäè øèðèí áàë êèìè. Äåäè êè: “Çÿèôÿì ùÿì õÿñòÿúàíàì, Åëìäÿí àéðûëìûø áèð íàòÿâàíàì. Èëëÿðäèð êè, éåðèì áèð õÿëâÿò èäè, Ñÿíÿòèì òàíðûéà èáàäÿò èäè, Èøèì éîõäó ìÿíèì áèð èíñàí èëÿ, Öíñèééÿò ãóðìóøäóì éàðàäàí èëÿ. Íÿ ãÿäÿð ñàêèòäè, ÿìèíäè ßðìÿí, Þìðöìö ñöðöðäöì áó íèééÿòëÿ ìÿí. Î çöëìêàð øàù êè, Ïÿðâèçäèð àäû. Éàíäûðäû éóðäóìó îíóí ôÿñàäû. Çþâãÿ ùÿñðÿò ãàëäû åëëÿð âÿòÿíäÿ, Áèëèðñÿí íÿ îëóá éÿãèí êè, ñÿí äÿ. Äÿéèøäè ßðìÿíèí ÷öíêö ÿùâàëû, Áó ìèñêèí ãàðûíûí äþíäö èãáàëû. Êèìñÿäÿ ãàëìàäû äèíÿ ðÿüáÿò ùå÷, Äåäèì êè, åðòÿíè åéëÿìÿéèì ýå÷, Ýÿçèì áèð êàùà êè, ÷îõ êÿíàð îëñóí, Éàíûíäà áèð ÷åøìÿ îíóí úàð îëñóí. Ýèðèì î êàùàéà ÿáÿäèëèê ìÿí, Îðäà óçàã îëóì èíñàí ýþçöíäÿí. Þìðöìöí ãóøóíà ÿúÿë åòñÿ çîð, Ãîé ùàìèí ìàüàðà îëñóí ìÿíÿ ýîð. Äöøöá áó íèééÿòëÿ ýÿçäèì äàü, äÿðÿ, Ýÿëèá ÷ûõäûì ùÿìÿí ñÿí îëàí éåðÿ, ßëèìè éóìóøàì, äöçäöð, þìöðäÿí, Ãàëûì ñîí ýöíëÿðè áó éåðëÿðäÿ ìÿí. Âÿôà ãàëìàìûøäûð ôàíè äöíéàäà, 256

Âÿôàñûç èíñàíû íÿ ñàëûì éàäà. Ãàðà äàøäà âÿôà, áÿëêÿ äÿ, ÷îõäóð, Èíñàí þâëàäûíäà àììà êè, éîõäóð”. Ùÿìèí áó ÿôñóíó åøèòäè Ôÿðùàä, Àëäàíäû, õàòèðè õåéëè îëäó øàä, Ãàðûíûí äóðäóüó òîðïàüû þïäö, Ìöãÿääÿñ ñàéäûüû àéàüû þïäö. Äåäè: — “Òîâôèã íóðè ñÿíäÿ ÿéàíäûð, Ãÿëáèí ùÿãèãÿòëÿ äîëó úàùàíäûð. Èíñàíëà ãóðìàäûí ñÿí êè, èòòèôàã, Ùÿãèòÿò ñÿíäÿäèð, ãÿëáèíäÿäèð ùàãã. Áÿëè, èíñàí îüëó ÷îõ áèâÿôàäûð, Éåíÿ äÿ ýÿçäèéè ìåùðè-ñÿôàäûð. Þëêÿíäÿ öç âåðèá éÿãèí ôÿëàêÿò. Äÿðäëè, ãóáàðëûäûð öðÿéèí, ÿëáÿò. Ñþéëÿ! ßðìÿíäÿ áèð ãÿçàìè âàðäûð, Êè, ãÿëáèí áó ãÿäÿð äîëó-ãóáàðäûð?” Ãàðû “äöçäöð — äåäè —ôèêðèí àé áàëà, Ñöáóòäóð ñþçëÿðèí ùàìàí ñóàëà. Þëêÿäÿí åéëÿìèø âèäà àìàíëûã, Àìàíëûã éåðèíÿ ýÿëìèø éàìàíëûã, Òóòìóø ìÿìëÿêÿòè áÿëàâö àôÿò, Àøêàð îëäó ùÿð øåé áó ýöí, íÿùàéÿò, Ìÿùèíáàíó èëÿ Õîñðîâ áàðûøäû, Úîøóá ìåùðèáàíëûã ùÿääèíè àøäû. Ñöðäö åâëÿíìÿéè îðòàëûüà øàù, Áàíóéà õîø ýÿëäè ùàìàí áó íèýàù, Áàøëàäû ùÿð òÿðÿô èøðÿò áöñàòû, Åë ãÿíèìÿò áèëäè åéøè, íèøàòû. Ôèñãö ôèúóð îëäó ùÿð éàíäà ÿéàí, Äèíè-èñëàì ÷ûõäû áó ýöí îðòàäàí. Þëêÿ áàøäàí-áàøà îëäó ìåéõàíà, Ìèí çÿðáÿ âóðóëäó ÿùëè-èìàíà, ßùëè-äèí äîëàíûð ÷þëäÿ, ÷ÿìÿíäÿ, Éîëëàíûá ýÿëìèøÿì áóðàéà ìÿí äÿ Ìöìêóí äåéèë áóíà åòìÿìÿê ùåéðÿò; Íÿúèá ñèôÿòëÿðè àòäû úÿìàÿò.

257

Àëëàù äà îðòàéà áèð úÿôà ñàëäû, Öìèäè ùàìûíûí ÿëèíäÿí àëäû. Èøûã ñà÷àí çàìàí íåìÿòèí øàìû, ßëÿìëÿð áöðöäö ùàìàí àõøàìû. Øèðèí àäëû ýþçÿë âÿôàëû ïÿðè Ìàòÿì è÷èíäÿäèð î ýöíäÿí áÿðè. Íèêàù ÿìðè íÿ âàõò àøèêàð îëäó, Øèðèíèí íÿñèáè àùó-çàð îëäó, Þëöì ãûëûíúûíû ÷àëäû úàíûíà, Ãûéäû ùÿéàòûíà, ùàëàë ãàíûíà. Áèð äÿ, äåéèðëÿð êè, è÷ìèøäèð çÿùÿð, Êè, Ïÿðâèç áàëûíäàí ýþðìÿñèí áÿùÿð. Áåëÿ ùÿëàê åäèá î ñÿðâ þçöíö, Áÿãà äèéàðûíà ñàëäû èçèíè. Îíà àøèã èìèø áèð ãÿëáè íàøàä, Áèð ãÿðèá äÿðäèìÿíä, øþùðÿòè Ôÿðùàä Ùèúðèéëÿ ãûéàðàã î, úàíà ýåòäè, Åøãèëÿ ýþç éóìóá úàùàíà ýåòäè; Ýåòäè ùÿñðÿòèëÿ àùëà, ôÿüàíëà, Âöñàë àðçóñóéëà, ÿùäö-ïåéìàíëà. Öçäö åë ÿëèíè î øóõ íèýàðäàí, Áåëÿ éàçûëûáìûø ïÿðâÿðäèýàðäàí. Î, áèð ñÿðâ èäè êè, ßðìÿíäÿ áèòäè, Ýÿëäè äöíéàéà ïàê, òÿìèç äÿ ýåòäè. Ôÿðùàäû àíàðàã åéëÿäè ôÿüàí, Âåðäè ùÿéàòûíû éîëóíäà ãóðáàí, Þëöðêÿí äèëèíäÿ Ôÿðùàääû ôèêðè, Öðÿéèíäÿ ùÿìÿí íàøàääû çèêðè, Ïÿðâèçèí êàìûíû âåðìÿéèá, ùàìàí Ôÿðùàäûí àäûéëà êþ÷äó äóíéàäàí”, Éàëàí ãûëûíúûíû ñûéûðûá ãàðû, ×óëüàäû ùèéëÿýÿð àùû äàüëàðû, Ùÿìÿí ÿôñàíÿíè äàíûøäû, äóðäó, Ôÿðùàäûí ãÿëáèíÿ ìèí éàðà âóðäó, Î, íàüûë åòäèêúÿ Ôÿðùàä ñàðàëäû, Åëÿ áèë ýþçëÿðè éóõóéà äàëäû. Ãàðû àùëàð ÷ÿêäè àçû ìèí êÿðÿ, 258

Éåðäÿí òîç ãàëäûðäû óúà ýþéëÿðÿ, Ãûçàðäû àùèëÿ ó÷àí áóëóäëàð, Éàíäû àëîâëàíûá àëûøäû îòëàð. ×ûëüûí áèð íÿðÿéëÿ ñÿñëÿíäè Ôÿðùàä, Äåäè: — “Êþíëöì åâè åäèëäè áÿðáàä, Áèð ãóðó úàíûì âàð, àëäû éàð îíó, Àëäû, àòÿøëÿðÿ ñàëäû éàð îíó. Äóéñóí êè, íóø åòäè êþíöë ãàíûìû, Áóðàõñûí ìþùíÿòäÿ öçýöí úàíûìû”. Ñþéëÿéèá äöíéàäàí ÿáÿäè ýåòäè, ßäÿì äèéàðûíà ùÿðÿêÿò åòäè. Äàüëàðäà ýþç éàøû äþíäö ñåëëÿðÿ, Àùû ÿñÿð åòäè ÿñÿí éåëëÿðÿ. Þìðöíöí ãÿñðèíè ñþêäö ùÿìÿí ñó, Áó ñóäà ãÿðã îëäó ùÿéàò îðäóñó. Ñàãè! Áàäÿ ýÿòèð, äóð ýÿë úàí êèìè, Îëñóí øÿðàáûíûí ðÿíýè ãàí êèìè, Íîùÿéëÿ ìåé è÷äèì, áÿñäèð äöíéàäà, Êþ÷ìÿëèéÿì òóòóá ìàòÿì Ôÿðùàäà.

ÔßÐÙÀÄÛÍ ÞËÖÌÖ Ãÿì ìÿêòóáó éàçàí èòè ãÿëÿìëÿ, Ìàòÿì òóòóá ãàðà ýåéìèøäèð áåëÿ: Î, ùèúðàí äàüûíäà äþíÿí øèêàðà, Åëÿ êè êàð åòäè âóðóëàí éàðà, Êå÷äè àüûð çÿðáÿ äöç öðÿéèíäÿí, Äîüðàäû áàüðûíû îíó áþëäö òÿí. ×àëûøäû ãàëõìàüà àùè-ôÿüàíëà, Éûõûëäû òîðïàüà éàðàëû úàíëà. ßúÿë âàðëûüûíû òàëàí åéëÿäè, Ýþçöíäÿ àëÿìè çèíäàí åéëÿäè. ×ûðïäû âöúóäóíó î ñàë äàøëàðà, Ãûéäû âàðëûüûíà äÿðäëè áè÷àðà. Áÿëàëû áàøûíû äàøëàðà ÷àëäû, Âóðäóãúà ùÿð äÿôÿ áèð éàðà àëäû.

259

Ýÿçäè àüëàéàðàã ùÿð àääûìáàøû, Ãóðóñóí áåëÿúÿ, áÿëêÿ, ýþç éàøû. Àëäû ìÿëùÿìëÿðè àòäû áèð éàíà, Ãÿëáèíè ãÿðã åòäè àõàí àë ãàíà. Êå÷äè ìÿëùÿì ÷àüû, éàðà áèòèøìÿç, Ýÿëäè ÿúÿë îõó ïàðà áèòèøìÿç. À÷äû ñàðûãëàðû ÷ûõìàäû ñÿñè, Ôÿââàðÿ åéëÿäè éöç ãàí ÷åøìÿñè. Àòäû ïàìáûãëàðû äþçäö çÿâàëÿ, Éàðàíäû äàüëàðäà éöç ãàíëû ëàëÿ. Àëûá éàðàñûíäàí ñàïëàðû à÷äû, Ñîâóðóá éåëëÿðÿ, ÷þëëÿðÿ ñà÷äû. Úàíà ðÿõëÿ âóðäóì ìöêÿììÿë äåäè, Úàí ãóøó ó÷ äåäè, þëöì ýÿë äåäè. ßúÿë ñèíÿñèíè éöç ïàðÿ åòäè, Úàí ãóøó ó÷ìàüà î ÷àðÿ åòäè. Êþíëöíöí òöñòöñö ãàëõäû ñÿìàéÿ Ñàëäû ãÿì áóëóäó ÿòðàôÿ ñàéÿ, Ýÿçèá äàüäà-äàøäà çàð-çàð àüëàäû, Åòäè ýþç éàøëàðû íèñàð àüëàäû. Úèñìèíäÿ éàðàäàí à÷ûëäû ýöëëÿð, Áó ãàí ãþí÷ÿñèëÿ áÿçÿíäè ÷þëëÿð. Òþêäö áó ãþí÷ÿëÿð ýöë éàðïàãëàðû, Áó ýöëëÿð éàíäûðûá éàõäû äàüëàðû. Äÿðä ýöëö éàéûëäû äàüëàðà, äöçÿ, Äþâðàí àëîâ ðÿíýëè ýþðöíäö ýþçÿ, Äåäè: — “Öç áàøûìû, åé ÷ÿðõè-äþâðàí! Ìÿíè òÿðê åéëÿìèø ñÿðâè-õóðàìàí. ×ûõàð ýþçëÿðèìè, áÿëà õàãàíè, Áèð äÿ ýþðìÿéÿúÿê îíëàð úàíàíû, Ñÿí åé ãÿì ãûëûíúû, äîüðà äèëèìè, ×öíêè èòèðìèøÿì þç ñåâýèëèìè. ×ÿê ìÿíÿ, åé ôÿëÿê, ñÿí äÿ ýþç äàüû, Ýÿëäè íàëÿ äÿìè, äÿðäö ãÿì ÷àüû. Ñûíäûð àéàüûìû áÿëà äàøëàðû, Ýåòìÿéÿ ãàëìàäû ñÿáðè, ãÿðàðû. Áèðúÿ ñþçöì âàðäûð: úàíûìû éàíäûð, 260

Úàíàíñûç íÿ ùÿéàò? Àõûð çàìàíäûð, Åé ÿúÿë, ñèíÿìè éöç ìèí ïàðÿ åò, ßçèééÿò öñòöíäÿí éåòèð ÿçèééÿò. ßçàáëà êþíëöìö ìèí ïàðÿ åéëÿ, Îíó ÿäÿì ñàðû àâàðÿ åéëÿ! Ôÿëÿê, àïàð ìÿíè ýÿë áó äèéàðäàí, Öçöëìöø ÿëëÿðèì âöñàëè-éàðäàí! Ìÿíÿ ùÿìäÿðä èäèí, ñÿí åé ìÿùÿááÿò, Ñàéÿíäÿ ýþðìÿçäèì çöëì, çÿëàëÿò, Åé ùèúðàí, ýÿë äàüûò áàøûìäàí ãÿìè, Âàð îë êè, àøèãèí îëäóí ùÿìäÿìè! ×àðÿ åéëÿ åøèò, ãîðõìà àùûìäàí, Ãöñóðóì îëìóøñà, êå÷ ýöíàùûìäàí! ×àüëà ýþç éàøëàðû, öçÿðèìäÿí àø, Öçöìÿ âàðûíû åòýèíÿí øàáàø! Åé àùûì, úàíàíûí ùöçóðóíà ýåò! Àïàð ðóùèìè äÿ, ýþñòÿð ìÿðùÿìÿò!” Î áàõäû ñÿùðàéà, ñöçäö ùÿð éàíû, Äåäè: — “Ãÿì ÿùëèíèí ñÿí åé ìÿêàíû! Åé êþíöë ùÿìäÿìè, åé ñàäÿ òîðïàã! Óúàñàí ùÿð øåéäÿí äöíéàäà, òîðïàã! ×îõ úÿôàëàð âåðäè àéàüûì ñÿíÿ, Äÿðäö ãÿì éåäèðèá òàïäàüûì ñÿíÿ. Ýþç éàøûì áàüðûíû ñåë êèìè éàðäû, Éöðöäöì, òîç-ãóáàð àëÿìè ñàðäû. Çàìàíäûð, çöëìöìäÿí èíäè àçàä îë, Ãóðòàðûá úÿôàìäàí ñåâèíèá, øàä îë”. Ñÿùðà ãöññÿëÿíäè òóòóá éàñûíû, Úûðäû äÿðÿëÿð òÿê þç éàõàñûíû. Ôÿðùàä øèø äàüëàðà ñàëäû äèããÿòèí. Äåäè: — “Àüûð éöêö ñÿí åé õèëãÿòèí! Éþíÿëìèñÿí ýþéÿ, óúà áàøëûñàí, ßçÿëäÿí äöíéàäà àüûð äàøëûñàí. Ãîéíóí éóðäñóçëàðà ýþçÿë ïÿíàùäûð. Äàøëàðûí õÿñòÿéÿ èñòèíàäýàùäûð. Ìÿí ñÿíÿ âåðìèøÿì õåéëè ÿçèééÿò, ×ÿêèðÿì ýþðÿíäÿ ñÿíè õÿúàëÿò.

261

Àðàáèð áàüðûíû òèøÿì éàðûáäûð. Àðàáèð êöëóíýöì òîç ãîïàðûáäûð. Öçöí ýþç éàøûìäàí îëóá ãàí êèìè, Àùûì ñàðûá ñÿíè áèð äóìàí êèìè. ßôâ åò, ýöíàùûìà ýÿë áèð ãûëûíú âóð, Áàüûøëà àøèãè àõûð ÷àüûìäûð”. Ôÿðùàä ôÿüàí èëÿ äóøäö éöç ùàëÿ, ßêñ-ñÿäà âåðäè äàü, ÷ÿêäè íàëÿ. Ïàð÷à-ïàð÷à îëäó áàüðûíûí áàøû, Ãàí èëÿ åëÿäè ýþùÿð, ëÿë, äàøû, Ñþéëÿäè ýÿðäóíÿ êè: “Åé ñèòÿìêàð! Òàëå óëäóçóìëà ùÿìêàðëûüûí âàð. Øöàðûí ùÿð çàìàí úþâð, úÿôàäûð, Äþçöðÿì íèééÿòèì, ðÿéèì âÿôàäûð. ßýÿð÷è âåðìèñÿí ÿçèééÿò ìÿíÿ, ×ÿêäèðìèøÿì ìÿí äÿ ÷îõ çèëëÿò ñÿíÿ. Ùÿì ÿôüàíûì èëÿ ïÿðèøàí îëäóí, Ùÿì àùûí îäóíäà áàüðû ãàí îëäóí. Ãóáàðûì öçöíäÿ à÷ìûøäûð éàðà, Àùûì ýöíÿøèíè åéëÿìèø ãàðà. Äåìÿ óëäóçëàðûí çèéàôÿøàíäûð, Àùûì îäëàðûíäàí î, áèð íèøàíäûð. Áó ýöí íÿ àùûì âàð, íÿ ÿôüàíûì âàð, Íÿ àùû-ôÿüàíäà áèð íèøàíûì âàð. Äÿðáÿäÿð àøèãÿì òîðïàüà äþíäöì, Ñÿí éàíìà, øàì êèìè ìÿí äÿõè ñþíäóì. Éîõëàäûì, ýÿë ìÿíè éîõ îëäó òóò ñÿí, ßýÿð âàðñàì áåëÿ éîõ ñàé, óíóò ñÿí!” Áó ñþçëÿ ôÿëÿéèí äÿðäëÿðè àøäû, Øÿôÿãäÿí úàíûíäà îäëàð òóòàøäû, Òàïìàäû éîëóíäà áèð èñòèãàìÿò, Îíà åòäèéèíäÿí ÷ÿêäè íÿäàìÿò. Ôÿðùàä êöëöíýöíÿ äåäè: — “ßñèðèì! ßçàáëû ýöíëÿðäÿ åé äÿñòýèðèì! Ñÿíÿ åéëÿìèøÿì ÷îõ ñÿðçÿíèøëÿð, Ñÿíäÿí éåòèá ìÿíÿ ÷îõ ïÿðâÿðèøëÿð. Áàøûíû âóðìóøàì èëëÿðëÿ äàøà, 262

Ñàëìûøàì úàíûíû äÿðäÿ, òÿëàøà. Äàâàìëû îëìóñàí ìþùíÿòèìäÿ ñÿí, Äóðìóñàí äàèìà õèäìÿòèìäÿ ñÿí. Àç äàüëàð öñòöíÿ ãàëõûá ýåòìÿäèì, Åé òèøÿ! Ñÿíÿ äÿ àç çöëì åòìÿäèì. Àçàä îëóðñóíóç ìþùíÿòëÿðèìäÿí Úÿôàìäàí, ÷þâðöìäÿí, øèääÿòëÿðèìäÿí. Àíúàã ðÿùì åéëÿéèí áó ýöí ùàëûìà, Àúûéûí öðÿêäÿí áó ìÿëàëûìà, Áàüûøëàéûí ñèçÿ âåðìèøÿì úÿôà, Ãîéóí ìèííÿò ìÿíÿ, ýþñòÿðèí âÿôà”. Âóðäó êöëöíý, òèøÿ þçöíö äàøà, Ìàòÿì òóòóá ôÿüàí ãûëäûëàð ãîøà. Áåëèíäÿí àñûëû òèôèëëÿð êèìè, Äèë à÷äûëàð äÿðäëè êþíöëëÿð êèìè; “Ñÿíèíëÿ âàðìûøûã ùÿð çàìàí äàüà, Ñÿíèíëÿ ýèðÿðÿê ãàðà òîðïàüà”. Ôÿðùàä áàõäû äàüà, áàõäû ÷þë ñàðû, Ýþðäö ùåéâàíëàðû, âÿùøè ãóøëàðû, Äåäè: — “Îëìóøñóíóç ìóíèñ éàð ìÿíÿ, Ýåúÿëè-ýöíäöçëö ùàâàäàð ìÿíÿ. Çöëì-íèôàã äåìÿì ùåéâàíäà âàðäûð. Ñèçäÿ éîõäóð ÿñëà, èíñàíäà âàðäûð. Âÿôà ìàéÿñè âàð õèëãÿòèíèçäÿ, Ìåùðè-ìÿùÿááÿò âàð òèíÿòèíèçäÿ, Áàøûìäàí àëäûíûç ãöðáÿò äÿðäèíè, Öëôÿòëÿ ãîâäóíóç ôèðãÿò äÿðäèíè. Ìÿíÿ ýöú âåðäèíèç, ãàíàä ÷àëäûíûç, Ñèç ìÿíèì áàøûìà ñàéÿ ñàëäûíûç. ×îõ ÿçèç ìåùðèáàí ãàðäàø îëäóíóç, Ùÿì ãîùóì, ùÿì äÿ êè, ñèðäàø îëäóíóç. Ñèçèíëÿ äóéìàäûì êè, ìÿí ãÿðèáÿì, Êèìñÿñèç, éàëíûçàì, áèð ìöçòÿðèáÿì, Àùûìäàí ÷ÿêäèíèç õåéëè ÿçèééÿò, Ëàêèí åòìÿäèíèç ÿñëà øèêàéÿò. Áîéíóìäà ùàããûíûç ÷îõäóð, ãîé äåéèì Ñèçäÿí ùàíñû äèëëÿ öçöð èñòÿéèì”.

263

Ñþéëÿéèá ùþíêöðäö, çàð-çàð àüëàäû, Ùåéâàíëàð äóéàðàã êþíöë äàüëàäû, Ùàìû íàëÿ èëÿ áàüðûíû éàðäû, Ñÿñ-ñÿñÿ àüëàäû, øèâÿí ãîïàðäû. Ñàíìàéûí âÿôàñûç èíñàíëàð êèìè, Îíëàð àüëàäûëàð ùåéâàíëàð êèìè. Ôÿðùàäûí ýþçöíäÿí ñöçöëäö ãàíû, Äÿëäè âöúóäóíó äÿðäèí ïåéêàíû. Ãóðòàðäû àëÿìëÿ ñþç-ñþùáÿòèíè, Äöøöíäö áèð ãÿäÿð þç õèëãÿòèíè, Éåòèá àõûð çàìàí àíëàäû Ôÿðùàä, Åòäè àòàñûíû ñîéóã àùëà éàä, Àíàñû ýþçöíöí è÷èíÿ áàõäû, Úàð îëäó ÷åøìèíäÿí ãîøà ÷àé àõäû. Áàøûíà åëÿ áèë ãûëûíú ÷àëäû ýþé, Åëÿ áèë úàíûíû ÷ÿêèá àëäû ýþé. Äåäè: — “Çÿùÿðëÿäèí ýöçÿðàíûìû, ßúÿë! Íÿ äóðìóñàí, ýÿë àë úàíûìû! Ñþéëÿ, áó öç-öçÿ ýÿëìÿê íå÷èíäèð? Áàøûìû ãûëûíúëà áþëìÿê íå÷èíäèð? Áó çÿðáÿéÿ ìÿðóç ãàëìàã íÿäÿíäèð? Ïàìáûüà ÷àõìàüû ÷àëìàã íÿäÿíäèð? Äöøäö éàäà àòàì, àíàì, éîëäàøûì, Íÿäÿí éåð àëòûíà ýèðìÿéèð áàøûì. Áó íåúÿ ðÿôòàðäûð, åòäèí, åé ôÿëÿê? Ïîçóã õàòèðèìè ïîçìàã íÿ äåìÿê? Áó íÿ èíñàôäûð, åé çàìàíÿ, áèð äèí! Ìÿíÿ çÿùÿð äîëó ïåéìàíÿ âåðäèí. Âóðäóí à÷ûã áàøà øÿìøèð, íÿ îëñóí? Þëäöðäöí ìèí äÿôÿ, äå áèð íÿ îëñóí?” ×àòûíúà áó éåðÿ äÿðäëè ñþçëÿðè Åòäè ãàí éàø öçÿ úàðè ýþçëÿðè, Äåäè: — “Ñÿíè òàðè, áàäè-ñÿáà, ýåò, ×èí, Õÿòà ìöëêöíö åéëÿ çèéàðÿò! Äåìèðÿì õàãàíà ñþç à÷ îüóëäàí, Äàíûø ãöðáÿòäÿêè áó õÿñòÿ ãóëäàí, ßââÿë þç áàøûíû ýåò ãóðáàí åéëÿ!..

264

Ñîíðà ÿðç-ùàëèì à÷, áÿéàí åéëÿ! Ñþéëÿ êè, àâàðà áèõàíèìàíûí, Áàüðû õóíàáÿäÿí áèð ãÿòðÿ ãàíûí, Àëÿìäÿ öìèäñèç, øÿðìÿíäÿ þëäö, Öçöíö ýþðìÿäÿí ßðìÿíäÿ þëäö. Áàüðûíûí àë ãàíû àõäû ýþçöíäÿí, Êþ÷äö áÿëà ýþðöá äöíéà öçöíäÿí; Ïÿðâèç ùèéëÿ ãóðäó, ìÿêðö àë èëÿ. Éàìàí ðÿôòàð åòäè áó ìèíâàë èëÿ. ßýÿð î äöçëöêäÿ ÷ÿêñÿéäè ùåñàá, Âåðÿðäèì ìÿí îíà éàõøû áèð úàâàá. Ëàêèí ÿéðèëèéè î àéèí åòäè, Äîüðóäóð ñþéëÿéèá, éàëàí éåðèòäè. Äöíéàäà õèëãÿòÿí äöç îëàí èíñàí, Èíàíàð åøèòñÿ ãóðó áèð éàëàí. Äåìÿ êè, ìÿíÿ î êàôÿð åéëÿäè, Íÿ åéëÿäè ãÿçà-ãÿäÿð åéëÿäè. Áèð àðçóì âàð ìÿíèì Áÿùðàì äèëàâÿð, Ùÿìäÿìèì, ùÿéàíûì, äîñòóì î éàâÿð, Îðäó úÿì åéëÿéèá áó éàíà ýÿëñèí, Çÿðáÿëÿð âóðìàüà äöøìàíà ýÿëñèí; Ýÿëñèí äÿ åéëÿñèí Õîñðîâó úàíäàí, Ýöíàùñûç ãàíûìû ãîé àëñûí îíäàí. Áàäè-ñÿáà! Áó ñþç éàíäûðñà øàùû, Áàøûíäàí îä ÷ûõñà, óúàëñà àùû, Úûðñà éàõàñûíû î áÿõòèãàðà, Þçöíö ÷ûðïàðñà ÿýÿð ãóìëàðà, Áåëÿúÿ àüëàðñà àâàðàñûíà, Áàüðûíûí òèêÿñè úàí ïàðàñûíà. Áóòàì, äåéèá éåðÿ âóðñà áàøûíû, Åíäèðñÿ êþêñöíÿ úÿôà äàøûíû, Òîðïàüà òàúûíû âóðìàüà ãîéìà! Òàõòûíû ñûíäûðûá ãûðìàüà ãîéìà! Äèëèìäÿí ñþéëÿ êè, åé óëó õàãàí, Òàíðû òÿãäèðèíÿ íåéëÿñèí èíñàí? Èøèì ñåâäà èìèø áó òÿáèÿòäÿ, Éàçûëìûø àëíûìà þëöì ãöðáÿòäÿ, 265

Ùàããûí éàçäûüûíà äå, ÷àðà âàðìû, Îâäàí úàí ãóðòàðàí áè÷àðà âàðìû? Áó éàçû àëíûìäà ùþêìè-ãÿçàäûð, Ùàããûí ùÿð ãÿçàñû þìðÿ ðèçàäûð. Ôÿëÿê íàêàì åòäè Ôÿðùàäû ùÿðýàù, Áó úàùàí ìöëêöíäÿ þìð åéëÿñèí øàù. Ùöúðÿ éûõûëäûñà, ãÿñð àáàä îëñóí, Ñÿáçÿ ãóðóäóñà, ñÿðâ àçàä îëñóí. Àíàìûí áàüðûíäà à÷ûëñà éàðà, Ãÿìèíäÿí áàøûíû âóðñà äàøëàðà, Äöøñÿ âàâåéëàñû ÿýÿð ùÿð éàíà, Éàéûëñà ôÿðéàäû áöòöí úàùàíà, Õèòàá åòñÿ ìÿíÿ î, ãóçóì äåéÿ, Àíñà êèìñÿñèçè, éàëíûçûì äåéÿ, Àù ÷ÿêèá ãÿëáèíè ÿýÿð ãàíàòñà, Ùÿéà ïÿðäÿñèíè öçöíäÿí àòñà, Áÿëàëû îüëóíó ýÿòèðñÿ éàäà, Äîããóç ïÿðäÿñèíäÿí ÷ûõñà äöíéàäà, Úàíûì îüóë äåéèá à÷ñà ñþçöíö, Óüðóìäà ÿë àòûá úûðñà öçöíö, Éîëóá ñà÷ëàðûíû éåëëÿðÿ àòñà, Ìöøêö ÿëëÿðèëÿ êàôóðà ãàòñà, Àëûá íÿôÿñèìäÿí òöñòö ýåäÿðñÿí, Îíó ÷óëüàìàüà þðòöê åäÿðñÿí. Äåéÿðñÿí, åé öçö ðóùóì ãèäàñû, Ãóáàðû ýþçöìöí åé òóòèéàñû! Éåòÿð áó ãÿì ñàëûð öñòöìÿ ñàéÿ. Òàíðû ÿòà ãûëäû ýÿëäèì äöíéàéÿ, ×àòäûí ñÿí àðçóíà, êþíëöí îëäó øàä. Ìóíèñèí êÿñèëäè áèð éàõøû þâëàä. Ãÿìèìäÿí îëìàäûí äèëõîø áèðúÿ àí, Äîëàíäûì àëÿìè ñÿðýÿøòÿ, íàëàí. Óøàãëàðûí éåðè ÷ÿìÿí, áàü îëäó, Ìÿíèìñÿ ãèñìÿòèì äÿðÿ, äàü îëäó, Ãàëäû ãÿìëÿðèìëÿ î úèñìè-çàðûí, Äàüûìäàí óòàíìàã îëäó øöàðûí. Éàãóò èñòÿéèðêÿí àëäûí õàðÿ ñÿí, 266

Òàïäûí ýöí èñòÿðêÿí àòÿøïàðÿ ñÿí... Áþéöäöéöì çàìàí áè÷àðÿ îëäóì, Äèéàðè ìöëêäÿí àâàðÿ îëäóì, Áàøûì úÿôà ýþðäö ÷ÿðõè-ôÿëÿêäÿí, ×ÿêäèí ôÿðàüûìû ñÿí äÿ öðÿêäÿí, Äþíäÿðäèí þìðöíö ãöáàðÿ, éàíäûí, Áÿñ äåéèëìèø, éåíÿ, äöáàðÿ éàíäûí? Áó çèéàí éåòÿð êè, ùÿð äÿðäÿ äþçäöì, Ýþçöìöí éàøèëÿ Êÿáÿìè ïîçäóì. Áèð äÿ ãîé ýÿëìÿéèì ìÿí þç ùàëûìà, Àëûøûá éàíìàñûí åë ÿùâàëûìà. Ñÿí äÿ áó äÿðäèìäÿí ÷ÿêñÿí èçòèðàá, Ìÿíÿ ãèñìÿò åòñèí àùè áó ÿçàá. Ñàëìà äÿðýàùûíäàí êÿíàðÿ ìÿíè, Éàõìà úÿùÿííÿìè îäëàðà ìÿíè. Áÿùðàìëà, Ìöëê-àðà áèëñÿëÿð ÿýÿð Ìÿíÿ áèð ýåúÿäèð ùÿð àéäûí ñÿùÿð, Îíëàðà òþêäöðñÿ ãàí éàø äÿðäö-ãÿì, Ãàðàíûí öñòöíÿ ÷ÿêèá àë ðÿãÿì, Ìàòÿìëÿ ýåéñÿëÿð ùÿðýàù çèë ãàðà, ßýÿð öç âåðÿðñÿ ÿçà îíëàðà, Ýåúÿ êå÷ìÿìèøäÿí ùÿëÿ éàðûíû, Úûðûá òþêÿðëÿðñÿ ïàëòàðëàðûíû, ßýÿð þçëÿðèíè âóðñàëàð äàüà, Äàüà éîõ, ÷ûðïñàëàð ãóðó òîðïàüà; Ñÿí Ìöëê-àðàíû åéëÿéèá òÿñêèí, “Áàüëàìàç àüûëëû, äå, ãÿçàéà êèí”. Ìÿíÿ àñèìàíäàí éåòèøèá ãÿçà, Ýþðìÿñÿì äÿ îíà âåðìèøÿì ðèçà; Ñîíðà äà Áÿùðàìà ñàëàìûìû äå, Áåëÿ à÷ êþíëöìö, ïÿéàìûìû äå. Äå êè: — “Åé úàíûíà áàüëû áó úàíûì, Øàýèðäèì, þâëàäûì, ðóùè-ðÿâàíûì! Èñòÿéèðñÿí îëñóí õÿñòÿ úàíûì øàä, Ñÿíäÿí ðàçû ãàëñûí ùÿìèøÿ Ôÿðùàä, Ýåúèêìÿ áèð ñààò, áèð äÿì äàéàíìà! Ãÿçÿáëÿ úîøìàãäàí çÿððÿ óñàíìà!

267

Òåç áó òÿðÿôëÿðÿ ÿçìö úÿçì åëÿ, Îðäó úÿì åéëÿéèá ÷åâðèë àü éåëÿ, Áó èøëÿ ðàùÿòè-úàíûìû èñòÿ, Òàïûá ãàòèëèìè, ãàíûìû èñòÿ! Ñîíðà çÿôÿðëÿðëÿ ãàéûò äþí ýåðè, Ýåò õÿáÿðäàð åéëÿ áèçèì åëëÿðè, Ñþéëÿ: ìóðàäûìûí íÿ îëäóüóíó, Ìÿíèì ÿâÿçèìäÿ áèëñèíëÿð îíó, Ùÿð íÿ ÿìð åéëÿñÿ, î øàùè-äþâðàí, Äóðñóíëàð ÿìðèíäÿ îíóí ùÿð çàìàí, Õÿòà êè, úÿííÿòäÿí î áèð íèøàíäûð, Î, úÿííÿò êèìèäèð, òþùôÿñè úàíäûð. ßýÿð ñåéð åéëÿñÿ îðäà íÿçÿðèí, Äöøñÿ õÿëãÿ òÿðÿô éîëóí, ýöçÿðèí, Îðäà úÿííÿò êèìè äþðä áàü÷à-áàü âàð, Áåùèøòÿ áÿðàáÿð äþðä ãÿñð, îòàã âàð. Ùþêìöìëÿ ýþéëÿðÿ îíëàð óúàëìûø, Øþùðÿòè àëÿìÿ ñÿñ-ñÿäà ñàëìûø. ßýÿð ýöíöí áèðè îðàéà ýåòñÿí, Éîë êå÷èá áèð çàìàí îðàäàí þòñÿí, Áàùàð áàü÷àñûíäà ùÿð àääûì áàøû, Àõûò ýþçëÿðèíäÿí ýöëýöí ýþç éàøû. Éîõ ÿýÿð äîëàíñàí î éàé áàüûíû, Õàòûðëà ãûðûëìûø øàõ áóäàüûíû. Ýöçàðûí äöøÿðñÿ õÿçàí áàüûíà, Ñîëüóíäàí ñàëàì âåð ñÿí òîðïàüûíà. Ñåéðÿíýàùûí îëñà ãûø áàüû ùÿðýàù, Àíûá àùëàðûìû ãîïàð ñîâóã àù. Ãÿëÿìèíÿ òÿãäèð àôÿðèí äåéÿ, Õÿòàíûí íÿããàøû ìàùèð Ìàíèéÿ Ñþéëÿ êè, èøëÿäèá ÿìÿëëè ñÿíÿò, Âåðìèø î äþðä ãÿñðÿ ÿëèëÿ çèíÿò. Èøëÿìèø Éóíàíà àò ñöðìÿéèìè, Âóðóøóá ÿæäàùà þëäöðìÿéèìè, Èêèíúè, ßùðèìÿí èëÿ ñàâàøäà. Ãàíëàð òþêäöéöìö òîðïàãäà-äàøäà, Ö÷öíúö: ìåéäàíäà ùöíÿð ñà÷ìàìû, 268

Èñêÿíäÿð òèëñèìèí ãûðûá à÷ìàìû, Ýèðèá ìàüàðàéà ìÿí ÿæäÿð êèìè. Äþðäöíúö: Ñîêðàòëà ýþðöøìÿéèìè, Êè, áó úàùàí ìöëêö áèíà îëàíäàí, Áåëÿ áèð ùöíÿðè ýþðìÿìèø èíñàí, Ùÿð íÿ êè, ñÿéëÿ ÷ÿêìèø îòàüà, Éóñóí äþíÿ-äþíÿ áàøäàí-àéàüà. Ñèç äÿ åâèí àëûí ìöõÿëëÿôàòûí, Òóëëàéûí ñóëàðà, àòÿøÿ àòûí! Ìàäàì, áàäà ýåòäè áÿëàëû úàíûì, Úàùàíäà ãàëìàñûí àäûì, íèøàíûì. Èòäè éåð öçöíäÿí ýöúöì-ãöäðÿòèì, Äèâàðäà ãàëìàñûí ÿêñèì, ñóðÿòèì, Ìÿí êè, àïàðìàäûì áèð øåé ìÿçàðà Ñÿí ÷ÿêäèí îíëàðû íèéÿ äèâàðà? Éåíÿ äÿ Ãàðóíÿ ìÿíäÿí ñàëàì äå! Íÿ ïåéüàì ñþéëÿñÿì áèð-áèð òàìàì äå! Ñþéëÿ êè: äàøëàðû ÷àïäûì ñþêÿðÿê, Òþêäö þç áàøûìà îíëàðû ôÿëÿê. Ýÿðäèø éàüäûðàðñà éöç ìèíëÿðëÿ äàø, Íÿ åéëÿéÿð îíóí àëòûíäà áèð áàø?! Ôÿëÿê òÿê äàüëàðû ó÷óðóá ñàëäûì, Ãÿçàäÿí ìÿí þçöì àëòûíäà ãàëäûì. Þìðöìöí àõûðû éåòèøÿí çàìàí, Òöðáÿìèí ùÿð äàøû, îëäó áèð äàüäàí. Èíäè áó éàõøûäûð, ãÿìëÿð äàüûéàì, Ãÿì äàüû àëòûíäà éåð äóñòàüûéàì. Áÿëè, ñþéëÿýèíÿí ñÿí î íÿããàøà, Áàøäà ëÿãÿáèìè éàçìûøäû äàøà, Ñþéëÿ ãîé áó àäû éöç ïàðÿ åòñèí, Þçöì òÿê èñìèìè àâàðÿ åòñèí. Ìàäàì äàø àëòûíäà ãàëûðàì þçöì, Íèéÿ äàø öñòöíäÿ éàçûëñûí ñþçöì? Äîëàí ñÿùðàëàðû, øÿùÿðëÿðÿ ýåò, Áöòöí àøèãëÿðè òåç õÿáÿðäàð åò, Ñþéëÿ: “Ôÿðùàä þëäö, êþ÷äö ãÿëáè çàð, Õîñðîâäàí éåòèøäè îíà áó àçàð.

269

Äåéèðäèíèç Ôÿðùàä ñóëòàíûìûçäûð, Áèçëÿð ðÿèééÿòèê, î õàíûìûçäûð, Çöëìëÿð ÷ÿêÿðÿê î ñóëòàí ýåòäè, Êþ÷äö íàêàì àøèã, äöíéàäàí ýåòäè. Éûüûëûá áèð éåðÿ îðäóëàð êèìè, Îíà ÿçà òóòóí òàúèäàð êèìè. Áàùàð áóëóäó òÿê áîðàí éàüäûðûí! Õîñðîâóí öñòöíÿ ïåéêàí éàüäûðûí, Àùó ôÿüàí èëÿ äþíäÿðèá ýöëÿ, Òàúûíû-òàõòûíû ñîâóðóí éåëÿ. Ñîíðà äà àüëàéûí áó íàòÿâàíà, Õîñðîâóí ìàëûíû âåðèí òàëàíà. Âÿôà ãÿñðèí åäèí áó éîëëà àáàä, Ðóùóìó åéëÿéèí áåëÿëèêëÿ øàä. Ñÿáà, Øàïóðóí äà ùöçóðóíà ýåò, Ìóðàäà éåòìÿéÿí äîñòó àýàù åò, Ñþéëÿ, ãàíëàð è÷äèí ùÿìäÿìëèéèìäÿí, Äÿðäö-ãÿìëÿð éåäèí ìÿùðÿìëèéèíäÿí, Î ýöí êè, ñÿí ìÿíÿ îëìóñàí ùÿìäÿì, Î çàìàíäàí áÿðè éåäèí äÿðäö-ãÿì. Âÿôà àéèíèíè åéëÿäèí øöàð, Ãîé âåðñèí ÿ÷ðèíè î ïÿðâÿðäèýàð. Ùÿìèøÿ âàãèô îë ãÿáðèì äàøûíäàí Àéàüûí ÷ÿêìÿ ýÿë òöðáÿì áàøûíäàí”. Éåòèðÿíäÿ áóðà Ôÿðùàä íÿâàíè Éåòèøäè àüçûíà èíúèìèø úàíû. Îëóá áó ùàëûíäàí áèð àíëûã àýàù, Ñþéëÿäè êè: ëàùþâë, ÿñòÿüôöðóëëàù. Öçöëìöø âöúóäó úàíàíà éåòäè, Áÿëà àòÿøëÿðè î úàíà éåòäè. Éàõäû âöúóäóíó äþíäÿðäè ýöëÿ, Úàùàíäà éàíìàéûá áèð àøèã áåëÿ. Äèëèíäàí äöøìÿäè äèëäàðû áèð àí, “Éàðûìà ãóðáàíàì” äåéèá, âåðäè úàí. Áÿëàíûí úàíûíà áÿëà éåòèøäè, Çÿìàíÿ ÿùëèíÿ ãîâüà éåòèøäè. Åøãèí ñèíÿñèíÿ âóðóëäó éàðà, 270

Áàøäàí àéàüàäÿê ýåéèíäè ãàðà, Äÿðäö áÿëà èëÿ àüëàäûëàð ãàí, Ãóðäóëàð î ýåúÿ øàìö ãÿðèáàí. Áóíëàð î àøèãèí úàíûíû àëäû, Þçëÿðè Ôÿðùàäñûç ìàòÿìäÿ ãàëäû. Ùåéâàíëàð áó ùàëû àëûá íÿçÿðÿ, “Ôöñóíêàð ãàðûíû éûõäûëàð éåðÿ, Ýþçöíäÿí áèð ýèëÿ éàø àõûòìàäàí, ×èëÿíìÿäÿí éåðÿ áèðúÿ äàìúû ãàí, Îíó äàüûòäûëàð ãèñàñ àëäûëàð, Äàüëàðà, äàøëàðà ñÿäà ñàëäûëàð. Äåìÿ êè, äöíéàäà èíñàí éàõøûäûð, Âÿôàñûç àäàìäàí ùåéâàí éàõøûäûð. Ñàãè! Äóðìà, çÿùÿð äîëó úàì ýÿòèð, Ñèðàá åéëÿ ìÿíè, áèàðàì ýÿòèð. Ãàçàíûì åøãäÿ Ôÿðùàä êèìè àä, Åäèì î íàêàìûí þëöìöíö éàä.

ÕÎÑÐÎÂÓÍ ÃÀËÈÁ ÝßËÌßÑÈ Éîë÷óñàíñà ÿýÿð éöêöíö áàüëà! Äåéèëñÿí ÿáÿäè äîñò áó òîðïàãëà. Úàùàí ðöá àäûíû íÿ ö÷öí àëìûø, ×öíêè ö÷ ùèññÿñè ñóëàðäà ãàëìûø. Î êÿñèí íÿñèáè éàëíûç ãàéãóäóð, Êè, ñîí äöøÿðýÿñè äÿðéàäûð, ñóäóð. ßñäèðñÿ ùàäèñÿ úîøãóí áèð êöëÿê, Ãÿðã åòñÿ î ðöáè ñóëàðäà ôÿëÿê, Éåð äåìÿ, áóðàéà õÿðàáÿ ñþéëÿ, Âàðäûð îõøàéûøûì ùöáàáÿ ñþéëÿ! Ùöáàá ñó öñòöíÿ ýöíáÿç íèøàíäûð, Öôëÿñÿí î ùàìàí, ñó äà ùàìàíäûð. Áèð åâ êè, åäèëèð áÿðáàä áèð àíäà, Àüûëëû òèêÿðìè îíó úàùàíäà? Áåëÿ èìàðÿòäÿ éàøàìàã îëìàç, Îðàäà êèìñÿíèí êåôè ÷àü îëìàç.

271

Áèð îâóú òîðïàãäûð, ùöáàá äåéèëäèð, Òîðïàüûí ñó è÷ðÿ èøè ìöøêöëäöð. Ãóìó ñÿí òóëëàñàí ñóéóí öçöíÿ, Äèáÿ ÷þêÿúÿê î, íÿ åòñÿí éåíÿ. Àøèéàí áàøûíà äþíÿí ãóø êèìè, Äþíÿð éåð áàøûíà ÷ÿðõ ó÷ìóø êèìè. Áó òàáàã êèìè ÷ÿðõ ãóø êèìèäèð, áàõ. Äàèìà ãóø êèìè âóðóð ìàéàëëàã. Ãóø ãîíàð éóâàéà, áÿçÿí ðàì îëàð, Ôÿëÿê íÿ ðàì îëàð, íÿ àðàì îëàð. Ýþéÿð÷èíòÿê ýÿçÿð äàèì ÷þëëÿðè, Äÿëèëè ýþé ðÿíýäèð ÿçÿëäÿí áÿðè... Ýþéÿð÷èí äåéèë, áèð ãóøõàíàäûð áó, Óëäóçäóð ýÿë äåìÿ ñÿí, äàíÿäèð áó. Áó ãóøáàç äåäèéèí ìàùèð ãÿçàäûð, Î, ùÿð íÿ åëÿñÿ éàëíûç ðèçà âåð! Î, ýþéÿð÷èí òóòàí ñÿééàäÿ áÿíçÿð, Õåéð ñÿééàäÿ éîõ, úÿëëàäÿ áÿíçÿð. Àé, ýöíÿøäèð îíóí, òÿøòè, øÿìøèðè. Àúûéûá, ãîéìàç î, êèìñÿíè äèðè. Ãÿñäè éåð öçöíäÿ ýöëö çàðÿäèð, Áàüðû ÷îõ äèëáÿðèí ïàðÿ-ïàðÿäèð. Áó ìÿøùóðäóð úÿëëàä ìèí éîë òþêñÿ ãàí, Åëÿéèð ãûëûí÷û òîðïàãäà ïöíùàí. Ôÿëÿê ìèí íÿôÿðè ýöíäÿ ãÿòë åäÿð, Ýöíÿø ãûëûíúû îääà ýèçëÿäÿð. Ìèí àäàì þëäöðìÿê ìàäàì èøèäèð, Îíà êèì ñþéëÿéèð êè, íÿð êèøèäèð. Íÿ ãÿäÿð øàù îëñà, øàùçàäÿ îëñà, ßýÿð åâëè, ñóáàé, àçàäà îëñà, Þëÿúÿê ôÿëÿéèí ÿëèíäÿ àíúàã, Íÿ ìÿíäÿ, íÿ ñÿíäÿ áàø ãàëìàéàúàã. Òÿìèç îëñà áåëÿ èíñàí ýþùÿðè, Îíäàí çöëì ýþðöá ÿçÿëäÿí áÿðè. Éàãóò äóíéàäà ïàê ùÿð çàìàí îëìóø, ßëèíäÿí îíóí äà áàüðû ãàí îëìóø. Ýöíÿø êè, íóð àëûð îíäàí êàèíàò, 272

Ôÿëÿê þðòöð îíó òîðïàãëà ùåéùàò! Áèð àí øàä îëìàüà çàëûìèí áèðè Àë ãàíëà äîëäóðóð ïèéàëÿëÿðè. Éöç òÿìèç úþâùÿðè åéëÿéèð êè, õàê, Áèð áÿíýè ñåâèíèá îëñóí ôÿðÿùíàê. Ãûðûð àüàúëàðû ìåøÿäÿ, äàüäà, Îíó àòÿøïÿðÿñò éàõñûí îúàãäà. Ôÿðùàäûí àõûòäû ãûçûë ãàíûíû, Êè, Õîñðîâ õîø ñöðñöí þç äþâðàíûíû. Õöëàñÿ, íÿ äåéèì, Ôÿðùàä áàüðû ãàí, Ôÿíà ìÿúëèñèíÿ îëàíäà ðÿâàí, Þçöíö ùåéâàíëàð þëäöðäö ãÿìäÿí, ×îõó íàõîøëàäû äÿðääÿí, ÿëÿìäÿí. Ùÿëãÿ âóðóá îíóí äþâðöíäÿ îíëàð ßçà ñàõëàäûëàð åäèá àùó-çàð. Àëäûëàð àðàéà îíó ñÿðáÿñÿð, Éîë òàïà áèëìÿäè îðà áèð íÿôÿð. Áó çàìàí áèð éàçûã, ìèñêèí, íàòÿâàí, Åëèíäÿí, éóðäóíäàí äèäÿðýèí îëàí, Ýåäèðäè éàíûíà ÷ÿêèá ìèí çÿùìÿò, Øàä îëà Ôÿðùàäà åòìÿêëÿ õèäìÿò, Àçúà éàõûíëàøûá, äîíóá ãàëäû ìàò, ßñëà ýþðìÿìèøäè áåëÿ ÿùâàëàò: Þçöíö äàøëàðûí è÷èíÿ ñàëäû, Ôÿðùàäûí ùàëûíà ùåéðÿòäÿ ãàëäû. Åëÿ êè, òàïøûðäû àøèã úàíûíû, Äöøöíäö äàüëàðûí áó ãóðáàíûíû. Èñòÿäè ãàçûñûí áèð ìÿçàð îíà, Áèð ýþçÿò÷è îëñóí õàãàí îüëóíà; Ãîðõóäàí ãàíëû éàø òþêäö ýþçëÿðè Øèð, ïÿëÿíý ÿëèíäÿí ãàéûòäû ýåðè — Äîëàíûá øÿùÿðè, ýÿçäè áèð òÿùÿð, Éàéäû ìÿúëèñëÿðÿ òÿçÿ áèð õÿáÿð, Áó þëöìäÿí ùàìû àýàù åäèëäè, Äåéèë Õîñðîâ, ùÿòòà Øèðèí äÿ áèëäè. Õîñðîâ ñþçëÿðèíè ÿãëèíÿ âóðäó, Áèð ãÿäÿð ýþçëÿäè, äöøöíäö, äóðäó.

273

Òóòóëäó ãàéüûäàí, ÿñëà ýöëìÿäè, Ãîðõóäàí ýåúÿëÿð éàòà áèëìÿäè. Áó öìèä åéëÿäè îíó õåéëè øàä Êè, Øèðèí îíóíäóð, þëöáäö Ôÿðùàä. Ôÿãÿò îëäó éåíÿ öðÿéè ãÿìýèí, Êè, áÿñëÿð áó êèíÿ ôÿëÿê äÿõè êèí. Íÿôñè ãàëèá ýÿëäè, î òÿëÿá åòäè, Øàù äà áó èñòÿéèí äàëûíúà ýåòäè. Áóíó áèëìÿäè êè, çÿùÿðëèäèð úàì, Îíó è÷ìÿê ö÷öí âåðäè ñÿðÿíúàì. Ôèòèë îä ñàëàðñà ÿýÿð áèð äàüà, Éàíäûðàð, þçö äÿ áàøëàð éàíìàüà, ßýÿð èëàí ãàëõûá âóðàð èíñàíû, Èíñàí äà þëäöðöð ùàìàí èëàíû. “Áó èø îëìàéàéäû, äåäè, òàúèäàð, Îëäóìó, äóðìàüûí íÿ ìÿíàñû âàð?” Àéûðäû áèëèúè-áàø àäàìëàðû, Éîëà ñàëäû ùàìàí ãÿëÿéÿ ñàðû. Äåäè êè: “Íÿñëèìäÿí îíà ñþç à÷ûí, Öìèäëÿð âåðÿðÿê úîøóá îä ñà÷ûí. Îâñóí èøëÿòìÿéÿ, äóðìàéûí, ýåäèí Éîëà ýÿëìÿéÿíè ìöëàéèì åäèí!” Ãàëõûá îâñóí÷óëàð ãàíàä ÷àëäûëàð Ãóðüàíà ýåòäèëÿð, èçèí àëäûëàð, Áàíóéà, Øèðèíÿ-î øóõ ýþçÿëÿ Äóà åéëÿìÿéÿ ýÿëäèëÿð äèëÿ. Áàøëàäûëàð ùàìàí ìåùðèáàíëûüà, ßë àòäûëàð èúçÿ, íàòÿâàíëûüà. Îâñóíëà ãóðäóëàð ôèòíÿ, ôåëëÿðè, Áàíóíó àëäàòäû øèðèí äèëëÿðè. Ýèðäè îðòàëûüà ÿðêàíè-äþâëÿò, Ãóðóá äöçÿëòäèëÿð ýèçëè ìÿøâÿðÿò, Äåäèëÿð: “Õîñðîâäóð ùàêèì úàùàíà, Êàèíàò áàø ÿéèð î ùþêìðàíà. Íÿñÿáäÿ ñóëòàíäûð, øàùëàð øàùûäûð, Ùÿñÿáäÿ åëëÿðèí î ïÿíàùûäûð. Ãîùóì îëìàã äèëÿð áèçèìëÿ î éàä, 274

Íå÷èí äÿ îëìàéàã áóíäàí ðàçû, øàä? Äèðè îëñà èäè Ôÿðùàä, î ãÿìýèí, Áàüëàðäûã Õîñðîâëà áó èø öñòÿ êèí. Î, éîõäóð, ÿäàâÿò, êèí íÿéÿ ýÿðÿê? Øàùûí òÿêëèôèíÿ áèç êþíöë âåðÿê. Áåëÿ èø ýþðÿðìè äöíéàäà ãàíàí: Àç ãàçàíú åéëÿéèá, ÷ÿêñèí ÷îõ çèéàí. Ïÿðâèçèí ðÿé âåðÿê áó ïåéìàíûíà, Ñÿáÿáêàð îëìàéàã åëèí ãàíûíà. Çöëìó áó þëêÿíè åòìèøäè áÿðáàä, Èíäè ÿäàëÿòè åéëÿñèí àáàä. Ñÿðò äàøûí ùÿðèôè äåéèë êè, øèøÿ, Àëûøûð îä äöøñÿ õûðìàí ùÿìèøÿ”. Áàíó ãóëàã àñûá ùÿìèí ñþçëÿðÿ, Äèíèá-äàíûøìàäû ÿñëà áèð êÿðÿ, Áèð àíà ãÿëáèòÿê áàüðû ãàí îëäó, Ôÿðùàä õÿéàëèëÿ íàòÿâàí îëäó. Øèðèí äÿ ÷ûõàðäûá ùàëäàí þçöíö, Úûðûá äàüûòìûøäû ýöëýöí öçóíö. Þç äÿðäëè úèñìèíÿ âóðóá ìèí éàðà, Òàïøûðìàã èñòÿäè úàíû äèëäàðà. Áèð ýöí ÿë àòìûøäû çÿùðÿ î ùèëàë, Ñàðàé äóéóã äöøöá áèëìèøäè äÿðùàë, Íå÷ÿ éîë ýåòìèøäè àòÿøýÿäÿéÿ, “Þçöìö îäëàðà éàíäûðûì” äåéÿ. Ãîéìóøäó éàíûíäà Áàíó íèêàùáàí, Îëàð áöò éàíûíäà äàèìà ðÿùáàí. Íÿçÿð ÷ÿêìÿäèëÿð ÿñëà ýþçÿëäÿí, Àõûðäà éîðóëóá äöøäöëÿð ÿëäÿí. Øèðèí àëîâëàíäû ïÿðâàíÿ êèìè, Äþéäö þç-þçöíö äèâàíÿ êèìè, Íàëÿñè, ãîâüàñû êÿñèëìÿäè ùå÷, Àùû, âàâåéëàñû ÿñêèëìÿäè ùå÷. Ôÿðùàäûí éàäèëÿ åëÿäè ôÿðéàä, Áåëÿ àùó-íàëÿ åäÿðäè Ôÿðùàä. Ñþéëÿðäè ãöðáÿòäÿí, àüûð ôÿðàãäàí, Äöøìÿíèí ìÿêðèíäÿí, ôåëäÿí, íèôàãäàí.

275

Òÿðèô åéëÿéÿðäè ùöñíö úÿìàëû Âöãàðû, öðôàíû, äÿðèí êÿìàëû. Ñþéëÿéÿðäè êè: “Ìÿí ÿñèðè-çàðÿì, Ùèúð ÿëèíäÿ åëÿí áèð áèãÿðàðÿì”. Ýàù “ìÿçëóìóì” äåéèá îíó àíàðäû, “Åøãèí äóñòàüûéàì” äåéèá éàíàðäû. Äèíèá äàíûøàðäû þç õÿéàëèëÿ, Øèðèí õÿéàëûíûí õîø âöñàëèëÿ. Áàíóíó åòìèøäè áó ùàëû ùåéðàí, Êþíöë õàíèìàíû îëìóøäó âèðàí. Ãÿìëÿ êå÷èðèðäè ýöçÿðàíûíû, Ãîðõóðäó êè, àëà äÿðäëÿð úàíûíû. Àçóãÿ ãóðòàðäû ãÿìëè Ãóðüàíäà, ßëà÷ñûç ãàëäûëàð áåëÿ çàìàíäà, Êè÷èêëÿð áàøëàäû àùó-ôÿüàíà, Áþéöêëÿð òÿíÿéëÿ ýÿëäè çÿáàíà, Äåäèëÿð êè, áó èø äöçÿëÿí äåéèë, Ùÿãèãÿòäÿ õîøà ùå÷ ýÿëÿí äåéèë. Õÿëãÿ ìþùíÿò âåðÿð, íàêàìëûã âåðÿð, Áåëÿ áèð èø àíúàã áÿäíàìëûã âåðÿð. Íÿ åòìÿê ýÿðÿêäèð êè, îëàí îëäó, Áóíà áàèñ ýþçÿë áèð úàâàí îëäó. Îíóí ùÿñðÿòèëÿ áèç ãàéüóëóéóã, Îíóí ãóëàìûéûã, îíóí ãóëóéóã. Áóíà ñÿáÿá îëàí êþ÷äö äöíéàäàí, Íÿ ÷ûõàð ñÿáÿáñèç áîø ìàúÿðàäàí. Ýþçÿë éóðäóìóçó Ïÿðâèç øàù àëäû, Èíäè èúçö íèéàç îðòàéà ñàëäû. Îíóí ðÿôòàðûíû áèð íåìÿò ñàéàã, Î íàçö íåìÿòè ãÿíèìÿò ñàéàã. Îíóí òÿêëèôèíè ãàðøûëàéûá øàä, Åäÿê ÷àìààòû çèíäàíäàí àçàä. Òÿäáèð ýþðöëìÿñÿ áåëÿúÿ àíúàã, Éÿãèí åë Áàíóéà îëàúàãäûð àü. ×àüûðûá øÿùÿðÿ ãîðõóíú äöøìàíû Îíà òàïøûðàðëàð áèð ýöí Ãóðüàíû. Áó ñþçëÿð Áàíóíó äþíäÿðäè äàøà, 276

Éîõ, áöòöí âàðëûüû äöøäö òÿëàøà. Éþíÿëèá Øèðèíèí éàíûíà ýåòäè, Íàëÿñè, ôÿüàíû ôÿëÿéÿ éåòäè. Ñèððèíè à÷ìàüà ëèñàíû éîõäóð, Ýèçëÿòìÿê ö÷öí äÿ èìêàíû éîõäóð. Íÿëÿð äàíûøûðñà äÿðäëè úÿìàÿò, Áèðáÿáèð Øèðèíÿ åòäè ùåêàéÿò. Øèðèí ñþéëÿäè: “Åé þìðöì, äöíéàäà, Ùÿéà, ñþç äåìÿéÿ ìàíå îëñà äà, Éåíÿ äÿ ñþéëÿéèì, ìÿíÿ ëàéèã ÿð Î èäè, òÿê îäóð äèëèìäÿ ÿçáÿð. Î ýþùÿð äöíéàäàí âàðûá êþ÷äö òÿê, Àðòûã íÿñèá äåéèë ìÿíÿ ÿð, äåìÿê, Ýåòñÿì þçýÿ ÿðÿ, äèë âåðñÿì ÿýÿð, Àäûìà áèâÿôà Øèðèí äåéÿðëÿð. Îíóí ôÿðàüûíäà ìÿí ñÿáàùëûüàì, Äÿðäèíäÿí, ãÿìèíäÿí ñóñóç áàëûüàì. ßýÿð áàëûã ñóäàí äöøÿðñÿ óçàã, Ñó ö÷öí ÷àïàëàð, ñó äèëÿð àíúàã, Ìÿí äÿ áó ýöí îíóí ôÿðàüûíäàéàì, ×ûðïûíûðàì, — ñóéóí ñîðàüûíäàéàì. Àðòûã äàä âåðìÿéèð éàøàìàã ìÿíÿ, Ñèç ÿìÿë åéëÿéèí åëëÿð äåéÿíÿ. Ìÿíÿì õÿëãèí ñÿáÿá ÿçèééÿòèíÿ, Áàèñÿì äöøäöéö áó ìþùíÿòèíÿ. Ñàü èêÿí åéëÿäèì íàøàä îíëàðû, Çöëìêàð îëìàéûì þëÿðêÿí áàðû”. Ìÿùèíáàíó ãûçäàí àëûíúà ðöñõÿò, Øàä îëóá ôöðñÿòè áèëäè ãÿíèìÿò, Ñöëù ö÷öí àõòàðäû, äöøöíäö ÷àðÿ„ Äåäè ãàñèäëÿðÿ: “Î ùþêìäàðÿ, Áþéöê åùòèðàìëà ñþéëÿéèí ñàëàì, Ñàëàì èëÿ áèçäÿí àïàðûí ïÿéàì. ßñðèí òàúèäàðû, áþéöê ùþêìðàí, ßáÿäè òàõòûíû ôÿëÿêäÿ ãóðàí. Èñòÿéèð Øèðèíÿ êÿñäèðñèí íèêàù, Ìÿíè áó ñþçèëÿ øàä åëÿäè øàù.

277

Þïöá ìÿêòóáóíó ãàðøûìà ãîéäóì, Äóà êàüûçû òÿê áàøûìà ãîéäóì. Åòäèì åë÷èñèíÿ ùàããèëÿ ùþðìÿò, Úîøóá äàëüàëàíäû ìþùðö ìÿùÿááÿò. Ñîíðà ãöññÿëÿíäèì òàâóñ ãóøó òÿê, Äöøöíäöðäö ìÿíè øàùèì ýÿëÿúÿê. Äåäèì þç åéáèìè þçöì ýþñòÿðèì, Ñþéëÿäèì “õÿçíÿäÿ ñûíûá ýþâùÿðèì”. Áèëìÿäèì áó ÿìÿë øöáùÿ äîüóðàð, Åéáè ñþéëÿìÿéèí, äåìÿ, åéáè âàð. Áèð ìöùöì èø äÿ âàð, àøêàð äåéèì ìÿí, Îä äöøöá úàíûìà ùàìàí áó èøäÿí. Íÿ çàìàí ãàïàëû äÿðáàíäà ãàëäûã, Ðÿùìñèç ôÿëÿêäÿí ìèí úÿôà àëäûã. Ãóðàãëûã ùàâàíû åéëÿäè êþâðÿê, Îä, àëîâ éàüäûðäû ÿñÿí éåë, êöëÿê. Î ãÿäÿð ùÿäñèçäè, ÷îõäó êè, èíñàí, Öôóíÿò è÷èíäÿ ãàëìûøäû Ãóðüàí. Ëÿòàôÿò àðõûíûí ñÿðâè-ðÿâàíû, Ìÿëàùÿò áàüûíûí ýöëö, ðåéùàíû, Öðÿêëÿð øàä åäÿí ýöëýöí úàìàëû, Øàùûí àðçó-êàìû, øèðèí âöñàëû, Î íàõîø ùàâàäàí ñîëóá-ñàðàëäû, Øàäëûã áöëáöëöíö äÿðäö-ãÿì àëäû. Éàòûð î çàìàíäàí éàòàüûíäàäûð, Ýþç êèìè ýöëëÿðèí ãóúàüûíäàäûð. Úÿôàëàð öç âåðèá î ìàù úàìàëà, Äöøöð çàâàëëû ãûç ýöíäÿ áèð ùàëà. Êÿðàìÿò ýþñòÿðèá ëöòô åòñÿ øàùèì, Îíäà áàüûøëàíàð úöðìöì, ýöíàùûì. Áèð ìÿêòóá éîëëàñûí áó ìöëêÿ áàðû, ×ûõñûí ãîé àü ýöíÿ ßðìÿí äèéàðû. Äóñòàãäàí ãóðòàðûá åë àçàä îëñóí, Ãÿëàäÿí ÷ûõàðàã ùàìû øàä îëñóí. Ãóðòàðñûí ÷ÿôàäàí ýöë öçëöìöç äÿ, À÷ûëñûí ýöë êèìè ÷ÿìÿíäÿ, äöçäÿ, Áèð ãÿäÿð ãåéäèíÿ ãàëñà òÿáèáëÿð, 278

Àçàëñà ãÿëáèíäÿí äÿðäè-ãÿì ÿýÿð, Øàù ÿçèç åéëÿñÿ ÿçèçè îëñóí, ßýÿð õàð åéëÿñÿ êÿíèçè îëñóí”. Áàíóäàí åøèäèá áó õîø ñþçëÿðè, Ãàñèäëÿð òÿëÿñèê äþíäöëÿð ýåðè. Åë÷èëÿð ñåâèíúäÿí ñàíêè ëàë îëäó, Õîñðîâ äà øàäëûãäàí ùàëáàùàë îëäó. ßìð åòäè áèð ýþçÿë ìÿúëèñ ãóðóëñóí, Ùÿð éàíäà òÿíòÿíÿ òÿáëè âóðóëñóí. ßòðàôà øàä õÿáÿð äöøäö úàð îëäó, Åëÿ áèë ãèéàìÿò àøèêàð îëäó, Ñåâèíú ñÿäàëàðû òóòäó ùÿð éåðè, À÷äûëàð ëàéáàëàé äÿðâàçÿëÿðè. Èíñàíëàð äîëàíûá ùÿð éàíû ýÿçäè, Ãóø êèìè äàü-äàøû, ñÿùðàíû ýÿçäè. Õîñðîâ ìÿúëèñ ãöðóá äöçÿëòäè èøðÿò, Ôÿëÿê áöñàòûíà åéëÿäè ùåéðÿò. Áèð êÿ÷àâÿ ãóðäó ÿëàäàí ÿëà, ßðêàíö-äþâëÿòëÿ ñàëäûðäû éîëà. Áàíó êÿúàâÿéÿ ìèíèá äÿ, éåòñèí, Øàùûí ìÿúëèñèíè èøûãëû åòñèí. Áàíó èòàÿòëÿ ýÿëäè ùöçóðà, Øàùûí åéâàíûíû ãÿðã åòäè íóðà. Àðàäàí ñèëèíäè êþùíÿ ÿäàâÿò, Øàäëûã ãàíàä ÷àëûá áàøëàíäû èøðÿò. Ýàù ÷àëüûëàð úîøäó, ñþùáÿò ãûçäû ýàù, Øèðèíèí ùàëûíû ñîðóøóí÷à øàù, Òþêäö ýþç éàøëàðû Áàíó àðàìñûç, Ñþéëÿäè: “Çÿèôäèð, áÿñëÿäèéèì ãûç, Òÿáèáëÿð éîõëàéûá îíóí ùàëûíû, Áèçÿ ñþéëÿìèøëÿð ùÿð ÿùâàëûíû. Ãóðüàíûí ùàâàñû îíà çèéàíäûð, Îíóí÷öí õåéèðëè áàøãà ìÿêàíäûð, Þçýÿ ùàâà âåðÿð ãûçà òÿðàâÿò. Î, áàøãà àëÿìÿ åéëÿìèø àäÿò”. Õîñðîâ ñþéëÿäè êè: “Î éåðè ñÿí äå, Ýþñòÿð êþíöë à÷àí éàéëàã, ÷ÿìÿí, äå.

279

Ñöðäöð êÿúàâÿíè, þçöí ÿìð åëÿ, Ýöíÿøè àïàðûí ùÿìÿí ìÿíçèëÿ”. Áàíó äåäè: — “Ýþçÿë áèð ñàðû äàü âàð, Îðàäà ðóù à÷àí ãÿñð èëÿ áàü âàð, Ñó ÷ÿêèáëÿð îðà ÿìÿê ÷ÿêÿðÿê, Î ýþçÿë éàéëàüû øàù ýþðöá ýÿðÿê. ßýÿð ëöòô åëÿéèá âåðÿðñÿ ôÿðìàí, Î ñÿôàëû éåðäèð Øèðèíÿ äÿðìàí”. Åøèäèíúÿ áóíó øàù îëäó íàøàä, Äàüà ùàìàí ñóéó ÷ûõàðìûø Ôÿðùàä, Éöç Õîñðîâ úàí ãîéóá ùöíÿð ñà÷ñà äà, Ñó ýÿëìÿç îðàéà õÿçíÿ à÷ñà äà; Ëàêèí áó òÿêëèôÿ øàù îëäó ðàçû, Àøèêàð îëìàäû áèð åòèðàçû. Áàíó êÿúàâÿíè î äàüà ñöðäö, Î ãÿñðÿ, ðóù à÷àí éàéëàüà ñöðäö. Ôÿëÿêäÿ ùèëàëè àëûá ýåòäèëÿð, ×ÿìÿíè ýöë ö÷öí ìÿíçèë åòäèëÿð. Ýöíÿø î ðóù à÷àí åéâàíà ýÿëäè, Äèðèëèê ñóéóíäàí ãûç úàíà ýÿëäè. Ñàãè! Ìåé ýÿòèð êè, î úàíôÿçàäûð, Áó ÿëâàí ÷ÿìÿíëÿð ÷îõ áèâÿôàäûð. Ñÿðõîø îëàã éåòÿð, ìåéèìèç ÷îõäóð, Ôÿðùàä, Øèðèí êþ÷äö, Õîñðîâ äà éîõäóð.

ØÈÐÈÍÈÍ ÞËÌßÑÈ Áó ñþçö äèë à÷ûá ñþéëÿéÿí àäàì Ñþùáÿòèíè áåëÿ åéëÿéèð òàìàì: ×ûõäû ýöë ÷þùðÿëè î ñèìèí áÿäÿí, Ïàðëàã ýöíÿø êèìè, þç ãÿëÿñèíäÿí. Ýÿëäè ÷ÿìÿíçàðà úåéðàíëàð êèìè, Ìèíäè êÿúàâÿéÿ ñóëòàíëàð êèìè. Îíà ýöíÿø äåéèí, ñþéëÿìÿ úåéðàí, Øÿôÿãäÿí ùàëÿ âàð äþâðöíäÿ ùÿð àí. Êþ÷öíö áèðáàøà ßðìÿíÿ ñöðäö, 280

Ñèùùÿò åéâàíûíà, ÷ÿìÿíÿ ñöðäö. ßðêàíö äþâëÿòëÿ øàù áàøäàí-áàøà, Îíóí ýåäèøèíÿ ãûëäû òàìàøà, Ùàìû ùåéðàí ãàëäû áó ìàùúàìàëÿ, Ýöíÿø ÿòðàôûíû áöðöäö ùàëÿ. Õîñðîâóí éåýàíÿ áèð îüëó âàðäû. Î, òàõòûí âàðèñè õîøáÿõò éàøàðäû. Áó àëîâ êèìèéäè, î ÷àé êèìèéäè, Áó äÿìèð îõ ó÷ó, î éàé êèìèéäè, Ñåâìÿçäè àòàñû áó òÿê îüëóíó, Öðÿêäÿí ñàéìàçäû îüóë äà îíó. Äåéèëäè îüëóíóí àòà ïÿíàùû Îüóë èçëÿìÿçäè áèð èøäÿ øàùû. Áó ýöí ÷ûõàí çàìàí åë òàìàøàéà, Î äà ùåéðàí-ùåéðàí áàõûðäû àéà. Àòäû êÿúàâÿäÿí ïÿðäÿíè êöëÿê, Ýþðöíäö ýþçëÿðÿ î øèðèí ìÿëÿê. Ãÿìÿðèí íóðèíÿ àëÿì áöðöíäö, Ãÿìÿð äåéèë, ïàðëàã ýöíÿø ýþðöíäö. Øèðóéÿ áèð àíëûã áàõûá äàéàíäû. Àòÿøè-åøã èëÿ àëûøäû, éàíäû. Ýåòäè ìÿíçèëèíÿ äöøäö î äèëäàð, Îíóí äà ãÿëáèíäÿ îëäó áÿðãÿðàð. Éåìÿêäÿí, éàòìàãäàí îëäó øàùçàäà, Þìðö èçòèðàáëà ýåäÿðêÿí áàäà. Äåäè: — “Áó äÿðä èëÿ éÿãèí þëÿðÿì, Øèðèíäèð éàøàéûø, ýþçÿëäèð àëÿì, Èø ýþðöì òÿäáèðëÿ, éîõàëñûí çÿâàë, Ýöëñöí âàðëûüûìà ÿáÿäè âöñàë. Àòàì þëìÿëèäèð, äöøìàíäûð ìÿíÿ, Åøãèí ùÿéÿúàíû çèéàíäûð ìÿíÿ. Þëöìäÿí ãîðõìàéûð àøèã ùå÷ çàìàí, Íÿ ö÷öí ñàðñûëà î òþêÿíäÿ ãàí? Äåäè: — “Õîñðîâ ÷ûõñà àðàäàí ÿýÿð, Ìÿíèìêè îëàúàã î íàçëû äèëáÿð. Øàùû ìÿùâ åëÿñÿì, úàùàí ìÿíèìäèð, Äöíéàéà íóð ñà÷àí úàíàí ìÿíèìäèð, 281

Àðçó åéëÿìèðèê áèç éàëíûç øàùëûã, Îíóí âöñàëûäûð éöç ïàäèøàùëûã”. Äöøöíöá òÿäáèðëÿð òþêäö áó ãèñìÿò, Ãîøóíà âÿäÿëÿð âåðäè î õÿëâÿò, Óéäó ÿãðÿáàñû øèðèí äèëèíÿ, Òÿñèð áàüûøëàäû áöòöí åëèíÿ. Õîñðîâóí úÿôàñû ùÿääÿí àøûðäû, Úîøãóí ñåëëÿð êèìè úîøóá äàøûðäû. Ôÿëÿê äÿ ýþñòÿðäè áåëÿ áèð ñèôÿò, Åòäè Øèðóéÿéÿ úöìëÿñè áåéÿò, ×åâèðèá çöëì èëÿ áàüðûíû ãàíà, Õîñðîâó ñàëäûëàð íÿìëè çèíäàíà. Äþíäÿðèá þìðöíö ñîëüóí éàðïàüà, Ýþììÿê èñòÿäèëÿð îíó òîðïàüà, Äåäèëÿð: “Ó÷ìàñûí áó ãóø áó äàìäàí, Éàõà ãóðòàðìàñûí ãîé èíòèãàìäàí. Ãûíûíäàí ÷ûõàðñà áó ãûëûíú ÿýÿð, Îíëàðûí áàøûíà ìèí çÿðáÿ äÿéÿð”. Îüóë ãûëûíúûíû èëàí åéëÿäè, Àòà ãàíû èëÿ ÿëâàí åéëÿäè. Îíóí ñàíìà þâëàä úàíûíû àëäû, Çÿìàíÿ Ôÿðùàäûí ãàíûíû àëäû. Îíà åéëÿìèøäè Õîñðîâ ÿçèééÿò, Ôÿëÿê ãèñàñ àëäû, ÷ÿêäèðäè çèëëÿò, Úÿôàëàð ÷ÿêäèñÿ ÿëèíäÿ Ôÿðùàä, Õîñðîâóí äà îëäó äþâðàíû áÿðáàä, Òþêäö àë ãàíûíû úèéÿðïàðÿñè, Ýåäÿð ùÿøðÿ êèìè úèéÿð éàðÿñè. Ãàòèë éà ýÿäàäûð, éà êàìèðàíäûð, Ãîé îëñóí, åøã àðà, ùÿì ãàíà-ãàíäûð. Ôÿëÿê çöëì åäÿíäÿ éåéèí ÷àïûð àò, Ùÿð êÿñÿ ùàããû èëÿ âåðèð ìöêàôàò. Áèð åâÿ äÿéÿðñÿ áèð åâäÿí çÿðÿð. Î äà ùàìàí åâÿ áèð ÿâÿç âåðÿð. Áèð êÿñ êè, òîõóäó ðèøòÿ úÿôàäàí, Àëàúàã ùàããûíû î ÿæäàùàäàí. Êèìäèð êè, ñþíäöðäö îúàã çöëìèëÿ, 282

Îíó äþíäÿðìÿäè çÿìàíÿ êöëÿ? Ýÿëäè ãèñàñ ö÷öí äþâðàí éöéöðÿê, Äþâðàí äåìÿ, ñÿééàð áó äîããóç ôÿëÿê. Ñèòÿìäÿí ÿëèíè ÷ÿêñÿí éàõøûäûð, Ìåùðö âÿôà òîõìó ÿêñÿí éàõøûäûð. Çÿìèéÿ íÿ ÿêñÿí ÷ÿêÿðÿê çÿùìÿò, Àõûðäà îëàúàã î ñÿíÿ ãèñìÿò. Áÿùðÿäÿí ãà÷ûëìàç, ñÿðô åäèá ÿìÿê, Éàõøûëûã òîõóìó áó äöíéàäà ÿê! Çöëìöí ãûëûíúûíû Õîñðîâ òåç âóðäó. Îíóí äà åâèíè ôÿëÿê ó÷óðäó. ßýÿð Øèðóéÿ äÿ áèäàä åéëÿäè, Ôÿëÿéèí ÿëèíäÿí ôÿðéàä åéëÿäè. Òóòäóüó èøèíäÿ îëäó áÿðãÿðàð, Õèëàôÿò òÿáëèíè ÷àëäûðäû àøêàð, ×ûõûá òàõò öñòöíÿ ãîéäó áàøà òàú, Òàúëûëàð þíöíäÿ îëäóëàð ìþùòàú. Áàíóíó ÷ÿêÿðÿê î ìàúÿðàéà, Íèøàíäàí ñþç ñàëäû áèð ýöí àðàéà. Áàíó ñþéëÿäè êè: — “Ãûç íàòÿâàíäûð, Çÿèôäèð, õÿñòÿäèð, öðÿéè ãàíäûð. ßýÿð ñÿùùÿò îëñà Øèðèíèí éàðû, Îíóí ÿëèíäÿäèð þç èõòèéàðû. Î àéäàí ãåéð áèð ìÿíèì êèøèì éîõ, Ùÿð íÿ èø òóòàðñà, áèë êè, èøèì éîõ, Þçöíÿ ãÿëáèíè à÷ñàí éàõøûäûð, Îíà ýþùÿðèíè ñà÷ñàí éàõøûäûð”. Øèðèíÿ áÿùñ åäèá ñåâýèäÿí, ãàòèë, Åë÷èëÿð éîëëàäû îíà î úàùèë. Äåäè: — “Áèð éîë ñÿíÿ åòäèì òàìàøà, Ïÿðâàíÿëÿð êèìè éàíäûì àòàøà. Ùöñíöíöí îäóíäàí àëûøäû úàíûì, ßðèäè èëèéèì, ãóðóäó ãàíûì. Àëûøäûì, ôÿãàíûì ýþéÿ äàéàíäû. Íÿ Ôÿðùàä, íÿ Õîñðîâ áó ñàéàã éàíäû, Äÿëèë èñòÿéèðñÿí ÿýÿð ñÿí áóíà, Åøãèíäÿ ãûéìûøàì àòà úàíûíà.

283

Éàðàíàíäàí áÿðè áó ñîíñóç úàùàí, Åøãèí çöëìö áåëÿ åòìÿéèá òóôàí. Ñåâäà áèð êèìñÿéÿ âåðìÿéèá, ÿëáÿò. Ìÿíÿ âåðäèéè òÿê çöëöì, ÿçèééÿò. Èñòÿéèðñÿí óúàë, àñèìàíà âàð, Þéðÿí èøëÿðèíè, ùàããûéëà àõòàð. Ùÿð÷ÿíäè êè, ìÿíÿì áó ýöí ùþêìðàí, Ñÿíèí åøãèíëÿéÿì ðöñâàéè-úàùàí. Èøèì ðöñâàéëûãäûð, éàìàí ÿìÿëäèð Äèëëÿðäÿ ñþéëÿíèð, åëäÿ ìÿñÿëäèð, Âÿôàëû îë, êàìûì ðÿâà åéëÿ ýÿë! Âöñàëà âÿäÿ âåð, âÿôà åéëÿ ýÿë! ßýÿð èñòÿéèìÿ ÿìÿë åòìÿñÿí, ×ûëüûí áèð òóôàíà ÷åâðèëÿðÿì ìÿí. Éîõäó áó åøãäÿ ìÿíÿ áèð ÷àðà Âÿäÿíëÿ åéëÿðÿì àíúàã ìöäàðà”. Åë÷è Øèðóéÿäÿí éåòèðäè ïåéüàì, Áèùóø îëóá äöøäö ñÿðâè-ýöëÿíäàì. Ãûâðûëäû çóëôöòÿê øàùìàðà äþíäö, Áèð êÿëìÿ äèíìÿäè, áèìàðà äþíäö. Èøè áèëìÿê ö÷öí åòäè òÿùÿììöë, Þéðÿíäè ãàòèëäèð, î àøèã äåéèë. Ãûéìûø àòàñûíà, úÿëàë ö÷öí î, Áÿñ íÿëÿð åéëÿìÿç âöñàë ö÷öí î? Äåäè: — “Ýþðìÿê îíó ìÿíäÿí èðàãäûð, Þëìÿê ýþðìÿéèìäÿí ÷îõ éàõøûðàãäûð. Îíäàí õèëàñ îëëàì åëÿðñÿì ÿýÿð, Áó þëöì ÿáÿäè ùÿéàòÿ äÿéÿð”. Äöøöíöá ãÿðàðà ýÿëäè î ïÿðè, Äåäè ãàñèäëÿðÿ ùàìàí ñþçëÿðè: “Íÿçàêÿò àëÿìäÿ þìðöí íàõøûäûð, Ùÿð íÿ äåäèíèçñÿ õåéëè éàõøûäûð. Øàùà äóà èëÿ ñÿíàìè äåéèí, Äóàäàí ñîíðà äà ðèúàìû äåéèí. Ùÿð íÿ áàø âåðÿðñÿ ÿýÿð ãÿçàäàí. Ýÿðÿê ÿë ÷ÿêìÿñèí èíñàí ðèçàäàí. — Éÿãèí ðàçû îëóá áóíà àñèìàí, 284

Õîñðîâóí òàõòûíà ñàùèá îëìóñàí. ßëèíäÿ îëñàéäû èõòèéàð ÿýÿð, Àòàíûí úàíûíà ãûéàðäûí ìÿýÿð? Êèìäÿ ÿñàñ âàðñà êàìàíäàí áèð àç, Áèð êÿëìÿ åëÿìÿç áóíà åòèðàç. Ñÿíÿ åøãèì ìÿíèì óääóðìóøñà ãàí, Âåðìèøäèð ìÿíÿ äÿ úÿôà áèð çàìàí. Àòàíûí ÿëèíäÿí àøèã ÷ÿêäè äàä, Îíóí ìÿùâ åòäèéè çàâàëëû Ôÿðùàä. Âóðóëäó ùöñíöìÿ êÿìÿíäÿ äöøäö, Êþíëö äÿ åøãèìäÿ ìèí áÿíäÿ äöøäö. Áèçèì ñåâäàìûçäàí ñàô äåéèë, ÷è÷ÿê, Áåëÿ áèð ñåâýèíè ýþðìÿéèá ôÿëÿê. Î åøãÿ þìðöíö ãóðáàí åéëÿäè, ßäÿì ìÿíçèëèíè ìÿêàí åéëÿäè. Îíóí ùèúðèíäÿ ìÿí ùàëñûç, áèìàðàì. Áèð ãóøàì, ùå÷ çàìàí ñàüàëìàç éàðàì. Çÿèôëèéèì îíóí áó ãÿìèíäÿíäèð, Úÿôàëàð ÷ÿêìÿéèì ìàòÿìèíäÿíäèð. Åøãèìèí éîëóíäà î úàí âåðèáäèð. Âÿôàëû þìðöíó ãóðáàí âåðèáäèð. Âÿôà äÿðýàùûíà ìÿí äÿ ýèðìÿñÿì, Éàñûíû ñàõëàéûá ÿâÿç âåðìÿñÿì, Êþíöëäÿí ñîðóø êè, íÿ îëàð ùàëè. Ôÿðùàäûí ãÿìèíäÿí îëàðìû õàëè? Øàù âåðèá èøàðÿ åòñèí ìÿíè øàä, Øàïóðó çèíäàíäàí åéëÿñèí àçàä, Øàïóð äà þçöíö îðà éåòèðñèí, Î áÿõòè ãàðàíû àëûá ýÿòèðñèí. Ñàõëàéûá éàñûíû ýåéèíèì ãàðà, Ôèðãÿòäÿí äöøìÿéèì äÿðäÿ, àçàðà. Úàíû õèëàñ åäèì éàð ìþùíÿòèíäÿí, Êþíëöìö ãóðòàðñàì áó ôèðãÿòèíäÿí, Øàù áåëÿ åéëÿéèá âåðñÿ èøàðÿò, Áèð ìöæäÿäèð ìÿíÿ òÿêëèôè, ÿëáÿò. Äîëàííàì ñàéÿòÿê þç éàíûíäà ìÿí, Äóðàðàì ùþêì èëÿ ôÿðìàíûíäà ìÿí.

285

Áåëÿ áèð òÿêëèôè áÿéÿíìÿñÿ øàù, Ýþðìÿç Øèðèíè ñàü, ãîé îëñóí àýàù”. Âàðûá Øèðóéÿíèí åë÷èñè ýåòäè, Îíóí ñþçëÿðèíè øàùà ÿðç åòäè. Øàùûí áó õÿáÿðäÿí îëäó êþíëö øàä. Òàïäûðûá Øàïóðó åéëÿäè àçàä. Äåäè: — “Ðÿôòàð åòñèí î áèëÿí êèìè, Ìöáàðÿê õàòèðè èñòÿéÿí êèìè”. Ãûç ýþðäö Øàïóðó ñåâèíúè äàøäû, Åëÿ áèë Óòàðèä Ìåùðÿ éàíàøäû. Éûõûëäû òîðïàüà Øàïóð áàüðû ãàí, Àüëàäû, ýþç éàøû òþêäö ïÿðèøàí. Øèðèí äÿ åéëÿäè éàíûãëû ôÿðéàä. Ýÿëäè õàòèðèíÿ çàâàëëû Ôÿðùàä. Îíëàð ìàòÿì òóòäó áåëÿ áèð çàìàí, Ãàðàëäû ôèðóçÿ ðÿíýëè àñèìàí. Òóôàí éàòàí êèìè ãûç ýÿëèá äèëÿ, Áÿëàëû Øàïóðà ìèí ìþùíÿò èëÿ À÷äû Øèðóéÿíèí ÿùâàëàòûíû, Þçöíöí áó éîëäà õÿéàëàòûíû. Øàïóð áó ÿùâàëäàí òóòóíäà õÿáÿð, Êÿúàâÿ ýþòöðöá åéëÿäè ñÿôÿð. Ýåòäè ö÷ éöç êèøè îíóíëà áàùÿì, Äèëëÿðèíäÿ ôÿðéàä, öçëÿðèíäÿ ãÿì. Ùÿð øåéè øàùàíÿ òÿðòèá åòäèëÿð, Àëûá óäëà áèõóð, íàôÿ ýåòäèëÿð. Ýåòäèëÿð ýÿçìÿéÿ î äàü÷àïàíû, Î áàøû áÿëàëû íàäèð èíñàíû. Àëûá êÿúàâÿéÿ îíó øàù êèìè, Ôÿëÿéèí ãîéíóíäà ïàðëàã ìàù êèìè. Ýÿòèðèá ãîéñóíëàð î úàí þíöíäÿ. Úàí þíöíäÿ äåéèë, úàíàí þíöíäÿ. Øàïóð äàéàíìàäû, ùÿðÿêÿò åòäè. Ìÿðùóìóí äöøäöéö òÿðÿôÿ ýåòäè. Ýþðäö éûðòûúûëàð àðàéà àëìûø, Ôÿðùàä íþãòÿ êèìè îðòàäà ãàëìûø. Ùåéâàíëàð äàüûëäû äàüëàðà ñàðû, Ýÿëÿíëÿð åéëÿäè ÿâÿç îíëàðû.

286

Ôÿðùàäûí âöúóäó áàòìûøäû íóðà, Öñòöíÿ ñàëäûëàð èïÿê, çÿð, õàðà. Åùòèðàì åòäèëÿð ùþêìðàí êèìè, Ãîéóá êÿ÷àâÿéÿ ÿçèç úàí êèìè. Àüëàäû, ñûçëàäû, Øàïóð äöáàðÿ, Åòäè âöúóäóíó î ïàðÿ-ïàðÿ. Ñîíðà êÿúàâÿíè ÷èéíèíÿ àëäû, Êÿúàâÿ äàü êèìè ãàëõûá óúàëäû. Ùåéâàíëàð àüëàøäû, éàíäû äàü-äÿðÿ, Ýÿëèá òîïëàøäûëàð ÿââÿëêè éåðÿ. Ýåäÿíëÿð ýÿòèðèá Ôÿðùàäû, íà÷àð Øèðèíäÿí ýèçëè, áèð ãÿñðÿ ãîéäóëàð; ßââÿë ùàçûðëàéûá îíóí éåðèíè, Õÿáÿðäàð åòäèëÿð ñîíðà ïÿðèíè. Èøäÿí àýàù îëäó î ãÿìëè úàíàí, Áèëäè êè, éàð ýÿëèá åâèíÿ ìåùìàí, Ñåâèíäè, ýöë ãîíäó ýöë éàíàüûíà, Éöéöðäö ýåòìÿéÿ éàð îòàüûíà. Ýÿëäè ìåùìàíûíà ìåùðèáàí îëñóí, Ýÿëäè àøèãèíÿ î ãóðáàí îëñóí. Ñèëèíäè ãÿëáèíäÿí ùèúðàí ìÿëàëû, Îíó øàä åéëÿäè úàíàí âóñàëû. Áàíóéà ñþéëÿäè î øèðèí ìÿëÿê: “Õàëã ìÿíè áóðàõñûí ñþéëÿ áèð àç òÿê. Î éàð êè, óçàøäû áèð âàõò éàíûìäàí, Äîéìóøäóì ãÿìèíäÿ õÿñòÿ úàíûìäàí. Î êè, åøèäÿíäÿ þëöáäó Øèðèí, Åøãèìèí éîëóíäà úàí âåðäè øèðèí. Âÿôàäÿ îëìàäû çÿððÿ íþãñàíû, Éåòèá èíäè ìÿíÿ ÿâÿç èìêàíû. Î ìÿíèì éîëóìäà íèñýèëëè ýåòäè, Åøãè êÿìàëûíû áÿðãÿðàð åòäè. Ìÿí äÿ êþíöë âåðäèì ÿùäÿ, ïåéìàíà, Èñòÿìèðÿì ñþçöì ÷ûõñûí éàëàíà. Î éàíäû âÿôàéà, äþíÿðÿê êþçÿ, Èíäè íþâáÿ ýÿëèá, äåéÿñÿí, áèçÿ. Ìÿíúÿ, ýÿëèá ÷àòûá åëÿ áèð ùàëÿò, Ãîíàãäàí ÷ÿêìÿéÿê áèç äÿ õÿúàëÿò, 287

Úàíäà âÿôàñûíû ïöíùàí åéëÿéèì, — Éîëóíäà áó úàíû ãóðáàí åéëÿéèì. Áàíó ñàéûðñà äà ìÿíè þç úàíû Íÿ ýÿëÿð ÿëèìäÿí þëöì çàìàíû”. Ùÿëàëëûã èñòÿéèá äöøäö òîðïàüà, Ñîíðà äóðóá ýåòäè õÿëâÿò îòàüà. Î, äèâäÿí ñàíìà êè, ãîðõóá àüëàäû, Ãàïûíû àðõàäàí ìþùêÿì áàüëàäû. Êþíóëäÿ ãàëìàäû ãÿìè, ãóáàðû, Éåðèäè àñòàúà êÿúàâÿ ñàðû. Àðàéûá àõòàðäû î íàòÿâàíû, Ýþðäö øèðèí-øèðèí éàòûð ìåùìàíû. Áåëÿ áèð éóõóíó âàðìûäûð ýþðÿí, Ýöí äîüóá öñòöíÿ îéàíìàç ðÿäÿí? Áåëÿ áèð éóõóíó ýþðöá î äèëáÿð, Èñòÿäè îíóíëà éàòñûí áÿðàáÿð. Íóðëó ÷þùðÿñèíÿ ãîéäó öçöíö, Ãóúóá úàíàíûíû éóìäó ýþçöíö. Êþíöëäÿí øþëÿéè-àùû óúàëäû, Î äà Ôÿðùàä êèìè éóõóéà äàëäû. Éàòäû ãàëõìàéàúàã áèð äÿ ñÿðâíàç. Éàòäû ùå÷ áèð çàìàí ãàëõûá îéàíìàç. Áåëÿ áèð éóõóäàí îéàíûëàðìû, Îíäàí îéàíìàüûí ìÿíàñû âàðìû?.. Ñàãè! Ãÿäÿù ýÿòèð, ìöäàì áàäÿ âåð, Éàðëà ùÿìàüóøàì, îë àìàäÿ, âåð! Ùóøèéàð îëìàüà ãàëìàñûí ùàúÿò, Îéàíìàã áèëìÿéèì ãîïñà ãèéàìÿò.

ÁßÙÐÀÌÛÍ ßÐÌßÍ-ÇßÌÈÍß ÝßËÌßÑÈ Áó ìàòÿìõàíÿäÿ ãàðà áàüëàäû, Íþâùÿëÿð äöçÿëäÿí áåëÿ àüëàäû: Ýèðèá è÷ÿðèéÿ î ñÿðâè-ðÿâàí, Áàüëàäû öçöíÿ ãàïûíû äàëäàí. Ìÿùèíáàíó èëÿ ÿéàí íÿ êè âàð, 288

Ãàëäûëàð áèð çàìàí îíà èíòèçàð, Ëàêèí ýþðöíìÿäè ýþçÿ ýöëÿíäàì, Ãàø ãàðàëàí êèìè, äöøÿíäÿ àõøàì, Áàíó ñÿáð åòìÿäè ñöðÿòëÿ âàðäû, Éåðèíäÿí ãàïûíû ÷ÿêèá ãîïàðäû, Êÿúàâÿéÿ òÿðÿô ãîéäóëàð ãÿäÿì, Ãàëäûðûá ïÿðäÿíè ýþðäöëÿð, ñÿíÿì Éàòûá Ôÿðùàä èëÿ, ãóúóá éàðûíû, Ãûðìàéûá ÿùäèíè, åòèáàðûíû. Öçöíö ñþéêÿéèá öçöíÿ éàòìûø, Ýþçëÿðèíè ãîéóá ýþçöíÿ éàòìûø. Î ñîíñóç ùèúðàíëû, äÿðäëè ýöëúÿìàë Ãîâóøóá éàðûíà òàïìûøäûð âöñàë. Ìÿøóãÿ ÷àí âåðèá áèð àøèã êèìè, Î ñÿðâÿ ñàðìàøûá ñàðìàøûã êèìè. Ãóúóá àøèãèíè éàð úàíûì äåéÿ, Àøèã äÿ éàðûíû úàíàíûì äåéÿ. Áàíóíó éàíäûðäû îíëàðûí ùàëû, Ýþç éàøû àõûòäû, àðòäû ìÿëàëû. Ãàëõûá àñèìàíà ÿôüàíû ÷ûõäû, Äåéèë òÿê ÿôãàíû, ùÿì úàíû ÷ûõäû. Áàíóíóí úàíûéäû, ãûç îíäàí îëäó, Äåéèë éàëíûç îíäàí, úàíûíäàí îëäó. Ìÿýÿð úàí éåðèíÿ ÷ûõäû ôÿüàíû, Îíó òÿðê åéëÿäè ôÿüàíëà úàíû. Ñûíäû ùÿéàò ñÿðâè òîðïàüà äöøäö, Äþíäö õÿçàí âóðàí éàðïàüà, äöøäö. Ãÿðèáÿ þëäöëÿð î íàòÿâàíëàð, Ãóðáàí îëñóí áåëÿ þëÿíÿ úàíëàð. Äîëàøäûì äöíéàíû àõòàðäûì, ÿëáÿò, Ìÿí ÿñëà ýþðìÿäèì áåëÿ ðÿâàéÿò. Ñàëìàçäû áèð êèìñÿ Ôÿðùàäû éàäà, Îíó Øèðèí åòäè ìÿøùóð äöíéàäà. Êàôÿð èìàí òàïûá äèíÿ éåòèøäè, Áó õÿáÿð Õÿòàéÿ, ×èíÿ éåòèøäè, Åøèäÿðÿê Õÿòà äöøäö ìèí ùàëà, Äþíäö âèðàíÿéÿ ãÿìäÿí àç ãàëà.

289

Ùèúðèëÿ äöíéàíû òÿðê åòäè õàãàí, Áàëàúà ãàðäàøû îëäó ùþêìðàí. Àíà, îüóë äåéèá þçöíö äèääè, Ôÿíà òîðïàüûíà î äÿõè ýåòäè. Áÿùðàì äèëàâÿðäè úàùàí è÷èíäÿ, Íÿùÿíý òÿê öçöðäö àë ãàí è÷èíäÿ. Ãûëûíúû äÿùøÿòëè öììàíÿ áÿíçÿð, Áÿëà äÿðéàñûéäû îíäàêè úþâùÿð. Ôÿëÿê Áÿùðàìûíà ýþñòÿðÿðñÿ êèí, Îëàðäû þíöíäÿ Áÿùðàìè-÷óáèí. Ôÿëÿéèí àòûíû éîðàð ñÿìÿíäè, Çöùÿëèí ãÿääèíè ÿéÿð êÿìÿíäè. Ãàðàíëûã ýåúÿäÿ îõ àòñà ÿýÿð, Éàðàð ýþé öçöíö ñöùàäÿí êå÷ÿð. Áèëèðäè Õÿòàäÿ, ×èíäÿ ùÿð àäàì, Ôÿðùàääàí ãàëìàéûð ýåðèéÿ Áÿùðàì. Ýÿëÿíäÿí, ýåäÿíäÿí ùÿð àõøàì-ñÿùÿð, Ôÿðùàäû ñîðóøóá àëàðäû õÿáÿð. Ôÿðùàä âÿôàòûíû áèëèá Ùèíä, Ðóì, Éàéûëûá Õÿòàäÿ îëàíäà ìÿëóì. Áÿùðàì ñÿðêÿðäÿéäè åëÿ áó çàìàí, Ùþðìÿò åéëÿéèðäè îíà ùþêìðàí. Î ÿñëà Ôÿðùàäñûç îëìàéûðäû øàä, Íèýàðàí îëóðäó þç øàùëûüûíäàí. Ãàðäàøûíäàí þòðö ãÿìëÿíñÿ äÿ õàí, Íèýàðàí îëóðäó þç øàùëûüûíäàí. Ýÿëèá ÿðç åéëÿäè Áÿùðàì õàãàíà “Éàéûëûá áåëÿ áèð õÿáÿð ùÿð éàíà: Ìÿüðèáäÿ áèð ýþçÿë ìöëêè-ßðìÿí âàð, Èðÿìäÿí ñÿôàëû áàü âàð, ÷ÿìÿí âàð. Éàøàðìûø îðàäà áèð øóõ ïÿðèçàä, Ñåâäàñûíäàí îëóá äèâàíÿ Ôÿðùàä. ßýÿð õàí ùþêì åòñÿ, éþíÿëÿðÿê ìÿí, Ãîøóí òîïëàéàðàì ×èíäÿí, Õÿòàäÿí. Éîëëàíûá ýåäÿðÿì ùàìàí äèéàðà, Àõòàðûá éåòÿðÿì Ôÿðùàäè-çàðà. Òàïûëñà äÿðäèíÿ, åéëÿðÿì ÷àðà, 290

Òàïìàñàì, íÿ äåéèì ìÿí ðóçèýàðà”. “Ìÿí ðàçûéàì!” — äåäè øàù ùàìàí ñààò Áÿùðàìäàí åäèðäè, ÷öíêè åùòèéàò. Äåäè: — “Ôÿðùàä þëöá Áÿùðàì äà èòñèí, Ùÿð éàíà õàòèðè èñòÿðñÿ ýåòñèí”. Èúàçÿ àëûíúà øàä îëäó Áÿùðàì, ×ÿêèá îðäóñóíó îëìàäû àðàì; Éåðèäè ìÿüðèáÿ ðÿâàí ãîøóíó, Î ñàéñûç-ùåñàáñûç õàãàí ãîøóíó. Éåòèøèá ßðìÿíÿ ÷àòûíúà äÿðùàë, Åëäÿí õÿáÿðëÿøèá òóòäó ùàë-ÿùâàë. Ùÿð øåéè éîõëàäû áèðáÿáèð þçö, Àéûðäû äÿðê åäèá ÿéðèäÿí äöçö. Ãÿì îõó ùöçíëö ãÿëáèíè äÿëäè, Ôÿðùàäûí ãÿáðèíÿ äîüðó éþíÿëäè. Ñöðÿòëÿ ýåäèðäè äàü-äàø êå÷ÿðÿê, Ñàíêè äîëàíûðäû çöëìêàð ôÿëÿê. Åë ìàòÿì òóòàðêÿí ùÿëÿ Ôÿðùàäà, Øèðèí, Ìÿùèíáàíó ýåòìèøëÿð áàäà! ×ÿêèá âàé ùÿñðÿòÿ áöòöí ðÿèééÿò, Íàëÿ éàüûäûðûðäû, ãÿëáèíäÿ ùÿñðÿò. Êèìäèð èøäÿí ùàëè ñîðóøäó Áÿùðàì, Äåäèëÿð “Øàïóðäóð åëÿ áèð àäàì”. Áÿùðàì åøèòìèøäè áèð âàõò áó àäû, Áèëèðäè êè, ñåâèð Øàïóð Ôÿðùàäû. Øàïóð äà áèëèðäè ãÿìëè äöíéàäà, Êþíöë ùÿìäÿìèäèð Áÿùðàì Ôÿðùàäà. Òàïûá áèð-áèðèíè ãóúàãëàøäûëàð, Ùàë-ÿùâàë òóòàðàã ÷îõ àüëàøäûëàð. Äîñòóíó ýþðìÿéÿ òöêÿíäè ñÿáðè, Þéðÿíäè ùàðäàäûð Ôÿðùàäûí ãÿáðè. Àù ÷ÿêäè, àëÿìè àù-âàéû àøäû, Ýþéöí ýöíáÿçëÿðè îäëà òóòàøäû. Úàùàíà îä ñàëûá áèð ýåúÿ-ýöíäöç, Ãîéóá àéàüûíà î, Ôÿðùàäûí öç Äåäè êè: — “Åé ìÿíè íàöìèä åäÿí, Ìþùíÿòëÿð è÷èíäÿ áóðàõûá ýåäÿí!

291

Ýþçöì ÷ûõñûí ñÿíè ýþðÿíäÿ áåëÿ, Ëàë îëóì ùàëûíû ñîðàíäà áåëÿ. Áàøûí íÿëÿð ÷ÿêèá ãöðáÿò è÷èíäÿ? Ãàëìûñàí ãöðáÿòäÿ ìþùíÿò è÷èíäÿ, Íÿñèáèí àù, àìàí îëìóøäóð ñÿíèí, Ýöë êèìè úÿìàëûí ñîëìóøäóð ñÿíèí. ßæäÿðÿ çÿðáÿëÿð âóðìàüûí ùàíû? ßùðèìÿí ãîëóíó ãûðìàüûí ùàíû? Ãÿçÿáëÿ áàõñàéäûí éåðäÿí ñÿìàéÿ, Áóëóäëàð öñòöíÿ ñàëàðäû ñàéÿ. Ãàëäûðûá êöëöíýö äàüà ÷àëàðäûí, Ýöðçöíëÿ ÷þëëÿðÿ ëÿðçÿ ñàëàðäûí. Íÿ çöëöì èøëÿäè äóéüóñóç ùèúðàí?! Áó àüûð éóõóäàí, Ôÿðùàäûì, îéàí! Ýþç à÷ìàéûðñàí êè, ýÿëÿí ãóëóìäóð, Áó ñþç äîüðóäóð êè, éóõó þëöìäöð. ×îõäóð ìÿíèì êèìè ñàäèã ãóëëàðûí, Äå íÿäÿí éàíûíà äöøöá ãîëëàðûí? Èðàãäûð áó èøèí òàãÿòè ìÿíäÿí, Úàí ãóøóì ó÷ìàéûð íå÷èí áÿäÿíäÿí?! Ãàëìàñûí äåéÿðÿê éåðäÿ íàùàã ãàí, Ìÿüðèáè åéëÿðÿì éåð èëÿ éåêñàí. Ó÷óðóá äàüûíû äÿðéàéà òþêñÿì. Àõûäûá ñóéóíó ñÿùðàéà òþêñÿì, Þëÿíëÿð îëñàëàð íàéàá è÷èíäÿ, Áàòñà ìèíàðÿëÿð ýèðäàá è÷èíäÿ: Éöç ìèí ìöãÿññèðè þëäöðñÿì ùÿðýàù, Ãàíûíûí ÿâÿçè îëàðìû, åé âàù! Ðóùóí øàä îëìàñà áó ãàíäàí ÿýÿð, Ìÿíÿ áó ÿìÿëèì íÿ ôàéäà âåðÿð? Íåéëÿéèì äàùà ìÿí òèüè, êÿìÿðè, Áàøäà òàú àäëàíàí áó äÿðäè-ñÿðè? Çèðåùè, ãàôòàíû ñþéëÿ íåéëÿéèì? Îõëàðû, ãàëõàíû ñþéëÿ íåéëÿéèì? Íÿ äåéèá þçöìö ñàéûì äèëàâÿð, Êþíöë àò ìèíìÿéÿ íÿ ùÿâÿñ åéëÿð? Íåúÿ íÿðÿ ÷ÿêèá ýèðèì ìåéäàíà, 292

Ýþð íÿëÿð áàøûìà à÷äû çàìàíà!? Íå÷ÿ âóðóøëàðäà ìÿí àðàì òóòóì, Íÿ ãÿëá èëÿ ÿëäÿ ýöëýöí úàì òóòóì? Ùèúðèíëÿ ÷åâðèëèá ìåé çÿùÿð îëäó, Ùÿéàòûì øàäëûãäàí áèáÿùÿð îëäó. Ýöíëÿðèì ùÿñðÿòëÿ àù-çàðà äþíäö. Âöúóäóì òîç îëäó, ãóáàðà äþíäö. Áÿùðàì ãîïàðäûãúà éàíûãëû íàëÿ, Úàìààò àüëàéûá áàòäû ìÿëàëÿ. Òèòðÿòäè áó íàëÿ òîðïàüû, äàøû, Øàïóð äà àüëàéûá òþêäö ýþç éàøû. Äÿðäö ãÿì ÿëèíäÿí îëóíúà àðàì, Éåð þïÿðÿê ÷ûõäû êÿíàðà Áÿùðàì. Ýþíäÿðäè áèð íÿôÿð: “Ýÿëñèí Øèðóéÿ, Âåðñèí ñóàëûìà, î úàâàá, — äåéÿ, — Îëñà ýöíàùëàðäàí î ÿýÿð àçàä, Åéëÿðÿì ëöòô èëÿ ìÿí äÿ îíó øàä. Éîõ ÿýÿð åéëÿñÿì øöáùÿ ìÿí îíäàí, Âåðÿð ùÿéàòèëÿ úàâàá î çàìàí”. Áó õÿáÿðäÿí îëóá Øèðóéÿ àýàù, Ãîðõäó Ôÿðùàä ö÷öí ãûñàñ àëà øàù. Ãÿçÿáëÿíñÿ äàèì úîøàð ùþêìäàð. Ñàéàð ýöíàùñûçû î áèð ýöíàùêàð. Øèðóéÿ îëñà äà òöíä áèð ùþêìðàí, Ãàéàíû äÿìèðëÿ ãûðàðëàð àñàí. ×àüûðäû Øàïóðó õàùèø åéëÿäè, À÷ûá ùÿãèãÿòè îíà ñþéëÿäè, Äåäè: — “Øàùèäèìñÿí, ñÿí åé ïÿíàùûì! Ôÿðùàäûí ãÿòëèíäÿ éîõäóð ýöíàùûì, Ãàòèë àòàìäûñà òþêäöì ìÿí äÿ ãàí, Âåðäèì úÿçàñûíû êþ÷äö äöíéàäàí. Áóíó Áÿùðàì øàùà ñÿí ÿðç åéëÿ, ýåò! Éåðäÿ ãàëìàéàúàã èíàí áó õèäìÿò. Áàüûøëàñûí ìÿíè ýÿëìÿìÿêäÿ øàù, Ùàçûðàì íÿ ÿìðè îëàðñà ùÿðýàù. Îíó ýþðìÿê ö÷öí âàðäûð ùÿâÿñèì, Ñÿíäÿí áóäóð ìÿíèì áèë èëòèìàñûì, 293

Îëóá îëìàéàíû þçöí ñþéëÿ ñÿí, Êÿðÿì åò, Áÿùðàìû àýàù åéëÿ ñÿí, Åòñÿí Øèðóéÿéÿ áåëÿ ìöðöââÿò, Ùÿøðÿäÿê øàä åéëÿð ìÿíè áó ìèííÿò”. Øàïóð ýþðóá îíóí ìÿçëóì ùàëûíû, Áÿùðàìà ñþéëÿäè áó ÿùâàëûíû; Äåäè êè: — “Øàùèäè ïÿðâÿðäèýàðäûð, Îíóí ýöíàùû éîõ, ñÿâàáû âàðäûð. Ùöçóðà ýÿëìÿéÿ àúèçäèð, ÿëáÿò, Ìÿíÿ áàüûøëà ñÿí, åéëÿ ìÿðùÿìÿò. Ùÿð íÿ ÿìð åëÿñÿí, î, úàíëà åéëÿð, Öðÿêäÿí, ñèäã èëÿ, èìàíëà åéëÿð”. Øàïóð åéëÿéèíúÿ ñþçöíö òàìàì, Îíóí ýÿëìÿéèíäÿí âàç êå÷äè Áÿùðàì. Äåäè: — “Ñþçëÿðèìè áèëñèí ãîé ßðìÿí, Äþéöøÿ ýÿëìÿäèì áó äèéàðà ìÿí. Áèð çàìàíëàð ýÿëèá Õîñðîâ ùþêìðàí, Ùàìàí áó þëêÿéÿ âóðìóøäóð çèéàí, Ýÿðÿêäèð ìÿìëÿêÿò áîðúóíà éåòñèí, Ñîíðà Øèðóéÿ äÿ éóðäóíà ýåòñèí. ßìðèì áóäóð ìÿíèì, ñîíðà äà äÿðùàë, Éîëëàíñûí ßðìÿíÿ õåéëè äþâëÿò-ìàë”. Õÿáÿð âåðäè Øàïóð î íàòÿâàíà, Ìèííÿò ñàéäû áóíó Øèðóéÿ úàíà. ßìð-ôÿðìàí âåðèá õÿçèíÿ à÷äû, Ëÿëè-úÿâàùèðàò íÿ âàðñà ñà÷äû. Éåòèðäè éåðèíÿ áó ÿìðè äÿðùàë, Âåðäè ãàòàð-ãàòàð, êàðâàí-êàðâàí ìàë. Äöøöíöá-äàøûíûá Áÿùðàì áèð êÿðÿ, ßðìÿí åëëÿðèíè éûüäû áèð éåðÿ, Äåäè êè: — “Õîñðîâäàí çèéàí ýþðÿíëÿð, Ôÿðùàäû ñÿáÿáêàð ñàéûðñà ÿýÿð! Î àäàì ãîðõìàäàí ìåéäàíà ýÿëñèí, ßâÿç àëìàã ö÷öí çèéàíà ýÿëñèí”. Áó ñþç ÷îõ ñöðÿòëÿ àëÿìè ñàðäû, Åë áöòöí àüëàéûá ôÿüàí ãîïàðäû. Äåäè: — “Áèç åëÿðèê áó èëòèìàñû, 294

Ôÿðùàäûí úàíûìûç îëñóí ôÿäàñû. Áèç îíóí éîëóíäà ùÿð àí êå÷ÿðèê. Íÿèíêè äþâëÿòäÿí, úàíäàí êå÷ÿðèê”. Áÿùðàì õåéëè àäàì àéûðäû äÿðùàë, Âåðñèí úàìààòà ÿäàëÿòëÿ ìàë. Øàùëûã ÿñàñûíû þëêÿäÿ ãóðäó Áàíóíóí íÿñëèíäÿí êèì ãàëûá ñîðäó. Îíëàðäàí áèðèíè ýþðÿðÿê ëàéèã, Îíó áèð ùþêìäàð ñàéäû õÿëàéèã. ßðìÿí òîðïàüûíûí î øàùû îëäó, Øàùû îëäó äåìÿ, ïÿíàùû îëäó. ßäàëÿò àéèíè éàéäû ùÿð éàíà, Äþíäö àáàä îëäó ó÷óã âèðàíà. Ùàðàíû åòìèøñÿ õÿðàáÿ Õîñðîâ, Äöçÿëòäè éåíèäÿí áó òàçÿ Õîñðîâ. Áÿùðàì îíà øþâêÿò, òÿìòÿðàã âåðäè, Òàõòè-òàú, õÿçèíÿ âÿ áàéðàã âåðäè. Òàïäû ìÿðàìèëÿ áó òàõò ïàéÿ, Ñàëäû öçÿðèíÿ ÷ÿòèðè ñàéÿ. Ùöììÿò ýþñòÿðÿðÿê áåëÿúÿ Áÿùðàì, Îíóí øàùëûüûíà âåðäè ñÿðÿíúàì. Ñîíðà ãîøóíëàðà ïàéëàäû ñÿðâÿò, Äåäè êè: “×ÿêäèíèç õåéëè ÿçèééÿò, Ýåäèíèç ãîâóøóí ÿéàëûíûçà, Éåòèøèí âÿòÿíÿ, ìöëê-ìàëûíûçà”. Áåëÿ áèð ðÿôòàðû öðÿê äàüëàäû, Îðäó âèäàëàøûá õåéëè àüëàäû. Äåäè: — “Øàùà äåéèí àëäû àðçó-êàì, Ñåâýèëè Ôÿðùàäà éåòèøäè Áÿùðàì”. Îðäó ðÿâàí îëóá éåíÿ òóòäó éîë, Ñÿí äÿ ùàðäà îëñàí öðÿéè õîø îë! Áÿùðàì îðäóñóíó åéëÿäè àçàä, Ãóðòàðûá ãàéüûäàí þçö îëäó øàä. Ôÿðùàäûí ãÿáðèíÿ äþíöá äöáàðÿ, Ýèðäèëÿð Áÿùðàìëà, Øàïóð ìÿçàðÿ. Ôÿíà ìóëêóíäÿ úàí òÿñëèì åòäèëÿð, Áÿãàäÿ Ôÿðùàäà ãîøà éåòäèëÿð.

295

Øàùëûãäàí ÿë ÷ÿêèá î õàêðàùëûã, Òàïûáñà áó èäè ùÿãèãè øàùëûã. Ñàãè! Ôÿíà úàìû ýÿòèð, ìÿíÿ âåð, Áèðèíè è÷ìèøÿì, äîëäóð éåíÿ âåð! Ãîé ñàëñûí ùèììÿòèí áàøûìà ñàéÿ, Áó úàìëà éþíÿëèì ìÿí äÿ ôÿíàéÿ.

ØÀÙÇÀÄßÍÈÍ ÒßÐÈÔÈ Áó äöíéà áàüû êè, áèð íÿãøè-×èíäèð Íÿ ×èíäèð, áÿëêÿ äÿ, õöëäè-áÿðèíäèð. Èíñàí íÿçÿð ãûëñà, áó áàü è÷èíäÿ, Éöç ÿëâàí ýöë òàïàð éàðïàã è÷èíäÿ. Ùÿð ýöëöí þç ðÿíýè, òÿðàâÿòè âàð, Èíúÿ áèð ìèñàëû, ëÿòàôÿòè âàð. Ñà÷ñà äà ÿòðèíè ýöë äþðä áèð éàíà. Ýÿëìÿç áöëáöë êèìè àíúàã áÿéàíÿ. ßýÿð à÷àð èñÿ ðÿíýèí áèð ÷è÷ÿê, Ìÿíàëàð ÿêñ åäÿð ùÿð ùàëû ýþé÷ÿê. Ýþðöíöøäÿ ÿýÿð áÿíçÿñÿ ýöëÿ, Ëàêèí úÿù-úÿù âóðóá äþíñÿ áöëáöëÿ, Áó, ãÿðèáÿ îëàð ùÿääÿí çèéàäÿ, Áÿíçÿéÿð áåëÿ áèð ýöëÿ øàùçàäÿ. Àäûíà ìÿëàùÿò êàíû äåéÿðëÿð, Þçö áèð äÿðéàäûð, êàìàëû ýþâùÿð. Ôÿñàùÿò áàüûíäà øàùÿ ãÿðèáäèð, Øàùëàð ãÿðèáÿñè, î øàù ãÿðèáäèð. Úàíëàð áàüûøëàéàð ýÿëÿíäÿ ñÿñè, Þëöíö äèðèëäÿð Èñà íÿôÿñè. Ùÿð ìÿíà îëàðñà ýèçëèí ñèðð ÿýÿð, À÷àð äÿðùàë îíó òÿáè ùÿëë åäÿð. ßãëèí êÿìàëûíû øàùçàäÿ ãî÷àã, Ùÿëÿ êþðïÿ èêÿí, ñàéàðäû óøàã. Ñÿíèí öíâàíûíà äåéèëèáäèð áó: “Êè÷èê éàøäàí óëóëàðûí óëóñó”. Áàõòûíûí óëäóçó áèð àéäûð òàçà, 296

Ñÿíñÿí áÿçÿê âåðÿí áó äöíéàìûçà. Áÿäð îëàí çàìàíäà ùèëàëûí ñÿíèí, Þòÿ÷ÿê ýöíÿøè êàìàëûí ñÿíèí. Ýöíÿøäÿí íóðóíó àëìàñà ãÿìÿð, Áÿäð îëóá ïàðëàìàç óçóí ýå÷ÿëÿð, Ýöíÿøëèê èñòÿñÿí êÿñáè-êàìàë åò, Êÿñáè-êàìàë èëÿ ñÿàäÿòÿ éåò. Ùÿð êèì êè, òÿëèìäÿí ìÿëàëÿò òàïàð, Àëèìëÿð éàíûíäà õÿúàëÿò òàïàð. Èíñàí èãòèäàðëû çàëûì îëàðñà, Íöêòÿäàí îëàðñà, àëèì îëàðñà, Î çàùèä ñàéûëàð àäàì è÷èíäÿ, Îíà ýþç òèêÿðëÿð èñëàì è÷èíäÿ. Àëèìÿ åéëÿðñÿ òÿçèì áèð èíñàí. Ùþðìÿò ïåéüÿìáÿðÿ åéëÿéèð èíàí. Øàù îëàðñàí ÿýÿð àýàù ñÿíñÿí, ßýÿð àýàù èñÿí ñÿí, øàù ñÿíñÿí. Òóòè ÿýÿð òóòñà íèòãäÿí õÿáÿð, Àäûíà øàùÿíøàù òóòè äåéÿðëÿð. Òîâóç ãóøóíóí ìèí çèâÿðè âàðäûð. Áàøûíäà áèð ýþçÿë ÿôñÿðè âàðäûð, Áó ÿôñÿðëÿ îíó øàù ÷àüûðìàçëàð, ×öíêè òÿÿëëöãö Ùèíäèñòàíà âàð. Áèëèê øàù åéëÿðñÿ ùåéâàíûí àäûí, Íå÷èí øàù åòìÿñèí èíñàí þâëàäûí? Çàòè åëì íóðè òàïàí ùþêìðàí, Éàøàéàð éàõøû áèð àäëà ùÿð çàìàí Èñêÿíäÿð åëì èëÿ ãàçàíäû øþùðÿò, Îíà òàáå îëäó êöëëè-òÿáèÿò. ×îõ îëìóø îíóíòÿê ÿùëè ñÿëòÿíÿò, Êèìÿ íÿñèá îëóá áèð áåëÿ ãöäðÿò? Èêè ìèí èë þòöá ìèíëÿðëÿ Ëîüìàí, Îíóí ùèêìÿòèëÿ ãàëìûøäûð úàâàí. Òåéìóðõàí íÿñëèíäÿí ñóëòàí Óëóüáÿê. Êàèíàò ýþðìÿäè ñóëòàí îíóíòÿê. Åéëÿäè íÿñëèíè çàìàíÿ áÿðáàä, Èíäè áèð íÿôÿð äÿ åéëÿìÿéèð éàä, 297

Åëÿ éîëëàð ýÿçèá òàïäû î ñóëòàí, Îíà ùåéðàí îëóá éåðëÿ àñèìàí. Ãóðäóüó ðÿñÿääÿí àýàù úàùàíäûð: Éåíÿ áó úàùàíäà áèð àñèìàíäûð. Þéðÿíèá áèëÿðÿê î àñèìàíû, Éàçäû ÿìÿê ÷ÿêèá “Çåéúè-Ýóðýàíè” Ùÿëÿ ùÿøðÿ ãÿäÿð áó ñþçöì ùàãäûð, Îíóí åùêàìûíäàí éàçûëàúàãäûð. Áèëèêäèð ýþðöíÿí ýþçëÿðÿ çèíÿò, Áèëèêäèð øàùëàðà çèíÿòëÿ ñÿðâÿò. Áèëèê ãàçàíìàãäà ãàíå îëìà ñÿí, Þéðÿíäèêúÿ îõó, éåíÿ äÿ þéðÿí. Åëì äöíéàñûíà éöðö ýöçÿð ãûë! Äèíèí öðôàíûíà éåòñèí íÿçÿð ãûë! Âåðñÿ áàøàüðûñû áó öðôàí ñÿíÿ, Éåòèðñÿ áèð ìÿëàë, áèð çèéàí ñÿíÿ, Òàðèõ þéðÿíìÿéÿ ýåò ðÿüáÿò åéëÿ! Ãÿëáÿ ñÿëàòèíè ùÿìñþùáÿò åéëÿ! Þéðÿí êè, äöíéàäàí êàì àëäû êèìëÿð, Áó ãÿäèì äåéðäÿ ýþð ãàëäû êèìëÿð?! Úÿìøèä Çþùùàê ùàíû, Òÿùìöðÿñ ùàíû? Ùÿð áèðè ãÿñá åòäè êöëëè-úàùàíû. Áèðèñè áèð íåìÿò àëûá ýåòäèìè? Éîõñà àëäûüûíû ñàëûá ýåòäèìè? Îíëàð áó äöíéàäàí òåç-ýåú éîõàëäû, Þçëÿðè ýåòäèëÿð, àäëàðû ãàëäû. Áó àä éàõøûäûðìû, éàõóä éàìàíäûð, Áóíóí ñèððèíè áèë, þéðÿí, àìàíäûð. Ãîé ñÿíÿ äöíéàäà áó îëñóí øöàð: ×àëûø éàõøû áèð àä ãîé ýåò éàäèýàð, Ëöòôèëÿ åéëÿéèá ðÿüáÿò ùèêìÿòÿ, Äóð áàõ à÷ûãýþçëÿ áó òÿáèÿòÿ. Þéðÿí ìÿçàúèíè ìöðóð-çÿìàíëà, Ùÿð øåéè äÿðê åéëÿ, éàõøûúà àíëà! Äîëàíûá ýÿçäèêúÿ ñÿí áó úàùàíû, Þéðÿí ýÿë îíäàêû éàõøû-éàìàíû. Ùÿð íÿ ôàéäàëûäûð îíà ñÿí ìåéë åò, 298

Ëàêèí ùÿð èøäÿ òóò îðòà âÿçèééÿò. Ùÿð íÿ çèéàíëûäûð îíäàí ýåí äîëàí, ×ÿòèí ñÿíèí ö÷öí ãîé îëñóí àñàí. Ùÿð íÿ ìÿúàçûíà îëñà ýöâàðà, Îíà ìåéë åéëÿìÿ ÷îõ äà àøêàðà. Äåìèø ùèêìÿò ÿùëè áó ñþçö ùÿð àí. Àç éàõøû “öñòöíäöð ùÿäñèç éàìàíäàí” Îëàðñà ôàéäàëû ÿýÿð áîë éåìÿê, ×îõ äà óéìà îíà, ÿëèíè òåç ÷ÿê. Ùÿçìÿ ýåòìÿìèøñÿ éåäèéèí òèêÿ, Ãîøìà áÿäÿíèíè èçàôÿ éöêÿ. Ìèñèëñèç îëñà äà àáè-ùÿéàò áèë, Îíó ùÿð áèð ìÿäÿ ùÿçì åäÿí äåéèë. Àõòàð ãàíóíëàðû, ÿùëè-ùèêìÿò îë! Êåôèíè êþê ñàõëà ñàü-ñàëàìàò îë! Òàðèõè þéðÿíèá äÿðê åäÿíäÿ ñÿí, Òàéôàëàð íåéëÿäè, ýåò áóíó þéðÿí. Þéðÿí ñóëòàíëàðûí ìÿùàðÿòèíè, Ýèçëè òÿäáèðèíè, ñèéàñÿòèíè. Íèéÿ çöëì åòäèëÿð, íèéÿ ÿäàëÿò, Íÿ èøÿ åéëÿéèð áóíëàð äÿëàëÿò. Íÿäÿí ìÿìëÿêÿòè àáàä åòäèëÿð, Íÿäÿí þëêÿëÿðè áÿðáàä åòäèëÿð. Òàïäû âÿòÿíëÿðè òÿðàâÿò íÿäÿí, Ãàëäû þëêÿëÿðè ñÿëàìÿò íÿäÿí? Ãîøóí, ãàíóí òàïäû ýöëäö áàéðàüû, Ïîçüóí íÿäÿí äöøäö çöëöìêàð éàüû. Íÿëÿð ùàíñû øàùûí îëäó ñóðÿòè, Àëÿì éàä åéëÿéèð î òÿáèÿòè, Áó ñþç çàìàí-çàìàí åäèëäè òÿêðàð, Íÿçÿð ãûë áóíëàðà, þéðÿí ùÿð íÿ âàð. Ñÿí áåëÿ åéëÿñÿí ýöëÿð öðÿéèí, Îíëàðà ìåéë åäÿð àðçóí, äèëÿéèí. Áóíëàð àëÿì è÷ðÿ ãîé ôàéäàí îëñóí, Ñÿíè éàõøûëûüà àïàðàí îëñóí. Ýþð íåúÿ òàïäû øàù äèíè, äöíéàíû, Ñÿí äÿ éàõøû þéðÿí áó úöò ìÿíàíû.

299

Áó ãîøà ìÿíàéà àäÿò åéëÿ ñÿí, Øàùûí ÿìÿëèíè éàõøûúà þéðÿí! Ìÿíèì êè, ãÿëÿìèì éàçìûø íÿñèùÿò, Õîøëàéûðñàí ÿýÿð îíó äöñòóð åò! Ñþç à÷ûá, äåäèéèì ùÿíýàìÿëÿðäÿí, ×ûõàð áèð íÿòèúÿ þçöí ö÷öí ñÿí. ßýÿð ñþçëÿðèìäÿí îëñàí êåôè ñàç, Ìÿíèì ðóùóì ö÷öí äóà åò áèð àç. Õåéèð âåðñÿ ÿýÿð íÿñèùÿò ñÿíÿ, Äóàëàðûí âåðÿð ìÿíôÿÿò ìÿíÿ. Íÿñèùÿò âåðÿíëÿð äöðð åòñÿ íèñàð, Îíà êàìàëëûëàð åéëÿð åòèáàð. Ìåé ýÿòèð, ñàãèéà! Êþíëöìö øàä åò! Ãÿäèì ãóëëóüóìóí ùàããûíû éàä åò! Íÿñèùÿò âåðèðÿì, ïåéàïåé ýÿòèð! Åøèò íÿñèùÿòè, ìÿíÿ ìåé ýÿòèð!

ÑÎÍ ÑÞÇ Ôèêðèí âåðäè ìÿíÿ àëÿìäÿ ïàéÿ; Î ýöíÿø êþëýÿëèì ñàëàíäà ñàéÿ, Ýþðäöí ãÿëÿñèíÿ àòûìû ñöðäöì, Ýöíÿøè òîçëàðûí è÷èíäÿ ýþðäöì.? Àòûì ëÿïèðèíè äöíéàéà ñàëäû, Óòàðèä ãÿëÿìè ñàíäûãäà ãàëäû. Áèðúåéñèí áàøûíäàí ãàïäûì åëÿ òàú Êè, ãàëäû þìöðëöê ïàïàüà ìþùòàú. Î ãÿäÿð ñèòàðÿ ñà÷äûì êè, éåðÿ Öôöãëÿð ãÿðã îëäó ñèòàðÿëÿðÿ. Ñÿïäèì óëäóçëàðû äöíéà öçöíÿ, Ãàëäû ïóë àëòûíäà ñàíêè õÿçèíÿ, Ùÿð áèðè Áèðúåéñÿ, Íàùèäÿ áèð åø, Íÿ Áèðúåéñÿ, íÿ Íàùèä, íÿ ïàðëàã ýöíÿø. Éöêñÿëèá, óúàëûá êå÷äèì ýþéëÿðè, Ýöíÿøèí íóðóíà ãÿðã åòäèì éåðè. Èøûãëàíàí êèìè áöòöí éåð öçö, 300

Éåòèðäèì ìóðàäà ùÿð áàõàí ýþçö. Ùÿñðÿò ýþçö èëÿ áàõàí ùÿð àäàì, ×àòäû èñòÿéèíÿ àëäû àðçó, êàì. Ùÿð êèì êè, äöíéàéà êîð ýÿëäè ýåòäè, Ñàíìà áó çèéàäàí î êàìÿ éåòäè. Áèð èíñàí ö÷öí êè, ýöíäöç ýåúÿäèð, Ýþð îíóí úàùàíäà ùàëû íåúÿäèð! Ýöíÿø éàüäûðàðñà íóð, ãàø-äàø êèìè, Éåíÿ ýþðìÿéÿúÿê î õÿôôàø êèìè. Ýöíÿø êè, àëÿìÿ ñà÷äû íóðóíó, Ìèë÷ÿê äÿ, öíãà äà ùèññ åòäè îíó. Éöç áåëÿ íóð ÿýÿð àøêàð îëàðñà, Îíó äóéìàéàúàã áàéãóø, éàðàñà. Òþêñÿ ãàáàüûíà êèì ãàíìàçûí çÿð, Åëÿ áèë åøøÿéÿ çÿôÿðàí âåðÿð. Äóéìàç éàíàí øàìû õàëëû êÿïÿíÿê, Îíäà éàíìàã ö÷öí ïÿðâàíÿ ýÿðÿê. Áèð ýöë êè, àëÿìè ýöëøÿí åéëÿéÿð, Íóð èëÿ ýþçëÿðè ðþâøÿí åéëÿéÿð. Îíó èíñàí ýÿðÿê äàèìà äóéà, Âÿáàäûð ýöë ÿòðè äîçàíãóðäóéà. Äîçàíãóðäó ö÷öí à÷ìàç áàüäà ýöë, Îíóí÷öí þòìÿéèð áóäàãäà áöëáöë. Íÿ ãÿäÿð àëÿìäÿ äîçàíãóðäó âàð, ×þëäÿ, ñÿùðàëàðäà ïåéèí éóìóðëàð, Áó èøÿ ÷àíûíû ãóðáàí åéëÿéÿð, Áàøûíû áó éîëäà ÷îâêàí åéëÿéÿð. Áó òîï àíúàã îíóí ýþùÿðýàíûäûð, Ýþùÿð, äöðð äåìÿ êè, íÿãäè-úàíûäûð. Äóéìàéûð þìðöíäÿ ÿòèðëè ýöëö, Áÿéÿíñèí íåúÿ î ñàðû áöëáöëö? Áóëáöë õîøëàéàðñà ÿýÿð òÿçÿéè, Î äà ñåâÿ áèëÿð ýöëö, ÷è÷ÿéè. Àðèôëÿð, àãèëëÿð àíëàéàð àíúàã, Êèìèí òÿðÿôèíäÿ ðþâíÿã òàïûð ùàãã. Ýþéëÿðè ìàò ãîéàí î áöëáöë ìÿíÿì, Ìèí áèð õàë âóðàðàã þòÿí áèë, ìÿíÿì.

301

Ãÿìè-åøãèì è÷ðÿ ÿôãàíû äèíëÿ, ßôüàíûìäàí ìèí áèð äàñòàíû äèíëÿ! Åé ýöëøÿí áöëáöëö, áóñòàí áÿçÿéÿí, Éîõ, éîõ áóñòàí äåéèë, äàñòàí áÿçÿéÿí. Íÿâàè! Éàëàíûí ùÿääèíè àøäû, Äåéÿñÿí, áèð ãÿäÿð äèëèí äîëàøäû. Âóðóø äÿñòýàùûíû òîïëà áèð çàìàí. Áèð ìÿíà, áèð ôàéäà éîõäóð äàâàäàí. ßë ÷ÿê øàèðëèéèí áîø øöàðûíäàí, Öðÿêëÿ ýÿë äàíûø êþíöë âàðûíäàí. Ìÿí î òîðïàüàì êè, áèëìÿðÿì òÿëàø, Ãîéíóìäàí ãàëäûðìàç ÿòèðëè ýöë áàø Áàøëàðà ãîíìàðàì äþíöá ãóáàðà, Àéàãëàð áàüðûìäà à÷ûëàð éàðà. Éöç òÿïèê éåìèøÿì çÿìàíÿäÿí ìÿí, Ñå÷èëìÿðÿì ãûðûã ïåéìàíÿäÿí ìÿí. Òÿïèêëÿð éåäèñÿ áó äÿðäëè òîðïàã, Ãîéóíòÿê ãîðõóéà äöøìÿäè àíúàã. Ìÿøÿããÿò ãîøóíó òàïäàéûð îíó. Þòöð, èçëÿéÿðÿê îðäó-îðäóíó. Ýàù ÷àïûá éåòèøèð ñÿðñÿðè ìþùíÿò, Éàüäûðûð öñòöíÿ ìèí ãîðõó, äÿùøÿò. ßñèð ùÿâàäèñèí ÷ûëüûí êöëÿéè, Ñþêöð áèíàñûíû, ñûíûð äèðÿéè. Åäèð äàðìàäàüûí áöòöí öçâöíö, Äåìÿ òÿê öçâöíö, ùÿòòà úöçèíè. Ùÿâàéèëÿð êèìè áè÷àðÿ åäèð, ßñèë ìÿãàìûíäàí àçàðà åäèð. Áÿçÿí äàüà âóðóð, áÿçÿí ñÿùðàéà, Ãàëäûðûð ÷þï êèìè áÿçÿí ùàâàéà. Äöíéàíû ýÿçäèðèð ðóçýàðëàð êèìè, Ýþéäÿ äîëàíäûðûð áóõàðëàð êèìè, Éåë êèìè ñÿñëÿíÿð î ôÿüàí åéëÿð, Äèäÿðýèíëèê è÷ðÿ òÿðêè-úàí åéëÿð. Ùàäèñÿëÿð éåíè ñàêèò îëàíäà, Îíó òîðïàãëàðà ñàëàð áèð àíäà. Íåúÿ ãàëäûðìûøäû îíó ýþé òàüà, 302

Ñàëàð åëÿúÿ äÿ ãàðà òîðïàüà. Äåìÿê, ãàëäûðàíäà óúà ýþéëÿðÿ, Ãÿñäè âóðìàã èìèø ãÿôëÿòÿí éåðÿ. Ñàëòìûø ôÿëÿê îíó úÿôàéÿ, äÿðäÿ, Öñòÿëèê ÿçìèøäèð ùàäèñÿëÿð äÿ. Áèð îâóú òîðïàüà äÿðä ÷þëöíäÿ áàõ, Ãÿùÿðëÿð éåäèðäè êèíëè ýþé òàáàã. Î ýàù àéàãëàðäà çÿëèë, õàð îëóð, Ýàù áàøà ãîéìàüà òîç, ãóáàð îëóð. Òÿñêèíëèê äþâëÿòè îíà áàð âåðèá, Áó ãàðà òîðïàãäà ìÿêàí ýþñòÿðèá. Áèð éåðäÿ éåðëÿøèá ãàëñà áó òîðïàã, Ìÿíäÿí ÷þð-÷þï ýþðÿð çÿìàíÿ àíúàã. Îëìàç ùÿøÿìèì äÿ ñàêèò úàùàíäà, Î äà ñåéðÿ ÷ûõàð äóðìàç áèð àí äà, Áèðëÿøÿðñÿ ÿýÿð áó òîç, áó òîðïàã, Áöðöíÿð ñÿáçÿéÿ, ãûçûë ýöëÿ áàü. Åëÿ òîðïàã âàð êè, éîëóíäà äåùãàí, Åëÿìèø ùÿð çàìàí þç áàüðûíû ãàí. Îíó øóìëàéàðàã ÷ÿêäèêúÿ çÿùìÿò, Âåðìèø öçÿðèíÿ õÿòëÿðëÿ çèíÿò, ×ÿêèá ÿòðàôûíà óúà áèð áàðû, Åäèá äÿìèð êèìè ìþùêÿì äèâàðû, ßêèá î òîðïàüà ýöëäÿí, ÷è÷ÿêäÿí, Ãîðóìóø íàøûäàí, ÿñÿí êöëÿêäÿí. Î éåðÿ éàäëàðûí äÿéìÿç àéàüû, Íÿ éàä, úöðÿò åäèá ýÿëìÿç áèð éàüû, Âåðÿð þç âàõòûíäà î ýöëçàðà ñó, Ãîðóíàð òîðïàüûí ùÿð ýöí àáðóñó. Òàïàíäà íÿâàçèø áåëÿ áèð ÷ÿìÿí, Ãþí÷ÿëÿð ýöë à÷ûá ýöëÿð éàñÿìÿí. ßëáÿòòÿ, ùÿð òÿðÿô ýöëöñòàí îëàð, Ùÿð éàí ÿòèð ñà÷àð, àë-ÿëâàí îëàð. Îëàð éåð öçöíöí áÿçÿéè ùÿð ýöë, Îõóéàð øàõëàðäà ñåâäàëû áöëáöë, Ñöêóí ìÿíçèëèíäÿ áó ìÿí òîðïàüà, Ôÿëÿê àìàí âåðñÿ ãàëõûá àéàüà, 303

Ýåò-ýÿë ìþùíÿòèíäÿí î øàä åéëÿñÿ, Åëèí ÷ÿôàñûíäàí àçàä åéëÿñÿ, Öñòöìäÿ çöëöìêàð èíñàí äóðìàñà, Áàüðûìà éöç äÿôÿ éàðà âóðìàñà, Ãÿëáèìè åòìÿñÿ ìèí äÿðäÿ íèøàí, Îëìàñà öðÿéèì ùÿñðÿòëÿ øàí-øàí. Çàëûì àç éåäèðñÿ ìÿíÿ ãóáàðû, Çÿðáÿëÿð ýþðìÿñÿ êþíëöì äèéàðû. Øàùäàí êàì àëìàüà ùÿð áèð òàìàùêàð, Ãÿëÿìÿ âåðìÿñÿ ìÿíè ýöíàùêàð; Ùþêìäàð éàíûíäà åäèá ìÿçÿììÿò, Ìÿíè åòìÿñÿëÿð ìöõàòÿá, ÿëáÿò. Îëóá ùÿñðÿòèìäÿí, äÿðäèìäÿí àýàù, Òÿðÿùùöì åëÿñÿ ÿùâàëûìà øàù, Áèð íÿçÿð éåòèðñÿ èøðÿò áàüûíà, Êþíëöì äþíñÿ à÷àí ýöë áóäàüûíà, Ýåúÿëè-ýöíäöçëö èéèðìè äþðä ñààò, Àçàä íÿôÿñ àëûá îëàðñàì ðàùàò, Áÿñëÿéÿðñÿ ìÿíÿ áåëÿ ãàéüû øàù, Êèìñÿäÿí ýþðìÿñÿì çèéàíëàð ùÿðýàù, Éàçàðñàì ïÿðèøàí ÷îõ íàìÿëÿðäÿí, Þë÷öñöç, ùöäóäñóç ùÿíýàìÿëÿðäÿí, Éàõøû èòèëÿðñÿì ãÿëÿìè ùÿðýàù, Éàçàðñàì òÿá èëÿ ðÿãàìè ùÿðýàù, Îëàð ÿñÿðèìèí ñÿíÿòè àðòûã, Úÿçá åäÿð þçöíÿ äèããÿòè àðòûã. ßýÿð òàëå ìÿíäÿí êÿíàð ýåòìÿñÿ, Áàõòûìûí óëäóçó ùÿñÿä åòìÿñÿ, Ñàêèò áèð éåð òàïûá, áèð ýóøÿ òóòñàì, Åë ìÿíè, ìÿí åëè ùÿðýàù óíóòñàì, Åëÿñÿ øàù ìÿíÿ áåëÿ áèð êþìÿê, Îëñà àíúàã èøèì éàëíûç ñþç äåìÿê, Àðàáèð äÿ åòñÿ èëòèôàò ÿýÿð, Íÿçì èëÿ íàçèìäÿí îëñà áàõÿáÿð. ßëèëÿ ñþçöìÿ çèíÿò éåòèðñÿ, Èøèìÿ ÿíàìëà ðÿüáÿò éåòèðñÿ, Äåìèðÿì êè, íåúÿ Õîñðîâ, Íèçàìè, 304

Éà êè, íÿçì ÿùëèíèí áàø÷ûñû Úàìè, ×ÿêèá äèë õÿíúÿðè òÿáèë ÷àëäûëàð, Áöòöí ñþç ìöëêöíö úîøóá àëäûëàð, Îíëàðëà éàíàøû ýèðèá ìåéäàíà Ìÿí äÿ âóðóøàðàì ìÿðäö-ìÿðäàíà. Éÿãèí, îëñà ëöòôè ÿýÿð ïÿíàùûì, Ùþêìäàð îëàðñà èñòèíàäýàùûì, Áèëèíÿð ìÿíèì äÿ ýö÷öì, ãöäðÿòèì, ßñÿðëÿ äöíéàíû òóòàð øþùðÿòèì. Áåëÿ îëñà ìÿíÿ åòìÿç ìÿëàëÿò, Îíäà äîñòëàðûì äà ÷ÿêìÿç õÿúàëÿò. Ýþçÿë ÿñÿðèìäÿí õàëã îëàð àýàù, Ìÿíÿ ÿùñÿí äåéÿð åùñàí èëÿ øàù. Íèçàìè Ýÿíúÿíè, Áÿðäÿíè àëäû, ßùëè Ðóì äà îíóí ÿëèíäÿ ãàëäû. ×ÿêèá ñþç ãûëûíúû Õîñðîâ ìÿðäàíà, Ýåäèá ÷ûõäûñà äà òà Ùèíäèñòàíà, Úàìè äÿ ÿúÿìäÿ ùåé âóðäó íåâáÿò, ßðÿáäÿ ãóðäóñà úÿëàëû øþâêÿò, Èñòÿðñÿ áèð îëñóí, èñòÿðñÿ ìèí áèð, Áöòöí òöðê åëëÿðè àíúàã ìÿíèìäèð. Õÿòàäÿí áàøëàéûá Õîðàñàíàäÿê, Åëëÿð ôÿðìàíûìëà þìöð ñöðÿúÿê. Øèðàç äà, Òÿáðèç äÿ ìÿíèì éåðèìäèð, Îðäà øþùðÿòëÿíÿí þç øàêÿðèìäèð. Òöðê ìÿíèì ñþçöìÿ êþíöë úàí âåðèá, Áèðúÿ òöðê âåðìÿéèá òöðêìÿí âåðèá. Ùàíñû áèð äèéàðÿ ôÿðìàí àïàðäûì, Îíó àëìàã ö÷öí äèâàí àïàðäûì. Äèâàíëà àëìûøàì äåäèéèì éåðè, Áåëÿ ôàòåù äåéèë, äèâàíáÿéëÿðè... Äÿôòÿðëÿð äîëóñó ìÿí ãàðà éàçäûì, Ùöäóäñóç, þë÷öñöç ìàúÿðà éàçäûì. Øöêöðëÿð îëñóí êè, áó ãÿì äàñòàíû, Àñóäÿëÿð ö÷öí ìàòÿì äàñòàíû, Þìðöì íàìÿñèíè úûðìàäàí ÿééàì, Øèðèí âöñàë êèìè îëìóøäóð òàìàì.

305

Ñîðóøñàí êè, íÿ âàõò òàìàìà éåòäè, Î, ñÿêêèç éöç ñÿêñÿí äîããóçäà áèòäè. Íÿâàè ñåéð åäèá ñþç áîñòàíûíû, Éàçûá âóðäó áàøà þç äàñòàíûíû. Áèð íþãòÿ ãîéìàäû éàçäû ìöêÿììÿë. Ñàãè! Õóìàðëàíûì, áàäÿ ýÿòèð, ýÿë! Äîëäóð àüçûíàäÿê úàìè-Úÿì ýÿòèð Ìÿñò îëóì, ñþç äåéèì äÿìàäÿì, ýÿòèð! Ñàãè! Þíöìäÿêè áó ÿñÿð êè, âàð Îíó ãóðòàðìàüà ÷îõ îëäóì õóìàð. Ýÿòèð ýÿë äàéàíìà, ñàãè, ýöëýöíö, Òóòóì äîñòëàðûìäàí ìÿí öñòöí îíó. Ýÿòèð, ñþçëÿðèìè éàçûá ãóðòàðäûì, Äàéàí áèð ëÿùçÿ êè, ìÿíçèëÿ âàðäûì.

306

ÏÎÅÌÀÉÀ ÝÈÐÈØ I ÑÞÇÖÍ ÒßÐÈÔÈ Ñÿñ-ñîðàã éîõ èêÿí ùÿëÿ úàùàíäàí, Úàùàíûí ñàêèíè áÿíè-èíñàíäàí, Íÿããàøëàð íÿããàøû î ïÿðâÿðäèýàð Èñòÿäè åéëÿñèí áèð íÿãø àøèêàð. Éåääè Ýþé éàðàäûá ÷ÿêñèí éóõàðû, Öôèãäÿ áÿíä åòñèí ùÿìèí òàüëàðû. Ãàòëàðûí áèðèíè ìàâè éàðàòñûí, Áàøûìûç öñòöíäÿ îíó óúàëòñûí. “Îë!” äåéÿ ùþêì åòäè, áó áèð êÿëìÿäÿí Éàðàíäû éåðëÿ ýþé, äÿíèç, äàü, ÷ÿìÿí. Éîõëóã âàðàüûíäà î íÿããàø õóäà Ìöõòÿëèô íàõûøëàð åëÿäè ïåéäà. Ñþçëÿ áó íàõûøëàð îëóíúà àøêàð, Öíñèééÿò éàðàòäû ñþçëÿ àäàìëàð. Ñþçöí áàðÿñèíäÿ áóíó äåéèì êè, Áöòöí âàðëûãëàðûí î îëóá èëêè. Ñþç ÿââÿë éàðàíûá, ñîíðà ìÿõëóãàò, Ñþçäÿí ñîíðà ýÿëèá áöòöí êàèíàò. Òàõòû äà, äîíó äà ñþçäöð ùÿéàòûí, Èëêè äÿ, ñîíó äà ñþçäöð ùÿéàòûí. Ùÿð êÿñ êè, äöíéàäà ùÿéàò òàïûáäûð, Áÿðê àéàãäà ñþçëÿ íèúàò òàïûáäûð. Êèìèí öðÿéèíÿ âóðìàéûá íÿøòÿð Ôÿëàêÿò úàðúûñû àúû áèð õÿáÿð? Ýöúöéëÿ ùåéðÿòÿ ãÿðã åäÿð ñÿíè.

309

Ýåéèìñèç-êåúèìñèç ýþðöíìöð ôÿãÿò. Ìåé è÷ìèøòÿê öçö ãûçàðûá éàíûð, Êþíöë åéâàíûíäàí íàçëà áîéëàíûð. Áÿçÿí äÿ àéðûëûá þç éóâàñûíäàí, Êå÷èá éèéÿñèíèí äàð áîüàçûíäàí Åëÿ áèð âÿëâÿëÿ ñàëàð àëÿìÿ, Åëÿ áèð ñÿäàéëà äîëàð àëÿìÿ Êè, îíó äÿðê åäÿí ùÿð áèð ÿùëè-ùàë, Îëàð áó ìÿíàíûí òÿñèðèëÿ ëàë. Áèòèð ñþç àüàúû ðóùóí áàøûíäà, Øèðèí áàð éåòèøèð ùÿð áóäàüûíäà. Úàíäûð ýöëöñòàíû ùÿð áèð èíñàíûí, Ñþçñÿ áöëáöëöäöð î Ýöëöñòàíûí. Áöëáöëöí íÿâàñû ñþçäöð-øèðèí ñþç, Úÿù-úÿùëè àâàçû ñþçäöð-øèðèí ñþç. Éåðèíÿ äöøìÿéÿí ñþç òóôàí ñàëàð, Ñóñàð ñþç áöëáöëö, íÿüìÿñèç ãàëàð. Éàðÿá, áèð íÿçÿð ñàë ñþç áàü÷àñûíà, Ñÿí áöëáöë ëèñàíû âåðìèñÿí îíà. ×àòäûð óúàëûüà ñÿí áèçèì äèëè, Ñóñìàñûí áó áàüûí øåéäà áöëáöëö! Õöñóñÿí, Íÿâàè áèíÿâàíû ñÿí, Áèíÿñèá åëÿìÿ ìÿðùÿìÿòèíäÿí! Ñîëóá-ñàðàëìàñûí ñþç ýöëöñòàíû, Íÿüìÿñèíèí ñÿñè òóòñóí ùÿð éàíû! Ñÿíÿò ýöëöñòàíû òÿð ýöëëÿð à÷ñûí, Õîøàâàç èëùàìû êþíöëëÿð à÷ñûí! Íóðëàíäûð øàìûíû, ñà÷ñûí ýóð èøûã, ßòèðëè ýöëëÿðè âåðñèí éàðàøûã. Òÿáèíè ñåë åéëÿ, ãÿäðèíè àëè, Úîøäóðñóí êÿëàìû îáàíû-åëè! Àðòûá ýåíèøëÿíñèí ñÿíÿò ýöëçàðû, Êèðèìÿê áèëìÿñèí øåèð ãóøëàðû! Íÿüìÿñè õîø îëñóí, ñþçëÿðè øèðèí, Îõøàñûí ãÿëáèíè áöòöí åëëÿðèí!

310

II Íÿçìèí íÿñðäÿí öñòöíëöéö áàðÿäÿ, áåø õÿçèíÿ ñàùèáëÿðè Íèçàìè Ýÿíúÿâè èëÿ Õîñðîâ Äÿùëÿâèíèí òÿðèôè âÿ þçöìö îíëàðûí éàíûíäà äÿíèçèí áèð äàìëàñû, ýöíÿøèí áèð çÿððÿñè ùåñàá åòìÿéèì áàðÿäÿ ñþç.

Ñþç úàí ýöëøÿíèíäÿ ìåù îëóá ÿñÿð, Êþíóë äÿíèçèíäÿ èíúèéÿ áÿíçÿð. Ýöìöø ïóëëàð êèìè ïàðëàð ÿñë ñþç, Ãÿëï ïóëó òåç ñå÷ÿð, òåç àéûðàð ýþç. Ñþçäÿí éàðàäûëìûø ùÿð áèð ÿñÿðè Èêè ãèñìÿ áþëöá ñþç àðèôëÿðè. Ôÿðãèíè äåìÿéÿ åëÿñÿì ÿçì, Áèð ãèñìè íÿñðäèð, î áèðèñè íÿçì. Ùÿçì íÿñðÿ ýþðÿ éàðàíûð ÷ÿòèí, Ùþðìÿòè óúàäûð, îäóð êè, íÿçìèí. Éàõøû ñþçëÿð îëóð åëÿ êè çàùèð, Äöçöëöð éàí-éàíà ñàíêè úÿâàùèð. Íÿçì èëÿ éàçûëìûø òÿñèðëè ÿñÿð Áèð ñàïà äöçöëìöø èíúèéÿ áÿíçÿð. Àðòàð ïàðûëòûñû, áèë êè, éàãóòóí, Ñàüûíäà, ñîëóíäà äöðð îëñà îíóí. Öììàí äöððö èëÿ ìàâè ôèðóçÿ Éàíûíäà îëàíäà õîø ýÿëÿð ýþçÿ. Çÿðýÿð áó íèçàìû âåðñÿ ãàø-äàøà, Äöíéà ùåéðÿò èëÿ åäÿð òàìàøà. Íèçàìà ñàëìàäàí äöððö, ãàø-äàøû, Òþêñÿ ãàáàüûíà ÿýÿð áèð íàøû, Ïàð-ïàð ïàðëàñà äà áó ëÿë, áó ýþâùÿð, Ñàïà äöçöëìöøÿ îëìàç áÿðàáÿð. Èðèëè-õûðäàëû ýþâùÿð éûüûíû ßâÿç åäÿ áèëìÿç áîéóíáàüûíû. Íÿçì èëÿ íÿñð äÿ áó íèñáÿòäÿäèð, Îíëàðäàí ùÿðÿñè áèð ãèéìÿòäÿäèð. Òÿðèô åëÿéÿíëÿð îëñà äà íÿñðè, Íÿçìèí íÿñðÿ ýþðÿ óúàäûð ãÿñðè. Ñþçäÿ êè, ùÿì þë÷ö îëäó, ùÿì àùÿíý, Íÿ øÿêèëäÿ îëñà, ãÿøÿíýäèð, ãÿøÿíý.

311

Ùÿð øåèðÿ ãÿëáèìäÿ âàðñà äà ìàðàã, Ìÿñíÿâè éàçìàüà ìàèëÿì àíúàã. Ãàëàí øÿêèëëÿðè ñàéìàñàì äà ìÿí, Òàíûøäûð îíëàðëà ùÿð øåèð ñåâÿí. Ìÿñíÿâè éàçìàüûì ìöíàñèá èøäèð, ×öíêè ìÿñíÿâèäÿ ìåéäàí ýåíèøäèð. Îðäà ñþç à÷ñàã äà éöç ÿùâàëàòäàí, Ùÿð øåéè àéäûíúà àíëàéàð èíñàí. Îðäà ðÿãèáëÿðèí øåèð ìÿúëèñè Ñÿíÿò äöðëÿðèëÿ ìàò ãîéóð áèçè. Øåèð êþùëÿíèíè éàõøû ñöðÿí êÿñ Åëÿéÿð ôÿëÿéèí êþùëÿíèëÿ áÿùñ. Îíóí-ñîíñóç ñÿìà éàðûø ìåéäàíû, Îí äþðä ýåúÿëèê àé îëàð ÷îâêàíû. Áèð êàëàìû ýþçÿë, ñþçëÿðè ýþâùÿð, Øåèð ìåéäàíûíäà ýþñòÿðèá ùöíÿð, Õÿðàáÿ äöíéàäà Ýÿíúÿ ÿùëèíÿ Áÿõø åäèá áåø éåíè äîëó õÿçèíÿ. Ëÿëÿê ãÿëÿìèéëÿ î, àü âàðàãäà ×îõ èí÷ÿ ìÿíàëàð åëÿäè ïåéäà. Ìÿíà éîõ, ùÿð ñþçö ãÿíääè, øÿêÿðäè, Ìöðÿêêÿáè ñàíêè ìöøê-ÿíáÿðäè. Ãÿëáëÿð áó øÿêÿðäÿí øèðèíëÿøÿðäè, Úàíëàð ñþç ìöëêöíÿ ÿñèð äöøÿðäè. Áåëÿ âÿùäÿòèíè ìöøê èëÿ ãÿíäèí Íÿ Ùèíäèñòàí ýþðöá, íÿ äÿ ãÿäèì ×èí. Î, ùÿâÿñëÿ ãàòûá ìöøê-ÿíáÿðè, Ìöðÿêêÿá ðÿíýèíÿ ñàëäû øÿêÿðè. Îíóí ìöðÿêêÿáè ìöøê èëÿ ùèñäè, Éàçûñû ìöøêäÿí, ýöëäÿí íÿôèñäè. Êþíöë òåëëÿðèòÿê çÿðèô êÿëàìû, À÷àðäû ãÿëáäÿêè Ýèçëè ìÿðàìû. Ðóùóí ïÿðäÿñèéäè ùÿð ñÿùèôÿñè, Ìöðÿêêÿáè èñÿ-ùÿéàò òþùôÿñè. Åëÿ êè, ãÿëÿìè ÿëÿ àëûðäû, Àëÿì ãöäðÿòèíÿ ùåéðàí ãàëûðäû. Ùÿéàò ÷åøìÿñèéäè ìöðÿêêÿá ãàáû, 312

Õûçð îíäàí àëìûøäû ùÿéàò Ýöëàáû. Øàèðëÿðèí ÿí õîø êÿëàìûäûð î, “Õÿìñÿ”íè éàðàäàí Íèçàìèäèð î. “Õÿìñÿ” äåìÿê àçäûð àäûíà îíóí, Äöç áåø õÿçèíÿäèð, ñàùèáè Ãàðóí. Êå÷èðñÿ “Õÿìñÿ”íè ùÿð êÿñ íÿçÿðäÿí, Ìèí õÿçèíÿ òàïàð ùÿð áèð ÿñÿðäÿí. Ùÿð áàùàëû äöððö áèð ìÿìëÿêÿòèí Áöòöí õÿðúëÿðèíè þäÿéÿð, éÿãèí. Áåëÿ äöðð éàðàäàí áþéöê ñÿíÿòêàð Òàúèäàð îëìàüà èõòèéàðû âàð. ×îõ ðÿâàí èøëÿðäè îíóí ãÿëÿìè, Äöðð èïÿê öñòöíäÿ ñöðöøÿí êèìè... Õîñðîâ Äÿùëÿâèäÿí áàøãà ùå÷ áèð êÿñ Íèçàìè àðäûíúà éîë ýåäÿ áèëìÿç. ßìèð Õîñðîâ àäû äèëëÿðäÿ ýÿçèð, Áöòöí Ùèíäèñòàíû åòìèøäè ÿñèð. Øàèðëÿð÷öí î áèð áÿëàäû, áÿëà, Áÿëà éàðàòìûøäû àëëàùòààëà. Àëàíäà ÿëèíÿ ëÿëÿê ãÿëÿìè, Éàõûá-éàíäûðûðäû áöòöí àëÿìè. Ãÿëáèíèí ñþíìÿéÿí àëîâó-îäó Áöòöí öðÿêëÿðÿ ãîðòÿê äîëóðäó. Ñåâýè àòÿøýàùû è÷èíäÿ Õîñðîâ Ñàíêè ñÿìÿíäÿðäè, ñàíêè îä-àëîâ. Ìÿí îíóí íÿçìèíÿ ñÿìà äåéèðÿì, Óëäóçäóð ùÿð èíúÿ ìÿíà, äåéèðÿì. Öðÿéÿ ùÿð âàðàã øåðè ãàíàääûð, Ìÿíàëàðäà äîëó áèð êàèíàòäûð. Ìÿíàñû åøã îëóá îðäà úàùàíûí, Áÿøÿð ùÿéàòûíûí, úèñì èëÿ úàíûí. Øåðèíèí áèíàñû-ôÿëÿê áèíàñû, Úàùàí éàçûñûäûð éàçäûüû éàçû. Âöñàë ýåúÿñèíèí íóðóäóð ñþçö, Éà úàíàí çöëôöíöí òîðóäóð ñþçö. Ñÿí áó éàçûëàðû îõó ìöêÿììÿë, Ìÿíà ãóøëàðûíû îâëàìàüà ýÿë.

313

Áèð áèíà óúàëäûá ÿââÿëêè ìåìàð, Îíà çèíÿò âåðèá, áàõ, áó ñÿíÿòêàð. Î, ýöë-÷è÷ÿê ÿêèá íå÷ÿ éöç úöðÿ, Áó, øåù ÷èëÿéèáäèð ùÿìèí ýöëëÿðÿ. Íèçàìè éàðàäûá òÿçÿ áèð ìÿëÿê, Áó, îíà âÿñìÿéëÿ âåðèá áÿð-áÿçÿê. Íàçëû áèð ñÿðâ ÿêèá Íèçàìè þíúÿ, Õîñðîâ äà ýåäèáäèð îíóí èçèíúÿ. Î, áèð ýöëöçëöéÿ âåðèá ñþçëÿ úàí, Áó äà ãàëìàéûáäûð þç óñòàäûíäàí. Áó, îíà îõøàéûð, î, áóíà, øÿêñèç, ßêèç äîüóëóáëàð, åëÿ áèë, ÿêèç. Äöçö, ßøðÿô àäëû áèðè äÿ âàðäû, Äàñòàí éàðàòìàüà ÷îõ úàí àòàðäû. Éàõøû îëìàñà äà éàçäûüû øåèð, Éàìàí äåìÿéÿ äÿ äèëèì ýÿëìÿéèð. ×îõ éàçûá-éàðàòäû ßøðÿô áîø éåðÿ, ×àòìàäû ÿââÿëêè èêè øàèðÿ. Ìÿí äÿ ùàëäàí äöøöá, òàìàì öçöëäöì, Þçöì þç úàíûìà éàüû êÿñèëäèì. Áèð ãÿòðÿ è÷ìÿéÿ àúèç èêÿí ìÿí, Áèð äÿðéà íóø åòìÿê êå÷èð ãÿëáèìäÿí. Òÿäàðöê åòìÿäÿí áèð îâóú òîðïàã, Èñòÿäèì ó÷à áèð ñàðàé ó÷àëòìàã. Ãàìûøäàí çÿèôêÿí, áèð õÿçèíÿéÿ Áàø ãîéìàã èñòÿäèì, øàùìàðàì äåéÿ. Î èêè øàèðëÿ éàíàøû äóðìàã Èñòÿéèì îëìóøäóð ìÿíèì äÿ ùÿð âàõò. Èñòÿðÿì îíëàðû ìÿí äÿ èçëÿéèì, Îíëàðûí ñþçöíÿ áÿíçÿð ñþç äåéèì. Èñòÿðÿì ýþñòÿðèá þç ùöíÿðèìè, Õîðàñàíäàí ÷ÿêèá ñþç ëÿøêÿðèìè. Þëêÿëÿð ôÿòù åäèá î ëÿøêÿðèìëÿ, Ðóìà, Ùèíäèñòàíà ñàëàì âÿëâÿëÿ. Èñòÿðÿì, áèëñèíëÿð — ÷îõ ýöúëöéÿì ìÿí Ðóìóí ãåéñÿðèíäÿí, Ùèíä ðàúÿñèíäÿí. Éîõ, éîõ, áîø-áîøóíà þéöíìÿêäè áó, Úÿôÿíý äàíûøìàãäûð, ñþçöí äîüðóñó.

314

Øàùìàò òàõòàñûíäà ÷ÿêÿðÿê ãàòàð, Äàéàíûá öç-öçÿ ãàðàëàð, àüëàð. Äå, íåéëÿéÿ áèëÿð àäè ïèéàäà Úÿíý ìåéäàíû îëàí ùÿìèí òàõòàäà? Íÿ ãÿäÿð úÿùä åäèá âóðóøñà ùÿòòà, Ãàëàð ôèëëÿ àòûí àéàüû àëòäà. Ðóìèëÿðèí àòû çîðëó-ãöââÿëè, Ãàðà ùèíäëèëÿðèí ãîðõóíúäóð ôèëè. Ïèéàäà îíëàðûí þíöíäÿ, øÿêñèç, Áèð ãàðûøãà êèìè ãàëàð êþìÿêñèç. À÷èç îëäóüóíó åëÿéèíúÿ äÿðê, Òîðïàãäàí ýöú àëûá áîé àòñûí ýÿðÿê, Íÿùÿíýëÿð þíöíäÿ ÿë ÷ÿêñÿ ëàôäàí. Óúàëûã òàïàð î áó åòèðàôäàí. Ñîíðà ýöúëö øèðÿ ìåéäàí îõóéàð, Þçöíö éåíè áèð Ñöëåéìàí ñàéàð. Áÿëêÿ äÿ, Íÿâàè áó ìèíâàë èëÿ, Ãÿëáèíäÿí ýå÷ÿíè ýÿòèðäè ÿëÿ.

×ßÐØßÍÁß ÀÕØÀÌÛ ÁßÙÐÀÌ ØÀÙ ÃÛÐÌÛÇÛ ÑÀÐÀÉÄÀ ×ÿðøÿíáÿ àõøàìû íóðëó àñèìàí Ýöë ñÿïäè óëäóçëàð ãûüûëúûìûíäàí. Éàãóò øÿôÿãëÿðäÿí õûíà ñöðòÿðÿê Áîéàäû ñà÷ûíû ãàðûìûø ôÿëÿê. Ýöëýöí ëèáàñ ýåéäè Áÿùðàì øàù î ýöí, Ýöëýöí òàõò äöçÿëäè ýöëýöí ãÿñð ö÷öí. Áó øÿíëèê, áó áöñàò áàøà éåòèíúÿ, Ýöëýöí ñàðàéûíà éîëëàíäû òåçúÿ. ×ûõäû ãàáàüûíà ýöë áÿíèçëè éàð, Ýöë êèìè àë èäè ýåéäèéè ïàëòàð. ßéëÿøäè òàõòûíäà î ãûçëà Áÿùðàì, ßëäÿ ýöëýöí øÿðàá, éàãóò ðÿíýëè úàì. Îíëàð íóø åäèíúÿ áåø-îí ïèéàëÿ, 315

Ñàíêè öçëÿðèíäÿ à÷ûëäû ëàëÿ. Ãÿäÿùëÿð î ãÿäÿð äîëóá-áîøàëäû, Ãàðàíëûã ýöíÿøè ãîéíóíà àëäû. Ãûçàðìûøäû øàùûí ýþçëÿðè ìåéäÿí. Áó ýöí äÿ ìÿúëèñè êå÷ñèí äåéÿ øÿí, ×àüûðûá ÿìð åòäè íþêÿðëÿðèíÿ Êè: “Ìÿúëèñ ñþùáÿòëÿ úàíëàíñûí éåíÿ!” Îíëàð àòëàíàðàã ýÿçèá ùÿð éàíû, Òàïäûëàð áèð øèðèí ñþçëö èíñàíû. Îíó òåç ýþòöðöá ãÿñðÿ ýåòäèëÿð, Øàùûí ôÿðìàíûíäàí ùàëè åòäèëÿð. Ïÿðäÿíèí äàëûíäà éåð âåðèá ðàùàò, Äåäèëÿð ñþéëÿñèí õîø áèð ÿùâàëàò. Ýÿçäèéè äàüëàðäàí, äöçëÿðäÿí äåñèí, Åøèäèá-áèëäèéè ñþçëÿðäÿí äåñèí. Àíëàéûá ôÿðìàíû î ñþç óñòàäû, Õåéèð-äóà åäèá ñþçÿ áàøëàäû. ÄÞÐÄÖÍÚÖ ÑßÉÉÀÙÛÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ “Øàùûìûç ùÿð çàìàí õîøèãáàë îëñóí! Öçö áÿõòè êèìè ýöëäÿí àë îëñóí! Ìåé îëñóí èòèíÿ äöøìÿíèí ãàíû, Êåô-äàìàã è÷èíäÿ êå÷ñèí äþâðàíû!” Áèòèðèá äóàíû î èíúè ñþçëö, Áó øèðèí ñþùáÿòè äàñòàíà äöçäö: “Áèð ïàäøàù âàð èäè Äåùëèäÿ, øàíëû, Øàùëàð àðàñûíäà ÷îõ àäëû-ñàíëû. Äîëó õÿçèíÿñè, ùÿäñèç ñÿðâÿòè, Áàøûíäàí àøûðäû âàðû, äþâëÿòè. Óúà ñàðàéëàðû ãàòàð-ãàòàðäû, Èëõûéëà àòëàðû, ôèëëÿðè âàðäû. Äöíéà ùåéðàí èäè ÿäàëÿòèíÿ, ×àüðûëûðäû àäû úÿëàëëû Úåâíÿ. Îíóí ñÿõàâÿòè ìÿøùóðäó åëäÿ, Ñþéëÿíèðäè àäû àüûçäà-äèëäÿ.

316

Áèð áÿùàíÿ òàïûá ïàäøàù ùÿðäÿí Ùÿäèééÿ ïàéëàðäû õÿçèíÿëÿðäÿí. Êèì äåñÿéäè îíà áèð ãÿëáà÷àí ñþç, Äàø-ãàøëû áÿõøèøëÿð âåðÿðäè éöç-éöç. Áåëÿ äåéèðëÿð êè, éîõñóë áèð íÿôÿð, Ôÿëÿéèí ùþêìöéëÿ äöøöá äÿðáÿäÿð, Äàüëàðû, äàøëàðû ÷îõ åéëÿéèá éóðä, Ýÿòèðäè Úåâíÿéÿ áèð ñÿáÿò àðìóä. Ëàêèí ýþçëÿäèéè ìóçä ö÷öí ùÿð àí Éàìàí äàðûõûðäû î àúýþç èíñàí. Áèð ýöí øàù ñþéëÿäè: “Òåç òàïûí îíó, Ñîðóøóí ãÿëáèíäÿí ýå÷ÿí àðçóíó!” Òàïûá ñîðóøäóëàð. Î äåäè àøêàð: “Àðçóì áèð òèøÿäèð, áèð äÿ êè, ìèøàð!” Øàù îíäàí ñîðóøäó ìÿòëÿáè, ñèððè, Î, úàâàá âåðäè êè: “ýÿçèá ùÿð éåðè, Ùàíñû áàüäà òàïñàì ùÿìèí ìåéâÿäÿí, Êÿñèá éîõ åëÿìÿê èñòÿéèðÿì ìÿí”. Øàù õÿáÿðäàð îëóá îíóí ùàëûíäàí, ßíàì âåðìÿê ö÷öí éàçäûðäû ôÿðìàí. Îí äèíàð åòìÿçäè âåðäèéè ñîâãàò, Øàù îíóí ïàéûíû àðòûðäû ìèí ãàò. Âÿçèðëÿð åòèðàç åäèá Úåâíÿéÿ, Àïàðäûëàð îíó äöç õÿçèíÿéÿ. Êè, àíëàñûí ÷îõäóð âåðäèéè õÿëÿò, ×îõäóð áèð íÿôÿðÿ áèð áåëÿ äþâëÿò. Úåâíÿ íÿçÿð ñàëûá áó ùÿäèééÿéÿ, Èêèãàò àðòûðäû, — áó àçäûð, — äåéÿ. Úåâíÿ ñàðàéûíäà áåëÿ ÿùâàëàò Òÿêðàð îëóíóðäó ùÿð ýöí, ùÿð ñààò. Áèð ýöí þç òàõòûíäà îòóðìóøäó øàù, Äàìàüû ÷àü èäè, úàíû äà ýöìðàù. Åùñàí áóëóäëàðû äöðð éàüäûðûðäû, Éàíûíäà áèð íÿôÿð ãîíàüû âàðäû. Ýöçýö ýÿòèðìèøäè øàùà î ìåùìàí, Îíó êèì öçöíÿ òóòñàéäû áèð àí 317

Äîüðó ñþçëö èñÿ ýþðöíÿðäè àü, Ãàðà ýþðöíÿðäè éàëàí÷û àíúàã. ×îõ àäàì ñûíàãäàí êå÷èðèá îíó, Áèëäè áó ùèêìÿòèí äöç îëäóüóíó. Øàù îíà î ãÿäÿð âåðäè äþâëÿò, ìàë, Î, éöçäÿí áèðèíè åòìÿçäè õÿéàë. Òÿøÿêêöð äöððöíö ñÿïÿíäÿ ìåùìàí, Øàù èìòàùàí ö÷öí ñîðóøäó îíäàí: “Äåäèí ÷îõ éåðëÿðÿ åòìèñÿí ñÿôÿð, ×îõ äöíéà ÿùëèíÿ ñàëìûñàí íÿçÿð. Ìÿí êèìè ðÿùìäèë áèð èíñàíû ñÿí Ýþðöáñÿíñÿ ÿýÿð, äå, ÷ÿêèíìÿäÿí”. Øàíëû ùþêìäàðûí áó ñóàëûíäàí Éàìàí ÿíäèøÿéÿ äöøäö î ìåùìàí. Äåñÿéäè: “Ýþðìöøÿì”, èíúèéÿðäè øàù, “Ýþðìÿìèøÿì”, — äåñÿ, éàëàíäû, åéâàù! Éàçûüûí ãîðõóäàí ðÿíýè ñàðàëäû, Éàëàí ñþéëÿìÿéè ãÿðàðà àëäû. Äåäè: — “Àò ñöðìöøÿì ÷îõ þëêÿëÿðäÿí, Ñÿí êèìè ðÿùìäèë ýþðìÿìèøÿì ìÿí.” Øàù äåäè: — “Ñþçëÿðèí äöçäöðñÿ, ãîíàã, Ñåùðëè ýöçýöäÿ þç ÿêñèíÿ áàõ.” Î äóðóá ýöçýöéÿ ñàëàðêÿí íÿçÿð, Ýþðäö þç ÿêñèíè çÿíúèéÿ áÿíçÿð. Ãîíàã äåäèéèíäÿí ÷ÿêäè õÿúàëÿò, Øàù äà þç èøèíäÿí óòàíäû õÿëâÿò. Äåäè: — “Åé õîøãÿäÿì, õîøäèëëè ìåùìàí, Áàüûøëà, áèç ñÿíè åòäèê ïåøèìàí, Ýöçýö ýþñòÿðäè êè, ñÿí éàëàí äåäèí, Ëàêèí äöçÿëìÿéèí äåéèëäèð ÷ÿòèí.” Äöçÿëòäè ñÿùâèíè òÿçÿäÿí ãîíàã, Ýþðöíäö ÷þùðÿñè ýöçýöäÿ äöìàü. Øàù äåäè: — “Ýèçëÿòìÿ, à÷ûã ñþéëÿ áèð, Ìÿíäÿí ñÿõàâÿòëè äöíéàäà êèìäèð?” Ãîíàã úàâàá âåðäè: “Åé øàíëû ñóëòàí, Àðòûã ýèçëÿòìÿéÿ ãàëìàìûø èìêàí, Ñèíÿìäÿ ñàõëàíàí áó ñèððè, ëàêèí 318

Òÿê ñèçÿ à÷ìàüûì äåéèëìè ìöìêöí?” Ñàðàé àäàìëàðû äóðóá ýåòäèëÿð, Îòàãäà òÿê ãàëäû î èêè íÿôÿð, Äåäè: — “Ùèíäèñòàíäà áåëÿ øÿùÿð âàð, Ñàðìûø äþðä éàíûíû áÿùðÿëè áàüëàð. Îëìóøäóð î ñÿíèí þëêÿíÿ äàõèë, Âåðèð õÿçèíÿíÿ õåéëè ìÿäàõèë. Òÿðèôè ðóù à÷àí, àäû Òÿðàçäûð, Ùÿð çàìàí ñèíÿñè ÿòèðëè éàçäûð. Éÿãèí î ìÿêàíà ñÿí äÿ ýåòìèñÿí, Éà äà òÿðèôèíè ÷îõ åøèòìèñÿí.” Øàù äåäè: — “Éîõ, îðà ýåòìÿìèøÿì ìÿí, Ëàêèí åøèòìèøÿì ýåäèá-ýÿëÿíäÿí. Êÿñìÿ ñþùáÿòèíè, ñÿí äàâàì åéëÿ, Áöòöí ýþðäöéöíö ñÿáð èëÿ ñþéëÿ.” Äåäè: — “Ñþéëÿäèéèì î ýþçÿë øÿùÿð Ñÿðâëÿð éåòèðÿí áèð áàüà áÿíçÿð. Äîñò òÿê àëûá îíó ãîéíóíà äàüëàð, Äàüëàðûí äþøöíäÿí àõûð áóëàãëàð. Ðóùà ãöââÿò âåðèð ýþçÿë ùàâàñû, Ñóéóíäà éöç äÿðäèí âàðäûð äÿâàñû. ßùëè áàüáàíëûüû åòìèøäèð ïåøÿ, Âàð øÿùÿð éàíûíäà ýþçÿë áèð ìåøÿ. Ñàëûíìûø ùÿð åâèí éàíûíäà áîñòàí, Áîñòàíûí éàíëàðû òàìàì ýöëöñòàí. Ùÿð êÿñ þçö ö÷öí ýþðöð åùòèéàò, Ùÿì äÿ çèíÿò âåðèð åëÿ áàü-áàüàò. Àðòûð èëäÿí-èëÿ õàëãûí äþâëÿòè, ×öíêè ÿñèðêÿìèð øàù ÿäàëÿòè. Àáàääûð êö÷ÿëÿð îðäà áåùèøòòÿê, Ùÿð åâ áèð ñàðàéäûð, ùÿð èíñàí ìÿëÿê. Ìàëûíà éåð òàïìûð ùå÷ êÿñ î éåðäÿ, Òóòìóð äàø-ãàøëàðû õÿðàáÿëÿð äÿ. Îðäà áèð íþâúàâàí òàíûéûðàì ìÿí, Ëàêèí ÷îõ àúèçÿì âÿñô åéëÿìÿêäÿí. Ýþçÿëëèêäÿ åäèð ýöíëÿ ðÿãàáÿò, Áóëàãòÿê ãàéíàéûð îíäà ñÿõàâÿò.

319

Éàøû àç îëñà äà, êàìàëû ÷îõäóð, Þçöíäÿ, ñþçöíäÿ áèð åéáè éîõäóð. Òÿìèçäèð âèúäàíû àéíàëàð êèìè, ×ÿìÿíäÿ ñó êèìè, äàüäà ãàð êèìè. Úàùàíäà ùÿð íÿ âàð, ÿéàíäûð îíà, Âàðäûð ùÿð ñþçöíäÿ áèð èíúÿ ìÿíà. Ðÿôòàðû ýþçÿëäèð, òÿáè ìöëàéèì, Îëóð ìÿúëèñèíäÿ éöçëÿðúÿ àëèì. Éîõäóð îíóí êèìè áÿõòèéàð âöúóä, Òàëåéè óüóðëó, àäûñà Ìÿñóä. Ãèñìÿò åòìèø îíà áÿõòè, òàëåéè, ßãëè, âàð-äþâëÿòè... ãÿðÿç, ùÿð øåéè. Áèð ýöëëö ýöëçàðäà î ãÿëáè ñàäÿ, Ùÿð çàìàí íóø åäèð ýöë ðÿíýëè áàäÿ. Ìÿúëèñëÿð äöçÿëäèá ýöë ìþâñöìöíäÿ, Éàð îëóð áöëáöëÿ, ñÿðâÿ ÷ÿìÿíäÿ. Òàìàì ãÿðã îëàðàã ãûçûëýöëëÿðÿ, Ýöëýöí ãÿäÿùëÿðè ãîéìàéûð éåðÿ. Ñîí âåðÿíäÿ éàçà ñîéóã êöëÿêëÿð, Î ùàçûð åòäèðèð ýöëðÿíý èïÿêëÿð. Òóòäóðóá îíëàðû ìöøêÿ, ÿíáÿðÿ, Ýöë éàðïàüû êèìè ñÿðäèðèð éåðÿ. Áöòöí ãûøû òóòóð åâèíäÿ ãÿðàð, Ýöëëÿðäÿí ñå÷èëìèð ýåéäèéè ïàëòàð. Äóðóð ãóëëóüóíäà áèð íå÷ÿ äèëáÿð, Àñèìàí òàüûíäà ýöíÿøÿ áÿíçÿð. Î ýöë éàíàãëûëàð, î àéãàáàãëàð, Ýöëëÿðè ñÿïìÿê÷öí ùàçûðúà ñàõëàð. Ýöëýöí îòàüûíäà Ìÿñóä ùÿð çàìàí Áèð øàäëûã áöñàòû äöçÿëäèð, ùàìàí. Øÿíëèê áàøëàíûíúà î íàçÿíèíëÿð Ýÿëÿí ãîíàãëàðû ýöëÿ ãÿðã åëÿð. Îíóí ìÿúëèñèíè ýþðÿðñÿ ùÿð êÿñ, Úÿííÿòè ýþðìÿéÿ ýþñòÿðìÿç ùÿâÿñ. Îíóí úÿëàëûíäàí, òÿíòÿíÿñèíäÿí Ùå÷ éöçäÿ áèðèíè äàíûøìàäûì ìÿí. Îíóí ñÿõàâÿòè äèëëÿ äåéèëìÿç, 320

Ùàòÿì äÿ îíóíëà áÿùñ åäÿ áèëìÿç.” Ãîíàã þç ñþçöíö áó éåðäÿ êÿñäè, ×åâíÿ ñÿáð åòìÿéèá éàìàí òÿëÿñäè. Ãÿëáèíäÿí êå÷äè êè,äþíÿ áèð éåëÿ, Ìÿñóä úÿëàëûíû ýþðÿ ýþçöéëÿ. Âÿçèðëÿðÿ äåäè: — “Äöç áèð ùÿôòÿ ìÿí Àéðûëàí äåéèëÿì ùÿðàìõàíÿäÿí. Áèð ùÿôòÿ ñèçè äÿ åéëÿäèì àçàä, Ýåäèí, åâèíèçäÿ êåéô åäèí ðàùàò.” Äàüûëûá ýåäèíúÿ ùÿð êÿñ åâèíÿ, Ñÿôÿð òÿäàðöêö ýþðäöðäö Úåâíÿ. Ôèêðèíè ñþéëÿéèá éàõûí äîñòóíà, Ñÿðâÿòè, ùÿðÿìè òàïøûðäû îíà. Øàùûí éåð òèòðÿäÿí áèð àòû âàðäû, Ñöðÿòè øèìøÿéè ùåéðàí ãîéàðäû. Àäûíû ãîéìóøäó “Éåëýåäèøëè àò”, Àðäûíúà ãóøëàð äà áàõàðäû ìàò-ìàò. Îíó ìèíèá ñöðÿí ùÿð èíñàí îüëó Áèð ýöíÿ ùàãëàðäû îí ýöíëöê éîëó. Áàøãà øÿêëÿ ñàëûá þçöíö Úåâíÿ, Éþíÿëòäè àòûíû Òÿðàç ñÿìòèíÿ. Ýåúÿëè-ýöíäöçëö òóòìàéûá àðàì, Éöç àüàúëûã éîëó åéëÿäè òàìàì, Ýþðäö áèð øÿùÿðäèð-áåùèøòÿ áÿíçÿð, ßòèðëè òîðïàüû ìöøê èëÿ ÿíáÿð. Ùÿëÿ àç äåéèáìèø âÿñôèíè ìåùìàí, Áó øÿùÿð éöç äÿôÿ ýþçÿëìèø îíäàí. Ìÿñóäóí åâèíè ñóàë åòäè øàù, Éàíûíäà ãàëìàüû õÿéàë åòäè øàù. Ñàòàøäû ýþçöíÿ áþéöê áèð ñàðàé, Óúà ýöíáÿçèíè þïöð ýöíÿø, àé. È÷èíäÿ ãàéíàøûð áèð éûüûí àäàì, Ýþðöð îðäà ùàìû ùþðìÿò, åùòèðàì. Ýÿëÿí ãÿðèáëÿðè åòìÿéÿ äÿâÿò, Äàéàíìûø ãàïûäà îí ÿùëè-õèäìÿò. Ýþðöíúÿ ×åâíÿíè åòäèëÿð ñóàë, Ãÿðèá îëäóüóíó áèëèíúÿ äÿðùàë, 321

Ýÿëèá ïèøâàçûíà åòäèëÿð ùþðìÿò, Ãîíàã îòàüûíà îëóíäó äÿâÿò, Àòûíû òþâëÿéÿ àïàðäû ìåùòÿð, Þçöíÿ ñàðàéäà éåð ýþñòÿðäèëÿð. Ãîíàã îòàüûíû ñåéð åòäè Úåâíÿ, Ýþðäö êè, îõøàéûð áèð øàù åâèíÿ. Î, áó òÿíòÿíÿéÿ ñàëàðêÿí íÿçÿð, Áÿçÿäè ñöôðÿíè ëÿòèô õþðÿêëÿð. Ýÿëäè åâ éèéÿñè íàùàð áèòÿíäÿ, Ýþçÿëäè ãîíàã äà, ãîíàã åäÿí äÿ. Ìåùðèáàí ñèôÿòëè î úàâàí îüëàí Ãîíàãúûëëûüûíû òåç åòäè ÿéàí. Ìÿñóääà ýþðäöéö áó õîø õàñèééÿò Îéàòäû ×åâíÿäÿ òÿÿúúöá, ùåéðÿò. Åëÿ êè, ÿë ÷ÿêäè ãîíàã éåìÿêäÿí, Ìÿñóä äà ÿë ÷ÿêäè ñþç ñþéëÿìÿêäÿí. Åùòèðàìëà ñóàë åòäè Úåâíÿäÿí: “Áèçëÿ áåø-îí ãÿäÿù ìåé è÷ÿðìèñÿí?” Ãîíàã: “È÷ÿê” äåäè, Ìÿñóä îëäó øàä, Ãóðäóðäó áèð àíäà áàøãà áèð áöñàò. Áèð ìÿúëèñ ãóðäó êè, ãîúàìàí ôÿëÿê Ìèñëèíè ýþðìÿìèø áó çàìàíàäÿê. Ñàðàéûí è÷èíäÿ âàðäû áèð ùàìàì, Ùîâóçó, äèâàðû ìÿðìÿðäè òàìàì. Øÿôôàô øöøÿëÿðè ýöí êèìè ïàðëàã, Ùîâóçäà ñó äåéèë, ýöëàáäû àíúàã. Ìÿñóä ÿðç åòäè êè: “Íàùàðäàí ãàáàã Éóéóíñà äèíúÿëÿð ìåùðèáàí ãîíàã. Éîðüóíëóã, àðüûíëûã úàíûíäàí ýåäÿð.” Øàùûí äà, ãÿëáèíÿ éàòäû áó ñþçëÿð. Òåç ùàìàìà ñàðû éîëëàíäû ìåùìàí, Îíóí çèíÿòèíÿ ãàëäû ìàò, ùåéðàí. Áåëÿ ìåìàð èøè, áåëÿ èìàðÿò Áöòöí Ùèíäèñòàíäà éîõ èäè, ÿëáÿò. Òàñëàð ãûçûëäàíäû — ýöíÿø ìèñàëû, Ýöìöø ãóëïëàð èñÿ îíóí ùèëàëû.

322

Ôèòÿëÿð ÿíáÿðëÿ ìöøê ãàðûøûãëû, Áàôòàëû èïëÿðè éàð-éàðàøûãëû. Ãóëëóã åòìÿäÿéäè áèð íå÷ÿ äèëáÿð, Îíëàð ùÿì ïÿðèéÿ, ùÿì ýöëÿ áÿíçÿð. Øóõëóã åäèðäèëÿð áèð-áèðëÿðèéëÿ, Èíúÿ çàðàôàòëàð ñûüìûðäû äèëÿ. Áåëÿ ýþçÿë éåðäÿ ñîéóíäó ×åâíÿ, Áþéöê áèð ùÿâÿñëÿ éóéóíäó Úåâíÿ. Ùàìàìäàí ÷ûõàíäà ÿçèç ãîíàüà Ëèáàñ ýÿòèðäèëÿð ãèéìÿòëè, áàùà. Î ÿñëà åòìÿéèá áóíà åòèðàç, Ýåéèíäè ÿéíèíÿ ëàëÿðÿíý ëèáàñ. Îëäó Ìÿñóä êèìè áÿçÿêëè, ýöëíàð, Áèðëèêäÿ ìÿúëèñÿ ãÿäÿì áàñäûëàð. Ýþðäö áèð ìÿúëèñäèð, úÿííÿòÿ áÿíçÿð, Ñàãèñè ùóðèäèð, áàäÿñè êþâñÿð. Ìÿñóä ãîíàüûíû êå÷èðèá áàøà, Îòóðòäó îíó äà þçöéëÿ ãîøà. Ùàìûíûí ÿëèíäÿ ãûçûëýöë âàðäû, Ùÿðÿíèí ïàëòàðû ýöëòÿê éàíàðäû. Ýþçÿë ñàãèñèíè ÷àüûðäû Ìÿñóä, Äåäè êè: “Ìåùìàíà ýöëýöí ãÿäÿù òóò.” Ãÿäÿùëÿð áîøàëûá-äîëäó ïåéäÿðïåé, Áöòöí ãîíàãëàðà ÿñÿð åòäè ìåé. Áþéöê àä àëìûøäû þç ÿñðèíäÿ øàù, Åëìèíäÿí àëÿìè åòìèøäè àýàù. Ýþðöíúÿ ìÿúëèñè áóíúà ùÿâÿñëè, Áó èøðÿò øþâãöíäÿí öðÿéè ÿñäè. Àéûãêÿí þçöíö àïàðìàñûíäàí Ùå÷ êÿñ òóòìàç èäè áèð òöêúÿ íþãñàí. Øÿðàáäàí áàøûíà ÷ûõûá ùÿðàðÿò, Àüëûíû, ùèññèíè åéëÿäè ãàðÿò. Áèð úÿííÿò ñàíàðàã ìÿúëèñè ìåùìàí, Ýþðäö ÿòðàôûíäà ÷îõ ùóðè, ãûëìàí. Ñÿáðè ÿëäÿí ýåäèá, ãàëäû ãÿðàðñûç, Ñþùáÿòÿ áàøëàäû î èõòèéàðñûç.

323

Êþíëöíÿ ýöú åäèá áó ìåùðèáàíëûã, Áàøëàäû ñþç èëÿ ýþâùÿðôèøàíëûã, Î êè, äîäàüûíäàí ýþòöðäö áÿíäè, Åëÿ áèë ùÿð éàíà äöðð ñÿïÿëÿíäè. Äåäè: — “Åé çàòè-ïàê, åé íàäèð âöúóä, Îëìóø àäûí êèìè áÿõòèí äÿ ìÿñóä. Ìÿí ñåéð åòìÿìèøÿì òÿê Ùèíäèñòàíû, Ýÿçèá-äîëàøìûøàì áöòöí äöíéàíû. Áó áþéöê áöñàòû, áó úàù-úÿëàëû, Áó âàðû, äþâëÿòè, àüëû, êàìàëû Òàíðû åòìèø ñÿíÿ áèíàäàí ãèñìÿò, Éöç ãàò àðòûã îëñóí, áó âàð, áó äþâëÿò! Ùå÷ êèìäÿ ýþðìÿäèì éåð öçöíäÿ ìÿí, Ãàëìûøàì ùåéðÿòëÿð äÿíèçèíäÿ ìÿí. Áó ãÿäÿð ñÿðâÿòè éûüìûñàí ùàðäàí? À÷, ñþéëÿ, ãÿëáèìäÿ ãàëìàñûí ýöìàí.” Åâ ñàùèáè äåäè: — “Åé ÿçèç ãîíàã, Âåðäèéèí ñóàëà úàâàá áóäóð, áàõ: Òàíðû ÿòàñûäûð áó âàð, áó äþâëÿò, Òàíðûäàí áàøãà äà ñÿáÿá âàð, ÿëáÿò. Òàáåäèð àäèë áèð øàùà áó þëêÿ, Åëëÿðèí áàøûíà î ñàëìûø êþëýÿ. Ýþðöì þìðö óçóí, ýöíö àü îëñóí! Ìÿúëèñè ùÿð çàìàí ÷èë÷ûðàã îëñóí! Ùÿð âàõò ÿäàëÿòëÿ ùþêì åäÿí î øàù, ßäëèíäÿí àëÿìè åéëÿìèø àýàù. Çöëìöí êþêëÿðèíè åëÿ öçöá êè, ßäàëÿò äöððöíö åëÿ äöçöá êè, Áóíóí ñÿáÿáèíÿ ýþðäöéöí äèéàð ßìèí-àìàíëûãëà îëìóø áÿõòèéàð. Àðõàéûíëûã îëàí áèð ìÿìëÿêÿòäÿ Ýöí-ýöíäÿí âàðëàíàð øÿùÿð äÿ, êÿíä äÿ. Áèð äÿ ùöíÿð ýÿðÿê, ôÿðàñÿò ýÿðÿê, Åëìÿ, ìààðèôÿ ìÿùÿááÿò ýÿðÿê. Øàùûí äþâëÿòèíäÿí, êÿðàìÿòèíäÿí, Ñàéäûüûì øåéëÿðèí ñàùèáèéÿì ìÿí. Îäóð êè, ùàìûäàí ìÿíÿì áÿõòèéàð, 324

Äöíéàäà áåëÿ áèð åòèãàäûì âàð: Âàð-äþâëÿò ãàçàíûá êàìà éåòìÿéèí Ñÿáÿáè èêèäèð, áèëèðÿì éÿãèí: Áèðè-øöêð åòìÿêäèð ãàäèð àëëàùà, Áèðè-äóà åòìÿê ðÿùìäèë øàùà. Àììà áóíäàí ùàìû õÿáÿðäàð äåéèë, Îíóí÷öí ìÿíèìòÿê áÿõòèéàð äåéèë. Áó îëìóø ÿçÿëäÿí ìÿíÿ áèð ïåøÿ, Îäóð êè, ñÿðâÿòèì àðòûð ùÿìèøÿ. Áó ñþçëÿð ×åâíÿíè åéëÿäè ÷îõ øàä, Àç ãàëäû ñåâèíúäÿí ãîïàðäà ôÿðéàä. Èñòÿäè Ìÿñóäó áàñà êþêñöíÿ, Áèðòÿùÿð þçöíö ñàõëàéûá éåíÿ, Áàøëàäû îíóíëà øèðèí ñþùáÿòÿ, Áöòöí ãîíàãëàðû ñàëäû ùåéðÿòÿ, Ìÿñóä ãîíàüûíû áåëÿ ýþðÿíäÿ Áèëäè êè, òàéû éîõ áèëèêäÿ, ôÿíääÿ, “Áåëÿ áèð ìåùìàíà úàí ãóðáàí!” äåéÿ, Ãèéìÿòëè òþùôÿëÿð åòäè ùÿäèééÿ. Ýåòìèøäè ùÿð éàíà îíóí òàúèðè, Ãàéûäûá éåíèúÿ ýÿëìèøäè áèðè. Òöêÿíìÿç ãàçàíúëà ãàéûòìûøäû î, Ìÿñóä áó ãàçàíúû ýþðöá øàä îëäó. Ùåñàáà ñûüìàçäû áó ãàçàíú éÿãèí, Ñàíêè âåðýèñèéäè áèð ìÿìëÿêÿòèí. Ìÿñóä ìàéàñûíû ñàéûá áèð éàíà, Áöòöí ãàçàíúûíû âåðäè ìåùìàíà. Ãîíàã îëäóüóíó î åéëÿéèá éàä, Þçöíö ýþñòÿðäè áó òþùôÿäÿí øàä. Ìÿñóä ÿìð åòäè êè: “Øÿíëèê äöçÿëñèí, Äåéèí, ðÿããàñÿëÿð ìÿúëèñÿ ýÿëñèí! ×è÷ÿê îòàüûíûí àüçû à÷ûëñûí, Ãîíàüûí áàøûíà ýöëëÿð ñà÷ûëñûí!” Ïàéûç îëñà áåëÿ, ÿññÿ äÿ éåëëÿð, Ùÿð éàíà ýöë ñà÷äû íàçëû ýþçÿëëÿð. ßòèðëÿð éàéûëäû î ýöë-÷è÷ÿêäÿí, Îëäó ìÿúëèñ åâè áèð éåíè ýöëøÿí.

325

Ýöëýöí ëèáàñ ýåéìèø ãûçëàð ïåéäÿðïåé Éàãóò ãÿäÿùëÿðëÿ ïàéëàäûëàð ìåé. Ãûçàðäû éåíèäÿí øàùûí ñèôÿòè, Éîõ îëäó áèð àíäà êþíöë ìþùíÿòè. Èøàðÿ åéëÿäè Ìÿñóä ñàü éàíà, Ýöëéàíàã áèð ýþçÿë ÷ûõäû ìåéäàíà. ßëäÿ ýöíÿø êèìè áèð úàìû âàðäû, Ýþðñÿ Úÿìøèä îíà ùåéðàí ãàëàðäû. Áó ýþçëÿðè õóìàð, éàíàüû ëàëÿ Äîëäóðóá ×åâíÿéÿ âåðäè ïèéàëÿ. Ìÿñóä ïèéàëÿíè ýþñòÿðèá øàùà Äåäè: — “Áèð äîëäóìó, áîøàëìàç äàùà, Îíó ñàü òÿðÿôÿ ýÿçäèðäèêúÿ ùåé... È÷äèêúÿ, ãîíàãëàð è÷ìÿê äèëÿð ìåé. Ñîë éàíà äþâð åòñÿ áó ãÿäÿù ÿýÿð, Íÿ ãÿäÿð è÷ñÿëÿð, “áÿñäèð” äåìÿçëÿð. Õàðèãÿ éàðàäàí íå÷ÿ úàäóýÿð Áó çÿð ïèéàëÿíè ñåùðëÿéèáëÿð. Ñûíàãäàí êå÷èðäè îíó ãîíàãëàð, Ýþðäöëÿð êè, úàìäà áó õàñèééÿò âàð. Åòäè î úàì øàùû òàìàì ìåéïÿðÿñò, Áèð êÿðÿ è÷ìÿìèø ýþðöíäö ñÿðìÿñò. Ñÿõàâÿò ýþñòÿðäè Ìÿñóä î êè âàð, Øàùà áó úàìû äà âåðäè éàäèýàð. Ùÿìèí ïèéàëÿäÿí áàäÿ åäèá íóø, Øàù áó çèéàôÿòäÿ îëóíúà áèùóø, ×ÿêäè êàðâàíûíû ìåéäàíà àõøàì, Ýÿëäè øèðèí éóõó, ñþíäöðöëäö øàì... Ýöíÿø ãàëõ äåéèíúÿ ñÿùÿð ðèíäèíÿ, Ðèíä ñàáàù ìåéèíè íóø åòäè éåíÿ. Ñöáù ìåéè è÷ìÿéÿ ãàëõäû ãîíàãëàð, Ùèññ åòäè þçöíö ùàìû áÿõòèéàð. Éåíÿ áöòöí ýöíö óçàíäû ìÿúëèñ, Ùå÷ êÿñäÿ ãàëìàäû íÿ àüûë, íÿ ùèññ. Éåíÿ îòàãäàêû áèð äÿñòÿ äèëáÿð Ýÿòèðèá ìÿúëèñÿ ÷è÷ÿê ñÿïäèëÿð. ×îõ îëäó úàù-úÿëàë áó ýöí äöíÿíäÿí, 326

Ýöëýöí øÿðàá òóòäó éöç íàçèêáÿäÿí. Éåíÿ åâ ñàùèáè èøàðÿ åòäè, Áèð êÿíèç éàíäàêû îòàüà ýåòäè, ×àüûðäû îðàäàí èøâÿëè, íàçëû, Ýþçÿë ìöüÿííèíè. Î õîø àâàçëû ßëèíäÿ ñàç äåéèë, áÿëêÿ, ÷ÿíê èäè, Öçöíäÿ þðòöéö ëàëÿðÿíý èäè. Ìÿñóä ÿìð åòäè êè, ÷ÿíêèíè àëñûí, À÷ñûí ðöáÿíäèíè, îõóñóí, ÷àëñûí, À÷ûíúà öçöíö î øóõ íÿüìÿêàð, Àç ãàëäû ãÿøø åòñèí áöòöí ãîíàãëàð. Ñàçûíûí òåëëÿðè ÷ÿêÿíäÿ ôÿüàí, Âåðäè ãîíàãëàðà ñàíêè òÿçÿ úàí. Øàù áó ìöüÿííèíèí îëäó ìàèëè, Ñÿñëÿíäè ñàç êèìè ãÿëáèíèí òåëè. ×ÿêèá íÿüìÿêàðû øàù ùöçóðóíà, Ìÿñóä øèðèí ñþçëÿð áÿõø åòäè îíà. Ýÿëÿí òàúèðëÿðèí ãàçàíúû î ýöí Âåðèëäè ìåùìàíà éåíÿ áöñáöòöí. Þòäö áó ùàë èëÿ áó ýöí äÿ, àðòûã, Ãàïàäû ýþçëÿðè ÷þêÿí ãàðàíëûã. Ñÿùÿð òÿçÿëÿíäè ãîíàãëûã éåíÿ, ßââÿëêè ýöíëÿðè þòäö òÿíòÿíÿ. Éåíÿ ìåé è÷èëäè, ýöëëÿð ñà÷ûëäû, Áàõûá ýöë öçëÿðÿ, äèëëÿð à÷ûëäû. Ìÿúëèñ äöíÿíêèíäÿí öñòöíäö, öñòöí, Àðòûðäû ñÿôàíû-çþâãö ùÿìèí ýöí. Éåíÿ ÿìð åäèíúÿ åâèí ùàêèìè, Áèð íÿôÿð îðòàéà ýÿëäè éåë êèìè. Î áèð àò ýÿòèðäè ãàðòàë ãàíàäëû, Èëäûðûì ñöðÿòëè, ôÿëÿê áöñàòëû. Ãà÷ìàãäà Øÿáäèçäÿí áó èäè öñòöí, Ðÿíýèòÿê àäû äà ãîéóëìóø “Ýöëýöí.” Ïÿðè ãàìÿòëèéäè, ùÿì äèâ âöúóäëó, Ñàíêè èêèñèíäÿí òþðÿìèøäè áó. Áèð éåðäÿ äàéàíûá ýÿòèðìèðäè òàá, Éåìè øÿêÿð èäè, ñóéó àë øÿðàá.

327

Îí àò àääûìûéäû àääûìû äöçäÿ, Éöç àüàú éîë ýåäèð ýåúÿ-ýöíäöçäÿ. Ýþðöíúÿ øàù îíó öðÿéè àõäû, Åëÿ áèë äèâ èëÿ ïÿðèéÿ áàõäû. ×ÿêäèðèá îíó äà Ìÿñóä ìåéäàíà, Øÿñòëÿ ïåøêåø åäèá âåðäè ìåùìàíà. ßââÿëêè òþùôÿëÿð ãàëñûí áèð éàíà, Áóýöíêö äÿéÿðäè áöòöí úàùàíà. Ìÿñóä äà ãîíàãäàí îëàðàã õîøùàë, Éåíÿ äÿ áÿõø åòäè îíà äþâëÿò, ìàë. Éåíÿ áöòöí ýöíö îëóá ìåéïÿðÿñò, Àõøàì äöøÿí êèìè ùàìû îëäó ìÿñò. Òà êè, ýþéäÿ ýöíÿø ýþçöíö à÷äû, Ýåúÿíèí ãàðàíëûã îðäóñó ãà÷äû. Éóõóäàí àéûëäû éåíÿ ùþêìäàð, Îéàíäû Ìÿñóä äà õåéëè áÿõòèéàð. Áàøëàäû ãîíàãëàð øèðèí ñþùáÿòÿ, Ãûçëàð ãàðûøäûðäû ýöëö øÿðáÿòÿ. Øàù äåäè: — “Åé öçö ìöáàðÿê ùÿìäÿì, Åøãèí êþíëöìöçäÿ êþê ñàëäû ìþùêÿì. Áó ùþðìÿò þëöíúÿ, áèë, óíóäóëìàç, Áóíúà óçóí ÷ÿêÿí ãîíàãëûã îëìàç. Äþçöëìÿç îëñà äà ñÿíèí ùèúðàíûí, Ýåòìÿê èñòÿéèðèê, íÿäèð ôÿðìàíûí? Ýÿëìÿê èñòÿê èëÿ ìöìêöíñÿ áèçÿ, Ýåäÿíäÿ ýÿðÿêäèð àëàã èúàçÿ.” Äöøöíúÿ îðòàéà àéðûëûã ñþçö, Ãàðàëäû Ìÿñóäóí ýöíö-ýöíäöçö. Äåäè: — “Åé éàõûí äîñò, ùþðìÿòëè ñÿééàù, Áó íåúÿ ôèêèðäè îéàíäû íàýàù? Ñÿíèí ñþùáÿòèíëÿ õîøùàë èäèê áèç, Ýåòñÿí ùèúðàíûíà äþçìÿç ãÿëáèìèç! Õèäìÿòèìäÿ ÿýÿð îëäóñà íþãñàí, Ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá, èíúèìÿ áóíäàí. Àéðûëà áèëìÿðèê ýöíÿø öçöíäÿí, Ùÿëÿ äîéìàìûøûã øèðèí ñþçöíäÿí. Áèð íå÷ÿ ýöí äÿ ãàë, ñåâèíäèð áèçè, 328

Íÿäèðñÿ, áàüûøëà òÿãñèðèìèçè.” Øàù öçð èñòÿéèá, òÿøÿêêöð åòäè, Ýÿëäèéè éîë èëÿ ãàéûòäû, ýåòäè. Êèøíÿéÿí “ýöëýöí”öí ãàëõäû áåëèíÿ, Äþíäö ãóø ãàíàäëû ñÿùÿð éåëèíÿ. Íÿëÿð âåðìèøäèñÿ Ìÿñóä ìåùìàíà, Àéûðäû îíëàðû òåçúÿ áèð éàíà. Åòèáàð åòäèéè ñàäèã ãóëëàðëà Øàùûí àðõàñûíúà äöçÿëäè éîëà. Áàõàðàã éîëëàðà òÿíùà äàéàíäû, Àéðûëûã îäóíà àëûøäû, éàíäû... Äàüëàðû, äàøëàðû òåéëÿäè “ýöëýöí”, Éåòèðäè Äåùëèéÿ øàùû ùÿìèí ýöí. Àðàäàí íå÷ÿ ýöí ñîâóøäó êå÷äè, Òåùôÿ êàðâàíû äà ýÿëäè, éåòèøäè. Ìÿñóäóí èøèíÿ øàù ùåéðàí îëäó, Õÿéàëû ñàðñûëûá ïÿðèøàí îëäó. Îíó éàä åòäèêúÿ òóòìóðäó àðàì, Äàëáàäàë äîëóðäó, áîøàëûðäû úàì. Áèð àë÷àã, âèúäàíñûç, ìÿíñÿáè àëè Òÿðàç äèéàðûíà îëìóøäó âàëè. Àäÿòè çöëì åòìÿê, àäû äà Úåéñóð, Ùèíäèñòàí åëèíäÿ ìÿøùóðäó, ìÿøùóð. ×îõäó øèêàéÿòÿ ýÿëÿíëÿð îíäàí, Éöç ýöíàù ÷ûõûðäû ÿëèíäÿí ùÿð àí. Âåðäè ôÿðìàíûíû àäèë ùþêìäàð: “Úåéñóð åäèëìÿëè Òÿðàçäàí êÿíàð. Ãîâóëñóí âèëàéÿò òÿõòè-òàúûíäàí, Ìÿñóä îëñóí îíóí ÿâÿçèíäÿ õàí.” Áó õÿáÿð Úåéñóðà ÷àòäû ùàìàí äÿì, Ìÿêòóá éîëäà èêÿí ÷ÿêäè éàìàí ãÿì. Áèëäè êè, õàíëûüû ÷ûõûð ÿëèíäÿí, ×öíêè øàù ùàëèäèð áÿä ÿìÿëèíäÿí. Áöòöí õÿéàíÿòè îëìóøäóð àøêàð, Ýþçëÿéèð éîëóíó àüûð úÿçàëàð. Îíóí Ìÿëëþâ àäëû âÿçèðè âàðäû, 329

Úåéñóðäàí äà éàìàí áèð çöëìêàðäû. Âàëè î ÿìðè êè, áèëäè, åøèòäè, ×àüûðûá Ìÿëëþâö ìÿñëÿùÿò åòäè. Äåäè: — “Ñþéëÿ, íÿäèð áó èøÿ òÿäáèð?” Áåëÿ úàâàá âåðäè ÿçàçèë âÿçèð: “Áöòöí áó èøëÿðèí áàèñè, åé õàí, Øàí-øþùðÿò ñàùèáè Ìÿñóääóð, èíàí. Îíóí ñÿõàâÿòè þë÷öéÿ ýÿëìÿç, Øàùûí ãóëàüûíà ÷àòìûøäûð áó ñÿñ. Ùÿð çàìàí éàõøûëûã ÷ûõûð ÿëèíäÿí, Áèð êÿñ èíúèìÿìèø ÿñëà äèëèíäÿí. Áóíëàðû ÷àòäûðìûø øàùà õÿëàéèã, Øàù îíó áèëìèøäèð õàíëûüà ëàéèã. ßýÿð éîõ åäèëñÿ î òåçúÿ áóðäàí, Ñÿíè ìþâãåéèíäÿí àéûðìàç çàìàí. Ìÿñóä ìÿùâ åäèëñÿ, øàù ìÿéóñ ãàëàð, Îëàðñàí éåðèíäÿ éåíÿ áÿðãÿðàð.” Úåéñóð ñîðóøäó êè: “Áóäóðñà òÿäáèð, Ìÿñëÿùÿòèí íÿäèð, à÷ûã ñþéëÿ áèð?” Äåäè: — “Ñÿí îíóíëà ÿââÿëúÿ éàð îë, Ìÿùÿááÿò ýþñòÿðèá éàõûí ãÿìõàð îë. ×àüûðûá ùöçóðà òåç-òåç ñþùáÿò åò, Ùÿðäÿí ñÿí äÿ îíóí ìÿúëèñèíÿ ýåò. Áåëÿ êè, äîñò îëäó î ñÿíÿ ãÿëáäÿí, Ùÿð íÿ ëàçûì èñÿ äöçÿëäÿðÿì ìÿí.” À÷ûëäû Úåéñóðóí êþíöë àéíàñû, Ãîéäó Ìÿñóä èëÿ äîñòëóã áèíàñû. Ýöíäÿ áèð ùèéëÿéëÿ ìÿêðÿ ÿë àòäû, Îíóíëà ÿí ìþùêÿì äîñòëóã éàðàòäû. Ùÿð ýöí äöçÿëäÿðÿê ìÿúëèñ, çèéàôÿò, Åäÿðäè îíóíëà ÷îõ øèðèí ñþùáÿò. Äîñò ãÿëÿìÿ âåðèá þçöíö õàèí, Ñàëìûøäû Ìÿñóäó òàìàì àðõàéûí. Ìÿñóäóí åâèíäÿ áèð ýöí áÿðàáÿð Ìåé òþêöá, ñàüëûãëàð ñþéëÿéèðäèëÿð. Àõøàì äöøÿíÿäÿê ìåéäÿí åäèá íóø, Îëäó ùÿð èêèñè î ýåúÿ ñÿðõîø.

330

Îíëàðûí ùóøóíó ìåé áàøäàí àëäû, Äöøöá ùÿð èêèñè ÷ÿìÿíäÿ ãàëäû. Øÿðàá ÿñÿð åòäè ùÿì íþêÿðëÿðÿ, Êåôëÿíèá éûõûëäû ùÿðÿ áèð éåðÿ. Ïóñãóäà ýèçëÿíÿí áèð äÿñòÿ úÿëëàä, Ýþðöá áó ñÿùíÿíè îëäóëàð ÷îõ øàä. Ùÿðÿ áèð äèâ êèìè ÷ûõäû ïóñãóäàí, Òóòóá ÿëëÿðèíäÿ êÿìÿíä, îõ, êàìàí, Áàøûíûí öñòöíäÿ ýÿëèá äóðäóëàð, Òåç ÿë-àéàüûíà ýöíäÿ âóðäóëàð. Áèðèñè ÷èéíèíÿ ýþòöðöá îíó, Òåçúÿ òóòóá ýåòäè ñàðàé éîëóíó. Ýÿòèðäè áèð éåðÿ îíó ýèçëèúÿ, Þðòäö úèíàéÿòè ãàðàíëûã ýåúÿ. Áèð äÿðèí ãóéóäà éåðáÿéåð åòäè, Ýåúÿ-ýöíäöçöíö îíóí áèð åòäè. Ìÿñóäóí ÷îõàëäû, àðòäû úÿôàñû, Ùÿëÿ õÿáÿðñèçäè äîñòó, àøíàñû. Ýåúÿíèí ãóçüóíó ýèðèá éóâàéà, Âåðäè äàí ãóøëàðû ñÿäà-ñÿäàéà. Îéàíûá éóõóäàí íþêÿðëÿð áèð-áèð Ìÿñóäóí ÿìðèíÿ äóðäó ìöíòÿçèð. Îíëàð úÿì îëàíäà ùàìû áèð éåðÿ, Îíóí éîõ îëìàñû ÷ûõäû çàùèðÿ. Äþéöá áàøëàðûíà áàòäûëàð ãÿìÿ, Úåéñóð ùàðàé ñàëäû áöòöí àëÿìÿ. “Àù” äåéèá, “óô” äåéèá áîüóã ñÿñèéëÿ, ×îõ ôÿüàí åéëÿäè þç äÿñòÿñèéëÿ. Ýþç áåëÿ éóììàéûá ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ Ýÿçäèëÿð, âåðìÿäè ùå÷ áèð íÿòèúÿ. Íÿùàéÿò, ÿë ÷ÿêèá áó ýÿçèíòèäÿí, Ùàìû éàñ ñàõëàéûá ãîïàðäû øèâÿí. Õàëã áó ìàúÿðàíû åøèäÿí çàìàí, Áèð òóôàí ñàëäû êè, ýþðìÿìèø úàùàí. Âàëè éàùó ÷ÿêèá ñàéñûç-ùåñàáñûç, Íå÷ÿ ýöí ÿçàéà îòóðäó éàëãûç. Ãîùóì-ãàðäàø îíà òÿñÿëëè âåðäè, 331

Àõûð àéðûëûüà äàâàì ýÿòèðäè. Éåääè ýöí àø âåðèá òóòäó òÿçèéÿ, Ãàéûòäû ãÿñðèíÿ... “òÿÿññöô” äåéÿ. Ìÿëëþâ ùàìàí ýåúÿ ýÿçèá øÿùÿðè, Éàéäû åë è÷èíäÿ áó áÿä õÿáÿðè. Ýöíÿø ÷ûõàð-÷ûõìàç øÿðã ãóéóñóíäàí, Ãàëõäû éåð êöðÿñè þç éóõóñóíäàí. Ìÿñóä âàùèìÿéëÿ à÷äû ýþçöíö, Áèð ÿúàèá éåðäÿ ýþðäö þçöíö. Áàüëàíìûø ÿëëÿðè, ãîëëàðû ìþùêÿì, Ãàðà áèð ïÿðäÿéÿ áöðöíìöø àëÿì. Áàòìûø éàðûéàäÿê ñóéà, ïàë÷ûüà, Éîë éîõäóð ãàðàíëûã ãóéóäàí ÷ûõà. Äåäè: — “Åé éàðàäàí, áó íåúÿ ùàëäûð, Ãîðõóíú áèð éóõóìó, éîõñà õÿéàëäûð?” Ùÿð íÿéÿ ýÿëäèñÿ îíóí ýöìàíû, Àíëàéà áèëìÿäè áó ìàúÿðàíû. Ãóéóíóí àüçûíû à÷àðêÿí áèðè, Ñÿïèëäè è÷ÿðè èøûã òåëëÿðè. ßçàá-ÿçèééÿòëÿ îíó àõûðû ×ÿêèá ÷ûõàðòäûëàð îðäàí éóõàðû. Ñàëäûëàð áèð åâÿ áàüëû ÿñèðè, Ýÿëäè ùèðñëÿ îðà Úåéñóð âÿçèðè, Îíó òÿùãèð åäèá ñþéäö ÿí ÿââÿë, ×óáóã ùàçûðëàíäû, î ÷àëûíúà ÿë. Âÿçèð ùþêì åòäè êè: “À÷ûí ãîëóíó, ßçàáëàð âåðÿðÿê ñûçëàäûí îíó!” Áèðè áàøäàí òóòäó, áèðè àéàãäàí, Áèðè ñîëäàí âóðäó, áèðè äÿ ñàüäàí. ×óáóãëàð àëòûíäà èíëÿéÿí ÿñèð Äåäè: — “Ñþéëÿ íÿäèð ýöíàùûì, âÿçèð? Ãÿñäèíèç ìàëäûðñà, ÿñèðýÿéÿí éîõ, Úàíäûðñà, þëäöðöí ìÿíè áèðéîëëóã.” Áó ñþçëÿð âÿçèðÿ ÿñÿð åòìÿäè, ×óáóã âóðàíëàðà: “Áÿðê âóðóí”, — äåäè. Ãûçàðäûá ýöë êèìè àü âöúóäóíó, Èêè úÿëëàäáàøû äþéöðäö îíó.

332

Ìÿñóä ãîïàðäûñà íÿ ãÿäÿð ôÿðéàä, Ëàêèí áèð êèìñÿäÿí ýþðìÿäè èìäàä. Èêè ìþùêÿì àüàú ñûíäû, ãûðûëäû, Àüàú âóðàíëàð äà òàìàì éîðóëäó. Âÿçèð “Áÿñäèð!” — äåéÿ âåðäè ôÿðìàíû: “Áèð àç äà âóðñàíûç ÷ûõàúàã úàíû. Ùÿëÿëèê éàøàñûí áó èçòèðàáëà, Ñîíðà þëäöðÿðèê àüûð ÿçàáëà.” ßë ÷ÿêäè, íÿùàéÿò, î èêè íÿôÿð, Óòàíäû áó ùàëäàí, ùÿòòà ôÿëÿêëÿð. Äèêÿëèá îòóðäó Ìÿñóä úÿôàêåø, Äèëèíäÿ ìèí ôÿüàí, ãÿëáèíäÿ àòÿø. Ñîðóøäó: “Ñþéëÿéèí, íÿäèð òÿãñèðèì? Äöíéàäà áó çöëìö åéëÿìÿç ùå÷ êèì. Íàùàã çöëì åòìÿéèí äàøûíû àòûí, Âàðñà áèð ýöíàùûì, ìÿíÿ àíëàäûí. Éÿãèí áó ìÿñÿëè áèëèðñèíèç ñèç: Ãóë õàòàñûç îëìàç, àüà êÿðÿìñèç. Àíúàã ñó÷óì íÿäèð, ãîé ÷ûõñûí öçÿ, Ìàëûì äà, úàíûì äà ãóðáàíäûð ñèçÿ.” Íÿ ãÿäÿð éàëâàðäû, éàõàðäû ÿñèð, Äàøãÿëáëè âÿçèðÿ åòìÿäè òÿñèð. Äåäè êè: “Ãîéìàéûí îíó äàíûøñûí, Áó ñèððè þçýÿëÿð éàíûíäà à÷ñûí.” Éåíÿ çÿíúèðëÿéèá çèíäàíà ñàëäû, Ãóéó áó Éóñèôè ãîéíóíà àëäû. Áó úÿçà íå÷ÿ ýöí åäèëäè òÿêðàð, ßñëà òàïûëìàäû îíà ùàâàäàð. Îëäó ýöíäÿí-ýöíÿ ÿùâàëû éàìàí, Ãàíëû éàøëàð òþêöá, ÿë öçäö úàíäàí. Äåéèðäè: “Äàøäàíäûð éîõñà ãÿëáèíèç, Ìÿíÿ ðÿùì åéëÿéèá, òåç þëäöðöí ñèç.” Çöëìêàð çöëìäÿí àõûð êè, äîéäó, Îíó þëäöðìÿéè ñàáàùà ãîéäó. Ñàëäûðûá ãóéóéà ùÿáñ åòäè éåíÿ, Òàïøûðûãëàð âåðäè ýþçÿò÷èñèíÿ. Úåéñóðóí éàíûíà ýåòäè êþíëö øàä, 333

Äåäè: — “Âèðàí ãÿëáèí ãîé îëñóí àáàä, Ðÿãèáèíèí ùàëû éàìàíäûð, éàìàí, Ýÿëäèì ñÿíäÿí àëàì ãÿòëèíÿ ôÿðìàí “ Ìÿëëþâ Úåéñóðäàí äà ðàçûëûã àëäû, Ýÿëèá þç åâèíäÿ èøðÿòÿ äàëäû. Ìÿëëþâöí áèð ãûçû âàðäû-ýöë öçëö, Äîäàüû øÿêÿðëè, êÿëàìû äóçëó. Ùöñíö, ýþçÿëëèéè úàùàíäà òÿêäè, Âÿñôèíè äåìÿéÿ äèëëÿð ýÿðÿêäè. Éàíûðäû ãÿëáèíäÿ ìÿùÿááÿò îäó, Ñåâèðäè ýèçëèúÿ áó ãûç Ìÿñóäó. Ñåâýè åäÿí ýöíäÿí öðÿéèíè ãàí, Çÿíúèðáÿíä ýþðÿíäÿ åäÿðäè ôÿüàí. Ùÿð ìþùíÿò ÷ÿêÿíäÿ éàíàð, éàíàðäû, Ãÿëáèíäÿ ãþâð åäÿí ãÿìè àíàðäû. ×îõäàí î äèëáÿðÿ îëìóøäó ìÿëóì, Âàð äÿðèí ãóéóäà áèð éåíè ìÿçëóì. Ëàêèí ãîðõóñóíäàí ùÿìèí àéúàìàë, Îíóí êèìëèéèíè åòìèðäè ñóàë. Áó àõøàì áèëäè êè, àòàñû ìÿñòäèð, Äåäè þç-þçöíÿ: “Äóðìàã ÿáÿñäèð.” Ýþðäö ýþçÿò÷è äÿ ìÿñò îëóá éàìàí, Ãÿðã îëóá éóõóéà ñÿðõîøëóüóíäàí. Ãóéóíóí àüçûíû à÷ûá ýèçëèúÿ, ×àüûðäû äóñòàüû î èíúÿ-èíúÿ. Äåäè: — “Äóñòàã ãàðäàø, äå, íÿäèð àäûí? Úàâàá âåð ãàëûáñà þìðöí, ùÿéàòûí.” Äóñòàã åøèäèíúÿ ùÿìèí ñÿäàíû, Åëÿ áèë éåíèäÿí ãàéûòäû úàíû. Èíëÿéèá äåäè êè: “Ìÿñóääóð àäûì, ßðøÿ äèðÿê îëóá àùûì, ôÿðéàäûì. Ñÿí ñþéëÿ èíñàíìû, éà ïÿðèìèñÿí? Ùàããûí, ÿäàëÿòèí ðÿùáÿðèìèñÿí? Õîø ñÿñèí ãÿëáèìÿ øÿôà ýÿòèðäè, Ùÿéàò ìöæäÿñèíè ìÿíÿ éåòèðäè. ßëèíäÿí ýÿëèðñÿ, ìÿíÿ éàðäûì åò, Éîõñà êè, þëìöø áèë, éàëãûç áóðàõ, ýåò”.

334

Ìÿñóä îëäóüóíó áèëèíúÿ äèëäàð, Åøã îäó ãÿëáèíè åòäè òàðèìàð. Î êè, àéðûëûãäàí ãàí àüëàìûøäû, Íå÷ÿ ýöí Ìÿñóäà éàñ ñàõëàìûøäû. Õÿáÿðäàðäû îíóí éîõ îëìàñûíäàí, Ëàêèí þëìÿñèíÿ àç èäè ýöìàí. Éàõøû òàíûéûðäû àòàñûíû ãûç, Äåéèðäè, èëàíäûð, áàõ, áó èìàíñûç! Ùà÷àíäûð öðÿéè äöøöá ãîðõóéà, Äåéèðäè: “Áó äóñòàã Ìÿñóä îëìàéà?” Åëÿ êè, ñîðóøóá áó ýåúÿ ýèçëèí, Ìÿñóä îëäóüóíó åéëÿäè éÿãèí. Äåäè: — “Åé áîéóíóí ôÿäàñû úàíûì, Áèðúÿ þç úàíûìà ýÿëèð ýöìàíûì. Ñÿíè áó çèíäàíäà ýþðìÿçäÿí ÿââÿë, Êàø ìÿíèì úàíûìû àëàéäû ÿúÿë.” Äóéäó êè, áó ñþçöí âàõòû äåéèëäèð, Îíó ãóðòàðìàüà äöøöíäö òÿäáèð. Úàí áèð ãÿëáäÿ èêè êÿíèçè âàðäû, Îíëàðû úàíûíäàí ÿçèç òóòàðäû. Îíëàðà åøãèíè à÷ìûøäû äèëáÿð, Èíäè éàíûíäàéäû ùÿìèí êÿíèçëÿð. Áèðëèêäÿ ñÿé åäèá î ö÷ íàçÿíèí, Ãóéóäàí Ìÿñóäó ÷ÿêäèëÿð éåéèí. Ýþðäöëÿð úèñìèíäÿ ãàëìàìûø úàíû, Éîõäóð âöúóäóíäà ùÿéàò íèøàíû. Ýþðöá áó ñÿùíÿíè î íàçëû úàíàí, Ãàíëû éàøëàð òþêöá, ãîïàðäû ÿôüàí. Ýÿëäè õÿéàëûíà éåíÿ äÿ áèðäÿí; “Íÿ ö÷öí éàñ òóòóá éóáàíûðàì ìÿí?” Ãûç êÿíèçëÿðèíÿ òåç âåðäè ôÿðìàí, Ìÿñóäó åâèíÿ ýÿòèðäè ïöíùàí. Þïöá öç-ýþçöíäÿí éåòèøäè êàìà, Îíó ãîíàã åòäè äàäëû òÿàìà. Ìÿðùÿìÿò ýþñòÿðèá î ýþçÿë ìÿëÿê, Äîëàíäû áàøûíà ïÿðâàíÿëÿðòÿê. Ìÿñóä ðàùàòëàíûá éàòäû áó ýåúÿ, 335

Âÿçèð ñöáù òåçäÿí äóðäó ýèçëèúÿ, Ìÿñóäóí ãÿòëèíÿ ÷îõ àòûðäû úàí, Ãóéóíóí áàøûíà úóìäó ñàðàéäàí. Ýþðäö êè, çèíäàíûí ãàïàüû éîõäóð, Ýþçÿò÷è ñÿðõîøäóð, äóñòàüû éîõäóð. Ñÿðõîø ýþçÿò÷èíè òåç åäèá ùÿëàê, Ãàëäû úàí ãåéäèíÿ, ÷îõ îëäó ãÿìíàê. Âàëèíèí éàíûíà ãà÷ûá ñþéëÿäè. Áöòöí ýþðäöéöíö íàüûë åéëÿäè. Îíëàðûí ùÿð áèðè áàòäûëàð ãÿìÿ, Äþíäö íÿøÿëÿðè ãÿìÿ, ìàòÿìÿ. Íÿùàéÿò, î èêè ðÿçèë úÿôàêàð, Áó èøÿ áåëÿ áèð ÷àðÿ òàïäûëàð: Éîëëàíûá Ìÿñóäó ýÿçñèí àòëûëàð, Òàïûíúà áàøûíû ÿçñèí àòëûëàð. Øÿùÿðäÿ òàïìàéûá î áèãÿðàðû, ×àïäûëàð äàüëàðà, ÷þëëÿðÿ ñàðû. Àõòàðûëäû î ýöí ùÿð òÿðÿô, ùÿð éàí, Ëàêèí ýþðöíìÿäè îíäàí áèð íèøàí. Î ãûçûí òöêÿíìÿç ìåùðèáàíëûüû Öçäö Ìÿñóääàêû íàòÿâàíëûüû. Èêèñè áèð éåðäÿ åòìÿê÷öí ôÿðàð, Ìÿñëÿùÿò åéëÿéèá âåðäèëÿð ãÿðàð. Èêè àò ýÿòèðäè î íàçëû äèëáÿð, ×àòìàçäû îíëàðà èòè êöëÿêëÿð, Ãàéûòäû ñàðàéà õàíûí ëÿøêÿðè, Ãàëìàäû éîëëàðäà ãîðõó ÿñÿðè. Äöçÿëäè ñÿôÿðÿ î èêè ñèðäàø, Éîë ýåòìÿê õîø îëóð îëàíäà éîëäàø. Îíëàð ãàðàíëûãäà ýþçäÿí èòäèëÿð, Ñàáàùñà ñàðàéà ÷àòäû áó õÿáÿð. Ýåòäè äàëëàðûíúà áèð äÿñòÿ àòëû. Àò äåéèë, ùÿð áèðè øèìøÿê ãàíàäëû. Áó äÿñòÿ ÷àïàðàã ÷àòäû îíëàðà, Òà êè, áèð àüàúäàí àç ãàëäû àðà. Äöøìöøäö ãöââÿãäÿí èêè áè÷àðÿ, Ñÿáÿáëÿð ñÿáÿáè åéëÿäè ÷àðÿ.

336

Äÿíèç êÿíàðûíà ýÿëèá éåòäèëÿð, Ñàùèëäÿ áèð ýÿìè ñàëìûøäû ëþâáÿð. ×àòûá ýÿìè÷èéÿ ãèéìÿò ñîðäóëàð, Îíó ðàçû ñàëûá úÿëä îòóðäóëàð. Ýÿìè öçöá êå÷äè ýþé äàëüàëàðäàí, Àòëûëàð áó ùàëà ãàëäûëàð ùåéðàí. Áöðöäö âàëèíè ãöññÿ, êÿäÿð, éàñ, Áèëäè êè, îíëàðû ãàéòàðìàã îëìàç. Ìÿñóäëà ãûç ñóäà îí ýöí, îí ýåúÿ Öçäöëÿð ãóðóéà ýÿëèá éåòèíúÿ. Áèð ýöí éàíàøäûëàð ñàùèëÿ õîøùàë, Éåíÿ äÿ ìèíäèëÿð àòëàðû äÿðùàë. Áèð øÿùÿð éîëóíó òóòóá ýåòäèëÿð, Äåìÿ, ïàéòàõò èìèø áó ýþçÿë øÿùÿð. Îíëàð àò ñöðäöëÿð áèð õåéëè ìöääÿò, Ñàðìûøäû ÿòðàôû áèð ãàðà çöëìÿò. Éîëäà õÿðàáàçàð áèð ãàëà âàðäû, Íå÷ÿ ãóëäóðáàøû îðäà éàøàðäû. ×àòûíúà î éåðÿ Ìÿñóäëà äèëäàð, Îíëàðû äþâðÿéÿ àëäû ãà÷àãëàð. Èïÿê ëèáàñëàðû, êþùëÿí àòëàðû Àëûá éîëëàíäûëàð ãàëàéà ñàðû. Ëèáàññûç ãàëäûëàð îíëàð áöñáöòöí, Ëàêèí õîøáÿõòëèêäÿí äîüìàìûøäû ýöí, Áó çàìàí êþ÷ åäÿí áèð äÿñòÿ éåòäè, Ìÿñóä î äÿñòÿéÿ õàùèøÿ ýåòäè. Áàøûíà ýÿëÿíè à÷äû, äàíûøäû, Éîë÷óëàð áó ùàëà éàíäû, àëûøäû. Áèð àçäàí øÿùÿðÿ ýÿëèá éåòäèëÿð. Êþùíÿ ëèáàñëàðëà äþíäö áèð íÿôÿð. Þðòöá âöúóäóíó î èêè ãÿìõàð, Áèð õÿðàáÿ éåðäÿ òóòäóëàð ãÿðàð... Ïàðëàäû çöëìÿòäÿ ýþéëÿð èíúèñè, Ãà÷äû ãóëäóð êèìè ýåúÿ çÿíúèñè. Òà ýöíÿø áàòàðàã, äöøöíúÿ çöëìÿò, Ãàëäû âèðàíÿäÿ î èêè ùÿìäÿðä. Ùÿð èêèñè éîðüóí, ùÿð èêèñè àú, 337

Áèð àç ñóéà ìþùòàú, éåìÿéÿ ìþùòàú. ßëäÿí äöøìöø ýþðöá î øóõ íèýàðû, Ìÿñóä éîëëàíäû êè, øÿùÿðÿ ñàðû Àõòàðûá áèð ïàð÷à ÷þðÿê ýÿòèðñèí, Îíóíëà õÿñòÿéÿ øÿôà éåòèðñèí. Éåòèøèá áàçàðû äîëàíäû õåéëè, Ýþðäö êè, ìåéäàíäà áèð ñàðàé ÿùëè Éûüìûøäûð òàáàüà ýþçÿë ìåéâÿëÿð, Øàùûí ùöçóðóíà àïàðìàã äèëÿð. ßëèíäÿ òóòàðàã àëòû äèíàð ïóë, Äåéèðäè: “Ãàçàíú âàð, ýÿë-ýÿë, à éîõñóë!” Ìÿñóä åøèäÿðÿê îíóí ñþçöíö, Éåòèðäè õàäèìÿ äÿðùàë þçöíö. Òåç àëûá òàáàüû î áþéöê èíñàí Ñîâóøäó ñöðÿòëÿ õàëã àðàñûíäàí. Éåíè ýöú ýÿëìèøäè ÿë-àéàüûíà, Éåòèøäè àç ñîíðà øàùûí áàüûíà. Úåâíÿ áàü è÷èíäÿ è÷ìÿäÿéäè ìåé, Éàíûíäà ùÿñðÿòëÿ èíëÿéèðäè íåé. Ìÿñóä èòäèéèíè áèëÿíäÿí áÿðè, Áàøûíäàí àøûðäû ãÿìèí ñåëëÿðè. Îíó éàä åòäèêúÿ ÷ÿêèðäè àù-çàð, Ãàðûøûðäû ìåéÿ òþêäöéö éàøëàð. Ýèðèíúÿ î áàüà òàëåéè êöñêöí, Ñàòàøäû ýþçöíÿ þç àòû “ýöëýöí”, Äàëûðêÿí øöáùÿéÿ î þç-þçöíÿ, Áèðäÿí þç äàìüàñû äÿéäè ýþçöíÿ. Ëàï éÿãèí åòäè êè, þç àòûäûð áó, Äåäè: — “Áó, ýåð÷ÿêäèð, éîõñà áèð éóõó? Ùÿìèí ãîíàã áóðà åéëÿìèø ýöçàð, Âåðìèø ùþêìäàðà àòû éàäèýàð.” Áèð àç ýåòìÿìèøäè Ìÿñóä î áàüäà, ×àòäû ãóëàüûíà òàíûø áèð ñÿäà. Ýþðäö þç ñàçûéëà þòöð øóõ ýþçÿë, Òàíûøäû Ìÿñóäà îõóíàí ãÿçÿë. Î êå÷ÿí ýöíëÿðèí õàòèðÿñèëÿ Éåíÿ äÿ êþíëöíÿ äöøäö âÿëâÿëÿ.

338

Áèðäÿí þç-þçöíÿ äåäè àñòàäàí: “Íÿüìÿêàð ãûçû äà ñàòûá î ìåùìàí!” Ìÿúëèñ îëàí éåðÿ áàñàðêÿí ãÿäÿì, Ñåùðëè úàìû äà ýþðäö ùÿìèí äÿì. Àíûá êå÷ìèøëÿðè áàüðû ãàí îëäó, Ãÿëáè ïàð÷àëàíäû, ýþçëÿðè äîëäó. Éåíÿ âàðëûüûíû ãÿì åòäè áèùàë, Áàøûíûí öñòöíö àëäû äÿðä, ìÿëàë. Áîøàëûá ãîëëàðû äöøäö òàãÿòäÿí, Äåäè: — “Ýþé éàðàäàí, íÿ ýþðöðÿì ìÿí?” Áèðäÿí øàùà òÿðÿô ÷åâðèëèá ùàìàí, Áàõûíúà ýþðäö êè, áóäóð î ìåùìàí. Ñàðñûëûá âöúóäó äöøäö òÿâàíäàí, Ëàêèí þç àäûíû ñàõëàäû ïöíùàí, Äåäè: — “Òàíûòäûðñàì þçöìö ÿýÿð, Ãÿñäÿí ýÿëäèéèìè øàù ýöìàí åéëÿð. Äåéÿð ýþñòÿðäèéè åùòèðàìëàðà Ìöêàôàò àëìàüà ýÿëìèøäèð áóðà.” Àëäûëàð òàáàüû îíóí áàøûíäàí, Ýþðäöëÿð áîüóëóð ëàï ýþç éàøûíäàí. Áèðäÿí áàðìàüûíû äèøëÿéÿðÿê î, Àòûëäû áàéûðà ãÿëáèíäÿ àëîâ. Ñöðÿòëÿ éöéöðöá õèéàáàíëàðû, Ýåäèðäè áàüäàêû ãàïûéà ñàðû. Úåâíÿéÿ âåðäèéè äþâëÿòè-âàðû Äåùëèéÿ ÷àòäûðàí òÿðàç ãóëëàðû Øàùûí ãàïûñûíäà äöçöëìöøäöëÿð, Áèðäÿí áó ãÿðèáÿ ñàëäûëàð íÿçÿð. Êþùíÿ ñàùèáèíè òàíûäû ùÿð êÿñ, Ìÿñóä õÿúàëÿòäÿí äàéàíäû äèíìÿç. Ýþðöíúÿ áó ùàëû äÿðäÿ äöøäöëÿð, Îíóí ãàáàüûíà éöéöðöøäöëÿð. Òåçúÿ àéàüûíà äþøÿíäè ùÿð êÿñ, Ñàëäû ôÿðéàäëàðû àñèìàíà ñÿñ. Ãîøóëäó îíëàðà áÿëàëû Ìÿñóä, Ýþçëÿðè ãàí îëäó, áÿíèçè áóëóä. Åøèêäÿ áàø âåðÿí áó ìàúÿðàëàð 339

Îëäó áèð ëÿùçÿäÿ øàùà àøèêàð. Õÿáÿðäàð åäèíúÿ îíó õàäèìè, ×ûõäû ñàðàéûíäàí èëäûðûì êèìè. Ýþðÿíäÿ äîñòóíó áó ýþðêÿìäÿ øàù, Ýþçöíäÿ êàèíàò ãàðàëäû íàýàù. Ãóúàãëàéûá îíó òþêäö ýþç éàøû, ßéèëäè Úåâíÿéÿ Ìÿñóäóí áàøû. Îíëàðà ñÿñ âåðÿí ×èí ìöüÿííèñè, Ìÿñóäóí âÿôàëû ýþçÿë êÿíèçè Éàøëàðà ãÿðã åòäè ýöë ÷þùðÿëÿðè, Äîëàíäû áàøûíà ïÿðâàíÿëÿðè, Èçòèðàá àòÿøè îëóíúà òÿñêèí, Øàù íå÷ÿ õèäìÿò÷è åéëÿäè òÿéèí. Äåäè: — “Éóéóíäóðóí ÿçèç ìåùìàíû.” Ãûçûí éàíûíäàéäû Ìÿñóäóí úàíû. Îäóð êè, áàøûíà ýÿëÿíè áèð-áèð Þòÿðè îëñà äà, åéëÿäè òÿñâèð. Øàù áó ÿùâàëàòäàí îëóá õÿáÿðäàð, Ñå÷äè êÿíèçëÿðäÿí íå÷ÿ øóõ íèýàð. Îíëàð ãÿðã îëàðàã èïÿéÿ, øàëà, Òåç ìèíèá àòëàðû, äöøäöëÿð éîëà. Íå÷ÿ õàúÿ èëÿ áèð áþëöê ïÿðè Àõòàðûá òàïäûëàð ùÿìèí äèëáÿðè. Îíó ãÿðã åëÿéèá èïÿéÿ, øàëà, Ãîéóá ýÿúàâÿéÿ äöøäöëÿð éîëà. ×àòàðêÿí ñàðàéà ùÿìèí ýöëáÿíèç, Äóðäó õèäìÿòèíÿ éöçëÿðúÿ êÿíèç. Ìÿñóä äà ùàìàìà ýèðèá ñîéóíäó, Ãûç ýÿëÿíÿ êèìè òÿìèç éóéóíäó. ×ûõàíäà âåðäèëÿð ýöëýöí ëèáàñëàð, Âåðìèøäè Úåâíÿéÿ î áåëÿ ïàëòàð. Ýåéèíäè-êå÷èíäè Ìÿñóä øàù êèìè, ×àüûðäû éàíûíà ùèíäèí ùàêèìè, Éåíÿ îüëó êèìè áîéíóíó ãóúäó, Áöòöí ùàäèñÿíè áèð-áèð ñîðóøäó. Ìÿñóä ÿùâàëàòû åòäèêúÿ èçàù, Áó ãÿìëè äàñòàíà àüëàéûðäû øàù.

340

Ìÿñóäëà éåíèäÿí îëàðàã ùÿìäÿðä, Ýåúÿëè-ýöíäöçëö åäèðäè ñþùáÿò. Î ãûçëà Ìÿñóäà òîé åòäè Úåâíÿ, Âåðäè ùÿð áèðèíÿ íå÷ÿ õÿçèíÿ. Ìÿñóäó Òÿðàçà åéëÿäè âàëè, Âåðäè öñòöíäÿ äÿ íå÷ÿ ìàùàëû. Ýöë à÷äû Ìÿñóäóí àðçóñó-êàìû, Ýöëýöí ìåéëÿ äîëäó ýöë ðÿíýëè úàìû. Ìÿëëþâöí, Úåéñóðóí áîéíó âóðóëäó, Þëêÿ áó ôÿðìàíäàí õÿáÿðäàð îëäó. Áîéàäû îíëàðûí ãàíû òîðïàüû... Áàõûí, íÿ õîø ýÿëèá éåíÿ éàç ÷àüû. Òóòìóø ýöëöñòàíû áèòìÿç àõûíëàð, Ýöëëÿðëÿ áÿçÿíìèø äîñòëàð-éàõûíëàð. Íÿ õîø à÷ûëìûøäûð êàèíàò ýöëö, Ùÿð øåéäÿí ýþçÿëäèð áó ùÿéàò ýöëö. Áèòèðäè ñþçöíö î ýþâùÿðñà÷àí, Øàù äà õÿáÿð òóòäó îíóí ùàëûíäàí. Áèëäè òÿðàçëûäûð îíóí äà ÿñëè, Ìÿñóä îâëàäûäûð, áÿëêÿ äÿ, íÿñëè. Áó íÿúèá èíñàíëà äîñò îëäó Áÿùðàì, Áàüûøëàäû îíà àü ýöí, õîø ìÿãàì. Òÿðàç äàñòàíû êè, àõûðà ÷àòäû, Áÿùðàì ðàùàòëàíûá øèðèíúÿ éàòäû.

×ßÐØßÍÁß ÁßÙÐÀÌ ØÀÙ ÌÀÂÈ ÑÀÐÀÉÄÀ ×ÿðøÿíáÿ ýöíöíäÿ íèëóôÿð à÷äû, Ýåúÿíèí êàðâàíû áàø àëäû ãà÷äû. Çÿððèí ëèáàñûíû ýåéèíÿí ýöíÿø Ãÿëáèíäÿ åùòèðàñ, ýþçöíäÿ àòÿø, Ìàâè áîøëóãëàðà ÷ûõäû ñåéðàí, Íèëóôÿð òàõòûíäàí áàõäû ùÿð éàíà. Íèëóôÿð ðÿíýèíäÿ ëèáàñ ýåéèá øàù, 341

Íèëóôÿð ñàðàéû åòäè ãÿðàðýàù. Ôèðóçÿ áèð ãÿäÿù ýþòöðóá ÿëÿ, Îíäà éàãóò øÿðàá è÷äè ôÿðÿùëÿ. Íèëóôÿð ëèáàñëû, àé öçëö àôÿò Âåðäè ýöíÿø êèìè úàùàíà çèíÿò. Ãàìàøäûðìàã ö÷öí ýþçëÿðè íóðëà, Ýöíÿø ýþé àòëàçäà äîüäó ãöðóðëà. Ëèáàñû ðÿíýèíäÿ áèð ïèéàëÿäÿí Áÿùðàì ìåé è÷ÿðÿê, øàä îëäó ãÿëáÿí. Ýèçëÿäèá ýöíÿøè, î ìàâè ýöíáÿä. Ëàúèâÿðä ðÿíýèíè åäÿíäÿ çöëìÿò, Ýöíäöçöí ýÿìèñè áàòäû ùàìàí äÿì, Áèð ãàðà ïÿðäÿéÿ áöðöíäö àëÿì. Øàù áó ìÿúëèñÿ äÿ âåðèá íÿùàéÿò, Éàòûá äèíúÿëìÿéè áèëäè ìÿñëÿùÿò. Îíà øèðèí éóõó äèëÿéèá ùàãäàí, Áöòöí õèäìÿò÷èëÿð ÷ûõäû îòàãäàí. Ýöí ÷ÿêèëèð êèìè íÿçÿðäÿí àõøàì Ïÿðäÿ àðõàñûíà ÷ÿêèëäè Áÿùðàì. Ãóëàìëàð éåíÿ äÿ ýþñòÿðÿðÿê úÿùä, Áèð äöíéàýþðìöøö ýÿòèðäèëÿð úÿëä. Îíà ùþðìÿò åäèá àäÿòëÿðèíúÿ, Ïÿðäÿ ãàáàüûíäà éåð ýþñòÿðèíúÿ, Óúàëäû áèð ñÿäà ïÿðäÿäÿí éåíÿ Êè, áàøëàñûí ãîíàã ùåêàéÿòèíÿ. ÁÅØÈÍÚÈ ÑßÉÉÀÙÛÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ Äóàéà áàøëàäû ãîíàã áó éåðäÿ, Äåäè: — “Éåääè ãàòëû î ìàâè ïÿðäÿ Ùÿìèøÿ ãÿñðèíÿ ïÿðäÿäàð îëñóí, Áó øàä ñàðàéûíà ýþé ùàñàð îëñóí. Ýöíÿø òàúûí öñòÿ áèð ýþâùÿð îëñóí, Áàüûíäà ùÿìèøÿ íèëóôÿð îëñóí.” Ãîíàã äóàñûíû ÷àòäûðûá ñîíà, Áèð íàüûë äàíûøäû øàùëàð øàùûíà: 342

“ßäÿí òîðïàüûíäà âàðäû áèð çàëèì, Çöëì åòìÿêäÿ îíà ÷àòìàçäû ùå÷ êèì. Ùÿì ÷îõ ãÿçÿáëèéäè, ùÿì ãÿùðÿìàíäû, Ãûçìûø áèð àñëàíäàí äàùà éàìàíäû. Ùàðàì ìàëäû îíóí àðçóñó, êàìû, Ãóäóðóá îëìóøäó ãóëäóð, ùàðàìè. Íÿ áèð àøèíàñû, íÿ äîñòó âàðäû, Òÿê-òÿíùà éîë êÿñÿð, ùàëàé ïîçàðäû. Îëñà êàðâàí ÿùëè ñàéñûç-ùåñàáñûç, Áàñàðäû, êÿñÿðäè îíëàðû éàëãûç. Ñàíìàéûí êÿíä, øÿùÿð îíäàí áåçàðäû, ßëèíäÿí äÿíèç äÿ ãàí àüëàéàðäû, Êå÷èðìèøäè ÿëÿ áèð õåéëè ýÿìè, Ùÿð áèðè ñöðÿòäÿ èëäûðûì êèìè, Îíëàðû ñàùèëäÿ ùÿìèí ùèéëÿýÿð Åëÿ ýèçëÿòìèøäè, ÿí èòè ýþçëÿð Íÿ ãÿäÿð áàõñà äà, ùå÷ âàõò, ùå÷ çàìàí Ñå÷ÿ áèëìÿç èäè áèð àç óçàãäàí. Î, ùÿð áèð ýÿìèéÿ ñàùèëäÿ ýèçëèí Çèðÿê ýþçÿò÷èëÿð åòìèøäè òÿéèí. Ñàùèë êÿíàðûíäà âàðäû áèð ìåøÿ, Äÿíèç ýþçÿò÷èñè îðäà ùÿìèøÿ Àüàúëàð áàøûíäà ÷ÿêÿðäè íþâáÿò, Óçàã äàëüàëàðà åäÿðäè äèããÿò, Áèð ýÿìè, áèð ãàéûã ýþðöíñÿ íàýàù, Ãóëäóð åëÿéÿðäè òåç îíó àýàù. Î ìèíèá ýÿìèéÿ éåëêÿí à÷àðäû, Äÿíèç ãóøëàðûòÿê ýþéëÿ ó÷àðäû. Ýþç à÷ûá-éóìóíúà, éûðòûúû ãóçüóí Ýÿìè êàðâàíûíû ñàëàðäû ïîçüóí. Ãûðûá éîë÷óëàðû ãàðÿò åäÿðäè, Éàéûíûá íÿçÿðäÿí, öçöá ýåäÿðäè. Àäû Úàáèð èäè, åëëÿð ìÿøùóðó, ßëèíäÿí áåçàðäû ùÿì ñó, ùÿì ãóðó. Äÿíèçäÿ äþíÿðäè ãîðõóíú íÿùÿíýÿ, Ìåøÿäÿ éûðòûúû, ãóäóç ïÿëÿíýÿ. Îíóí ìóðäàð àäû ÷ÿêèëÿí çàìàí, 343

Éîë÷óëàð òèòðÿðäè úàí ãîðõóñóíäàí. Îëìóøäó ìÿñêÿíè áèð áþéöê àäà, Ãàðÿò åòäèéèíè ýèçëÿðäè îðäà. Îíóí ìÿñêÿíèíäÿí áèð ãÿäÿð êÿíàð Úÿííÿòÿ áÿíçÿéÿí áèð ìÿìëÿêÿò âàð. Ñóéó ýþç éàøûíäàí äàùà øÿôôàôäû, Òîðïàüû ìöíáèòäè, ùàâàñû ñàôäû. Ùÿð éàíû àüàúäû áÿùðÿëè, áàðëû, Äÿðÿñè, éàìàúû àõàð-áàõàðëû. Ñÿðèí áóëàãëàðû öðÿêà÷àíäûð, Çÿùÿð è÷ÿíÿ äÿ ñóéó äÿðìàíäûð. ×åøìÿëÿð ñóëàéûð îðäà ùÿð éåðè, Áàüëàð è÷èíäÿäèð èìàðÿòëÿðè. Ñàðìàøûã áöðöìöø åâè, åéâàíû, Ñóéó þëìÿç åäèð ùÿð áèð èíñàíû. Ùÿìèí áó þëêÿäÿ âàðìûø, äåéèðëÿð: Áåùèøòñÿðà àäëû ýþçÿë áèð øÿùÿð. Îðäà ÿäàëÿòëè áèð øàù éàøàðìûø, Áöòöí ìÿìëÿêÿòäÿ î, ùþêìäàðìûø. Àäû Íîäÿð èìèø, þçöéñÿ íàäèð, Ïàðëàã äöøöíúÿñè ùÿð øåéÿ ãàäèð, Âàðìûø òÿê áèð ãûçû — áèð àéöçëöñö, Ìèñëèíè ýþðìÿìèø äöíéàíûí ýþçö. Ýþçÿëäè ãàìÿòè, óúà ýþðêÿìè, Ýþçÿëëèê áàüûíäà ñÿðâèíàç êèìè. Ãûâðûì ñà÷ëàðûíà ãûñãàíàð ñöíáöë. ×ÿêÿðìèø ëÿáèíÿ ùÿñÿä ãûçûëýöë. Öçö éåð öçöíÿ èøûã ñà÷àðìûø, Ïàðëàã øþëÿñèíäÿí úàíëàð íà÷àðìûø. Çöëôö êÿìÿíä àòûá ýöíÿø áîéíóíà, Ùöñíöíöí ñèððèíè à÷àðìûø îíà. Àäû Ìåùð èäè, þçö áèð ìÿëÿê, Áàøûíà äþíöðäö áó ýþé, áó ôÿëÿê. Àëÿìÿ íóð ñà÷àí ýöíÿø öçëö ãûç, Ýöíÿø éîõ, àëÿìè áÿçÿéÿí óëäóç Áèð ýöí ýþé ñóëàðûí ñåéðèíÿ äàëäû, Äÿíèç ýÿçèíòèñè ãÿëáèíè ÷àëäû.

344

Ìèíèá áèð ýÿìèéÿ ñöðäöðäö îíó, Ñöçäö äàëüàëàðûí áèòìÿç îéíóíó. Äÿíèç ñÿìà êèìè ÷îõ ýåíèø, ñîíñóç, Ýÿìè àéïàðàéäû, ãûç èñÿ óëäóç. Ýÿìè÷è îëìàìûø ùÿëÿ õÿáÿðäàð, Ãàëõäû áèðäÿí-áèðÿ äÿëè áèð ðóçýàð. Àðòäû ýþé ñóëàðûí ãÿçÿáè, êèíè, Ñàùèëäÿí ÷îõ óçàã ñàëäû ýÿìèíè. Ãöââÿòëÿ, øèääÿòëÿ áàüûðäû òóôàí, Ýÿìè÷è àüëàéûá ãîïàðäû ôÿãàí. Äåäè: — “Ðÿùì åòìÿñÿ áèçÿ ýÿú ôÿëÿê, Ùàìû þç úàíûíäàí ÿë ÷ÿêñèí ýÿðÿê.” Î ãÿçÿáëè êöëÿê ãîâóá îíëàðû, Àïàðäû ýÿìèíè éàä åëÿ ñàðû. Êöëÿê ñóñàí êèìè, äàéàíàí êèìè Íàìÿëóì áèð éåðÿ ÷àòìûøäû ýÿìè. Î éåðäÿ Úàáèðèí àäàìû âàðäû, Ýþçö ýþé ñóëàðäà áèð îâ àðàðäû. Î, ãàðàëòû ýþðöá äÿíèçäÿ íàýàù, Áèð àíäà åéëÿäè Úàáèðè àýàù, Ìèíèá áèð ýÿìèéÿ Úàáèð î äÿìäÿ Éåë êèìè öç ãîéäó ùÿìèí î ñÿìòÿ. Éåòèøèá ýÿìèéÿ áàøëàäû úÿíýÿ, Îíëàð äà úÿíý à÷äû áó òÿê ïÿëÿíýÿ. Úàáèðèí ùÿð îõó ÷ûõàíäà éàéäàí, Ñÿïèëèðäè ñóéà éöç ýöíàùñûç ãàí. Ýÿìèäÿ ÷îõëàðû ÿë öçäö úàíäàí, ×îõëàðû äèëÿäè Úàáèðäÿí àìàí. Úàáèð ãàáàüûíà ãàòûá îíëàðû, Ñöðöðäö ýÿìèíè ñàùèëÿ ñàðû. Ýþçöíäÿí ãîéìàéûá îíëàðû áèð àí Áöòöí âàð-äþâëÿòè åéëÿäè òàëàí. Ùÿëÿ îëìàìûøäû àýàù Ìåùðäÿí, Ñàòàøäû íÿçÿðè î ñÿìòÿ áèðäÿí. Äþøÿíäè òèð êèìè ãÿøø åéëÿéÿðÿê, Ãàëäû õåéëè çàìàí áèð úÿíàçÿòÿê. Àéûëûíúà áèð äÿ áàõäû î, Ìåùðÿ, 345

Éåíÿ ãÿøø åëÿéèá éûõûëäû éåðÿ. Áèëäè êè, éîõ îíà áàõìàã èìêàíû, Äÿôÿëÿðëÿ ýåäèá-ãàéûòäû úàíû. Àõûð ÿìð åòäè êè, ùÿìèí àéãàáàã Ñàõëàíñûí ùÿð çàìàí ñàðàéäà äóñòàã. Î ýöëöçëö ñÿðâÿ îëìàã÷ûí ùÿìäÿì Òåçúÿ òÿéèí åòäè èêè øóõ ñÿíÿì. Ãàëàí àäàìëàðà âåðäè àçàäëûã, Îíëàðûí úàíûíà ãûéìàäû àðòûã. Îðäàí óçàãëàøûá ýåòñèíëÿð äåéÿ, Ìèíäèðäè ùàìûíû áîø áèð ýÿìèéÿ. Äåäè: — “Ýÿðÿêäèðñÿ ÿýÿð úàí ñèçÿ, Äóðìàéûí, ãàéûäûí õÿðàáÿíèçÿ!” Ùàìû âàùèìÿéÿ ýÿëèá áó ñþçäÿí, Éàðûá ýþé ñóëàðû éàéûíäû ýþçäÿí. Áÿõòèíèí ýöíÿøè ýåéèíäè ãàðà, Òÿê ãàëäû ßäÿíäÿ ùÿìèí àéïàðà. Îíóí õÿéàëûéëà éàøàðäû Úàáèð, Âöñàë öìèäèíè åòìÿçäè çàùèð. Ìåùðèí ýþçëÿðèíäÿ ãàðàëäû ÿééàì, Éàíäû ýöíÿø êþíëö ùÿð ñÿùÿð-àõøàì. Îðäàí óçàãëàðäà âàðäû áèð øÿùÿð, Þçö úÿííÿò áàüû, ñóéó äà êþâñÿð. Òÿìèç àñèìàíëû, òÿìèç ùàâàëû, Ùÿð éàíû ýþé ÷ÿìÿí — ñÿìà ìèñàëëû, Îðäà áèð ùþêìðàí îëìóøäó âàëè, Þëêÿñè àáàääû, ùöììÿòè àëè. Àäû Íåìàí øàùäû, ìöëêöéñÿ Éÿìÿí, ßäëèëÿ îëìóøäó ùÿð òÿðÿô ÷ÿìÿí. Òÿêúÿ áèð þâëàäû âàðäû Íåìàíûí, Ýþçö îíäà èäè áöòöí äöíéàíûí. Ñÿðâè ãûñãàíäûðàð ãÿääè-ãàìÿòè, Öçöíäÿí ÷ÿêÿðäè ýöí õÿúàëÿòè. Áèëèêäÿ, ùöíÿðäÿ éîõäó îíà òàé, Ýöçýöäÿ ýþðäöéö ÿêñèíäÿí ñàâàé. Åëìÿ, ìààðèôÿ ÷îõäó îíäà ìåéë, Þçö áèð ýöíÿøäè, àäû äà Ñöùåéë.

346

Ãÿëáè ýþçÿë Ìåùðèí çöëôöíÿ áàüëû, ×îõäàí îëìóøäóëàð îíëàð àäàõëû. Ñåâäà éàíäûðìàìûø òÿêúÿ Ñöùåéëè, Ìåùðèí äÿ Ñöùåéëÿ äöøìöøäö ìåéëè. Ìåéë éîõ, åøãèíäÿí ñîíñóçäó äÿðäè, Âÿñëèíÿ ÷àòìàüà úàíëàð âåðÿðäè. Èíäè ùèúðàí ÷ÿêèá ñèíÿñèíÿ äàü, Áèð ãóëäóð ÿëèíäÿ îëìóøäó äóñòàã. ×îõ èäè î áàüäà ýþçÿë ìåéâÿëÿð, Ùÿð éàí áÿíþâøÿëè, ùÿð éàí íèëóôÿð. Ãÿëáè íèëóôÿðÿ îëìóøäó âóðüóí, Ýöíÿøëÿ íèëóôÿð îëìóøäó óéüóí. Ýÿçÿðäè íèëóôÿð è÷ðÿ î äèëäàð, Ùÿìèí ðÿíýäÿ èäè ýåéäèéè ïàëòàð. Ñöðìÿéè äîí ýåéèá î ýþçÿë ñÿíÿì, Éàðûí ôÿðàüûíäà òóòóðäó ìàòÿì. Êþíöë ìàòÿìèíè åòìÿéÿ àøêàð, Íèëóôÿð ðÿíýèíèí ëÿéàãÿòè âàð. ßñèð åäÿð-åòìÿç Ìåùðè ôÿëÿêëÿð, Àòäû Ñöùåéëè äÿ îðà êöëÿêëÿð. Ñàíêè òîéëàðûíû åòìÿéÿ îíëàð Áóðäà ýþðöøìÿéè âåðìèøëÿð ãÿðàð Òîéà ëàçûì îëàí íÿ âàðñà áöòöí, Ñöùåéë éöêëÿéÿðÿê àòëàðà áèð ýöí, Ìèíäè êÿúàâÿéÿ òÿðïÿíäè êàðâàí, Ìåùðèí þëêÿñèíÿ îëäóëàð ðÿâàí. Ñó éîëó ãóðóäàí ãûñàäûð áèð àç, Âàõòû ùÿäÿð éåðÿ èòèðìÿê îëìàç. Îäóð êè, ìÿíçèëÿ òåç ÷àòñûí äåéÿ, Àäàìëàð äÿñòÿéëÿ ìèíäè ýÿìèéÿ. Ìåùðèí ýÿìèñèíè ñàìàí ÷þïöòÿê, Äàëüàëàð öñòöíäÿ îéíàäàí êöëÿê Åëÿ áèë, éåíèäÿí òÿáëèíè ÷àëäû, Ñöùåéë äÿñòÿñèíè ãîðõóéà ñàëäû. Íÿðÿ ÷ÿêÿí êöëÿê, ãÿçÿáëÿíÿí ñó Ýÿìèíè òîï êèìè ùåé àòäû-òóòäó. Ýàù ñóëàð ýÿìèíû ãàëäûðäû ýþéÿ, 347

Ýàù äà êè, åíäèðäè ëàï äÿðèíëèéÿ. Éåë áó ýÿìèíè äÿ àëûá àïàðäû, Ñàùèëäÿ éåíÿ äÿ ýþçÿò÷è âàðäû. Ñóëàðäà ýÿìèíè ýþðöíúÿ áèðè Õÿáÿðäàð åéëÿäè éåíÿ Úàáèðè. Ãóëäóð ãàí òþêìÿéÿ éåíÿ òÿëÿñäè, Ìèíèá ãàéûüûíà éåë òÿêè ÿñäè. Éàíàøûá îíëàðà áàøëàäû úÿíýÿ, Ñöùåéë ãàðøû äóðäó ýÿëÿí ïÿëÿíýÿ. Ýÿìèäÿ èêè øèð äóðäó öçáÿöç, Ýÿëäè ùÿðÿêÿòÿ ãûëûíú, íèçÿ, ýöðç. Úàáèðèí âóðäóüó çÿðáÿëÿðè úÿëä, Ñöùåéë ìÿùàðÿòëÿ åòìÿäÿéäè ðÿää. Îíóí äà âóðäóüó çÿðáÿíè áèð-áèð Ýåðè ãàéòàðûðäû ùöíÿðëè Úàáèð. Îíëàð áèð-áèðèíäÿí ãàëìàçäû äàëà, Î, áóíäàí èýèääè, áó, îíäàí ÿëà. Úàáèð àíëàäû êè, éåíèëìÿç áó íÿð, Àüëà ýÿëÿí äåéèë îíäàêû ùöíÿð. Ýþðäö ãàëèáèééÿò ÷ûõàúàã ÿëäÿí, Éûõàúàãäûð îíó áó ýöúëö äöøìÿí. Äöøöíöá ùèéëÿéëÿ, ìÿêðÿ ÿë àòäû, Ñû÷ðàéûá ýÿìèäÿí äÿðèíÿ áàòäû. Äöøìÿí ýÿìèñèíèí ýèðèá àëòûíà, Ãûëûíúëà çÿðáÿëÿð åíäèðäè îíà. Åëÿ ïàð÷àëàéûá, åëÿ äåøäè êè, Ñó äîëäó ýÿìèéÿ ýöúëö ÷àé òÿêè. Áó ñó éóõàðûéà åéëÿéÿíäÿ ìåéë, Èøè áàøà äöøäö, àíëàäû Ñöùåéë. Íÿ òÿäáèð òþêäöñÿ, ôàéäàñûç îëäó, Ýÿìè àüçûíàäÿê ñó èëÿ äîëäó. Óúàëäû ýþéëÿðÿ àùëàð, àìàíëàð, Î äÿðèí äÿðéàäà ãÿðã îëäó îíëàð. ßë öçäö øàùçàäÿ úàíûíäàí òÿìèç, Áèëäè ãóðòóëóøà íÿ éîë âàð, íÿ èç. Áàëûã îâëàð êèìè ñóäà áèð íÿùÿíý, Î áàòàí ýÿìèéÿ Úàáèð à÷äû úÿíý.

348

Áèð ßçðàèë êèìè úóìóá îíëàðà, Äÿðéàíû ãÿðã åòäè ãûçûë ãàíëàðà. Ñöùåéëèí ÿëèíè ÿëèíÿ àëäû, Òåç ÷ÿêèá ìèíäèéè ãàéûüà ñàëäû. Ñöùåéë éîðóëìóøäó, äöøìöøäö ùàëäàí, Îíóí ãîëëàðûíû áàüëàäû äàëäàí. Ñöðäö ãàéûüûíû èíäè àçàäÿ, Áó çàìàí þçöíÿ ýÿëèá øàùçàäÿ, Ýþðäö âöúóäóíó éöç áÿíä è÷èíäÿ, Ìþùêÿì äöéöíëÿíìèø êÿìÿíä è÷èíäÿ. Áàøûíûí öñòöíö êÿñìèøäè Úàáèð, Áó ùàë éàìàí åòäè Ñöùåéëÿ òÿñèð. Úàáèð îíà äåäè: — “Åé ÿñèð îüëàí, Ýþðìÿäèì ìÿí ñÿíèí úÿíýèíäÿ íþãñàí. Éöç áåëÿ ýÿìèëÿð áàòûðäûì ñóäà, Éöç ìèí áàø åéëÿäèì áÿäÿíäÿí úöäà. Éîõäó ùå÷ áèðèíäÿ ñÿíäÿêè úöðÿò, Úöðÿòèí ìÿùâèíÿ âåðìÿäè ðöñõÿò. Áîüóëìàãäà èêÿí äàäûíà éåòäèì, Þëöìäÿí éàõàíû ìÿí õèëàñ åòäèì. Êþíëöìäÿ ãÿòëèíÿ éîõñà äà ðÿüáÿò, Àçàä îëìàüûí äà äåéèë ìÿñëÿùÿò. ßýÿð áÿíäëÿðèíè ïàð÷àëàñàì ìÿí, Áèð øàù ãîøóíóíó áóðà ÷ÿêÿðñÿí. Ãóðòàðàðìû îíäà éàõàì ÿëèíäÿí? Õàòèðúÿì äåéèëÿì çÿððÿúÿ ñÿíäÿí, À÷àðñàí áàøûìà ìèí áèð ìàúÿðà, Òàïàðñàí áèëèðÿì, ãÿòëèìÿ ÷àðÿ. Ìÿñëÿùÿò áóäóð êè, ãàë áó êÿìÿíääÿ, Âöúóäóí þìöðëöê ÷öðöñöí áÿíääÿ” Íÿ ãÿäÿð éàëâàðûá-éàõàðäû Ñöùåéë, Îíäà úàâàáà äà ýþðìÿäè áèð ìåéë. Éþíÿëòäè ãàéûüû î, ñàùèëëÿðÿ, Ýÿòèðäè äóñòàüû áó ãöðáÿò éåðÿ. Áàüûíäà áèð ãóéó âàðäû Úàáèðèí, Ýåúÿäÿí ãàðàíëûã, äÿðéàäàí äÿðèí, ßñèð åòäèéèíè îðà ñàëàðäû, 349

×ûõìàüà íÿ éîëó, íÿ èçè âàðäû, Ñöùåéëèí ãîëóíäàí èïëÿðè ãûðäû, Çÿíúèðëÿ áàüëàäûá îðà ñàëäûðäû. Î ýöíäÿí Ñöùåéëÿ éóðä îëäó çèíäàí, Ñó èëÿ, ÷þðÿêëÿ ñöðäö ýöçÿðàí. Áèð éåðäÿ îëñà äà îíóíëà äèëáÿð, Ëàêèí áèð-áèðèíäÿí õÿáÿðñèçäèëÿð. Àüûðäû îíëàðûí ñöðäöéö äþâðàí... Ýþðÿê íåéëÿéèðäè Íîäÿðëÿ Íåìàí. Åëÿ êè, ñàõëàéûá Ìåùðè î úÿëëàä, Åòäè áàøûíäàêû äÿñòÿíè àçàä, Úàíñûç úÿñÿä êèìè î áàøñûç äÿñòÿ Éåë êèìè áàø âóðóá äàëüàëàð öñòÿ, Ýåúÿëè-ýöíäöçëö öçöá ýåòäèëÿð, Äîüìà éóðäëàðûíà ýÿëèá éåòäèëÿð. Ñöðìÿéè ëèáàñëàð ýåéÿðÿê îíëàð, Ìàòÿì ñàõëàìàüà âåðäèëÿð ãÿðàð. Úèéÿðïàðÿñèéëÿ àéðûëàí ÷àüäàí Íîäÿð øàù àù-àìàí åäèðäè ùÿð àí. Ìàòÿì ëèáàñûéäû ýåéäèéè ëèáàñ, Ùÿì äÿ ñàðàé ÿùëè ñàõëàéûðäû éàñ. Ìåùðèí äÿñòÿñè êè, ãàéûòäû ýÿëäè, Íàëÿëÿð, ÿôüàíëàð ýþéÿ éöêñÿëäè. Ãàëäû äÿðä ÿëèíäÿ ùàìûñû íà÷àð, Éàìàí áÿëàëàðà îëäóëàð äö÷àð. Ãÿëáè éàíà-éàíà ñþéëÿäè êè, øàù: “Ìÿíè ÿùâàëàòäàí òåç åäèí àýàù.” Íÿëÿð òþðÿòìèøäè ãÿçàâö-ãÿäÿð, Îíëàð áèð-áèð à÷ûá øàùà äåäèëÿð. Øàù éåíÿ àù ÷ÿêèá, àìàí åéëÿäè, Éåíÿ ãÿì ãîøóíó òöüéàí åéëÿäè. Äöíéàëàð ýþçöíÿ çöëìÿò ýþðöíäö, Ñàíêè òàëåéèíèí ýöíÿøè ñþíäö. Õåéëè âàõò àüëàéûá-ñûçëàäû çàð-çàð... Äåäè îç-þçöíÿ: “Íÿ ôàéäàñû âàð? Åòñÿì äÿ ñèíÿìè ÿýÿð éöç ïàðà, Ìÿíèì úèéÿðïàðàì ÷ûõìàç àøêàðà.

350

Äöøöíìÿê ýÿðÿêäèð, éîõñà, îíó áèë, Ãÿì ÷ÿêìÿêëÿ áó èø äöçÿëÿí äåéèë.” Øàù ãÿëÿì ýÿòèðòäè, êàüûç ýÿòèðòäè, ßùâàëàòû ãóëà áèð äÿ äåäèðòäè. Ìÿêòóáëà áèëäèðèá áàø âåðÿí ùàëû, Åòäè Íåìàí øàùû áó èøäÿí ùàëû. Áóíó äà ãåéä åòäè þç ìÿêòóáóíäà: “Áåëÿ ôÿëàêÿòè ýþíäÿðìèø õóäà, Ëàêèí àëëàù áèçÿ áÿëà äà âåðìèø, Âåðäèéè äÿðäëÿðÿ äÿâà äà âåðìèø. Áó äÿðäèí äÿðìàíû òÿê èíòèãàìäûð, Éîõñà êè, éàøàìàã áèçÿ ùàðàìäûð. Ìåùð ÿýÿð îëìóøñà úàí-úèéÿð ìÿíÿ, Àòàëûã ãåéðÿòè äöøöð ùÿì ñÿíÿ. Îëñà þâëàäûìûç éàäëàð ìÿùáóñó, Ùÿì ìÿíÿ, ùÿì ñÿíÿ äöøöð íàìóñó, Âàðäûðñà áó èøÿ áèð ÷àðÿ àíúàã, Ýÿðÿê ùÿð èêèìèç îðäó òîïëàéàã. Êþíëöíäÿ ñÿôÿðÿ ÿýÿð éîõñà ìåéë, Ñÿðêÿðäÿëèê åòñèí îðäóéà Ñöùåéë. Î êè, ýöúäÿ ôèëäèð, úÿëäëèêäÿ àñëàí, Òàïìàç ùå÷ áèðèñè ÿëèíäÿí àìàí. Îíà íèøàíëûäûð î íàçëû äèëáÿð, Êÿñìèø íèýàùûíû ýþéäÿ ìÿëÿêëÿð. Îüëóí äàéàíìàéûá áèð ñààò, áèð àí, ×ÿêñÿ îðäóñóíó ñàùèë áîéóíäàí, Äöçöá úÿðýÿ-úÿðýÿ êþùëÿí àòëàðû, Éîëëàíñà Úàáèðèí ìöëêöíÿ ñàðû, Ìÿí äÿ ãàëäûðàðàì àéàüà éóðäó, Éûüàðàì áàøûìà áþéöê áèð îðäó, Þçöì ñèëàùëàíûá äÿðäëÿ, ôÿðàãëà, Ñàéñûç ãîøóíóìñà ùÿð úöð éàðàãëà, Ýÿìèëÿð è÷èíäÿ òóòàðàã àðàì, Ñóëàðäà ãóø êèìè ãàíàä à÷àðàì. Ìÿí ñóäàí ùÿðÿêÿò åéëÿñÿì, ÿëáÿò, Î äà ýþñòÿðÿðñÿ ãóðóäà ñöðÿò, Åëÿ áèð õîø ýöíö ñå÷ÿðèê êè, áèç, 351

Áèðäÿí ùÿðÿêÿòÿ ýÿëÿð ãöââÿìèç, Íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà áó èêè ëÿøêÿð Äöøìÿí òîðïàüûíû ÿùàòÿ åäÿð. Áàø òóòàúàãäûðñà áó òÿäáèðëè úÿíý, Ñöùåéëÿ ñþéëÿ êè, òÿðïÿíìÿñèí ëÿíý. Ýåúèêäèðìÿê îëìàç áó èíòèãàìû, Ãîé éåðèíÿ éåòñèí êþíöë ìÿðàìû. ×àòñûí úÿçàñûíà î ãóëäóð ýÿðÿê, Øåéòàí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðñûí ìÿëÿê. ßýÿð õîø ýÿëìÿçñÿ áó òÿäáèð ñÿíÿ, Òåçúÿ þç ôèêðèíè éàç ýþíäÿð ìÿíÿ. Ýèðÿúÿê îëàðñàì ìÿí áó úÿíýÿ òÿê, Áàøãà áèð òÿäáèðÿ ÿë àòàì ýÿðÿê.” Íåìàí øàù îõóéóá ùÿìèí íàìÿíè, Òåçúÿ áàøà äöøäö áó ùÿíýàìÿíè. Áàø âåðÿí áó éàìàí, áó àúû äÿðäÿ Öðÿêäÿí àúûéûá îëäó ïÿæìöðäÿ. Äöøöíäöðäö îíó ùÿääÿí çèéàäÿ Ýÿìèéëÿ ñÿôÿðÿ ÷ûõàí øàùçàäÿ. Áèëäè êè, Ñöùåéëè êàìà éåòìÿìèø, Úàíàí äèéàðûíà öçöá ýåòìÿìèø. Ñàðñûòäû Íåìàíû áó èêè ìàòÿì, Ñàðäû öðÿéèíè ãÿì öñòöíäÿí ãÿì. Äåäè: — “Ìöÿììàäûð, ñèððäèð íÿ ùàë? Áó áàüëû äöéöíö äÿðê åòìÿç õÿéàë. Ñöùåéë ñÿééàð óëäóç îëäóüó ýöíäÿí, ×ÿðõ îíó àâàðà ñàëäûüû ýöíäÿí, Ùÿëÿ ýþðöíìÿìèø áèð ÿñÿð îíäàí, Ùå÷ êèì ýÿòèðìÿìèø áèð õÿáÿð îíäàí.” Íåìàí ôèêðÿ ýåòäè, ÷îõ ÷ÿêäè ÿçàá, Éàçäû Íîäÿð øàùà áåëÿ áèð úàâàá: “Ìÿí ñÿíèí íàìÿíè îõóäóì, åé øàù, Îëäóì ýÿëèíèìèí ùàëûíäàí àýàù. Êþíöë àéíàìûçû àëäû ãÿì-ãóáàð, Äåäèê ãÿì ÷ÿêìÿéèí íÿ ôàéäàñû âàð? Éàçìûñàí éöðöøÿ ñÿí åäèíúÿ ìåéë, ×ÿêñèí îðäóñóíó áóðäàí äà Ñöùåéë.

352

Áó ýöúëö ãîøóíó, éàðàüûéëà î, Éöðöñöí äÿíèçèí ãûðàüûéëà î. Ñöùåéëèí àäûíû ýÿë ÷ÿêìÿ, Íîäÿð, Êÿäÿðèì öñòöíÿ àðòûðìà êÿäÿð. Áèð ñîðóø êè, Ñöùåéë ùàðäàäûð, ùàðäà, Ùàíñû ìÿêàíäàäûð, ùàíñû äèéàðäà? Èíäè àç ãàëûð êè, àëòû àé îëà, Î, ñèçèí ìÿêàíà äöøöáäöð éîëà. Áèçè ýåú ýÿëìÿéè åòìèøäè ãÿìíàê, Éîëäà éîõ îëìàñû åéëÿéÿð ùÿëàê. Ñÿí þç ãîøóíóíó ÷ÿê ãóðó éîëäàí, Óúà áàéðàüûíû þïñöí àñèìàí. Ýÿìèëÿð úÿì åäèá áó éàíäàí äà ìÿí, À÷àðàì äàëüàëàð öñòöíäÿ éåëêÿí. Áÿëêÿ, ýþé ñóëàðëà éîë ýåäÿí çàìàí, Òàïàì ýþâùÿðèìäÿí áèð èç, áèð íèøàí. Ñöùåéëè òàïñàì äà, òàïìàñàì äà ìÿí, Êþíöë ÿñèðýÿìÿç ýöúöíö ñÿíäÿí. Òàíðû ÿòÿéèíäÿí òóòóá èêèìèç, Ýÿðÿê úÿùä åéëÿéÿê âàð ãöââÿéëÿ áèç, Ñàðûëûá ãÿçÿáëÿ ãûëûíúûìûçà, Âåðÿê î ãóëäóðà ÿí àüûð úÿçà. ×ÿðøÿíáÿ ýöíöíäÿ ãîøóí ÷ÿêèá ìÿí, Ùÿðÿêÿò åéëÿðÿì þç âÿòÿíèìäÿí. Ñÿí äÿ áó âÿäÿéÿ åéëÿéèá ÿìÿë, Ãóðóéëà îðäóíó òåç ýþòöðöá ýÿë.” Ìÿêòóáóí öñòöíÿ éàçàðàã öíâàí, Íîäÿð åë÷èñèéëÿ ýþíäÿðäè Íåìàí. Ãàñèä ãÿò åäÿðÿê äÿíèç, äàü, äÿðÿ, Éåòèðäè ìÿêòóáó òåçúÿ Íîäÿðÿ. Íîäÿð äþíÿ-äþíÿ îõóéóá îíó, Þéðÿíäè éàçûëàí ôèêðè, ìÿçìóíó. Âÿä îëóíàí ýöíäÿí õÿáÿðäàð îëäó, Éûüäû î âàõòàäÿê áþéöê áèð îðäó. Òÿéèí åòäèêëÿðè ñààòäà, àíäà, Íîäÿð äÿ ùÿðÿêÿò åòäè, Íåìàí äà. Èêè øàù îðäóéëà îëäóëàð ðÿâàí, 353

Áèðèñè ãóðóäàí, áèðèñè ñóäàí. Íå÷ÿ ýöí éîë ýåäèá, ìÿíçèë êÿñäèëÿð, Äÿðéàòÿê úîøäóëàð, éåëòÿê ÿñäèëÿð. Ýþðöíäö ñàùèëäÿ äöøìÿí ìåøÿñè, Àëäû ãîðõó-òÿëàø éîëäà ùÿð êÿñè. Áèð ìÿíçèë ãàëìûøäû éîëó Íîäÿðèí, Ìåøÿäÿí ùÿðÿêÿò îëäó ÷îõ ÷ÿòèí. “Äóøìÿí èíäè ÷ûõàð ïóñãóäàí” äåéÿ, Î äà ãÿðã îëìóøäó ãàðà øöáùÿéÿ. Ãûðäûðûá ìåøÿíè áþéöê èíàäëà, Ýåäèðäè èðÿëè ÷îõ åùòèéàòëà. Áó êå÷èëìÿç ìåøÿ, áó ãàëûí îðìàí, Ùÿð úöð ùåéâàíàòëà äîëóéäó, èíàí. Íîäÿð îâ÷óëóãäà îëñà äà ìàùèð, Êþíëöíäÿí êå÷ÿíè åòìèðäè çàùèð. Úåéðàíëà, úöéöðëÿ äîëóéäó ñàü-ñîë, Î èñÿ îðäóéëà îëàðàã ìÿøüóë, Ñÿééàäëûã àðçóñó úîøìàñûí äåéÿ, Þçöíö âóðóðäó ýþðìÿìÿçëèéÿ. Ãÿôèëäÿí ýöë ðÿíýëè áèð õàëëû úåéðàí Àòûëà-àòûëà êå÷äè éàíûíäàí. Øàù ýþðöíúÿ îíó ãÿðàðû èòäè, Òåç ñöðöá àòûíû äàëûíúà ýåòäè. Äöøäö ñûõ ìåøÿéÿ úåéðàíûí éîëó, Éîë ùÿì êå÷èëìÿçäè, ùÿì äÿ ãîðõóëó. Áàøãàñû áó éåðäÿ íÿ àò ÷àïàðäû, Íÿ äÿ îõ àòìàüà ìàúàë òàïàðäû. Íîäÿð þç àòûíû ñàõëàéàðàã, úÿëä Áèð îõ àòäû, îõó éàí êå÷äè ôÿãÿò. Åëÿ ãÿçÿáëÿíäè øàù þç-þçöíÿ, Äöíéà ýþðöíìÿäè áèð àí ýþçöíÿ, Îõó èçëÿìÿéÿ åëÿ úàí àòäû, Äöøìÿíè áöñáöòöí éàääàí ÷ûõàðòäû. Úåéðàíûí äàëûíúà î õåéëè ýåòäè, Àõûðäà äöøìÿíèí éóðäóíà éåòäè. Úàáèð åùòèéàòû åäÿðÿê àäÿò, Ýþçÿò÷è ãîéìóøäó ùÿð éàíà õÿëâÿò.

354

Äåìèøäè êèì îëñà, òóòóá ýÿòèðñèí, Îíà õÿáÿð âåðñèí, îíà éåòèðñèí. Ýþðäö ýþçÿò÷èëÿð ãà÷ûð áèð úåéðàí, Äöøìöø áèð àòëû äà îíóí äàëûíäàí. Îíëàð ãàì÷ûëàéûá òåçúÿ àòëàðû, Àòäàí äöøöðòäöëÿð î øàùñöâàðû. Îâ åòìÿê ãÿñäèíÿ äöøÿí î ñÿééàä Þçö ñÿééàäëàðà îâ îëäó, ùåéùàò. Øàù ãàëìàã èñòÿðñÿ þç øàùëûüûíäà, Ýÿðÿê îðäóñóíäàí äöøìÿñèí úöäà. Øàùà îðäóñóéëà ùþðìÿò åäÿðëÿð, Øàùëûã ÿëäÿí ýåäÿð, îëìàñà ëÿøêÿð. Îðäó áàèñ îëóð äöøìÿí ôÿòùèíÿ, Áèð øÿõñ Ðöñòÿì îëñà, àúèçäèð éåíÿ. Øàùëûüû þéðÿíìÿê ýÿðÿê àðûäàí, Ãîøóíñóç éàøàìàç øàùû ùå÷ çàìàí. Ãîøóíëà ñåéð åäèá ÷ÿìÿíëèêëÿðè, Ãîøóíëà áèðëèêäÿ ãàéûäûð ýåðè. Øàùìàòäà âàðäûðñà øàùûí îðäóñó, Îíóí äöøìÿíèíäÿí éîõäóð ãîðõóñó. Íîäÿð äöøÿí êèìè äöøìÿíÿ ÿñèð, Àëûá ëèáàñûíû, ãîéäóëàð éåñèð. Îíóí ýåéèìèíÿ éåòèðèá íÿçÿð, Ïàäøàù îëäóüóíó éÿãèí åòäèëÿð. Òÿëÿñèê îíëàðäàí àòëàíûá áèðè Õÿáÿðäàð åòìÿéÿ ýåòäè Úàáèðè. Äåäè: — “Ëèáàñûíäàí ýþðöíöð àøêàð, Ñÿíÿ áèð ïàäøàù åòìèøèê øèêàð!” Áó øàä õÿáÿðè êè, Úàáèð åøèòäè, ßéèëèá òàíðûéà èáàäÿò åòäè. Äåäè: — “Éåìÿéèíè åéëÿìÿéèí êÿì, Áàüëàéûí ùÿð èêè ýþçöíö ìþùêÿì, Ãîé ýþðÿ áèëìÿñèí, òóòóá ãîëóíó Àïàðûí, ñàðàéäà ùÿáñ åäèí îíó. Ýèçëèí-îüðóí òóòóí áó èøëÿðè ñèç, Äåñèíëÿð øàù èòèá õÿáÿð-ÿòÿðñèç. Áèð ýþçÿò÷è ãîéóí äÿðùàë öñòöíÿ, 355

Ñîíðà õÿáÿðèíè éåòèðèí ìÿíÿ.” Òåç ÿìÿë åòäèëÿð ÿìðÿ íþêÿðëÿð, Áèð äàð çèðçÿìèéÿ ñàëûíäû Íîäÿð. Íÿ ýåòäèéè éîëó ýþðÿ áèëäè øàù, Íÿ îðäóñó îëäó áó èøäÿí àýàù. Íîäÿðèí ñÿôÿðè áèòèíúÿ áåëÿ, Ùÿëÿ éîë ýÿëèðäè Íåìàí ýÿìèéëÿ. Ñàùèëÿ ÷àòìàüà áèð àç ãàëìûøäû, Éåíÿ éåë ýöúëÿíèá, ùàâà ãàðûøäû. Äàëüàëàð áàø âóðäó àñèìàíëàðà, Áóëóäëàð àðäûíà ýèðäè àéïàðà. Íåìàíûí êÿëÿôè éàìàí äîëàøäû, Êÿäÿðè, ãöññÿñè áàøûíäàí àøäû. Ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøäö ýÿìèëÿð òàìàì, Áîüóëäó îðäóäàí áèð õåéëè àäàì. Äîüðóäóð, Íåìàíû èíúèòäè äàëüà, Ëàêèí ñàü-ñàëàìàò ÷ûõäû ãûðàüà. Ñöùåéëèí ýÿìèñè áàòàí ñóëàðäà Éåíÿ éåëêÿí à÷äû î áÿäáÿõò àòà. Éåíÿ ýþçÿò÷èëÿð éåòèðèá íÿçÿð, ßëöñòö Úàáèðÿ õÿáÿð âåðäèëÿð. Úàáèð ãàéûüûíû î ñÿìòÿ ñöðäö, Ñóëàðäà ÷îõóíó áîüóëìóø ýþðäö. Äèðè ãàëàíëàðû òóòäó ñóàëà, Ñåâèíäèðäè îíó áàø âåðÿí áÿëà. Òåç þçö ñöêàíûí äàëûíà êå÷äè, ßäÿí ñàùèëèíÿ ýÿëèá éåòèøäè. ×ûõàðòäû ÿââÿëúÿ î ùþêìäàðû, Ñîíðà äàøûòäûðäû áöòöí ìàëëàðû. Ùóøóíó èòèðèá ãÿøø åòìèøäè øàù, Áó ñîí ôÿëàêÿòäÿí äåéèëäè àýàù. Ñàðûéûá úèñìèíè àü áèð êÿòàíà, Àòäûëàð îíó äà áàøãà çèíäàíà. Àéûëûíúà îíó àëäû âàùèìÿ, Áèëìÿäè äÿðäèíè ñþéëÿñèí êèìÿ, Úàáèðñÿ öç òóòóá ýÿìè ÿùëèíÿ, Îíëàðû þëöìëÿ ãîðõóòäó éåíÿ.

356

Äåäè: — “Øèðèíäèðñÿ ÿýÿð úàí ñèçÿ, Ðÿää îëóí áóðàäàí þç þëêÿíèçÿ. Áèð äÿ áó éåðëÿðäÿ ýþðÿðñÿì ñèçè, Áèëèí, ñàü ãîéìàðàì ùå÷ áèðèíèçè.” Ýþçëÿðè ãàí-éàøëû, þçëÿðè õÿñòÿ, Áèðòÿùÿð ãàéûäûá ýåòäè î äÿñòÿ. Íîäÿðèí ãóðóäàí ÷ÿêäèéè îðäó, Áöòöí áó èøëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëäó. ×îõ ýþòöð-ãîé åäèá ôèêèðëÿøäèëÿð: “Áàøñûç áèð îðäóäàí ýþðöíìÿç çÿôÿð.” Äåéÿðÿê îíëàð äà òàïìàäû ÷àðÿ, Áàø ýþòöðöá ýåòäè ùÿðÿ áèð éåðÿ. Úàáèðèí äàùà äà êåôè ñàç îëäó, Ìÿúëèñè ùÿð çàìàí áîøàëäû, äîëäó. Àíúàã éàä åäÿíäÿ ÿñèð äèëáÿðè, Áàøûíäàí àøûðäû ãÿìè, êÿäÿðè. Éåòÿ áèëìÿäèêúÿ éàð âöñàëûíà, È÷äèéè ýöëýöí ìåé äþíöðäö ãàíà. Ìåùðñÿ äÿðäèíè óíóòñóí äåéÿ, Ùÿð ýöí áàø âóðóðäó íèëóôÿðëèéÿ. Ýþé ëèáàñ ýåéèðäè íèëóôÿð êèìè, Ýþçäÿí éàø òþêöðäö äÿíèçëÿð êèìè. Àüëàðêÿí þçöíö ÷îõ äþéäöéöíäÿí, Íèëóôÿð à÷ìûøäû î íàçèêáÿäÿí. Áó éàìàí áÿëàäàí ýÿëÿðÿê úàíà, Ñîí ãîéìàã èñòÿäè äÿðäÿ, ùèúðàíà. Áèð ÷àðÿ ýÿçèðäè, òàïûëìàéûðäû, Ýåúÿëÿð óëäóçó, àéû ñàéûðäû. Ãóéóäà äóñòàã âàð-äóéìóøäó àüëû, ßçàá ÷ÿêìÿäÿäèð, ãîëëàðû áàüëû. Äåäè: — “Ãóðòàðàðàã îíó ãÿôÿñäÿí, Àüëàéûá-ñûçëàñàì ãàðøûñûíäà ìÿí, Ýèçëè äÿðäëÿðèìäÿí îëóá õÿáÿðäàð, Éÿãèí êè, Ñöùåéëÿ ýåäèá ÷àòäûðàð. Î èñÿ ùàëûìû àíëàéàð ìÿíèì, Õèëàñûì éîëóíäà úàí ãîéàð ìÿíèì.” Èêè êÿíèç ãûçëà Ìåùð ùÿìèí ýåúÿ 357

Éàñëû îòàüûíäàí ÷ûõäû ýèçëèúÿ. Ãóéóíóí áàøûíà ÷àòûá î àôÿò Äåäè: — “Åé çèíäàíäà ÷ÿêÿí ÿçèééÿò, Ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè ôÿãèðÿì, ôÿãèð, Ìÿí äÿ ñÿíèí êèìè äöøìöøÿì ÿñèð. Èíäè õèëàñûíà ñÿé åäèá úàíäàí, Ñÿíè ãóðòàðàðñàì áó äàð çèíäàíäàí, Ìÿí íÿ äåñÿì ãÿáóë åäÿðñÿíìè, äå? Ùàéàíà ýþíäÿðñÿì ýåäÿðñÿíìè, äå?” Ñöùåéë ãóéóäà åäèðäè ôÿðéàä, Çÿèôëèê ãûëìûøäû ùàëûíû áÿðáàä. Áèð éàíäàí ÷ÿêèðäè çèíäàí çèëëÿòè, Áèð éàíäàí äà ýþçÿë úàíàí ùÿñðÿòè. Áó ìÿùðÿì ñÿäàíû åøèäÿí êèìè, Òèòðÿòäè úèñìèíè àéðûëûã ãÿìè. Òîõòàãëûã âåðÿðÿê ñîíðà þçöíÿ, Áåëÿ úàâàá âåðäè îíóí ñþçöíÿ, Äåäè: — “Åé õîøêÿëàì, áèð ìÿíè äèíëÿ, Úàíñûçà úàí âåðäèí áó ñþçëÿðèíëÿ. Ñÿí ÿýÿð ðÿùì åäèá äàäûìà éåòñÿí, ×ûõìàðàì äöíéàäà ùå÷ áèð ñþçöíäÿí. ßýÿð ñÿíäÿí éåòñÿ ìÿíèì íèúàòûì, Éîëóíäà ïåøêÿøäèð áöòöí ùÿéàòûì!” Ìåùð îíóí ñþçöíäÿí ÷îõ ðàçû ãàëäû, Çöëôö-êÿìÿíäèíè ãóéóéà ñàëäû. Ñöùåéë ùþðöêëÿðäÿí éàïûøäû ìþùêÿì, Ìåùð èëÿ èêè ãûç ÷ÿêäè ùÿìÿí äÿì. Ãàðàíëûã îòàüà ñàëäûëàð îíó, Áóõîâäàí à÷äûëàð òåç ÿë-ãîëóíó. Äóñòàüû çÿíúèðäÿí åäèíúÿ àçàä, Éåðè þïöá äåäè ùÿìèí ïÿðèçàä Þç äîüìà éóðäóíó, êèì îëäóüóíó, Øàùçàäÿ Ñóùåéëÿ âóðóëäóüóíó. Äÿíèç òóôàíûíû åéëÿäè òÿñâèð, Áàøûíà ýÿëÿíè äàíûøäû áèð-áèð. Äåäè: — “×îõ ÷ÿêäèñÿ áàøûì ôÿëàêÿò, Úàáèðèí ÿëèíäÿ ãàëäûì ñÿëàìÿò,” 358

Äåäèêúÿ äÿðäèíè î íàçèêáÿäÿí, Äóñòàã äþíÿ-äþíÿ ýåòäè þçöíäÿí. Áèòèðèá ñþçöíö î íàçëû äèëáÿð, Äåäè: — “Þëäöðÿúÿê ìÿíè áó ãÿìëÿð. Ñöùåéëèìäÿí áàøãà áèëèðÿì ùå÷ êÿñ, Ìÿíè ÿñàðÿòäÿí ãóðòàðà áèëìÿç. Ñÿí, åé éàä åëëÿðäÿ áÿëàëÿð ÷ÿêÿí, Ýÿë, áó äÿðäëÿðèìÿ äÿâà éåòèð ñÿí. Èñòÿéèì áóäóð êè, ìàâè ñóëàðû Êå÷èá éîëëàíàñàí Éÿìÿíÿ ñàðû. Ñîíðà äà ÷þë êå÷èá, äàüëàð àøàñàí, Äÿðäèìè Ñöùåéëÿ òåç äàíûøàñàí. Ëàêèí áèð ñèððè ñÿí ýþðìÿê÷èí þçöí, Áóðäà ãàëìàëûñàí, èêè ýöí, ö÷ ýöí. Ýþçöíëÿ ýþðÿðÿê áèëÿñÿí éÿãèí, Ìÿíèì áó ñþçöìÿ îëàñàí ÿìèí: Î ýöíäÿí êè, ìÿíè òàïäû ìèí áÿëà, Úàáèðèí çöëìöíÿ îëäóì ìöáòÿëà, Ñàòàøûíúà ìÿíÿ ýþçö óçàãäàí, Òèð êèìè äþøÿíäè éåðÿ íàýÿùàí. Ùöñíöìö ýþðìÿéè ÷îõ àðçó åòäè, Ùÿð ìÿíÿ áàõàíäà öðÿéè ýåòäè. Ñàêèò áàõà áèëìèð ùöñíöìÿ áèð äÿì, Àíúàã óñàíäûðûá ìÿíè ãöññÿ-ãÿì. Ñöùåéë åøèäèíúÿ ñþçöíö Ìåùðèí, Îëäó äÿðäëè êþíëö áèð àçúà òÿñêèí. Òàìàì äîüðó ñàíûá îíóí ñþçöíö, Ýèçëÿäÿ áèëìÿäè àðòûã þçöíö. Àùû äèðÿê îëäó ýþéöí òàüûíà, Äöøäö äèëáÿðèíèí òåç àéàüûíà. Óúàäàí ãûøãûðûá, öðÿéè ýåòäè, Ìåùð èñÿ áó ùàëà òÿÿúúöá åòäè. ßéèëèá ÿñèðÿ áàõàíäà äèëäàð, Ñöùåéë îëäóüóíó åéëÿäè àøêàð. Àù ÷ÿêèá þëöòÿê éûõûëäû î äà, ×ÿêäèéè áó àùëàð äþíäö áóëóäà. Î ãîøà êÿíèçëÿð ôÿüàí åäÿðÿê 359

Ýèçëÿòäè îíëàðû àéëà ýöíÿøòÿê. Ýÿëÿíäÿ þçöíÿ î øóõ ïÿðèçàä Äåäè: — “Ôèòíÿ-ôÿñàä à÷ûáäûð ãàíàä.” Ñöùåéëè áèð åâÿ ýþíäÿðäè ïöíùàí, Ýöíÿø êþ÷ åéëÿéèá ãàðàëäû úàùàí. Éàñòûüà áàø ãîéóá éàòàíäà åëëÿð, Ñöùåéë äÿ àéûëûá äóðäó áèðòÿùÿð. Ñàðûëäû èêè éàð úèñìö úàí êèìè, Ñÿðâ èëÿ ñàðìàøûã ñàðìàøàí êèìè. Î íàçÿíäÿ ýöëÿ ñÿðâ îëäó ìåùìàí, Íå÷ÿ ýöí ñàðàéäà äîëàíäû ïöíùàí. Òóòàðàã þçöíö áàëà, øÿðáÿòÿ, Íàòÿâàí âöúóäó ýÿëäè ãöââÿòÿ. Àíëàäû, áèëäè êè, ùÿðàìè Úàáèð Îëìàìûø Ìåùðèíèí âÿñëèíÿ ãàäèð. Áèð ýöí åòìÿê ö÷öí êþíëöíö õÿíäàí, Úàáèð áàü è÷èíäÿ ýÿçäèéè çàìàí ×ûõäû ãàðøûñûíà Ñöùåéë íàýàùàí, Î ãî÷ ìåéäàíûíà ýèðäè áó àñëàí. Äåäè: — “Èýèäëèêäÿí äåéèëäèð êè, ñÿí Ôèòíÿéëÿ åëëÿðè òàëàí åäÿñÿí. Õàëãûí ýÿìèñèíè äåøèá ìÿêðëÿ, Ñóéà ãÿðã åäÿñÿí éàìàí ôèêèðëÿ. Áèðèíèí áàøûíäàí àüëû ýåäÿíäÿ, Òóòàðàã ñàëàñàí úèñìèíè áÿíäÿ. Ñÿí ñöáóò åòäèíñÿ þç èòëèéèíè, Ìÿí ñÿíÿ ýþñòÿððÿì èýèäëèéèìè!” Äåéèá ùöúóì ÷ÿêäè äöøìÿíÿ ñàðû, Ùåéðÿò ëàë åòìèøäè ùÿìèí ãÿääàðû. Úàáèð ýöëÿøìÿéÿ ýþñòÿðèíúÿ ìåéë, Éûõäû ðÿãèáèíè ïÿùëÿâàí Ñöùåéë. Åëÿ êè, Úàáèðè î ñÿðäè éåðÿ, Òåçúÿ ÿë-ãîëóíó ñàëäû çÿíúèðÿ, Ñàëäû éóáàíìàäàí äÿðèí çèíäàíà... Áó ìÿëóì äåéèëìè ùÿð áèð èíñàíà: “Êèì êè ãóéó ãàçàð þçýÿëÿð ö÷öí, Þçö î ãóéóéà äöøÿúÿê áèð ýöí.”

360

Ñöùåéëèí áÿõòèíèí äîüäó óëäóçó, Ìåùðëÿ òîé åäèá àëäû î ãûçû. Úàáèðèí äþâëÿòè êå÷äè ÿëèíÿ, Íÿñèá îëäó îíà ÷îõëó õÿçèíÿ. Î éåðäÿ éàøàéàí áöòöí ðÿèééÿò ×àâàí ïàäøàùà åòäè èòàÿò. Î òîé ìÿúëèñèíäÿ úîøäó ôÿðÿùëÿð, Ñÿñëÿíäè ÿëëÿðäÿ çöìðöä ãÿäÿùëÿð. Ôèêèðëÿøèá äåäè úàâàí ùþêìäàð: “Úàáèð ùÿáñ åòäèéè áöòöí äóñòàãëàð Ýÿðÿêäèð áó ñààò åäèëñèí àçàä, Ýÿëèá ìåé è÷ñèíëÿð, äîëàíñûíëàð øàä.” Àõòàðûá ýÿçäèëÿð áàü÷àíû, áàüû, Ýÿòèðäèëÿð îðà èêè äóñòàüû. Áèðè Íîäÿð èäè, î áèðè Íåìàí, Êèì áó òÿñàäöôö åäÿðäè ýöìàí. Áóðäàêû øàäëûüû íåúÿ éàçûì ìÿí, Áåëÿ áèð óñòàëûã ýÿëìÿç ÿëèìäÿí. Î èêè àòàíû, èêè þâëàäû, Âöñàëûí êÿìÿíäè áèðäÿí áàüëàäû. Øàäëûãäàí àüëàøûá, ãóúàãëàøäûëàð, Îòóðóá ùÿð éàíäàí ñþùáÿò à÷äûëàð. Àéäûí îëäó î ýöí áöòöí ÿùâàëàò, Øöêöðëÿð åäÿðÿê ùàìû ãàëäû ìàò. Âåðèá òàúëàðûíû áó úàâàí øàùà, ×ÿêèëäè ãîúàëàð èáàäÿòýàùà. Åøèäèíúÿ áóíó ìÿìëÿêÿò òàìàì, Áàøëàíäû ùÿð éàíäà áèð éåíè áàéðàì. Ôÿëÿéèí ýÿðäèøè éîëóíà äöøäö, Ñöùåéë Ìåùðè èëÿ áåëÿ ýþðöøäö. Ìåùðèí ýþçÿëëèéè àëÿìäÿ òÿêäè, Íèëóôÿð ÷ÿìÿíÿ î, áèð áÿçÿêäè. Ùÿìèí ðÿíýäÿ èäè äîíó, êþéíÿéè, Áöòöí ñàðàé ÿùëè áèëäè áó ðÿéè: Ìàâè ðÿíý òÿáèíÿ õîø ýÿëäèéè÷öí, Ýöíÿø î ïàëòàðäà äîëàíûð ùÿð ýöí. Ïÿðè ñèôÿòëèëÿð, àé áÿíèçëèëÿð, 361

Ýþé ïàëòàð ýåéÿíäÿ ãÿëáÿ õîø ýÿëÿð. Ãûçûëäàí îëñà äà ýöíöí éàíàüû, Î äà ÷îõ õîøëàéûð ìàâè îëìàüû. Ìåùìàí áèòèðèíúÿ áó ÿôñàíÿíè, À÷äû ïÿðäÿòóòàí ìàâè ïÿðäÿíè. Äàø-ãàøëàð ñà÷ûëäû éàç éàüûøûòÿê, Ãîíàüûí äèëÿéè à÷äû ýöë-÷è÷ÿê. Äàñòàí ñþéëÿéÿíÿ âåðèá ìöêàôàò, Áÿùðàì ýþé ñàðàéäà óéóäó ðàùàò.

ÚÖÌß ÀÕØÀÌÛ ÁÀÙÐÀÌ ØÀÙ ÑßÍÄßËÈ ÑÀÐÀÉÄÀ Úöìÿ àõøàìûéäû. Ãîúàìàí ôÿëÿê Ñöðòìöøäö ýþéëÿðÿ ñÿíäÿëè áèð ðÿíý. Äþíöá ÿñÿí êöëÿê ñÿðèí áèð ìåùÿ, Éàéìûøäû ùÿð éàíà õîø áèð ðàéèùÿ. Áó ñÿíäÿë ÿòðè êè, ÿðçÿ ñà÷ûëäû, Ýåúÿíèí òöíä ãàðà ðÿíýè à÷ûëäû. ßéíèíÿ ýåéÿðÿê ñÿíäÿëè ïàëòàð, Ñÿíäÿëè ãÿñðèíÿ ýåòäè ùþêìäàð, Ñÿíäÿë àüàúûíäàí ùàçûðëàíàí òàõò Öñòöíäÿ ÿéëÿøäè øàä, õöððÿì, õîøáàõò. Ñÿíäÿë ÿòðè ñà÷àí ñÿðâè-õóðàìàí, Ãàðøûëàäû øàùû õåéëè ìåùðèáàí. Î, áèð ïàð÷à ñÿíäÿë àòäû îúàüà, Éàéûëäû ñÿíäÿëèí ÿòðè îòàüà. Ñÿíäÿëè ðÿíýèíäÿ îëàí î ãÿñðè Òàìàì ìÿñò åëÿäè î ñÿíäÿë ÿòðè. Äîëàíäû ÿëëÿðäÿ ýöëýöí ãÿäÿùëÿð, Ýåúÿ õóìàðûíäàí ãàëìàäû ÿñÿð. Ìåé ïàéëàéàí ñàãè èøëÿäèá ùèéëÿ, Ãàðûøäûðìûø èäè ñÿíäÿëè ìåéëÿ. Òàìàì éîõ îëóíúà ýöíöí øöàñû, À÷äû ãàíàäûíû ýåúÿ ãàðüàñû.

362

Î þç ãàíàäûíû à÷äû ìöêÿììÿë, Ýþéäÿ óëäóç-óëäóç ïàðëàäû ñÿíäÿë. Âàõòû éåòèøèíúÿ, øàùûí ñÿíÿìè Àéðûëäû ñÿíäÿëè áèð ýöíÿø êèìè. Éóõóéà ýåòìÿê÷öí øàùè-çàìàíÿ, Èñòÿäè äèíëÿñèí õîø áèð ÿôñàíÿ. Òåç ùàçûð åòäèëÿð áàøãà ñÿééàùû, Î èäè ñþùáÿòèí, ñþçöí àëëàùû. Äåäèëÿð: “Ýÿë îòóð, áèð ÿôñàíÿ äå, Äöíéà ñèððëÿðèíäÿí áèð íèøàíÿ äå.” Õåéèð-äóà âåðäè íàüûë÷û ÿââÿë, Ñàíêè íÿôÿñèíäÿí ñà÷ûëäû ñÿíäÿë. Äåäè: — “Íÿ ãÿäÿð êè, éàíûð êÿùêÿøàí, Äîëàíûð óëäóçëàð, äþâð åäèð çàìàí, Ýþéäÿí óúà îëñóí ìÿãàìûí ñÿíèí, Óëäóçëàðäàí èòè ýåòñèí êþùëÿíèí!” Åëÿ êè, ãóðòàðäû áó äöðôÿøàíëûã, Ñÿééàù ùåêàéÿòÿ áàøëàäû àðòûã. ÀËÒÛÍÚÛ ÑßÉÉÀÙÛÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ Áåëÿ íÿãë åäèðëÿð, èêèúÿ íÿôÿð Ìÿüðèáäÿí Ìÿøðèãÿ åäèðäè ñÿôÿð. Éîë öñòöíäÿ ðàñòëàøûá î èêè íÿôÿð, Áèðè äèýÿðèíÿ îëäó ùÿìñÿôÿð. Ìöãáèë àäëàíûðäû îíëàðäàí áèðè, ×îõ êå÷èá ýåòìèøäè òîçëó ÷þëëÿðè. Ìöäáèð àäëàíûðäû î áèðè úàâàí, Êå÷äèéè äÿíèçäè, ýþðäöéö òóôàí. Äîüðóëóã éîëóíó ñå÷ìèøäè Ìöãáèë, Õåéèðõàùëûã åäèá ýÿçèðäè åë-åë. Ìöäáèðäÿ éîõ èäè äöçëöêäÿí íèøàí, Õàëãà àíúàã çèéàí äÿéèðäè îíäàí. Ýÿëèá áèð ñÿùðàéà éåòèøäè îíëàð, Îðäàí ýåí ãà÷ûðäû âàãèô îëàíëàð. Î ÷þëäÿ ýöë-÷è÷ÿê, ùÿòòà àõàð ñó, 363

Âåðèðäè ãÿòðàíëà êöêöðä ãîõóñó. Öôóíÿò ñà÷ûðäû äàøû-òîðïàüû, Áîüóðäó èíñàíû áóõàðû-áóüó. Àòÿø äåéèðäèëÿð áó éåðäÿ éåëÿ, Êèìÿ òîõóíóðäó-äþíöðäö êöëÿ. Ñîíðà ùÿìèí êöëö àëîâëó ðöçýàð Òîçòÿê ýÿçäèðèðäè äèéàðáÿäèéàð. Îðäà éàøàìàüà éîõ èäè èìêàí, Êèì ãÿäÿì áàññàéäû, âåðìÿëèéäè úàí. Éàíûá êöë îëìóøäó î ÷þë áöðêöäÿí. ßáÿñ àä âåðìÿéèá îðà àä âåðÿí: “Øåéòàí âàäèñè”éäè î éåðèí àäû, Âàðäû ùÿð àääûìäà áèð úöò èñáàòû. ×þëöí äÿùøÿòèíäÿí òóòìàéûá õÿáÿð, Áèð õåéëè éîë ýåòäè î èêè íÿôÿð. ×þëäÿ ýþðöíìöðäö áèð ùÿéàò èçè, Äîüðóäàí ãîðõóíúäó “Øåéòàí âàäèñè!” Ýþðäöëÿð íÿ óúó, íÿ áóúàüû âàð, Àíúàã ãÿò åòìÿéÿ âåðäèëÿð ãÿðàð, Äåäèëÿð: “Ùÿð äÿðäÿ åäèá òÿùÿììöë, Éîëëàíàã, àëëàùà åäèá òÿâÿêêöë!” Ýöíÿø àðòûðûíúà ùÿðàðÿòèíè, Ìöäáèð çàùèð åòäè õàñèééÿòèíè. Ýàù äåéèíèðäè êè: “Ùàâàäûðìû áó? Àëëàùûí àäûíà ðÿâàäûðìû áó?” Ýàù äà äåéèðäè êè: “Ãöäðÿòëè àëëàù Éàðàäà áèëìÿéèá áóðäà ñåéðàíýàù.” Àüçûíû à÷ûíúà î õÿáèñ, àõìàã, Àëëàùà åòèðàç åäèðäè àíúàã. Åëÿ êè, ÿë ÷ÿêäè ïÿðâÿðäèýàðäàí, Þç éîë éîëäàøûíà îõóäó ìåéäàí, Äåäè: — “Ìÿíèì êèìè áèð àüûëëû êàø ßñëà îëìàéàéäû ñÿíèíëÿ éîëäàø! Ñÿíÿ ðàñò ýÿëäèéèì î ýöíÿ ëÿíÿò! Óúáàòûíäàí èøèì áÿä ýÿòèðèð, áÿä!” Ìöãáèë êþìÿê óìóá òàíðûäàí áó àí, Äóà åëÿéèðäè îíà äóðìàäàí.

364

Íÿñèùÿò åòñÿ äÿ éîë éîëäàøûíà, Íÿñèùÿò ýèðìèðäè îíóí áàøûíà. Îíëàð ÷ÿêäèñÿ äÿ áèð õåéëè çèëëÿò, Àõûð î ñÿùðàíû åéëÿäèëÿð ãÿò. Ýþçäÿí èòäèñÿ äÿ äÿùøÿò ñÿùðàñû, Ýþðöíäö ãàðøûäà äÿðä-ãÿì äÿðéàñû. Ìöãáèë äîñò ÿëèíäÿí ýÿëìèøäè úàíà, Èñòÿäè “ÿëâèäà” ñþéëÿñèí îíà. Áàøûíäàí åòìÿê÷öí ùÿìèí ùÿìäÿìè, Äåäè: — “Ýÿëèá ÷àòäû àéðûëûã äÿìè.” Éàëâàðûá-éàõàðäû Ìöäáèð äîñòóíà, Ïåøìàí îëäóüóíó áèëäèðäè îíà. Àõûòäû ýþçöíöí ñåëòÿê éàøûíû, Óçàíûá òîðïàüà äþéäö áàøûíû. Åëÿ öçðõàùëûã åòäè êè Ìöäáèð, Îíóí ýöíàùûíû ÿôâ åòäè Ìöãáèë. Î íÿ åòìèøäèñÿ ÷ûõàðòäû éàääàí, Áèëìÿäè ñþçëÿðè éàëàíäûð, éàëàí, Ýÿëèá éàíàøäûëàð îíëàð ëèìàíà, Ýþðäöëÿð ýÿìèëÿð äóðóá éàí-éàíà. Ýåäÿí àäàìëàðäàí àëûá õÿáÿðè, Òàïäûëàð Ìÿøðèãÿ ýåäÿí êÿñëÿðè. Ýÿìè ñàùèáèíÿ éàíàøûá áèð-áèð, Âåðäè éîë ùàããûíû Ìöãáèëëÿ Ìöäáèð. Ýÿìè÷è îíëàðà âåðäè áèð ãàéûã, Ãàéûã êè÷èê èäè-èêè àäàìëûã. Ùÿìèí î ãàéûüû áó èêè íÿôÿð Äàéàíìûø ýÿìèéÿ áÿíä åëÿäèëÿð. Îíëàðà áèð õåéëè àäàì ãîøóëäó, Ýÿìè ñó öçöíäÿ ó÷àí ãóø îëäó. Ìöäáèð éàüäûðàðàã éåíÿ äÿ ëÿíÿò, Ôÿëÿêäÿí, àëëàùäàí åòäè øèêàéÿò. Ìöãáèëèí ãèñìÿòè ñÿàäÿò èäè, Èøè òÿñáåù èëÿ èáàäÿò èäè. Ãóðòàðìûø îëñà äà îíó õàòàäàí, Ìöäáèð ýèëåéëèéäè éåíÿ õóäàäàí. Ìèíäè ñþç àòûíà, ÷àïäûãúà ÷àïäû...

365

Áèðäÿí òóôàí ãàëõäû, ôûðòûíà ãîïäó. ×àëõàëàäû ñóéó øèääÿòëè ðóçýàð, Äöøäö âàùèìÿéÿ áöòöí éîë÷óëàð. Ìöäáèð ùåé äåéèðäè: “Áþéöê éàðàäàí! Ýþðìöðÿì ìÿí ñÿíäÿ ìÿíòèãäÿí íèøàí. ×þëäÿ ñóñóçëóãäàí öçìöøäöí áèçè, Ãÿòëýàù åéëÿäèí èíäè äÿíèçè. Î, áóíäàí éàìàíäû, áó, îíäàí éàìàí, Áóíà ÷àøáàø ãàëûð äöøöíÿí, ãàíàí!” Ìöäáèðèí àüçûíäàí ÷ûõûíúà áó ñþç, Äàùà áÿðê ÷àëõàíûá êöêðÿäè äÿíèç. Ãîâäó äàü äàëüàëàð áèðè-áèðèíè, Éåë ãûðäû ãàéûüûí áîç êÿíäèðèíè. Áó ìÿëóí òóôàíûí èòè ðöçýàðû, Ãîâäó ùÿð ãàéûüû áèð ñÿìòÿ ñàðû. Òóôàí íÿðÿ ÷ÿêäè, ùàðàé ãîïàðäû, Éåëëÿð ýÿìèíè äÿ àëûá àïàðäû. Íèúàò òàïàíëàðûí ñàéû àçäû, àç, Ìöãáèë äÿ, Ìöäáèð äÿ îëäóëàð õèëàñ. Îíëàðûí äàâàìñûç, òÿê ãàéûüû äà Çÿäÿëÿíìèø ùàëäà öçöðäö ñóäà. Çÿäÿëÿíìèø ýþðöá ãàéûüû, äèíäè, Ìöäáèð þçáàøûíà éåíÿ äåéèíäè. Ìöãáèë íàìàçûíû éåòèðèá ñîíà, ßë à÷ûá éàëâàðäû þç òàíðûñûíà. Áèð éàíäàí öçöðäö îíó áó òóôàí, Áèð éàíäàí äîñòóíóí åòäèéè òöüéàí. Àõûð äóàñûíû åøèäèá òàíðû, Éàòûðòäû ùàé-ùàðàé ñàëàí ðóçýàðû, Ñóëàð ñàêèòëÿøèá äèíúÿëäè àðòûã, Öçäö àðàì-àðàì î êè÷èê ãàéûã. Ìöãáèë ýþç ýÿçäèðèá ìàâè ñóëàðà, ×îõ øöêöð åéëÿäè ïÿðâÿðäèýàðà. Åëÿ áó ìÿãàìäà, åëÿ áó àíäà Ãàðàëàí áèð íþãòÿ ýþðäö öììàíäà. Î ãÿäÿð ÷ÿêìÿäè, ùÿìèí ãàðàëòû Ìàâè àñèìàíûí ðÿíýèíè àëäû.

366

Ñÿðèí áèð ìåù ÿñäè î ãàðàëòûäàí, Î ìåù äèðèëèêäÿí âåðèðäè íèøàí. Äåìÿ ëÿïÿëÿðèí íÿôÿñèéìèø î, Èñà ïåéüÿìáÿðèí íÿôÿñèéìèø î. Ñÿíäÿë ãîõóéóðäó î ìåùèí ÿòðè, Áó ÿâÿçñèç èäè Ìöãáèëäÿí þòðö. Ìèííÿòëÿ éàä åäèá ïÿðâÿðäèýàðû, Ñöðäö ãàéûüûíû î ñÿìòÿ ñàðû. Îíóí ãàéûüûíû áÿõò þçö ñöðäö, Ìöãáèë ãàðàëòûíû éàõûíäà ýþðäö. Ñÿíäÿë àüà÷ûéìûø î ýþðöíÿí øåé, Áîéó ÿðøÿ ãÿäÿð, éàðïàüû ýþìýþé. Ýþðäö êè, ýþâäÿñè íóð éàéûð îíóí, Éàðïàüû ýöçýöòÿê ïàðëàéûð îíóí. Ùÿð êÿñ áó ýöçýöéÿ ñàëàðñà íÿçÿð, Îíäà þç ýÿëÿúÿê áÿõòèíè ýþðÿð. Áó ñÿíäÿë àüàúû þïöð ýþéëÿðè, Êè÷èê áèð àäàäûð ìÿñêÿíè, éåðè. Ýþâäÿñè äàéàãäûð ñàíêè ñÿìàéà, Ñÿíäÿë ðàéèùÿñè ÷þêöáäöð ñóéà. Êþëýÿñè äöøöáäöð ýþé ëÿïÿëÿðÿ, ßòðè äþíäÿðèáäèð ñóéó ÿíáÿðÿ. Áèð ïàð÷à òîðïàüû äþâðÿëÿéèá ñó, Î òîðïàãäà áèòèá, áîé àòìûøäû áó. Âàðäû ýþâäÿñèíäÿ áèð îâóú éåðè, Ñóéó åëÿ áèë êè, íóð ÷ÿòèðëÿðè. Êþëýÿäÿ ãîéàðäû äöððö, àëìàçû, Úèâÿ êèìè èäè ùÿð áèð äàìëàñû. Òþêöëöð äÿíèçÿ øûðûëòû èëÿ, ßðèìèø ýöìöøö ïàðûëòû èëÿ. Áó êè÷èê òîðïàãäà èêè ñèòÿìêàð, Áèð ãÿäÿð äèíúÿëèá ðàùàò îëäóëàð. Äèíúèíè àëûíúà Ìöãáèë õîøèãáàë, Àüàú îëàí éåðÿ éîëëàíäû äÿðùàë. Éîõëàéûá àüàúûí êþêöíö ñîíðà, Ãàéûüûí èïèíè áàüëàäû îðà. Àüàú îâóüóíà íÿçÿð ñàëàíäà, 367

Áèð ùîâóç, áèð äÿ êè, äàø ýþðäö îíäà. Î äàøûí öñòöíäÿ ÿçàá ÷ÿêÿðÿê, Êèì èñÿ éàçûëàð åëÿìèøäè ùÿêê. Ìöäáèð äÿ éàíàøäû î ôÿââàðÿéÿ, Îíóí ëàï ýþçöíäÿí ñó è÷ñèí äåéÿ. Ýþðäö äàø öñòöíäÿ éàçûëàíëàðû, Ýþçÿë áèð õÿòò èëÿ ãàçûëàíëàðû. Éàçûëàí ñþçëÿðè îõóéóá áèð-áèð, Áèëäè áó ìÿçìóíó Ìöãáèëëÿ Ìöäáèð: “Êèìèí áó àäàéà äÿéñÿ àéàüû, Ýþðñÿ áóðäà îëàí áó äÿì-äÿñýàùû, Áèëñèí êè, áó ñÿíäÿë äåéèëäèð àäè, Áóíäà áèð ñåùð âàð-áèð ýèçëè úàäó. Áóðàéà ýÿëÿíëÿð è÷ñÿ áó ñóäàí, Ôÿðãëÿíèá ñå÷èëÿð ÿéðè äîüðóäàí. Áó áóëàã ñóéóíäàí è÷ÿí áèð èíñàí Òåçúÿ õèëàñ îëàð ñóñóçëóüóíäàí. Äöçýöí àäàìäûðñà ñóäàí è÷ÿí êÿñ Áèð àé éåìÿê-è÷ìÿê éàäûíà äöøìÿç. Éàëàí÷û è÷ÿðñÿ-ö÷úÿ ýöí þòÿð, Î éåíÿ ñó èñòÿð, àúëûã ùèññ åäÿð. Áó ÷åøìÿ ñóéóíäàí è÷ÿí áèð èíñàí Ýÿòèðñÿ äèëèíÿ ÿýÿð áèð éàëàí, Ãÿëáè ãóáàð áàüëàð, öðÿéè ïàðòëàð, Êþ÷öíö äöíéàäàí ÷ÿêÿð î ìóðäàð! È÷ÿíäÿ àúëûüû äÿô åäèð áó ñó, ×èìÿíäÿ áàøãà ùàë àëûð, äîüðóñó. Áó ñóéà ýèðèíúÿ éàëàí äàíûøàí, Éàíûá-ïþøÿëÿíèð, ãàëìûð îíäà úàí. Äöçýöí âÿ õåéèðõàù ÷èìÿðñÿ îíäà, Þëìÿçëèê ãàçàíàð, áèë êè, úàùàíäà. Áóðóí-ãóëàüûíû òóòàðàã áÿðê-áÿðê, Ýþçöíö éóìàðàã ñóéà ýèðÿíòÿê, Áó ñóéóí àëòûíäà à÷ñà ýþçöíö, Áàøãà áèð àëÿìäÿ ýþðÿð þçöíö... Åëÿ áèð àëÿì êè, ñþçëÿ äåéèëìÿç, Èíàíìàç ýþçöíÿ îíà áàõàí êÿñ.

368

Éàäûíäà ñàõëàñûí áóíó ùÿð èíñàí: Áèð äÿ úóìà áèëìÿç ñóéà áèð úóìàí. Áóðà èêè êÿðÿ ýèðñÿ áèð íÿôÿð, Úàäóäàí áó ñóäà ãàëìàç áèð ÿñÿð.” Ìöäáèð îõóéóíúà áóíó, îäëàíäû, Éåíè áèð åøã èëÿ àëûøäû, éàíäû. Èñòÿäè äîéóíúà è÷ñèí î ñóäàí, Éàëàí äàíûøìàñûí áèð äÿ ùå÷ çàìàí. ßë ÷ÿêÿ áèëìÿçäè, àììà î áóíäàí, Èøëÿìèøäè îíóí ãàíûíà éàëàí. Àíúàã éàìàí àúäû, ñóñóçäó Ìöäáèð, Àíä è÷äè: éàëàíû äàùà òÿðýèäèð, Äåäè: — “Éàëàí äåñÿì ÿýÿð áó ýöíäÿí, Àé àëëàù, èçèìè ñèë éåð öçöíäÿí!” Àíä è÷èá ÷åøìÿíèí ñóéóíäàí è÷äè, Ùÿéàòûíäàí êå÷äè, úàíûíäàí êå÷äè. Ìöãáèëñÿ ÿââÿëúÿ àëûá äÿñòÿìàç, È÷äè î áóëàüûí ñóéóíäàí áèð àç. Ñåùðëè áóëàãäàí î è÷èíúÿ ñó, Íÿ àúëûüû ãàëäû, íÿ ñóñóçëóüó. Éàçûëàí ñþçëÿðè àëìàéûá ñàéà, Ìöäáèð èñòÿäè êè, ýèðñèí î ñóéà. Ñîéóíóá áèð àíäà áóëàüà ýèðäè, Ñó éàíäûðûá, îíà èøýÿíúÿ âåðäè. Ìöãáèëñÿ áåëèíÿ áàüëàéûá ôèòÿ, Ýèðäè ùÿìèí ñóéà øöêð åäÿ-åäÿ. Áóëàã áèð äÿíèçäè, Ìöãáèë áèð ýÿìè, Äèããÿòëÿ áàõûðäû éàõûí ùÿìäÿìè. Ýþðäö íÿ àëûøäû, íÿ áèøäè Ìöãáèë, Ñóäàêû ÿêñèíÿ ãîâóøäó Ìöãáèë. Ñóéà áàø âóðóíúà Ìöãáèë íÿ ýþðäö, Þçöíö áàøãà áèð àëÿìäÿ ýþðäö, Ýþðäö ùîâóçäàêû ñó äåéèë, áàëäûð, Äèðèëèê ñóéóäóð, éà êè, çöëàëäûð. Ëÿáÿëÿá äîëäóðóá ùîâóçó çöëàë, Ùîâóç äàøëàðûíà âåðèëèá ñûüàë. Åëÿ áèë, ùÿð äàøà ìàùèð áèð óñòà 369

Ñÿíäÿëè ðÿíý âåðèá ãîéóá öñò-öñòÿ. Áèð áàü î ùîâóçó àëûá ãîéíóíà, Áàüûí îðòàñûíäà áèð ùÿðÿìõàíà... Ùîâóçäàí êÿíàðà ãîéìàìûø àéàã, Îíó ãàðøûëàäû íå÷ÿ ýöëéàíàã. Ýöìöø òîïóãëóëàð, ãÿëÿì ãàøëûëàð Îíóí ãóëëóüóíäà äàéàíìûøäûëàð. Ãóðóëàíìàã ö÷öí èïÿê ïàð÷àäàí, Ãÿòôÿ ýÿòèðìèøäè áèð íàçëû úåéðàí. ßëèíäÿ àòëàçäàí òèêèëè ïàëòàð Ùàçûð äàéàíìûøäû áàøãà áèð íèýàð. Ñóàëòû äöíéàíûí ïÿðèçàäëàðû, Îëäó éåð îüëóíóí øóõ õèäìÿòêàðû. Îíóí áÿäÿíèíÿ ôèòÿ òóòäóëàð, Ñöðòöá áÿäÿíèíè òåç ãóðóòäóëàð. Õÿëÿò ýåéäèðäèëÿð ñîíðà ìåùìàíà, Ñÿíäÿëèí õîø ÿòðè ÷þêìöøäö îíà. Áàøûíà ÿììàìÿ ãîéäó áèð ïÿðè, Éàéûëäû ÿòðàôà øàìàìà ÿòðè. Ñîíðà äà éàïûøûá îíóí ãîëóíäàí Ñÿíäÿëè ñàðàéà îëäóëàð ðÿâàí. Áàõûá éîë óçóíó âàðà-äþâëÿòÿ, Ìöãáèë áèðäÿí-áèðÿ äöøäö ùåéðÿòÿ. Éåðëÿ ÿëàãÿñè òàìàì êÿñèëäè, Þçöíö áàøãà áèð àëÿìäÿ áèëäè. Ñÿíäÿëè ñàðàéà îëóíúà äàõèë, Ùåéðÿòäÿí þçöíö èòèðäè Ìöãáèë. Ýþðäö ýþé òàüûäûð óúà òàüëàðû, Ñàíêè òàíðû èäè îíóí ìåìàðû. Áó ãÿñðÿ éàä èäè äöíéàíûí äÿðäè, Êþíöë øàäëûüûíäàí õÿáÿð âåðèðäè. Äþøÿìÿñè ñÿíäÿë, òàâàíû ñÿíäÿë, Ãàïûëàðû ñÿíäÿë, åéâàíû ñÿíäÿë. Áèð ÿòèð äóéóëóð ùÿð òÿðÿôäÿ-õîø, Àç ãàëûð èíñàíû åëÿéÿ áèùóø. Ãÿñðèí îðòàñûíäà ãóðóëóá áèð òàõò, Úàâàùèðäèð îíóí çèíÿòè ùÿð âàõò.

370

Îíäà ãÿðàð òóòóá áèð úöðÿ ìÿõëóã, Úàíëûëàð è÷èíäÿ áÿðàáÿðè éîõ. Áèëèíìèð î ìÿõëóã úèñìäèð, ðóùäóð, Îíóí çÿððÿ ãÿäÿð íþãñàíû éîõäóð. Àëÿìÿ íóð éàüûð ýþçÿëëèéèíäÿí, Ýöíÿøäèð, äåéÿðäèí, ýþðñÿí ÿýÿð ñÿí. Ôèäàíà áÿíçÿéÿí úèñèì — èøûãäàí, Àëëàù éàðàòìàéûá îíó ïàë÷ûãäàí. Íóð ñà÷ûð ýöíÿøèí øöàñû òÿêè, ßíäàìû-úÿííÿòèí òóáàñû òÿêè. Úèñìè áàøäàí-áàøà ùöñí-ëÿòàôÿò, Äöíéà ÿùëè ö÷öí éàðàíûá àôÿò. Äþâðÿéÿ àëûáäûð îíó éöç ïÿðè, Ãûçëàðûí óëäóçà âàðäûð áÿíçÿðè. Áó òöðôÿ ãûçëàðà áàõûíúà èíñàí, Ùåéðàíëûã àüëûíû àëäû áàøûíäàí. Èòèðèá þçöíö, ðÿíýè ñàðàëäû, Éûõûëûá äþøÿìÿ öñòöíäÿ ãàëäû. Ýÿëèá î ýöë öçëö, î ñÿðâ áîéëó, ßëèíè Ìöãáèëèí áàøûíà ãîéäó. Ãûç îíà úàí, íÿôÿñ ýÿòèðäè éåíÿ, Î äóðóá ùóøóíó èòèðäè éåíÿ. ßùâàëû ýàù ôÿíà, ýàù äà õîø îëäó, Ýàù þçöíÿ ýÿëäè, ýàù áèùóø îëäó. Âàõò þòöá ýåòäèêúÿ ùÿìèí ïÿðèçàä, Ìöãáèëè ùåéðÿòäÿí åëÿäè àçàä. Ëöòôöéëÿ òîõòàãëûã âåðÿðÿê îíà, Ñó ñÿïäè ãÿëáèíèí àëîâëàðûíà. Ìåùðèáàíëûã åäèá î ýþçÿë, áèëèí, ßí éàõûí ìóíèñè îëäó Ìöãáèëèí. Éöç úöð íÿâàçèøëÿ îíà éàíàøäû, Åøã îäó Ìöãáèëèí áàøûíäàí àøäû. Èòèðäè áèð àíäà ñÿáðè, ãÿðàðû, Åøã àëäû ÿëèíäÿí ùÿð èõòèéàðû. Àç ãàëäû áþëöíÿ éöç éåðÿ ãÿëáè, Îíó î äöíéàéà ýþíäÿðÿ ãÿëáè. “Àé öçëö ãûç éåðäÿí ãîïàðäû îíó, 371

Þç òàõòûíà òÿðÿô àïàðäû îíó. Ïÿðè ãàðøûñûíäà éåð þïäö ìåùìàí, Äèë à÷äû, òèòðÿéèá ùÿéÿúàíûíäàí: “Ìÿíèì íÿ ùàããûì âàð, åé ýþçÿë íèýàð, Òóòóì áó øàùàíÿ òàõò öñòäÿ ãÿðàð!” Åëÿ óúà òóòäó îíó ýöëáÿíèç, Ñàíêè î àüàäûð, þçö áèð êÿíèç. Åëÿ ìÿùðÿì îëäó îíà ýöëáÿäÿí, Áèð ÿñÿð ãàëìàäû ãîðõó-öðêöäÿí. ßéëÿøäè òàõòûíäà àé öçëö äèëäàð, Ìöãáèë äÿ éàíûíäà îëäó áÿðãÿðàð. Ñöôðÿ ìèí íàç èëÿ, íåìÿòëÿ äîëäó, Î, áóíà, áó, îíà áàõûá êàì àëäû. Åëÿ ëÿççÿòëèéäè î õþðÿê, øÿðáÿò, Äåéÿðäèí, áåùèøòäÿí ýÿëèá áó íåìÿò. Éåìÿê áàøëàíàíäàí êå÷äè áèð ãÿäÿð, Ýÿëäè îðòàëûüà áöëëóð ãÿäÿùëÿð. Íàõûøû ðÿíýáÿðÿíý áèð ìÿúìÿéèäÿ, Ýÿëäè î ìÿúëèñÿ íå÷ÿ úöð áàäÿ. Áöëëóð ãÿäÿùëÿðèí, ÷èíè êóçÿíèí ßòðè ñÿíäÿë ÿòðè, íàõûøû ðÿíýèí. Ãûç þç ãÿäÿùèíäÿí áèð ãóðòóì óääó, Ñîíðà î ãÿäÿùè Ìöãáèë÷èí òóòäó. Åëÿ èòèðäè êè, þçöíö îüëàí, Íóø åòäè øÿðàáû ñîí äàìëàéàúàí. Ùåé äîëóá-áîøàëäû úàìëàðà ìåéëÿð, Øàäëûã ñÿäàñûíû òóòìàäû ýþéëÿð. Åëÿ ýöúëÿíäè êè, ìåéèí òÿñèðè, Ãàëìàäû àðàäà óòàíìàã éåðè. Ýþðöá ïÿðèçàäûí õîø ðÿôòàðûíû, Ìöãáèë ãåéá åëÿäè èõòèéàðûíû. Ñàõëàéà áèëìÿäè õàúÿ þçöíö, Ïÿðèäÿí ÷ÿêìÿéèá ÿñëà ýþçöíö, Ýèçëÿäÿ áèëìÿäè åùòèðàñûíû, À÷ûãúà áèëäèðäè èëòèìàñûíû. Ñóàëòû äöíéàíûí øóõ ìÿëåéêÿñè Äèâàíÿ åòìèøäè áó ýÿëÿí êÿñè.

372

ßëèíè ÷ÿêìèðäè ÿëèíäÿí îíóí, Ìöãáèë åùòèðàñäàí îëìóøäó ìÿúíóí. Íÿ ñÿáð ãàëìûøäû îíäà, íÿ òàãÿò, Îä-àëîâ ñàëìûøäû úèñìèíÿ øÿùâÿò. Ðàì åäÿ áèëìÿéèá áó åùòèðàñû, Ãÿñðè áàøäàí-áàøà òóòäó ñÿäàñû, Äåäè: — “Åé ãÿëáèìè îâëàéàí íèýàð, Ñÿí ìÿíäÿ ãîéìàäûí ñÿáð, èõòèéàð! Ðÿùì åäèá äÿðäèìèí äÿâàñûíû âåð, Áó öçêöí êþíëöìöí ñÿôàñûíû âåð! Åéëÿ âöñàëûíëà ìÿíè áÿõòÿâÿð!” Ëàêèí î öçö àé, ýöëöøö øÿêÿð Âåðäè úàâàáûíû áó ìèíâàë èëÿ: “ßçèçèì, þçöíö áèð àç àë ÿëÿ! Áèëèðñÿí, îíñóç äà ÷îõ è÷ìèøèê áèç, Íÿ ùóøóìóç ãàëûá, íÿ äöøöíúÿìèç. Ñàáàù äöçÿëòäèððÿì áèð ìåé ìÿúëèñè, Øàùàíÿ áèð øàäëûã, áèð òîé ìÿúëèñè. Ãàéäà-ãàíóí èëÿ êÿñäèðèðèê êÿáèí, Îíäà þç éåðèíÿ éåòÿð ìÿòëÿáèí. Ùÿðÿìèí îëàðàì ùàëàëëûãëà ìÿí, Ùàðàì éàõûíëûüû ãîâ öðÿéèíäÿí. Áóýöíëöê úèëîâëà øÿùâÿòèíè ñÿí, Ïîçìà áàêèðÿëèê èñìÿòèíè ñÿí!” Òÿñèð åëÿìÿäè áó ñþç Ìöãáèëÿ, Ïÿðèéÿ ãóëàã äà àñìàäû áåëÿ. Àç ãàëäû ãûøãûðûá ãîïàðà íàëÿ, Çîðëà úÿùä åòäè êè, éåòñèí âöñàëÿ. Ñàõëàéà áèëìÿéèá øÿùâÿò ñåëèíè, Þðòöëö áèð éåðÿ àòäû ÿëèíè. Èñòÿäè ýþâùÿðè êå÷èðèá ÿëÿ, Áèðëÿøäèðñèí îíó ôèë ñöìöéèëÿ. Ãûç äåäè: — “Þçöíö ñàëìà ùå÷ ýöúÿ, Áàø òóòàí äåéèëäèð âöñàë áó ýåúÿ. Þçöíö ñàõëàéà áèëìèðñÿíñÿ ùå÷, Áó àéöçëöëÿðäÿí áèðèñèíè ñå÷, Ýåúÿ êå÷èá ýåäèá, äàí ñþêöëöíúÿ 373

Ñÿíèí éàðûí îëñóí î ëÿáè ãþí÷ÿ. Úèñìèíè áöðöéÿí îäóí, àòÿøèí Ãîé òàïñûí î ïÿðè âÿñëèëÿ òÿñêèí.” Ìöãáèë äóéäó: äåéèë òÿêèäèí éåðè, Áîüäó öðÿéèíäÿ úîøàí ùèññëÿðè. Õÿúàëÿò ÷ÿêÿðÿê áàø âåðÿí ùàëäàí, Äàùà ñþç à÷ìàäû îíà âöñàëäàí. Ïÿðè ùèññ åòäè êè, ðàçûäûð ìåùìàí, Èêè ãûç ÷àüûðäû ãóëëóã÷óëàðäàí. Áèðè ýöëöçëöéäö, áèðè àéïàðà, Èøàðÿò åäèíúÿ õàíûì îíëàðà, Áàø ÿéèá ïÿðèéÿ èòàÿò èëÿ, Ýåäèá éàíàøäûëàð òåçúÿ Ìöãáèëÿ. Îíëàðäàí áèðèëÿ ýèðèá õÿëâÿòÿ. Ìöãáèë ìÿøüóë îëäó åéøÿ-èøðÿòÿ. Î õÿëâÿò îòàãäà íÿ áàø âåðäèñÿ, Ìÿí à÷ûã ñþéëÿéÿ áèëìÿðÿì ñèçÿ. Ìÿí áóíó ñþéëÿéÿ áèëÿðÿì àíúàã: Ýÿíú-ãûçìàð ýöíÿøäè, ãûç-àéäû ïàðëàã. Ýåúÿ áàéðàüûíû åíäèðäè ôÿëÿê, Àëäû çöëìÿò ýåúÿ ñÿíäÿëè áèð ðÿíý. À÷ûëäû ýþçëÿðè éóõóäàí ýþéöí, Îéàíäû ÷îõ óçàã öôöãëÿðäÿ ýöí. Ýöí èëê øöàñûíû éàéäûüû àíäà, Ìöãáèë äÿ îéàíäû áóëàã éàíûíäà. Äöíÿíêè ÿùâàëàò éàäûíà äöøäö, Ôèêèðëÿð è÷èíäÿ äîíóá áöçöøäö. Ýþçöíöí þíöíäÿí êå÷äè î ùàëÿò, ×ÿêäè î ùàëûíäàí õåéëè õÿúàëÿò. Ñÿíäÿë êîüóøóíà ýèðäè êè, òÿêðàð, Áÿëêÿ, ÿìÿë åäÿ âÿäèíÿ äèëäàð. Ýèðäè êè, ïàê ñóéà, ÷èìèá ãöñë åäÿ, Áÿëêÿ, úàíûíäàêû éîðüóíëóã ýåäÿ. Î, ôèòÿ áàüëàéûá áåëèíÿ éåíÿ, Úóìäó î ùîâóçóí äÿðèíëèéèíÿ. Úóìäó... Àëëàù, Àëëàù, áó íåúÿ ùàëäû, Ìöãáèë ùàâàäàí äöç àñûëû ãàëäû.

374

Ýþðäö íÿ ìþúöçëÿð ìþúöçö âàðäûð, Íÿ ñàðàé, íÿ äÿ êè ùîâóçó âàðäûð. Áàõäû ÿââÿëêèòÿê, ýþðäöéö ñàéàã Éåíÿ äÿ ñöðÿòëÿ àõûð ýóð áóëàã. Éåíÿ áàø âóðàðàã úóìäó ÷åøìÿéÿ, Äöíÿíêè ÿùâàëàò áàø âåðñèí äåéÿ. Ýþðäö ÿââÿëêèòÿê àõûð ýóð áóëàã, Ýöíÿø äÿ íóð ñà÷ûð ïàðûëäàéàðàã. Äöøöíäö: ùÿð íÿ âàð éóéóá àõàí ñó, Ñþíöá òàëåéèíèí ïàðëàã óëäóçó. Î, çàëûì ôÿëÿéè åòäè ìÿçÿììÿò, Àðòäû àüðûëàðû, åëÿäè øèääÿò. Ãîâðóëóá éàíûðäû áèð åùòèðàñëà, Áèçäÿí óçàã îëñóí áó éàìàí áÿëà: Áèð éàíäàí áàøûíà ýÿëÿí ìöñèáÿò, Áèð éàíäàí íàíÿúèá áèð ùÿìñÿéàùÿò! Íÿëÿð ýÿëìèøäèñÿ îíóí áàøûíà Ñþéëÿéÿ áèëìÿçäè éîë éîëäàøûíà. Éåíÿ ùÿìèí äàøà ñàòàøäû ýþçö, Îõóäó îðàäà éàçûëàí ñþçö, Ôèêèð âåðìÿìèøäè áó úöìëÿëÿðÿ: “Êèì áó ñóéà ýèðñÿ èêèíúè êÿðÿ, Áèð äþçöëìÿç äÿðäÿ îëàð ýèðèôòàð, Äÿíèçäÿ öçìÿêëÿ îíäàí ãóðòàðàð. Îòóðñóí î ýÿðÿê ãàéûüà äÿðùàë, Ýåúèêñÿ, òÿðïÿíñÿ î áèð àç åùìàë, Éà áèð äèâ ýþñòÿðÿð þç äèâàíûíû, Éà äÿíèç íÿùÿíýè àëàð úàíûíû!” Äåäè: — “ßë öçìöøÿì ìÿí íèúàòûìäàí, Þëìÿéèì éàõøûäûð ïó÷ ùÿéàòûìäàí!” Ñîíðà äöøöíäö êè, ôàíè îëñà äà, Éàøàìàã éàõøûäûð áó ïó÷ äöíéàäà. Î, áóðäàí òåç ýåòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö, Ñÿíäÿë àüàúûíäàí ãàéûüû à÷äû. Áàõûá éîë éîëäàøû ãÿìëè Ìöãáèëÿ, Èñòÿäè äÿðäèíè þéðÿíèá áèëÿ. Ìöãáèëäÿí åøèäÿ áèëìÿäè áèð ñþç, 375

Ãàéûã äàëüàëàðû éàðûá êå÷äè òåç. Éåíÿ Ìöäáèð îëäó Ìöãáèëÿ éîëäàø, Áåëÿ éîë éîëäàøû îëìàéàéäû êàø! Àëëàùäàí óìàðàã íèúàòû îíëàð, Âàð ýöúëÿðè èëÿ ÷ÿêäèëÿð àâàð. Ìöãáèëèí îëìóøäó ùàëû ïÿðèøàí, Éàõûá-éàíäûðûðäû îíó áó ùèúðàí. Àøûðäû êÿäÿðè, ãÿìè áàøûíäàí, Ìöäáèð ýþç ÷ÿêìèðäè éîë éîëäàøûíäàí. Ñîðüóéà òóòóðäó îíó äÿìáÿäÿì, Ìöãáèëñÿ ñóñóðäó öðÿéèíäÿ ãÿì. Äåéèðäè: “Ùÿëÿëèê äèëÿéèíäÿí êå÷, Éîõäóð úàâàá ö÷öí òàãÿòèì äÿ ùå÷. Ñÿíÿ ìÿí íÿ äåéèì, íÿ úàâàá âåðèì? Þçöìöí þçöìäÿí âàðìû õÿáÿðèì? Äÿðäèì ñÿíèí ö÷öí äåéèë ìàðàãëû, Ìÿí õÿúèë, ñÿí èñÿ ùàãëûñàí, ùàãëû. Äàëüûíëûüûì ñÿíÿ åäèðñÿ òÿñèð, Áóíà ñÿáÿá ìÿíÿì, ìÿíÿì ìöãÿññèð. Âåðäèéèì ÿçàáû ùàëàë åò ìÿíÿ, Äþçìöñÿí íå÷ÿ ýöí, ñÿáð åò, äþç éåíÿ. ßýÿð òàëå áèçÿ äåéèëñÿ êöñýöí, Ýåäèá éåòèøÿðèê ñàùèëÿ áèð ýöí. Þëöì éåòèøìÿñÿ ÿýÿð, éàøàðàì, Þïöá ÿëëÿðèíäÿí âèäàëàøàðàì.” Äåéèá áó ñþçëÿðè òóòäó áàøûíû, Àõûòäû ýþçöíöí èíúè éàøûíû. Ìöäáèð ÿùâàëàòëà îëóá àøèíà, Äåäè: — “Ùàâà ýÿëèá áóíóí áàøûíà. ×åøìÿäÿ äèâ ýþðöá, éà äà êè ïÿðè, Áàøûíà âóðóáäóð îíóí ÿñÿðè.” Ìöäáèð áó ñþçëÿðè ñþéëÿéÿí êèìè, Ýþðöíäö ãàðøûäà íÿùÿíý áèð ýÿìè. Îíëàðûí äàäûíà éåòèøäè ðóçýàð, Î áþéöê ýÿìèéÿ ýÿëèá ÷àòäûëàð. Î äà äàõèë îëäó ýÿìèéÿ, áó äà, Ãÿðã îëìàã ãîðõóñó ãàëäû äÿðéàäà.

376

Ýþðäöëÿð þëöáäöð ýÿìèäÿ êèì âàð, Äöíéà äÿðä-ãÿìèíäÿí õèëàñ îëóáëàð. Ñöêàí÷û þçö äÿ îëìóøäó ôÿäà, Ñöêàíñûç ýåäèðäè ýÿìè äÿðéàäà. Ñàü ãàëàí íÿ êè÷èê âàðäû, íÿ áþéöê, Ñÿíäÿë àüàúûéäû ýÿìèäÿêè éöê. Áåëÿ äåéèðëÿð êè, Ìÿøðèãäÿ àäèë Áèð ùþêìäàð âàðìûø êþâðÿê, ðÿùìäèë. Áèðúÿ ãûçû âàðìûø-ìÿëÿêìèø, ìÿëÿê, Ìÿøðèãäÿ éàíûðìûø áó ãûç ýöíÿøòÿê. Øàùûí öðÿéèíèí ïàðàñûéìûø î, Ýþçöíöí àüûéìûø, ãàðàñûéìûø î. Òóòóëóáìóø î ãûç áàø àüðûñûíà, À÷û ýþðöíöðìöø áó ùÿéàò îíà. Ùÿêèìëÿð íÿ ãÿäÿð úÿùä åòñÿëÿð äÿ, Äÿðìàí òàïûëìûðìûø áó àüûð äÿðäÿ. Ñÿíäÿë àüàúûíäàí äöçÿëÿí áèíà Äÿðìàíäûð äåéèáëÿð áàø àüðûñûíà. Åëÿ áóíóí ö÷öí þâëàäúàíëû øàù Äåéèá: “Ñÿíäÿëè ãÿñð åëÿéèí èíøà. Òàâàíû ýþéëÿðÿ ÷àòàí ñàðàéà Éàð-éàðàøûã âåðñèí ñÿíäÿëè ÿøéà. Ãûçûì î ñàðàéäà òóòàðñà ãÿðàð, Ýåäÿð áàøûíäàêû áöòöí àüðûëàð!” Åøèäèá äèëëÿðäÿ ýÿçÿí áó ñþçö, Òàúèð òàéôàñûíûí ýöëöáäöð ýþçö, Ñÿíäÿë àëìàã ö÷öí ýÿìèëÿð ÿëàí Ùèíäèñòàí òÿðÿôÿ îëóáëàð ðÿâàí. Éàìàí ãûçûøäûðûá îíëàð àëâåðè... Ýåäÿí ýÿìèëÿðäÿí, äåéèðëÿð, áèðè Ñÿíäÿëëÿ éöêëÿíèá äþíÿðêÿí äàëà, Áþéöê áèð ãÿçàéà îëóá ìöáòÿëà. Ýÿìè ýåäèá äöøöá áèð áóðóëüàíà, ×ûõà áèëìÿéèáäèð îðäàí áèð éàíà. Òöêÿíèá îíäàêû àçóãÿ áèð ýöí, Þëöáëÿð ýÿìèäÿ îëàíëàð áöòöí. Àõûðäà áèð êöëÿê ÿñèá íàýàùàí 377

×ûõàðûá ýÿìèíè î áóðóëüàíäàí. Ýèðèíúÿ ýÿìèéÿ î èêè ñÿééàù, Ìöãáèë ôÿüàí åäèá ÷ÿêäè äÿðèí àù. Òóòìóøäó ýÿìèíè îíóí ôÿüàíû, Ùèúðàí àòÿøèíäÿ éàíûðäû úàíû. Þëÿí àäàìëàðû ýþòöðöá áèð-áèð Àòûðäû äàëüàëàð ãîéíóíà Ìöäáèð. Äåäè: — “Þëÿíëÿðèí ìàëëàðûéëà áèð Ýÿìè äÿ ìÿíèìäèð, éöê äÿ ìÿíèìäèð. Íÿ ãÿäÿð Ìöãáèëèí ýÿëèð àù-çàðû, Ìÿí äÿ ùåñàáëàðàì äþâëÿòè, âàðû.” Áó çàìàí ãàðøûäà ýþðäö ñàùèëè, Ýÿìèíè éþíÿëòäè îðà òÿúèëè. Ñàùèë éàðàðëûéäû ýÿìèëÿð ö÷öí, Îðà éàí àëûðäû ñÿééàùëàð ùÿð ýöí. Ýÿçìÿéÿ ÷ûõìûøäû áó ýöí éåðëè øàù, Åäèðäè äÿíèçÿ-ñóéà òàìàøà. Ýþðöíúÿ ýÿìèíè øàù ÿìð åëÿäè: “Îðäàí òåç áèð àäàì ÷àüûðûí! — äåäè. — Ýÿëèá áÿéàí åòñèí ãîé ùþêìäàðà Ýÿìè ùàðäàí ýÿëèá, éîëëàíûð ùàðà?” Ýþðäöëÿð ýÿìèäÿ âàð èêè íÿôÿð, Áèðè øàä ýþðöíöð, áèðè ìöêÿääÿð, Åëÿ êè, ôÿðìàíû Ìöäáèð åøèòäè, Äÿðùàë ùþêìäàðûí éàíûíà ýåòäè. Éåð þïóá ïàäøàùà òÿçèì åéëÿäè, Ôèêðèíè þéðÿíèá, áåëÿ ñþéëÿäè: “Áèð òàúèð áàáàéàì, èøèì òèúàðÿò, ×ÿêäèì áó ñÿôÿðäÿ õåéëè õÿñàðÿò. Äöøäö áóðóëüàíà ýÿìèì ãÿôèëäÿí, Èòèðäèì ýÿìèìäÿ îëàíëàðû ìÿí. Îëäó ñîí ìÿíçèëèì ñèçèí áó ñàùèë, Ñàü ãàëàí áèð ìÿíÿì, áèð ãóëóì Ìöãáèë.” Ìöäáèð êè, úàëàäû éàëàíà éàëàí, Ýþðöíäö úàíûíäà øèøëÿð íàýàùàí, Àüëàäû, çàðûäû éàø òþêäö ýþçö, Öðÿéè ïàðòëàéûá, ýåòäè íÿôÿñè.

378

Øàùû áó ÿùâàëàò ùåéðÿòÿ ñàëäû, Áó ùàë ýþðìÿäèéè ãÿðèáÿ ùàëäû. Ìöãáèëè ýÿòèðòäè ñîíðà éàíûíà, Öðÿéè à÷ûëäû áàõûíúà îíà. Íþêÿðëÿð èòèðìÿê ö÷öí èçèíè Ýèçëÿòäè Ìöäáèðèí úÿíàçÿñèíè. Ìöäáèðÿ âåðäèéè ñóàëû òÿêðàð Ìöãáèëäÿí ñîðóøäó áþéöê ùþêìäàð. Ñÿôÿðäÿ áàøûíà ýÿëÿíè áèð-áèð Áàøäàí àéàüàúàí ñþéëÿäè Ìöãáèë. Øàù äåäè: — “Ýÿìè äÿ, éöêö äÿ îíóí, Ùÿð íÿ âàð Ìöãáèëÿ òÿñëèì îëóíñóí!” Ìöãáèëèí äèëèíäÿí ÷ûõàí ùÿð êÿëàì, Ïàäøàù èíàíäû êè, äîüðóäóð òàìàì. Äåäè: — “Åé äèëèíÿ éàëàí ýÿëìÿéÿí, Ëàéèãñÿí ÿí áþéöê ìöêàôàòà ñÿí! Äîüðó äàíûøìàüûí õîø ýÿëäè áèçÿ, Ôÿðÿù áÿõø åéëÿäè öðÿéèìèçÿ. Ñóñìà, äèëÿ ìÿíäÿí íÿ äèëÿéèí âàð!” Ìöãáèë òÿøÿêêöðëÿð åëÿéèá èçùàð, Äåäè: — “Åé ãöäðÿòëè, ÿçÿìÿòëè øàù, Ãÿäðèíè ýþéëÿðÿ óúàëòñûí àëëàù! Ùàããà èáàäÿòäèð ìÿíèì äèëÿéèì, Õàëãà ñÿàäÿòäèð ìÿíèì äèëÿéèì!” Áó íÿúèá õèñëÿòè, áó òÿáèÿòè Øàù Ìöãáèëäÿí ýþðöá, àðòäû ùåéðÿòè. Çàùèðè ýþðêÿìè, èíúÿ ðÿôòàðû Åëÿ úÿçá åòäè êè, î ùþêìäàðû, Ãóëëóã òÿêëèô åòäè ñàðàéäà îíà, Ìöãáèë äÿ ðàçûëûã âåðäè ñóëòàíà. Èøèíäÿ îëìàäû îíóí êÿì-êÿñèð, Àõûðäà éöêñÿëèá îëäó áèð âÿçèð. Õèäìÿòäÿ óúàëäû, óúàëäû áàøû, Ãîíìóøäó ÷èéíèíÿ ñÿàäÿò ãóøó. Î øàù èñòÿäè êè, ãûçûíû âåðñèí, Îíó îüóëëóüà ãÿáóë åéëÿñèí. Öçðõàùëûã åäèá Ìöãáèë øàùûíà, 379

Áèëäèðäè ôèêðèíè õåéèðõàùûíà: “Ìÿíè éàíäûðûáäûð áàøãà áèð àòÿø, Îíà áöòìö äåéèì, éîõñà àé, ýöíÿø. Î, ìÿíèì ÿãëèìè àëûá ÿëèìäÿí, Þìöðëöê î àéûí ÿñèðèéÿì ìÿí!” ×îõ äåäè, øàù ìÿùÿë ãîéìàäû îíà, Âóðäó áó ñþçëÿðè ãóëàã àðäûíà. Áàõìàéûá ãÿëáèíè ñàðàí êÿäÿðÿ, Âåðäè þç ãûçûíû Ìöãáèëÿ ÿðÿ. À÷ûá õÿçèíÿíèí àüçûíû ýåí-ýåí, Áèð òîé äöçÿëòäè êè, ìàò ãàëäû ýþðÿí. Ýåéäèðäè Ìöãáèëÿ ñÿíäÿëè ïàëòàð, ×öíêè áó ïàëòàðäàí õîøëàíûðäû éàð. Úàíûíû ùÿð øåéäÿí óúà òóòàí ãûç Ñÿíäÿëè ÿøéàíû ñåâèðäè éàëíûç. Ãîâóøäóðìàã ö÷öí éàð èëÿ âÿñëÿ, Àïàðäûëàð îíó ñÿíäÿëè ãÿñðÿ. Ìöãáèë ãÿñðÿ áàõûá ñàðñûëäû äÿðùàë, Ñàðàé î ñàðàéäû, úàëàë î úàëàë. Ãàïû î ãàïûéäû, òàâàí î òàâàí, Òàõò ùÿìèí òàõò èäè, úàíàí î úàíàí! Áó ñÿíÿì àëìûøäû áó úàíû îíäàí, Ðàùàòëûüû îíäàí, úàùàíû îíäàí. Ùåéðÿòäÿí úàíûíû áöðöäö îäëàð, Áó îä âàðëûüûíû åòäè òàðèìàð. Áèð ùàðàé ãîïàðûá éûõûëäû éåðÿ, Àç ãàëäû áèðéîëëóã áóðäà úàí âåðÿ. Î ýàù áèùóø îëóð, ýàù àéûëûðäû, Àéûëûíúà éåíÿ ùàðàé ñàëûðäû. Ñÿíäÿëèí õîø ÿòðè àéûëäûá îíó, Ãàéòàðûðäû ýåðè èòÿí ùóøóíó. Àéûëûá ýþðöíúÿ éàðûí ýþçöíö, Àëûøàí ýþðöðäö ñþíÿí ýþçöíö, Áàøûíäàí àøûðäû éåíÿ íàëÿñè, Úèñìèíäÿ ãàëìûðäû úàí íèøàíÿñè. Ýþðöá Ìöãáèëèíè äÿðäëè, ìÿëàëëû, Öðÿêäÿí à÷ûäû î àé úàìàëëû.

380

Ìåùðèíè àðòûðûá îíà àíáààí, Âöñàëà ÷àòäûðûá åòäè êàìèðàí. Ìöãáèëèí úèñìèíÿ ýÿëäè éåíè úàí, Ñåâýèëè úàíàíûí éàõûíëûüûíäàí. Ëàêèí ùåéðÿò îíó åëÿìèøäè ëàë, Áèð ýöí ñîðäó îíäàí î éàð, ýöëúàìàë: “Ñÿíèí áó ñóñìàüûí, áó äàâðàíûøûí Äåéèð êè, ÷îõ áÿëà ÷ÿêèáäèð áàøûí. Ìÿí áèëÿ áèëìèðÿì íèéÿ áþéëÿñÿí, Íîëàð ñÿáÿáèíè à÷ûá ñþéëÿñÿí?”, Äîüðó äàíûøìàüà àëûøìûø îüëàí Áàøûíà ýÿëÿíè äàíûøäû áàøäàí. Äàíûøäû àðòûðûá-ÿêñèëòìÿäÿí î, Àäàäàí, ñÿíäÿëäÿí ýóð ÷åøìÿäÿí î, Âÿñô åòäè ÷åøìÿäÿ ýþðäöêëÿðèíè, Ñÿíäÿëè ñàðàéû, ýþçÿë ïÿðèíè... Áàõûá ýöëÿ-ýöëÿ ñåâäèéè àôÿò Äàíûøäû Ìöãáèëÿ õîø áèð ùåêàéÿò. Äåäè: — “Õîø éàðàäûá ìÿíè éàðàäàí, Åòìèøäèð ùöñíöìÿ äöíéàíû ùåéðàí. Ùöñíöìöí òÿðèôè äöøöá äèëëÿðÿ, Éàéûëûá øþùðÿòè óçàã åëëÿðÿ. Úèí øàùû áèð êÿðÿ áàõìàãëà ìÿíÿ, Èòèðèá ÿãëèíè îëäó äèâàíÿ. Úèíëÿð áó ñàðàéû åëÿäè ìÿñêÿí, Ñàðñûëäûì îíëàðûí ñÿñ-êöéëÿðèíäÿí, Àõûðäà ÿãëèìè èòèðäèì òàìàì, Ìàùèð ùÿêèìëÿðè òîïëàäû àòàì. Îíëàð øÿôàì ö÷öí ÷îõ ÷àëûøäûëàð, Àõûð ÿúèííÿëÿð äàüûëûøäûëàð. Éåíÿ ùÿðäÿí ãàíàä ñÿäàñû ýÿëèð, Ãóëàüûìà ÷èíèí íèäàñû ýÿëèð. Ýþðöðÿì ìÿí îíóí ãîðõóíú ýþçöíö, Åøèäèðÿì îíóí “Ïÿðè!” ñþçöíö, Áåëÿ äåéèðëÿð êè, ìÿíè ýþðÿíè Î úèí ùþêìäàðû îëìóøäóð äÿëè. Úèíëÿð òîõòàã âåðèá þç øàùëàðûíà, 381

Äÿíèçäÿ áèð àäà åòìèøëÿð áèíà. Ñàðàé óúàëäûáëàð, ãàáàüûíäà áàü, Áèð ñÿíäÿë àüàúû, áèð áöëëóð áóëàã. Ðÿññàì áèð òàõò ÷ÿêèá îðäà øàùàíÿ, Öñòäÿ ãûç éàðàäûá-áÿíçÿéèð ìÿíÿ. Ðÿññàì ôûð÷àñûíûí éàðàòäûãëàðû, Îëóá úèí øàùûíûí áèð õèëàñêàðû. Ñÿíèí ýþðäöéöí äÿ, ÿçèçèì, ýþçöì, Ìÿíèì ñóðÿòèìäèð, äåéèëÿì þçöì. Þíúÿ ùåéêÿëèìÿ áàõûá âóðóëäóí, Èíäè äÿ þçöìö ýþðöá, éàð îëäóí!” Åøèäèá áó ñþçö, ñåâèíäè Ìöãáèë, Áó ñþç òèëñèìëÿðè åëÿäè çàèë. Ñÿíäÿëè ñàðàéäà îëäó êàìèðàí, Ìÿùÿááÿò îõóäó éàð áàõûøûíäàí. Ñÿíäÿë-ùÿéàò øþâãö, úàí íÿøÿñèäèð, Ñÿíäÿë-ìÿùÿááÿòèí ðàéèùÿñèäèð. Ñÿíäÿë ÿòðè èëÿ íÿôÿñ àëàí êÿñ Ñÿíäèðëÿéèá ýÿçÿð, äèê ýÿçÿ áèëìÿç!” Ñîíà ÷àòäûðûíúà ñÿééàù ñþçöíö, Õóìàðëàòäû éóõó øàùûí ýþçöíö. Ñÿíäÿëè ñàðàéäà éàòäû ùþêìäàð, Ñÿíäÿë ÿòðè éàéäû ÿòðàôà áàùàð.

ÚÖÌß ÁßÙÐÀÌ ØÀÙ ÊÀÔÓÐÈ ÑÀÐÀÉÄÀ Úöìÿ ýþé òàüûíà ëàï ñÿùÿð åðêÿí Àüûìòûë ðÿíý ÷ÿêäè äàí ñþêöëöðêÿí. Àòàðàã àüçûíà ùåé ãîâóðüàòÿê Óääó óëäóçëàðû ùîããàáàç ôÿëÿê. Ýåòäèêúÿ ñÿìàíûí ðÿíýè à÷ûëäû, Ñöáùöí íÿôÿñèíäÿí àëîâ ñà÷ûëäû. Ýþéöí ïàëòàðéóéàí ãûçû ñÿé èëÿ Éóäó ñöáù äîíóíó ýöí ñàáóíèëÿ.

382

Àü ëèáàñ ýåéèíèá øàù, ýöíÿø êèìè Íóðóíà ãÿðã åòäè áöòöí àëÿìè. Êå÷äèéè éîëëàðà íóð ñà÷à-ñà÷à, Êàôóðè ãÿñðèíÿ ýåòäè áèðáàøà. Ýöëÿð öç ýþñòÿðèá ×èí ôöñöíêàðû Äÿðùàë ãàðøûëàäû î øÿùðèéàðû. Ôèë ñöìöéöíäÿíäè ÿéëÿøäèéè òàõò, ßéëÿøäè éàíûíäà î ãûç äà õîøáàõò. Éåíÿ êåô ìÿúëèñè áàøëàíäû áó ýöí, Àü ïàëòàð ýåéìèøäè ãîíàãëàð áöòöí. Éåíÿ ýöë éàíàãëû áèð ýþçÿë ïÿðè Øÿðàáëà äîëäóðäó àü ãÿäÿùëÿðè. Ãÿäÿùëÿð ôÿüôóðè, ãÿäÿùëÿð êàøû, Îíëàðû áÿçÿìèø áèð ×èí íÿããàøû. Ãöðóá âàõòûíàäÿê øàù è÷äè áàäÿ, È÷äè ùÿð ýöíêöíäÿí õåéëè çèéàäÿ. Åëÿ êè, éîõ îëäó ýöíÿøèí íóðó, Åëÿ êè, àé ýþéäÿí ñÿïäè êàôóðó, Éåíÿ Áÿùðàì Ýóðóí éóõóñó ýÿëäè, Îíà àü ãÿñðäÿ éàòàã äöçÿëäè. Ãîíàãëàð è÷èíäÿ âàðäû áèð íÿôÿð, Ãÿðèáäè, ùÿð ñþçö áèð äöððö ýþâùÿð. Ñþçäÿí äÿìÿò ùþðäö, ÷ÿëÿíý òîõóäó, Þíúÿ Áÿùðàì Ýóðà äóà îõóäó: “Ãîúà ÷ÿðõ ãîðóñóí áó áàðèýàùû! Ãÿñðèí éåð öçöíöí îëñóí ïÿíàùû!” Ãóðòàðûá äóàíû î ýþâùÿð êàíû, Äàíûøäû áèëäèéè áèð ìàúÿðàíû. ÉÅÄÄÈÍÚÈ ÑßÉÉÀÙÛÍ ÙÅÊÀÉßÒÈ Äöíéàíû ÷îõ ýÿçèá, ÷îõ ýþðìöøÿì ìÿí, Áèðèíè äàíûøûì ýþðäöêëÿðèìäÿí. Õàðÿçì åëèäèð ìÿñêÿíèì ìÿíèì, Äîüìà éóðäóì ìÿíèì, âÿòÿíèì ìÿíèì. Ñîðóøñàí èøèìè, ñÿíÿòèìè ñÿí, 383

Äåéÿðÿì ñàç ÷àëìàã ýÿëèð ÿëèìäÿí. Ìóñèãè åëìèíäÿ äàèðÿëÿðäÿí Åëÿ õÿáÿðäàðàì-äåéÿðñÿí ÿùñÿí. Áó óúà ñÿíÿòäÿ, èíàí êè, ùå÷ êÿñ Ìÿíèìëÿ áÿùñ åäèá, éàðûøà áèëìÿç. Ìÿíäÿí òÿëèì àëûð åëèì, åëàòûì, Óñòàäëàð óñòàäû ÷àüðûëûð àäûì. Áèð ýöí õîø áèð õÿáÿð òóòäó ùÿð éåðè: Áèçèì éóðäà ýÿëèð áèð ÷èí òàúèðè. Éàíûíäà ýþçÿë áèð êÿíèçè âàðäû, Ùàìû î êÿíèçèí ãóëó îëàðäû. Ñàéà ýÿëÿí äåéèë õàúÿíèí âàðû, Ñàéìàãëà ãóðòàðàí äåéèë îíëàðû. Õàúÿ âàðëûñà äà, ùÿìèí ïÿðèçàä Ùöñíöéëÿ âàðëûäûð îíäàí íå÷ÿ ãàò. Ùöñíöíäÿí ÿëàâÿ î ýþçÿë àôÿò ×ÿíý èëÿ, ñÿñ èëÿ ãàçàíûá øþùðÿò, Ýóéà îíóí ÷ÿíýè, îíóí õîø ñÿñè Äÿðùàë îâñóíëàéûð åøèäÿí êÿñè. Áó õÿáÿð àüûçäàí-àüûçà äöøäö, Íÿùàéÿò, õàúÿ äÿ ýÿëèá éåòèøäè. Éîõëàìàã ãÿñäèëÿ áó äåéèëÿíè, Øÿùÿð ãàðøûëàäû ÷èíäÿí ýÿëÿíè. Ýþðäöëÿð äöç äåéèá àðèô àäàìëàð: Õàúÿ äèíäàð èìèø, îëäóãúà äèíäàð. Ýþðäöëÿð ÷îõ-÷îõäóð îíäà ñÿõàâÿò, Åäèð ýåúÿ-ýöíäöç ùàããà èáàäÿò. Èáàäÿò åäÿíäÿ èëàùèñèíÿ, Ýþðäöëÿð, áÿíçÿéèð íóð ùàëÿñèíÿ, Ïÿðäÿ äàëûíäàêû î ìàùòàáàí äà, Õàúÿäÿí ãàëìàçäû øÿðÿôäÿ, øàíäà. Õàúÿ áèð äÿíèçèí îëñà ýþâùÿðè, Ùóðè íÿñëèíäÿíäè î ýþçÿë ïÿðè. Õàúÿíèí öììàíòÿê ýåíèøäè ÿëè, Èíúèòÿê òóòìóøäó ùÿìèí ýþçÿëè. Áóëóä àðõàñûíäà ýÿçÿí ýöíÿøòÿê Ðöáÿíäè öçöíäÿí ÷ÿêìèðäè ìÿëÿê.

384

Êàôóðòÿê àü èäè ðöáÿíäè, þçö. Ïöíùàíäû àü áóëóä è÷ðÿ ýöí öçö. ßéíèíÿ ýåéäèéè íÿ âàðñà àüäû, Éåðäÿ ãàëàí ðÿíýäÿí î ãûç óçàãäû. Ùÿð ýöí èêè êÿðÿ-ñÿùÿð âÿ àõøàì Íÿüìÿ îõóéàðäû ùÿìèí ýöëÿíäàì. Êþêëÿéèá ïÿðäÿäÿ î þç ÷ÿíýèíè, Ùÿìàâàç åäÿðäè õîø àùÿíýèíè. Åëÿ êþê öñòöíäÿ îõóéóð î øóõ, Äèíëÿéÿí àäàìû òÿðê åëÿéèð ðóù. Îíóí éàøàäûüû åâèí éàíûíäàí Àäàìëàð ÷ÿêèëèá ýåòìèð ùå÷ çàìàí, È÷ÿðè áóðàõìûð àììà êèìñÿíè, Ùÿëÿ à÷àí éîõäóð î àü ïÿðäÿíè. Åëÿ ýöí îëìóð êè, îðäà áèð èíñàí Ùÿéÿúàí è÷èíäÿ òàïøûðìàñûí úàí. ×îõóíó òàãÿòäÿí ñàëûá î ìàùíû, ×îõóíóí úàíûíû àëûá î ìàùíû. Îíäà ñÿñ äÿ ýþçÿë, àùÿíý äÿ õîøäóð, Î ñÿñè äèíëÿéèá þëìÿê äÿ õîøäóð. Î ùóðè ÷ÿíêèíè êþêëÿéÿí çàìàí, Ñàëûðäû Õàðÿçìè òàáö òàâàíäàí. Î ìöüÿííè ãûçäà îëàí ìÿùàðÿò, Åëèí øàùûíà äà ÷àòäû, íÿùàéÿò. Ãÿñðÿ ÷àüûðìàüû ãÿò åëÿäèêúÿ, Êÿñäè ãàáàüûíû ùþðìÿòëè õàúÿ. Øàù âåðäè ýåéäèéè ëèáàñà òÿüéèð, Äåäè: — “Ìÿùÿááÿòäÿ íÿ øàù, íÿ ôÿãèð!” Áàøãà àäàìëàðà ãàðûøäû äÿðùàë, Íÿüìÿêàð îíó äà åëÿäè áèùàë. Àðòäû ìöüÿííèíè ýþðìÿê ùÿâÿñè, Øàùäàí ýöúëö ÷ûõäû áèð ãûç íÿôÿñè. Øàùûí ýþíäÿðäèéè íå÷ÿ øóõ ñÿíÿì Ýåäèá ìöüÿííèéëÿ îëäóëàð ùÿìäÿì. Èøëÿäè áÿçèñè áèð êÿíèç êèìè, Éàíàøäû áÿçèñè áèð ÿíèñ êèìè. Ãûçëàð ýÿëèá øàùà ÿðç åòäè áèð-áèð: 385

“Þçö íÿüìÿñèíäÿí äàùà ýþçÿëäèð!” Øàù ñåâäà îäóíà àëûøäû, éàíäû, Îíóí âöñàëûíû ùÿñðÿòëÿ àíäû. Èñòÿäè éàõûíäàí ýþðñöí ùöñíöíö, Ýþðñöí î àëÿìÿ íóð ñà÷àí ýöíö. Ìÿùÿááÿò ÿãëèíè ÿëèíäÿí àëäû, Àõûðäà àðàéà åë÷è äÿ ñàëäû. Èñòÿäè àëàðàã î ïÿðèçàäû Ìþùòÿðÿì õàúÿíèí îëñóí þâëàäû. Àììà êè, âåðìÿäè áó áèð íÿòèúÿ. Øàùà áåëÿ úàâàá ýþíäÿðäè õàúÿ: “Ñÿíèí áó òÿêëèôèí, åé ÿëàùÿçðÿò, Ìÿíèìòÿê áèð ãóëà âåðèð øÿðàôÿò. Ñÿí ãàðà òîðïàüû ýþéÿ óúàëòäàí, Çÿððÿéëÿ ýöíÿøè áÿðàáÿð òóòäóí. Åëÿ áèð íÿñèëäÿí äåéèëÿì êè, ìÿí, Óúàëà ìþâãåéèì éåðäÿí ýþéÿúÿí. Ìàäàì êè, ñÿí ôèêèð âåðìèðñÿí áóíà, Íÿ ôàéäà, áÿõò ìÿíÿ åòìèð åòèíà. Ìÿëóìóí îëñóí êè, åé øþùðÿòëè øàù, Áó ñÿíÿì íèýàùäàí åëÿéèð èêðàù. Îíà ùöñí-úàìàë áÿõø åëÿéÿí ùàãã Àèëÿ ãóðìàãäàí ñàëûáäûð óçàã, Ãÿòè ãÿðàð âåðèá áó èøäÿ î øàù... Íåúÿ ùþêì âåðèð, âåðñèí èíäè øàù...” Áó úàâàá ñàíìà êè, ôàèäÿ âåðäè, Ýàù ùÿäÿ ýÿëäè øàù, ýàù âÿäÿ âåðäè. Ùàé-ùàðàé ñàëàðàã, ãîïàðòäû øèâÿí, Õàúÿñÿ äþíìÿäè þç äåäèéèíäÿí. Øàù ýþðäö ìÿùÿááÿò ýöúëöäöð îíäàí, Ãàëèá ÷ûõà áèëìÿç áó èìòàùàíäàí. Ýþðäö éàìàí ãàðà êå÷ÿúÿê ýöíö Òåç èøÿ ñàëìàñà øàùëûã ùþêìöíö. Øàùû øÿùâÿò ùèññè åòäè áèãÿðàð, Êèíèíè, çöëìöíö åéëÿäè àøêàð: “Ýåäèí ùöçóðóìà ýÿòèðèí, äåäè, Ãÿëáëÿðè òîâëàéàí ùÿìèí àôÿòè!”

386

ßìÿë åéëÿäèëÿð ÿìðÿ î ñààò, Ãÿñðÿ ýÿòèðèëäè ùÿìèí ïÿðèçàä. Äöøöðöëäö éåðÿ îðäà àéúàìàë, Øàùû àëäàäûðäû àììà õàì õÿéàë. Éîëëàíäû ãûç îëàí îòàüà ñàðû, Äóéóá ìÿðàìûíû, ×èãèë äèëäàðû Ãîëëàðû öñòöíÿ àëäû ÷ÿíýèíè, Óúàëòäû íÿüìÿíèí õîø àùÿíýèíè. Íÿüìÿ äÿ, ñèìëÿð äÿ áèð êþêäÿ äèíäè, Ùÿð âóðüó, åëÿ áèë, öðÿêäÿ äèíäè. Ùþêìäàð åøèòúÿê íÿüìÿíè ýåíäÿí, Ùóøóíó èòèðèá ýåòäè þçöíäÿí. Êèìèí ãóëàüûíà ýåäèá ÷àòäû áó, Àïàðäû î øÿõñè áèð øèðèí éóõó. Ùàìûíû íÿüìÿíèí ñàëûá ñåùðèíÿ, Éîëëàíäû íÿüìÿêàð þç åâëÿðèíÿ. Îéàíûíúà ñàðàé, àéûëûíúà øàù, Ãûçûí ýåòäèéèíäÿí îëäóëàð àýàù. Éåíÿ ÿìð åòäè êè, ùÿìèí äèëáÿðè Ýåäèá ñàðàé ÿùëè ãàéòàðñûí ýåðè. Ýåäèá ýÿòèðäèëÿð ãûçû äöáàðÿ, Ãûç éåíÿ òîõóíäó úàäó ñèìëÿðÿ, Ìÿùÿááÿò ÿñèðè øàù äþíÿ-äþíÿ Èñòÿäè ãîâóøà þç ñåâäèéèíÿ, Àíúàã éåòèøìÿäè áó ìÿðàìûíà, Ùÿð äÿôÿ ãÿëÿáÿ ÷àëäû ãûç îíà. Àõûðäà ïåøèìàí îëóá áó ùàëäàí, Áöñáöòöí ÿëèíè öçäö âöñàëäàí, Õàúÿíèí éàíûíà éîëëàíäû áèð ýöí, Éîëëàíäû õàúÿäÿí öçð èñòÿìÿê÷öí. Îíóí øÿðÿôèíÿ ìÿúëèñ äöçÿëòäè, Àòà àäëàíäûðûá åùòèðàì åòäè. Ïÿðäÿ ãàðøûñûíäà äàéàíàðàã øàù, Äåäè: — “ßôâ åò ìÿíè, èøëÿäèì ýöíàù!” Àäû øàù îëñà äà î éåð öçöíäÿ, Áèð ùå÷äè íÿüìÿêàð ãûçûí ýþçöíäÿ. Äåäè: — “Ñÿíñÿí ìÿíèì áàøûìäà òàúûì, 387

Áó ýöíäÿí îëóðñàí ãûçûì, éà áàúûì!” Ãûç îíóí ñþçöíäÿ ñåçìÿäè ùèéëÿ, Áàõäû ùþêìäàðà þâëàä ýþçöéëÿ. Ùÿäÿëÿð, ãîðõóëàð þòöøÿí òÿêèí Îëäó ýöë-÷è÷ÿêëè äèéàðäà ñàêèí. Õàúÿ áàü àëìûøäû-úÿííÿòÿ áÿíçÿð, È÷èíäÿ âàð èäè òàüëû ãÿñðëÿð. Íàìàç ãûëìàã ö÷öí, èáàäÿò ö÷öí Ýèçëè áèð ùöúðÿñè âàðäû î ìöëêöí. Äöìàü ïàëòàð ýåéÿí î ìàùè-òàáàí Îðäà èáàäÿòÿ ìÿøüóëäó ùÿð àí. ßéíèíäÿ âàðñà äà àü ñÿùÿð äîíó, Ãàíëû ýþç éàøëàðû áîüóðäó îíó. Áèëèíìèð î êèìäÿí öìèä ýþçëÿéèð, Äóà åäÿ-åäÿ êèìè ñÿñëÿéèð. Ýþçëÿéèð î íÿéèí, êèìèí éîëóíó, Áèð èíñàí þéðÿíÿ áèëìÿéèð áóíó. Ñöáù îëóíúà éåíÿ íÿüìÿ äåéèð î, Íÿüìÿéëÿ áÿõòèíäÿí äàä åëÿéèð î. Ùèúðàíäàí äàä åäÿí äèëè ãÿìëèäèð, Úÿíýèíèí ìèçðàáû, òåëè ãÿìëèäèð. Àõûð äèíëÿéÿíèí èíúè éàøëàðû, Àüëàäûð î ùÿòòà ãÿëáèäàøëàðû. Ýåúÿëè-ýöíäöçëö î íàçèêáÿäÿí Áèð àí ãàëàí äåéèë èáàäÿòèíäÿí. Ýåúÿëè-ýöíäöçëö éàø òþêÿíëÿðèí È÷èíäÿí ÷ûõìàéûð øàùû î éåðèí. Åëÿ êè, úÿíýèíè ÷àëûð î ýþçÿë, Ïàäøàù áèùóø îëóð ùàìûäàí ÿââÿë. Áåëÿ áèð ãîíàüû òóòàðàã óúà, Îíóí ùþðìÿòèíè ñàõëàéûð ãîúà. Äóðóð ãóëëóüóíäà ëÿòàôÿò èëÿ, Þòöðöð ñàðàéà øÿðàôÿò èëÿ. Ãÿñðè þíöíäÿêè áóíúà èçäèùàì, Õàúÿíè àëâåðäÿí àéûðûá òàìàì. Ìÿíäèì öðÿêëÿðèí îðäà ùÿìäÿìè, Ìÿøùóðäóì îõóéàí, ùÿì ÷àëàí êèìè.

388

Ìÿúëèñëÿðäÿ ñàçëà êå÷èðäè ýöíöì, Áèð øèðèí àâàçëà êå÷èðäè ýöíöì. Áàòäû àäûì-ñàíûì ýÿëÿí î ãûçëà, Îíäàêû î ÷ÿíêëÿ, øèðèí àâàçëà. Ýÿëèá ÷àòäû ìÿíÿ îíóí ñîðàüû, ×ÿêäè öðÿéèìÿ äàü öñòäÿí äàüû. Åë-îáà ýåò-ýåäÿ ìÿíè óíóòäó, Ôöñóíêàð íÿüìÿëè î ãûçû òóòäó. Èëòèôàò ýþðìÿäèì ìÿí úàìààòäàí, Öðÿéèì ñûõûëäû, áåçäèì ùÿéàòäàí. Õèëàñ îëìàã ö÷öí öçöíòöëÿðäÿí Òàïäûì þç äÿðäèìèí ÷àðÿñèíè ìÿí. Ýþòöðöá áèð éûüûí êàôóðó óääóì, Îäëó öðÿéèìè òàìàì ñîéóòäóì. Þìöðëöê èòèðäèì êèøèëèéèìè, Ýåòäèì ãûçà äåéèì þç ýèëåéèìè. Õàúÿ äÿ, ïÿðè äÿ ýþðöíöðäö øàä, Ìÿíè éàðû éîëäà ýþòöðäö ôÿðéàä. Ñàðñûòäû õàúÿíè ìÿíäÿêè ÿùâàë, Ñàðñûëäû îíóíòÿê î ùóðèìèñàë, Ìÿíäÿí ñîðóøäóëàð: “Íÿäèð áó ôÿðéàä? Êèìäèð ùÿéàòûíû åëÿéÿí áÿðáàä?” Äåäèì: “Ñèçäÿí ýþðäöì áó çöëìö, ñèçäÿí, Ýþðäöì áó àòàäàí, áèð äÿ áó ãûçäàí!” Äåäèëÿð: “ßë àòìà áåëÿ áþùòàíà, Çöëì åäÿí äåéèëèê áèç áèð èíñàíà. Áÿëêÿ, éàíûëûðñàí, áÿëêÿ, ÷àøûðñàí, Áèçè áàøãàñûéëà ãàðûøäûðûðñàí?” Äåäèì: “Éàíûëìûðàì, ãóëàã âåðèí áèð, Ìÿí åäèì áàøûìà ýÿëÿíè òÿñâèð. Éà èíñàôëà áàõûí äîüðó ñþçöìÿ, Éà äà èôòèðà÷û äåéèí öçöìÿ.” Äåäèëÿð: “Äÿðäèíè à÷, äàíûø áèçÿ.” Ìÿí äóà åëÿéèá áàøëàäûì ñþçÿ. Äàíûøäûì îíëàðà ÿðçè-ùàëûìû, Þç áþéöê äÿðäèìè, þç ìÿëàëûìû. Ýöëäö ùÿì î ãîúà, ùÿì äÿ àéöçëö, 389

Áèëäèëÿð äåäèéèì äîüðóäó, äöçäö. Åëÿ êè, ñþçëÿðèì ÷àòäû àõûðà. Êþíöë èñòÿéèìè äåäèì îíëàðà, Äåäèì êè: “Èñòÿðÿì ùÿéàòûì áîéó Äîüìà åâèì áèëèì ìÿí áó ñàðàéû. ×àëûá-îõóìàãäûð ÷öí ìÿíèì ïåøÿì, Áàøãà ùå÷ áèð ñÿíÿò þéðÿíìÿìèøÿì. Õîøàâàç ïÿðèëÿ èñòÿðÿì ùÿð àí, Ùÿð çàìàí éàíàøû ñöðöì ýöçÿðàí. Ìÿí î ÷àëäûüû ÷ÿíê ùÿâÿñèíäÿéÿì, Äàñòàíëàð äèíëÿìÿê ùÿâÿñèíäÿéÿì. Îíäàí äÿðñ àëìàüà ÷îõäóð ùÿâÿñèì, Ìèíäÿ áèð îëñà äà, áÿñèìäèð, áÿñèì. Íóù êèìè ÷îõ óçóí éàøàñàì äà ìÿí, Äîéìàðàì î ãûçûí íÿüìÿëÿðèíäÿí. ßýÿð éåìÿéèìè âåðÿðñÿ õàúÿ, Ïÿðèéÿ, ùÿì îíà ãóëàì þëöíúÿ. Ýþçöíöçÿ à÷èç ýþðöíñÿì äÿ ìÿí, Éîõäóð áó ñÿíÿòè ìÿíèìòÿê áèëÿí. Áöòöí õàíÿíäÿëÿð, ñàçÿíäÿëÿð äÿ Áþéöê óñòàä áèëèð ìÿíè ùÿð éåðäÿ. Ìóñèãè ñÿíÿòè ÿôëàòóíëàðû Ìÿíäÿí àøàüûäûð, äåéèë éóõàðû! ×àëûá-îõóìàãäà îëñà äà óñòà, Úàäóýÿð ñåùðè âàð, ëàêèí áó ãûçäà; Êèì ýþðöá íÿüìÿêàð îõóéàí çàìàí Ýàù þëÿ, ýàù äà êè, äèðèëÿ èíñàí? Î ãûç ýþñòÿðèíúÿ áó ìþúöçÿíè, Ñÿíÿò ìåéäàíûíäà õàð åòäè ìÿíè.” Ñþçëÿðèì îíëàðà ÿñÿð åéëÿäè, Ìÿíÿ öç òóòàðàã õàúÿ ñþéëÿäè: “Ñÿí áèçÿ þìöðëöê ÿýÿð éàð îëñàí, Ñàç ÷àëûá, ñþç äåéÿí áèð ùÿìêàð îëñàí, Êå÷ÿð ýöçÿðàíûí, ùÿéàòûí ýþçÿë, Àíúàã áèð ìÿñÿëÿ òþðÿäèð ÿíýÿë, Î ñÿðâö ýöëðöõÿ íàìÿùðÿì èêÿí, Íå÷ÿ õèäìÿòèíäÿ äóðà áèëÿðñÿí?”

390

Äåäèì: “Áèëèá áóíó, þçöìö ãÿñäÿí Ìÿùðóì åëÿìèøÿì ìÿí êèøèëèêäÿí. Åëÿ êè, ãÿëÿáÿ ÷àëäû ãûç ìÿíÿ, Ìÿí þçöì þçöìö ñàëäûì áó ýöíÿ. Ìÿüëóá îëäóüóìó ãÿò åäÿí êèìè Þìöðëöê ìÿùâ åòäèì êèøèëèéèìè. Êàôóðäàí î ãÿäÿð àòäûì êè, î ýöí, Êèøèëèê ùèññèìè èòèðäèì áöòöí. Àðòûã úÿëá åëÿìèð ýþçÿëëÿð ìÿíè, Ìÿíÿ ÷îõ ýþðìÿéèí áó àü ïÿðäÿíè. Ãîé Êàôóð àäëàíàí ãóëóíóç ùå÷ âàõò Êàôóðè ïÿðäÿäÿí äöøìÿñèí èðàã!” Îíëàð éîõëàéàðàã ìÿí áèíÿâàíû, Ýþðäöëÿð ñþçöìöí éîõäóð éàëàíû. Áèëèá þéðÿíèíúÿ áó ùÿãèãÿòè, Ìÿíÿ ýþñòÿðäèëÿð äîñòëóã ùþðìÿòè. Õèäìÿòèì õîø ýÿëäè ùÿð èêèñèíÿ, Îëäó èêèñè äÿ ëöòôêàð ìÿíÿ. Ïÿðäÿ àðõàñûíäà ãûçûéëà ùÿìäÿðä, Î éàíäà õàúÿéëÿ îëäóì ùÿìñþùáÿò. Áèçèì ãÿëáèìèçè ìóñèãè, ñÿíÿò Ìþùêÿì åëÿìèøäè áèð-áèðèíÿ áÿíä. Î ãûç íÿüìÿ äåéèá øóðÿ ýÿëÿí äÿ Ùåéðàíëûã ùèññëÿðè úîøóðäó ìÿíäÿ. Íÿüìÿéëÿ äåäèéè ùÿð ñþç, ùÿð øåð, Ýþðöðäöì, àéðûëûã, ùèúðàí ñÿñèäèð. Ýþðöðäöì õÿëâÿòÿ ÷ÿêèëèá î ãûç Ýþçöíöí éàøûíû òþêöð àðàìñûç, Åëÿ êè, áàøûíäàí àøûðäû ãÿìè, Îíóí ìÿí îëóðäóì éàõûí ùÿìäÿìè. Îëñàéäû ãÿëáèíäÿ ýèçëè áèð ìÿëàë, Ñóàëëàð âåðèðäè ìÿíÿ àéúàìàë. Ìÿí äÿ áèëäèéèìäÿí âåðèðäèì úàâàá, Úÿùä åëÿéèðäèì êè, ÷ÿêìÿñèí ÿçàá. Ýåúÿéàðûéàäÿê ñþùáÿò åäÿðÿê Ãîéìóðäóì äàðûõà íàçÿíèí ìÿëÿê. Ýåúÿëÿð éóõóñó ãà÷àíäà áÿçÿí, 391

Äåéèðäè: “Íàüûë äå, ãóëàã àñûì ìÿí.” Àéðûëûã ùàããûíäà äàíûøûëàíäà Äîëóðäó ýþçëÿðè îíóí áèð àíäà. Îíóí àõûòäûüû î èíúÿ éàøëàð Ìÿíÿ áèð ñèðð à÷ûá, åòäè õÿáÿðäàð. Áèëäèì êè, êèìèíñÿ âóðüóíóäóð î, Áèð ýèçëè ñåâýèíèí ìÿùçóíóäóð î. Äèäèðäè ãÿëáèíè ùèúðàí õÿíúÿðè, Îäóð êè ãÿìëèéäè òÿðàíÿëÿðè. Íÿüìÿéÿ ùîïìàñà ýèçëè ìÿëàëû, Àðòàð èçòèðàáû, ýÿçÿð ùàâàëû. Îíóí ÿùâàëûíäàí ùàëè îëóíúà, Ñèððèíè à÷ìàüû åëÿäèì ðèúà. Î þç íÿüìÿñèíè êÿñèðäè ùÿðäÿí, Ìÿí ñþùáÿò à÷ûðäûì õåéèð éà øÿðäÿí, Ñèððè äåäèðòìÿê÷öí îíà ìÿí, äöçö, Óçàãäàí áàøëàðäûì ñþùáÿòè, ñþçö. Ýþðäöì, ýÿòèðìèøÿì îíó ìÿí éîëà, Òÿêÿÿááöð àòûíû ÷àïìûð äþðäíàëà. Äåäèì: “Åé ñÿðâãÿää, åé ìÿùè-òàáàí, Òàíðû øàä åëÿñèí êþíëöíö ùÿð àí. Ãÿëáèí ãàéüûëàðäàí ÷îõ èðàã îëñóí, ßùâàëûí ùÿð çàìàí éàõøûðàã îëñóí! Ùàããûì ÷àòñà ñÿíäÿí åäÿðäèì ñóàë... Î “Ñîðóø” äåéèíúÿ, áàøëàäûì äÿðùàë: “Íÿ âàõòäàí ãàïûíûí îëìóøàì ãóëó, Ýöí êèìè þïöðÿì êå÷äèéèí éîëó. ×îõäàí èçëÿéèðÿì ñÿíèí ùàëûíû, Ùÿì õîø àíëàðûíû, ùÿì ìÿëàëûíû. Ìÿíèì öðÿéèìÿ äàìûá êè, äöçö, Ñÿíè à÷ìàäûüûí áèð êÿäÿð öçöð. Ñÿáÿáñÿ áèðèíèí ìÿùÿááÿòèäèð, Áÿëêÿ, áó àù-ôÿüàí éàð ùÿñðÿòèäèð? Áåëÿ çÿíí åäèðÿì, ñÿí ÿáÿñ éåðÿ, Äÿðäèíè òþêìöðñÿí áó íÿüìÿëÿðÿ. Ãàòàðàã áàøûíû òÿðàíÿ èëÿ, Ôÿðéàä ãîïàðûðñàí áÿùàíÿ èëÿ.

392

Ùÿð íÿüìÿ ñÿíèí þç äÿðäè-ñÿðèíäèð, Íÿüìÿéëÿ áîøàëàí êÿäÿðëÿðèíäèð. Î ýèçëè äÿðäèíè ñÿí ìÿíÿ, ýÿë, à÷, Áÿëêÿ äÿ, îíà ìÿí òàïäûì áèð ÿëàú. Ëàï õàòèðúÿì îë êè, þìðöì óçóíó, Ýèçëè ñèððèì êèìè ñàõëàðàì îíó.” Åøèäèá ñþçöìö î ùöñíö ÿëà, Âåðäè úàâàáûìû ìÿíèì áó éîëëà: “Äåäèéèí äîüðóäóð, éàëàí éîõ îíäà, Äîüðóëóãäàí éàõøû íÿ âàð úàùàíäà? Äÿðäëè îëìàüûìû äöç òàïìûñàí ñÿí, Àíúàã ñÿáÿáèíè ñîðóøìà ìÿíäÿí. Àðèôëÿð áèëìÿéèð áóíó ìÿñëÿùÿò, Áó ñèððè ñîðìàüà åòìÿ ñÿí äÿ úÿùä. Ñÿíÿ áèëìÿéèíèí ôàéäàñû éîõäóð, Àíúàã ìÿíèì ö÷öí çèéàíû ÷îõäóð. Áèð äÿðä êè, äÿðìàíû ÷îõ ãÿùÿò îëà, ×ÿòèí êè, äàíûøñàì ìÿíôÿÿò îëà. Áèð äÿ áó ñóàëû òÿêðàð åòìÿ ñÿí!.. Áèðèíè èíòèõàá åò èêè øåéäÿí: Éà ìÿíÿ âåðäèéèí ñîðüóíó òÿðê åò, Éà þéðÿí ñèððèìè, ñîíðà äà ÷ûõ ýåò! Åëÿ ýåò, áó éåðäÿ òîçóí ãàëìàñûí, Íÿ äàüäà, íÿ äöçäÿ èçèí ãàëìàñûí! Ãûçûí òÿêëèôèíäÿí ìÿí ãîðõäóì éàìàí, Åëÿ áèë úàíûìà ãÿñä åòäè øåéòàí. Íå÷ÿ ýöí äîëàíäûì øÿùÿðè ãÿìêèí, Ùå÷ éåðäÿ òàïìàäûì òÿñÿëëè, òÿñêèí. Úàíûìà âÿëâÿëÿ ñàëäû áó ôèêèð, ßãëèìè áàøûìäàí àëäû áó ôèêèð. Òöêÿíäè áöñáöòöí ñÿáðö ãÿðàðûì, Þçöìäÿ îëìàäû þç èõòèéàðûì. Õÿëâÿò áèð ýóøÿéÿ ÷ÿêèëèá éåíÿ, Äóàëàð îõóäóì àëëàùà, äèíÿ. Áàøûìäàí ÷ûõìàäû áó ôèêèð ìÿíèì, Èñòÿäèì î ñèððè ìöòëÿã þéðÿíèì. Óñàíäûì áó èêè éîë àéðûúûíäàí, 393

Àõûðû òÿâÿããå åëÿäèì îíäàí: “Ìÿíäÿ ùÿð èñòÿéÿ ñîí âåðèá áó ñèðð, Äÿëè-äèâàíÿéÿ äþíäÿðèá áó ñèðð. Áàøûíà ýÿëÿíè äå, åøèäèì ìÿí, Ñîíðà ùàðà äåñÿí, ÷ûõûá ýåäèì ìÿí.” Äåäè: — “Ãÿðèáÿäèð ñÿíèí áó ñþçöí, Áÿëàéÿ ñàëûðñàí þçöíö þçöí. Àíä è÷ êè, áó ñèððè þéðÿíèíúÿ ñÿí Äÿðùàë áó øÿùÿðè òÿðê åäÿúÿêñÿí.” Íåúÿ áóéóðìóøäó î ýþçÿë àôÿò, Ìÿí î úöð àíä è÷èá, åòäèì î úöð ÿùä. Åëÿ êè, ãàëìàäû áèð øöáùÿ éåðè, Áàøûíà ýÿëÿíè äàíûøäû ïÿðè: “Ñÿí ìÿíè ãÿìçÿäÿ õÿéàë åëÿäèí, Ñèððèìè áèëìÿê÷öí ñóàë åëÿäèí. Áàøäàí áàøëàìàñàì ùåêàéÿòèìè, Éàõøû ãàâðàìàçñàí âÿçèééÿòèìè. Áèë êè, ÷èí ìöëêöäöð äîüìà äèéàðûì, Î éåðëÿ áàüëûäûð êþðïÿ ÷àüëàðûì. Êÿäÿðäÿí, ãöññÿäÿí, ãàéüûäàí àçàä, Îðäà áÿõòèéàðúà ñöðöðêÿí ùÿéàò, Èêè õàí âóðóøäó áèðè-áèðèëÿ, Ìÿí äÿ ÿñèð äöøöá îëäóì áèð êþëÿ. Óøàãêÿí àëûíäûì ùÿðÿìõàíàéÿ, Ñàòûëäûì ñîíðà äà ìÿí áó õàúÿéÿ. Î, ìÿíè ýöí êèìè òóòäó ÷îõ ÿçèç, Ùÿð ùàëäà êÿíèçäèì, àäè áèð êÿíèç. Îüóëäàí âÿ ãûçäàí ìÿùðóìäó õàúÿ, “Þâëàäûìñàí” äåäè, ìÿíè ýþðöíúÿ, Ìÿëóì îëäó-ëÿùúÿì ìÿëàùÿòëèäèð, Ñÿñèìèí àùÿíýè òÿðàâÿòëèäèð. Ùÿì àéäûí äåéèðÿì øåðè, ùÿì ãÿøÿíý, Ðóùëàðû îõøàéûð ìÿí ÷àëäûüûì ÷ÿíý. Ìóñèãè èøèíäÿ ìàùèð îëàíëàð, Òÿëèì ñàùÿñèíäÿ àä-ñàí àëàíëàð, Áèçèì áàðèýàùà äÿâÿò îëóíäó, Èêðàì ýþñòÿðèëäè, ùþðìÿò îëóíäó.

394

Íå÷ÿ àé þòìöøäö áóíäàí, íå÷ÿ èë, Êàìàëà ÷àòäûðäû ìÿíè áó òÿùñèë. Ñÿñèìèí òÿðèôè úàùàíû òóòäó, ×ÿíýèìèí ñÿäàñû ñÿìàíû òóòäó. Î ãÿäÿð òÿêàìöë åòäè ñÿíÿòèì, Åëÿ áèð ìþâãåéÿ éåòäè ñÿíÿòèì, Åøèäèá àäûìû àëÿì òþêöëäö, Íÿüìÿìëÿ àüëàäû, íÿüìÿìëÿ ýöëäö. Èñòÿäèéèì çàìàí éàòàí àéûëäû, Èñòÿäèéèì çàìàí éóõóéà äàëäû. Ìÿí ùÿëÿ äåìèðÿì ýþçÿëëèéèìè, Òÿðèôèì òóòìóøäó áöòöí àëÿìè. Áöòöí åë-îáàéà éåòèøäè õÿáÿð, Úàâàíà, ãîúàéà éåòèøäè õÿáÿð: “Õàúÿíèí åâèíäÿ øóõ áèð íÿüìÿêàð Ùàìûíû åøãèíÿ åëÿéèá äö÷àð”. Ñÿðô åäèá ìàëûíû, ïóëóíó áîë-áîë, Ùÿð êÿñ èñòÿäè êè, îíà îëñóí ãóë. Ñèìó-çÿð ÷àé êèìè, ñåë êèìè àõäû, Ãÿñðèìèçÿ äàø-ãàø éàüûøû éàüäû. Ñàòûí àëìàã ö÷öí õàúÿäÿí ìÿíè, Ùÿð òàúèð ýåí à÷äû ïóë êèñÿñèíè, Ýöíëÿð þòöøäöêúÿ, ýþðäö õàúÿ äÿ Àðòûð ìöøòÿðèíèí ñàéû ýåò-ýåäÿ, Ýþðäö ìöøòÿðèäèð áöòöí ×èí ìÿíÿ, Ãàëäûðäû ãèéìÿòè î ýöíäÿí-ýöíÿ. Ãöäðÿòëè áèð ðÿññàì âàðäûð êè, ×èíäÿ, Àäû ÿçáÿð îëóá åëëÿð è÷èíäÿ. Òàïûëìàç áåëÿñè, ýÿçñÿí àëÿìè, Î, ýèçëèíúÿ ÷ÿêèá ìÿíèì øÿêëèìè, Óçàã áèð þëêÿéÿ ñàëûá éîëóíó, Áèð øàùëàð øàùûíà ýþñòÿðèá îíó. Íÿ ãÿäÿð êè, øàù âàð áó éåð öçöíäÿ, Áÿíäÿéìèø î øàùûí þíöíäÿ, áÿíäÿ. Î, ìÿíèì øÿêëèìè ýþðöíúÿ áèðäÿí Ãåéá åòìèø ÿãëèíè-ùóøóíó ñÿðäÿí. Äåìèø: “Èòèðìÿäÿí áèð ñààò, áèð àí, 395

Åë÷èëÿð ãîé ×èíÿ îëñóíëàð ðÿâàí. Íÿéèí áàùàñûíà îëóðñà-îëñóí, Ýåäÿíëÿð êÿíèçè ìÿíèì÷öí àëñûí!” Ìÿíÿ ìöøòÿðèéäè ×èíèí õàãàíû, Àíúàã áÿéÿíìÿäè øàùÿíøàù îíó. Õàúÿíèí èñòÿéè-ìÿçàúû èëÿ, ×èíèí íå÷ÿ èëëèê õÿðàúû èëÿ Ìÿíè ñàòûí àëûá éîëà äöøäöëÿð, Éîëëàðû ñöðÿòëÿ þòöá-êå÷äèëÿð. Øàùà éåòèðäèëÿð, íÿùàéÿò, ìÿíè, Äöðð äîüìà äÿðéàäà òàïäû éåðèíè. Áöòöí åë÷èëÿðÿ øàù ÿíàì âåðäè, Àõû, ìÿíè øàùà îíëàð éåòèðäè. Øàù þç îòàüûíäà éåð âåðäè ìÿíÿ, Ãÿðã îëäóì ÷è÷ÿéèí, ýöëöí ÿòðèíÿ. Ìÿíäÿí àéðûëàíäà áèð ñààò, áèð àí Ãàðàíëûã ýþðöðäö úàùàíû ñóëòàí. Þìöðäÿí èñòÿéè úàìàëûì èäè, Ùÿìèøÿ óìäóüó âöñàëûì èäè. Êå÷èðäè ýöíöìöç îâäà-øèêàðäà, Èøðÿò ìÿúëèñèíäÿ, éà ëàëÿçàðäà. Ñÿéèðäèá àòûíû äöçäÿ, ÷ÿìÿíäÿ, Ñàëûðäû àùóíó, ýóðó êÿìÿíäÿ. Øàùÿíøàù àòûíû íÿ âàõò ÷àïàðäû, Øèêàð åòìÿê ö÷öí áèð ýóð òàïàðäû. Åäÿðäè î ýóðó ãàíûíà ãÿëòàí, Éåð ëàëÿ à÷àðäû ýóðóí ãàíûíäàí. ×ÿêèëÿðäè ýóðóí ÿòèíäÿí êàáàá, Ýÿëÿðäè îðòàéà ëàëÿðÿíý øÿðàá. Èñòÿð áàðèýàùäà, èñòÿð ÷ÿìÿíäÿ, Èñòÿð äèíúÿëÿíäÿ, èñòÿð ýÿçÿíäÿ, Ãÿëáèíèí àðàìû éîõ èäè ìÿíñèç, Ñÿùÿðè, àõøàìû éîõ èäè ìÿíñèç. Ìÿíñèç éåòèøìÿçäè êàìà, ìÿðàìà, Ìÿíñèç óçàòìàçäû ÿëèíè úàìà. Ãöââÿäÿí äöøöðäö ãîëëàðû ìÿíñèç, Áèð àääûì ýåòìèðäè éîëëàðû ìÿíñèç.

396

Åëÿ êè, íÿüìÿìè äèíëÿéèðäè î, Öðÿêäÿí àù ÷ÿêèá èíëÿéèðäè î, Ýåòñÿ áàü÷à-áàüà, éàíûíäà ìÿíäèì, Ýÿëèíúÿ îòàüà, éàíûíäà ìÿíäèì. Ýþçäÿí ãîéìàéûðäû úàìàëûìû î, Àðçóëàðäû ùÿð àí âöñàëûìû î. Áèð ñþçëÿ, àüçûíûí ëÿççÿòè ìÿíäèì, Þìðöíöí ìÿíàñû, ìÿãñÿäè ìÿíäèì. Èø ýÿëèá î éåðÿ ÷àòäû áèð çàìàí, Êÿñäè öìèäèíè ÿùàëè øàùäàí. Øàù åëè-îáàíû òàìàì óíóòäó, Ýåúÿëè-ýöíäöçëö òÿê ìÿíè òóòäó. Ýþðöá áó èñòÿéè, äóéóá áó ùèññè, Îëäóì ìÿí äÿ îíóí áèð äèâàíÿñè. Âÿñëèíè èñòÿéèá äóðóðäóì ùÿð àí, Äàðûõûðäûì ÿýÿð àéðûëñàì îíäàí. Ìÿí äÿ åøã îäóíà éàíûðäûì, î äà, Áó îä éàíäûðûðäû àñèìàíû äà. Øàùûí áþéöê åøãè, áþéöê ãàéüûñû, Òàìàì àçäûðìûøäû ìÿíè, äîüðóñó. Îëñàì äà òàëåéè äþíöê áèð êÿíèç, ×îõ âàõò äàíûøûüûì îëóðäó éåðñèç. Øàùû ùöçóðóìäà áèð ãóë ýþðÿíäÿ, Àçàëäû íÿâàçèø äóéüóñó ìÿíäÿ. Äàíûøäûì àüçûìà ýÿëÿí ñþçëÿðè, Úÿôÿíý ñþùáÿòëÿðè, ÷ÿðÿí ñþçëÿðè. Áèð ýöí øàù îâëàãäà øèêàð åäÿðêÿí Éåíÿ äÿ éàíûíäà ùàçûð èäèì ìÿí. Øÿðàá òÿñèðèíäÿí ñÿðõîøäó ñóëòàí, Ìÿíè ìÿñò åòìèøäè ëîâüàëûã éàìàí. Øàù áèðäÿí ãàðøûäà áèð àùó ýþðäö, Äÿðùàë þç éàéûíû îíà ÷åâèðäè. Äåäè: — “Îíà òÿðÿô ãîé àò ñöðöì ìÿí, Ùàðàñûíäàí äåñÿí, îðäàí âóðóì ìÿí”. Äåäèì: “Åëÿ íèøàí àë êè, ñÿí îíó, Áèð îõëà áèðëÿøäèð èêè ãîëóíó. Ñîíðà äà ñÿí îíà éàõûíëàøìàäàí, 397

Öçñöí õèðòäÿéèíè àòäûüûí ïåéêàí.” Î ìàùèð êàìàíäàð åøèäèá áóíó, Áèðëÿøäèðäè îâóí èêè ãîëóíó. Áèòèøäèðÿí êèìè èêè ãîëóíó, “Éà àëëàù!” ñþéëÿéèá öçäö áîéíóíó. Øàù î ýöí ýþñòÿðäè åëÿ áèð ùöíÿð, Ìèñëèíè ùå÷ çàìàí ýþðìÿéèá áÿøÿð. Ìÿíèì áîðúóì èäè îíà úàí äåìÿê, Ñÿððàñò íèøàíûíû òÿðèô åëÿìÿê. Ùàëáóêè ÿãëèìè èòèðÿðÿê ìÿí, Éåíÿ ÿë ÷ÿêìÿäèì ÷ÿðÿíëÿìÿêäÿí. ßäàëÿòëÿ ùþêì âåðñÿéäè ñóëòàí, Ýÿðÿê àñûëàéäûì äàð àüàúûíäàí; Äîüðàòñàéäû áåëÿ, áó úÿçà éåíÿ, Úÿôÿíý ñþçöì ö÷öí àç èäè ìÿíÿ. Àíúàã åäàìûìû áóéóðìàäû øàù, Ãÿçÿá ãûëûíúûíû ñèéèðìÿäè øàù. ßëèìè-ãîëóìó ñàðûòäûðûá î, Áèð äöçÿ àòäûðäû áÿíäëè-áóõîâëó. Äåäè: — “Ãîé áó äöçäÿ éàøàñûí éàëãûç, Àú, ñóñóç ãàëàðàã, þëñöí àäàìñûç!” Ñîíðà äà øÿùÿðÿ òÿðÿô òóòäó öç. Þòäö èêè ýåúÿ, èêè äÿ ýöíäöç, Ìÿíÿ “ãûçûì” äåéÿí ìåùðèáàí õàúÿ, Äåìÿ, õàòûðëàéûð ìÿíè áèð ýåúÿ. “Ýåäèì, ýþðöì” äåéÿ äöçÿëèð éîëà, Àõûð ýÿëèá ÷àòûð áèçèì ìàùàëà. Ãöðóðóì áàøûìà à÷àíäà õàòà, Äåìÿ, èêè ìÿíçèë êÿñèáìèø àòàì. Øàùûí ãÿçÿáèíÿ ýÿëäèéèì ýöíëÿð Õàúÿ ×èí ìöëêöíäÿí åäèðìèø ñÿôÿð. Àòûëäûüûì éåðäÿí áèð àç î éàíà, Ñöðöðêÿí àòûíû î ñàéìàçéàíà, Íÿäÿíñÿ öðýÿðÿê àò áèðäÿí ÷àøûð, ßââÿëêè éîëóíäàí àðàëû äöøöð. Éîëäàí àçìûø ýþðöð àòûíû õàúÿ, Áèéàáàíà ñöðöð àòûíû õàúÿ.

398

Ñÿí äåìÿ, î çàìàí, î ýåúÿ âàõòû Îíó ìÿíÿ òÿðÿô ÷ÿêèðìèø áàõòû. Åëÿ êè, àò ìÿíÿ ëàï éàõûí ýÿëèð, Õàúÿíèí ýþçöíö éóõó ëàï äÿëèð. Áèð àç éàòìàã ö÷öí äöøöð, î àòäàí, Ýþç à÷àíäà ýþðöð èøûãäûð úàùàí. Ýþðöð êè, þçöíäÿí éöç àääûì êÿíàð, Àäàìà îõøàéàí áèð ãàðàëòû âàð. Ñàëûíûá êèøèòÿê áóõîâà-áÿíäÿ, Åëÿ áèë êè, äöøöá úèñìè êÿìÿíäÿ. “Èíñàíäûðìû ýþðÿí? Î ñàðüû íÿäèð? Àüëû áàøûíäàäûð, éà äèâàíÿäèð?” Áèëìÿê÷öí áó èøèí ÿñðàðûíû î, Î òÿðÿôÿ ñàëûð ýöçàðûíû î. ×àòàíäà ýþðöð áèð ñÿðâè-÷ÿìÿíäè, Þç ñà÷û îëóáäóð îíóí êÿìÿíäè. Áàüëàíûá çöëôöíöí êÿìÿíäè èëÿ, Óçàíûá ñÿùðàäà áó áÿíäè èëÿ. ßëèíè óçàäûð-áèëñèí áó ñèððè: Ñàðûíàí þëöäöð, éîõñà êè, äèðè? Òÿëÿñèê ñàðüûíû à÷äûüû çàìàí Ýþðöð ãàëìàéûáäûð ñèôÿòèíäÿ ãàí. Ýþðöð ìöøêèí ñà÷û îõøàéûð ìÿíÿ, Àëíû, ýþçö-ãàøû îõøàéûð ìÿíÿ. Ýþðöð ìÿíèìêèäèð î ñîëüóí úàìàë, Öçöíäÿêè ÷þêÿê, öçöíäÿêè õàë. Õàúÿ àíëàìàéûð ìÿñòäèð, àéûãäûð, Áèëìèð éóõóäàäûð, éîõñà îéàãäûð. Ùåéðÿòäÿí òóòóëóá äèëè, îëóð ëàë, Áàøûíäà äîëàíûð úöðáÿúöð õÿéàë. Ùåéðÿò è÷èíäÿéäè õàúÿ áàéàãäàí, Ýþðöð êè, áèð êàðâàí ýÿëèð óçàãäàí. Äåìÿ î, êàðâàíëà îðà ýÿëÿíëÿð Ìÿíèì äîñòëàðûììûø, áèð äÿ íþêÿðëÿð. Îíëàð ýþðöá ìÿíè ÿë-ãîëó áàüëû, ×îõóíóí áàøûíäàí ÷ûõûáäûð àüëû. Úûðàðàã öçöíö äàä åëÿéÿí êèì, 399

Ýþç éàøû àõûäûá íþâùÿ äåéÿí êèì... Õàúÿ ýþçëÿðèíè çèëëÿéèá ìÿíÿ, Ùåéðÿòäÿí îëóáìóø äÿëè-äèâàíÿ. Àüûéëà, íþâùÿéëÿ ÷ÿêèá ãÿìèìè, Ñàõëàéûá éàñûìû âÿ ìàòÿìèìè. Äöøöíöð: “Êèì ìÿíè áó ùàëà ñàëûá? Þìðöìöí ýöíÿøè íèéÿ ãàðàëûá?” Úàâàá òàïìàéàðàã ùå÷ áèð ñóàëà, Éóéóíäóðóá ìÿíè ýþç éàøëàðûéëà, Àòëàçäàí, èïÿêäÿí áè÷äèðèð êÿôÿí, Êàôóð äà ñÿïäèðèð êÿôÿíÿ öñòäÿí. Áîéíóìà áè÷èëÿí î êÿôÿí áîéó, Ùÿì ÿíáÿð ñÿïèðëÿð, ùÿì äÿ ýöë ñóéó. Úèñìèì þëö êèìè äöøöáìöø òàáäàí, Äèð÷ÿëèð ÿíáÿðëÿ ùÿìèí ýöëàáäàí. Ãûçëàð äÿðùàë äöøöá àéàãëàðûìà, Òåç ýöëàá ñöðòöðëÿð éàíàãëàðûìà. Ìÿí åëÿ áó çàìàí à÷ûá ýþçöìö, Ñþéëÿäèì îíëàðà îëàí ñþçöìö: “Áÿëà ãàéíàüûäûð áó ñÿùðà, áó äöç, Ýÿëèí áó éåðëÿðäÿí óçàãëàøàã òåç!” Õàúÿ ñþçëÿðèìè àíëàéà áèëäè, ßìðèëÿ ãàôèëÿ éîëà äöçÿëäè. Äèíäè çûíãðîâëàð î áîø ñàùÿäÿ, Ìÿíÿ éåð âåðäèëÿð áèð êÿ÷àâÿäÿ. Àüçûìà ýàù øÿðáÿò äàìûçäûðäûëàð, Ýàù ÿíáÿð èéëÿäèá, ýöëàá âóðäóëàð. Éîë ýåòäèê èêè ýöí-ýåúÿ âÿ ýöíäöç, Úàíûì äèðúÿëìÿéÿ áàøëàäû ñþçñöç. Êàðâàí áèð ÷ÿìÿíÿ ýÿëèá éåòèøäè, Õàúÿ áèð áóëàüûí éàíûíäà äöøäö. ßìð åòäè îòëóãäà ÷àäûð ãóðóëäó, Åëÿ áÿçÿäèëÿð-øàùàíÿ îëäó. Ìÿíèì÷öí óúàëäû éàðàøûãëû òàõò, Óçàíäûì öñòöíäÿ ìÿí ðàùàò-ðàùàò. Éàíûìà ýÿëÿðÿê õàúÿ îòóðäó, Áàøûìà ýÿëÿíè áèðáÿáèð ñîðäó.

400

Íÿ êè, éàäà äöøäö-äàíûøäûì îíà, Íÿ êè, áàø âåðìèøäè-äàíûøäûì îíà. Äåäèéèì ñþçëÿðäÿí ãóðóäó ãàëäû, Áèð àíëûã áàøûíû àøàüû ñàëäû. Åëÿ êè, äàíûøäûì îíà ùàëûìû, Ìÿí äÿ îíà âåðäèì þç ñóàëûìû. Î äà þç ùàëûíû åëÿäè áÿéàí, Áèð ñþç ÿñêèëòìÿäÿí éà àðòûðìàäàí. Öðÿê-äèðÿê âåðèá õàúÿ ùåé ìÿíÿ, Ìèí øöêöð åëÿäè ùàã êÿðÿìèíÿ. Î ýöíö äèíúÿëèá ðàùàòëàíûíúà, Åðòÿñè öç òóòóá ñîðóøäó ãîúà: “Äåäèí, ìÿëóì îëäó ìÿíÿ ÿùâàëûí, Äå ýþðöì, áÿñ èíäè íÿäèð õÿéàëûí?” Äåäèì: “Êÿíèçèíÿ ãÿçÿáëÿíèá øàù, Õÿáÿðñèç äåéèëäèð áó èøäÿí àëëàù. Øèêàéÿòèì éîõäóð ÷ÿêäèêëÿðèìäÿí, Äàùà ïèñ úÿçàéà ëàéèã èäèì ìÿí. Ãÿçÿáëè êþíëöíö øàù ñàêèò åòäè, Î ìÿíè þëäöðäö, òàíðû äèðèëòäè. Ìÿðä-þëö éàíûíà ãûëûíúëà ýèðìÿç, Áèð êÿðÿ þëìöøö áèð äÿ äèðèëòìÿç. Ýåéäèðäèíèç ìÿíÿ ñèç áèð àü êÿôÿí, Èñòÿéèì áóäóð êè, áó êÿôÿíëÿ ìÿí Ýåäÿì øàù ãÿñðèíÿ, þïÿì ÿëèíäÿí, Åòèðàô åëÿéèì ýöíàùûìû ìÿí, Äåéÿì: “Î ýöíàù êè, åäèá áó êÿíèç, Ëàéèãäèð þëöìÿ, øÿêñèç-øöáùÿñèç. ßãë èëÿ ùÿðÿêÿò åëÿäè ñóëòàí, Ìÿíèì þëöìöìÿ âåðìÿäè ôÿðìàí. Ìÿíÿ éåíè ùÿéàò áÿõø åäèá õóäà, Âåðìÿê èñòÿéèðÿì øàùà îíó äà! Þëöì ùþêìö âåðñÿ, ÷îõ õîøäóð ìÿíÿ, ßýÿð áàüûøëàñà, ãóëóéàì éåíÿ. Ýöíàùêàð îëñàì äà, îäóð ïÿíàùûì, Ùÿì íèúàò éåðèìäèð, ùÿì ñÿúäÿýàùûì. Åòèðàô åëÿñÿì îëàí ýöíàùû, 401

Ýöìàíûì áóäóð êè, î øàùëàð øàùû Ñó÷ëó êÿíèçèíè ÿôâ åäÿñèäèð, Ãÿëáèíèí êèíèíè ëÿüâ åäÿñèäèð.” Äåéèá ñþçëÿðèìè ìÿí áèòèðèíúÿ Ôÿðéàä ãîïàðàðàã ñþéëÿäè õàúÿ: Äåäè: — “Áó íÿ ñþçäöð, äàíûøäûí, àìàí! Áÿëêÿ äÿ, ÷ûõûáäûð àüëûí áàøûíäàí! Íÿäèð áó äöøöíúÿ, íÿäèð áó êÿëàì, Éîõñà, ùÿéàòûíäàí äîéóáñàí òàìàì? Øàù êè, áèð ñþç ö÷öí àõûäûð àë ãàí, Éåíÿìè îëàñàí ñÿí îíà ãóðáàí? Øàù êè âàð, øþëÿäèð, îä ïàð÷àñûäûð, Êèì éàõûí ýåäÿðñÿ, éàíäûðàñûäûð. Øàù èëÿ éàõûíëûã ÿáÿñäèð, ÿáÿñ, Ýåú-òåç þëÿñèäèð éàõûí ýåäÿí êÿñ. Øàù êè ãÿçÿáëÿíäè, óçàã îë, óçàã, Áèë êè, øàù ãÿçÿáè îúàãäûð, îúàã! Ìÿñëÿùÿò áóäóð êè, îíäàí óçàã äóð, Øàùäàí óçàã îëàí äÿðääÿí óçàãäûð. Ïàäùàøûí ÿýÿð ñîéóñà ùèðñè, Èíàí êè, ñîðàüû òóòàúàã ÿðçè, Áèçÿ äÿ ÷àòàúàã îíóí ñîðàüû Êè, íàùàã èíúèäèá ñÿí ýöëéàíàüû... Ùàìû áèëÿúÿê êè, àäèë ùþêìðàí Îëóáäóð âåðäèéè î ùþêìÿ ïåøìàí. Ýÿëèá ÷àòñà áèçÿ áåëÿ áèð ñîðàã, Ñÿíÿ ÷ÿòèí îëìàç ãÿñðÿ ãàéûòìàã. Ùÿëÿ òÿðñëèéèíäÿ åäèðñÿ èñðàð, Ìÿñëÿùÿò áóäóð: ãà÷, úàíûíû ãóðòàð.” Õàúÿ ñþçëÿðèíè ãóðòàðäû ùàìàí, Éàõøû ìÿñëÿùÿòäè, äåéèëäè éàìàí, Õàúÿíèí ãÿðàðû ãÿáóë åäèëäè, Ùàìû êþ÷ åòìÿéè ìÿñëÿùÿò áèëäè. Ìàäàì ÷îõ óçàãäûð áó éåðÿ Õàðÿçì, Äåäèê ãàôèëÿìèç îðà åòñèí ÿçì. Øàùäàí àéðû äöøäöì áó ìèíâàëëà ìÿí, Ùèúðàíû ìÿñëÿùÿò áèëäèì þëöìäÿí.

402

Òÿñÿëëè âåðìÿéèí äåéèëäèð éåðè, Ùèúðàí äà þëöìäöð-äåéèëÿì äèðè. Ôÿðãèì éîõäó ìÿíèì áó úÿíàçÿäÿí, Îäóð êè, ëàéèãäèð ýåéäèéèì êÿôÿí. Ìàäàì êè, ùÿñðÿòÿì éàðûí âÿñëèíÿ, Ýåéäèéèì áó êÿôÿí éàðàøûð ìÿíÿ. Úèñìèì ïîçóëìàñûí äåéÿ, áèð ãÿäÿð Äîñòëàð êÿôÿíèìÿ êàôóð ñÿïèáëÿð. Öñòöìÿ î ãÿäÿð êàôóð òþêöëìöø, Êÿôÿíèì åëÿ áèë îëóáäóð ýöìöø. Àõûð êè, Õàðÿçìÿ ÷àòäû äÿñòÿìèç, Éóðä ñàëàñû îëäóã áó øÿùÿðäÿ áèç. Ñÿí ìÿíÿ éàõûí äà, óçàã äà îëñàí, Éàõøû õÿáÿðäàðñàí èíäè ùàëûìäàí. Éåðëè øàù ùöñíöìöí îëäó âóðüóíó, Ìÿí éàëàí äàíûøûá, ðÿää åòäèì îíó. Åëÿ çÿíí åòìÿ êè, øûëòàãëûüûìäàí Ìÿí îíó ðÿää åäèá, ñþéëÿäèì éàëàí. Áó ðÿää úàâàáûíûí ñÿáÿáè áèðäèð — Î äà ñåâýèëèìÿ ñÿäàãÿòèìäèð.” Áó ãÿìëè äàñòàíû åøèäÿðÿê ìÿí, ßáÿäè àéðûëäûì î ýöëöçëöäÿí. Î âàõòäàí áèð éåðäÿ òóòìàéûá ãÿðàð, Ýÿçèá äîëàíûðàì äèéàðáÿäèéàð. Îëäóì ìöñàôèðè ìÿí íå÷ÿ ãÿñðèí, Ùå÷ êÿñÿ à÷ìàäûì áó ñèððè, ëàêèí. Ñÿí ìÿíÿ ýþñòÿðèá åùòèðàì, ùþðìÿò, Áóéóðäóí êè: “Äàíûø õîø áèð ùåêàéÿò!” Äöøöíäöì: éåðèäèð áó ùàäèñÿíèí, Ùÿì äÿ êàôóðèäèð ñàðàéûí ñÿíèí. Áó ðÿíý î äèëáÿðè ñàëäû òåç éàäà, Êàôóðè ýåéèìè õîøëàéûð î äà. Êàôóðè ïàð÷àäàí êÿôÿí ýåéèð î, Êÿôÿíè êàôóðëà ÿòèðëÿéèð î. Êàôóðè êÿôÿíäÿ ìÿùâ îëóð î àé, Ùàëáóêè ëàéèãäèð îíà áó ñàðàé!” Ñÿééàù äàíûøäûãúà ùåêàéÿòèíè, 403

Øàù äÿðùàë òàíûäû þç àôÿòèíè. Ùóøó äþíÿ-äþíÿ ýåòäè âÿ ýÿëäè, Éöç äÿôÿ ñÿññèçúÿ þëäö-äèðèëäè. Ýàù íóðëàíäû ýþçö, ýàù äà ãàðàëäû, Áó ñþùáÿòëÿð îíó ìèí ùàëà ñàëäû. Þçöíö ñàõëàéûá áàüûðìàäû øàù, Ãîðõäó ÿùâàëàòû àíëàéà ñÿééàù, Ãîðõäó ñþùáÿòèíè éàðûì÷ûã êÿñÿ, Ýèðÿ àðàëûüà áàøãà ùàäèñÿ. Ñÿééàù ãóðòàðûíúà ùåêàéÿñèíè, Øàù ýþéÿ ãàëäûðäû þç íàëÿñèíè. Òþêöá ýþç éàøûíû, ñÿééàùû ãóúäó, Ðóùóíóí áöëáöëö áèð àíäà ó÷äó. Øàä îëóá ñÿééàùûí áó õîø ñþçöíäÿí, Ñåâèíèá ùþêìäàð ýåòäè þçöíäÿí. ÄÈËÀÐÀÌÛÍ ÁßÙÐÀÌ ÑÀÐÀÉÛÍÀ ÃÀÉÛÒÌÀÑÛ Åëÿ êè, î ýåúÿ Áÿùðàì íàýàùàí Éàðûí õÿáÿð òóòäó ñàü ãàëìàüûíäàí, Áîüàçûíà áû÷àã ÷ÿêèëÿí îâòÿê, Þçöíÿ ýÿëìÿäè ýåúÿ ñöáùÿäÿê. Éàíäû åøã îäóíà ãóðó îò êèìè, Ñÿáèðñèçëèê îëäó éàõûí ùÿìäÿìè. Èçòèðàá è÷èíäÿ àù-íàëÿ ãûëäû, Ýàù ãîïäó éåðèíäÿí, ýàù äà éûõûëäû. Ãÿðàð òàïñà èäè, äåéÿðäè: “Ìåùìàí, Áèð äÿ òÿêðàð åëÿ ñþùáÿòè áàøäàí!” Èøè-ÿùâàëàòû òåç áèëìÿê îëäó, Ýàù þëìÿê, ýàù äà êè, äèðèëìÿê îëäó. Ýàù îíó úàíûíäàí åäèðäè ùèúðàí, Ýàù âöñàë öìèäè áÿõø åäèðäè úàí. Áèð ñþçëÿ, î àõøàì ñàáàùà ãÿäÿð Áÿùðàì íÿëÿð ÷ÿêäè ùèúðàíäàí, íÿëÿð! Áÿùðàì øàù î ãÿäÿð äèðèëäè-þëäö Êè, ñÿùÿð àõûðäà öçöíÿ ýöëäö.

404

Ñöáùöí ýÿëèíè êè, åðêÿí îéàíäû, Ýöíÿø íÿôÿñèíäÿí îä àëûá éàíäû. Øàù áèð àí òàïìàäû éåðèíäÿ àðàì, Äöøäö öðÿéèíÿ âÿñëè-Äèëàðàì. Èñòÿäè î éàíà åéëÿñèí ñÿôÿð, Ãîâñóí êþùëÿíèíè Õàðÿçìÿ ãÿäÿð. Äþâëÿò àäàìëàðû ìàíå îëäóëàð, Äåäèëÿð: “Áèð ãÿäÿð ñÿáð åò, ùþêìäàð! Ñÿôÿð ñÿíèí ö÷öí ÷ÿòèíäèð, ÷ÿòèí, Ùèúðàíäàí ïîçóëóá ÷öíêè ñÿùùÿòèí. Äöçäöð, úàíöçÿíäèð àéðûëûã-ôÿðàã, Àììà ÷îõ óçàãäûð áó éîë, ÷îõ óçàã. Áó éîëäà àçàëìàç, àðòàð ìþùíÿòèí, Äàùà àüûð ùàëà äöøÿð ñÿùùÿòèí.” Åëÿ êè, õÿáÿðè àëäû ùÿêèìëÿð, Éåð þïöá ñÿúäÿëÿð ãûëäû ùÿêèìëÿð. Äåäèëÿð: “Øàùûìûç, áóäóð ìÿñëÿùÿò, Ýþðöðöê ýöúëöäöð ñÿíäÿ ìÿùÿááÿò. Àíúàã éàäûíà ñàë áèð àí äàüëàðû, Ñàðñûëàí äåéèëäèð äàüûí âöãàðû. Òÿðïÿíÿí äåéèëäèð äàüëàð éåðèíäÿí, Äàüëàð ìÿùøÿð ýöíö ãîïàð éåðèíäÿí. Íå÷ÿ ýöí ñÿáðèíè ÿëÿ àë, åé øàù, Äàü òÿìêèíëè îëóá áóðäà ãàë, åé øàù!” Îíëàðûí ñþçöíö Áÿùðàì åøèòäè, Ýåòìÿéÿ åë÷èëÿð ìöÿééÿí åòäè. Ùÿð áèðè ñöðÿòäÿ ôÿëÿêäÿí èòè, Ìÿëÿêäè ùÿð êÿñèí àììà õèñëÿòè. Èêè ìÿêòóá âåðäè øàù áèð åë÷èéÿ: Áèðè Äèëàðàìà, áèð Õàúÿéÿ. Õàúÿéÿ-äèë-àüûç, ùþðìÿò ìÿêòóáó, Äèëàðàìà-ñåâýè, ìèííÿò ìÿêòóáó. Õàúÿéÿ éàçäû êè: “Åøèòìèøèê áèç, Õàðÿçì þëêÿñèäèð èíäè éåðèíèç. Õåéëè ôÿðÿùëÿíäèê áèç áó õÿáÿðäÿí, ×þçöëäö áÿíäèìèç àçû éöç éåðäÿí. Éàçäûüûì áó ìÿêòóá ñÿíÿ ÷àòûíúà, 405

Áóðà ýÿëìÿíèçè åäèðÿì ðèúà. Éóõóéà áèçèìòÿê ãàòàðàã ùàðàì, Ýÿëèí, ýåúÿ-ýöíäöç òàïìàäàí àðàì!” Öðÿêäÿí ñåâäèéè íàçÿíèí ýöëÿ Ãàíëû ýþç éàøûéëà éàçäû øàù áåëÿ: “Ñÿíñèç êþíëöì ìÿíèì ãàí àüëàéûð, ãàí! Îëóð ãàíëû éàøûì ýþçöìäÿí ðÿâàí. Ýÿë, ýÿë! Ãóðáàí îëñóí ñÿíÿ áó úàíûì! Ýÿëìÿñÿí, áîéíóíäà ãàëàúàã ãàíûì. Ùèúðàí êÿäÿðèëÿ àëìà úàíûìû, Ôèðãÿò õÿíúÿðèëÿ òþêìÿ ãàíûìû. Ùèúðàí ãûëûíúûíû ãÿëáèìÿ âóðìà, Ìÿíäÿí óçàã äóðóá, óçàã îòóðìà. Ýÿë, éà ýöíÿø êèìè, éà ãÿìÿð êèìè, Áÿìáÿéàç ëèáàñëû ïÿðèëÿð êèìè. Îëñàì äà éàíûíäà ÿëèãàíëû ìÿí, Àéðûëûã îõóíó ýÿë ÷ÿê ñèíÿìäÿí. Áèð áàõ, êÿôÿíèìè ýåéäèì ÿéíèìÿ, Ìÿüëóá ãûëûíúûìû ñàëäûì ÷èéíèìÿ. Þçöì ýÿëìÿñÿì äÿ ùöçóðóíà ìÿí, Èøûãëàíìàñà äà ýþçöì öçöíäÿí, Åëÿ çÿíí åòìÿ êè, êàìèðàíàì ìÿí, Éîõ, çÿèô äöøìöøÿì, íàòÿâàíàì ìÿí. Àéðûëûüûí ìÿíè çÿèô ñàëûáäûð, Ìÿíäÿ úàí ãàëìàéûá, úÿñÿä ãàëûáäûð. Þòìöð áîüàçûìäàí áèðúÿ óäóì ñó, Ñàíûðàì ñó äåéèë, þç ãàíûìäû áó. Ñÿíäÿí àéðûëàíû òàâàíñûçàì, ýÿë, Ñÿáðñèç-ãÿðàðñûç âÿ úàíñûçàì, ýÿë! Þëìöøÿì-úèñìèìäÿ ùÿéàòûì îë ñÿí, Äöøìöøÿì-ãîëóì îë, ãàíàäûì îë ñÿí! Ýÿë, áèð àç éóáàíñàí, áèð àç ýåúèêñÿí, Áèë êè, ùÿñðÿòèíëÿ ìÿùâ îëàðàì ìÿí!” Õàðÿçì øàùûíà ÿìð åòäè êè: “Ñÿí Õàëãäàí òîïëàäûüûí áîë âåðýèëÿðäÿí Õàúÿéÿ éîë õÿðúè âåðèá, ñàë éîëà, Ñþéëÿ, éóáàíìàäàí ãàéûòñûí äàëà!”

406

Ìÿêòóáëàðû àëûá ãàñèäëÿð î àí Éåë êèìè Õàðÿçìÿ îëäóëàð ðÿâàí. Õàúÿíèí áàüûíà òÿðÿô ýåòäèëÿð, Øàùûí ìÿêòóáóíó òÿãäèì åòäèëÿð. Õàúÿ àëûá îíó òåç ñÿúäÿ ãûëäû, Àé äà øàù éàçäûüû ìÿêòóáó àëäû. Øàù õÿòòè ýþçöíÿ ñàòàøàí çàìàí, Õàúÿíèí ñåâèíúè àøäû áàøûíäàí. Äèëàðàì àëûíúà øàù íàìÿñèíè, Ýöíÿø þçö þïäö îíóí öçöíö. Õàðÿçì øàùû êè, íàìÿíè ýþðäö, Õàúÿíè ÷àüûðûá ÿìðè éåòèðäè. Ñîíðà õÿçèíÿäàð ýÿëäè éàíûíà, Éîëà ïóë âåðìÿéè áóéóðäó îíà. Ñÿôÿð òÿäàðöêö ãóðòàðàí çàìàí, Éîëà äåéÿ-ýöëÿ éîëëàíäû êàðâàí. Ýåúÿëè-ýöíäöçëö éîë ýåòäè îíëàð, Äåäèëÿð: “Ýþçëÿéèð áèçè ùþêìäàð.” Êàðâàí áèð ìÿíçèëëèê éåðÿ éåòèøäè, Øàù ùèéëÿ èøëÿòìÿê ôèêðèíÿ äöøäö. Åëÿ êè, àõøàìäàí êå÷äè áèð ãÿäÿð, Éóõóéà ãÿðã îëäó ãÿñðäÿêèëÿð. Ìèíèá êþùëÿí àòû éåë êèìè ýåòäè, Úàíàí ÷àäûðûíà ñöáù åðêÿí éåòäè. Éîë÷óëàð ÷ÿêìèøäè éîëäà ÿçèééÿò, Áóðäà äèíúÿëìÿéè åòìèøäèëÿð ãÿò. Àëàãàðàíëûãäû ùÿëÿ, äîüðóñó, Þðòìöøäö ýþçëÿðè ñöáùöí éóõóñó. Ùÿëÿ ÷àäûðëàðäà øàìëàð éàíûðäû, Íÿðýèçèí ýþçëÿðè õóìàðëàíûðäû. Áèð ÷èíàð áèòìèøäè ÷åøìÿ áàøûíäà, Àäàì éåðëÿøÿðäè ýåí êîüóøóíäà. Èëäûðûì äöøÿðÿê ùÿìèí ÷èíàðà, À÷ìûøäû êþêñöíäÿ áåëÿ áèð éàðà. Àòûíû áàüëàéûá øàù ìþùêÿì äàøà, Þçö äÿ ñûüûíäû ùÿìèí êîüóøà. Êîüóøäàí ÷àäûðà áàõûá ùþêìäàð, 407

Ýþðäö êè, îðäàäûð î ýþçÿë íèýàð. Úîøäó ôÿðÿù ùèññè î øÿùðèéàðäà, Áÿõòèíäÿí éóõóäàí îéàíäû éàð äà. Éàòàãäàí ñû÷ðàéûá ãàëõäû î àôÿò, ßââÿëúÿ àëëàùà åòäè èáàäÿò. Òÿøÿêêöð åëÿéèá ïÿðâÿðäèýàðà, Úÿíýèíè ýþòöðöá êþêëÿäè ñîíðà. Ñþéêÿíèá ÷èíàðà î ýþçÿë ïÿðè Îõóäó ìÿùÿááÿò òÿðàíÿëÿðè. Ùèúðàí íàëÿñèéäè áó òÿðàíÿëÿð, Öñéàí íàëÿñèéäè áó òÿðàíÿëÿð. ×èíàðäàí àéðûëûá ñîíðà î äèëäàð, ×åøìÿ êÿíàðûíäà îëäó áÿðãÿðàð. Øàù éàçàí íàìÿíè çöìçöìÿ åòäè, Îíäàí òÿçÿ-òÿçÿ íÿüìÿ äöçÿëòäè. Îõóéóá ùÿð ñþçö íàëÿ ÷ÿêèðäè, Ýþçöíäÿí éàø òþêìöð, àë ãàí òþêöðäö, Øàùûí äà ãàíëû éàø àõäû ýþçöíäÿí, Äàâàì ýÿòèðìÿéèá ýåòäè þçöíäÿí. Ãàòûá ýþç éàøûíû ãöññÿéÿ, äÿðäÿ, Î, áåëÿ äåéèðäè áó íÿüìÿëÿðäÿ: “Àù, áó éîë íÿ ÷ÿòèí, íÿ óçàã îëäó, Ùÿñðÿòèì ñèíÿìäÿ éàíàð äàü îëäó! Áÿñäèð, áîüàçûìà éûüûëûá úàíûì, Äàùà äÿðä ÷ÿêìÿéÿ éîõäóð èìêàíûì. Þìöðäÿí ÿëèìè öçìöøÿì òàìàì, Ìþùíÿò äÿíèçèíäÿ òóòìóøàì àðàì. Ñþéëÿ, åé ðÿùìñèç, äèâàíÿ ôÿëÿê, Ìÿíÿ ãèñìÿòäèðìè î øàùû ýþðìÿê? Íÿ îëàð, ñîçöìó ÷àòäûð ñÿí îíà, Ñöðòöì öç-ýþçöìö àéàãëàðûíà! Âÿñëèíè èñòÿðÿì-îäóð äÿðìàíûì, Âÿñëèíäÿí áàøãà øåé èñòÿìèð úàíûì!” Áó ãÿì íÿüìÿñèíè øàù êè, åøèòäè, Úûðûá éàõàñûíû, éöç ïàðà åòäè. Íÿôÿñèíäÿí ãîïàí àù àëîâëàðû Éàíäûðäû ÷èíàðû, éàõäû ÷èíàðû.

408

Îäà ñÿúäÿ åäÿí àòÿøïÿðÿñòòÿê, Äþøÿíäè òîðïàüà ùóøó ýåäÿðÿê. Éàìàí äÿðäÿ ñàëäû ïÿðèíè áó ùàë, Ùåéðÿòëÿð è÷èíäÿ î äà ãàëäû ëàë. Èíúè äàíÿëÿðè ñÿïäè ýþçöíäÿí, Àéàüûíäàí þïöá, ýåòäè þçöíäÿí. Éåðÿ öçöãîéëó äöøäö àñèìàí, Ýöíÿø þïäö îíóí àéàãëàðûíäàí. Ãàðà òîðïàã öñòÿ äöøäö éàðàäàí, Ýöíÿø äÿ îíóíëà åíäè ñÿìàäàí. Àëëàùûí êþëýÿñè äöçÿ éàéûëäû, Ìöãÿääÿñ êþëýÿéÿ ýöí ñÿúäÿ ãûëäû. Íÿ îíäàí ñÿñ ÷ûõûð, íÿ áóíäàí ñÿäà, Î äà õÿáÿðñèçäè þçöíäÿí, áó äà. Àõûð ùèúðàí áèòèá, éåòèøäè âöñàë, Àëëàù, Àëëàù! Ýþðöí íÿ ùàëäûð áó ùàë! Îíëàð áèùàë èäè ùèúðàí àõøàìû, Âöñàë ñÿùÿðèíäÿ òàïäûëàð êàìû. Àü ïàëòàðëû ñÿùÿð ÷ÿêÿíäÿ íÿôÿñ, Þçöíäÿ äåéèëäè îíëàðäàí ùå÷ êÿñ. Åëÿ êè, àðòûðäû ñÿùÿð êàôóðó, Áöðöäö àëÿìè ýöíÿøèí íóðó. Éóõóäàí îéàíäû áöòöí éîë÷óëàð, Áèùóøëàð áàøûíà òåç úÿì îëäóëàð. Õàúÿ ýþðÿí êèìè èêè áèùóøó, Áèëäè êè, îíëàðûí äþíöá áÿõò ãóøó. ßìð åòäè: “Òåç áóðäà ýÿðäÿê äöçÿëäèí, Ñîíðà äà îíëàðû òÿê ãîéóá, ýåäèí!” Êàôóðè ðÿíýäÿéäè ýÿðäÿê äÿ ùÿòòà, Ýèðäè àéëà ýöíÿø àü áóëóä àëòäà. Àéûëûíúà ïÿðè, áèð äÿ ùþêìäàð, Áèëìÿäèì íÿ äåéèá, íÿ äàíûøäûëàð. Íÿèíêè áèð àäàì, ùÿòòà êöëÿê äÿ, Íÿôÿñ ÷ÿêÿììÿäè î àü ýÿðäÿêäÿ. Áÿùðàì âÿñëÿ ÷àòûá êàìûí àëûíúà, Âÿçèðè, âÿêèëè ýÿëäè äàëûíúà. Ôÿðÿùè, íÿøÿñè àðòäû ýåò-ýåäÿ, 409

Ñåâèíäè áó ùàëà ñàðàé ÿùëè äÿ. Õàúÿíè þçöíöí åòäè âÿçèðè, Î ýöíäÿí òÿðê åòäè õàúÿ àëâåðè. Ñîíðà ùàìûëûãëà îéíàéà-ýöëÿ, Øÿùÿðÿ éîëëàíäû áöòöí ãàôèëÿ. ÁßÙÐÀÌÛÍ ÞËÖÌÖ Áÿùðàì êè, ãàéûäûá ýÿëäè ãÿñðèíÿ, ×ÿíýÿ ãóëàã âåðèá, úàì àëäû éåíÿ. Çÿèôëèê áöñáöòöí ÷ûõäû úàíûíäàí, Ýöëýöí øÿðàá è÷äè-ÿòðè ýöëÿôøàí. Ùÿôòÿ éåääè ýöíäö, ãÿñðè äÿ éåääè, Ùÿôòÿíèí ùÿð ýöíö áèð ãÿñðÿ ýåòäè. Ùàíñû ðÿíýäÿ ãÿñðÿ ýåäèðäè Áÿùðàì, Àëûðäû ÿëèíÿ î ðÿíýäÿ áèð úàì. Ùÿð ýöí áèð ýþçÿëëÿ ìåé åòñÿ äÿ íóø, Îëóðäó ñåâäèéè éàðëà ùÿìàüóø. Îíóí ÷îõ îëñà äà ìÿùáóáÿëÿðè, Îíóí÷öí ÿçèçäè àíúàã áèð ïÿðè. Ãÿñðëÿð äÿéèøäè, ðÿíýëÿð äÿéèøäè, Áþéëÿúÿ þìðöíöí èëëÿðè êå÷äè. Íå÷ÿ èë þìöðäÿí-ýöíäÿí êàì àëäû, Ñàüëûã ñÿäàëàðû ÿðøÿ óúàëäû. ×àòäû î ñààò êè, ÷ÿðõè-êÿúðÿôòàð Äåäè: — “Áóéóð, áó, ñÿí, áó-ñîéóã ìÿçàð!” “Ùåéèô Áÿùðàì!” äåéÿ ýÿë åòìÿ ùåéðÿò, Äåìÿ: “Ôÿëÿê îíà àç âåðäè ôöðñÿò!” Áèðè éöç ãÿðèíÿ îëñà ùþêìäàð, Òóòñà éöç ãÿðèíÿ òàõòûíäà ãÿðàð, Ãÿñðè îëñà ýþéöí éåääè ýöíáÿçè, ×ÿêñÿ êåøèéèíè Áÿùðàìûí1 þçö, ßââÿë-àõûð ýÿðÿê ÿëâèäà åòñèí, __________ 1 Áÿùðàì — Ìàðñ ïëàíåòèíèí ôàðñúà àäû. Ãÿäèì âÿ Îðòà ÿñðëÿðäÿ ìöùàðèáÿ ùàìèñè êèìè òÿñÿââöð îëóíóðäó.

410

Òÿðê åäèá ùÿð øåéè, ùÿð êÿñè ýåòñèí, Ýþçöíäÿ ãàëìàäû Áÿùðàìûí êàìû, ßëèíäÿí äöøìÿäè ýöëýöí ìåé úàìû. Ùÿð ýöíö áèð ðÿíýäÿ ãÿñðäÿ êå÷äè, Ùÿð ýöí áèð ãÿñðäÿ ýöëýöí ìåé è÷äè. Ùàíñû áèð ñàðàéà äöøäö ýöçàðû, Äèëàðàì îëäó ÿí éàõûí äèëäàðû. Âÿúäÿ ýÿëäè îíóí õîø àâàçûíäàí, Ãÿçÿëëÿð îõóéóá ÷ÿíý ÷àëìàñûíäàí. Äàðûõàíäà ãÿñðèí îòàãëàðûíäà, Äàüûòäû ãÿìèíè ýóð øèêàðûíäà. Øèêàð çàìàíû äà î ïÿðè÷þùðÿ Îõóäó øàù ö÷öí àò ñöðÿ-ñöðÿ. Î èäè øàù ö÷öí ÿçèç, ìåùðèáàí, Îíóí÷öí ìåé ñöçöá, ÿëäÿ úàì òóòàí. Ìÿúëèñÿ éàðàøûã îíóí öçöéäö, Öðÿéÿ òÿñÿëëè îíóí þçöéäö. Îíñóç éîõäó øàùûí èñòèðàùÿòè, Îíóíëà êå÷èðäè ùÿì èáàäÿòè. Áèð ýöí øàù áàøëàäû éåíÿ øèêàðû, Äþâðÿéÿ àëûíäû îâ ùåéâàíëàðû. Óëäóçäàí ÷îõ èäè øèêàð ùåéâàíû, Éîõäó ùå÷ áèðèíèí ãà÷ìàã èìêàíû. Ñàéû áèëèíìèðäè íÿ àòëûëàðûí, Íÿ àòëû òîðóíà äöøìöø øèêàðûí. ßââÿë úÿðýÿ èëÿ ýåäÿí àòëûëàð, Ñîíðà äàèðÿâè õÿòò éàðàòäûëàð. Ñàéñàéäûí êè÷èëÿí äàèðÿëÿðè, Ñÿôëÿðèí îí áåøäè, áèë êè, ãÿäÿðè. Ñÿôëÿð éàõûíëàøäû áó ùåéâàíëàðà. Ö÷ àüàúëûã áèð éåð ãàëäû îíëàðà. Éàðàëû ýóðëàðëà îâ èòëÿðèíèí Ñÿñèíäÿí áàòìûøäû ãóëàüû éåðèí. Âóðóëàí ýóðëàðûí àõàí àë ãàíû, Ëàëÿçàð åòìèøäè áó äöç-äöíéàíû. Ñåë êèìè àõäûãúà ãàíû ýóðëàðûí, ×ûõûðäû àüçûíäàí úàíû ýóðëàðûí.

411

Äèëèíè ÷ûõàðûá ãà÷àí î ýóðëàð Ãàòèëëÿð ÿëèíäÿ ãàëûáëàð íà÷àð. Îõëàð, åëÿ áèë êè, äîëóäóð, äîëó, Ýóðëàðûí ùÿð éàíäàí êÿñèëèá éîëó. Îâ÷óëàð ñÿô ÷ÿêèá äóðóá éàí-éàíà, Ùÿð îâ÷ó éöç ýóðó áÿëÿéèð ãàíà. Ãàíà ùÿðèñ èìèø îðäà ùÿð íÿôÿð, Îäóð êè, ãàí ðÿíýëè ïàëòàð ýåéèáëÿð. Î éåðèí ãàí îëóá äàøû, òîðïàüû, Ãàíëûíû àõûðäà ãàí òóòóð àõû. Áÿùðàì êè, î éåðäÿ ìÿøüóëäó îâëà, Àõûðäû îâ ãàíû øûðûìëà, íîâëà, Ñÿí äåìÿ, ãàí ýþëö îëàí áó îâëàã, Àëòäàí ëåùìÿ èìèø, öñòäÿíñÿ òîðïàã. Ñÿí äåìÿ, áàòàãëûã îëàí áó éåðè, Þðòöáìöø òîç-òîðïàã òÿáÿãÿëÿðè. Ýöíÿøëÿ, éàüûøëà áó òîç ãàòëàðû Áèòèðèá öñòöíäÿ éàøûë îòëàðû. Òîç ãàòû àëòäàêû ýèçëè áàòàãëûã Ùÿìèí éàøûëëûüà âåðìèøäè ñûõëûã. Îðäà ùÿð ÷è÷ÿéèí, ùÿð îòóí çîüó Àüàú ýþâäÿñèíäÿí éîüóíäó, éîüóí. Áèð øåé êè, êþêöíäÿí àëà ãöââÿòè, Ñàüëàì âÿ äöç îëóð îíóí ãàìÿòè. Âóðóëàí îâëàðûí àõàí ãàíëàðû Àõûð äþðä òÿðÿôäÿí ìÿðêÿçÿ ñàðû. Ãàðûøûá ïàë÷ûãëà ãàí áèð-áèðèíÿ, ×ûõäû îâ÷óëàðûí êÿìÿð éåðèíÿ. Éåë éåðèøëè àòëàð áàòàñû îëäó, Ïàë÷ûã éàòàüûíäà éàòàñû îëäó. Ýöíÿø ùÿìèí éåðÿ éàéäû ÷ÿí-äóìàí, Ýèðäè áóëóäëàðà óòàíäûüûíäàí. Éàüûø ñåë-ñó îëóá áàñäû ùÿð éàíû, Éåíèäÿí áàøëàäû Íóùóí òóôàíû. Ýþðäöëÿð, áèð íèúàò éåðè ãàëìàìûø. Éåð ñóäóð, ýþéäÿí äÿ òþêöëöð éàüûø. Äàøäàí, êÿðïèúäÿí äÿ îëñàéäû òîðïàã, 412

Ìàäàì êè, öñòöíäÿ äöç éöç ìèí ãî÷àã Àò ÷àïûð, àéàüû àëòäà îíëàðûí, Îëàðäû êÿðïèúëÿ äàø íàðûí-íàðûí. Àõàí ãàí ãàðûøûá î òîç-òîðïàüà, Äþíäÿðÿðäè îíó äÿðèí áàòäàüà. Éàüûø åëÿ éàüäû-éàïûø, ÷ûõ ýþéÿ, Äþíäÿðäè ïàë÷ûüû ëûüà, ëåùìÿéÿ. Îâ÷óëàð áîø éåðÿ áàüûðûøäûëàð, Îðà éöéöðäöëÿð, áóðà ãà÷äûëàð, Ùå÷ êÿñÿ áèð íèúàò éåòìÿäè áóíäàí, Áàòûá ùÿëàê îëäó äöç éöç ìèí èíñàí. Äèëñèç ùåéâàíëàðû ãûðûá-÷àòàíëàð Þçëÿðè ãûðüûíà îëäó êèðèôòàð. Áÿùðàì êè, ñÿôëÿðäÿí äöçäö äàèðÿ, Áó ñÿôëÿð àüûðëûã åòäèëÿð éåðÿ. Òîðïàã òàá åòìÿäè, áèð àíäà ÷þêäö, Éöç ìèí àòëûíû äà ãîéíóíà ÷ÿêäè. Áàòûá ùÿëàê îëäó î ãàíëû ñóäà, Ãàíûíà ãÿðã îëàí îâ äà, îâ÷ó äà. Îíëàð êè, áó éåðÿ åòäèëÿð ýöçàð, Îëäó îíëàð ö÷öí øèêàðýàù-ìÿçàð. Òÿëÿéÿ áèð äöøäö øèð èëÿ úåéðàí, Èêèñè áèð éåðäÿ êþ÷äö äöíéàäàí. Áèð éåðäÿ îëäóëàð áàòàãëûüà ãÿðã, Ãàëõäû îðòàëûãäàí àðàäàêû ôÿðã. Áèðèñè àøêàðäà, áèðèñè ïöíùàí, Áèëäè ãóðòóëóøà ãàëìàéûá èìêàí. ßë-ÿëÿ, òÿí-òÿíÿ òóòóøäó îíëàð, Íèúàò öìèäèëÿ ãóúóøäó îíëàð. Ëàêèí ñàðûëûíúà áèðè-áèðèíÿ, Áàòàãëûã îíëàðû ÷ÿêäè äÿðèíÿ. Øàù ýþðäö ãÿðã îëäó øèêàð îðäóñó, Îíëàðûí íÿ èçè ãàëäû, íÿ òîçó, Îâ÷óëàð ãÿðã îëàí éàðüàíäà áèðäÿí Áÿùðàì äà ãÿðã îëóá èòäè íÿçÿðäÿí. Ùÿçðÿò Ñöëåéìàíà ãàëìàéàí î òàõò; Ãàëà áèëÿðäèìè Áÿùðàìà? ùå÷ âàõò!

413

Î òàïäû þçöíÿ áàòàãëûãäà ýîð, ßáÿñ äåéèëìÿéèá îíà Áÿùðàì Ýóð!1 Äöíéà ÿæäàùàäûð-àúýþç ÿæäàùà, Ùÿçì åòäèêúÿ áèçè, ýÿëèð èøòàùà, Ýþçö äîéàí äåéèë áåø-îí íÿôÿðëÿ, Óäóð èíñàíëàðû î, íÿñèëëÿðëÿ. ×îõóíà èøýÿíúÿ âåðäè î, àììà Áàøãà äèâàí òóòäó øàíëû Áÿùðàìà. Äöíéàéà ñûüìûðäû îíóí ëÿøêÿðè, Ìÿüëóá åëÿéèðäè ùåé äöøìÿíëÿðè. Ìåéäàí îõóñà äà ñóëòàíà, øàùà, Îíó äà êàìûíà ÷ÿêäè ÿæäàùà. Ùå÷ êÿñèí îëìàäû îíäàí õÿáÿðè, Äöíéàäà ãàëìàäû ùå÷ áèð ÿñÿðè. Äöíéà ÿæäàùàäûð, äåäèì, ÿæäàùà, ßæäàùà äåéèëäèð-áÿëàäûð, áÿëà. Èíñàí ÿæäàùàäàí ÷ÿêñÿ äÿ çÿðÿð, Î éàòäûüû éåðäÿ âàð õÿçèíÿëÿð. Äöíéàäàí áèð ÷þï äÿ àïàðìûð èíñàí, Áèð íÿôÿð ãóðòàðìûð úàíûíû îíäàí. Èíñàí áó äöíéàéà ýÿëäèéè àíäàí, Äöíéà àìàí âåðìèð èíñàíà, àìàí! Úàíûíû àëìàãëà ãÿëáè ñîéóìàç, Ìÿçàðà ñàëìàãëà ãÿëáè ñîéóìàç. Úèñìèíè òîðïàüà ÷åâèðÿð îíóí, Òîçóíó ýþéëÿðÿ ñîâóðàð îíóí, Èíñàíûí êàìûíúà îëñà äà ùÿéàò, Þëóì äÿ ýþçëÿéèð ùÿð ýöí, ùÿð ñààò. Ùÿéàòäàí êþ÷öíö ÷ÿêÿíäÿ èíñàí, ×îõ éîõ, êèôàéÿòäèð úÿìè áèðúÿ àí... Íÿâàè, äöíéàéà éîõäóð åòèáàð, Âàð îëìàã åøãèíäÿí êÿíàð îë, êÿíàð!

__________ 1 Ýóð — ôàðñúà ùÿì ãÿáðÿ, ùÿì äÿ úåéðàí íÿñëèíäÿí îëàí áèð ùåéâàíà äåéèëèð.

414

ÒÀÐÈÕÈ Âß ßÔÑÀÍßÂÈ ÀÄËÀÐ Áàáèë — Ãÿäèì Áàáèëèñòàíûí (Âàâèëîíèéà) ïàéòàõòû èäè. Éåíè åðàäàí ÿââÿë áþéöê àáàä øÿùÿðëÿðäÿí ñàéûëûðäû. ßôñàíÿäÿ ñåùðëÿ ÿëàãÿäàð îëäóüóíäàí ÿäÿáèééàòäà ñåùð ìÿêàíû ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Áàðáöä — Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâóí ñàçÿíäÿ âÿ õàíÿíäÿñè. ßäÿáèééàòäà ìàùèð ìóñèãèøöíàñ ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Áÿäÿõøàí — ëÿëè èëÿ ìÿøùóð øÿùÿð àäûäûð. Áÿùðàì — 1) Ìÿððèõ, Ìàðñ óëäóçó; ìöùàðèáÿ èëàùÿñè. 2) Íèçàìèíèí “Éåääè ýþçÿë”, Íÿâàèíèí “Éåääè óëäóç” àäëû ÿñÿðèíèí ãÿùðÿìàíû Áÿùðàì Ýóð, Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ãÿùðÿìàíëûã, ãî÷àãëûã ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Áèëãåéèñ — Äèíè ÿôñàíÿëÿðäÿ Ñöëåéìàíûí ìÿøóãÿñè. Áèðúåéñ — Ìöøòÿðè óëäóçó. Áîãðàò (Ùèïïîãðàò) — Åðàìûçäàí ÿââÿë  ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð éóíàí òÿáèáèäèð. Òèáá åëìèíèí áàíèñè ùåñàá îëóíóð. ßñÿðëÿðèíäÿí áÿçèëÿðè øÿðã äèëëÿðèíÿ òÿðúöìÿ îëóíìóøäóð. Áöçöðýöììèä — Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâóí ìöÿëëèìèíèí àäûäûð. Íèçàìè îíó áèð àëèì-ôèëîñîô, Íÿâàè èñÿ ùèéëÿýÿð âÿçèð êèìè ýþñòÿðèð. Úàìè ßáäöððÿùìàí — Õ ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð Èðàí øàèðèäèð. 1414-úö èëäÿ Õîðàñàíûí Úàì ãÿñÿáÿñèíäÿ äîüóëìóøäóð. Òÿùñèëèíè Ùåðàò âÿ Ñÿìÿðãÿíä øÿùÿðëÿðèíäÿ àëûá, áþéöê áèð àëèì-øàèð êèìè øþùðÿòëÿíìèøäèð. Î, ßëèøèð Íÿâàèíèí éàõûí äîñòó îëìóø âÿ îíóí òÿðÿôèíäÿí ìàääè-ìÿíÿâè éàðäûìëàð àëìûøäûð. Íÿâàè îíó áöòöí ÿñÿðëÿðèíäÿ óñòàä êèìè ùþðìÿòëÿ õàòûðëàéûð. Úàìèíèí äèâàíû, åëìè ÿñÿðëÿðè âÿ “Õÿìñÿ” ìöãàáèëèíäÿ éàçäûüû “Ùÿôò-þâðÿíý” ÿñÿðè ìÿøùóðäóð. “Ùÿôò-þâðÿíý”ÿ, “Ñèëñèëÿòöç-çÿùÿá”, “Òþùôÿòöë-ÿùðàð”, “Ñþáùÿòöë-ÿáðàð”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Éóñèô âÿ Çöëåéõà”, “Ñàëàìàí âÿ ÿáñàë” âÿ “Õèðçäíàìåéè-Èñêÿíäÿðè” àäëû ïîåìàëàð äàõèëäèð. Úÿäè — Îüëàü áöðúö. Úÿìøèä — Úÿìøèäè-Úÿì âÿ Úÿì àäëàðû èëÿ äÿ ìÿøùóðäóð. Ãÿäèì Èðàí ðÿâàéÿòëÿðèíäÿ øÿðàáû èúàä åäÿí ùþêìäàð êèìè ýþñòÿðèëèð. Îäóð êè, Úàìè-Úÿì ñåùðëè úàì îëàðàã òèëñèì êèìè èøëÿíèëèð. ×óáèí, Áÿùðàì — Ñàñàíèëÿðäÿí Ùþðìöçöí ñÿðäàðû. Ñîíðà ïàäøàùëûüû ÿëèíÿ àëûá Õîñîîâ Ïÿðâèç òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëìèøäèð. ßáúÿä — ßðÿá ÿëèôáàñûíûí äöçöëöø ñèñòåìè. ßôëàòóí (Ïëàòîí) — Ìÿøùóð Éóíàí ôèëîñîôóäóð. Åðàìûçäàí ÿââÿë 427—347-úè èëëÿðäÿ éàøàìûøäûð. Îáéåêòèâ èäåàëèçì ôÿëñÿôÿ ñèñòåìèíèí éàðàäûúûñûäûð. Øÿðãäÿ áèëèê, ùèêìÿò ðÿìçè îëàðàã èøëÿíèëèð. ßùðèìÿí — Çÿðäöøò äèíè åòèãàäûíäà øÿð àëëàùû Õåéð àëëàùû Ùþðìöçä èëÿ äàèìà ìöáàðèçÿ àïàðàí ßùðèìÿí ãàðàíëûã, õÿñòÿëèê âÿ ñàèð øÿð ãöââÿëÿðèí éàðàäûúûñûäûð. ßðÿñòóí (Àðèñòîòåë) — Åðàìûçäàí ÿââÿë 384—322-úè èëëÿðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð éóíàí ôèëîñîôóäóð. Äàùè àëèì, åíñèêëîïåäèñò, òÿáèÿòøöíàñ âÿ ìÿíòèãèí éàðàäûúûñûäûð. Î, èäåàëèçì èëÿ ìàòåðèàëèçì àðàñûíäà òÿðÿääöä åäèð. “Ìåòàôèçèêà”, “Åòèêà”, “Ñèéàñÿò”, “Ôèçèêà” âÿ ñ. ÿñÿðëÿðè ìÿøùóðäóð. Øÿðãäÿ ßðÿñòóí àäû ùèêìÿò ðÿìçè îëàðàã èøëÿíèëèð. ßñÿä áöðúö — Øèð áöðúö. ßøðÿô — Õ ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí øàèðèäèð. Ìàðàüà øÿùÿðèíäÿ äîüóëóá, 1460-úû èëäÿ Òÿáðèçäÿ þëìöøäöð. “ßíâàèëöøøÿáàá”, “Õåéðèë-öìöð”, “Áàãèéàòöññàëèùàò” âÿ “Ìöúÿääèäàòöë-òÿúÿëëèéàò” àäëû äþðä äèâàíû âàð. Íèçàìè ìþâçóëàðûíäà

415

“Ìèíùÿúöë ÿáðàð”, “Øèðèí âÿ Õîñðîâ”, “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí”, “Ùÿôò þâðÿíý” âÿ “Çÿôÿðíàìÿ” àäëû ïîåìàëàð éàçûá “Õÿìñÿ” éàðàòìûøäûð. ßëèøèð Íÿâàè “Ìÿúàëèñöí-íÿôàèñ” àäëû òÿçêèðÿñèíäÿ äÿ ßøðÿôäÿí áÿùñ åäèð. Ôðèäóí, ßôðèäóí — Èðàí åïîñó ãÿùðÿìàíëàðûíäàíäûð. Äÿìèð÷è Ýàâÿíèí Çþùùàêà ãàðøû öñéàíûíäàí ñîíðà òàõòà ÷ûõìûøäûð. Ýÿíúè-Áàäàâÿð — Éåë ýÿòèðìèø õÿçèíÿ äåìÿêäèð. Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâóí äÿðéàäàí êöëÿê ýÿòèðÿí çÿíýèí áèð õÿçèíÿéÿ ñàùèá îëäóüó ýþñòÿðèëèð. “Ùåéðÿòöë-ßáðàð” — Íÿâàè “Õÿìñÿ”ñèíäÿ èëê ïîåìàíûí àäûäûð. Íèçàìèíèí “Ìÿõçÿíöë-ßñðàð” ÿñÿðè øÿêëèíäÿ éàçûëìûøäûð. Ùÿââà — Äèíè ÿôñàíÿëÿðäÿ èëê èíñàí îëàí Àäÿìèí àðâàäûäûð. Ùþðìöç — 1) Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâ Ïÿðâèçèí àòàñû.

2) Çÿðäöøò åòèãàäûíà ýþðÿ õåéèð àëëàùû. Ùóò áöðúö — Áàëûã áöðúö. Õÿëèë, Èáðàùèì — Äèíè ðÿâàéÿòäÿ éÿùóäèëÿðèí ïåéüÿìáÿðèäèð. Áöòïÿðÿñòëèê ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò àïàðäûüû âÿ áöòõàíÿäÿêè áöòëÿðè ãûðäûüû ö÷öí Áàáèë ùþêìäàðû Íÿìðöä òÿðÿôèíäÿí îäà àòûëìûøñà äà îä îíó éàíäûðìàéûá ýöëöñòàíà ÷åâèðìèøäèð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà áó ðÿâàéÿòëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã Õÿëèë âÿ Èáðàùèì àäëàðû ìöõòÿëèô ðÿìç êèìè èøëÿíèëèð. Õûçð — Äèíè ÿôñàíÿéÿ ýþðÿ ïåéüÿìáÿðäèð. Çöëìàòà ýåäèá Èñýÿíäÿðèí àõòàðäûüû äèðèëèê ñóéóíäàí è÷äèéèíäÿí, ùÿìèøÿ äèðè ãàëäûüû ñþéëÿíèëèð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ÿáÿäèëèê âÿ íèúàò ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Õîñðîâ Äÿùëÿâè, ßìèð Õîñðîâ — ÕÛÛÛ ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð ùèíä øàèðèäèð. Íèçàìèäÿí ñîíðà Íèçàìè ìþâçóëàðûíäà èëê “Õÿìñÿ” éàðàäàí øàèðäèð. “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ìþâçóñóíäà “Øèðèí âÿ Õîñðîâ” ÿñÿðè éàçäûüûíäàí Íÿâàè Íèçàìèäÿí ñîíðà îíó õàòûðëàéûð. Õîñðîâ Ïÿðâèç — Ñàñàíèëÿð ñöëàëÿñèíèí 22-úè ùþêìäàðûäûð. Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíèí ãÿùðÿìàíû. Õîñðîâ àäû Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà øàù ìÿíàñûíäà äà èøëÿíèëèð. Èðÿì áàüû — Áåùèøò ìÿíàñûíäàäûð. Äèíè ÿôñàíÿäÿ Ùóò àäëû ïåéüÿìáÿðèí äþâðöíäÿ Àä àäëû áèð ïàäøàùûí äöçÿëòäèéè ýþçÿë áèð áàüûí àäûäûð. Ýóéà áó áàü ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäèð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿë áàü ìÿíàñûíäà èøëÿíèëèð. Èñà — Õðèñòèàí äèíèíèí ìöÿññèñè. Èñêÿíäÿð (Ìàêåäîíèéàëû Àëåêñàíäð) — Åðàìûçäàí ÿââÿë 356—323-úö èëëÿðäÿ éàøàìûøäûð. Ìàêåäîíèéà ïàäøàùû ÛÛ Ôèëèïïèí îüëóäóð. Àíòèê äöíéàíûí ìÿøùóð èñòèëà÷ûëàðûíäàí îëàí Èñêÿíäÿð åðàìûçäàí 336 èë ÿââÿë ïàäøàùëûã òàõòûíà îòóðìóøäóð. Áèð ñûðà ùÿðáè ñÿôÿðëÿð òÿøêèë åòìèøäèð. Èðàí èìïåðèéàñûíû äàüûòäûãäàí ñîíðà áèð ñûðà þëêÿëÿðè èñòèëà åòìèøäèð. Èñêÿíäÿð ùàããûíäà Øÿðã õàëãëàðû ôîëêëîðóíäà çÿíýèí ðÿâàéÿòëÿð âàðäûð. Íèçàìèíèí “Èñêÿíäÿðíàìÿ” àäëû áþéöê ÿñÿðëÿðèíèí ãÿùðÿìàíûäûð. Èñðàôèë — Äèíè ðÿâàéÿòäÿ ãèéàìÿò ýöíö þëöëÿðè äèðèëòìÿê ö÷öí ñóð ÷àëàúàã ìÿëÿéèí àäûäûð. Ñóðè-Èñðàôèë ÿäÿáèééàòäà, õÿáÿðäàðëûã, àéûëòìàã ðÿìçèäèð. Êÿñðà — Ñàñàíèëÿð ñöëàëÿñèíäÿí Íóøèðÿâàíà âÿ îíäàí ñîíðà ýÿëÿí íÿñëèíÿ âåðèëÿí ëÿãÿá. Êÿéàí, Êåé — Ãÿäèì Èðàí ïàäøàùëàðûíäàí Êàéàíèéàí ñöëàëÿñèíèí ëÿãÿáèäèð (Êåéãóáàä, Êåéõîñðîâ âÿ ñ.). Êóùêÿí — Äàü÷àïàí äåìÿêäèð. Ôÿðùàäûí ëÿãÿáèäèð. Ãàô äàüû — Ãàôãàç ñûðà äàüëàðû. Áÿçèëÿðèíÿ ýþðÿ áöòöí äöíéàíû ÿùàòÿ åäÿí ÿôñàíÿâè äàü. Ãàðóí — Äèíè ÿôñàíÿëÿðäÿ ìàë âÿ äþâëÿòè, åéíè çàìàíäà õÿñèñëèéè èëÿ ìÿøùóð áèð øÿõñèééÿò. Áó ðÿâàéÿòëÿðäÿ Ìóñàíûí ìöàñèðè âÿ äöøìÿíè îëäóüó, îíóí áÿääóàñûíà

416

ýþðÿ äþâëÿòè èëÿ áÿðàáÿð éåðÿ áàòäûüû ýþñòÿðèëèð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà çÿíýèíëèê âÿ õÿñèñëèê ðÿìçèäèð. Ëåéëè — Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí âÿ îíóí ìþâçóëàðûíäà éàçàí øàèðëÿðèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ÿñÿðëÿðè ãÿùðÿìàíû, Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿë, ñàäèã âÿ âÿôàëû ìÿøóãÿ ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Ìÿúíóí — Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí âÿ îíóí ìþâçóëàðûíäà éàçàí øàèðëÿðèí “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” ÿñÿðëÿðè ãÿùðÿìàíû. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ñàäèã, âÿôàëû âÿ äÿëèúÿñèíÿ ñåâÿí àøèã ðÿìçè êèìè äÿ èøëÿíèëèð. Ìÿäàèí — Èðàãäà Áàüäàäûí 26 êèëîìåòð úÿíóá-øÿðãèíäÿ âÿ Äÿúëÿ ÷àéûíûí èêè ñàùèëèíäÿ ãÿäèì áèð øÿùÿð îëìóøäóð. Âàõòèëÿ Ñàñàíèëÿðèí ïàéòàõòû èäè. Èíäè õÿðàáÿëÿðè ãàëìûøäûð. Ìÿððèõ — Ìàðñ óëäóçó. Ìÿðéÿì — 1) Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâ Ïÿðâèçèí èëê ãàäûíû âÿ Øèðóéÿíèí àíàñûäûð. 2) Èñàíûí àíàñû. Ìöøòÿðè — Óëäóç àäûäûð. Íàùèä — Çþùðÿ óëäóçó. Íèçàìè, Èëéàñ Éóñèô îüëó Ýÿíúÿâè — äàùè Àçÿðáàéúàí øàèð âÿ ìöòÿôÿêêèðè. Èëê “Õÿìñÿ” ìöÿëëèôè. Íóù — Äèíè ÿôñàíÿëÿðäÿ ýþñòÿðèëèð êè, ïåéüÿìáÿð îëäóüó çàìàí õàëã éîëäàí àçìûøäû. Áóíà ýþðÿ àëëàù õàëãà áÿëà ýþíäÿðìèø, Íóù ýÿìè ãàéûðûá ùÿð ùåéâàíäàí áèð úöò ýþòöðìöøäö. Ãûðõ ýöí — ãûðõ ýåúÿ éàüàí éàüûøäàí éåð öçöíö ñó àëìûø, Íóùóí àèëÿñè ýÿìèäÿ ñàëàìàò ãàëìûøäûð. Ýÿìè Àüðû äàüûíäà äàéàíìûø, èíñàíëàð òÿêðàð Íóùóí íÿñëèíäÿí òþðÿìèøëÿð. Þçö äÿ ìèí èëÿ éàõûí éàøàìûøäûð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà Íóù ýÿìèñè íèúàò ðÿìçè, Íóù þìðö óçóí þìöð ìÿíàñûíäà èøëÿíèëèð. Ïÿðâèç — Õîñðîâóí ëÿãÿáèäèð. Ðóéèí-òÿí — “Øàùíàìÿ” ãÿùðÿìàíëàðûíäàí Èñôÿíäèéàðûí ëÿãÿáèäèð. Ýóéà áÿäÿíèíÿ îõ âÿ ãûëûíú êàð åòìÿç èìèø. Ðöñòÿì, Ðöñòÿìè-Çàë — ßôñàíÿâè Èðàí ïÿùëÿâàíû, Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ Ðöñòÿìèí ãÿùðÿìàíëûãëàðûíäàí äàíûøûëûð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà Ðöñòÿì àäû ãÿùðÿìàíëûã ðÿìçè îëàðàã èøëÿíèëèð. Ñÿìÿíäÿð — Îääà éàøàéàí ÿôñàíÿâè áèð ãóø. Ñÿéàâóø — Ôèðäîâñèíèí “Øàùíàìÿ” ÿñÿðèíäÿ ãÿäèì Èðàí øàùëàðûíäàí Êåéêàâóñóí îüëóäóð. Àòàñûíäàí àúûã åäèá Òóðàíà äàéûñû ßôðàñèéàáûí éàíûíà ýåäèá îíóí ãûçû Ôèðÿíýèç èëÿ åâëÿíìèøäèð. Ñîíðà ßôðàñèéàá òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëìöøäöð. Ñèíà (Òóðè-Ñèíà) — Ñèíà äàüû; ýóéà Ìóñàíûí Àëëàù èëÿ äàíûøäûüû äàü. Ñîêðàò — Ìÿøùóð éóíàí ôèëîñîôóäóð. Åðàìûçäàí ÿââÿë 470—399-úó èëëÿðäÿ éàøàìûøäûð. Äþâëÿòäÿ ãÿáóë åäèëìèø äèíè èíêàð åòìÿêäÿ ìöòòÿùèì åäèëèá áèð êàñà çÿùÿð è÷ìÿéÿ ìÿùêóì îëóíìóø, áóíóíëà äà þëìöøäöð. Ñöùà — Óëäóç àäûäûð. Ñöëåéìàí — Äèíè ðÿâàéÿòëÿðäÿ ïåéüÿìáÿð âÿ áöòöí äöíéàéà ùþêì åäÿí ïàäøàù êèìè ýþñòÿðèëèð. Áó ðÿâàéÿòëÿðäÿ îíóí áöòöí ùåéâàíëàðûí, ãóøëàðûí âÿ áàëûãëàðûí äèëèíè áèëäèéè, îíëàðà ùþêì åòäèéè ñþéëÿíèëèð. Éåë îíóí èõòèéàðûíäà îëóá, èñòÿäèéè éåðÿ ùàâà èëÿ ýåòìÿñè, ìþùðö (öçöéö) èëÿ äèâëÿðÿ, ïÿðèëÿðÿ ùàêèì îëìàñû ùàããûíäà ðÿâàéÿòëÿð ÷îõäóð. Åéíè çàìàíäà îíóí Áèëãåéèñ àäëû áèð ãàäûí ùþêìäàðëà ìöíàøèãÿñèíäÿí ÷îõ áÿùñ îëóíóð. Ñöëåéìàí àäû âÿ Ñöëåéìàí ìþùðö Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ãöäðÿò ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Íÿâàè Ôÿðùàäûí âÿùøè ùåéâàíëàðëà öíñ òóòìàñûíà èøàðÿ åäèá îíó Ñöëåéìàíà, Øèðèíè Áèëãåéèñÿ áÿíçÿäèð.

417

Ñöðÿééà — Óëäóç àäûäûð. Øàïóð — Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Õîñðîâà Øèðèí ùàããûíäà äàíûøàí îíóí éàõûí íÿäèìè âÿ Ôÿðùàäûí äîñòó êèìè ýþñòÿðèëÿí ðÿññàì ñóðÿòèäèð. Íÿâàè áó ñóðÿòè Ôÿðùàäûí éàõûí äîñòó âÿ Õîñðîâóí äöøìÿíè êèìè âåðìèøäèð. Øÿáäèç — Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Øèðèíèí ìÿøùóð àòû. ßäÿáèééàòäà úÿëäëèê, ñöðÿò ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Øÿêÿð — Íèçàìèíèí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿ Ìÿðéÿì þëäöêäÿí ñîíðà Õîñðîâóí åâëÿíäèéè ýþçÿë áèð ãàäûí. ßäÿáèééàòäà ýþçÿë ãàäûí ðÿìçèäèð. Òÿùìóðÿñ — Èðàíûí ÿôñàíÿâè ùþêìäàðëàðûíäàí Ïèøäàäèéàí ñöëàëÿñèíèí ö÷öíúö ùþêìäàðû. Òÿðàç — Ãÿäèì Òöðêèñòàíäà ýþçÿëëÿðè èëÿ ìÿøùóð áèð øÿùÿð. Òóáà — Äèíè ðÿâàéÿòÿ ýþðÿ úÿííÿòäÿ áèð àüàúäûð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ýþçÿë ãàìÿò ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Óëóüáÿé — ÕÂ ÿñðäÿ éàøàìûø ìÿøùóð þçáÿê àëèìèäèð. Òåéìóðóí íÿâÿñèäèð. Àòàñû Øàùðóõ äþâðöíäÿ Ñÿìÿðãÿíä ùþêìäàðû 1446-úû èëäÿí áöòöí þëêÿíèí øàùû îëìóøäóð.

1450-úè èëäÿ þç îüëó òÿðÿôèíäÿí ìÿüëóá åäèëèá, þëäöðöëìöøäöð. Óëóüáÿé äþâðöíöí ÿí ìÿøùóð àëèìè, ìöíÿúúèìèäèð. Ñÿìÿðãÿíä øÿùÿðèíäÿ òèêäèðäèéè ðÿñÿäõàíà âÿ ìÿäðÿñÿ áó ýöí äÿ äóðóð. Íöúóìà äàèð éàçäûüû “Çåéúè-Ýöðýàíè”, éàõóä “Çåéúè-Óëóüáÿé” àäëû ÿñÿðè ìÿøùóðäóð. Óòàðèä — Óëäóç àäûäûð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà ýþéëÿðèí êàòèáè âÿ ãÿëÿì ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Éÿìÿí — ßðÿáèñòàí éàðûìàäàñûíûí áèð âèëàéÿòèäèð. Ñöùà àäëû óëäóçóí áóðàäà ïàðëàã ýþðñÿíìÿñè ö÷öí Éÿìÿí àäû áó óëäóçëà ÿëàãÿäàð èøëÿíèëèð. Éóñèô — ßôñàíÿéÿ ýþðÿ Éàãóá ïåéüÿìáÿðèí îüëóäóð. Àòàñû Éóñèôè îüëàíëàðûíäàí ÷îõ èñòÿäèéè ö÷öí ãàðäàøëàðû ïàõûëëûã åäèá îíó ãóéóéà àòìûø, òàúèðëÿð òÿðÿôèíäÿí õèëàñ åäèëÿí Éóñèô Ìèñèðäÿ ãóë àäûíà ñàòûëìûøäûð. Îíó ñàòûí àëàí Ìèñèð âàëèñèíèí åâèíäÿ àðâàäû Çöëåéõà Éóñèôÿ âóðóëóá, îíà áþùòàí àòìûø, Éóñèôè çèíäàíà ñàëäûðìûøäûð, õèëàñ îëäóãäàí ñîíðà, Çöëåéõà èëÿ åâëÿíìèøäèð. Ôèðäîâñè, Úàìè âÿ ñàèð øàèðëÿð áó ìþâçóäà “Éóñèô âÿ Çöëåéõà” àäëû ïîåìàëàð éàçìûøëàð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà Éóñèô àäû ýþçÿëëèê ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Çåéúè-Ýöðýàíè — Ìÿøùóð þçáÿê àëèìè Óëóüáÿéèí íö÷óìà äàèð éàçäûüû åëìè ÿñÿðèí àäûäûð. Áó ÿñÿð “Çåéúè Óëóüáÿé” äÿ àäëàíûð. Çÿðäöøò (çîðóàñòð, çàðàòóøòð) — Ìÿøùóð Àçÿðáàéúàí ìöòÿôÿêêèðè, Àòÿøïÿðÿñòëÿðèí ïåéüÿìáÿðè, çÿðäöøòèëèéèí áàíèñè. Çÿðäöøòöí Ìóüàíäà, éàõóä Óðìèéàäà äîüóëäóüó ñþéëÿíèëèð. “Àâåñòà” àäëû ÿñÿðèí ìöÿëëèôèäèð. Çþùùàê — Ãÿäèì Èðàí ÿôñàíÿñèíäÿ Ïèøäàäèéàí ñöëàëÿñèíèí áåøèíúè ùþêìäàðû ñàéûëûð. Ýóéà ÷èéèíëÿðèíäÿ èêè èëàí âàðìûø, ýöíäÿ èêè íÿôÿð ðÿèééÿò óøàüûíû þëäöðöá áåéíèíè áó èëàíëàðà éåäèðäÿðìèø. Íÿùàéÿò, Ýàâÿ àäëû áèð äÿìèð÷èíèí áàø÷ûëûüû èëÿ õàëã öñéàí ãàëäûðûá îíó òàõòäàí ñàëìûø, Úÿìøèä íÿñëèíäÿí îëàí Ôðèäóíó øàù ñå÷ìèøëÿð. Øÿðã ÿäÿáèééàòûíäà Çþùùàê àäû çöëì, ÿäàëÿòñèçëèê ðÿìçè êèìè èøëÿíèëèð. Çöùÿë — Óëäóç àäûäûð. Çöëôöãàð — ßëèíèí ãûëûíúû, ÿäÿáèééàòäà êÿñêèíëèê ðÿìçè.

418

ËÖÜßÒ Àáè-ùÿéàò — äèðèëèê ñóéó Àáè-êþâñÿð — ÿôñàíÿéÿ ýþðÿ áåùèøòäÿ áèð ÷àé Àôàã — öôöãëÿð Àôÿò — áÿëà, ýþçÿë ìÿíàñûíäà äà èøëÿíèëèð Àøèéàí — éóâà Àøöôòÿ — ìÿôòóí, âóðüóí Àòÿøêÿäÿ — àòÿøïÿðÿñòëÿðèí ìÿáÿäè Àéèí — ðÿñì, àäÿò Áàãè — ùÿìèøÿëèê Áàðèýàù — ãÿñð, ñàðàé Áåéÿò — èòàÿò åòìÿê Áÿäýþùÿð — íàíÿúèá Áÿùð — äÿíèç; øåèðäÿ âÿçí þë÷öñö Áÿëàêÿø — áÿëà ÷ÿêÿí Áÿíäÿ — ãóë Áöíéàä — áöíþâðÿ Áöðéàí — ãûçàðìàã, éàíìàã ×èí — äîüðó Äàì — òîð, òÿëÿ Äåéð — êÿëèñà Äÿùàí — àüûç Äÿìàäÿì — ùÿìèøÿ, ìöòòÿñèë Äÿñòýèð — ÿë òóòàí Äèëàâÿð — ãÿùðÿìàí Äèâàí — áèð øàèðèí ëèðèê øåèðëÿð ìÿúìóÿñè Äöðú — ñàíäûã÷à ßáÿäèééÿò — ùÿìèøÿëèê ßäÿì — éîõëóã ßôñÿð — úûüà ßëÿì — äÿðä, ãöññÿ ßíáÿðôÿøàí — ÿíáÿðñà÷àí ßøàð — øåèðëÿð ßéàí — àøêàð ßçèìÿò — ýåòìÿê Ôÿðàã — àéðûëûã Ôÿðòóò — ÿëäÿí äöøìöø ãîúà Ôèäàí — êþðïÿ àüàú Ôèðÿíý — Àâðîïà Ôèòâà — øÿðèÿò öçðÿ ÿìð Ýèðèôòàð — òóòóëìóø Ùàòèô — ãåéáäÿí ñÿñëÿíÿí, ãåéáäÿí ýÿëÿí ñÿñ Ùÿãèð — õàð, åòèáàðñûç Ùÿìðàù — éîë éîëäàøû Ùÿñÿí — ýþçÿë Ùèúðàí — àéðûëûã Ùèäàéÿò — äöç éîëà ÷àüûðìàã Ùèëàë — ó÷ ýöíëöê àé, éàõóä ýþçÿëèí ãàøû

419

Ùöìà — äþâëÿò ãóøó Õàãàí — òöðê õàëãëàðûäà ùþêìäàð Õàðÿ — ÷àõìàã äàøû Õàðö õàñ — ÷þð-÷þï Õÿôôàø — ýåúÿ ãóøó, éàðàñà Õÿíäàí — ýöëÿí Õóíðèç — ãàíòþêÿí Õóðàìàí — íàçëà éåðèìÿê Õöððÿì — øàä Èúàáÿò — éåðèíÿ éåòìÿê Èõòèéàð — ãîúà Èíàéÿò — ëöòô, åùñàí Èíçèâà — ýóøÿ, òÿêëèéÿ ÷ÿêèëìÿê Èðÿì — úÿííÿò áàüû Êàôóð — òÿáàáÿòäÿ èøëÿíÿí àü ðÿíýëè ìàääÿ, øåèðäÿ àüëûã ðÿìçè Êàí — ìÿäÿí Êÿðÿì — ñÿõàâÿò Êöñòàõ — àðñûç, òÿêÿááöð Ãàãöì — éóìøàã äÿðèëè áèð ùåéâàíûí äÿðèñè Ãåéñÿð — ñåçàð êÿëìÿñèíèí ÿðÿáëÿøìèø øÿêëè; Ðóì ùþêìäàðû ìÿíàñûíäà èøëÿäèëèð Ãÿãíóñ — Øÿðã ÿôñàíÿëÿðèíÿ ýþðÿ Ùèíäèñòàíäà éàøàéàí âÿ ýþçÿë îõóéàí áèð ãóø Ãÿñÿì — àíä Ãóáàð — òîç; êÿäÿð, ãöññÿ Ëÿëè-áÿäçÿøàí — ãûðìûçû ëÿë Ëèñàí — äèë Ìåùð — ýöíÿø Ìÿùÿí — ìþùíÿòëÿð; ÿçèééÿòëÿð Ìÿõçÿí — õÿçèíÿ Ìÿëàìÿò — ìÿçÿììÿò Ìÿøøàòÿ — öç áÿçÿéÿí ãàäûí Ìþâ÷ — äàëüà Ìöäÿââÿð — éóìðó, äàèðÿâè Ìöæýàí — êèðïèê Ìöëê-àðà — þëêÿ áÿçÿéÿí Ìöçÿééÿí — çèíÿòëè, áÿçÿêëè Ìöçòÿðèá — èçòèðàáëû Íàõîø — õîø îëìàéàí Íàëàí — íàëÿ åäÿí Íàìÿ — ìÿêòóá Íàéàá — ýþðöíìÿç, òàïûëìàéàí Íÿäàìÿò — ïåøìàíëûã Íÿùàí — ýèçëè Íÿøàò — ñåâèíú Íèýàùáàí — áàõû÷û, ýþçÿò÷è Ïåéàïåé — àðàñû êÿñèëìÿäÿí Ïåéêàí — îõ Ïÿæìöðäÿ — äàüûíûã, êÿäÿðëè Ïÿðâàç åòìÿê — ó÷ìàã Ðåùëÿò — êþ÷ìÿê

420

Ðÿôèã — éîëäàø Ðÿøê — ãûñãàíìàã Ðÿâèø — ýåäèø Ðþâøÿí — èøûãëû Ðçà âåðìÿê — ðàçû îëìàã Ñàáàí — èòÿ áàõàí Ñàáèò — áèð éåðäÿ äóðàí; ãÿäèì íöúóìà ýþðÿ, ùÿðÿêÿò åòìÿéÿí óëäóç Ñàéÿ — êþëýÿ Ñÿäïàðÿ — éöç ïàð÷à Ñÿíäÿë — øàáàëûä ðÿíýäÿ èéëè áèð àüàú Ñÿïÿíäàí — öçÿðëèê éàíäûðûëàí ãàá Ñÿðêÿø — áàø àïàðàí Ñÿðçÿíèø — ãàõûí÷ Ñÿééàðÿ — ñÿééàð óëäóç Ñèìèí áÿäÿí — ýöìöø áÿäÿíëè; ýþçÿë Ñèòàðÿ — óëäóç Ñèéàù — ãàðà Øåéäà — âóðüóí Øÿá÷ûðàü — ýåúÿëÿð ÷ûðàü êèìè éàíàí áèð ìàääÿ Øÿáèñòàí — ýåúÿëèê; éàòàã îòàüû Øÿðàðÿò — øÿð èøëÿð ýþðìÿê Øóì — óüóðñóç Òàá — ãûâðûì; èøûã; äàéàíìàã Òÿùäèä — ùÿäÿëÿìÿê Òÿùÿììöë — äþçìÿê Òÿùð — íÿãøÿ, ïëàí Òÿãðèð åòìê — ñþéëÿìÿê Òÿðàâÿò — òÿçÿëèê, ýþçÿëëèê Òÿðèã — éîë Òèøÿ — êöëöíý Òóø — éóõó Óä — Ùèíäèñòàíäà áèòÿí áèð àüàúäûð êè, éàíäûãúà õîø èé âåðèð; ÷àëüû àëÿòè Öììàí — áþéöê äÿíèç, äÿðéà Öíãà — Ñèìóðü ãóøó Öñòöðëàá — óëäóçëàðûí ùÿðÿêÿòëÿðèíè þéðÿíìÿê ö÷óí Øÿðã ìöíÿúúèìëÿðèíèí èøëÿòäèêëÿðè àëÿò Öçàð — éàíàã Âàùèä — òÿê Âàãèô — õÿáÿðäàð Âÿùì — òÿñÿââöð; äöøöíúÿ ãîðõó Âÿñô — òÿðèô Çÿáàí — äèë Çÿáàíÿ — àëîâ Çÿáàíÿ ýÿëìÿê — äèëÿ ýÿëìÿê Çÿáóí — çÿèô, ãöââÿñèç, àúèç Çÿõì — éàðà.

421

ÊÈÒÀÁÛÍ È×ÈÍÄßÊÈËßÐ Áþéöê øàèð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 ÔßÐÙÀÄ Âß ØÈÐÈÍ Ãÿëÿìèí òÿðèôè, Íèçàìè âÿ Õîñðîâ Äÿùëÿâèíèí õàòûðëàíìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Âàùèä) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Äàñòàíûí éàçûëìàñû ñÿáÿáëÿðè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Âàùèä) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 ßñÿðèí ìÿõÿçëÿðè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Âàùèä) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Ôÿðùàäûí äîüóëìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Ôÿðùàäûí òÿðáèéÿ îëóíìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Ôÿðùàäûí ñåâýèñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Ñàðàéëàðûí òèêèëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Ôÿðùàäûí Ãàðèíäÿí äàø éîíìàã þéðÿíìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . 49 Ñàðàéëàðäà øÿíëèê (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Õàãàíûí Ôÿðùàäà òÿõòö-òàú òÿêëèô åòìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . . . . . 62 Ôÿðùàäûí Èñêÿíäÿð ýöçýöñö èëÿ ìàðàãëàíìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Äèëáàçè) . . . . . . . 69 Ôÿðùàäûí Éóíàí þëêÿñèíÿ éîëà äöøìÿñèíèí ãÿðàðà àëûíìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Ôÿðùàäûí Õàãàí èëÿ Éóíàí þëêÿñèíÿ ñÿôÿð åòìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . 79 Ôÿðùàäûí ÿæäàùà èëÿ âóðóøìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 Ôÿðùàäûí ÿùðèìÿíè þëäöðìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Ôÿðùàäûí Õûçð èëÿ ýþðöøö (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Ôÿðùàäûí Èñêÿíäÿð òèëñèìèíè à÷ìàñû âÿ ýÿëèá Ñîêðàòûíéàíûíà ÷ûõìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Ôÿðùàäûí ýöçýöäÿ Øèðèíèí õÿéàëûíû ýþðìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Í.Ðÿôèáÿéëè) . . . . . . . 114 Ôÿðùàäûí åøãè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Ôÿðùàäûí Õàãàí âÿ Ìöëê-àðà èëÿ äÿíèç ñÿôÿðèíÿ ÷ûõìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Ôÿðùàäûí ñûíûã ãàéûãäà õèëàñ îëìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . 131 Ôÿðùàäëà Øàïóðóí Éÿìÿíäÿí ßðìÿí-çÿìèíÿ ýÿëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Øèðèíèí Ôÿðùàäû ýþðìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Øèðèíèí Ôÿðùàäû ñåâìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155 Ôÿðùàäûí àðõû ãàçûá ãóðòàðìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Ôÿðùàäûí Øèðèíè àòû èëÿ áèðëèêäÿ þç òèêäèéè ãÿñðÿ ýÿòèðìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Ìÿùèíáàíóíóí Ôÿðùàäû ãîíàã ÷àüûðìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . 170 Ôÿðùàäëà Øèðèíèí çèéàôÿòäÿ ñÿðýöçÿøòè âÿ Õîñðîâóí Øèðèíëÿåâëÿíìÿê èñòÿìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Õîñðîâ åë÷èñèíèí ßðìÿí-çÿìèíÿ ýÿëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . 184 Õîñðîâóí Ìÿùèíáàíó èëÿ ìöùàðèáÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . 190 Õîñðîâóí Ìÿùèíáàíó ãàëàñûíû ìöùàñèðÿ åòìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . 195 Õîñðîâóí Ôÿðùàäû ùèéëÿ èëÿ òóòìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . 200 Ôÿðùàäûí Õîñðîâ éàíûíà ýÿòèðèëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . 206 Ôÿðùàäûí Ñÿëàñèë ãàëàñûíà ñàëûíìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . 215

422

Ôÿðùàäûí àüûð äóñòàã ùÿéàòû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221 Ôÿðùàäûí çèíäàíäà ñÿðáÿñò ùÿéàòû (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) . . . . . . . . . . . . . . . . 228 Øèðèíèí Ôÿðùàäà ìÿêòóáó (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 Ôÿðùàäûí ìÿêòóáó (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 Øàïóðóí òóòóëìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 Ãàðûíûí Ôÿðùàäû àëäàòìàñû (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254 Ôÿðùàäûí þëöìö (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Õîñðîâóí ãàëèá ýÿëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271 Øèðèíèí þëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280 Áÿùðàìûí ßðìÿí-çÿìèíÿ ýÿëìÿñè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . 288 Øàùçàäÿíèí òÿðèôè (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296 Ñîí ñþç (òÿðúöìÿ åäÿíè Ì.Ðàùèì) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300 ÉÅÄÄÈ ÑßÉÉÀÐß (òÿðúöìÿ åäÿíè ß.Çèéàòàé) ÏÎÅÌÀÉÀ ÝÈÐÈØ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 Ñþçöí òÿðèôè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309 ×ßÐØßÍÁß ÀÕØÀÌÛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Áÿùðàì øàù ãûðìûçû ñàðàéäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315 Äþðäöíúö ñÿééàùûí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 316 ×ßÐØßÍÁß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Áÿùðàì øàù ìàâè ñàðàéäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341 Áåøèíúè ñÿééàùûí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342 ÚÖÌß ÀÕØÀÌÛ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Áÿùðàì øàù ñÿíäÿëè ñàðàéäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362 Àëòûíúû ñÿééàùûí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363 ÚÖÌß . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Áÿùðàì øàù êàôóðè ñàðàéäà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 382 Éåääèíúè ñÿééàùûí ùåêàéÿòè . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 Äèëàðàìûí Áÿùðàì ñàðàéûíà ãàéûòìàñû . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 404 Áÿùðàìûí þëöìö . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410 Òàðèõè âÿ ÿôñàíÿâè àäëàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415 Ëöüÿò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419

423

Áóðàõûëûøà ìÿñóë:

ßçèç Ýöëÿëèéåâ

Òåõíèêè ðåäàêòîð:

Ðþâøÿí Àüàéåâ

Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì:

Íÿðýèç ßëèéåâà

Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè:

Åìèë Ìÿììÿäîâ

Êîððåêòîð:

Ùöñåéèí Øàùáÿíäÿéåâ

Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 05.07.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 12.12.2004. Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 26,5. Îôñåò ÷àï öñóëó. Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 230.

Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.