Watchdog 6

WATCHDOG.EDU.PL #6

STUDENCI I DOKTORANCI PRZECIW PLAGIATOM

Publikacja powstała w ramach zadania zleconego MNiSW

Fundusz Pomocy Studentom 2016

Watchdog.edu.pl #6

STUDENCI I DOKTORANCI PRZECIW PLAGIATOM ISBN 978-83-946859-1-1, wydanie pierwsze, Warszawa 2016 redakcja Robert Pawłowski, Dominika Rafalska adiustacja Anna Książkowska skład Apla Press wydawca Fundusz Pomocy Studentom www.polska.edu.pl

komplet raportów FPS dostępny na: watchdog.edu.pl

Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – na tych samych warunkach 3.0 Polska.

Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów.

Publikacja powstała w ramach zadania zleconego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Studenci i doktoranci przeciw plagiatom”.

2

Wstęp W przypadku studentów i doktorantów popełnienie plagiatu może złamać karierę naukową lub poważnie utrudnić drogę zawodową, jeszcze zanim rozpocznie się ona na poważnie.

Stosowane dotychczas narzędzia prawne i techniczne okazały się niewystarczające – plagiaty oraz pokrewne im przestępstwa są nadal poważnym problemem polskich uczelni.

Słabym elementem systemu walki z procederem łamania praw autorskich są działania profilaktyczne. Niewykorzystanym potencjałem w tym kontekście jest energia rówieśników tych osób, u których może zrodzić się pokusa pójścia „na skróty” – zaliczenia egzaminu, zdobycia dyplomu lub uzyskania korzyści materialnych poprzez przypisanie sobie autorstwa cudzego dzieła.

Uczelniane organy samorządu studentów i doktorantów oraz koła i stowarzyszenia zrzeszające młodych naukowców mogą stać się najbardziej wiarygodnymi organizatorami akcji informacyjnych przeciwdziałających kradzieżom własności intelektualnej. Ponadto ich członkowie powinni zadbać o większą profesjonalizację oraz sprawność działania komisji dyscyplinarnych i sądów koleżeńskich, czyli instytucji rozpatrujących konkretne przypadki naruszenia norm etycznych związanych z przywłaszczeniem cudzej twórczości.

Nieudolnie wprowadzony do Prawa o szkolnictwie wyższym obowiązek tworzenia kodeksów etyki studenta i doktoranta nie jest w swych złożeniach zupełnie pozbawiony sensu. Polem, na którym można go najlepiej wykorzystać, jest opisanie pożądanych i nagannych zachowań dotyczących respektowania praw własności intelektualnej oraz reagowania na takie zjawiska jak ściąganie podczas egzaminów, kopiowanie publikacji, kupowanie gotowych prac, niedozwolone przypisywanie sobie autorstwa lub współautorstwa tekstów naukowych.

Duże i niewykorzystane możliwości działania mają również ogólnopolskie reprezentacje studentów i doktorantów oraz inne organizacje zainteresowane kształtowaniem aktów prawnych obowiązujących w środowisku akademickim. Mogą one lobbować na rzecz wprowadzenia powszechnej dostępności orzeczeń komisji dyscyplinarnych oraz określenie minimalnej zawartości i sposobu uchwalania kodeksów etyki.

Zespół projektu Watchdog.edu.pl

3

WATCHDOG.EDU.PL #6

STUDENCI I DOKTORANCI PRZECIW PLAGIATOM

Publikacja powstała w ramach zadania zleconego MNiSW

Fundusz Pomocy Studentom 2016

Spis treści

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów w kontekście popełnienia plagiatu ............................................................................................................................ 6 Przemysław Brzuszczak

Obowiązek opracowania oraz promowania kodeksów etyki studenta i doktoranta w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym ............................................................................................. 14 Przemysław Brzuszczak

Kodeksy etyki studenta i doktoranta – niewykorzystany potencjał ...................................................................... 19 Patryk Słowicki

W poszukiwaniu dobrego wzorca – analiza wybranych kodeksów etyki studenta i doktoranta ze szczególnym uwzględnieniem problematyki plagiatu ................................................................. 26 Przemysław Brzuszczak

Baza orzeczeń komisji dyscyplinarnych .................................................................................................................. 38 Patryk Słowicki

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia .............................................................................................. 41

5

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów w kontekście popełnienia plagiatu Popełnienie plagiatu przez studenta lub doktoranta jawi się jako przewinienie dyscyplinarne zasługujące na nieuchronną karę, także poza murami uczelni – jako przestępstwo. Praktyka zwalczania zjawiska plagiatu w szkołach wyższych wskazuje, że o jej skuteczności przesądza przede wszystkim determinacja organów stosujących regulacje o odpowiedzialności dyscyplinarnej. Tego zadania nie ułatwiają jednak często niejasne i niedbale napisane przepisy, które bywają następnie niewłaściwie interpretowane.

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przepisów prawa regulujących zagadnienie plagiatu popełnionego przez studenta lub doktoranta oraz umiejscowienie ich w kontekście przesłanek odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów. Zgodnie z art. 226 ust. 1 Prawa o szkolnictwie wyższym (ustawy z 27 lipca 2005 r., dalej: PSW) do odpowiedzialności dyscyplinarnej doktorantów stosuje się odpowiednio przepisy art. 211-224 PSW. Tak więc, poza uwypukleniem kilku różnic pomiędzy odpowiedzialnością dyscyplinarną studentów a odpowiedzialnością dyscyplinarną doktorantów, zasadniczo na potrzeby tego opracowania nie wydaje się pożądane omawianie z osobna tych przepisów.

Na wstępie warto wskazać konkretne przepisy prawa powszechnie obowiązującego, które odnoszą się do zjawiska plagiatu wśród studentów i doktorantów.

Chodzi tu o postanowienia PSW (art. 211-226 dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów) oraz Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 6 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec studentów. Zasadne wydaje się również przywołanie treści art. 115 ust. 1 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, który znajduje zastosowanie w przypadkach popełnienia plagiatu: „Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3” (ust. 1) oraz: „Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie” (ust. 2). Na gruncie PSW szczególną uwagę należy przyłożyć do przepisów, które ustawodawca wprost poświęca zjawisku plagiatu. Są to art. 214 ust. 4 i 6 PSW oraz art. 217 ust. 5 PSW. Pierwsze z nich traktują o obowiązkach rektora w

6

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów...

przypadkach uzasadnionego podejrzenia popełnienia plagiatu przez studenta lub doktoranta. Z kolei w art. 217 ust. 5 jest mowa o niestosowaniu instytucji przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta lub doktoranta, któremu zarzuca się popełnienie plagiatu.

Przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów

PSW w art. 211 statuuje dwie przesłanki odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów. Pierwsza z nich to „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni”, natomiast druga to „czyny uchybiające godności studenta” (doktoranta).

Między obiema przywołanymi przesłankami występuje spójnik „oraz”, stąd zasadne wydaje się pytanie o to, czy mamy tu do czynienia z koniunkcją („i”), czy też alternatywą łączną („lub”). Innymi słowy – czy student lub doktorant może ponieść odpowiedzialność dyscyplinarną jedynie w przypadku jednoczesnego naruszenia przepisów obowiązujących na uczelni oraz dokonania czynu uchybiającego jego godności, czy też wystarczająca jest już realizacja tylko jednego ze wspominanych warunków.

W tym miejscu godzi się przypomnieć, że w literaturze przedmiotu odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów przypisuje się cechy administracyjnoprawne i karnoprawne [zob. Gałązka M., Komentarz do rozdz. 6 (Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów) PSW w: Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2012, s. 1015]. W świetle ustaleń poczynionych przez większość przedstawicieli doktryny, a także orzecznictwo sądów (zwłaszcza interesująca judykatura Trybunału Konstytucyjnego) raczej nie ulega wątpliwości, że prawo dyscyplinarne jest zaliczane do kategorii prawa represyjnego, od którego co do zasady wymaga się określoności. Zatem uwzględniając powyższe wstępne rozpoznanie, wydawać by się mogło, że konieczne jest spełnienie obu komentowanych tu przesłanek.

Do ciekawych wniosków prowadzi analiza orzecznictwa komisji dyscyplinarnych, w którym można zauważyć zarówno wykładnię art. 211 ust. 1 PSW zasadzającą się na koniunkcji obu podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej, jak i interpretację polegającą na alternatywie łącznej (spójnik „lub”). Kategorycznego rozstrzygnięcia przedstawionego wyżej problemu nie ułatwia również praktyka stosowania przepisów przez organy dyscyplinarne (komisje dyscyplinarne, odwoławcze komisje dyscyplinarne, rzeczników dyscyplinarnych), która wskazuje na instynktowne ocenianie „naruszenia przepisów obowiązujących w uczelni” przez studenta lub doktoranta jako zarazem „czynu uchybiającego godności” studenta lub doktoranta.

7

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Z co najmniej trzech względów można uznać stanowisko opowiadające się za alternatywą łączną („lub”) za bardziej trafne niż to preferujące wykładnię z użyciem koniunkcji („oraz”, „i”). W pierwszej kolejności należy wskazać na argumenty natury językowej – w art. 211 ust. 1 jest mowa o „czynach uchybiających godności studenta”, a nie o „czynie uchybiającym godności studenta”. Sugeruje to, że chodzi tu o otwarty katalog „czynów uchybiających godności studenta”, a „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni” ma przecież zazwyczaj charakter jednorazowy (jest „czynem”).

Po drugie, nie każde „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni” jest „czynem uchybiającym godności studenta” i odwrotnie. Przedstawiając rzecz na przykładach – użycie przez studenta mało eleganckich słów podczas zajęć czy konferencji w murach uczelni może „uchybiać godności”, ale nie stanowi, zdaje się, „naruszenia przepisów obowiązujących w uczelni”. Z kolei omyłkowe uchwalenie przez organ samorządu studentów (grupę studentów) jakiegoś aktu prawnego z pominięciem procedur zakreślonych w wewnątrzuczelnianych przepisach stanowi „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni”, trudno jednak zakwalifikować tego rodzaju zachowanie jako „czyn uchybiający godności studenta”. Podobnie – oddanie książki do biblioteki uniwersyteckiej z jednodniowym opóźnieniem stanowi „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni”, ale trudno tu posądzać studenta o uchybienie jego godności. Inaczej jednak może wyglądać kazus studenta wyglądającego ogłoszenia amnestii przez bibliotekę uniwersytecką – nie dość, że „narusza przepisy obowiązujące w uczelni” za sprawą długotrwałego przetrzymywania książek, to jeszcze niewątpliwie „uchybia godności studenta”, pozbawiając swoich kolegów możliwości korzystania z części uczelnianego księgozbioru.

Trzeci argument na rzecz alternatywy łącznej można oprzeć na wnioskach z analizy praktyki stosowania przepisów przez organy dyscyplinarne, w której dominuje jednak podejście następujące: możliwe jest poniesienie odpowiedzialności dyscyplinarnej w przypadku spełnienia już jednej z jej przesłanek. Jeśli idzie o odpowiedzialność dyscyplinarną studentów i doktorantów, szczególna rola przypada praktyce orzeczniczej komisji dyscyplinarnych, które dekodują przecież normy zawarte w przepisach o odpowiedzialności dyscyplinarnej [zob. Skuczyński P., Granice odpowiedzialności dyscyplinarnej w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwer-

8

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów...

sytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008, s. 19-23]. W przeciwieństwie do komisji dyscyplinarnych dla przedstawicieli zawodów zaufania publicznego (lekarze, prawnicy etc.) uczelniane komisje dyscyplinarne nie dysponują kompleksowymi zbiorami zasad etyki studenckiej czy doktoranckiej, tak jak te pierwsze ciała czynią użytek np. ze zbiorów zasad etyki lekarskiej czy adwokackiej.

Czym są wzmiankowane w art. 211 ust. 1 PSW „przepisy obowiązujące w uczelni”? Na pewno chodzi tu o prawo wewnątrzuczelniane (statut uczelni, regulamin studiów czy inne akty prawne wydane przez odpowiednie organy uczelni). Niemniej pewne wątpliwości rodzi odpowiedź na pytanie o to, czy ustawodawca poprzez „przepisy obowiązujące w uczelni” rozumie także przepisy prawa powszechnie obowiązującego. O ile swego rodzaju dyskomfort poznawczy może budzić użycie przez legislatora formuły: „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni”, intuicyjnie identyfikowanych jako te regulujące codzienne funkcjonowanie uczelni, o tyle trudno sobie wyobrazić, by wyłączono z grupy „przepisów obowiązujących w uczelni” te o charakterze przepisów prawa powszechnie obowiązującego (np. Kodeks karny czy Kodeks wykroczeń).

Pojęcie „czynu uchybiającego godności studenta/ doktoranta”

Krótkiego komentarza wymaga również pojęcie „czynu uchybiającego godności studenta”, które z karnoprawnego punktu widzenia wydaje się dość niejasne, nieostre. Na temat rozumienia słowa „godność”, także w jego prawnym znaczeniu (np. art. 30 Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r.), powstało wiele opracowań. Nie sposób choćby w formie mocno okrojonej przywołać tu wszystkich rozważań, stanowisk, koncepcji dotyczących godności. W przypadku pojęcia „godności” użytego w art. 30 Konstytucji RP właściwe wydaje się wskazanie na jej dwa rozumienia: pierwsze dotyczy godności jako wartości przyrodzonej i niezbywalnej, drugie natomiast to jej znaczenie o charakterze osobistym („prawo osobistości”), które – jak wyłożył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05 – obejmuje „wartości życia psychicznego każdego człowieka oraz te wartości, które określają podmiotową pozycję jednostki w społeczeństwie i które składają się, według powszechnej opinii, na szacunek należny każdej osobie”. W myśl art. 211 ust. 1 PSW mamy do czynienia jednak z „godnością” pojmowaną jako „przymiot wyróżniający pewną grupę osób i nakładający na nią szczególny standard wymagań” [zob. Gałązka M., Komentarz do art. 211 PSW w: Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym…, s. 1021]. Zawodna

9

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

okazuje się jednak próba szukania porównań „godności studenta” do tej charakterystycznej dla zawodów zaufania publicznego. Od przedstawicieli tych korporacji zawodowych wymaga się bowiem czegoś, co intuicyjnie można by określić jako „wyższy standard etyczny” (np. sędziowie powinni wykazywać się w świetle kryteriów ustawowych „nieskazitelnością charakteru”). Tak więc „czyn uchybiający godności studenta” to pojęcie o mniejszej doniosłości etycznej niż standardy przewidziane dla reprezentantów różnych zawodów zaufania publicznego. Wskazówek interpretacyjnych co do określenia „czyn uchybiający godności studenta” należy prędzej szukać w treści ślubowania czy w regulaminie studiów.

Nieco inaczej należy zapatrywać się na kwestię wymogów etycznych stawianych doktorantom. Zgodnie z art. 226 ust. 1 PSW do odpowiedzialności dyscyplinarnej doktorantów stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów (art. 211-224 PSW z zastrzeżeniem art. 225 ust. 2 i 3 PSW). Wydaje się, że od doktorantów oczekuje się znacznie wyższych standardów moralnych niż od studentów. Dlatego też „czyny uchybiające godności doktoranta” to właściwie „czyny uchybiające godności nauczyciela akademickiego” z punktu widzenia funkcji pełnionych na uczelni przez uczestnika studiów III stopnia [zob.

Gałązka M., Komentarz do art. 226 PSW w: Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym…, s. 1060; Ura E., Komentarz do art. 226 PSW w: Sanetra W., Wierzbowski M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2013, s. 512-513]. Doktoranci prowadzą zajęcia dla studentów, realizują projekty badawcze, a charakter ich publikacji i wystąpień na konferencjach naukowych jest/winien być zdecydowanie bardziej „akademicki” niż „studencki”. Celnie sylwetkę doktoranta w kontekście kryteriów natury etycznej sportretował Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w wyroku z 3 lutego 2011 r.: „Podzielić należy stanowisko, że status doktoranta to nie tylko wysoki poziom wiedzy i umiejętności, ale także w równym stopniu wysoki ponadprzeciętny poziom etycznych zachowań stanowiący wzór zachowania dla innych osób, w szczególności kadry przyszłych elit społecznych. (…) od potencjalnych kandydatów na doktorantów uczelni, którzy w przyszłości z założenia stanowić mają zaplecze intelektualne i etyczne społeczeństwa oraz zajmować się będą stosowaniem i wykonywaniem przepisów prawa, oczekiwać należy szczególnie jednoznacznie etycznych zachowań i żadne powody, wynikające z młodego wieku, braku doświadczenia życiowego czy lekkomyślności oraz błędu, jak też przemęczenia nie

10

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów...

mogą stanowić usprawiedliwienia dla zachowań naruszających prawo i podważających wiarygodność oraz uczciwość kandydatów do nadania stopnia naukowego doktora, a tym samym wpływać na zastosowanie łagodniejszej kary dyscyplinarnej” [wyrok WSA w Gliwicach z 3 lutego 2011 r., sygn. akt IV SA/Gl 474/10, Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych].

Interesujących obserwacji dostarcza historycznoprawna analiza kształtowania się przesłanek odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów.

Nowelizacja w 1933 r. Ustawy z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich wskazywała następujące podstawy wszczęcia postępowania dyscyplinarnego: „naruszenie przepisów akademickich, dopuszczenie się czynów przeciw obyczajności i porządkowi życia akademickiego lub wolności nauczania i studiowania, uchybienie godności akademickiej, popełnienie zbrodni, występku lub wykroczenia”. Takie pojęcia jak „uchybienie godności akademickiej” czy „czyny przeciw porządkowi życia akademickiego” uwypuklały pierwiastek wspólnotowy w obrębie Alma Mater, niejako podkreślały także większe oczekiwania co do kwalifikacji etycznych studentów – w przeciwieństwie do obecnego sformułowania „czyny uchybiające godności studenta” [zob. Mikołajczyk K., Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów w Polsce w XX wieku w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna…, s. 34]. „Uchybienie godności akademickiej” narzuca wyższe standardy etyczne niż „uchybienie godności studenta”.

Przepisy o odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów w kontekście popełnienia plagiatu

W myśl art. 214 ust. 4 PSW „w razie podejrzenia popełnienia przez studenta czynu polegającego na przypisaniu sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu rektor niezwłocznie poleca przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego”. Przepis ten wyklucza zatem zajęcie się sprawą przez sąd koleżeński samorządu studenckiego lub doktoranckiego, co stanowi zasadniczo ścieżkę alternatywną dla odpowiedzialności dyscyplinarnej przed komisją dyscyplinarną (art. 211 ust. 1 PSW). Z kolei art. 214 ust. 6 PSW wskazuje, że jeżeli w wyniku postępowania wyjaśniającego zebrany materiał potwierdza popełnienie czynu, o którym mowa w art. 214 ust. 4, rektor wstrzymuje postępowanie o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz składa zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Wstrzymanie postępowania o nadanie tytułu zawodowego czy stopnia naukowego doktora jawi się jako rozwiązanie ze wszech

11

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

miar właściwe. Podobnie zresztą jak drugi człon dyspozycji, o której mowa w art.

214 ust. 6 PSW, z tym zastrzeżeniem, że praktyka realizacji tego obowiązku przez rektorów szkół wyższych uwidacznia duże trudności z informowaniem prokuratury o popełnieniu plagiatu. To zjawisko dość niepokojące choćby ze względu na znaczną, w mniemaniu autora, szkodliwość społeczną przestępstwa plagiatu. Można wskazać na co najmniej dwie przyczyny takiego stanu rzeczy. Pierwsza to przekonanie władz uczelni o tym, że już samo postępowanie dyscyplinarne, a w konsekwencji nałożenie kary dyscyplinarnej, stanowi wystarczająco dolegliwą sankcję dla studenta czy doktoranta. Drugi powód to, zdaje się, obawa przed „wydostaniem się” problemu plagiatów studentów i doktorantów poza mury uniwersytetu. To także pokłosie fałszywego rozumienia zasady autonomii szkół wyższych, które zakłada, że w obrębie Alma Mater zawsze łatwiej uporać się z zauważalnym problemem. Przypadki wykrywania plagiatów, przykładne karanie sprawców paradoksalnie powinny stanowić swoisty powód do dumy – swego rodzaju „premię” za politykę transparentności.

Art. 217 ust. 5 PSW stanowi, że nie stosuje się przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta, któremu zarzuca się popełnienie plagiatu. Co do zasady – okres przedawnienia wobec czynu uzasadniającego nałożenie kary dyscyplinarnej wynosi trzy lata od dnia jego popełnienia lub sześć miesięcy od uzyskania przez rektora wiadomości o popełnieniu tegoż czynu (art. 217 ust. 5 PSW). Trafnie ustawodawca przewidział w art. 217 ust. 5 PSW odrębny reżim dla czynu polegającego na popełnieniu plagiatu. Przepis ten umożliwia zgodnie z art. 193 PSW „stwierdzenie nieważności postępowania” w sprawie o nadanie tytułu zawodowego, choć pojęcie to jest obce zarówno Kodeksowi postępowania administracyjnego, jak i Ustawie z dnia 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Obie przywołane ustawy przewidują instytucję „stwierdzenia nieważności decyzji”. Znów mamy do czynienia z symptomatycznym dla przepisów PSW niechlujstwem legislacyjnym.

Podsumowując pokrótce powyższe rozważania, zauważyć należy, że popełnienie plagiatu przez studenta czy doktoranta na gruncie przepisów o odpowiedzialności dyscyplinarnej stanowi – posługując się pojęciem z zakresu prawa karnego – swego rodzaju „typ kwalifikowany” czynu uchybiającego godności studenta lub polegającego na naruszeniu przepisów obowiązujących na uczelni (art. 211 ust.

1 PSW). Wskazywać na to mogą m.in. przepisy PSW nakładające na rektora szkoły

12

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów...

wyższej obowiązek polecenia przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego wobec studenta/doktoranta, którego podejrzewa się o popełnienie plagiatu (art. 214 ust. 4), a także wymóg wstrzymania postępowania o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa (art. 214 ust. 6). Last but not least – art. 217 ust. 5 PSW przewiduje brak możliwości zastosowania instytucji przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta/doktoranta, któremu zarzuca się przypisanie sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu. Praktyka postępowań dyscyplinarnych prowadzonych przeciwko studentom i doktorantom dowodzi, że nawet przy starannie opracowanych regulacjach prawnych (o co – jak wskazują wymienione w artykule przykłady – niekiedy trudno posądzać ustawodawcę) o skuteczności zwalczania zjawiska plagiatu i przeciwdziałania mu przesądza nade wszystko determinacja i umiejętności prawnicze organów stosujących przepisy o odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Przemysław Brzuszczak

13

Obowiązek opracowania oraz promowania kodeksów etyki studenta i doktoranta w ustawie Prawo o szkolnictwie wyższym W 2011 r. autorzy nowelizacji Prawa o szkolnictwie wyższym podjęli nieudaną próbę zmuszenia samorządów studenckich i doktoranckich do posługiwania się kodeksami etyki. Jak interpretować uchwalone wówczas enigmatyczne przepisy ustawowe i jak z nich korzystać, aby nie ośmieszyć szlachetnej idei kodeksu?

Tak zwana duża nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW) z 18 marca 2011 r. w dziale poświęconym studiom i studentom wprowadziła zmiany polegające na dodaniu przepisów ustanawiających obowiązek opracowania i promowania przez uczelniane samorządy studentów i doktorantów kodeksów etyki studenta [art. 202 ust. 5a PSW] i doktoranta [art. 208 ust. 1a PSW]. Artykuł 202 ust.

5a PSW wskazuje: „Uczelniane samorządy studentów są obowiązane do opracowania i promowania kodeksu etyki studenta”. Artykuł 208 ust. 1a PSW, sformułowany adekwatnie do treści art. 202 ust. 5a PSW, brzmi: „Uczelniane samorządy doktorantów są obowiązane do opracowania i promowania kodeksu etyki doktoranta”. Regulacje te zostały jednak sformułowane w nieprecyzyjny sposób [Górski Ł., Znaczenie kodeksów etycznych studentów i doktorantów dla ich odpowiedzialności dyscyplinarnej w: Pakuła J. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Nowe prawo – aktualne problemy, Toruń 2012, s. 151-167].

Pierwsza z narzucających się wątpliwości odnosi się do podmiotu zobowiązanego do „opracowania i promowania” kodeksów etyki. PSW wskazuje odpowiednio na „uczelniane samorządy studentów” oraz „uczelniane samorządy doktorantów”. Wypada w tym miejscu przypomnieć, kto według tej samej ustawy stanowi ów „samorząd studentów” i „samorząd doktorantów”. W myśl art. 202 ust. 1 PSW samorząd studencki tworzą wszyscy studenci studiów pierwszego i drugiego stopnia oraz jednolitych studiów magisterskich prowadzonych przez uczelnię. Adekwatnie brzmi art. 208 ust. 1 PSW dotyczący samorządu doktorantów: „Uczestnicy studiów doktoranckich prowadzonych w uczelni lub jednostce naukowej tworzą samorząd doktorantów”.

Nie można w tej sytuacji przyjąć wykładni literalnej przepisu, bo skoro wszyscy studenci i doktoranci będą zaangażowani w opracowanie kodeksu, to nie pozostanie już nikt, przed kim można go będzie promować. Trzeba założyć, że ustawodawca w art. 202 ust. 5a i art. 208 ust. 1a PSW posłużył się skrótem myślowym,

14

Na kim ciąży obowiązek?

Obowiązek opracowania oraz promowania...

mając zapewne na uwadze organy samorządu studentów. Takie stanowisko prezentują również autorzy komentarzy do PSW [Telusiewicz P., Komentarz do art. 202 i 208 PSW w: Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2012, s.

990-991 i 1012; Ura E., Komentarz do art. 202 i 208 PSW w: Sanetra W., Wierzbowski M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2013, s. 460-461 i 477].

Odważniejsza interpretacja celów ustawodawcy mogłaby zakładać, że chodziło mu o szeroko zakrojone konsultacje w zakresie treści kodeksów etyki studenta i doktoranta wśród studentów i doktorantów w danej szkole wyższej.

Z punktu widzenia techniki prawodawczej razi dodanie w rzeczonym przepisie przymiotnika „uczelniane” przed „samorządami studentów” i „samorządami doktorantów”. Być może autorom chodziło o organy samorządu ogólnouczelnianego (czyli reprezentację ogółu studentów/doktorantów danej uczelni). Trudno jednak znaleźć argument, dla którego z adresatów tego przepisu warto wyłączyć organy samorządu studentów i doktorantów w podstawowych jednostkach organizacyjnych (w świetle art. 2 ust. 1 pkt 29 PSW podstawowa jednostka organizacyjna to „wydział lub inna jednostka organizacyjna uczelni określona w statucie, prowadząca co najmniej jeden kierunek studiów, studia doktoranckie lub badania co najmniej w jednej dyscyplinie naukowej”).

Podobne kłopoty interpretacyjne sprawia obowiązek promowania kodeksów etyki. Brzmienie art. 202 ust. 5a i art. 208 ust. 1a PSW nie przesądza, jakie organy samorządu studentów i doktorantów są zobligowane do opracowania i promowania kodeksów etyki. Cenne byłoby zapewne zwrócenie się przez organy samorządowe do studentów i doktorantów danej uczelni z prośbą o krzewienie postanowień kodeksów etyki wśród mniej świadomych ich znaczenia kolegów ze studiów, zwłaszcza tych z pierwszego roku.

O jakie formy działania chodzi?

Zdziwienie może budzić sposób, w jaki ustawodawca zobligował samorządy studentów i doktorantów do realizacji art. 202 ust. 5a i 208 ust. 1a PSW. Dlaczego nie posłużył się po prostu terminem „uchwalić” (np. „uczelniane samorządy studentów/doktorantów są zobowiązane do uchwalenia kodeksu etyki studenta/doktoranta”), o wiele bardziej zręcznym i jednoznacznym niż zagadkowe „opracowanie i promowanie”?

15

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Z ustawy nie wynika, czy kodeks etyki studenta/doktoranta należy przedłożyć odpowiednim organom uczelni do zbadania ich zgodności z przepisami prawa, czy też wystarczy przekazać go organom do zatwierdzenia [zob. Telusiewicz P., Komentarz do art. 202…, s. 990]. Najbardziej przekonująca wydaje się interpretacja, która nakłada na organy samorządu obowiązek uchwalenia kodeksu etyki (poprzedzony jego „opracowaniem”, a po stosownej uchwale – „promowany”). Jednocześnie wskazać należy, że uchwały organów samorządu studentów o przyjęciu kodeksu etyki również podlegają art. 202 ust. 7 PSW („Rektor uchyla uchwałę organu samorządu studenckiego niezgodną z przepisami prawa, statutem uczelni, regulaminem studiów lub regulaminem samorządu”). Do uchwał organów samorządu doktorantów stosuje się odpowiednio przytoczony przepis.

Kolejne zastrzeżenia dotyczą kwestii egzekwowania obowiązku „opracowania i promowania” kodeksów etyki przez samorządy studentów i doktorantów. Regulacje te nie przewidują żadnych sankcji za uchylenie się od wzmiankowanej powinności. Nie określono w nich również terminu, w jakim miałoby nastąpić przyjęcie kodeksu etyki przez samorządy studentów i doktorantów. Innymi słowy – przepisy te pełnią funkcję jedynie wychowawczą czy kulturotwórczą (uwypuklają rolę norm etycznych w środowisku akademickim) oraz informacyjną (sygnalizują istnienie w życiu uniwersyteckim, obok porządku prawnego, także porządku zasadzającego się na etyce). O ile w jakimś stopniu możliwe jest zbadanie, czy kodeksy etyki zostały „opracowane” przez organy samorządów, to za karkołomne wypada uznać wymuszenie na tychże organach efektywnego „promowania” kodeksów etyki. „Opracowanie” kodeksów etyki nie jest przecież tożsame z ich „ogłoszeniem”, zaś zakres pojęciowy „promowania” jest na tyle szeroki, że nie pozwala na jednoznaczną ocenę realizacji tego obowiązku.

Co się stanie, gdy kodeksu nie będzie?

Ustawodawca nie podaje celu „opracowania i promowania kodeksu”. W związku z tym warto odpowiedzieć na pytanie, na ile kodeksy etyki mogą pomóc w ustaleniu odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów. Czy stanowią jedno ze źródeł prawa obowiązującego na uczelni, a także czy mogą być przydatnym narzędziem oceny pewnych czynów studenta lub doktoranta jako „uchybiających godności studenta/doktoranta”? W myśl art. 211 ust. 1 PSW bowiem przesłankami odpowie-

Kiedy kodeks może być pomocny?

16

Obowiązek opracowania oraz promowania...

dzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów jest „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni” oraz uchybienie godności studenta/doktoranta.

W przypadku pierwszej z podniesionych kwestii odpowiedź jest negatywna.

Legislator poprzez „przepisy obowiązujące w uczelni” ma na myśli niewątpliwe prawo wewnątrzuczelniane (np. statut, regulamin studiów, uchwały senatu, zarządzenia rektora). Z grupy „przepisów obowiązujących w uczelni” nie można także wykluczyć tych o charakterze prawa powszechnie obowiązującego, jakkolwiek intuicyjnie jako „przepisy obowiązujące w uczelni” rozpoznaje się przede wszystkim te, od których uzależnia się funkcjonowanie szkół wyższych. Postanowienia kodeksów etyki studenta i doktoranta mają przymiot prawa miękkiego (soft law). Nie sposób ich zatem podciągnąć pod źródła prawa wewnętrznego czy powszechnie obowiązującego.

Odnosząc się zaś do kodeksów etyki studenta i doktoranta jako wartościowego miernika „uchybień godności studenta”, trzeba wskazać, że kodeksy te mogą okazać się zawodnym instrumentem. Trudno sobie wyobrazić stworzenie katalogu zamkniętego „czynów uchybiających godności studenta”. Nieostrość wyrażenia „czyny uchybiające godności studenta”, które stanowi przesłankę odpowiedzialności dyscyplinarnej studentów i doktorantów, jest dość specyficzna z punktu widzenia przepisów o charakterze represyjnym (a do takich zalicza się regulacje dyscyplinarne), od których wymaga się przecież określoności. Kodeksy etyki studenta i doktoranta narzucają wyższy standard etyczny niż ten określany jako „uchybiający godności studenta”. Tym samym popełnienie czynów ocenianych jako nieetyczne w świetle postanowień kodeksów nie jest tożsame z dokonaniem czynu „uchybiającego godności studenta” (np. spóźnianie się studenta na zajęcia stoi w sprzeczności z treścią większości analizowanych kodeksów etyki, wątpliwe jednak, by było to uchybienie godności studenta).

Podsumowanie

Jak się wydaje, rozbudowanie art. 202 PSW o ust. 5a oraz art. 208 PSW o ust. 1a było pewną nadgorliwością ze strony najpierw projektodawcy, a później ustawodawcy. Redakcja przepisów dodanych nowelą PSW z 18 marca 2011 r. sprawia wrażenie wyjątkowo niechlujnej. Więcej pożytku przyniosłaby zakrojona na szeroką skalę kampania informacyjna podmiotów z obszaru nauki i szkolnictwa wyższego (zwłaszcza Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego), której zadaniem byłoby upowszechnianie postaw etycznych wśród studentów i doktorantów czy środowiska

17

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

akademickiego w ogóle, promowanie kodeksów dobrych praktyk czy wręcz uwzględnianie osiągnięć i niepowodzeń szkół wyższych na płaszczyźnie etycznej w ocenie parametrycznej uczelni. Wszystko to wespół z poruszonymi już wcześniej trudnościami z egzekwowaniem standardów etycznych nakazuje podać w wątpliwość zasadność uregulowania zagadnienia kodeksów etyki studenta i doktoranta na poziomie ustawy.

Przemysław Brzuszczak

18

Kodeksy etyki studenta i doktoranta – niewykorzystany potencjał Zespół ekspertów Watchdog.edu.pl zbadał w 2016 roku wszystkie kodeksy etyki studenta i doktoranta przesłane przez polskie szkoły wyższe w ramach udostępniania informacji publicznych.

Większość obowiązujących kodeksów etyki studenta powstała w ramach adaptacji do warunków danej uczelni jednego z dwóch wzorów nieustalonego pochodzenia: krótszego (zazwyczaj ok. 8 paragrafów) i dłuższego (zazwyczaj ok. 20 paragrafów). Mniejszość kodeksów stanowi bardziej oryginalną twórczość, czasami w pewnym stopniu inspirowaną wspomnianymi wzorami.

Punktem wyjścia do poniższego opracowania była analiza kodeksów etyki studenta, które są liczebnie dominujące. W drugiej części zostało ono uzupełnione o specyficzne kwestie dotyczące kodeksów etyki doktorantów. Ostatnia część przedstawia najważniejsze postulaty zespołu Watchdog.edu.pl dotyczące sposobu przyjmowania kodeksów oraz zagadnień podejmowanych w ich treści.

Konstrukcja kodeksów

Kodeksy poprzedzane są zazwyczaj preambułą, w której wyróżnić można kilka elementów: – wyjaśnienie celów uchwalenia kodeksu. Są wśród nich najczęściej: „troska o dobre imię uczelni”, „zaspokojenie niesłabnącej potrzeby kształtowania potrzeb etycznych wśród studentów” i „zrozumienie powiązań pomiędzy poziomem etycznym obecnych studentów a poziomem etycznym w ich przyszłym życiu rodzinnym i zawodowym”. Kodeks ma też służyć „osiągnięciu najwyższych standardów etycznych akademickich dla budowania społeczeństwa akademickiego”, a także za dowód świadomości niezwykłego znaczenia wiedzy i możliwości jej zdobycia oraz „poczucia odpowiedzialności, która z niej wynika”. Zdarza się także powołanie na „troskę o dobro wymiaru nauki”; – podkreślenie obowiązku przestrzegania, a także promowania kodeksu; – odwołanie się do wyższych wartości i kanonów etycznych. Występują tu m.in. „uniwersalne wartości moralne”, „uniwersalne wartości, których przestrzeganie przez studentów przynosi chlubę Uczelni”, „wzorce etyki i ustalone kanony etyczne uniwersytetów”, „wzorce etyki zawodowej i ustalone kanony etyki akademickiej”.

W preambule lub dalszej części kodeksu pojawiają się czasem odniesienia do misji uczelni lub ślubowania studenckiego.

19

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Część kodeksów jest sformułowana wyłącznie w sposób pozytywny, nakazując „wspierać”, „szanować”, „postępować zgodnie z…”. W takich wypadkach nie wskazuje się na działania niepożądane, ale przeciwnie – na te, które powinny być wzorcowe. Inne kodeksy obok postaw wzorcowych wprost wymieniają te działania, które powinny być uznane za nieetyczne. W związku z tym te same czyny mogą być ujmowane z różnych perspektyw: – studenci powinni „uczciwie i rzetelnie wywiązywać się ze swoich obowiązków” (np. „uzyskiwać zaliczenia przedmiotów (…) z poszanowaniem praw autorskich” albo odmiennie: – „za nieetyczne w szczególności uznaje się” (np. „niesamodzielne pisanie prac zaliczeniowych…”).

W innej kwestii: – studenci powinni „odnosić się do pracowników Uczelni z należnym im szacunkiem” albo wskazanie na: – „zasady dobrego wychowania i obyczaje akademickie” uzupełnione o stwierdzenia, że za „naganne uznaje się (…) ubliżanie lub lekceważącą postawę”.

Kodeksy zazwyczaj wskazują na taki elementarny obowiązek studenta jak przestrzeganie przepisów prawa. Wymieniane jest tu prawo powszechne (w szczególności ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym) lub prawo uczelni (statut, regulamin studiów).

Część kodeksów wymienia także podstawowe w relacjach międzyludzkich kierowanie się „uczciwością i przyzwoitością”, przestrzeganie „zasad dobrego wychowania i wysokiej kultury osobistej”, a także opieranie się w relacjach z innymi na „szacunku, życzliwości, solidarności, lojalności i współpracy”. Zamieszczenie tych wartości w kodeksach można traktować jako swego rodzaju klauzule generalne, pomocne w ocenie czynów nieetycznych, które jednocześnie nie mieszczą się w ramach konkretnych wskazań kodeksowych. Autorzy innych kodeksów te kwestie pomijają, być może uznając je za zbyt oczywiste.

Wśród działań nagannych lub nieetycznych wymienia się między innymi: dyskryminację innych studentów (ze względu na kolor skóry, wyznanie, narodowość,

20

Opisy obowiązków i praw studenta

Kodeksy etyki studenta i doktoranta – niewykorzystany potencjał

przekonania polityczne, orientację polityczną i każdy inny powód); naruszanie norm kodeksu (lub prawa) w celu osiągnięcia korzyści osobistych (w szczególności majątkowych); wykorzystywanie związków rodzinnych i osobistych czy protekcji; podrabianie ocen i fałszowanie dokumentów; dążenie do uzyskania nienależnych świadczeń ze strony uczelni; nieokazywanie należytego szacunku pracownikom uczelni; a także zakłócanie przebiegu zajęć dydaktycznych czy brak punktualności.

W treści kodeksu pojawia się zazwyczaj – niezależnie od ewentualnego wskazania go w preambule – obowiązek zapoznania się z nim oraz jego upowszechniania w środowisku akademickim (a więc nie tylko wśród studentów), a czasami nawet „stanięcia w razie konieczności w jego obronie”.

Większość kodeksów odnosi się do funkcjonowania studentów jako członków społeczności akademickiej. Studenci powinni wspierać swoich kolegów: w dążeniu do wiedzy i umiejętności, w nauce czy „w dostosowywaniu się do warunków życia akademickiego”.

Ważnym pojęciem jest godność, która występuje na kilku poziomach: (a) „przyrodzonej i niezbywalnej godności każdego człowieka”; (b) poszanowania godności uczelni; (c) szanowania godności członków społeczności akademickiej; (d) niebrania „udziału w przedsięwzięciach uwłaczających godności innych”; (e) „dbania o godność i honor studenta”.

Istotne znaczenie ma dobre imię i wizerunek uczelni, o które student powinien dbać. Są one umieszczane zazwyczaj w szerszym kontekście – świadczenia o dobrym imieniu „swoim poziomem moralnym i intelektualnym” (także po zakończeniu studiów) czy „postępowania dla dobra wspólnoty akademickiej”.

W wypadku społeczności korporacyjnych „dbanie o dobre imię” krytykowane jest czasami za stawianie lojalności ponad uczciwością i prawem. Wspomniany powyżej kontekst wskazuje jednak, że autorzy kodeksów nie proponowali tak pojętej lojalności. Co więcej, w niektórych wypadkach wprost zaznaczono, że student ma obowiązek przeciwdziałać nieetycznym działaniom studentów i pracowników, a w wypadku naruszeń prawa „powiadomić władze uczelni i odpowiednie organy ścigania”.

Inne niż wymienione wcześniej obowiązki studentów występują w kodeksach nieco rzadziej. Wymienić tu należy przede wszystkim zdobywanie wiedzy (a także podnoszenie swoich kwalifikacji). Dość często wskazuje się też na konieczność sprzeciwiania się przejawom zła, agresji czy nieuczciwego zachowania, a także na

21

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

poszanowanie mienia uczelni. Rzadziej jako obowiązek jest ujmowane uczestnictwo w życiu społeczności akademickiej, w szczególności poprzez udział w organizacjach studenckich, kołach naukowych czy wspieranie samorządu studenckiego.

W zdecydowanej większości kodeksów dostrzega się wagę kwestii przestrzegania praw autorskich. Często są one wymieniane w kontekście uczciwości, a ich naruszanie określane jest jako działanie szczególnie nieetyczne. Wymieniany jest tu przede wszystkim obowiązek: – „uzyskiwania zaliczenia przedmiotów oraz przygotowywania prac zaliczeniowych i dyplomowych z poszanowaniem praw autorskich”, a złamanie zasad opisywane jest jako: – „niesamodzielne pisanie prac zaliczeniowych”, „przedstawianie do zaliczenia prac zakupionych lub przywłaszczonych prac cudzych”, „nieprzestrzeganie praw własności intelektualnej – wykorzystywanie cudzych materiałów w pracach dyplomowych i zaliczeniowych, bez podania ich autora”.

Jak widać powyżej, w większości wypadków bezpośrednio jest mowa o „prawach autorskich” czy „własności intelektualnej”. W mniejszości wypadków kwestia ta nie jest ujmowana wprost, lecz zawiera się w bardziej ogólnych stwierdzeniach, jak np.: „Student traktuje wszelkie formy weryfikacji wiedzy rzetelnie i uczciwie korzystając wyłącznie z własnych umiejętności”.

W niektórych kodeksach wymieniane są nie tylko obowiązki, ale także prawa studenta. Wskazywane są tu zazwyczaj prawa „do równego traktowania”, „do sprawiedliwej oceny swojej wiedzy”, „domagania się przestrzegania swoich praw”, „pogłębiania swojej wiedzy i doskonalenia umiejętności” oraz „działalności na rzecz społeczności akademickiej (poprzez odbywanie praktyk studenckich, członkostwo w kołach naukowych i innych organizacjach studenckich)”. Przy czym dwa ostatnie prawa w innych wypadkach są ujmowane jako obowiązki studenta.

W wypadku kodeksów doktorantów (które między sobą są bardziej zróżnicowane niż studenckie) warto zwrócić uwagę na kilka elementów stanowiących o specyfice większości z nich w porównaniu z kodeksami etyki studentów: – zazwyczaj mocno jest podkreślone pogłębianie wiedzy i rozwój naukowy jako obowiązek doktoranta; – sumienność, rzetelność czy bezstronność są istotnymi kategoriami, którymi

22

Kodeksy etyki doktorantów

Kodeksy etyki studenta i doktoranta – niewykorzystany potencjał

doktorant powinien kierować się w swojej pracy, jednocześnie będąc samodzielnym i niezależnym od pozanaukowych uwarunkowań (np. ideologicznych czy politycznych). Wspomina się też o prawdzie jako głównej wartości poznawczej; – doktorant powinien być gotowy do stałego kwestionowania zarówno cudzego, jak i własnego dorobku naukowego czy teorii; – w jeszcze większym wymiarze podkreślona jest rola praw autorskich i własności intelektualnej, czasami także w aspekcie zwrócenia uwagi na ich sprawiedliwy podział czy szanowanie przez innych (np. studentów); – badania powinny być prowadzone w sposób bezpieczny (np. dla członków zespołu czy środowiska).

Postulaty dotyczące sposobu przyjmowania, promowania i konstruowania treści kodeksu

Eksperci z zespołu Watchdog.edu.pl uznali, że koncepcja powszechnego stosowania kodeksów etycznych na polskich uczelniach ma potencjał, który dotychczas nie został wykorzystany. Przedstawili pięć postulatów, które mogą sprawić, że w kwestii podejścia studentów i doktorantów do sposobu wykorzystania kodeksów nastąpi „nowe otwarcie”.

1. Przyjmowanie kodeksów w sposób partycypacyjny, po debacie i przy zaangażowaniu jak najszerszego grona zainteresowanych studentów/doktorantów Kodeks etyki powinien być z jednej strony swego rodzaju wzorcem zachowań, z drugiej – nie powinien być wyabstrahowany z lokalnej społeczności akademickiej.

Większość przyjętych kodeksów etyki studenta opiera się na dwóch wzorach, czasami modyfikowanych, czasami jednak kopiowanych dosłownie 1:1 (kwestia ta w dużo mniejszej mierze dotyczy kodeksów etyki doktoranta). Korzystanie z gotowych wzorów kodeksów i ich powielanie wskazuje na prawdopodobnie bezrefleksyjne podejście do problematyki etyki na uczelni i brak dyskusji odnośnie do przyjęcia danego kodeksu nawet w obrębie organu samorządu. Spora część samorządów (głównie studenckich) potraktowała prawdopodobnie tę kwestię jako wymóg wynikający z ustawy, niemający jednak praktycznego znaczenia. Jeśli kodeksy etyki mają wpływać na pozytywne kształtowanie postaw członków społeczności akademickiej, powinny być przyjmowane z udziałem jak największego grona zainteresowanych osób. Do proce-

23

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

dowania powinni być włączeni członkowie organu samorządu uchwalającego kodeks w sposób realny (a nie tylko ograniczający się do głosowania), a także – w miarę możliwości i chęci – studenci spoza tego grona. Przyjęcie kodeksu powinna poprzedzać debata pozwalająca zdiagnozować problemy etyczne, które powinny znaleźć odzwierciedlenie w danym kodeksie.

2. Przedstawienie w kodeksie nie tylko wartości, ale także norm postępowania Większość opisanych w pierwszej części dokumentów jest na tyle lapidarna, że trudno w odniesieniu do nich używać określenia „kodeks”. Są to raczej deklaracje etyczne, ograniczające się do wskazania pewnych oczywistych wartości, takich jak kierowanie się ogólnymi zasadami moralnymi, przestrzeganie prawa, dbanie o godność, dążenie do zdobywania wiedzy itp. Pojawia się pytanie, czy tak skonstruowany dokument ma szansę być instrumentem kształtowania norm zachowań członków danej społeczności.

Poważne potraktowanie idei kodeksu wymaga podjęcia próby kodyfikacji etycznych norm postępowania. Tak też skonstruowane są kodeksy etyczne różnych grup zawodowych. Wprawdzie nie wydaje się, żeby kodeks etyki studenta/doktoranta mógł czy powinien być tak szczegółowy jak choćby adwokata lub lekarza, jednak ograniczenie się do dosyć abstrakcyjnego poziomu regulacji także nie wydaje się celowe. Dlatego kodeks powinien wskazywać działania pożądane i naganne, aby być realną pomocą i wskazówką dla studentów czy doktorantów, którzy będą chcieli z niego korzystać.

3. Zapisanie wprost obowiązku przeciwdziałania działaniom nieetycznym i niezgodnym z prawem, a także obowiązku powiadamiania o naruszeniach prawa Kodeksy w zdecydowanej większości wypadków wskazują na konieczność dbania o dobre imię i wizerunek uczelni. Jak wskazano w pierwszej części tekstu, takie sformułowania w niektórych społecznościach korporacyjnych są czasami interpretowane jako wymóg lojalności, która staje się ważniejsza niż transparentność czy ujawnianie zachowań patologicznych bądź niezgodnych z prawem. Aby wyeliminować możliwość takiej interpretacji, w kodeksach należy zapisywać, że studenci/

24

Kodeksy etyki studenta i doktoranta – niewykorzystany potencjał

doktoranci mają obowiązek przeciwdziałać działaniom nieetycznym i niezgodnym z prawem członków społeczności akademickiej (nie tylko studentów/doktorantów, jak jest to w niektórych kodeksach). Niezbędne jest określenie obowiązku powiadamiania władz uczelni i organów ścigania o przypadkach naruszenia prawa.

4. Dokładniejsze uregulowanie kwestii praw autorskich Jak wskazano w drugim tekście w niniejszym tomie, w zdecydowanej większości wypadków w kodeksach dostrzega się wagę problematyki praw autorskich, nieco dokładniej regulując tę kwestię w wypadku kodeksów doktorantów. Jednocześnie, jak wskazuje praktyka, sprawy te nie zawsze są dostatecznie jasne lub precyzyjnie postrzegane przez wszystkich studentów, mimo że nie ograniczają się one jedynie do sfery etycznej, ale dotyczą także przepisów prawa karnego i cywilnego.

Dlatego warto określić je bardziej szczegółowo w kodeksach etycznych. W szczególności warto tu wskazywać na takie kwestie jak: – niedopuszczalność autoplagiatu, – konieczność oznaczania cytatów, a także wskazywania źródeł podawanych informacji, – przeciwdziałanie przez doktorantów prowadzących zajęcia naruszaniu praw autorskich przez studentów.

5. Dostępność i promowanie treści kodeksów Kodeksy etyki, o ile zostały przyjęte, na stronach internetowych organów samorządu często są trudne do odnalezienia nawet dla osób, które ich poszukują, a w innych wypadkach nie są w ogóle zamieszczane, stając się „półkownikami”. W związku z tym, że ich istnienie jest dla przeciętnego studenta dosyć nieoczywiste, wskazane byłoby ich odpowiednie wyeksponowanie na stronach internetowych organów samorządu studentów i doktorantów – zarówno na poziomie uczelni, jak i wydziałów. Powinno się to odnosić także do stron internetowych uczelni (wydziałów).

Patryk Słowicki

25

W poszukiwaniu dobrego wzorca – analiza wybranych kodeksów etyki studenta i doktoranta ze szczególnym uwzględnieniem problematyki plagiatu Nowelizacja ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym zobligowała uczelniane samorządy do opracowania i promowania kodeksów etyki studenta i doktoranta. Analiza funkcjonowania tych dokumentów w szkołach wyższych ponad pięć lat po wejściu w życie stosownych przepisów wskazuje jednak, że ustawodawca zbyt optymistycznie przyjął, iż nałożenie na samorządy obowiązku uchwalenia kodeksów etyki okaże się wystarczające.

Problem polega na tym, że samorządom nie przekazano wskazówek, jak w praktyce realizować ten ustawowy wymóg. W konsekwencji często w sposób nieumiejętny ustalają one treść kodeksów etyki. Ich popularyzacja wśród studentów i doktorantów sprowadza się zazwyczaj jedynie do zamieszczenia na uczelnianych stronach internetowych, choć także publikacja kodeksów etyki studenta i doktoranta w ogólnodostępnym miejscu (np. na stronach WWW, w studenckich i doktoranckich grupach na portalach społecznościowych czy w gablotach przy dziekanatach) przysparza samorządom studentów i doktorantów wielu trudności.

Niniejszy artykuł ma dwie zasadnicze części. W pierwszej z nich, za sprawą analizy wybranych kodeksów etyki studenta i doktoranta, podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: „jak jest?”. W drugiej – poprzez listę rekomendacji w odniesieniu do kodeksów etyki studenta i doktoranta, powstałych po przeglądzie treści kilkudziesięciu takich dokumentów – usiłowano zgromadzić postulaty mówiące: „jak być powinno?”. Szczególny nacisk położono przy tym na kwestie z zakresu ochrony praw autorskich (problem plagiatów wśród studentów i doktorantów). Analizy te poprzedza krótka refleksja na temat okoliczności, jakie towarzyszą i sprzyjają zjawisku uchwalania kodeksów etycznych, rozdziela zaś niewielkich rozmiarów podsumowanie części empirycznej.

Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym (dalej: PSW) nie wyznacza terminu uchwalenia przez organy samorządu studentów i doktorantów kodeksów etyki studenta i doktoranta. PSW nie ustanawia również jakiejkolwiek sankcji za niewywiązanie się z tego obowiązku. Tym samym art. 202 ust. 5a i art. 208 ust. 1a PSW mogłyby uzyskać status „martwego” prawa. Na szczęście tak się nie stało – duża część samorządów studentów i doktorantów urzeczywistnia nałożone na nie przez ustawę wymogi.

W analizowanych w dalszej części artykułu kodeksach widoczne jest utożsamianie norm moralnych i etycznych z normami prawnymi – normy etyczne postrze-

26

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

ga się w nich przez pryzmat znanych sobie przepisów prawnych. Jest to perspektywa autorów kodeksów etyki – przedstawicieli samorządów studenckich i doktoranckich, którzy nie do końca trafnie rozpoznają rolę regulacji o charakterze miękkim, jakimi są choćby kodeksy etyki studenta i doktoranta. Często dochodzi wręcz do importowania na karty kodeksów postanowień zawartych w regulaminach studiów. Dotyczy to zwłaszcza części regulaminów studiów poświęconych obowiązkom studenta, ze szczególnym uwzględnieniem poszanowania terminów na wykonanie określonych studenckich czy doktoranckich powinności (uzyskiwanie zaliczeń przedmiotów, rozliczanie roku akademickiego czy składanie prac dyplomowych, rocznych, seminaryjnych itd.). Czasami lektura treści kodeksów etyki studenta i doktoranta pozostawia wrażenie nadmiernie formalistycznego podejścia do funkcjonowania studenta i doktoranta w przestrzeni uniwersyteckiej, co przejawia się właśnie w przesadnym posługiwaniu się w nich językiem prawnym.

Skąd idea kodeksów etyki studenta i doktoranta?

Stopniowa kodyfikacja norm etycznych to konsekwencja zarówno wymogu ustawowego, jak i – a może przede wszystkim – tendencji przywiązywania coraz większej wagi do pielęgnowania czegoś, co zwykło się określać mianem „etosu akademickiego”. W literaturze przedmiotu „etos” definiuje się jako „postawę wspólnoty czy społeczności, warunek jej spójności i możliwości współdziałania wynikający z wyznawanych i zgodnie urzeczywistnianych wartości” [Chmielecka E., Uwagi o etosie i kodeksach, „Biuletyn Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego” 2008, nr 3; zob. również: Chmielecka E., Etos akademicki a kultura instytucjonalna uczelni w: Chmielecka E., Jedlicki J., Rychard A. (red.), Ideały nauki i konflikty wartości, Warszawa 2005; Etos akademicki. Wartości i zasady postępowania przyjęte w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie w: Chmielecka E., Kloc K. (red.), Dobre obyczaje w kształceniu akademickim, Warszawa 2004]. Etos akademicki postrzega się jako skuteczne narzędzie oceny przystawalności pewnych postaw, zachowań, poglądów nauczycieli akademickich czy studentów do powagi uniwersytetu. Za sprawą kodeksów etyki dokonuje się próby spisania tego, co składa się na etos np. nauczyciela akademickiego, studenta czy doktoranta. Dość łatwo jednak wpaść w pułapkę, o której pisał Leszek Kołakowski w swojej Etyce bez kodeksu: „Dążenie do kompletnego kodeksu pochodzi z pragnienia doskonałego bezpieczeństwa moralnego, a pragnienie to z kolei jest antagonistyczne względem pewnych świadomości, które są niezbędne w celu przeciwdziałania spo-

27

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

łecznej i moralnej degradacji” [Kołakowski L., Etyka bez kodeksu w: Kołakowski L., Pochwała niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955-1968, Mentzel Z. (red.), Londyn 1989, s. 153].

Społeczne postrzeganie uniwersytetu jako instytucji, od której wymaga się kształtowania – zwłaszcza wśród najmłodszych członków wspólnoty akademickiej – wysokich standardów etycznych, jest kolejnym obok tradycji etosu akademickiego czynnikiem sprzyjającym usystematyzowaniu zasad i wartości etycznych, jakimi powinni się kierować studenci i doktoranci. Nabiera to szczególnego znaczenia w kontekście zjawiska masowej edukacji w szkołach wyższych, które dawniej uchodziły za bardziej elitarne. Innymi słowy – siłą rzeczy również standardy etyczne studentów i doktorantów uległy obniżeniu, przy co najmniej tym samym co niegdyś wskaźniku zapotrzebowania na postawy etyczne.

Wreszcie, jako trzecie uwarunkowanie procesu kodyfikacji norm etycznych, wymienić wypada fenomen regulacji o charakterze miękkim (soft law). Ocenia się je niekiedy jako bardziej skuteczne niż twarde prawo, przede wszystkim za sprawą możliwości uregulowania w niewiążących dokumentach zagadnień, które niełatwo czy wręcz nie sposób zamieścić w wiążących aktach prawnych (np. koleżeństwo, punktualność, życzliwość, dbanie o dobre imię uczelni). Inną kwestią pozostaje swoiste wysługiwanie się miękkim prawem dla korzyści partykularnych, jak np. poprawa wizerunku danej instytucji, stworzenie pozoru postępowania etycznego, benefity finansowe.

Postanowienia kodeksów etyki studenta i doktoranta są w zdecydowanej większości przypadków poprzedzone preambułą. Jest to rozwiązanie ze wszech miar słuszne, bo ukazujące, z jakich pobudek zdecydowano się na uchwalenie kodeksów etyki studenta i doktoranta czy też będące wskazówką interpretacyjną w ich wykładni. Odwołując się do pewnej analogii – warto wspomnieć, że preambuła do Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r. [DzU nr 78, poz. 483 ze zm.] nierzadko odgrywała istotną rolę jako właśnie owa, jak tu ujęto, „wskazówka interpretacyjna” w kontroli zgodności postanowień danych aktów prawnych z przepisami polskiej ustawy zasadniczej. Gwoli przypomnienia – preambuła do Konstytucji RP stanowi „równoprawną” część tego aktu prawnego w stosunku do innych jego postanowień, tj. art. 1-243 Konstytucji RP.

28

Rola preambuły w kodeksach etyki studenta i doktoranta

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

Treść preambuł w analizowanych kodeksach etyki studenta i doktoranta wskazuje, że organy samorządów studentów i doktorantów chętnie sugerowały się zawartością preambuł już uchwalonych przez samorządy z innych szkół wyższych kodeksów etyki. Niekiedy można wprost mówić o zastosowaniu metody kopiuj – wklej. Nie należy czynić z tego powodu automatycznie zarzutu „kopistom” – bowiem jakość niektórych kodeksów etyki studenta i doktoranta może być na tyle wysoka, że stają się mimowolnie inspiracją dla osób z innych uczelni. Można mieć tylko nadzieję, że nie jest to jedynie dość optymistyczna interpretacja opisywanego w niniejszym ustępie procederu. Na marginesie powyższych rozważań warto wspomnieć, że całościową wersję – wzór kodeksu etyki mający służyć samorządom doktorantów – przygotowała Krajowa Reprezentacja Doktorantów [źródło 1.].

W preambułach niektórych spośród badanych kodeksów etyki studenta i kodeksów etyki doktoranta znalazły się fragmenty podkreślające zmieniającą się historycznie równość szans edukacyjnych. Jak można wywnioskować z ich treści – nie jest to jedynie odwołanie do dość odległej przeszłości, w której dyskryminacja ze względu na płeć, narodowość czy pochodzenie etniczne nie budziła większej refleksji społecznej. Zwrócenie w kodeksach etyki studenta i doktoranta uwagi na niegdysiejsze nierówne traktowanie z racji pochodzenia społecznego stanowi, zdaje się, pokłosie zjawiska, które zwykło się określać w PRL „punktami za pochodzenie”. Chodziło tu o przyznawanie młodzieży wiejskiej i robotniczej bonifikat przy ubieganiu się o przyjęcie na studia wyższe. Mechanizm tak zwanej dyskryminacji pozytywnej (uprzywilejowanie wyrównawcze) miał na celu niwelowanie faktycznych nierówności wynikających z niedostatków kapitału kulturowego.

Wymiary rzetelności naukowej w kodeksach etyki studenta i doktoranta

W badanych kodeksach dużą rolę przypisuje się pojęciu „rzetelności” rozumianemu na wiele sposobów. Dwa podstawowe to: ten dotyczący wywiązywania się z obowiązków, o których mowa w różnego rodzaju aktach prawnych (regulaminy studiów, zasady studiowania etc.), oraz odpowiadający rzetelnemu postępowaniu na co dzień, „byciu porządnym”, solidności i sumienności w wykonywaniu powszednich zobowiązań (uczestnictwo w zajęciach, etykieta dyskusji na forum akademickim, relacje koleżeńskie itd.).

29

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Z punktu widzenia tematyki niniejszego opracowania jako najciekawsze spośród fragmentów kodeksów etyki studenta i doktoranta jawią się te, które traktują o zjawisku plagiatu w murach akademii, a ściślej – jego zwalczaniu i przeciwdziałaniu mu [zob. Sieńczyło-Chlabicz J., Odpowiedzialność nauczycieli akademickich, doktorantów i studentów z tytułu popełnienia plagiatu, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2010, nr 1]. Zjawisko to stało się jednym z węzłowych problemów nauki i szkolnictwa wyższego. Sprzyjała temu przez lata inflacja przyjęć na studia, a przez to m.in. spadek jakości kształcenia, dostępność internetu i zamieszczonych w nim publikacji jako jednej z zachęt do popełniania plagiatów, jak również coraz lepsze metody wykrywalności plagiatów (technicyzacja procesu kształcenia i pracy uczelnianej administracji) [zob. Kawczyński S., Problem plagiatowania w szkolnictwie wyższym. Charakterystyka elektronicznego systemu antyplagiatowego, http://www.e-mentor.edu.pl, dostęp: 10 sierpnia 2016; Flis D., Są pieniądze na walkę z plagiatami. Państwo chce przejąć rynek antyplagiatowy i zbudować swój system, „Gazeta Wyborcza” z 17 lutego 2016; Lubaszewski W., O mechanizmach komputerowego wykrywania plagiatu w: Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J. (red.), Aktualne wyzwania prawa własności intelektualnej i prawa konkurencji. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Michałowi du Vallowi, Warszawa 2015; Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J., Prawne aspekty zarządzania własnością intelektualną na uczelniach. Zagadnienia wybrane w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013]. To ostatnie przyczyniło się do ożywienia dyskusji publicznej na temat procederu plagiatu.

Jedynie sygnalizacyjnie warto w tym miejscu wspomnieć o zjawiskach nienowych, choć dopiero ostatnimi czasy bardziej nagłośnionych, z zakresu szeroko pojętej uczciwości i rzetelności naukowej. Mają one charakter pokrewny w stosunku do plagiatorstwa: – autoplagiat, czyli „powtórne opublikowanie fragmentów własnych wcześniej opublikowanych utworów jako utworów nowych, bez podania o tym informacji” [Sieńczyło-Chlabicz J., Banasiuk J., Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej, „Państwo i Prawo” 2012, nr 3, s. 12-13; Szczotka J., Twórczość naukowa – czy autoplagiat jest plagiatem?, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, t. 23; Stanisławska-Kloc S., Plagiat contra autoplagiat w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa

30

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013]; – ghostwriting – „ktoś wniósł istotny wkład w powstanie publikacji, bez ujawnienia swojego udziału jako jeden z autorów lub bez wymienienia jego roli w podziękowaniach zamieszczonych w publikacji” [za: Polska Bibliografia Naukowa, portal Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego]; – guest authorship/honorary authorship – „udział autora jest znikomy lub w ogóle nie miał miejsca, a pomimo to jest autorem/współautorem publikacji” [tamże].

Problem plagiatu w wybranych kodeksach etyki studenta

Postanowienia niektórych spośród analizowanych kodeksów czasem jedynie sygnalizują problem ochrony własności intelektualnej. Przybiera to najczęściej formę wzmianki w katalogu czynów nieetycznych. W przypadku Kodeksu etyki studenta Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego [źródło 2.] ma to następującą postać: „Za szczególnie naganne uważa się: niesamodzielne pisanie prac dyplomowych” (§ 11). Nie wiedzieć czemu autorzy tego kodeksu ograniczyli się jedynie do kategorii „prac dyplomowych”, nie rozszerzając tej regulacji o np. prace zaliczeniowe, roczne itd., nie podjęto również w sposób bardziej kompleksowy problematyki przestrzegania praw autorskich.

Z kolei w Kodeksie etyki studenta Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Białymstoku [źródło 3.] wyliczenie dotyczące zachowań naruszających normy etyczne bardziej szczegółowo odnosi się do problemu kradzieży intelektualnej: „Student we wszystkich podejmowanych przez siebie działaniach kieruje się uczciwością. Za nieetyczne w szczególności uznaje się: niesamodzielne pisanie prac zaliczeniowych i innych w toku studiów, przedstawianie do zaliczenia prac zakupionych lub przywłaszczonych prac cudzych; nieprzestrzeganie prawa własności intelektualnej, a mianowicie: wykorzystywanie cudzych materiałów w pracach dyplomowych i zaliczeniowych bez podania ich autora; nieprzestrzeganie standardów określonych w Kodeksie i polskim prawie, a w szczególności czynienie tego w celu uzyskania korzyści majątkowej lub innej korzyści o charakterze osobistym” (§ 15).

Kodeks etyki studenta Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie [źródło 4.] charakteryzuje zaś konstrukcja pośrednia w stosunku do dwóch wyżej przywołanych kodeksów: „Za nieetyczne w szczególności uznaje się: niesamodzielne pisanie prac zaliczeniowych i innych w toku studiów – przedstawianie do zaliczenia prac zaku-

31

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

pionych lub przywłaszczonych prac cudzych; nieprzestrzeganie prawa własności intelektualnej: wykorzystywanie cudzych materiałów w pracach dyplomowych i zaliczeniowych bez podania ich autora” (§ 16 pkt 1-2). Lakonicznie problem kradzieży intelektualnej porusza Kodeks etyki studenta Uniwersytetu Warszawskiego [źródło 5.], w którym to studenci zobowiązują się jedynie do „przygotowywania prac zaliczeniowych i dyplomowych z poszanowaniem praw autorskich” (§ 4 pkt 1). Zobowiązanie to pojawia się jako jedna z trzech najważniejszych (obok uzyskiwania zaliczeń przedmiotów oraz przestrzegania wyznaczonych terminów) oznak „uczciwego i rzetelnego wywiązywania się z (…) obowiązków”.

Analiza wybranych kodeksów etyki doktoranta wskazuje, że zagadnienie poszanowania praw autorskich często staje się przedmiotem konkretnych postanowień tychże dokumentów. Zauważalne jest to zwłaszcza w przypadku kodeksów etyki doktoranta, w których niekiedy kwestii kradzieży intelektualnej poświęcono wręcz osobne rozdziały. Ma to niewątpliwie związek z faktycznym traktowaniem doktorantów jako nauczycieli akademickich, którzy powinni przecież spełniać wyższe wymagania etyczne niż np. studenci i być szczególnie uwrażliwieni na prawne aspekty warsztatu naukowego [zob. Gadek-Giesen B., Plagiat dzieł naukowych – zagadnienia wybrane, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2011, nr 2; Górnicz-Mulcahy A., Utwór naukowy jako przedmiot ochrony autorskoprawnej w: Marszałkowska-Krześ E. (red.), Aktualne zagadnienia prawa prywatnego, Wrocław 2012; Sieńczyło-Chlabicz J., Odpowiedzialność nauczycieli akademickich, doktorantów i studentów z tytułu popełnienia plagiatu, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2010, nr 1; Marciniak J., Marciniak M., Plagiat prac naukowych – wybrane zagadnienia, „Radca Prawny” 2012, nr 1].

Ilustracją powyższego może być choćby fragment Kodeksu etyki doktoranta Akademii Techniczno-Humanistycznej w Bielsku-Białej [źródło 6.], w którym, w rozdziale Doktorant jako badacz naukowy, stwierdza się, że „doktorant nie narusza cudzych praw autorskich i praw pokrewnych (…), w szczególności nie przywłaszcza sobie autorstwa lub współautorstwa cudzego utworu, nie wprowadza w błąd co do autorstwa lub współautorstwa cudzego utworu oraz nie rozpowszechnia cudzego utworu bez podania nazwiska lub pseudonimu jego twórcy” (§ 25). W kolejnym paragrafie wzmiankowanego kodeksu wskazuje się natomiast, że „nauczyciel akademicki w badaniach

32

Problem plagiatu w wybranych kodeksach etyki doktoranta

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

naukowych przestrzega zasad uczciwości naukowej i nie dopuszcza do plagiatorstwa, fałszowania wyników badań naukowych, nierzetelności w ich upowszechnianiu, w aplikowaniu o fundusze badawcze oraz w prowadzeniu i recenzowaniu badań naukowych” (§ 26). Tym samym doktoranta identyfikuje się wprost jako nauczyciela akademickiego, prowadzącego badania naukowe, mimo że w myśl Prawa o szkolnictwie wyższym doktorant jest zaledwie „uczestnikiem studiów trzeciego stopnia”.

Podobne rozwiązania można znaleźć w Kodeksie etyki doktorantów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu [źródło 7.], w którym jest mowa o uczciwości w prowadzeniu badań naukowych: „Zasada uczciwości oznacza, że doktoranci UAM: nie fałszują sprawozdań z postępów w nauce i osiągnięć naukowych, w celu osiągnięcia korzyści materialnych lub niematerialnych; nie naruszają praw autorskich i praw pokrewnych; nie dopuszczają do plagiatu i fałszowania wyników badań naukowych” (§ 2 ust. 8). Struktura tego dokumentu jest opracowana dość nieschematycznie. Kodeks ten bowiem składa się z dwóch paragrafów: w § 1 przedstawia się jego trzy główne cele, a w § 2 wskazuje się osiem zasad wyznaczających standardy postępowania doktorantów UAM (zasada: praworządności, rzetelności, bezstronności i bezinteresowności, profesjonalizmu, jawności, neutralności, odpowiedzialności, uczciwości), z których każda zawiera przejawy jej urzeczywistniania.

W stosunku do przytoczonych wyżej kodeksów etyki doktoranta na przeciwnym biegunie można umiejscowić Kodeks etyki doktoranta Uniwersytetu Wrocławskiego [źródło 8.], który w zaledwie sześciu krótkich paragrafach eksponuje „podstawowe zasady i kierunki praktyki doktorantów”, w ogóle nie podejmując problematyki własności intelektualnej. Doktorantów definiuje się w nim jako „młodych badaczy, dydaktyków i słuchaczy studiów doktoranckich”, co koresponduje z poczynionymi już w artykule uwagami o szerszym postrzeganiu roli uczestników studiów trzeciego stopnia, niż ma to miejsce choćby na płaszczyźnie Prawa o szkolnictwie wyższym.

Podsumowanie

Zagadnieniem zasługującym na osobne opracowanie jest postrzeganie społecznej roli szkół wyższych, jakie wyłania się z badanych kodeksów (w szczególności w treści preambuł). Chodzi tu o oddziaływanie uniwersytetu na otoczenie społecznogospodarcze, jego otwarcie na współpracę z interesariuszami zewnętrznymi. Widoczna jest pewna pasywność uczelni (w tym środowisk studenckich i doktoranckich) na płaszczyźnie „obywatelskiej”, czyli m.in. reagowanie na niepokojące zjawiska w prze-

33

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

strzeni publicznej, troska o osoby edukacyjnie wykluczone, zabieranie „eksperckiego” głosu na aktualnie dyskutowane tematy w życiu społecznym. Wstrzemięźliwość ta znajduje odzwierciedlenie w treści kodeksów etyki studenta i doktoranta.

Kodeksy etyki studenta i doktoranta coraz częściej pełnią funkcję punktów odniesienia dla studentów i doktorantów w ich funkcjonowaniu w społeczności akademickiej. To konsekwencja nie tylko ustawowego wymogu opracowania i promowania kodeksów etyki przez samorządy studentów i doktorantów, ale także wzrastającego znaczenia norm etycznych w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego. W tychże kodeksach deontologicznych znaleźć można, niekiedy dość rozbudowane, fragmenty poświęcone problemom ochrony własności intelektualnej, co nierozerwalnie wiąże się z zasadami rzetelności i uczciwości w pracy naukowej. Należy mieć nadzieję, że kodeksy etyki studenta i doktoranta nie staną się jedynie zbiorem pobożnych życzeń czy niedostatecznie przemyślaną realizacją wymogu narzuconego przez Prawo o szkolnictwie wyższym. W przeciwnym razie trudno spodziewać się, by efektywnie spełniały one funkcję instruktywną i formacyjną.

1.

2.

3.

34

Kodeksy etyki studenta i doktoranta powinny być autonomicznie wykreowane przez środowiska studentów i doktorantów, a nie inne podmioty (np. władze uczelni, grupę nauczycieli akademickich, uczelniane komisje senackie, rzeczników dyscyplinarnych, biuro legislacyjne uczelni czy uniwersyteckich radców prawnych) niebędące adresatami treści kodeksów.

Kodeksy nie powinny powtarzać treści innych dokumentów obowiązujących na uczelni (np. regulaminu studiów, statutu uczelni, regulaminu samorządu studentów czy doktorantów), zatracając przez to znaczenie norm o charakterze etycznym.

Opracowanie ostatecznej treści kodeksu powinno być procesem na tyle długim, by realne stało się przeprowadzenie konsultacji wśród studentów i doktorantów w możliwie komfortowych dla nich warunkach, np. szerokie konsultacje prowadzone w przystępnej formie, choćby za pośrednictwem internetu, powołanie grup roboczych do ustalenia konkretnych postanowień kodeksów, analiza porównawcza przygotowywanych kodeksów z już obowiązującymi na innych uczelniach, refleksja co do treści kodeksów na płaszczyźnie leksykalnej, gramatycznej, stylistycznej, prawnej czy logicznej.

Rekomendacje

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Na początku kodeksu warto zamieścić preambułę zawierającą motywy uchwalenia tego dokumentu, odniesienie do społecznej roli uniwersytetu, odwołanie do tradycji akademickiej, uwarunkowań historycznych rozwoju danej szkoły wyższej czy też wydarzeń mających znaczenie dla konkretnej uczelni.

Kodeks powinien zawierać postanowienia antydyskryminacyjne, które obligowałyby adresatów do zwalczania wszelkich form dyskryminacji i przeciwdziałania nim. Konieczne jest jednoznaczne potępienie zachowań mających na celu poniżenie osób ze względu na ich przynależność do którejś z grup narażonych na prześladowanie (również w sytuacjach, które wskazują na dyskryminację w formie pośredniej).

Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego (projektodawca przepisów o wymogu opracowania i promowania przez samorządy studentów i doktorantów kodeksów etyki) powinno przygotować dokument, w którym zamieściłoby wskazówki dla osób realizujących obowiązek wynikający z art. 202 ust. 5a i art. 208 ust. 1a PSW, dotyczące procesu tworzenia treści kodeksów etyki, form konsultacji ze studentami i doktorantami niezaangażowanymi bezpośrednio w prace nad kodeksami, sposobów promowania postanowień kodeksów etyki wśród studentów i doktorantów, ze szczególnym uwzględnieniem problematyki ochrony własności intelektualnej.

Kodeks powinien być przekazywany osobom rozpoczynającym studia tuż po immatrykulacji w celu zapoznania się z jego treścią i podpisania go na wzór praktyki podpisywania przez studentów i doktorantów pierwszego roku treści ślubowania.

Promowanie kodeksu etyki studenta mogłoby odbywać się np. w trakcie szkoleń dla studentów pierwszego roku lub na zajęciach z etyki. Na tego rodzaju szkoleniach czy kursach może być analizowane m.in. orzecznictwo uczelnianych komisji dyscyplinarnych i sądów koleżeńskich, które po stosownej anonimizacji danych wymaga publikacji w ogólnodostępnej bazie orzeczeń.

Niezwykle wartościowe byłoby omawianie pewnych zagadnień etycznych na kanwie abstrakcyjnych kazusów (case studies) czy też w formacie debat oksfordzkich, cieszących się coraz większą popularnością w życiu akademickim.

Kodeksy etyki studenta i doktoranta mogłyby zawierać katalogi otwarte przykładowych zachowań o charakterze nieetycznym, tak by uświadomić ich

35

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

adresatom, co może być uznane za czyn naruszający standardy akademickie.

Niektóre trudności z przestrzeganiem postanowień kodeksów etyki mogą wynikać z niewłaściwej interpretacji takich pojęć jak „rzetelność” czy „kradzież własności intelektualnej”.

10. Kodeksy etyki studenta i doktoranta nie powinny być przesadnie lapidarne ani nadmiernie „przegadane”. W tym pierwszym przypadku trudno mówić w ogóle o dokumencie mającym charakter kodeksu („kodeks” ze swojej definicji pełni funkcję kompleksowej regulacji), z kolei w tej drugiej sytuacji może pozostać zbiorem pobożnych życzeń, nieprzystępnych w lekturze, nazbyt obszernych.

11. Kodeksy etyki studenta powinny uwzględniać w swojej treści potrzebę zwalczania procederu ściągania podczas egzaminów i innych sprawdzianów wiedzy w szkołach wyższych. Analiza zawartości kodeksów etyki studenta obowiązujących na uczelniach wskazuje, że zjawisko to wciąż nie spotyka się z właściwą reakcją środowiska akademickiego – w poddanych badaniu kodeksach albo wcale nie wspomina się o problemie ściągania, albo wzmiankuje o nim w sposób niezwykle enigmatyczny, za pośrednictwem ogólnych sformułowań pozbawionych bezwzględnego potępienia.

12. W kodeksach etyki studenta i doktoranta wśród wartości zasługujących na szczególną ochronę mogłyby zostać wymienione np.: wolność akademicka, autonomia szkół wyższych, ochrona własności intelektualnej, pluralizm, niedyskryminacja, tradycje szkolnictwa wyższego, kulturotwórcza czy formacyjna rola szkół wyższych, tolerancja, wpływ uniwersytetu na jakość debaty publicznej (społeczne oddziaływanie uczelni), upowszechnianie wiedzy, autorytet nauki, prawda, solidarność, odpowiedzialność, lojalność, uczciwość, rzetelność, samodzielność, kreatywność, życzliwość, sprawiedliwość, zasada legalizmu, bezstronność, transparentność (przejrzystość), dbałość o mienie uczelni, wiarygodność, koleżeństwo.

13. Kodeksy etyki powinny przedstawiać studenta i doktoranta nie jedynie jako jednostkę realizującą cele partykularne, indywidualne (samodoskonalenie), ale jako członka społeczności akademickiej, partycypującego w kształtowaniu wizerunku uczelni.

Przemysław Brzuszczak

36

W poszukiwaniu dobrego wzorca...

Źródła internetowe

źródło 1. = http://www.krd.ogicom.pl/pl/aktualnosci/kodeks_etyki_doktoranta.html, dostęp: 15 września 2016. źródło 2. = http://samorzad.uksw.edu.pl/sites/default/files/Kodeks_Etyki_Studenta.

PDF, dostęp: 27 sierpnia 2016. źródło 3. = http://www.wse.edu.pl/pl/dla-studenta/kodeks-etyki-studenta, dostęp: 27 sierpnia 2016. źródło 4. = http://uek.krakow.pl/pl/studenci/kodeks-etyki-studenta.html, dostęp: 27 sierpnia 2016. źródło 5. = http://samorzad.uw.edu.pl/file/kodeks-etyki-studenta-uniwersytetu-warszawskiego/, dostęp: 28 sierpnia 2016. źródło 6. = materiały przekazane przez uczelnię w odpowiedzi na wniosek o udostępnienie informacji publicznej. źródło 7. = https://doktoranci.amu.edu.pl/__data/assets/pdf_file/0019/100576/kodeks-etyki doktoramtow-UAM.pdf, dostęp: 29 sierpnia 2016. źródło 8. = http://www.ifs.uni.wroc.pl/pliki/kodeks_etyki_d.pdf, dostęp: 29 sierpnia 2016.

37

Baza orzeczeń komisji dyscyplinarnych W celu zwiększenia społecznego nadzoru nad działaniem uczelnianych komisji dyscyplinarnych, ulepszenia stosowanych przez nie procedur i poprawy jakości uzasadnień do wydawanych orzeczeń niezbędne jest zgromadzenie wszystkich rozstrzygnięć podejmowanych przez te komisje w ogólnopolskiej i ogólnodostępnej bazie danych.

Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów i doktorantów jest regulowana przepisami ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r. (DzU nr 164, poz.

1365, ze zm., dalej: PSW). Odpowiadają oni za „naruszenie przepisów obowiązujących w uczelni oraz za czyny uchybiające godności studenta” przed właściwą komisją dyscyplinarną (art. 211 ust. 1 PSW; przywoływane przepisy dotyczą studentów, a ich odpowiednie stosowanie w wypadku doktorantów określa art. 226 ust. 1 PSW).

Drugim uczelnianym organem, przed którym mogą odpowiadać studenci i doktoranci, jest sąd koleżeński, który jednak (zgodnie z art. 214 ust. 1 PSW) korzysta z mniejszego niż komisja katalogu kar dyscyplinarnych. Są to: upomnienia, nagany, nagany z ostrzeżeniem (sąd koleżeński nie może orzec zawieszenia w prawach studenta ani wydalenia z uczelni). Ponieważ materia, którą zajmuje się sąd koleżeński, jest jedynie wycinkiem tego, co wchodzi w zakres działań komisji dyscyplinarnej, w dalszej części tekstu skupiamy się na zaletach publikowania orzeczeń wszystkich komisji dyscyplinarnych.

Rozprawy przed komisją dyscyplinarną dla studentów i doktorantów są jawne (art. 219 ust. 1 i 2 PSW), aczkolwiek same orzeczenia – w związku z brakiem takiego obowiązku – nie są przez uczelnie publikowane, nawet w formie zanonimizowanej.

Powoduje to, że praktycznie nie ma przepływu informacji na temat orzecznictwa komisji dyscyplinarnych na poszczególnych uczelniach i możliwości porównania sankcji nakładanych przez komisje za podobne czyny w różnych szkołach wyższych.

Także studenci i doktoranci danej uczelni mają ograniczoną możliwość zapoznania się z orzecznictwem komisji dyscyplinarnych (w praktyce wymagałoby to wystąpienia z wnioskiem o udostępnienie informacji publicznej).

Stworzenie ogólnopolskiej bazy orzeczeń komisji dyscyplinarnych dla studentów i doktorantów miałoby trzy bardzo ważne zalety.

Po pierwsze, wsparcie dla rektorów, rzeczników dyscyplinarnych oraz członków komisji dyscyplinarnych. Dostęp do orzeczeń wydawanych w innych szkołach wyższych umożliwi zapoznanie się z formą tych orzeczeń, czynami, który-

38

Baza orzeczeń komisji dyscyplinarnych

mi zajmują się komisje, oraz stopniem surowości sankcji w wypadku różnych typów czynów. Skłoni do pogłębienia refleksji nad praktyką orzeczniczą na danej uczelni i będzie stanowić inspirację dla członków komisji w ich pracy. Z jednej strony efektem będzie udoskonalenie formy, w jakiej wydawane są orzeczenia, z drugiej – większe ujednolicenie treści orzecznictwa. W praktyce działania wielu komisji z pewnością nastąpi rozszerzenie lub zawężenie katalogu penalizowanych czynów oraz złagodzenie lub zaostrzenie nakładanych sankcji.

Po drugie, nadzór obywatelski. Dostęp do wydawanych orzeczeń zwiększy kontrolę praktyki orzeczniczej na uczelniach. Analogicznie jak w przypadku publikacji orzeczeń sądów powszechnych dostęp taki można rozumieć jako gwarant konstytucyjnego „prawa do sądu”. Jak zauważa Anna Zalesińska: „Skutkiem realizacji tego prawa jest ponadto obowiązek permanentnej kontroli przepisów z punktu widzenia satysfakcjonujących warunków do realizacji prawa do sądu, a także tworzenia warunków prawnych i organizacyjnych zapewniających sprawne wykonywanie kompetencji przez władze ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze, jak również zobowiązanie sądów do należytej troski o efektywność postępowania. (…) Publikacja orzeczeń sądów powszechnych czyni zadość postulatowi jawności postępowania, stając się przy tym nieocenionym źródłem wiedzy dla każdego obywatela, a także narzędziem umożliwiającym efektywną kontrolę społeczną legalności przebiegu postępowania oraz słuszności wydanych rozstrzygnięć. Co więcej, zestawienie modelu indywidualnego i konkretnego z abstrakcyjnie ukształtowanym wzorcem na tle podobnych stanów faktycznych umożliwia kształtowanie stosunków prawnych zgodnie z powszechnie przyjętą interpretacją przepisów prawnych” [Rodziewicz P., Zalesińska A., Publiczne bazy orzeczeń sądowych w: Technologia informacyjna dla prawników, Wrocław 2011, s. 143-144, http://www.bibliotekacyfrowa. pl, dostęp: 28 października 2016].

Powyższe uwagi można odnieść także do publikacji orzeczeń komisji dyscyplinarnych. Wgląd w orzeczenia danej uczelni pozwoli studentom i doktorantom na ocenę orzeczeń odpowiednich komisji dyscyplinarnych, których członkami są także studenci i doktoranci, wybierani w trybie określonym w statucie (art. 213 ust.

1 PSW). Możliwość porównania orzeczeń wydawanych na własnej uczelni z orzeczeniami z innych szkół wyższych będzie dodatkowym elementem umożliwiającym ocenę wydawanych orzeczeń.

39

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Ogólnodostępna baza pokaże studentom i doktorantom na przykładach, czym są enigmatycznie zapisane w ustawie „czyny uchybiające godności studenta” i sankcje za łamanie „przepisów obowiązujących w uczelni”.

Po trzecie, niezwykle potrzebny materiał badawczy. Łatwy dostęp do efektów pracy komisji dyscyplinarnych (które będzie można przeszukiwać w sposób zbliżony do Centralnej Bazy Orzeczeń Sądów Administracyjnych) nieuchronnie doprowadzi do powstania szeregu publikacji naukowych, które będą informować o efektach oceniania, zliczania i porównywania orzeczeń komisji dyscyplinarnych.

Następstwem tych publikacji będzie presja na podniesienie jakości orzeczeń komisji dyscyplinarnych oraz możliwość oszacowania skali istotnych zjawisk, do których odnoszą się orzeczenia komisji dyscyplinarnych (np. plagiatów).

Opisana powyżej baza orzeczeń mogłaby być administrowana przez ministra właściwego do spraw szkolnictwa wyższego lub inny organ administracji centralnej. Wymóg przekazywania przez uczelnie orzeczeń do bazy powinien być wpisany do ustawy. Orzeczenia przed udostępnieniem w bazie powinny zostać poddane anonimizacji. Stworzenie bazy orzeczeń komisji dyscyplinarnych będzie co prawda spóźnionym, ale koniecznym elementem wprowadzenia standardu transparentnego działania instytucji publicznych.

Patryk Słowicki

40

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia Bakalarz T., Twórczość pracowników naukowych. Regulacja prawna, Warszawa 2015.

Banasiuk J., Współtwórczość i jej skutki w prawie autorskim, Warszawa 2012.

Banasiuk J., Sieńczyło-Chlabicz J., Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej, „Państwo i Prawo” 2012, nr 3.

Baran K.W. (red.), Akademickie prawo pracy, Warszawa 2015.

Barta J. (red.), System prawa prywatnego. Tom 13. Prawo autorskie, Warszawa 2013.

Barta J., Markiewicz R., O potrzebie zmian prawa autorskiego w: Szczepanowska-Kozłowska K. (red.), Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, Warszawa 2013.

Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2016.

Berdel-Dudzińska M., Konstytucyjna zasada subsydiarności a zakres autonomii szkolnictwa wyższego we współczesnym polskim porządku prawnym, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2011, nr 4.

Błeszyński J., Prawo autorskie, Warszawa 1988.

Błeszyński J., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Problemy de lege ferenda w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną.

Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Bogucka I., Pietrzykowski T., Etyka w administracji publicznej, Warszawa 2015.

Bojańczyk A., Razowski T., Konsekwencje procesowe przewinienia dyscyplinarnego będącego przestępstwem, „Prokuratura i Prawo” 2009, nr 11-12.

Bojańczyk A., Z problematyki relacji między odpowiedzialnością dyscyplinarną i karną (na przykładzie odpowiedzialności dyscyplinarnej zawodów prawniczych), „Państwo i Prawo” 2004, nr 9.

Bojarski T., Kilka uwag na temat relacji między odpowiedzialnością dyscyplinarną a karną, „Państwo i Prawo” 2005, nr 3.

Budnik A., Miruć A., Autonomia szkół wyższych w świetle przepisów ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym w: Kijowski D., Suwaj P.J. (red.), Kryzys prawa administracyjnego?, t. 2, Warszawa 2012.

41

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Chmielecka E., Etos akademicki a kultura instytucjonalna uczelni w: Chmielecka E., Jedlicki J., Rychard A. (red.), Ideały nauki i konflikty wartości, Warszawa 2005.

Chmielecka E., Uwagi o etosie i kodeksach, „Biuletyn Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego” 2008, nr 3.

Czeladzka M., Społeczność akademicka a alternatywne metody rozwiązywania sporów w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna.

Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Czerwiński T., Plagiat naukowy w perspektywie akademickiej. Wybrane problemy, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 2013, nr 1 (22).

Czub K., Prawa osobiste twórców dóbr niematerialnych, Warszawa 2011.

Czub K., Prawo własności intelektualnej. Zarys wykładu, Warszawa 2016.

Czuryk M., Karpiuk M., Kostrubiec J. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym po nowelizacji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2015.

Dańczak P., Decyzja administracyjna w indywidualnych sprawach studentów i doktorantów, Warszawa 2015.

Domańska-Baer A., Co pracownik i student szkoły wyższej o prawie autorskim wiedzieć powinien. Informator dla pracowników i studentów szkół wyższych, Warszawa 2010.

Dudka K., Odpowiedzialność dyscyplinarna oraz zakres stosowania przepisów k.p.k. w postępowaniu dyscyplinarnym wobec nauczycieli akademickich, „Studia Iuridica Lublinensia” 2007, nr 9.

Etos akademicki. Wartości i zasady postępowania przyjęte w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie w: Chmielecka E., Kloc K. (red.), Dobre obyczaje w kształceniu akademickim, Warszawa 2004.

Ferenc-Szydełko E. (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Komentarz, Warszawa 2011.

Flis D., Są pieniądze na walkę z plagiatami. Państwo chce przejąć rynek antyplagiatowy i zbudować swój system, „Gazeta Wyborcza”, 17 lutego 2016.

Flisak D. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015.

42

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia

Gadek-Giesen B., Plagiat dzieł naukowych – zagadnienia wybrane, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2011, nr 2.

Giętkowski R., Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów Uniwersytetu Gdańskiego. Procedury, przepisy, orzecznictwo, Gdańsk 2011.

Giętkowski R., Odpowiedzialność dyscyplinarna w prawie polskim, Gdańsk 2013.

Giętkowski R., Zawieszenie studenta w jego prawach, „Administracja” 2015, nr 2.

Golat R., Prawo autorskie. Komentarz dla praktyków, Gdańsk 2016.

Górnicz-Mulcahy A., Utwór naukowy jako przedmiot ochrony autorskoprawnej w: Marszałkowska-Krześ E. (red.), Aktualne zagadnienia prawa prywatnego, Wrocław 2012.

Górski Ł., Znaczenie kodeksów etycznych studentów i doktorantów dla ich odpowiedzialności dyscyplinarnej w: Pakuła J. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Nowe prawo – aktualne problemy, Toruń 2012.

Gromkowska-Melosik A., Ściągi, plagiaty, fałszywe dyplomy, Gdańsk 2007.

Grzegorczyk T., Tylman J., Polskie postępowanie karne, Warszawa 2011.

Hołówka J., Etyka w działaniu, Warszawa 2001.

Huczkowski M., Ochrona praw autorskich. Zarys wykładu dla nieprawniczych kierunków studiów, Warszawa 2013.

Izdebski H., Skuczyński P. (red.), Edukacja etyczna prawników – cele i metody.

Materiały z konferencji 8 czerwca 2009 r., Warszawa 2010.

Izdebski H., Skuczyński P. (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy, Warszawa 2008.

Izdebski H., Skuczyński P. (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 2, Warszawa 2011.

Izdebski H., Skuczyński P. (red.), Etyka prawnicza. Stanowiska i perspektywy 3, Warszawa 2013.

Idebski H., Zieliński J.M., Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2015.

Jagielski J., Rączka K., Ustawa o służbie cywilnej. Komentarz, Warszawa 2010.

43

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Jakubowski A., Wiktorowska A. (red.), Prawo nauki. Zagadnienia wybrane, Warszawa 2014.

Jakubowski A., Prowadzenie badań naukowych jako podstawa żądania udzielenia informacji publicznej, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2012, nr 2.

Jakubowski A., Status prawny studentów i doktorantów w relacjach ze szkołą wyższą, „Państwo i Prawo” 2011, z. 11.

Jankowska M., Autor i prawo do autorstwa, Warszawa 2011.

Janusz-Pohl B., O modelu postępowania dyscyplinarnego w sprawach studenckich, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2013, nr 2.

Janusz-Pohl B., W kwestii przedawnienia karalności deliktu dyscyplinarnego popełnionego przez studenta, „Ius Novum” 2013, nr 4.

Jarosz K., Krajewski P., Mackiewicz M., Poliński M., Efektywne zarządzanie wiedzą i własnością intelektualną na uczelni, Łódź 2014.

Jóźwiak J., Kodeksy i rzeczywistość. O przyczynach naruszania zasad w: Chmielecka E., Kloc K. (red.), Dobre obyczaje w kształceniu akademickim, Warszawa 2004.

Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J., Prawne aspekty zarządzania własnością intelektualną na uczelniach. Zagadnienia wybrane w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Kawczyński S., Problem plagiatowania w szkolnictwie wyższym. Charakterystyka elektronicznego systemu antyplagiatowego, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/ index/numer/19/id/412, dostęp: 27 czerwca 2016.

Kędzierska-Cieślak A., Pierwszeństwo instytucji naukowej do opublikowania utworu jej pracownika, „Państwo i Prawo” 1996, nr 8-9.

Kępiński J., Klafkowska-Waśniowska K., Sikorski R. (red.), Granice prawa autorskiego, Warszawa 2010.

Kmiecik Z.R., Prawo studenta do sądu a autonomia szkół wyższych, „Przegląd Sądowy” 2003, nr 3.

Kołakowski L., Etyka bez kodeksu w: Kołakowski L., Kultura i fetysze, Warszawa 1967.

44

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia

Kozielewicz W., Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy, Warszawa 2016.

Krajnik S., Stosowanie przepisów Kodeksu karnego i Kodeksu postępowania karnego w postępowaniu dyscyplinarnym studentów i doktorantów – wybrane zagadnienia w: Pakuła J. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Nowe prawo – aktualne problemy, Toruń 2012.

Krzyżanowski L. (red.), Ochrona własności intelektualnej, Bielsko-Biała 2014.

Kulesza M., Niziołek M., Etyka służby publicznej, Warszawa 2010.

Kurczewska K., Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów w: Waltoś S., Rozmus A. (red.), Szkolnictwo wyższe w Polsce. Ustrój – prawo – organizacja, Rzeszów 2009.

Kusowska E., O postępowaniach dyscyplinarnych – uwagi na tle Uchwały Sądu Najwyższego I KZP 18/12 z dnia 24 stycznia 2013 roku, „Przegląd Prawniczy Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza” 2014, nr 3.

Lech P., rozmowę przeprowadził A. Makosz, Dozwolony użytek jest ściśle określony, „Gazeta Prawna”, 24 stycznia 2008.

Lech P., Każdy, kto popełnił plagiat, może stracić tytuł zawodowy, „Gazeta Prawna”, 28 stycznia 2008.

Lech-Piwowarczyk E., Plagiat jako problem moralny w: Buchner-Jeziorska A. (red.), Edukacja w cywilizacji XXI wieku, Kielce 2005.

Lis W., Tylec G. (red.), Działalność naukowo-dydaktyczna w świetle prawa autorskiego, Lublin 2015.

Lubaszewski W., O mechanizmach komputerowego wykrywania plagiatu w: Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J. (red.), Aktualne wyzwania prawa własności intelektualnej i prawa konkurencji. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Michałowi du Vallowi, Warszawa 2015.

Machała W., Utwór. Przedmiot prawa autorskiego, Warszawa 2012.

Majchrzak B., Przedawnienie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta obwinionego o popełnienie przestępstwa, „Kwartalnik Prawa Publicznego” 2014, nr 3-4.

Makosz A., Przed plagiatem nie chroni nawet przerobienie utworu, „Gazeta Prawna” z 24 stycznia 2008 r.

45

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Małyszko A., Kilka uwag na tle odpowiedzialności karnej za przestępstwo plagiatu, „Edukacja Prawnicza” 2012, nr 12.

Marciniak J., Marciniak M., Plagiat prac naukowych – wybrane zagadnienia, „Radca Prawny” 2012, nr 1.

Markiewicz R., Ochrona prac naukowych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej” 1990, nr 55.

Markiewicz R., Zabawy z prawem autorskim, Warszawa 2015.

Matukin A., Kilka uwag na temat odpowiedniego stosowania przepisów kodeksu postępowania karnego na przykładzie postępowania dyscyplinarnego wobec doktorantów w uczelni wyższej w: Hofmański P. (red.), Węzłowe problemy procesu karnego, Warszawa 2010.

Mikołajczyk K., Odpowiedzialność dyscyplinarna studentów w Polsce w XX wieku w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Mirowska-Łoskot U., Był plagiat? To po magistrze. Uczelnie unieważnią bezprawnie nadane tytuły zawodowe, „Dziennik Gazeta Prawna”, 11 września 2013.

Mirowska-Łoskot U., Koniec z kopiowaniem prac dyplomowych. Ale nie dla wszystkich, „Dziennik Gazeta Prawna”, 18 listopada 2013.

Mirowska-Łoskot U., Licencjat w 24 godziny. Tanio i bezkarnie. Do czasu, „Dziennik Gazeta Prawna”, 12 września 2013.

Niedziela Ł., Gdzie kończy się inspiracja, a zaczyna plagiat?, http://up-kancelarie. pl/gdzie-konczy-sie-inspiracja-a-zaczyna-plagiat-odpowiedzialnosc-cywilna-i-karna-za-plagiat/, 26 października 2012.

Orłowska D., Tomkiewicz M., Materialnoprawne podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna.

Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Paśnik J., Kodeks Etyki Pracownika Nauki i jego wpływ na postępowanie dyscyplinarne wobec nauczycieli akademickich, „Przegląd Prawa Publicznego” 2013, nr 7-8.

Paśnik J., Nowe regulacje odpowiedzialności dyscyplinarnej nauczycieli akademickich i studentów – uwagi krytyczne, „Administracja” 2007, nr 4.

46

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia

Paśnik J., Prawo dyscyplinarne w Polsce, Warszawa 2000.

Pawlik K., Zenderowski R., Dyplom z internetu. Jak korzystać z internetu, pisząc prace dyplomowe?, Warszawa 2013.

Pawłowski R., Rafalska D. (red.), Watchdog.edu.pl #5. Otwarte i uczciwe konkursy na stanowiska nauczycieli akademickich – reguła czy wyjątek?, Warszawa 2016.

Pietrzykowski T., Etyczne problemy prawa, Warszawa 2011.

Podrecki P., Środki ochrony praw własności intelektualnej, Warszawa 2010.

Poźniak-Niedzielska M., Niewęgłowski A., Pomysł jako przejaw twórczości w świetle prawa autorskiego w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Poźniak-Niedzielska M., Tylec G., Działalność naukowo-dydaktyczna na wyższej uczelni w świetle prawa autorskiego, „Państwo i Prawo” 2009, nr 5.

Przybysz P., Prawo do sądu w sprawach dyscyplinarnych, „Państwo i Prawo” 1998, nr 8.

Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2012.

Raglewski J., Garść refleksji poświęconych przepisom karnym ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Rutkowska-Sowa M., Plagiaty studentów i doktorantów, „Edukacja Prawnicza” 2013, nr 11.

Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności intelektualnej, opracowanie Zespołu do spraw dobrych praktyk akademickich przy ministrze nauki i szkolnictwa wyższego, www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/43d99d24cf04fbcae3f1352bd5e7a6b8.pdf, dostęp: 27 czerwca 2016.

Safjański J., Czy studentowi potrzebna jest etyka?, „Przegląd Prawniczy UW” 2003, nr 6.

Salamonowicz M., Prawna regulacja komercjalizacji własności intelektualnej publicznych szkół wyższych, Warszawa 2016.

Sanetra W., Wierzbowski M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2013.

47

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Seledec P., Przestępstwa naruszające prawa autorskie, „Przegląd Sądowy” 2003, nr 7-8.

Sewerynik A., Nie wszystko, co podobne, to plagiat, „Rzeczpospolita”, 9 listopada 2012.

Sieńczyło-Chlabicz J. (red.), Prawo własności intelektualnej, Warszawa 2015.

Sieńczyło-Chlabicz J., Odpowiedzialność nauczycieli akademickich, doktorantów i studentów z tytułu popełnienia plagiatu, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2010, nr 1.

Skuczyński P., Granice odpowiedzialności dyscyplinarnej, w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Skuczyński P., Status etyki prawniczej, Warszawa 2010.

Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Skupień D., Skutki popełnienia plagiatu lub autoplagiatu przez nauczyciela akademickiego w świetle prawa pracy w: Sanetra W. (red.), Zatrudnienie nauczycieli akademickich, Warszawa 2015.

Sołtysiak G., Plagiat. Zarys problemu, Warszawa 2009.

Sroka T., Przestępstwo jako przewinienie dyscyplinarne w perspektywie celów postępowania dyscyplinarnego wobec studentów, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych” 2011, nr 1.

Stadniczeńko S.L, Stadniczeńko-Sinica J., Uczelnia wyższa jako wspólnota akademicka i jej autonomia w: Urbaniec M. (red.), Finanse publiczne.

Uwarunkowania i współczesne trendy rozwoju społeczno-gospodarczego, Częstochowa 2010.

Stanisławska-Kloc S., Plagiat contra autoplagiat w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Stanisławska-Kloc S., Plagiat i autoplagiat, „Infos. Zagadnienia Społeczno-Gospodarcze” 2011, nr 16.

48

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia

Stawecki T., Winczorek P., Opinia prawna w sprawie zgodności z Konstytucją RP projektu ustawy o postępowaniu dyscyplinarnym wobec osób wykonujących niektóre zawody prawnicze, „Palestra” 2006, nr 7-8.

Stec P. (red.), Ochrona własności intelektualnej. Zarys wykładu, Bydgoszcz 2011.

Stec P., Uczelnia jako podmiot praw na dobrach niematerialnych, „Państwo i Prawo” 2008, nr 1.

Surmiak W. (red.), Własność intelektualna w szkołach wyższych, Opole 2012.

Sykulska K., Plagiat, Wrocław 2008.

Szczotka J., Twórczość naukowa – czy autoplagiat jest plagiatem?, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, t. 23.

Szadok-Bratuń A. (red.), Kodeks etyki studentów Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego z komentarzem, Wrocław 2010.

Szadok-Bratuń A. (red.), Nowe prawo o szkolnictwie wyższym a podmiotowość studenta, Wrocław 2007.

Szewc A., Dzieła naukowe i ich status w prawie autorskim, „Państwo i Prawo” 1997, nr 10.

Tadla T., Zaskórska J., Postępowanie dyscyplinarne wobec studentów w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Tokarczyk R., Etyka prawnicza, Warszawa 2011.

Traple E., Prawnoautorska ochrona projektów technicznych, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012, nr 2.

Wasilewski A., Prawo do sądu w sprawach dyscyplinarnych (ustawodawstwo polskie na tle standardów Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz Konstytucji RP), „Przegląd Sądowy” 2001, nr 9.

Waltoś S., Rozmus A. (red.), Kariera naukowa w Polsce. Warunki prawne, społeczne i ekonomiczne, Warszawa 2012.

Wojciechowska A., Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi prawa cywilnego?, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1994, nr 4.

49

Watchdog.edu.pl #6. Studenci i doktoranci przeciw plagiatom

Wojtkowska E., Rola rzecznika dyscyplinarnego ds. studentów w postępowaniu dyscyplinarnym w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Wroński M., Profesorskie plagiaty, „Forum Akademickie” 2010, nr 6.

Wróbel W., Zasada domniemania niewinności – wybrane zagadnienia na marginesie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2006 r. (I KZP 8/06) w: Ślebzak K. (red.), „Studia i Analizy Sądu Najwyższego”, t. 1, Warszawa 2007.

Wyrzykowski M., Godność studenta (na przykładzie studiów prawniczych) w: Godność człowieka a prawa ekonomiczne i socjalne. Księga jubileuszowa wydana w piętnastą rocznicę ustanowienia Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa 2003.

Wyrzykowski M., Po co studentowi konstytucja?, „Studia Iuridica” 2003, z. XLII. Zawadzki P., Studia zaufania publicznego? w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Zedler F., Postępowanie dyscyplinarne jako środek kształtujący normy etyczne w środowisku akademickim w: Zieliński J., Tyszkiewicz L. (red.), Etyka w środowisku akademickim, Warszawa 1994.

Zenderowski R., Plagiat. Istota – rodzaje – skutki (w odniesieniu do prac pisemnych na studiach wyższych), www.zenderowski.republika.pl/plagiat.pdf, dostęp: 27 czerwca 2016.

Zieliński J., Tyszkiewicz L. (red.), Etyka w środowisku akademickim, Warszawa 1994. Żochowska D., Polityka karania w orzecznictwie komisji dyscyplinarnej w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

Kodeks cywilny, ustawa z 23 kwietnia 1964 r., DzU nr 16, poz. 93 ze zm.

Kodeks karny, ustawa z 6 czerwca 1997 r., DzU nr 88, poz. 553 ze zm.

Kodeks postępowania administracyjnego, ustawa z 14 czerwca 1960 r., tekst jednolity: DzU z 2000 r., nr 98, poz. 1071 ze zm.

50

Wykaz aktów prawnych

Plagiat jako problem prawny i etyczny – bibliografia

Kodeks postępowania karnego, ustawa z 6 czerwca 1997 r., DzU nr 89, poz. 555 ze zm.

Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, ustawa z 30 sierpnia 2002 r., tekst jednolity: DzU z 2012 r., poz. 270 ze zm.

Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawa z 27 lipca 2005 r., tekst jednolity: DzU 2016, poz. 1842.

Ustawa z dnia 13 lipca 1920 r. o szkołach akademickich, DzU nr 72, poz. 494 ze zm.

Ustawa z dnia 15 marca 1933 r. o szkołach akademickich, DzU nr 29, poz. 246 i 247 ze zm.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 666.

Ustawa z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, DzU nr 65, poz. 595 ze zm.

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 6 grudnia 2006 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania wyjaśniającego i dyscyplinarnego wobec studentów, DzU nr 236, poz. 1707.

Zalecenie Komisji w sprawie Europejskiej Karty Naukowca oraz „Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych” z 11 marca 2005 r., Dziennik Urzędowy UE L 75/67, 22 marca 2005.

Wybór orzecznictwa

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 22 grudnia 1999 r., sygn. akt I SA 841/99 (LEX nr 46272).

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 11 lipca 2008 r., sygn. akt I OSK 363/08 (LEX nr 493029).

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 1995 r., sygn. akt I ACr 620/95 (LEX nr 62623).

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 7 marca 2007 r., sygn. akt K 28/05, DzU nr 47, poz. 319.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z 3 lutego 2011 r., sygn. akt IV SA/Gl 474/10, Centralna Baza Orzeczeń Sądów Administracyjnych.

51