Poradnik "Badz oryginalny"

BĄDŹ ORYGINALNY! EDYCJA TEKSTÓW NAUKOWYCH I RESPEKTOWANIE PRAW AUTORSKICH

normy.edu.pl Warszawa 2016

Start O najbardziej rozpowszechnionych sposobach przywoływania źródeł i umiejętnym korzystaniu z nich pisze Monika Helak w artykule Jak cytować, aby uniknąć posądzenia o plagiat [strona 5].

Czy standardy opracowywania tekstów naukowych, które znamy z podręczników akademickich, wytrzymały próbę czasu? Czy pozwalają na wygodne korzystanie z publikacji poprzez urządzenia mobilne? Ci, którzy uważają, że tak nie jest, opracowali na zlecenie Funduszu Pomocy Studentom nowe zasady pracy nad tekstami naukowymi. Pomysł jest rodzimy i będzie wdrażany już wkrótce, więc nazwano go normą RP-2017 [strona 13].

Większość osób, które podejmują pierwszą próbę zamieszczenia swojej twórczości w czasopiśmie naukowym, spotyka srogi zawód. Dowiadują się, że tekst trzeba napisać praktycznie od nowa. Na podstawie doświadczeń redaktorów, którzy są zmuszeni podcinać młodzieży skrzydła już na starcie kariery naukowej, przygotowaliśmy Kartę bezpieczeństwa [strona 25]. Dzięki tym zwięzłym poradom wielu autorów uniknie rozczarowania, a niektórzy – być może – wbiją się na łamy poważnych periodyków.

Dlaczego autoplagiat nie jest plagiatem i wiele innych niuansów związanych z poszanowaniem praw autorskich opisuje Iwona Miedzińska w artykule Plagiat – aspekty prawne [strona 29]. Jeżeli ktoś po zapoznaniu się z nim poczuje potrzebę dalszego zgłębiania tematyki własności intelektualnej i praw majątkowych do utworów, powinien zacząć od obszernej bibliografii zamieszczonej na końcu poradnika [strona 44].

3

BĄDŹ ORYGINALNY! EDYCJA TEKSTÓW NAUKOWYCH I RESPEKTOWANIE PRAW AUTORSKICH

normy.edu.pl Warszawa 2016

Jak cytować, aby uniknąć posądzenia o plagiat Tworzenie prac zaliczeniowych i końcowych na studiach wymaga przynajmniej częściowego opanowania warsztatu naukowego. Jednym z jego elementów jest umiejętność poruszania się po literaturze przedmiotu i poprawnego korzystania z niej w tekście.

Współczesne rozprawy naukowe nie mogą obyć się bez odwołań, podobnie trudno zaprojektować badanie, które byłoby pozbawione odniesień do dorobku innych osób. Jednocześnie niedopuszczalne jest przypisywanie sobie efektów cudzej pracy. Dlatego tak ważna jest skrupulatność, uczciwość i wiedza o tym, co jest, a co nie jest plagiatem. W napisaniu dobrej rozprawy naukowej przyda się również podstawowa znajomość zasad edytorskich.

Odróżnić cudze od własnego

W rzetelnym tekście naukowym konieczne jest odwoływanie się do dorobku innych naukowców. Zwłaszcza w humanistyce, w której jednym z najczęściej stosowanych narzędzi jest interpretacja tekstów kultury napisanych przez kogoś innego.

Dlatego należy wyraźnie odróżniać wkład własny od cudzego.

Po pierwsze, można zacytować część eseju napisanego przez innego autora.

W takim przypadku trzeba przytoczyć niezmieniony tekst, pomijając ewentualnie pewne jego fragmenty, które należy oznaczyć wielokropkiem w nawiasie (…). Bez względu na to, jak technicznie wyróżnimy cytat (może to być np. ujęcie w cudzysłów, zapisanie kursywą, umieszczenie w oddzielnym akapicie lub zastosowanie mniejszej czcionki), trzeba to robić w sposób klarowny, zrozumiały dla odbiorcy i niepozostawiający wątpliwości, że ma do czynienia z tekstem cytowanym. Do każdego takiego cytatu należy dodać źródło, z którego pochodzi.

Po drugie, zawartość cudzego dzieła można omówić. Nie wyodrębnia się tego wtedy graficznie, ale w dalszym ciągu przywołuje autora pierwotnej myśli. Nawet jeśli ujmujemy ją własnymi słowami, musimy napisać, do kogo się odwołujemy! Sparafrazowanie tezy innej osoby nie jest powodem, dla którego można pominąć informację o jej wkładzie w rozwój nauki lub kultury. Zasadne będzie w tym przypadku użycie przypisu, a czasami również podanie w toku wywodu imienia i nazwiska autora oraz tytułu omawianej publikacji.

Powyższe zasady odnoszą się nie tylko do przywoływania tekstu. W przypadku powoływania się na zestawienie danych statystycznych, grafikę, obraz, stronę

5

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

internetową również zawsze należy podać ich źródło i/lub autora. W przypadku korzystania w pracy z wielu elementów graficznych wstawianych bezpośrednio w tekst można oznaczyć je numerami, a ich źródła podać w spisie na końcu pracy. Można też za każdym razem odwoływać się do źródeł w podpisach bezpośrednio pod grafikami.

Przypisy są z jednej strony klarownym narzędziem oddzielania własnej twórczości od cudzej, a z drugiej ułatwiają czytelnikowi poruszanie się po tekście oraz śledzenie źródeł wywodu i inspiracji autora. Istnieje kilka szkół sporządzania przypisów, które są rzadziej lub częściej stosowane w poszczególnych dziedzinach nauki.

W dalszej części artykułu zostaną przedstawione dwie z nich – klasyczna (oksfordzka) i harwardzka.

Należy pamiętać, że format przypisów jest sprawą umowną. Z tego względu uczelnia, wydawnictwo lub czasopismo naukowe mogą mieć własne wymogi w tej kwestii. Warto zapoznać się z nimi przed przystąpieniem do pisania, by od początku pracy nad tekstem stosować narzucony format przypisów. Zmiana formatu przypisów w całym dokumencie jest wyjątkowo żmudnym zajęciem.

Właściwie opisać

Starsze publikacje, zwłaszcza w naukach społecznych, bazują głównie na klasycznym systemie przypisów, rzadziej nazywanym oksfordzkim. Przypisy te umieszcza się na dole strony lub – rzadziej – na końcu pracy czy rozdziału. Odniesienie oznacza się przez umieszczenie liczby porządkowej przypisu w indeksie górnym, bezpośrednio przy zacytowanym tekście. Źródło w przypisie zawiera nazwisko autora, inicjał jego imienia, tytuł publikacji, nazwisko tłumacza (jeśli był), miejscowość, rok wydania i numer strony, na której znajduje się cytowany fragment. Czasami przed nazwą miejscowości podawana jest nazwa wydawnictwa.

Pierwsze odwołanie do danego dzieła w publikacji naukowej może wyglądać następująco: 1 Orwell G., Rok 1984, tłum. Mirkowicz T., Warszawa 2008, s. 295-309.

Możliwe jest też odwołanie się do całości tekstu, a nie do jego fragmentu.

Wówczas można pominąć w adresie bibliograficznym numery konkretnych stron. W praktyce taka sytuacja zdarza się rzadko.

Jeśli w toku wywodu ponownie następuje odwołanie do tego samego tekstu, nie trzeba opisywać źródła dwa razy z rzędu. Za drugim razem wystarczy wpisać

System klasyczny (oksfordzki)

6

Jak cytować, aby uniknąć posądzenia o plagiat

zwrot „tamże” (w wersji łacińskiej „ibidem”), podając w razie potrzeby po przecinku także numery stron: 2 Tamże, s. 72-79.

Przypis do każdego kolejnego dzieła należy utworzyć w analogiczny sposób. A co w sytuacji, gdy ponownie chcemy się powołać na cytowany już wcześniej tekst? Możliwych jest kilka wariantów – użycie skonwencjonalizowane skrótu zamiast tytułu oznaczającego „dzieło już cytowane” lub podanie skróconego tytułu oraz numerów stron: 5 Orwell G., dz. cyt., s. 19. lub 5 Orwell G., op. cit., s. 19. lub 5 Orwell G., Rok 1984, s. 19.

W przypadku odwołań do innego dzieła tego samego autora przypisy wyglądają podobnie do już przytaczanych. Wtedy zamiast nazwiska można użyć wyrażeń „tenże”, „taż” (w przypadku autorki), „ciż sami” (w przypadku autorstwa zbiorowego).

Ich odpowiednikami łacińskimi są „idem”, „eadem”, „lidem” – poza tym należy podać pełny opis bibliograficzny, jak w przypisie pierwszym. Jednak równie dobrze można powtórzyć inicjał imienia i nazwisko autora. Podstawową zasadą jest nie tyle wierność danej konwencji, ile konsekwencja i czytelność.

W przypadku czasopism przypisy są odrobinę bardziej skomplikowane. W pierwszym przywołaniu trzeba podać zarówno dane artykułu, o którym mowa, jak i czasopisma, w którym jest umieszczony. Tytuł czasopisma podajemy w cudzysłowie.

Pełne pierwsze odwołanie wygląda następująco: 1 Marciniak J., Marciniak M., Plagiat prac naukowych – wybrane zagadnienia, „Radca Prawny” 2012, nr 1, s. 11.

Kolejne odwołania do tego samego tekstu należy opisywać skrótem, podobnie jak w przypadku publikacji książkowych, „tamże” lub „ibidem”. W przypadku odnoszenia się w międzyczasie do innych źródeł niż artykuł można przytaczać skróconą wersję przypisu, już bez danych bibliograficznych czasopisma: 4 Marciniak J., Marciniak M., Plagiat prac naukowych…, s. 29.

Artykuły z publikacji zbiorowych czy pokonferencyjnych należy cytować w podobny sposób jak źródła z druków ciągłych, tylko zamiast danych czasopisma i numeru podać dane wydawcy, podobnie jak w przypisach książkowych: 1 Skupień D., Skutki popełnienia plagiatu lub autoplagiatu przez nauczyciela akademickiego w świetle prawa pracy w: Sanetra W. (red.), Zatrudnienie nauczycieli akademickich, Warszawa 2015.

7

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

A co ze źródłami nieksiążkowymi? Od kilku lat wzrasta znaczenie publikacji internetowych – zarówno ze względu na rozpowszechnianie ich w sieci na zasadzie wolnej licencji, jak i rosnące znaczenie internetowych platform wymiany myśli naukowych (np. Academia.edu) tudzież wyszukiwarek, baz i bibliotek naukowych (JSTOR, Wirtualna Biblioteka Nauki, Google Scholar i inne). W wielu naukach humanistycznych ważny jest też dogodny dostęp do materiałów publicystycznych.

W takich przypadkach korzystanie z internetowych źródeł wiedzy jest nieuniknione.

Jako że w starszych publikacjach raczej się z nimi nie spotkamy, warto poświęcić więcej uwagi sztuce prawidłowego opisywania odniesień do takich materiałów.

Korzystając w pracy naukowej z materiałów z sieci, trzeba pamiętać o tym, że zasoby internetowe są dynamiczne i mogą w każdej chwili ulec zmianie lub likwidacji. Dlatego w każdym źródle należy podać nie tylko link, pod którym znajdziemy cytowany tekst, lecz także datę jego odczytania (względnie, jeśli jest, datę publikacji).

Internetowe źródła są bardzo zróżnicowane: znajdziemy tam zarówno pełnoprawne rozprawy naukowe i raporty badawcze, jak i niezliczone artykuły, strony domowe, blogi, fora itp. W zależności od rodzaju zasobu przypis trzeba zmodyfikować. Jeśli materiał internetowy to publikacja, która ma zdefiniowanego autora oraz wyraźnie oznaczony, jednolity tekst, przypis wygląda podobnie do pierwszych przykładów przypisów książkowych: 1 Holt J., What Is Unschooling?, www.holtgws.com/whatisunschoolin.html, dostęp: 22 września 2016.

Link internetowy z datą niejako zastępuje dane wydawcy i miejsce wydania w tradycyjnym adresie bibliograficznym. Zdarzają się również publikacje internetowe, które mają wydawcę – wtedy link z dostępem podajemy zaraz po danych tegoż wydawcy.

Co jednak z częstą w internecie sytuacją, gdy tekst nie ma oznaczonego autorstwa? Zawsze można posiłkować się dokładniejszym opisem: 1 Wypowiedzi z forum dyskusyjnego, wątek o szkołach demokratycznych, http://nasze-marzenia.eu/topic7581.html, dostęp: 30 września 2016.

Przypisy dolne w systemie klasycznym można stosować z powodzeniem nie tylko w sytuacji, w której cytujemy jakieś źródło, lecz także gdy trzeba zasygnalizować istotny wątek poboczny bez rozbijania toku głównego wywodu lub napisać krótką polemikę.

8

Jak cytować, aby uniknąć posądzenia o plagiat

System oksfordzki jest kłopotliwy w momencie, gdy po ukończeniu lub napisaniu dużej części pracy autor chce dodać do tekstu odniesienia do nowych źródeł. W każdym takim przypadku musi prześledzić, czy nie została zaburzona chronologia odwołań (dotyczy to zwłaszcza sytuacji, w których były stosowane sformułowania typu „tamże”).

Pewne elementy tego systemu odchodzą w niebyt. W starszym piśmiennictwie wciąż można spotkać się z cytatami „za kimś”, tj. z sytuacją, w której publikację autora X podaje się nie z bezpośredniego źródła, tylko za przytoczeniem wypowiedzi X w książce autora Y. Nie należy się na tym wzorować – wobec dostępności internetowych baz naukowych, a także coraz lepszego wyposażenia bibliotek publicznych naukowcy rzadko nie mają możliwości dotarcia do oryginalnego źródła.

System harwardzki

Coraz bardziej popularny staje się harwardzki system przypisów, który – choć wydaje się na pierwszy rzut oka prostszy niż klasyczny – wymaga dużej staranności i uporządkowania. Jest on szczególnie częsty w publikacjach z nauk ścisłych, a także ogólnie w piśmiennictwie anglosaskim. Cechuje się umieszczaniem odwołań bezpośrednio w tekście, w nawiasie, w którym podaje się tylko nazwisko autora, rok wydania jego publikacji oraz ewentualnie zakres stron. W ogóle nie stosuje się w tym systemie przypisów dolnych. Przypisy harwardzkie są integralnie powiązane z bibliografią.

W przypadku powoływania się na jakiś tekst po prostu odnosimy się do niego, używając nawiasu okrągłego (Chang 2015) lub kwadratowego [Chang 2015], bez szczególnego wyodrębnienia graficznego. Fakultatywnie można oddzielić nazwisko od daty przecinkiem. Czasami podaje się też numery stron (Chang 2015: 14-18).

Jeśli dany autor opublikował więcej niż jeden tekst w danym roku, publikacje oznaczamy chronologicznie kolejnymi literami alfabetu, np. (Chang 2015a). Nie ma przy tym znaczenia, czy publikacja to osobna książka, czy artykuł w czasopiśmie. W tym przypadku liczy się autor artykułu.

Styl przypisów harwardzkich jest dosyć intuicyjny. Jeśli tekst ma dwóch autorów, ich nazwiska wystarczy oddzielić spójnikiem „i” (Aronson i Wilson 2011), gdy ma ich wielu – podać nazwisko pierwszego autora zgodnie z kolejnością w publikacji i dopisać skrót od „i inni” (Aronson i in. 2010). Gdy odnosimy się do publikacji zbiorowej mającej jednego redaktora, piszemy: (Aronson red., 2007).

9

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Możemy też rozbudowywać przypis, jeśli chcemy odwołać się naraz do wielu publikacji (np. by lepiej umotywować stawianą przez nas tezę). Jeśli odwołujemy się do kilku publikacji jednego autora, przypis wygląda następująco: (Chang 2013: 85-86, 2015: 14-18). Gdy odwołujemy się do różnych publikacji kilku autorów, nazwiska wpisujemy najpierw wedle kolejności alfabetycznej, później chronologicznej: (Kowalski 2000; Nowak 2014: 5-10; Wiśniewski 1998, Wiśniewski 2001: 59).

Przy publikacjach z internetu, gdy znamy autora i datę danego źródła, przytaczamy je tak jak w przypadku książek. Gdy nie znamy daty, możemy w przypisie zastąpić ją skrótem „b.r.” (brak roku wydania) lub podać datę odczytania tekstu. Natomiast gdy nie znamy autora, zamiast nazwiska wpisujemy skrótowiec „NN”. Jeśli nie można zweryfikować ani jednego, ani drugiego, konieczne jest podanie pełnego linku. Spotykane są różne rozwiązania tego problemu, ponieważ system harwardzki słabo sobie radzi z opisem tekstów nieznanego autorstwa.

W systemie harwardzkim nie ma możliwości wprowadzania dygresji lub polemik w sposób analogiczny do przywoływania źródeł. Wymusza on kondensację tekstu i wcześniejsze planowanie (np. łatwiej się pracuje, mając przynajmniej częściowo przygotowaną bibliografię). Jego wadą jest na pewno rozbijanie graficznej spójności tekstu – nazwisko i data w nawiasie silniej przykuwają uwagę czytelnika niż liczba porządkowa zapisana w indeksie górnym. Niemniej z pewnością ułatwia czytelnikowi znalezienie pełnej informacji o cytowanych źródłach (ponieważ kompletne adresy bibliograficzne znajdują się w jednym miejscu). Ponadto dużą zaletą stosowania tych przypisów jest prostsze składanie tekstu do druku oraz łatwość dodania nowych odniesień po napisaniu całości tekstu.

Pojawia się jednak pytanie, czy system harwardzki, choć mniej rozbudowany niż klasyczny, jest równie czytelny. Przecież Changów, Smithów i Nowaków wydających książki w tym samym roku może być mnóstwo.

Bibliografia jest istotnym elementem każdej pracy naukowej, niezależnie od tego, czy autor decyduje się na klasyczny, harwardzki, czy jeszcze inny system przypisów. Jednak system harwardzki jak żaden inny determinuje kształt bibliografii.

Przede wszystkim należy pamiętać, by wszystko, co znalazło się w przypisach, miało swoje miejsce w końcowej bibliografii. By ułatwić czytelnikowi poruszanie się między odwołaniami w tekście a kompletnymi adresami bibliograficznymi, te ostat-

10

Nieodzowna bibliografia

Jak cytować, aby uniknąć posądzenia o plagiat

nie powinny być skonstruowane na podobieństwo konstrukcji przypisu. To znaczy: najpierw nazwisko, potem imię (zazwyczaj skrótem), po przecinku lub w nawiasie data publikacji, a następnie reszta danych. Na przykład: Szewc A., 1997, Dzieła naukowe i ich status w prawie autorskim, „Państwo i Prawo” nr 10.

Kolejne pozycje bibliografii należy uporządkować w kolejności alfabetycznej, a następnie – chronologicznej (według roku wydania).

Oczywiście, w każdej bibliografii należy być konsekwentnym i zapisywać pełne adresy bibliograficzne w stylu spójnym ze stosowanym stylem przypisów. Bez odpowiedniej bibliografii przypis harwardzki będzie niekompletny, bo nie będzie wiadomo, do której publikacji odnoszą się informacje podane w nawiasach.

Konstruując bibliografię, warto pamiętać o jej czytelności. Można pozwolić sobie na przykład na podzielenie jej na sekcje (np. publikacje książkowe, czasopisma i materiały internetowe albo literatura podmiotu i przedmiotu). Taka struktura ułatwia czytelnikowi dalsze poszukiwania intelektualne, jeśli zamierza on pogłębić temat. Ponadto do bibliografii można dodać te książki, artykuły i inne teksty, które nie były cytowane w pracy, ale okazały się pomocne podczas pisania. Nie jest to jednak obowiązkowe.

W klasycznym systemie przypisów adresy bibliograficzne w końcowym spisie powinny być utrzymane w analogicznym do tamtych stylu. Istotna jest tu konsekwencja w doborze języka powtarzalnych sformułowań (albo wszędzie zwroty: „tamże”, „dz. cyt.”, „itd.” itp., albo wszędzie – równie konsekwentnie – „ibidem”, „op. cit.”, „etc.” itp.). Czasami, choć coraz rzadziej, w spisie bibliograficznym spotkać można rozbudowany opis publikacji zgodny z jakąś wersją standardu opracowanego przez Polski Komitet Normalizacyjny (obecnie obowiązuje norma: PN-ISO 690:2012P).

Cechą charakterystyczną tych opisów jest pisanie imion po przecinku, oddzielanie grup informacji kropkami oraz podawanie niezbyt przydatnych dla czytelników numerów ISBN lub ISSN: 1 Orwell, George. Rok 1984. Tłum. Mirkowicz, Tomasz. Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie Muza SA, 2008. ISBN 978-83-7495-398-6.

Część edytorów tekstu posiada zaawansowane możliwości konstruowania i zapisywania bazy bibliograficznej, dzięki czemu przypisy w pracy można umieszczać automatycznie, a także łatwo przełączać się między różnymi systemami przypisów.

11

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Taka opcja jest przydatna szczególnie podczas planowania serii publikacji na dany temat oraz podczas częstego odwoływania się do tych samych źródeł w różnych tekstach.

Powyższe przykłady nie wyczerpują oczywiście wszystkich informacji dotyczących norm edytorskich dla tekstu naukowego – nawet w kwestii samych przypisów. Istnieją bowiem także inne systemy, które mogą narzucać wydawcy (np. vancouverski), choć są one z pewnością rzadsze. Bardzo często wydawcy publikacji naukowych mają własne zasady stosowania przypisów, które stanowią wariant jednego z wyżej opisanych systemów. Konwencja jest umowna, ale niezależnie od dokonanego wyboru należy pamiętać o przyłożeniu do nich jak największej staranności.

Ostatecznie najważniejsza jest uczciwość i rzetelność w pracy naukowej.

Warto pamiętać, że plagiatowanie jest coraz ostrzej karane. Zwłaszcza w zachodnich ośrodkach akademickich ujawnienie plagiatu może skutkować wieloma nieprzyjemnymi konsekwencjami, łącznie z odebraniem tytułu akademickiego i pozbawieniem stanowiska na uczelni.

Monika Helak

12

Podsumowanie

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017 Nowy standard pracy nad artykułami naukowymi powstał, aby ułatwić pracę ich autorom, promotorom i recenzentom. Przy jego tworzeniu wykorzystano doświadczenia redaktorów publikacji naukowych oraz współczesne możliwości techniczne.

Pierwsza wersja normy powstała z myślą o tekstach polskojęzycznych, ale można ją swobodnie adaptować na potrzeby innych języków. Od roku 2017 norma będzie stosowana w publikacjach Fundacji „Fundusz Pomocy Studentom” oraz przez wszystkich zainteresowanych – jej opis jest ogólnodostępny i rozpowszechniany na licencji Creative Commons, można go pobrać ze strony normy.edu.pl.

Norma RP-2017 kładzie silny akcent na poszanowanie praw autorskich. Inne cele, które z powodzeniem realizuje, to: – wygodne linkowanie do materiałów źródłowych umieszczonych w internecie, – łatwość przeszukiwania dokumentu, a zwłaszcza odnajdywania przypisów, – możliwość wprowadzenia zmiany we wszystkich powtarzalnych elementach równocześnie, – zwięzłość, prostota i estetyka tekstu, – klarowność odniesień, która pozwala swobodnie poruszać się w tekście zarówno początkującym autorom, jak i osobom przyzwyczajonym do operowania w gąszczu cytatów, – optymalne warunki pracy w sytuacjach, gdy wiele osób jest zaangażowanych w tworzenie, poprawianie i recenzowanie artykułu (współautorzy, promotor, recenzenci, redaktor naukowy).

Norma ma charakter interdyscyplinarny, mogą z niej korzystać przedstawiciele różnych dziedzin nauki. Poszczególne elementy normy mogą być wykorzystywane również w tekstach, które nie mają typowo naukowego charakteru, jak artykuły popularnonaukowe, instrukcje czy informacje prasowe.

Zasady podstawowe

1. Tekst podstawowy jest pisany czcionką czarną, a przypisy niebieską.

W epoce, gdy każdy artykuł naukowy ma również formę cyfrową, nie ma już konieczności trzymania się rozwiązań „monochromatycznych”. Dodanie jednego tylko koloru rozwiązuje większość problemów związanych z wychwytywaniem miejsc, w których wykorzystano zapożyczenia z dorobku innych autorów. Wyraźne zaakcentowanie, co jest tekstem autorskim, a co cytatem, umożliwia szybszą analizę tekstu.

13

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Wykonanie czarno-białej kopii tekstu naukowego przygotowanego według normy RP-2017 nie powoduje, że osoba ją czytająca ma problem z rozpoznaniem przypisu. Widzi go w wersji podobnej do przypisu harwardzkiego. Natomiast osoba czytająca tekst na ekranie lub na dwukolorowym wydruku może go analizować znacznie szybciej niż we wszystkich znanych dotychczas normach edytorskich.

2. Nadrzędna jest czytelność i jednoznaczność tekstu.

Ograniczono liczbę stosowanych symboli i skrótów. Nie ma przypisów dolnych ani końcowych, nie stosuje się podkreśleń, a wytłuszczenia są dopuszczalne wyłącznie w tytułach i śródtytułach.

Artykuły powinny mieć charakter naukowy, ale nie branżowy – autorzy muszą unikać zwrotów zrozumiałych dla przedstawicieli tylko jednej dziedziny nauki lub jednego środowiska.

3. Gdy jest zagwarantowana jednoznaczność, trzeba zadbać o styl.

Tam, gdzie nie stoi to w sprzeczności z reżimem tekstu naukowego, można wykorzystać techniki znane z dobrych tekstów popularnonaukowych.

Artykuł powinien mieć możliwie zwięzły tytuł (aczkolwiek priorytetem jest uchwycenie w tytule meritum opisywanego zagadnienia i jednoznaczność), lead, wstęp, co najmniej trzy śródtytuły i podsumowanie. Skróty należy ograniczyć do najpowszechniejszych: np., itd., itp., m.in. Nie warto nadużywać symboli (takich jak %, $), bo często wpisanie słowa daje lepszy efekt. Złym rozwiązaniem jest rozpoczynanie zdań od skrótów, skrótowców, dat, liczb oraz zbyt częste stosowanie zdań długich, wielokrotnie złożonych.

4. Normę należy stosować konsekwentnie, ale nie ortodoksyjnie.

W żadnej sytuacji nie można odstąpić od reżimu tekstu naukowego (jednoznaczności, pisania w trzeciej osobie, unikania elementów publicystycznych itd.).

Nawet gdy autor artykułu naukowego brał udział w opisywanym eksperymencie lub zdarzeniu, musi pisać o sobie w trzeciej osobie (np. „Autor jako pierwszy zaobserwował i opisał…”, „Autor miał możliwość poznania sposobu działania organizacji, będąc jej członkiem w latach…”).

W imię uzyskania większej klarowności i estetyki tekstu można w wyjątkowych sytuacjach przełamać jakąś regułę techniczną (np. zasady pisania liczebników w tekście, który składa się głównie z danych liczbowych, albo wprowadzenia własnego skrótowca, aby uniknąć wielokrotnego powtarzania dłuższej frazy).

14

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017

Wyjątków od reguły nie można jednak stosować „miejscowo”. Decydując się na odejście od jakiegoś rozwiązania technicznego, trzeba odstępstwo zastosować konsekwentnie w całym tekście i stworzyć warunki do ewentualnego przywrócenia reguły podstawowej „za jednym zamachem” w ramach możliwości, jakie daje edytor tekstu.

Granicą dążenia do zwięzłości jest możliwość naruszenia zasady ważniejszej, czyli jednoznaczności.

Konstrukcja i styl artykułu naukowego

Należy honorować wszystkie rygory stylu naukowego – pisać konkretnie, w trzeciej osobie, bez dygresji, ozdobników, kolokwializmów, odwoływania się do sformułowań stereotypowych i wiedzy potocznej („jak powszechnie wiadomo”, „wszyscy wiedzą, że…”).

Opis realizowanych badań musi być na tyle szczegółowy, żeby inni badacze mogli je odwzorować i zweryfikować wyciągnięte wnioski.

Artykuł naukowy powinien być „czysty gatunkowo”, a podstawowe jego formy to: – opis oryginalnych badań i wyciągniętych na ich podstawie wniosków, – raport z badań, które są w toku (tzw. komunikaty z badań), – konfrontacja wniosków zawartych we wcześniejszych publikacjach (tzw. artykuł przeglądowy), – tekst polemiczny, podważający metodę lub wnioski zawarte w innym tekście naukowym.

Każdy istotny wniosek w artykule naukowym musi być wyrażony wprost w tekście zasadniczym. Autor nie może wychodzić z założenia, że „wymowa ilustracji jest oczywista”, a „wnioski z tabeli nasuwają się same”, więc „nie ma o czym pisać”.

Bibliografia

Po części zasadniczej danego artykułu lub na końcu całego wydawnictwa należy zamieścić bibliografię. Powinny się w niej znaleźć wszystkie cytowane pozycje ułożone w kolejności alfabetycznej według nazwisk autorów. Po nazwisku autora należy podać inicjał jego imienia i tytuł publikacji w pełnym brzmieniu.

Po napisanym kursywą tytule publikacji należy postawić przecinek, podać miejsce i rok wydania, postawić kropkę. Kolejność będzie więc następująca: Nazwisko autora i inicjał jego imienia, tytuł w pełnym brzmieniu pisany kursywą, miejscowość i rok.

15

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

W przypadku publikacji, która ukazała się w czasopiśmie elementy adresu bibliograficznego są następujące: nazwisko autora i inicjał jego imienia, tytuł w pełnym brzmieniu pisany kursywą, tytuł czasopisma w cudzysłowie i rok wydania, numer lub inne oznaczenie czasopisma w ramach danego roku. Przykład: Szewc A., Dzieła naukowe i ich status w prawie autorskim, „Państwo i Prawo” 1997, nr 10.

W bibliografii nie umieszcza się już elementów, które mogły być pomocne w epoce przedcyfrowej, np. nazwy wydawnictwa czy numeru ISBN. Obecnie, gdy informacje o wszystkich istotnych publikacjach naukowych są dostępne w sieci, byłoby to zbędne rozbudowywanie adresu bibliograficznego.

Pozycje w bibliografii, odwołania do bibliografii i inne przypisy oraz śródtytuły nie są numerowane ani oznaczane literami.

Jeżeli trzeba uzupełnić kontekst cytowanego tekstu, to należy wstawić maksymalnie lapidarne uzupełnienie w nawiasach kwadratowych. Takich nawiasów nie używa się natomiast w bibliografii. Gdy tekst występuje w pracy zbiorowej, wystarczy wpisać w:, a redaktora pracy zbiorowej wyróżnić, dopisując po nazwisku (red.).

Pojawienie się w tekście nawiasu kwadratowego [ ] sygnalizuje odwołanie się do twórczości innego autora, materiał źródłowy (dane statystyczne, akt prawny, opracowanie własne, informację zaczerpniętą z sieci), figurę lub komentarz dotyczący właściwego odczytania tekstu, a nie jego treści, np. [przyp. autora].

Kursywa (italic, czcionka pochylona) sygnalizuje najczęściej tytuł utworu lub dokumentu. Drugie zastosowanie kursywy to sygnalizowanie, że użyte słowo lub fragment tekstu pochodzą z innego języka.

Po każdym cytowaniu użytym w tekście należy [niebieską czcionką w nawiasie kwadratowym] podać nazwisko autora i tytuł pozycji z bibliografii. Również wszystkie inne uwagi terminologiczne i bibliograficzne (zwykle umieszczane w przypisach) należy umieszczać w ramach tekstu niebieską czcionką w zwykłych nawiasach.

Należy stosować krótkie, czytelne i jednoznaczne przywołanie w tekście pozycji z bibliografii. W tym celu podajemy samo nazwisko autora i tytuł lub pierwszy człon tytułu jego dzieła.

16

Przywołanie pozycji z bibliografii (przypis)

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017

W bibliografii: Mirowska-Łoskot U., Był plagiat? To po magistrze. Uczelnie unieważnią bezprawnie nadane tytuły zawodowe, „Dziennik Gazeta Prawna”, 11 września 2013.

W przywołaniu pierwszy człon tytułu: [Mirowska-Łoskot, Był plagiat?]

Wyjątkiem są tytuły (lub pierwsze ich człony), które liczą więcej niż cztery słowa, nie uwzględniając przyimków i spójników. Wówczas należy podać dwa lub trzy pierwsze słowa tytułu i wstawić po nich wielokropek (trzy słowa wtedy, gdy drugie jest spójnikiem, przyimkiem albo pozostaje w związku zgody ze słowem trzecim).

W bibliografii: Michór S., Kilka uwag o charakterze zasad etyki radcy prawnego, „Acta Universitatis Wratisaviensis. Przegląd Prawa i Administracji” 2007, nr 76.

W przywołaniu dwa pierwsze słowa tytułu i wielokropek: [Michór, Kilka uwag…, s. 27] W bibliografii: Wojtkowska E., Rola rzecznika dyscyplinarnego ds. studentów w postępowaniu dyscyplinarnym w: Skuczyński P., Zawadzki P. (red.), Odpowiedzialność dyscyplinarna. Podstawy, procedura i orzecznictwo w sprawach studentów Uniwersytetu Warszawskiego 2000-2005, Warszawa 2008.

W przywołaniu trzy pierwsze słowa tytułu i wielokropek: [Wojtkowska, Rola rzecznika dyscyplinarnego…]

Kiedy autorów jest dwóch, należy wstawić między ich nazwiska spójnik „i”.

Jeżeli jest ich trzech lub więcej, wystarczy podać nazwisko głównego lub pierwszego w kolejności alfabetycznej, a potem dopisać „i inni”.

W przypadku odwołania się do konkretnych stron w cytowanej publikacji należy użyć skrótu „s.” (a nie „str.”).

Hiperłącza nie mogą rozbijać tekstu. Gdy autor odwołuje się do informacji uzyskanych ze strony internetowej, wpisuje np. [źródło 1.], a potem na końcu bibliografii wyjaśnia, o jakie źródło chodzi.

17

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

W ramach tekstu niebieską czcionką w nawiasach kwadratowych należy wprowadzać odwołania do bibliografii.

Przyjęto, iż należy zrezygnować ze zwrotów łacińskich, które mają swoje odpowiedniki w języku polskim („ibidem”, „idem”, „et cetera”, „vide” itp.).

Użycie zwrotu z każdego innego języka również musi mieć uzasadnienie w postaci braku dokładnego odpowiednika lub niemożności uzyskania jednoznaczności w języku polskim.

W przypadku wątpliwości obowiązują rozstrzygnięcia Rady Języka Polskiego, a w odniesieniu do miejscowości, krain i rejonów świata rozstrzygnięcia Komisji Kodyfikacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej.

Obowiązujący jest polski cudzysłów apostrofowy (przykład: „Tytuł”). Jeżeli zachodzi konieczność użycia cudzysłowu w cudzysłowie, wówczas należy użyć cudzysłowu ostrokątnego (zwanego również niemieckim), czyli skierowanego w stronę cytowanego tekstu (przykład: »Tytuł«). Cudzysłowów amerykańskich można używać tylko w streszczeniu po angielsku. Nie stosuje się ich w przypadku podawania tytułów czasopism anglojęzycznych (często spotykany błąd będący następstwem nadużywania funkcji „kopiuj – wklej”).

Aby tekst uczynić bardziej przejrzystym i uporządkowanym, wskazane jest oddzielanie poszczególnych jego fragmentów śródtytułami. Śródtytuł powinien odnosić się do konkretnych informacji zawartych w tekście, ułatwiać zapoznanie się z jego treścią. Nie może natomiast składać się z pojedynczych słów odnoszących się do oczywistych elementów tekstu. Śródtytuł nie może więc brzmieć: „Wstęp”, „Metoda”, „Badania”, „Wyniki” lub „Dyskusja”. Powyższa uwaga nie odnosi się do słowa „Podsumowanie”, gdyż ostatnia część tekstu naukowego powinna być wyraźnie wydzielona jako ta, która nie ma nowej wartości informacyjnej, a jedynie porządkuje to, co zostało już napisane w pozostałej części artykułu.

Uzupełnianie tekstu głównego w przypisach to sytuacja zupełnie wyjątkowa, przesłanki do jej zastosowania pojawiają się bardzo rzadko.

Nadzwyczajną sytuacją jest również cytowanie „z drugiej ręki”. Jeżeli cytujemy dany pogląd, myśl, zdanie za kimś (bo dotarcie do publikacji źródłowej jest niemożliwe), wówczas opis opracowania, za którym przytoczono czyjąś wypowiedź, należy poprzedzić zwrotem „za:”.

18

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017

Jeżeli autor ponownie odwołuje się do tego samego źródła w bezpośrednio następującym przypisie, w tym samym lub kolejnym paragrafie piszemy jedno słowo, z małej litery „tamże”.

Zastąpienie słowa skrótem lub symbolem nie oznacza, że trzeba je przykleić do sąsiedniej liczby (spotykane błędne formy zapisu: 120zł, 40$, ale – uwaga – poprawne: 10%, 20°C). Wstawiamy spacje przed znakiem „&” i po nim.

Figury

Wszystkie elementy ilustrujące artykuł lub przedstawiające treść w innej formie niż tekst podzielony na akapity są nazywane figurami. Najczęściej występujące figury to tabele, zdjęcia, mapy, przekroje, schematy, rysunki oraz infografiki.

Wszystkie one są oznaczone przy użyciu wspólnej numeracji: [fig. 1.], [fig. 2.] itd.

Odwołania do każdej z figur znajdują się w tekście i tam również mają postać ujętych w nawiasy kwadratowe oznaczeń wprowadzonych niebieską czcionką.

Istnieje możliwość odwoływania się w tekście do kilku figur równocześnie [fig. 1. i 2.] lub tylko do wybranego elementu figury [c) na fig. 1.]. Figury są zamieszczane zgodnie z kolejnością pojawiania się odnośników do nich.

Nad figurą należy umieścić jej numer w nawiasie kwadratowym, tytuł i ewentualnie legendę. W przypadku gdy figura została zaczerpnięta z innej publikacji, należy przywołać źródło.

Tam gdzie jest to możliwe i nie skutkuje ewidentną utratą czytelności, należy stosować ilustracje czarno-białe.

Tam gdzie wprowadzenie koloru jest konieczne dla uzyskania czytelności materiału graficznego, można wprowadzić jeden lub więcej kolorów dodatkowych: niebieski, szarość 35 proc. czarnego, szarość 75 proc. czarnego, błękit (informacja dla specjalistów – w kodowaniu RGB: niebieski = 0 R, 125 G, 195 B; błękit = 153 R, 203 G, 231 B).

Czcionki występujące w figurach muszą być tak samo czytelne jak te występujące w tekście (czyli np. być wielkości fontu Verdana 11 pkt przy rozdzielczości 300 dpi). Figury powinny mieć rozdzielczość, która zapewnia odpowiednią jakość obrazu zarówno w wersji drukowanej, jak i cyfrowej (np. co najmniej 1500 pikseli w dolnej krawędzi obrazu).

19

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Należy przestrzegać zasad interpunkcji, w tym stosować rozróżnienie znaków pauza, półpauza i dywiz. Ponieważ ta kwestia wielu autorom sprawia kłopoty, poniżej przypominamy podstawowe zasady.

Dywiz (zwany również łącznikiem) to krótka pozioma kreska, na klawiaturze tożsama ze znakiem „minus”. Przed nim i po nim nigdy nie należy wstawiać spacji.

Dywiz łączy równorzędne człony w wyrażeniach złożonych (np. „flaga biało-czerwona”), za jego pomocą tworzy się wyrażenia zawierające liczby i litery („bombowiec strategiczny B-52”, „12-krotny mistrz Polski”). Dywiz stosujemy również w zapisie dat („1980-1992”, „27-28 listopada”).

Półpauza to znak graficzny w formie kreski dłuższej od dywizu. Pełni funkcję znaku interpunkcyjnego (odpowiednik myślnika w piśmie odręcznym), oddziela wyrażenia i części tekstu. Jest stosowana przy wtrąceniach, do oznaczania miejsc, gdzie nie użyto ponownie tego samego czasownika, do wymieniania kolejnych pozycji. Zawsze należy po niej wstawić spację (przed nią również, jeżeli nie jest to początek wersu).

Pauza w czasopismach naukowych niemal nie występuje. Stosujemy ją wyłącznie w dialogach, a więc w tekstach naukowych pojawia się głównie w cytatach z literatury pięknej i w tekstach językoznawczych (np. badania terenowe nad gwarą).

Pauza, półpauza i dywiz

Tytuły ustaw, rozporządzeń, zarządzeń, uchwał i innych aktów prawnych piszemy kursywą.

Tytuły i oznaczenia aktów prawnych

– Prawo o szkolnictwie wyższym [ustawa z 27 lipca 2005 r., DzU nr 164, poz. 1365 ze zm.]; – Kodeks postępowania administracyjnego [ustawa z 14 czerwca 1960 r., DzU nr 98 z 2000 r., poz. 1071 ze zm.]; – Uchwała zarządu…; – Zarządzenie rektora…

Ponieważ tytuły aktów prawnych zawsze należy rozpoczynać z wielkiej litery, to w przypadku ich nowelizacji trzeba być konsekwentnym i podawać np.: Ustawa o zmianie Ustawy...

20

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017

Należy zachować szczególną ostrożność przy opisywaniu aktów prawnych.

W powszechnym obiegu funkcjonuje szereg rozwiązań stylistycznych i ortograficznych „alternatywnych” wobec zawartości słowników ortograficznych i całego dorobku polskich językoznawców.

W tytułach aktów prawnych nazwy funkcji często pisane są z wielkich liter, np. „Rozporządzenie Ministra Zdrowia…” zamiast „Rozporządzenie ministra zdrowia…”. Wielkie litery są natomiast konieczne w nazwach urzędów (np. „Ministerstwo Zdrowia”). Bardzo często zdarzają się sformułowania w stylu „ustawa z dnia 4 kwietnia…”, co jest błędem stylistycznym, bo czymże innym może być 4 kwietnia jak nie dniem. Wystarczy „ustawa z 4 kwietnia”.

Tworząc skrótowiec od tytułu „Dziennik Ustaw”, wystarczy napisać „DzU”.

Często spotykane w tym miejscu dodatkowe kropki („Dz.U.”) nie wnoszą żadnej dodatkowej informacji.

Jeżeli ustawa była nowelizowana, to do jej pierwotnego oznaczenia jest nagminnie dopisywany zwrot „z późniejszymi zmianami” lub „z późn. zm.”, tak jakby zmiany do ustawy mogły być wcześniejsze od niej samej. Wystarczy zwrot „ze zmianami” lub skrót „ze zm.”.

W świetle powyższych uwag paradoksem jest podawanie przez Sejm RP następującego adresu: Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim (Dz. U. z 2011 r. Nr 43, poz. 224 z późn. zm.).

W przypadku takim jak powyższy autor bibliografii nie ma możliwości usunięcia niepoprawnego stylistycznie zwrotu w tytule. Może jedynie uporządkować opis.

Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim [DzU z 2011 r., nr 43, poz. 224 ze zm.].

Nie należy stosować żadnych skrótów w miejsce zwrotu „tekst jednolity”.

Liczby i numery

Liczby całkowite od zera do dziesięciu należy zapisać słowami, a 11 i większe cyframi.

W liczbach dłuższych niż czterocyfrowe trzeba oddzielić spacjami po trzy cyfry. Podobny zabieg jest stosowany w numerach telefonów. Spacji nie stosuje się po przecinku. Przykłady:

21

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

– Według spisu powszechnego z 2014 roku w Indiach mieszka 1 236 344 631 osób.

– Liczba pi to w przybliżeniu 3,141846893038.

– Będąc nad wodą, warto pamiętać o numerze ratunkowym +48 601 100 100, a w górach o numerze +48 601 100 300.

W tekście ciągłym zamiast symbolu % piszemy „proc.”.

Jeżeli jest wybór, to staramy się wyrażać części całości z dokładnością do jednej setnej procentu. Na przykład gdy części tysięczne nie mają większego znaczenia, to zamiast „48,238 proc.” podajemy „48,24 proc.”.

Dla uzyskania większej przejrzystości artykułu z reguły warto go podzielić na mniejsze jednostki redakcyjne – rozdziały lub partie tekstu oddzielone śródtytułami. Śródtytuły nie mają numeracji. Jeżeli logika artykułu nakazuje, aby partie tekstu oddzielone śródtytułami podzielić na jeszcze mniejsze jednostki redakcyjne, to wtedy je numerujemy, stawiając po cyfrze kropkę. Na ewentualnym trzecim poziomie podziału trzeba wprowadzić małe litery z kropką. Przykładowa hierarchia tekstu wygląda tak: Ameryka Północna (śródtytuł, pierwszy poziom podziału tekstu) (...)

1. Kanada (punkt – drugi poziom podziału tekstu) (…)

2. Meksyk (punkt – drugi poziom podziału tekstu) (…)

3. USA (punkt – drugi poziom podziału tekstu) (…) a. Alabama (podpunkt – trzeci poziom podziału tekstu) (…) b. Alaska (podpunkt – trzeci poziom podziału tekstu) (…)

Ameryka Południowa (śródtytuł, pierwszy poziom podziału tekstu) (…)

22

Artykuł o budowie wielostopniowej, hierarchicznej

Norma tworzenia i edytowania artykułów naukowych RP-2017

Wymienianie, wypunktowywanie, przedstawianie systematyki

Nie każde wymienianie po dwukropku musi być koniecznie robione „w słupku”. Może być pisane tekstem ciągłym nawet wtedy, gdy występują oznaczenia literowe. Przykład: Ustawa podaje trzy dopuszczalne przesłanki: a) choroba, b) niepoczytalność, c) zgon.

Wszędzie, gdzie jest to możliwe, podczas wyliczania „w słupku” (jedna pozycja = jeden wers) stosujemy półpauzy.

Nie zaleca się stosowania: – automatycznie wprowadzanych odstępów przed akapitem lub po nim, – nagłówków przypisanych do każdej strony tekstu, – funkcji edytora tekstu, takich jak wstawianie komentarzy, recenzje, śledzenie zmian (wykorzystywane są najprostsze funkcje, niemal jak podczas pisania na maszynie).

Jeżeli trzeba wymienić coś z podziałem na dwa stopnie, to poza półpauzami stosujemy małe litery i prawy nawias.

Czworonogi dzielimy na: a) parzystokopytne – jeleniowate – świniowate b) nieparzystokopytne – tapiry – nosorożce – koniowate.

Jeżeli trzeba wprowadzić kolejne stopnie hierarchii, to stosujemy kolejno (wymieniając „od dołu”): półpauza, mała litera, cyfra arabska, wielka litera, cyfra rzymska (cyfry i litery z prawym nawiasem).

Przyjęto następującą klasyfikację strunowców: I) osłonice

23

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

II) bezczaszkowce III) kręgowce A) ptaki B) gady C) płazy D) ryby E) ssaki 1) drapieżne 2) gryzonie 3) parzystokopytne 4) nieparzystokopytne a) tapiry b) nosorożce c) koniowate – konie – osły Hiperłącza jako źródła tekstów zaczerpniętych z internetu podajemy w możliwie krótkiej formie. Tam gdzie się da, wypychamy je na koniec artykułu, a w ramach tekstu podajemy jedynie [źródło 1.], [źródło 2.].

Nie przesadzamy z ilością skrótów. Stosujemy tylko te najpopularniejsze (proc., k.p.a., m.in., np., ww. itd., itp.). Używanie innych ograniczamy, nawet jeżeli formalnie są poprawne (wg, daw., pt.). Estetyka i przejrzystość tekstu są celem ważniejszym niż jego skracanie.

Jedynym podmiotem uprawnionym do korygowania normy RP-2017 jest Fundacja „Fundusz Pomocy Studentom”. Osoby chcące zgłosić uwagi do opisanej normy lub zaproponować jej uszczegółowienie i rozbudowę proszone są o kontakt e-mailowy pod adresem: redakcja@struna.edu.pl.

Przykłady artykułów przygotowanych zgodnie z normą RP-2017 dostępne są na stronie normy.edu.pl.

24

Dalsze kształtowanie i rozbudowa normy

Karta bezpieczeństwa Praktyczne rady dotyczące tworzenia artykułów naukowych, które pozwolą uniknąć ich odrzucenia „w pierwszym czytaniu”.

Trzy najważniejsze wskazówki dla autorów 1. Większość obecnie robionych błędów została już dawno opisana Teksty bywają oryginalne. Błędy w nich występujące są z reguły banalne i standardowe.

Zdecydowana większość artykułów zgłaszanych do publikacji zawiera błędy z listy 15 najczęściej występujących oraz fragmenty pisane niewłaściwym stylem, bo autorzy wpadli w jedną z czterech „pułapek stylu” opisanych poniżej.

2. Praca nad artykułem to nie tylko praca nad tekstem Usunięcie błędów z treści artykułu nie kończy jeszcze pracy nad nim. Większość przesyłanych do redakcji tekstów zawiera również błędy formatowania.

Kolejne błędy są popełniane przy załączaniu tabel, ilustracji lub innych figur, przy zapisywaniu pliku, a nawet przy wysyłaniu e-maila z artykułem.

3. Autor potrzebuje co najmniej dwóch par oczu Najlepsi pisarze świata i redaktorzy naczelni najważniejszych gazet oddają swoje teksty do przejrzenia członkom rodziny, znajomym lub współpracownikom. Tymczasem wielu początkujących autorów, również studentów, próbuje opublikować teksty, które tylko oni widzieli i tylko oni rozumieją. Jeżeli autor, nawet wielokrotnie, czyta własny tekst, to wciąż może nie dostrzegać tych samych błędów. Każdy tekst warto przed wysłaniem pokazać innej osobie, najlepiej takiej, która nie jest związana z tą samą działalnością co autor i nie reprezentuje tej samej dziedziny nauki.

15 najczęstszych błędów w artykułach naukowych Błędy gatunku: 1) łamanie reżimu publikacji naukowej – wtręty publicystyczne, pisanie w pierwszej osobie, nieostre zwroty (pewien, jakiś, wielokrotnie, kilka, sporo, ponad 20…)

2) brak właściwego wprowadzenia na początku tekstu i podsumowania na zakończenie

25

Karta bezpieczeństwa

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

3) niepełne dane bibliograficzne, złe opisywanie aktów prawnych (np. o tekście jednolitym informujemy, gdy mamy pewność, że jest aktualny.

Jeżeli piszemy o akcie, który był chociaż raz nowelizowany, to dopisujemy zwrot „ze zmianami” lub jego skrót „ze zm.”)

Użycie stylu pseudoformalnego lub napuszonego: 4) używanie bardzo długich zdań zamiast kilku krótkich, klarownych 5) poprzedzanie daty sformułowaniem „z dnia” i inne pleonazmy 6) kalki z innych języków (np. pisanie o „relacjach międzynarodowych”, chociaż w polszczyźnie znaczenie słowa „relacja” jest zbliżone do „sprawozdania” i nie ma związku z angielskim „relations”, a międzynarodowe można mieć stosunki lub kontakty) 7) nadmiar wielkich liter i tytułomania (np. tylko nazwy ministerstw piszemy z wielkich liter, nazwy szefów resortów już z małych. Piszemy „minister zdrowia”, nawet jeżeli występuje on w tytule rozporządzenia) 8) źle użyte związki frazeologiczne 9) rozbudowane teoretyczne opisy zamiast obrazowych przykładów Błędy interpunkcyjne: 10) używanie dywizu zamiast półpauzy 11) pozasłownikowe, samodzielnie tworzone skróty i niepotrzebne kropki w skrótowcach Sposób pisania autora o sobie i o innych osobach: 12) nadmierne asekurowanie się i deprecjonowanie własnego zdania (np. „w dalszej części tekstu autor podejmuje próbę opisania”, „autor pragnie pokusić się o stwierdzenie”) 13) używanie inicjałów zamiast imion. Kiedy dana osoba jest po raz pierwszy wymieniana w tekście, należy podać pełne brzmienie jej imienia i nazwiska (tylko w bibliografii lub przypisie dopuszczalne jest podawanie pierwszej litery imienia Elementy utrudniające płynne czytanie: 14) tytuł tekstu naukowego musi być możliwie zwięzły i jednoznaczny. Nie może na przykład stanowić gry słów, która pozwala odczytywać go na dwa różne sposoby 15) nie zaczyna się zdań od symboli, dat, skrótów. Źle wygląda też zaczynanie ich od liczb i skrótowców.

26

Karta bezpieczeństwa Cztery pułapki, w które wpadają autorzy Jasność i precyzja wywodu w artykule naukowym są zaburzone najczęściej wtedy, gdy autor wpada w jedną z niżej wymienionych pułapek: – pułapka kolokwializmu – używanie języka nienaukowego, potocznego lub slangowego, wprowadzanie sformułowań stereotypowych, odwoływanie się do wiedzy potocznej, rozpoczynanie od banałów („Jak powszechnie wiadomo…”, „Wszyscy się zapewne zgodzą…”, „Każdy naukowiec wie, że…” itp.)

– pułapka hermetyczności – używanie języka charakterystycznego dla określonej dziedziny nauki lub profesji, posługiwanie się – bez odpowiednich wyjaśnień – słowami, skrótami i symbolami, które w różnych dziedzinach oznaczają coś innego, a nawet w ramach jednej dziedziny mają różne znaczenie wąskie i szerokie – pułapka bibliometrii – podporządkowanie tekstu zasadzie, że „sensem życia jest cytowanie i bycie cytowanym”. Ignorowanie czytelnika i przejrzystości wywodu w imię nadrzędnego celu, jakim jest „ciułanie punktów w dorobku”.

Tymczasem niewiele rzeczy irytuje recenzentów i czytelników tak bardzo jak zbyt częste przywoływanie źródeł oraz wtórne lub nietrafione pozycje w bibliografii.

Inne przejawy wpadania w tę pułapkę to obfite cytowanie i wychwalanie twórczości potencjalnych recenzentów oraz pisanie pod kątem słów kluczowych, aby artykuł po zamieszczeniu w sieci miał jak najwięcej odsłon (niekoniecznie ze strony osób zainteresowanych jego treścią) – pułapka publicystyki – wprowadzanie do tekstów zbędnych elementów oceny, odnoszenie się do wrażeń i intuicji, niepotrzebne dygresje.

Błędy przy formatowaniu tekstu i przygotowywaniu ostatecznej wersji pliku W tekstach naukowych nie powinno się kłaść nacisku na konkretne rzeczy przez ich wytłuszczanie, podkreślanie, PISANIE WERSALIKIEM czy zmianę wielkości czcionek. Nie należy wstawiać komentarzy ani stosować innych „gadżetów” z nowszych wersji edytorów tekstu.

Większość artykułów może powstać przy zastosowaniu najprostszych funkcji: wyróżnienie tytułu i śródtytułów (poprzez wyśrodkowanie i wytłuszczenie), oznaczenie cytatów (poprzez konsekwentne stosowanie wybranego stylu

27

Karta bezpieczeństwa

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

przypisów) i ewentualne zwiększenie czytelności artykułu poprzez ponumerowanie mniejszych partii tekstu (nie trzeba stosować tu funkcji automatycznych, wystarczy wprowadzenie numeracji jako zwykłego tekstu).

Brak jednolitego formatowania budzi podejrzenia recenzentów (uzasadnione lub nie), że artykuł bazuje na wklejaniu fragmentów obcych tekstów, które były formatowane w różnym stylu.

Aby usunąć skutki niekonsekwentnego formatowania, wystarczy tekst przenieść do notatnika (w przypadku oprogramowania Windows: Ctrl+A  Ctrl+X  otwórz notatnik  Ctrl+V), a potem wkleić go do nowego pliku w wybranym edytorze tekstów.

Wszystkie miejsca, gdzie dwukrotnie (czyli w każdej sytuacji błędnie) użyto dwóch następujących po sobie spacji, można odnaleźć przez funkcję „szukaj” (Ctrl+F  spacja, spacja  „znajdź”). W ten sam sposób można wyszukać miejsca, w których przed przecinkiem była spacja, po przecinku jej brakowało itd.

Niniejsza Karta bezpieczeństwa powstała w wyniku zgromadzenia doświadczeń redaktorów publikacji naukowych. Dzięki niej czas mogą zaoszczędzić autorzy (bo nie będą musieli wielokrotnie poprawiać swoich tekstów) oraz recenzenci i członkowie redakcji (bo nie będą musieli odsyłać artykułów do poprawienia autorom i zajmować się nimi kilkakrotnie).

28

Plagiat – aspekty prawne W dobie powszechnego dostępu do internetu plagiaty stanowią coraz większy problem. Część osób nie zdaje sobie sprawy z faktu, że większość materiałów znajdujących się w sieci jest chroniona prawem autorskim, nawet w przypadku gdy autor nie opatrzył ich specjalną informacją. Samo korzystanie z dzieł innej osoby nie jest prawnie zabronione i nie rodzi negatywnych konsekwencji dla korzystającego – pod warunkiem przestrzegania kilku zasad.

Przedmiotem artykułu są prawne aspekty zjawiska plagiatu. W pierwszej części omówione zostanie pojęcie plagiatu i jego rodzaje oraz zasada dozwolonego użytku. Druga część artykułu poświęcona jest odpowiedzialności za popełnienie plagiatu, w tym praktycznym aspektom występowania tego zjawiska, m.in. w działalności akademickiej.

Rodzaje plagiatu

Pojęcie plagiatu nie jest terminem języka prawnego – nie zostało zdefiniowane w żadnym akcie normatywnym. Z języka łacińskiego, w którym słowo plagiatus oznacza skradziony, powszechnie przyjmuje się, że plagiatem jest przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu – w całości albo w części [źródło 3.].

Ze względu na sposób popełnienia plagiatu, czyli niezgodnego z prawem wykorzystania cudzej twórczości, wyróżnia się plagiat jawny oraz ukryty. Plagiat jawny polega na przejęciu cudzego utworu w całości lub w dużej jego części w niezmienionej postaci albo z niewielkimi zmianami. Natomiast plagiat ukryty to reprodukcja istotnych elementów treści cudzego utworu – innymi słowy: plagiator przejmuje tylko fragmenty cudzego utworu, nie podając przy tym prawdziwego autora oraz źródła zapożyczenia. Wyróżnia się następujące rodzaje plagiatu ukrytego [źródło 3.]: plagiat redakcyjny – polega na „sklejeniu” cudzego dzieła, wkładem twórczym plagiatora jest jedynie zmontowanie i scalenie kilku utworów jednego lub większej liczby autorów; plagiat inkorporacyjny – to wcielenie do własnego utworu cytatów pochodzących z prac innych autorów, bez podania źródła, nazwiska autora oraz oznaczenia cudzysłowem; plagiat adaptacyjny – polega na twórczym opracowaniu cudzego utworu poprzez przeniesienie go na inną technikę artystyczną, np. książki w formie filmu kinowego, bez zgody autora pierwowzoru; 29

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

plagiat współautorski – zespolenie cudzych i własnych elementów utworów autorskich niepozwalające na wyraźne wyodrębnienie elementów, które zostały przywłaszczone; plagiat informacyjny – polega na stworzeniu własnego dzieła poprzez przejęcie niechronionej przez prawo autorskie warstwy informacyjnej albo metodologicznej cudzego dzieła, a następnie na autorskim opracowaniu tych elementów bez podania źródła informacji.

Plagiatu można również dokonać w sposób częściowy (bezprawne przejęcie niektórych elementów cudzego utworu) albo całkowity (całkowite przejęcie twórczości innej osoby i podpisanie utworu swoim nazwiskiem). Należy również wspomnieć o zjawisku tzw. autoplagiatu (skopiowanie własnego utworu i ponowne przedstawienie czegoś, co już raz zostało opublikowane).

Podstawowym aktem prawnym regulującym zagadnienia praw autorskich – ich ochrony oraz sankcji za naruszenie – jest Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 r. [tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 666], dalej: „UoPA”. Z artykułu 16 pkt 1 i 2 tej ustawy wynika, że prawo do autorstwa utworu oraz do oznaczania utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo przysługuje wyłącznie twórcy, czyli autorowi danego dzieła. Natomiast art. 8 ust. 2 UoPA konstytuuje domniemanie, iż „twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu”. Na gruncie przepisów tej ustawy rozróżnia się autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe.

Autorskie prawa osobiste są ściśle związane z osobą twórcy, nie można ich zbyć ani się ich zrzec, np. na rzecz innej osoby. Zgodnie z art. 16 UoPA „jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią ograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: 1) autorstwa utworu, 2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, 3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, 4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, 5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu”.

30

Prawa autorskie

Plagiat – aspekty prawne

Z kolei istotą autorskich praw majątkowych jest to, że twórcy danego utworu przysługuje wyłączne prawo do korzystania z niego i do rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z tego utworu [art. 17 UoPA]. UoPA nie definiuje bezpośrednio pojęcia „pola eksploatacji utworu” – w art. 50 jedynie wymienia przykłady pól eksploatacji, które powinny być traktowane jako odrębne, np. w zakresie utrwalania i zwielokrotniania utworu: wytwarzanie egzemplarzy utworu określoną techniką, w tym techniką drukarską, reprograficzną, cyfrową oraz zapisu magnetycznego. Pola eksploatacji są to poszczególne sposoby korzystania z utworu, np. publikacja artykułu na stronie internetowej, wydanie utworu w formie książki albo emisja filmu. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż zakres majątkowych praw autorskich jest doprecyzowany przez dalsze przepisy UoPA dotyczące dozwolonego użytku prywatnego (art. 23) oraz dozwolonego użytku publicznego (art. 24-35), w tym tzw. prawa cytatu, o których mowa w dalszej części artykułu.

Z powyższego wynika, że przedmiotem praw autorskich jest utwór. Pojęcie utworu zostało zdefiniowane w UoPA jako „każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia” [art. 1 ust. 1 UoPA]. Przedmiotem prawa autorskiego są w szczególności utwory: wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe); plastyczne; fotograficzne; lutnicze; wzornictwa przemysłowego; architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne; muzyczne i słowno-muzyczne; sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne oraz audiowizualne (w tym filmowe) [art. 1 ust. 2 UoPA]. Należy podkreślić, że stosownie do treści art. 1 ust. 21 UoPA objęty ochroną może zostać wyłącznie sposób wyrażenia, natomiast nie są objęte ochroną: odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania ani też koncepcje matematyczne. Przedmiotem ochrony jest również opracowanie cudzego utworu, w szczególności tłumaczenie, przeróbka albo adaptacja [art. 2 ust. 1 UoPA]. Ponadto, stosownie do treści art. 3 UoPA, przedmiotem prawa autorskiego są np. zbiory, antologie i bazy danych spełniające cechy utworu, jeśli przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie mają twórczy charakter.

Jednocześnie należy zauważyć, że prawo autorskie wyłącza spod ochrony pewne wytwory działalności ludzkiej. Zgodnie z art. 4 UoPA „nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

31

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

1) 2) 3) 4)

akty normatywne lub ich urzędowe projekty, urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, opublikowane opisy patentowe lub ochronne, proste informacje prasowe”.

Wyłączenie spod ochrony prawa autorskiego stwarza możliwość korzystania z wymienionych powyżej źródeł bez konieczności uzyskania pozwolenia ich autorów oraz bez narażenia się na możliwość popełnienia plagiatu, oczywiście pod warunkiem podania źródła zapożyczenia, a w przypadku cytowania – również opatrzenia danego fragmentu cudzysłowem. Różnica polega na tym, że w przypadku korzystania z wyżej wymienionych utworów w celach innych niż objęte zakresem dozwolonego użytku, o którym mowa poniżej, nie trzeba uzyskiwać zgody ich autorów.

Zgodnie ze stanowiskiem doktryny „prawo autorskie chroni każdy przejaw twórczej i indywidualnej działalności człowieka. Nie chroni idei i pomysłów. Chronione może być jedynie ich oryginalne ujęcie, które zostaje wyrażone w konkretnym utworze. Dozwolone jest zatem kopiowanie stylu, techniki kompozytorskiej, pomysłu czy ogólnej idei utworu we własnym oryginalnym utworze. Konsekwencją może być wyraźne podobieństwo utworów. Nie musi to jednak oznaczać, że doszło do plagiatu. Można mówić co najwyżej o inspiracji” [Sewerynik, Nie wszystko…]. Zatem sam pomysł, np. na fabułę jakiejś powieści przygodowej, nie podlega ochronie na gruncie prawa autorskiego. Dopiero gdy przybierze on postać zmaterializowaną, tj. konkretnego utworu w postaci książki lub filmu, będzie przedmiotem prawa autorskiego. Jak trafnie wskazał Sąd Apelacyjny w Warszawie, „nie jest plagiatem dzieło, które powstaje w wyniku zupełnie odrębnego, niezależnego procesu twórczego, nawet jeżeli posiada treść i formę bardzo zbliżoną do innego utworu. Możliwe są sytuacje, w których dwóch twórców, niezależnie od siebie, wykorzystuje w utworze ten sam pomysł i opracowuje go przy użyciu bardzo zbliżonych środków artystycznych, zwłaszcza, jeżeli dzieła dotyczą tego samego tematu albo tematów bardzo zbliżonych” [wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 15 września 1995 r., sygn. akt I ACr 620/95, LEX nr 62623]. Stąd też do plagiatu nie dojdzie w sytuacji stworzenia dwóch zbliżonych do siebie utworów, jeśli ich twórcy nie wiedzieli o ich równoległym tworzeniu i/lub istnieniu (tzw. twórczość równoległa). Twórczość równoległa wystąpi przykładowo w sytuacji, jeśli dwóch fanów piłki nożnej, niezależnie od siebie, namaluje obrazy przedstawiające tego samego piłkarza i odzwierciedlające okolicz-

32

Plagiat – aspekty prawne

ności strzelenia gola decydującego o wyniku meczu. Należy pamiętać, że plagiatu nie można popełnić nieświadomie; plagiator ma świadomość, że dany utwór nie jest jego autorstwa, a mimo to posługuje się nim jak własnym. Utwór może również powstać w wyniku inspiracji dziełem innego artysty. W takim przypadku składniki utworu, z którego czerpano inspirację, można dostrzec, ale nie są one elementem dominującym. Przykładowo z utworem inspirowanym będziemy mieli do czynienia w sytuacji napisania książki opowiadającej losy postaci, będące jednocześnie kontynuacją historii bohatera publikacji napisanej przez inną osobę, ale tylko wtedy, gdy pierwowzór stanowi jedynie punkt wyjścia do stworzenia nowego dzieła. Takie dzieło jest utworem samoistnym i może być tworzone bez zgody autora utworu, z którego inspiracja została zaczerpnięta, pod warunkiem że nawiązując do oryginału, nie przejmuje od niego elementów twórczych. Ścisłe rozgraniczenie zakresu dzieła inspirowanego od opracowania będącego utworem zależnym (a więc wymagającego zgody twórcy utworu pierwotnego) może budzić problemy w praktyce. W wyroku z 23 czerwca 1972 r. [I CR 104/72] Sąd Najwyższy stwierdził, że dany utwór można uznać za inspirowany, jeśli po twórczym przetworzeniu elementów utworu pierwotnego o charakterze dzieła inspirowanego decydują jego własne, indywidualne elementy.

Podkreślić przy tym należy, że ochrona na gruncie prawa autorskiego przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności [art. 1 ust. 4 UoPA].

Nie trzeba nigdzie zgłaszać powstania utworu ani rejestrować go, jak również nie jest wymaganie wniesienie opłaty zapewniającej autorowi ochronę. Tak samo powstanie ochrony nie jest uzależnione od uwidocznienia na danym utworze zastrzeżenia prawa autorskiego, tj. zaopatrzenia go w jakikolwiek symbol, znak albo dopisek, np. w postaci noty copyrightowej „©” [Flisak, Komentarz do art. 1…].

Zasada dozwolonego użytku i prawo cytatu

Artykuł 23 ust. 1 UoPA stanowi, że „bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym”. W praktyce jedną z podstawowych form tzw. dozwolonego użytku, szeroko wykorzystywaną np. w działalności naukowej i

33

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

artystycznej, jest cytat. Cytatem jest przytoczenie we własnej pracy fragmentu albo całości cudzego utworu. Należy przy tym spełnić wymóg wynikający z art. 34 UoPA, zgodnie z którym można korzystać z cudzego utworu w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia twórcy oraz źródła. Ponadto, zgodnie z art. 261 UoPA, w granicach uzasadnionych celem informacji wolno korzystać z przemówień politycznych i mów wygłoszonych na publicznych rozprawach oraz z fragmentów publicznych wystąpień i wykładów. Przepis ten nie upoważnia jednak do publikacji zbiorów takich utworów bez zgody ich autora. Natomiast art. 271 ust. 1-2 UoPA stanowi, że w celach dydaktycznych i naukowych wolno zamieszczać w podręcznikach, wypisach i antologiach rozpowszechnione drobne utwory albo fragmenty większych utworów, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia po stronie ich twórcy.

UoPA zezwala na wykorzystanie fragmentów cudzych utworów, jeśli służy to wyjaśnianiu, nauczaniu, analizie krytycznej (art. 29 w związku z art. 34 UoPA). Podstawowymi warunkami legalności cytatu są: oznaczenie cytowanego utworu – wyodrębnienie zapożyczonego utworu lub jego części z własnego utworu, np. przez znak cudzysłowu lub inną czcionkę, podanie imienia i nazwiska twórcy oraz źródła (np. daty publikacji i nazwy wydawnictwa, adresu strony WWW). Podanie twórcy dzieła i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości, zaś twórcy nie przysługuje wynagrodzenie, chyba że UoPA stanowi inaczej [art. 34 UoPA]. Przykładowo, stosownie do treści art. 25 ust. 2 w związku z art. 25 ust. 1 pkt 1 lit. b i c UoPA, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia za korzystanie w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji z rozpowszechnionych już artykułów na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne oraz z aktualnych wypowiedzi i fotografii reporterskich.

Niespełnienie pierwszego ze wskazanych warunków zasadniczo będzie skutkować popełnieniem plagiatu. Natomiast braki lub niepełne informacje w zakresie drugiego warunku (np. niepodanie nazwiska, ale wskazanie za pomocą kursywy, że jest to fragment cudzego utworu) mogą prowadzić do naruszenia zasad cytowania oraz zarzutu nierzetelności naukowej. W przypadku kiedy zostaną przekroczone granice dozwolonego cytatu przez niezachowanie jego proporcji objętościowych albo celu, któremu ma on służyć, może zostać stwierdzone naruszenie autorskiego prawa majątkowego. Podkreślić należy, że stosownie do treści art. 35 UoPA „dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy” [art. 35 UoPA].

34

Plagiat – aspekty prawne

Z punktu widzenia działalności akademickiej istotny jest też art. 31 ust. 2 UoPA, na podstawie którego wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać za pomocą urządzeń znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej, zaś artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują żadnego wynagrodzenia. Powyższy przepis nie ma jednak zastosowania do korzystania z utworów podczas imprez reklamowych, promocyjnych ani wyborczych [zob. art. 31 ust. 3 UoPA].

Ponadto podkreślić należy, że zgodnie z UoPA „zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego” [art. 23 ust. 2 UoPA]. Należy zauważyć, że w stosunku do sformułowania „pojedyncze egzemplarze utworów” w kontekście wyżej wymienionego przepisu zgłaszane są liczne wątpliwości i uwagi krytyczne ze strony przedstawicieli doktryny prawa. Generalnie przyjmuje się, że powyższa regulacja nie może być odczytywana jako pozwolenie na sporządzanie tylko kopii materialnych (a więc wyłączenie możliwości sporządzania kopii cyfrowych danego utworu) ani też jako ograniczenie do korzystania tylko z jednej kopii utworu (tj. możliwość sporządzenia legalnej kopii tylko w postaci jednego egzemplarza utworu). Prawnicy zasadnie proponują, aby odczytywać powyższą regulację jako ograniczenie dla sporządzania „większej”, „dużej” czy też „nieograniczonej” ilości egzemplarzy utworu, aczkolwiek terminy te są nieostre [Stanisławska-Kloc, Komentarz do art. 23…].

Konsekwencje popełnienia plagiatu

Prawa autorskie są chronione przez system prawny, co oznacza, że ktoś, kto je narusza, może zostać pociągnięty do odpowiedzialności za to naruszenie: zarówno do odpowiedzialności cywilnej (a w konsekwencji np. zapłacenia autorowi odpowiedniej kwoty pieniężnej tytułem zadośćuczynienia), jak i do odpowiedzialności karnej, ponieważ naruszenie praw autorskich jest czynem zabronionym. Ponadto należy zauważyć, że plagiat narusza nie tylko dobra osobiste autora przywłaszczonego utworu lub jego części, lecz stanowi również szkodę publiczną – poprzez wprowadzenie w błąd opinii publicznej w zakresie autorstwa dzieła – oraz obniża stopień zaufania społecznego do nauki [źródło 4.].

35

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Ochronę przed takim działaniem reguluje w szczególności art. 78 i 79 UoPA. Podkreślić należy, że wina sprawcy nie wpływa na samo stwierdzenie zaistnienia plagiatu ani też nie stanowi przesłanki ustalenia odpowiedzialności za popełnienie tego czynu. Natomiast jej wystąpienie jest warunkiem zasądzenia na rzecz poszkodowanego stosownej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.

1. Odpowiedzialność karna Przestępstwo plagiatu reguluje wprost UoPA. Zgodnie z art. 115 ust. 1 tej ustawy „kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3”. Ponadto, stosownie do treści ust. 2 tego artykułu, „tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie”. Jak widać, oskarżenie o popełnienie przestępstwa z art. 115 UoPA grozi nawet za bezprawne zapożyczenie jedynie kontekstu bądź kilkunastu zdań cudzego utworu. Zatem odpowiedzialność karną ponosi ten, kto albo przywłaszcza sobie autorstwo cudzego utworu, albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu bądź artystycznego wykonania. Przypisanie sobie autorstwa całości lub części cudzego utworu musi być bezprawne, czyli niezgodne z przepisami prawa. Co do zasady nie dojdzie do popełnienia plagiatu w przypadku nieprecyzyjnego oznaczenia cudzego dzieła albo umiejscowienia przypisu lub innych uchybień niewskazujących wyraźnie na zamiar przywłaszczenia sobie autorstwa cudzego utworu [Szczotka, Twórczość naukowa…, s.

27]. Z kolei wprowadzenie w błąd polegać będzie na wytworzeniu wyobrażenia o autorstwie utworu niezgodnego ze stanem faktycznym. Może nastąpić zarówno przez działanie sprawcy, jak i przez zaniechanie. Co więcej, dla stwierdzenia przestępczego charakteru zachowania nie jest istotne, w jakiej części doszło do przywłaszczenia lub wprowadzenia w błąd co do autorstwa utworu. Jednakże charakter naruszenia powinien wpłynąć na wysokość kary.

Ponadto podkreślić należy, że przestępstwo plagiatu ścigane jest z oskarżenia publicznego. Wykrywając plagiat, władze odpowiedniej uczelni mają prawo, a nawet obowiązek powiadomić organy ścigania o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.

36

Plagiat – aspekty prawne

Zgodnie z art. 304 par. 1 Kodeksu postępowania karnego „każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję” [ustawa Kodeks postępowania karnego z 6 czerwca 1997 r., tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 437].

2. Odpowiedzialność na gruncie prawa cywilnego Należy zauważyć, że w sytuacji popełnienia plagiatu dochodzi jednocześnie do naruszenia autorskich praw osobistych oraz autorskich praw majątkowych twórcy. W przypadku autorskich praw osobistych twórcy ochronę przed takim działaniem sprawy stanowi art. 78 ust. 1 UoPA, zgodnie z którym osobie, której prawa autorskie zostały naruszone poprzez plagiat, przysługują dwa rodzaje roszczeń: majątkowe: roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę bądź o zapłatę odpowiedniej sumy pieniędzy na wskazany przez twórcę cel społeczny; niemajątkowe: roszczenie o zaniechanie działań naruszających dobra osobiste lub zagrażających takim naruszeniem, a w razie dopuszczenia się naruszenia – również roszczenie o usunięcie jego skutków, w szczególności publiczne złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie.

Podkreślić należy, że ciężar dowodu spoczywa na osobie występującej w postępowaniu cywilnym jako powód (co do zasady jest nim twórca dzieła), który musi wykazać swoje autorstwo względem utworu stanowiącego przedmiot sporu sądowego. Ponadto „twórca może żądać od osoby, która naruszyła jego autorskie prawa majątkowe, zaniechania naruszenia, wydania uzyskanych korzyści albo zapłacenia w podwójnej, a w przypadku gdy naruszenie jest zawinione, potrójnej wysokości stosownego wynagrodzenia z chwili jego dochodzenia; twórca może również żądać naprawienia wyrządzonej szkody, jeżeli działanie naruszającego było zawinione” [art.

79 ust. 1 UoPA].

Jednocześnie należy zauważyć, że przywłaszczenie sobie autorstwa cudzego pomysłu albo metody twórczej w niektórych przypadkach może również naruszać dobra osobiste twórcy, w tym na przykład jego dobre imię lub wizerunek [art. 23 ustawy Kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r., tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 380 ze zm.; dalej: „k.c.”]. Osoba, która czuje się poszkodowana, musi jednak wykazać, że naruszenie jest bezprawne, ponieważ stosownie do treści art. 24 k.c. „ten, czyje

37

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne”.

Po śmierci twórcy, jeżeli nie wyraził on innej woli, z roszczeniem z tytułu naruszenia jego praw osobistych może wystąpić również jego współmałżonek, a w przypadku jego braku – kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa [art. 78 ust. 2 UoPA].

3. Odpowiedzialność dyscyplinarna Prawo o szkolnictwie wyższym [ustawa z 27 lipca 2005 r., tekst jednolity: DzU 2016, poz. 1842] zwane dalej: „PSW”, jest jedyną polską ustawą, która wprost posługuje się terminem „plagiat”. Jednocześnie z jej przepisów wynika, że przywłaszczenie autorstwa cudzego utworu może skutkować w stosunku do: pracownika naukowego – rozwiązaniem stosunku pracy bez zachowania okresu wypowiedzenia [art. 126 pkt 3 PSW] oraz odpowiedzialnością dyscyplinarną [art. 144 ust. 3 PSW]; studenta – odpowiedzialnością dyscyplinarną: zgodnie z art. 214 ust. 4 PSW „w razie podejrzenia popełnienia przez studenta czynu polegającego na przypisaniu sobie autorstwa istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu rektor niezwłocznie poleca przeprowadzenie postępowania wyjaśniającego” [art. 214 ust. 4 PSW]. Z art. 214 ust. 5 PSW wynika, że jeżeli popełnienie tego czynu jest uzasadnione, rektor (oprócz polecenia przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego) może jednocześnie zawiesić studenta w prawach studenta do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną.

Odpowiedzialność dyscyplinarna studenta w przypadku popełnienia plagiatu może skutkować np. karą nagany, a nawet odebraniem tytułu zawodowego (licencjata, magistra, inżyniera), jeżeli praca stanowiąca podstawę nadania tego tytułu okazała się plagiatem. Zgodnie z art. 193 PSW „organ właściwy, w drodze decyzji, stwierdza nieważność postępowania w sprawie nadania tytułu zawodowego, jeżeli w pracy stanowiącej podstawę nadania tytułu zawodowego osoba ubiegająca się o ten tytuł przypisała sobie autorstwo istotnego fragmentu lub innych elementów cudzego utworu lub ustalenia naukowego”.

Jednocześnie z art. 214 ust. 6 PSW wynika, że jeżeli w wyniku postępowania wyjaśniającego zebrany materiał potwierdzi popełnienie plagiatu, rektor

38

Plagiat – aspekty prawne

wstrzymuje postępowanie o nadanie tytułu zawodowego do czasu wydania orzeczenia przez komisję dyscyplinarną oraz ma obowiązek złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa. Ponadto należy zaznaczyć, że art. 217 PSW stanowi, iż nie stosuje się przedawnienia w odniesieniu do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec studenta, któremu zarzuca się popełnienie plagiatu.

Na podstawie art. 144 ust. 3 pkt 1-5 PSW rzecznik dyscyplinarny wszczyna postępowanie wyjaśniające z urzędu w przypadku, gdy nauczycielowi akademickiemu zarzuca się popełnienie czynu polegającego na: „1) przywłaszczeniu sobie autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania; 2) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego utworu w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania; 3) rozpowszechnieniu, bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy, cudzego artystycznego wykonania albo publicznym zniekształceniu takiego utworu, artystycznego wykonania, fonogramu, wideogramu lub nadania; 4) naruszeniu cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych w inny sposób; 5) sfałszowaniu badań lub wyników badań naukowych lub dokonaniu innego oszustwa naukowego”.

Plagiat i autoplagiat w działalności naukowej – wybrane aspekty

Z plagiatem pracy naukowej mamy do czynienia w przypadku, gdy dana praca zawiera podobne do oryginału: treść, formę, wnioski albo argumentację, które to zapożyczenia nie zawierają odniesienia do ich autorów, np. w postaci przypisów [Marciniak i Marciniak, Plagiat prac naukowych…]. Jednocześnie „za plagiatora dzieła naukowego powinien być uznany ten, kto przejmuje »jądro« cudzej pracy i podaje się za jej autora. Wszystkie pozostałe przypadki przejęcia można co najwyżej zakwalifikować jako naruszenie reguł poprawnego cytowania” [Gadek-Giesen, Plagiat dzieł naukowych…].

Stosownie do treści art. 167a ust. 4 PSW „uczelnia jest obowiązana do sprawdzania pisemnych prac dyplomowych przed egzaminem dyplomowym z wykorzystaniem programów antyplagiatowych współpracujących z ogólnopolskim repozytorium pisemnych prac dyplomowych”. Sam przepis należy ocenić pozytywnie, ale pewne wątpliwości budzi niekonsekwencja ustawodawcy w posługiwaniu się pojęciami w obrębie tego samego artykułu, tj. 167a. W ust. 3 stwierdza się, że pracę dyplomową

39

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

może stanowić w szczególności praca pisemna, opublikowany artykuł, praca projektowa czy też praca konstrukcyjna, technologiczna bądź artystyczna. Natomiast sformułowany przez ustawodawcę obowiązek sprawdzania prac dyplomowych pod kątem plagiatu dotyczy wyłącznie pisemnych prac dyplomowych, a przecież może mieć miejsce także przy powstawaniu pracy dyplomowej w innych formach [Izdebski i Zieliński, Komentarz do art.167(a)…]. „To, że utworzone zostało repozytorium tylko pisemnych prac dyplomowych, nie powinno uzasadniać wyłączenia z obowiązku sprawdzania pod kątem plagiatu innych form pracy dyplomowej” [tamże].

Najczęściej plagiat ma miejsce wtedy, gdy student przepisuje do swojej pracy zaliczeniowej lub dyplomowej fragmenty zaczerpnięte z innych publikacji, nie powołując się na źródło i jego autora, czyli bez zastosowania cytatu albo przypisu. Z przepisów PSW wynika, że konsekwencją wykrycia plagiatu jest wycofanie danej pracy i jej unieważnienie, ponieważ nie może ona stanowić podstawy do nadania np. tytułu magistra. „Opracowanie przedstawione w przewodzie magisterskim jako praca magisterska może być uznane jako fałszywy dowód w rozumieniu art. 145 § 1 kodeksu postępowania administracyjnego” [wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 22 grudnia 1999 r., sygn. akt I SA 841/99, LEX nr 46272].

W odniesieniu do nauczycieli akademickich, jak zostało wskazane powyżej, zgodnie z art. 144 ust. 3 PSW, rzecznik dyscyplinarny wszczyna z urzędu postępowanie wyjaśniające w przypadku, gdy nauczycielowi akademickiemu zarzuca się popełnienie czynu polegającego m.in. na przywłaszczeniu sobie autorstwa albo wprowadzeniu w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania bądź też w przypadku naruszenia cudzych praw autorskich lub praw pokrewnych w inny sposób. Ponadto, stosownie do treści art. 29 ust. 1 Ustawy o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki z 14 marca 2003 r. [tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 882], w postępowaniach dotyczących nadania stopnia doktora i doktora habilitowanego albo tytułu profesora w zakresie nieuregulowanym w tej ustawie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego. Zgodnie z ust. 2 tego artykułu przesłankami do wznowienia postępowania o nadanie stopni naukowych mogą być, oprócz wymienionych w kodeksie postępowania administracyjnego, ujawnione okoliczności wskazujące na to, że stopień naukowy został nadany na podstawie dorobku powstałego z naruszeniem prawa, w tym praw autorskich lub dobrych obyczajów w nauce.

40

Plagiat – aspekty prawne

Problem plagiatu jest również poruszany w aktach prawnych Unii Europejskiej. W Europejskiej Karcie Naukowca w odniesieniu do „Ogólnych zasad i wymagań obowiązujących naukowców”, w punkcie „Odpowiedzialność zawodowa”, stwierdza się, że naukowcy powinni czynić wszelkie możliwe starania, by zagwarantować, że ich badania mają znaczenie dla społeczeństwa i nie powielają przeprowadzonych wcześniej i w innym miejscu badań [Zalecenie Komisji]. „Naukowcy nie mogą dopuścić się plagiatu w jakiejkolwiek formie i muszą przestrzegać zasady poszanowania praw własności intelektualnej oraz wspólnej własności danych w przypadku badań prowadzonych we współpracy z opiekunem/opiekunami i/lub innymi naukowcami.

Konieczność potwierdzenia nowych obserwacji przez wykazanie, że eksperymenty są powtarzalne, nie będzie uznawana za plagiat, pod warunkiem że w sposób wyraźny przytoczono dane, które mają być potwierdzone” [tamże].

W kontekście społeczności akademickiej należy również wspomnieć o zjawisku autoplagiatu. Przede wszystkim trzeba podkreślić, że autoplagiat nie jest rodzajem plagiatu, choć zbieżność tych terminów może być myląca. W przypadku plagiatu dana osoba, wykorzystując cudzy utwór, podaje się za jego autora, a tym samym narusza jego osobiste prawa autorskie. Z uwagi na to, że to właśnie autor zawsze jest właścicielem osobistych praw autorskich do utworu, autoplagiat nie może tych praw naruszać. W przeciwieństwie do plagiatu problem autoplagiatu nie został uregulowany expressis verbis w przepisach prawa. Nie ma również powszechnie przyjętej, jednolitej definicji autoplagiatu, ale jego popełnienie zawsze oceniane jest negatywnie. W Wytycznych Europejskiego Stowarzyszenia Redaktorów Naukowych dla autorów i tłumaczy artykułów naukowych publikowanych w języku angielskim wskazuje się, że w warstwie merytorycznej danego tekstu należy wyraźnie odróżnić oryginalne wyniki i hipotezy od swoich wcześniejszych publikacji oraz podać wszystkie źródła, a zaniechując tego obowiązku, autor dopuszcza się autoplagiatu [za: Sieńczyło-Chlabicz i Banasiuk, Pojęcie i istota…, s. 10-11].

Autoplagiat jest zjawiskiem występującym zarówno w środowisku studentów, jak i nauczycieli akademickich. W przypadku studentów polega najczęściej na kilkakrotnym oddawaniu jednego tekstu jako pracy zaliczeniowej na potrzeby różnych przedmiotów. Natomiast w odniesieniu do nauczycieli akademickich sprowadza się do kopiowania tych samych fragmentów napisanych przez siebie tekstów oraz ich opublikowania po raz kolejny pod zmienionym bądź zupełnie innym tytułem

41

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

[zob. Gromkowska-Melosik, Ściągi, plagiaty…]. Należy mieć na uwadze, że istnieją sytuacje, które nie będą stanowiły autoplagiatu, np. wydanie przez tego samego wydawcę kolejnego komentarza do UoPA, w którym autorzy zmienili część poglądów lub je uaktualnili w związku z nowelizacją aktu prawnego lub zmianą stanu prawnego.

Ponadto odpowiednie regulacje związane z popełnieniem autoplagiatu mogą zostać przewidziane w regulaminach uniwersyteckich albo kodeksach etycznych.

Mimo iż w dyskursie publicznym autoplagiat częściej jest problemem etycznym, a nie prawnym, może jednak naruszać przepisy prawne w sytuacji, gdy: autor popełnia go, zwiększając sztucznie objętość swojego dorobku, od którego zależy np. uzyskanie tytułu zawodowego i/lub awans naukowy, autor wcześniej zbył majątkowe prawa autorskie do danego utworu, w związku z czym ponowne wykorzystanie tego utworu bądź jego fragmentów może naruszać majątkowe prawa autorskie podmiotu, który je nabył (np. wydawcy).

Należy mieć również na uwadze, że zgodnie z art. 126 ust 3 pkt b PSW rektor uczelni może rozwiązać stosunek pracy bez wypowiedzenia w przypadku popełnienia przez nauczyciela akademickiego „innego oszustwa naukowego stwierdzonego prawomocnym orzeczeniem komisji dyscyplinarnej”. Należy zaś zgodzić się z poglądami doktryny, iż działanie „polegające na świadomym recypowaniu własnej twórczości naukowej do kolejnych publikowanych utworów – w celu powiększenia dorobku naukowego oraz wprowadzenia w błąd i stworzenia wrażenia wydania dzieła po raz pierwszy – można zakwalifikować jako czyn stanowiący oszustwo naukowe” [Sieńczyło-Chlabicz i Banasiuk, Pojęcie i istota…, s. 13]. Przykładowo, w wyroku z 11 lipca 2008 r. w sprawie, w której pracownik naukowy zaskarżył decyzję Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytułów Naukowych odmawiającą przedstawienia go do tytułu naukowego profesora, Sąd Najwyższy podtrzymał tę decyzję, przyznając rację recenzentom, którzy wykazali braki znaczniejszych osiągnięć naukowych skarżącego w przedstawionej przez niego dokumentacji, która de facto wprowadzała odbiorcę w błąd, zaś taki czyn określono mianem „posthabilitacyjnego autoplagiatu” [zob. wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego w Warszawie z 11 lipca 2008 r., sygn. akt I OSK 363/08, LEX nr 493029].

42

Plagiat – aspekty prawne

Podsumowanie

Warto pamiętać, że czerpanie inspiracji z istniejących już utworów jest dozwolone, ale pod warunkiem nieprzekraczania granic inspiracji oraz dozwolonego cytatu, tak aby nie być narażonym na popełnienie plagiatu. Przepisy aktualnie obowiązującej UoPA co do zasady zapewniają wystarczającą ochronę autora i jego utworu. Należy pamiętać, że dozwolony użytek, zarówno prywatny, jak i publiczny, stanowi istotne ograniczenie praw twórcy, dlatego przepisy w tym zakresie nie powinny być interpretowane rozszerzająco. Niewątpliwie zmiany wymaga art. 23 ust. 2 UoPA z uwagi na to, że sformułowanie „pojedynczych egzemplarzy utworu” jest niejednoznaczne, a także nie obejmuje wszystkich utworów mogących być przedmiotem prawa autorskiego. Najważniejszym wyzwaniem wydaje się dostosowanie prawa autorskiego do cyfrowej rzeczywistości i rozwijających się technologii informatycznych, zwłaszcza że coraz więcej naruszeń w tym zakresie odnotować można w internecie. Należałoby również zastanowić się nad utworzeniem sądu wyspecjalizowanego w sprawach z zakresu prawa autorskiego i własności intelektualnej.

Iwona Miedzińska

43

Bibliografia Banasiuk J., Współtwórczość i jej skutki w prawie autorskim, Warszawa 2012.

Banasiuk J., Sieńczyło-Chlabicz J., Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej, „Państwo i Prawo” 2012, nr 3.

Barta J., Markiewicz R., O potrzebie zmian prawa autorskiego w: SzczepanowskaKozłowska K. (red.), Oblicza prawa cywilnego. Księga jubileuszowa dedykowana profesorowi Janowi Błeszyńskiemu, Warszawa 2013.

Barta J., Markiewicz R., Prawo autorskie, Warszawa 2016.

Błeszyński J., Prawo autorskie, Warszawa 1988.

Błeszyński J., Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Problemy de lege ferenda w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną.

Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Czerwiński T., Plagiat naukowy w perspektywie akademickiej. Wybrane problemy, „Perspectiva. Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne” 2013, nr 1 (22).

Czub K., Prawa osobiste twórców dóbr niematerialnych, Warszawa 2011.

Czub K., Prawo własności intelektualnej. Zarys wykładu, Warszawa 2016.

Czuryk M., Karpiuk M., Kostrubiec J. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym po nowelizacji. Komentarz praktyczny, Warszawa 2015.

Domańska-Baer A., Co pracownik i student szkoły wyższej o prawie autorskim wiedzieć powinien. Informator dla pracowników i studentów szkół wyższych, Warszawa 2010.

Ferenc-Szydełko E. (red.), Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Komentarz, Warszawa 2011.

Flisak D., Komentarz do art. 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w: Flisak D. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015.

Gadek-Giesen B., Plagiat dzieł naukowych – zagadnienia wybrane, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Prawa Własności Intelektualnej” 2011, nr 2.

Bibliografia

Golat R., Prawo autorskie. Komentarz dla praktyków, Gdańsk 2016.

Górnicz-Mulcahy A., Utwór naukowy jako przedmiot ochrony autorskoprawnej w: Marszałkowska-Krześ E. (red.), Aktualne zagadnienia prawa prywatnego, Wrocław 2012.

Gromkowska-Melosik A., Ściągi, plagiaty, fałszywe dyplomy, Gdańsk 2007.

Huczkowski M., Ochrona praw autorskich. Zarys wykładu dla nieprawniczych kierunków studiów, Warszawa 2013.

Izdebski H., Zieliński J., Komentarz do art.167(a) ustawy – Prawo o szkolnictwie wyższym w: Izdebski H., Zieliński J., Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2015.

Jankowska M., Autor i prawo do autorstwa, Warszawa 2011.

Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J., Prawne aspekty zarządzania własnością intelektualną na uczelniach. Zagadnienia wybrane w: Matlak A., StanisławskaKloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Kępiński J., Klafkowska-Waśniowska K., Sikorski R. (red.), Granice prawa autorskiego, Warszawa 2010.

Krzyżanowski L. (red.), Ochrona własności intelektualnej, Bielsko-Biała 2014.

Lech P., Każdy, kto popełnił plagiat, może stracić tytuł zawodowy, „Gazeta Prawna”, 28 stycznia 2008.

Lech-Piwowarczyk E., Plagiat jako problem moralny w: Buchner-Jeziorska A. (red.), Edukacja w cywilizacji XXI wieku, Kielce 2005.

Lis W., Tylec G. (red.), Działalność naukowo-dydaktyczna w świetle prawa autorskiego, Lublin 2015.

Lubaszewski W., O mechanizmach komputerowego wykrywania plagiatu w: Kasprzycki D., Ożegalska-Trybalska J. (red.), Aktualne wyzwania prawa własności intelektualnej i prawa konkurencji. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Michałowi du Vallowi, Warszawa 2015.

45

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Machała W., Utwór. Przedmiot prawa autorskiego, Warszawa 2012.

Makosz A., Przed plagiatem nie chroni nawet przerobienie utworu, „Gazeta Prawna”, 24 stycznia 2008.

Małyszko A., Kilka uwag na tle odpowiedzialności karnej za przestępstwo plagiatu, „Edukacja Prawnicza” 2012, nr 12.

Marciniak J., Marciniak M., Plagiat prac naukowych – wybrane zagadnienia, „Radca Prawny” 2012, nr 1.

Markiewicz R., Ochrona prac naukowych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej” 1990, nr 55.

Markiewicz R., Zabawy z prawem autorskim, Warszawa 2015.

Mirowska-Łoskot U., Był plagiat? To po magistrze. Uczelnie unieważnią bezprawnie nadane tytuły zawodowe, „Dziennik Gazeta Prawna”, 11 września 2013.

Mirowska-Łoskot U., Koniec z kopiowaniem prac dyplomowych. Ale nie dla wszystkich, „Dziennik Gazeta Prawna”, 18 listopada 2013.

Mirowska-Łoskot U., Licencjat w 24 godziny. Tanio i bezkarnie. Do czasu, „Dziennik Gazeta Prawna”, 12 września 2013.

Pawlik K., Zenderowski R., Dyplom z internetu. Jak korzystać z internetu, pisząc prace dyplomowe?, Warszawa 2013.

Podrecki P., Środki ochrony praw własności intelektualnej, Warszawa 2010.

Poźniak-Niedzielska M., Niewęgłowski A., Pomysł jako przejaw twórczości w świetle prawa autorskiego w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Prawo o szkolnictwie wyższym, ustawa z 27 lipca 2005 r., tekst jednolity: DzU 2016, poz. 1842.

Pyter M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2012.

Raglewski J., Garść refleksji poświęconych przepisom karnym ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 1994 r. w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spo46

Bibliografia

ry o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Rutkowska-Sowa M., Plagiaty studentów i doktorantów, „Edukacja Prawnicza” 2013, nr 11.

Sanetra W., Wierzbowski M. (red.), Prawo o szkolnictwie wyższym. Komentarz, Warszawa 2013.

Seledec P., Przestępstwa naruszające prawa autorskie, „Przegląd Sądowy” 2003, nr 7-8.

Sewerynik A., Nie wszystko, co podobne, to plagiat, „Rzeczpospolita”, 9 listopada 2012.

Sieńczyło-Chlabicz J. (red.), Prawo własności intelektualnej, Warszawa 2015.

Sieńczyło-Chlabicz J., Odpowiedzialność nauczycieli akademickich, doktorantów i studentów z tytułu popełnienia plagiatu, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2010, nr 1.

Sieńczyło-Chlabicz J., Banasiuk J., Pojęcie i istota zjawiska autoplagiatu w twórczości naukowej, „Państwo i Prawo” 2012, nr 3.

Sołtysiak G., Plagiat. Zarys problemu, Warszawa 2009.

Stanisławska-Kloc S., Komentarz do art. 23 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych w: Flisak D. (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, Warszawa 2015.

Stanisławska-Kloc S., Plagiat contra autoplagiat w: Matlak A., Stanisławska-Kloc S. (red.), Spory o własność intelektualną. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorom Januszowi Barcie i Ryszardowi Markiewiczowi, Warszawa 2013.

Stanisławska-Kloc S., Plagiat i autoplagiat, „Infos. Zagadnienia Społeczno-Gospodarcze” 2011, nr 16.

Surmiak W. (red.), Własność intelektualna w szkołach wyższych, Opole 2012.

Sykulska K., Plagiat, Wrocław 2008.

Szczotka J., Twórczość naukowa – czy autoplagiat jest plagiatem?, „Studia Iuridica Lublinensia” 2014, nr 23.

47

Bądź oryginalny! Edycja tekstów naukowych i respektowanie praw autorskich

Szewc A., Dzieła naukowe i ich status w prawie autorskim, „Państwo i Prawo” 1997, nr 10.

Traple E., Prawnoautorska ochrona projektów technicznych, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2012, nr 2.

Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jednolity: DzU z 2016 r., poz. 666.

Wojciechowska A., Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi prawa cywilnego?, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 1994, nr 4.

Zalecenie Komisji w sprawie Europejskiej Karty Naukowca oraz Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych z 11 marca 2005 r., Dziennik Urzędowy UE L 75/67, 22 marca 2005.

źródło 1. = Kawczyński S., Problem plagiatowania w szkolnictwie wyższym.

Charakterystyka elektronicznego systemu antyplagiatowego, http://www.e-mentor. edu.pl/artykul/index/numer/19/id/412. źródło 2. = Niedziela Ł., Gdzie kończy się inspiracja, a zaczyna plagiat?, http://up-kancelarie.pl/gdzie-konczy-sie-inspiracja-a-zaczyna-plagiat-odpowiedzialnosccywilna-i-karna-za-plagiat/. źródło 3. = Pojęcie i rodzaje plagiatu, http://lexplay.pl/artykul/prawo_autorskie/ pojecie_i_rodzaje_plagiatu, dostęp: 25 czerwca 2016. źródło 4. = Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności intelektualnej, opracowanie Zespołu do spraw dobrych praktyk akademickich przy ministrze nauki i szkolnictwa wyższego, www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/43d99d24cf04fbcae3f1352bd5e7a6b8.pdf, dostęp: 27 czerwca 2016. źródło 5. = Zenderowski R., Plagiat. Istota – rodzaje – skutki (w odniesieniu do prac pisemnych na studiach wyższych), www.zenderowski.republika.pl/plagiat.pdf.

48

Źródła internetowe