Voorlichting, advies en instructie

ThiemeMeulenhoff Zorg

Voorlichting, advies en instructie

Voorlichting, advies en instructie

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 1

02-04-10 14:39

Colofon Auteurs Hendrik van der Ham

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs,

Inhoudelijke redactie Drs. J.P. Vaessen

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen:

Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs

www.thiememeulenhoff. nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16

Ontwerp Omslag: Enof, Utrecht Binnenwerk: DeltaHage, Den Haag Fotografie Karin Ligthart, Amsterdam

ISBN 978 90 06 92424 4 Eerste druk, eerste oplage, 2010 © ThiemeMeulenhoff, Baarn/Utrecht/Zutphen, 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een

Overige foto’s in deze uitgave Stichting soa-bestrijding, Utrecht, p. 13 Stivoro, Den Haag, p. 28 N.I.G.Z., Woerden, p. 29 ANP, Rijswijk, p. 40, 131, 137, 153 Medi-Select b.v., Haarlem, p. 43 Fotostock/Science Photo Library, Amsterdam, p. 46 GGz Groningen, afdeling Preventie, p. 82 Provinciale Patiënten/Consumenten Federatie Gelderland, p. 200

geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 2

02-04-10 14:39

Inhoudsopgave Woord vooraf Thema 1

De betekenis van preventie en gezondheidsvoorlichting 1 De betekenis van preventie en GVO

Thema 2

1 2 3 4 Thema 3

Secundaire preventie toepassen 1 Observeren van gezondheidsproblemen 2 Observaties rapporteren 3 Gezondheidsproblemen bespreken

Thema 4

Primaire preventie toepassen Gezondheidsvoorlichting Veiligheid en hygiĂŤne Hospitalisering voorkomen Veilig, gezond en aangenaam werken

1 2 3 4 5 6 7

4 7 8 23 24 36 54 64 73 74 92 104

Tertiaire preventie toepassen Reacties op gezondheidsproblemen Negatieve effecten van gezondheidsproblemen voorkomen Gevolgen van hospitalisering beperken Aanpassingen in de leefwijze Vaardigheden, gedragsregels en hulpmiddelen Andere hulpverleningsmogelijkheden PatiĂŤntenvoorlichting

115 116 130 142 152 162 174 184

Kernwoorden

208

Index

215

3

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 3

02-04-10 14:39

Woord vooraf Over Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken De Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken zijn competentiegericht naslagmateriaal voor niveau 3 en niveau 4 van het gezondheidszorgonderwijs. Het uitgangspunt van Thieme Meulenhoff Zorg is het leveren van een bijdrage aan het opleiden van studenten tot competente beroepsbeoefenaars in de gezondheidszorg. De Basisboeken sluiten aan bij het competentiegericht opleiden, waarbij aan de beroepspraktijk gerelateerde theorie en leeractiviteiten vanaf het begin van de opleiding tot verzorgende/verpleegkundige centraal staan.

De theorie is toegankelijk geschreven en voorzien van veel praktijksituaties. Vragen en opdrachten doen voortdurend een beroep op het beroepsmatig handelen. Dit maakt de Thieme Meulenhoff Zorg - Basisboeken tot een compleet product dat past in elk didactisch model. Het naslagmateriaal is gerelateerd aan de kerntaken en werkprocessen uit de nieuwe kwalificatiedossiers. Van hieruit is een vertaalslag naar de kernactiviteiten en beroepsprestaties eenvoudig te maken. Als zodanig is het naslagmateriaal goed te plaatsen in een onderwijsmagazijn. In combinatie met onze digitale producten vormt het een compleet en rijk geschakeerd aanbod aan lesmateriaal, dat ingezet kan worden binnen het competentiegericht leren. Deze variatie aan leermiddelen en werkvormen in combinatie met e-learning (blended learning) verhoogt het leerrendement en bevordert de zelfstandigheid van studenten.

Competenties Competenties zijn de vermogens van mensen om in bepaalde situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen. Een competentie is samengesteld uit kennis, inzichten, vaardigheden, houdingen en persoonlijke eigenschappen. Een competent persoon kan deze elementen ge誰ntegreerd en doelgericht inzetten om de juiste resultaten te bereiken. Er zijn drie typen competenties, namelijk: beroepscompetenties: de vermogens om in beroepssituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; leercompetenties: de vermogens om in leersituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; burgerschapscompetenties: de vermogens om in maatschappelijke situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen.

4

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 4

02-04-10 14:39

Voor verzorgenden, maar ook voor verzorgenden-in-opleiding zijn alle drie de soorten competenties van belang. Beroepscompetenties heb je nodig omdat je handelen een grote invloed heeft op het leven van mensen. Je hebt een beroep gekozen met een grote verantwoordelijkheid, temeer omdat je als verzorgende zelfstandig besluit, kiest en handelt. Je bent een professional met een eigen bevoegdheid. Leercompetenties zijn van belang omdat het beroep voortdurend in ontwikkeling is. Verplegingswetenschap, maar ook de medische en gedragswetenschappen zorgen onophoudelijk voor nieuwe kennis. Dat maakt het verzorgen/verplegen tot een vak waarin steeds weer nieuwe leersituaties ontstaan. Burgerschapscompetenties zijn belangrijk omdat het verzorgen midden in de samenleving gebeurt. Het contact met mensen staat altijd centraal. Verzorgsituaties zijn maatschappelijke situaties, ongeacht de zorgsetting.

De generieke boeken – dus ook dít boek, Voorlichting, advies en instructie – zijn geschreven voor verzorgenden in opleiding. Het boek gaat heel concreet over de betekenis van voorlichting, advies en instructie als onderdeel van de zorg en ondersteuning die je geeft aan zorgvragers. Het boek bevat alle aspecten die van belang zijn om de competenties te ontwikkelen die je nodig hebt om gezondheidsproblemen te voorkomen. Het herkennen en vaststellen van gezondheidsproblemen maakt daar onderdeel van uit, evenals het beperken van de nadelige gevolgen van bestaande gezondheidsproblemen.

Dit boek sluit aan bij deze kerntaak en werkprocessen: Kerntaak 1: Bieden van zorg en ondersteuning op basis van het zorgplan Werkproces 1.6: Monitort de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied Werkproces 1.7: Geeft voorlichting, advies en instructie Dit boek sluit aan bij de volgende kernactiviteit en beroepsprestaties: Kernactiviteit: Ondersteunen bij het leven van alledag Beroepsprestatie: Verzamelen en rapporteren van gegevens Beroepsprestatie: Zorgen voor veiligheid Het boek is ingedeeld in vier thema’s: De betekenis van preventie en gezondheidsvoorlichting Primaire preventie toepassen Secundaire preventie toepassen Tertiaire preventie toepassen

5

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 5

02-04-10 14:39

Ieder thema bevat ĂŠĂŠn of meer hoofdstukken. Aan het begin van elk thema kun je lezen welk werkproces behandeld wordt.

Ieder hoofdstuk is opgebouwd uit theoretische leerstof over kennis, inzichten en houdingen die noodzakelijk zijn om je de betreffende competenties eigen te maken. Het hoofdstuk start met een anekdote, een gebeurtenis of een ander voorbeeld. Je kunt je daardoor snel een beeld vormen van waar het hoofdstuk over gaat. Naast theorie komen praktijkvoorbeelden aan bod, die het mogelijk maken je te verdiepen in een levensechte situatie. Aan het eind van elk hoofdstuk vind je kennisopdrachten en een samenwerkingsopdracht. De kennisvragen zijn bedoeld om jezelf te toetsen. Als je alle vragen kunt beantwoorden zonder de tekst opnieuw te raadplegen, mag je ervan uitgaan dat je de leerstof in voldoende mate hebt begrepen. Door het uitvoeren van de samenwerkingsopdracht kun je de leerstof toepassen in een voor jou relevante situatie samen met anderen. De opdracht is zodanig uitgewerkt dat het mogelijk is het gewenste resultaat samen met anderen te bereiken zonder tussenkomst van de docent.

De auteurs hopen dat deze uitgave zal voldoen aan de eisen van de huidige student verzorgende. In ieder geval hebben zij geprobeerd de leerstof zodanig te presenteren dat: de inhoud relevant is voor het verzorgend beroep; de verwerking in iedere gewenste leervorm kan plaatsvinden; elk hoofdstuk onafhankelijk van andere hoofdstukken bestudeerd kan worden.

De auteur: Hendrik van der Ham Eindredactie: Drs. J.P. Vaessen

Wer 1.6

1.7

6

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 6

02-04-10 14:39

Thema De betekenis van preventie en gezondheidsvoorlichting Als verzorgende zul je veel tijd besteden aan het voorkomen van problemen. Het is namelijk meestal eenvoudiger om gezondheidsproblemen te voorkomen, dan reeds aanwezige verschijnselen te bestrijden. De gezondheidszorg in Nederland houdt zich niet alleen bezig met het bestrijden van ziekten en de daarbijbehorende klachten. Het is minstens zo belangrijk ervoor te zorgen dat gezondheidsproblemen niet optreden. En precies dat is waar preventie en gezondheidsvoorlichting (GVO) over gaat.

Preventie betekent het voorkomen van gezondheidsproblemen. GVO houdt in dat je voorlichting geeft aan mensen hoe ze dat kunnen doen.

Wanneer iemand toch ziek wordt, dan houdt preventie en GVO niet op. Je richt je dan op het voorkomen van erger. Wanneer je door voorlichting de gezondheid van mensen wilt be誰nvloeden, dan is het zinvol je te richten op de factoren die daarbij een rol spelen: de lichaamsbouw en aanleg van een persoon; zijn gedrag; zijn afkomst; de maatschappij waarin hij leeft; de beschikbaarheid van de gezondheidszorg.

Preventie en GVO zijn ten slotte niet alleen van belang voor het individu, maar ook voor de maatschappij. Gezondheidsproblemen bestrijden kost namelijk veel geld.

Werkproces 1.6 Monitort de gezondheidstoestand op somatisch en psychosociaal gebied 1.7 Geeft voorlichting, advies en instructie

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 7

7

02-04-10 14:39

1

De betekenis van preventie en GVO

Youry helpt meneer Van Bakel met wassen en aankleden. Hij vertelt Youry dat hij zo’n moeite heeft met zijn ontlasting. ‘Het is alweer drie dagen geleden’, verzucht hij, ‘en ik heb een opgeblazen gevoel en een harde buik.’ Youry raadt hem aan om de huisarts te raadplegen. Misschien kan de huisarts u helpen. ‘Maar ik denk dat u er zelf ook wel wat aan kunt doen’, zegt Youry. ‘U zit de hele dag op de bank, en ik zie dat u alleen witbrood zonder korstjes eet. Als u wat meer beweegt en wat meer voedsel met vezels eet, zal uw ontlasting beter gaan. De dokter zal u waarschijnlijk op dit gebied voorlichting geven om te voorkomen dat uw gezondheidsproblemen verergeren.’

Een belangrijk onderdeel van de beroepspraktijk van de verzorgende is het geven van voorlichting aan zorgvragers. Deze voorlichting noem je preventie en GVO. Preventie is erop gericht om (gezondheids-) problemen te voorkomen. Maar je kunt er ook mee voorkomen dat problemen verergeren, of dat er nog meer problemen ontstaan. Het geven van voorlichting is opgenomen in de wet. Een hulpverlener is verplicht om een zorgvrager de juiste informatie te geven over de behandeling. Pas nadat de zorgvrager voldoende ingelicht is over de mogelijke voor- en nadelen, mag hij toestemming geven voor de behandeling.

Gezondheid is iets wat je aan je eigen gedrag kunt koppelen. Je kiest er, soms bewust, soms onbewust, voor om veel te sporten of juist om te roken, of veel te drinken. Gezondheidsvoorlichting geef je daarom ook op basis van vrijblijvendheid; je licht iemand in over de mogelijke voor- en nadelen van zijn gedrag. Met de juiste informatie kan de ander zelf een bewuste keuze maken.

8

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 8

Thema 1

02-04-10 14:39

1.1 Preventie en GVO Je hoort de begrippen preventie en GVO vaak in één adem. Ze hebben dan ook veel met elkaar te maken. Het woord preventie komt uit het Latijn en betekent letterlijk: voorkomen. Je zorgt ervoor dat iets niet gebeurt wat je niet wilt. Als je preventie toepast, voorkom je dus iets. Preventie toepassen is een activiteit met een doel. Preventie in de gezondheidszorg bestaat uit activiteiten die tot doel hebben gezondheidsproblemen te voorkomen.

Gezondheidsproblemen zijn onder meer ziekten, ongevallen, verwondingen, handicaps, beperkingen en zelfzorgtekorten. Eén van de redenen dat gezondheidsproblemen kunnen ontstaan, is onwetendheid. Mensen weten niet dat er een dreiging is voor hun gezondheid. Er zijn verschillende oorzaken die de gezondheid kunnen bedreigen. Je bent al met een belangrijk onderdeel van preventie bezig als je mensen op de hoogte brengt van wat hun gezondheid kan bedreigen. Dat noem je voorlichten. Voorlichten is uitleg geven over iets, waarbij je ook vertelt wat de gevolgen zijn en waarmee je rekening moet houden. De voorlichting die betrekking heeft op de gezondheid, heet gezondvoorlichting gezondheidsvoorlichting heidsvoorlichting (GVO). GVO is een afkorting van gezondheidsvoorlichting. Alle activiteiten die onder GVO vallen, hebben uiteindelijk als doel om de gezondheid en het welbevinden van mensen te bevorderen. preventie

1.2 Gezondheid gezondheid wereldgezondheids­ organisatie

In de gezondheidszorg gaat het bij preventie en GVO altijd om gezondheid als doel van het handelen.

Als je het begrip gezondheid nader bekijkt, zie je dat het een subjectief begrip is. Dat wil zeggen; dat wat je zelf vindt en voelt, speelt een belangrijke rol als je jezelf gezond of niet-gezond noemt.

De wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization, WHO) houdt zich voornamelijk bezig met gezondheid. Deze organisatie, onderdeel van de Verenigde Naties (VN), heeft een omschrijving van het begrip gezondheid gegeven: ‘gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welbevinden’.

Je ziet dat ook deze omschrijving van gezondheid subjectief is. Gezondheid is afhankelijk van iemands ‘welbevinden’. Of iemand zich in ‘een toestand van welbevinden’ bevindt, is afhankelijk van het individu. Dat heeft te maken met je persoonlijke opvattingen en ervaringen. Je hebt je ideeën over gezondheid ook vanuit je omgeving en je opvoeding. Gezondheid is gebonden is aan je persoon, de tijd waarin je leeft en aan je cultuur.

In de omschrijving van de WHO kun je ook lezen dat gezondheid een toestand is. Een toestand heeft te maken met een bepaald moment. Op een ander moment kan deze toestand weer anders zijn. Dat betekent dat gezondheid een dynamisch begrip is. Het is voortdurend in beweging. Het past zich aan

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 9

9

02-04-10 14:39

aan veranderingen en omstandigheden die invloed hebben op je gezondheid. Als die omstandigheden gunstig zijn voor de gezondheid, zijn ze gezondheidsbevorderend. Zijn ze ongunstig voor je gezondheid, dan zijn ze gezondheidsbedreigend.

Over het algemeen kun je op een bepaald moment in een bepaalde situatie de gezondheidsbedreigende en gezondheidsbevorderende aspecten wel aanwijzen. Maar deze aspecten kunnen veranderen. Honderd jaar geleden waren de belangrijkste oorzaken voor gezondheidsproblemen armoede, slechte hygiënische omstandigheden en onwetendheid. Deze factoren spelen nu een minder grote rol dankzij verbeterde hygiëne, gestegen welvaart, betere huisvesting en de ontwikkeling van de medische wetenschap.

Tegenwoordig bedreigen verkeerde voedingsgewoonten, gebrek aan lichaamsbeweging, een jachtig, stressvol leven en milieuverontreiniging de gezondheid. Steeds meer kun je het bevorderen van de gezondheid aan je eigen gedrag koppelen. Het hangt niet meer voornamelijk af van factoren waar je niets aan kunt doen. Je streven naar gezondheid is tegenwoordig vooral een eigen verantwoordelijkheid geworden.

1.3 Invloeden op de gezondheid

model van Lalonde

Meerdere aspecten beïnvloeden de gezondheid. Je kunt ook zeggen dat gezondheid het resultaat is van verschillende invloeden die op iemand inwerken.

Een goed overzicht van de factoren die de gezondheid beïnvloeden, is gegeven door Mark Lalonde.

Hij is de voormalig minister van volksgezondheid in Canada. Het model van Lalonde analyseert gezondheidsproblemen en geeft inzicht in de factoren die de gezondheid bepalen. Anders gezegd: met dit overzicht kun je bekijken waar de oorzaken van gezondheidsproblemen kunnen liggen.

Lalonde noemt vijf groepen van factoren die gezondheid beïnvloeden: biologische factoren. Dit zijn zaken die met je lichaam te maken hebben, zoals lichaamsbouw, erfelijke aanleg en beschadigingen door ziekte of ongeval. Je gezondheid wordt mede bepaald door je biologische bagage, die verantwoordelijk is voor groei en ontwikkeling; gedragsfactoren. Hieronder valt alles wat met je gedrag te maken heeft, zoals leefstijl, leefwijze en gewoonten; milieufactoren. Hiertoe reken je alles wat met de fysieke omgeving te maken heeft, zoals milieuvervuiling, geluidshinder, woon- en leefklimaat; maatschappelijke factoren. Dat zijn factoren uit de sociale omgeving waar je woont en waarvan je deel uitmaakt, zoals sociale contacten, veiligheid, werkloosheid en discriminatie; beschikbare gezondheidszorg. Hieronder valt het geheel en de toegankelijkheid van gezondheidszorgvoorzieningen, zoals zorgverzekeringen, ziekenhuizen, verpleeghuizen, huisartsen, medicijnen

Je eetgewoontes kunnen van grote invloed zijn op je gezondheid.

10

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 10

Thema 1

02-04-10 14:39

en hulpmiddelen. Natuurlijk gaat het niet alleen om het aanbod, maar ook om de kwaliteit van de beschikbare gezondheidszorg.

Al deze factoren hangen nauw met elkaar samen en beïnvloeden elkaar onderling. Het geheel van factoren bepaalt de gezondheid van een individu of een groep mensen.

Milieufactoren • woon- en leefklimaat • geluidshinder • milieuvervuiling Maatschappelijke factoren • sociale contacten • veiligheid • werkeloosheid • discriminatie

Biologische factoren • lichaamsbouw • erfelijke aanleg • ziekte/ongeval

Gezondheid

Gezondheidszorg • zorgverzekering • ziekenhuis • huisarts • medicijnen • hulpverlening

Gedragsfactoren • leefstijl • gewoonten

Model van Lalonde.

1.4 Het belang van preventie en GVO Het belang van preventie en GVO is het bevorderen van de gezondheid en het tegengaan van factoren die de gezondheid bedreigen. Gezond zijn is van groot belang. Vaak hoor je mensen zeggen dat voor hen gezondheid het belangrijkste is. Voor veel mensen is gezond zijn vanzelfsprekend. Het besef dat een goede gezondheid waardevol is, komt vaak pas op het moment dat zich problemen voordoen.

Dat kan gebeuren als je ineens geconfronteerd wordt met ziekte, beperkingen en handicaps.

e

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 11

11

02-04-10 14:39

informed consent

Praktijk 1

Preventie en GVO wijzen je erop dat gezondheid niet vanzelfsprekend is. Ze vertellen je dat gezondheid beïnvloed kan worden door je gedrag, de omgeving, het milieu en het aanbod van gezondheidszorg. Het is bekend dat de kosten van de gezondheidszorg steeds hoger worden. Hier en daar is er al twijfel of het in de toekomst nog wel betaalbaar blijft. Steeds meer langdurige behandelingen zijn mogelijk. Bovendien neemt het percentage ouderen toe. Dat betekent dat meer mensen een beroep zullen doen op de gezondheidszorg. Verder is er ook een toename van aandoeningen en ziekten waarbij het gedrag van mensen een rol speelt.

Preventie en GVO hebben als doel om gezondheidsproblemen te voorkomen. Met voorlichting kun je mensen laten zien hoe hun leefwijze hun gezondheid beïnvloedt, in de hoop dat ze door dit inzicht hun gedrag veranderen. Het beroep op de gezondheidszorg zal minder worden als mensen zelfstandig met hun problemen om kunnen gaan. Gezondheidsvoorlichting kan hierin een grote bijdrage leveren.

Sinds 1995 is het geven van voorlichting opgenomen in de wet. De overeenkomst tussen een zorgvrager en een hulpverlener is geregeld in de WGBO (wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst). In deze wet staat dat behandeling en verzorging alleen mogen plaatsvinden met toestemming van de zorgvrager. Voordat een zorgvrager toestemming geeft, moet hij voldoende geïnformeerd worden. Een hulpverlener is verplicht eerst voorlichting te geven over de aandoening. Vervolgens stelt de hulpverlener een behandeling voor. De zorgvrager geeft pas toestemming nadat hij voldoende geïnformeerd is. Dit noem je informed consent.

Gezondheid en gezondheidsgedrag kun je niet afdwingen met wetten en regels. Dwang is geen goed middel om iemand over te halen tot gezond gedrag. Daarom streef je bij preventie en GVO naar het bevorderen van inzicht en ga je uit van vrije keuze.

Alleen achtergebleven Mevrouw Malach woont sinds enkele weken alleen. Haar man is opgenomen in een verpleeghuis. Tien jaar lang heeft ze hem thuis verzorgd. De laatste vijf jaar samen met verzorgenden van de thuiszorg. Meneer Malach was al lange tijd aan het dementeren. Nadat hij een hersenbloeding heeft gekregen, is het steeds moeilijker geworden om thuis voldoende zorg te geven. Mevrouw Malach heeft moeite met het alleen zijn. Ze zegt dat ze niet meer weet wat ze moet doen en dat het leven zinloos is. Nu haar man er niet meer is, ziet ze geen reden meer om het huishouden te doen. Het huis vervuilt dan ook zienderogen. Er ligt een dikke laag stof, overal ligt vuil wasgoed en in de keuken staan stapels servies met beschimmelde etensresten.

Mariëtte van de thuiszorg komt bij mevrouw Malach op bezoek voor een gesprek. Ze schrikt van de toestand waarin ze haar aantreft. Op dat moment wordt de straat opengebroken. Er

12

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 12

Thema 1

02-04-10 14:39

is veel lawaai. Daarom heeft mevrouw Malach de radio keihard aanstaan, om toch maar wat te horen. Mariëtte ziet aan het uiterlijk van mevrouw Malach dat ze zich verwaarloost. Haar kleren zijn vuil, ze ruikt ongewassen en heeft ongekamde haren.

De buren mijden haar tegenwoordig, terwijl ze in voorgaande jaren een goed contact met het echtpaar hadden. Mevrouw Malach kookt nauwelijks meer. Haar voedsel bestaat voornamelijk uit sherry en chips. Ze drinkt veel, de hele dag door. Ze gaat elke dag met de auto naar het verpleeghuis om haar man te bezoeken. Daarna komt ze verdrietig thuis. ‘Alles gaat fout’, klaagt ze. En de buren klagen over stank, en over het verwaarloosde huis. Ook over de harde muziek.

Vragen

1 Beschrijf met behulp van de definitie van de WHO de lichamelijke, psychische en sociale gezondheidstoestand van mevrouw Malach.

2 Welke gezondheidsbedreigende activiteiten en omstandigheden kom je tegen?

3 Wat moeten volgens jou de resultaten zijn van goede preventie en GVO in het geval van mevrouw Malach?

1.5 Preventie

primaire preventie secundaire preventie tertiaire preventie

Preventie is het voorkomen, opsporen, en bestrijden van ziekten en gezondheidsproblemen. Je kunt dus drie vormen van preventie onderscheiden: primaire preventie: het voorkomen van gezondheidsproblemen; secundaire preventie: het opsporen van gezondheidsproblemen; tertiaire preventie: het bestrijden van de schadelijke gevolgen van aanwezige gezondheidsproblemen.

1.5.1 Primaire preventie Primaire preventie is het geheel aan activiteiten dat erop gericht is om het ontstaan van ziekten en gezondheidsproblemen te voorkomen. Deze activiteiten zijn gericht op mensen die gezond zijn.

Voorbeelden van primaire preventie zijn: vaccinaties, zoals de DTP-prik die alle kinderen krijgen om te voorkomen dat ze difterie, tetanus en polio krijgen; hygiënische regels, zoals het voorschrift om je handen te wassen; arbeidsomstandighedenvoorschriften, zoals voorschriften bij het tillen van een zorgvrager; voorlichting, zoals de campagnes over veilig vrijen om geslachtsziekten te voorkomen.

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 13

13

02-04-10 14:39

1.5.2 Secundaire preventie Secundaire preventie is het systematisch en in een zo vroeg mogelijk stadium opsporen en vaststellen van ziekten en gezondheidsproblemen. De bedoeling hiervan is om een gezondheidsprobleem zo snel mogelijk te ontdekken. Behandeling in een vroeg stadium is namelijk meestal meer succesvol. Secundaire preventie heeft alleen zin als je na het opsporen direct maatregelen neemt om het gezondheidsprobleem op te lossen of te behandelen.

Voorbeelden van secundaire preventie zijn: periodiek geneeskundig onderzoek, zoals het onderzoek waarbij schoolkinderen getest worden op goed kunnen horen en zien; bevolkingsonderzoek, zoals het onderzoek naar baarmoederhalskanker, waarbij alle vrouwen boven de vijftig jaar een uitstrijkje kunnen laten maken; zelfonderzoek, zoals vrouwen die zelf hun borsten controleren; observatie door de verzorgende, zoals het regelmatig controleren van de stuit en de hielen van bedlegerige zorgvragers om decubitus te voorkomen.

1.5.3 Tertiaire preventie

patiĂŤntenvoorlichting

Tertiaire preventie is het zoveel mogelijk beperken van de schadelijke gevolgen van een gezondheidsprobleem. Deze vorm van preventie richt zich dus op mensen die al een gezondheidsprobleem hebben. Bij ieder gezondheidsprobleem kunnen zich complicaties voordoen, het probleem kan verergeren en de nadelige gevolgen kunnen toenemen. Activiteiten die onder tertiaire preventie vallen, hebben als doel deze schadelijke gevolgen te voorkomen. Onder tertiaire preventie valt ook het leren omgaan met het gezondheidsprobleem, het vergroten van de zelfstandigheid en de zelfredzaamheid, of het verkleinen van de kans op verdere negatieve gevolgen.

Voorbeelden van tertiaire preventie zijn: revalidatie; hulp bij verliesverwerking; nazorg, zoals de regelmatige poliklinische controle na een behandeling in het ziekenhuis; patiĂŤntenvoorlichting, zoals de uitleg over de aandoening die de zorgvrager heeft; de taakuitvoering van de verzorgende. Veel van de activiteiten die je tijdens je beroepsuitoefening uitvoert, staan nadrukkelijk in het teken van tertiaire preventie.

14

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 14

Thema 1

02-04-10 14:39

Praktijk 2

De laatste bpv-dag Karen doet haar bpv in een verzorgingshuis. Vandaag is het haar laatste dag. Karen werkt al een tijd zelfstandig. Eerst helpt ze meneer Eikenaar met douchen. Ze doet een plastic schort voor en legt een antislipmatje op de vloer van de badkamer. Ze brengt meneer Eikenaar in de rolstoel naar de badkamer. Daar helpt ze hem met uitkleden, en wast zijn rug en zijn haren. De rest kan hij zelf. Ondertussen zet Karen het ontbijt klaar. Daarna helpt ze hem met aankleden. Tussendoor komt Ellen even om het bloedsuikergehalte van meneer Eikenaar te controleren. Als Ellen weg is, zegt meneer Eikenaar dat hij niet snapt waarom dat zo vaak moet. Karen legt het hem uit.

Daarna gaat Karen naar mevrouw Romanov. Zij kan alles zelfstandig, maar heeft begeleiding nodig. Ze is namelijk licht dementerend. Ook voor haar maakt Karen het ontbijt klaar. Ze moet de thee uit de afdelingskeuken halen, want het kookplaatje is weggehaald. Als Karen net klaar is, komt de huisarts met een griepprik voor mevrouw Romanov. Vervolgens vraagt Fanny of Karen haar even wil komen helpen. Samen helpen ze mevrouw Staal met de tillift.

Ze werken volgens de instructies van de tilcursus die ze vorige week hebben gehad. Fanny draait mevrouw Staal op haar zij en vraagt aan Karen hoe de stuit eruitziet.

Half elf is het pauze. Karen heeft voor haar afscheid roomsoesjes meegenomen. Fanny en Dianne nemen geen roomsoesje omdat ze vinden dat ze te zwaar worden. Jannes gaat tijdens de pauze naar buiten om een sigaret te roken. Na de pauze helpt Karen mee in de keuken. Ze moet eerst een schort, handschoenen en een haarkapje aan doen. Aan de lopende band schept ze de groenten op de etensbladen. Hierbij mag ze niet praten, omdat iedereen goed op de maaltijdkaarten moet letten.

Vragen

1 2 3 4 5

Welke vormen van primaire preventie komt Karen op haar laatste dag tegen?

Welke vorm van secundaire preventie komt Karen tegen?

Welke vormen van tertiaire preventie komt Karen tegen?

In welke gevallen is er sprake van voorlichting?

In welke gevallen speelt de voorbeeldfunctie van de verzorgende een rol?

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 15

15

02-04-10 14:39

1.6 Gezondheid en gezondheidsgedrag Gezondheidsgedrag is gedrag dat invloed heeft op je gezondheid. In feite omvat dat bijna alles wat je doet. Je kunt onderscheid maken in gezondheidsbevorderend en gezondheidsbedreigend gezondheidsbedreigend gedrag. Voorbeelden van gezondheidsbedreigend gedrag zijn: roken; gedrag drugs gebruiken; te veel alcohol gebruiken; te weinig bewegen; onveilig verkeersgedrag; veel en vet eten; onveilig vrijen. gezondheidsgedrag

gezondheidsbevorderend gedrag

Voorbeelden van gezondheidsbevorderend gedrag zijn: regelmatig bewegen; regelmatig ontspannen; goed en gezond eten.

Iedereen wil graag gezond zijn. Als je gezondheidsbedreigend gedrag vertoont, kies je meestal niet opzettelijk voor de bedreiging van je gezondheid. Je hebt andere redenen voor je gedrag. Het kan zijn dat je niet eens weet dat je gedrag je gezondheid bedreigt. Of hoe ernstig de gevolgen kunnen zijn. Het kan ook zijn dat de gevolgen zich niet direct voordoen, maar pas na jaren. Je zou dan de gevolgen kunnen ontkennen of voor je uitschuiven.

Je kunt ook een afweging maken tussen de voor- en nadelen van een bepaald gedrag. Je kiest voor een spannend, maar ongezond leven en neemt de risico’s op ziekte en invaliditeit op de koop toe.

Vaak is het niet een bewuste afweging, maar een onbewust proces dat leidt tot een houding die je inneemt ten opzichte van dat gedrag. Je gedrag bepaal je niet alleen zelf. Vaak vertoon je gedrag omdat dat past in de sociale omgeving waarvan je deel uitmaakt. De normen van je achtergrond en de groepen waarbij je hoort, bepalen je gedrag in sterke mate. Ten slotte kun je ook goed beseffen dat je gedrag gezondheidsbedreigend is, maar niet weten hoe je dat gedrag moet veranderen.

1.7 Gezondheidsvoorlichting Voorlichten is het geven van informatie, inzicht en onderwijs. Als je voorlichting geeft over gezondheid, heb je het over gezondheidsvoorlichting. Het doel van gezondheidsvoorlichting is het voorkomen

Voorlichting ter voorkoming van gezondheidsbedreigend gedrag.

16

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 16

Thema 1

02-04-10 14:39

van gezondheidsproblemen (preventie). Gezondheidsvoorlichting kun je afkorten tot GVO. GVO betekent ‘gezondheidsvoorlichting’. Maar omdat de term ‘opvoeding’ niet zo goed past bij volwassenen, spreek je meestal alleen over gezondheidsvoorlichting. Maar GVO is meer dan alleen informatie geven. Trainen en begeleiden zijn wezenlijke onderdelen van GVO. Je weet nu dat veel factoren van invloed zijn op de gezondheid. Eén van die factoren is het gedrag van mensen zelf. Als een bepaald gedrag de gezondheid bedreigt, kun je proberen dat gedrag te veranderen. Dat klinkt gemakkelijker dan het is. Om gedrag te kunnen veranderen, moet je weten wat goed gedrag is. Je moet het willen en je moet het ook kunnen. De eerste en voornaamste stap bij de poging om gedrag te veranderen, is het geven van goede voorlichting.

Gedrag is afhankelijk van een aantal factoren. Deze factoren bepalen je gedrag. Je gedraagt je op grond van wat je weet, begrijpt, wilt en kunt. Het doel van voorlichting is om het weten, begrijpen, willen en kunnen te beïnvloeden. Het ligt dus voor de hand dat voorlichting een belangrijk instrument is om gezondheidsbedreigend gedrag te bestrijden. Gezondheidsvoorlichting streeft vrijwillige gedragsverandering na. Niet alleen vanuit de norm dat iedereen in principe vrij is om zijn eigen leven in te richten, maar ook omdat de motivatie en het effect groter is als iemand zelf beslist tot gedragsverandering.

Op het gebied van gezondheidsvoorlichting wordt veel wetenschappelijk onderzoek gedaan. Het onderzoek richt zich met name op het vaststellen van de factoren voor gezondheidsbedreigend gedrag. Op basis hiervan kan verder onderzoek uitwijzen op welke manieren je preventie en GVO het beste kunt toepassen. Gezondheidsvoorlichting is een methodisch proces. Dat wil zeggen dat het doelgericht, systematisch en bewust moet zijn. Je bepaalt bij gezondheidsvoorlichting altijd een doel.

Het doel van voorlichting kan zijn: kennis overbrengen: het geven van informatie over factoren die invloed hebben op gezondheid; inzicht verschaffen: de relatie tussen gezondheid en gedrag duidelijk maken; vaardigheden aanleren: om ander gedrag te vertonen en zo de gezondheid te verbeteren; gedrag veranderen: het aanreiken en trainen van alternatieve gedragsmogelijkheden om bij de afweging bewust een houding te kunnen bepalen.

Het methodische proces van voorlichting lijkt op het methodische zorgproces. Ook bij voorlichting kun je op een methodische manier een aantal stappen zetten. Hiervoor gebruik je ook een stappenplan.

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 17

17

02-04-10 14:39

Checklist: Stappenplan voor het geven van voorlichting

GVO-activiteiten

Stap

Naam

Beschrijving

1

verzamelen/vaststellen

Verzamel de gegevens en stel de voorlichtingsbehoefte vast.

2

gewenst resultaat bepalen

Bepaal het voorlichtingsdoel.

3

vaststellen/plannen

Plan en stel de voorlichtingsactiviteiten vast, maak een voorlichtingsplan.

4

uitvoeren

Voer het voorlichtingsplan uit.

5

evalueren

Evalueer de voorlichting.

De dingen die je uiteindelijk doet om het doel van je voorlichting te bereiken, noem je GVO-activiteiten. Voorbeelden van GVO-activiteiten zijn: informatie en begeleiding geven aan een kraamvrouw die borstvoeding wil geven; adviezen aan een zorgvrager om de eetlust te bevorderen; een zorgvrager met een reumatische aandoening uitleggen dat bewegen belangrijk is; adviezen over veiligheid in huis aan ouders met kleine kinderen.

GVO is een vorm van primaire preventie: mensen stimuleren tot gezonder gedrag, om gezondheidsproblemen zoveel mogelijk te voorkomen. GVO-activiteiten kun je in veel verschillende situaties en op veel verschillende niveaus tegenkomen. Nog een paar voorbeelden van voorlichting over gezondheid zijn: informatie over voeding en hygiĂŤne door de verzorgende; veiligheid in en om huis door de thuiszorg; gezonde en veilige werksituaties door de werknemersorganisatie; alcohol- en drugsgebruik door het CAD (Consultatiebureau voor Alcohol en Drugs); veilig gedrag in het verkeer in de vorm van gezondheidseducatie op scholen; campagnes over vuurwerk, veilig vrijen en roken van de overheid.

18

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 18

Thema 1

02-04-10 14:39

Praktijk 3

Eindelijk een zusje!

Rina werkt als kraamverzorgende voor familie van der Kwast. Er is een meisje geboren, Eloise. Ze hebben al een zoontje van vijf jaar, Mik. Het is feest, want ze hebben lang op de komst van het tweede kindje gewacht. Na de geboorte van Mik heeft mevrouw van der Kwast twee miskramen gehad. Tijdens deze laatste zwangerschap heeft ze het rustig aan gedaan, ze is vaak naar het consultatiebureau gegaan en heeft de adviezen goed opgevolgd.

Rina helpt Mik, zodat hij op tijd klaar is voor school. Mik plast nog in bed. Mevrouw van der Kwast weet niet goed wat ze eraan moet doen. ‘Zou zo’n plaswekker iets zijn?’, vraagt ze.

Rina legt uit wat ze weet over plaswekkers.

Mevrouw van der Kwast klaagt over pijn in haar rug. ‘Het zit hier’, zegt ze en wijst naar haar onderrug. ‘Volgens mij doe ik iets niet goed. Mijn houding is misschien verkeerd.’ Rina vertelt haar waar ze op moet letten als ze tilt. Mevrouw van der Kwast vertelt ook dat ze een oproep heeft gekregen voor Eloise’s eerste vaccinatie. Ze weet niet meer wat het allemaal betekent en waar het voor is.

Aan het eind van de middag komt meneer van der Kwast thuis. Hij heeft een drukke baan als ICT-manager. Het is duidelijk dat hij veel stress heeft. Hij loopt direct naar het dressoir en schenkt een glas whisky in. Het valt Rina op dat hij dat vaak doet. Ook zijn vrouw vertelt dat hij steeds meer drinkt. Meneer van der Kwast zegt zelf dat het geen kwaad kan. Hij zegt dat hij zich er alleen maar beter door voelt. Hij vraagt zich af wat er slecht aan is. Regelmatig moet meneer van der Kwast zich even ontspannen. Hij luistert het liefst naar keiharde muziek, met de koptelefoon op. Rina hoort dat het geluid heel hard staat. Dat kan nooit goed zijn voor zijn gehoor, denkt ze.

Vragen

1 W elke momenten uit de praktijksituatie komen in aanmerking voor gezondheidsvoorlichting? Leg je antwoord uit.

2 Leg in je eigen woorden uit hoe jij het in elk van die situaties zou aanpakken als je Rina was.

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 19

19

02-04-10 14:39

Samenvatting Preventie en GVO horen bij je werk als verzorgende.

Preventie betekent voorkomen. Als je preventie toepast in je werk, heb je het over activiteiten die tot doel hebben gezondheidsproblemen te voorkomen. Een belangrijke manier om preventie toe te passen, is voorlichting geven. GVO is een afkorting van gezondheidsvoorlichting. GVO heeft als doel om de gezondheid en het welbevinden van mensen te bevorderen. Meerdere factoren be誰nvloeden de gezondheid.

Volgens Lalonde zijn deze factoren je lichaamsbouw en aanleg, je gedrag, het milieu, de maatschappij en de gezondheidszorg. Preventie en GVO zijn niet alleen belangrijk voor de gezondheid van mensen, maar ook voor de maatschappij, die de gezondheidszorg moet organiseren en betalen.

Voorlichting is ook van belang omdat de zorgvrager toestemming moet geven voor zijn behandeling en verzorging.

Dat kan alleen als hij goed ge誰nformeerd is. Er zijn drie vormen van preventie. Onder primaire preventie vallen alle activiteiten die erop gericht zijn om het ontstaan van gezondheidsproblemen te voorkomen. Secundaire preventie is het systematisch en in een zo vroeg mogelijk stadium opsporen en vaststellen van gezondheidsproblemen. Tertiaire preventie is het bestrijden van de nadelige gevolgen van gezondheidsproblemen. Preventie en GVO zijn van toepassing op alle niveaus in de gezondheidszorg. Voorlichting is een methodisch proces. Je kunt het doelgericht, systematisch en bewust aanpakken.

20

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 20

Thema 1

02-04-10 14:39

Opdrachten

■ Kennisopdracht 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Leg in je eigen woorden uit wat je verstaat onder preventie.

Leg uit wat je verstaat onder GVO. Leg in je eigen woorden uit wat preventie en GVO met elkaar te maken hebben.

Wat versta je onder gezondheid?

Leg met behulp van het model van Lalonde uit welke factoren de gezondheid beïnvloeden.

Leg in je eigen woorden uit wat het belang is van preventie en GVO. Leg uit wat je verstaat onder gezondheidsgedrag.

Welke vormen van preventie kun je onderscheiden?

Leg uit wat de begrippen gezondheidsbedreigend en gezondheidsbevorderend gedrag betekenen aan de hand van een aantal eigen voorbeelden.

10 Leg uit wat je verstaat onder het methodisch aanpakken van voorlichting.

■ Samenwerkingsopdracht

Onderzoek Doel Bij alles wat je doet, speelt preventie en GVO een rol. Je doet heel veel dingen om gezondheidsproblemen te voorkomen. Bij het uitvoeren van deze opdracht onderzoek je welke rol preventie en GVO spelen in het dagelijkse leven.

Voorbereiding Vorm een groep van vier studenten.

Zoek een rustige plaats voor deze opdracht.

Spreek van tevoren af hoeveel tijd je hebt voor de uitvoering.

Benodigdheden Flap-overs en stiften.

Uitvoering Inventariseer zoveel mogelijk dagelijkse dingen die je zelf doet op het terrein van preventie en GVO. Inventariseer zoveel mogelijk dingen die vrienden of familieleden op dit terrein doen.

Thema 1

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 21

21

02-04-10 14:39

Inventariseer zoveel mogelijk andere zaken op het terrein van preventie en GVO die je om je heen tegenkomt.

Denk ook aan kleine vanzelfsprekende dingen, zoals je persoonlijke hygiĂŤne of de afwisseling in rust en actie.

Maak op een flap-over drie kolommen met de kopjes primaire, secundaire en tertiaire preventie.

Rangschik de gevonden activiteiten in de drie kolommen.

Evaluatie Vergelijk je resultaten met die van een andere groep en bespreek eventuele verschillen.

Doen jullie veel aan preventie? Is het meer of minder dan jullie verwacht hadden?

Komen sommige vormen van preventie meer in je dagelijks leven voor dan andere vormen? Hoe verklaar je de verschillen als dat het geval is?

In hoeverre ben je tevreden over het resultaat dat jullie hebben bereikt?

Wat was je eigen aandeel in het bereikte resultaat?

Wer 1.7

22

Voorlichting, advies en instructie_niv3.indd 22

Thema 1

02-04-10 14:40