Verzorgen van ouderen niveau 3

Werken als Verzorgende IG. Dat is leuk en afwisselend werk. Verantwoordelijk werk ook.

Mensen doen een beroep op jou als het gaat om zorg en begeleiding in situaties waarin zij dat tijdelijk of langdurig niet zelfstandig kunnen. Het vraagt van jou dat je beschikt over de juiste competenties. Dit boek bevat de theorie die je nodig hebt om op een verantwoorde manier zorg te verlenen aan mensen die aan jou zijn toevertrouwd.

Dit boek – Verzorgen van ouderen – maakt deel uit van de serie ThiemeMeulenhoff Zorg Basisboeken. Het boek draagt bij aan jouw ontwikkeling van beroepscompetenties.

Beroepscompetenties zijn contextgebonden. Ze gelden slechts in bepaalde beroepssituaties, ook wel contexten genoemd. Een context wordt gevormd door personen met een bepaalde aandoening (een cliëntencategorie) in een bepaalde zorgomgeving (een branche).

Dit boek gaat concreet over hoe je in verschillende zorgsituaties aan verschillende oudere zorgvragers met verschillende zorgbehoeften zorg kunt verlenen op basis van aandoeningen die veel bij ouderen voorkomen.

Zorg basisboek Verzorgen van ouderen

Verzorgen van ouderen – niveau 3

Verzorgen van ouderen

Dit boek sluit aan bij de volgende uitstroomverbijzonderingen: VVT GHZ GGZ

Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg Gehandicaptenzorg Geestelijke Gezondheidszorg

ThiemeMeulenhoff Zorg bestaat uit ThiemeMeulenhoff Zorg Basisboeken, Traject V&V, i-care flex, Verpleegtechniek in Beeld, InCasu en een reeks ondersteunende uitgaven (Anatomie & Fysiologie, Basisboek Pathologie etc.).

Kijk voor meer informatie op www.thiememeulenhoff.nl/zorg

9006924312_omslag.indd 6

14-02-11 09:59

Verzorgen van ouderen

9006924312_bw.indd 1

14-02-11 10:06

Colofon Auteurs Tanya Arkenbout Marianne Buitendijk Hendrik van der Ham Andrea Willemse Hans Bierhof Joke de Neeff Gemma Wouters

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroeps-

Inhoudelijke redactie John Vaessen Frank Bordui Hendrik van der Ham

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2011

onderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 16 ISBN 978 90 06 92431 2 Eerste druk, eerste oplage, 2011

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande

Ontwerp Omslag: Enof, Utrecht Binnenwerk: DeltaHage, Den Haag

schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te

Fotografie Karin Ligthart, Amsterdam

voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www. stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever

Overige foto’s in deze uitgave Fidder & Löhr, Deventer Hans Brik, Callantsoog Catchlight Visual Services, Huizen Landelijk bestuur en bureau ANBO, Utrecht Jan Boeve, Hollandse-Hoogte, Amsterdam

te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

9006924312_bw.indd 2

14-02-11 10:06

Inhoudsopgave Woord vooraf Thema 1

1 2 3 4 5 Thema 2

De zorg voor ouderen 1 De verzorgende in de ouderenzorg 2 Het zorgproces in de ouderenzorg 3 CoĂśrdinatie en kwaliteitszorg

Thema 3

OriĂŤntatie op de zorg voor ouderen De ouder wordende mens Ontwikkelingen in de ouderenzorg Problematiek rondom de geriatrische zorgvrager Visie op zorg Zorgsettings

1 2 3 4 5 6 7 8

4 9 10 20 32 44 56 69 70 94 120

Contextgebonden zorgverlening De zorgvrager met longemfyseem, chronisch hartfalen en delirant gedrag De zorgvrager uit een niet-westerse cultuur met de ziekte van Alzheimer De zorgvrager met het syndroom van Korsakov en hartklachten De dementerende, slechtziende en slechthorende zorgvrager De zorgvrager met diabetes mellitus en prostaatkanker De revaliderende volwassen zorgvrager in het verpleeghuis na een CVA links De zorgvrager die depressief is na een heupoperatie De zorgvrager met de ziekte van Parkinson

141 142 164 182 202 238 256 278 300

Kernwoorden

321

Index

329

3

9006924312_bw.indd 3

14-02-11 10:06

Woord vooraf Over Thiememeulenhoff Zorg - Basisboeken De ThiemeMeulenhoff Zorg – Basisboeken zijn competentiegericht naslagmateriaal voor niveau 3 en niveau 4 van het gezondheidszorgonderwijs. Het uitgangspunt van ThiemeMeulenhoff Zorg is het leveren van een bijdrage aan het opleiden van studenten tot competente beroepsbeoefenaars in de gezondheidszorg. De Basisboeken sluiten aan bij het competentiegericht opleiden waarbij aan de beroepspraktijk gerelateerde theorie en leeractiviteiten vanaf het begin van de opleiding tot verzorgende-IG of verpleegkundige centraal staan.

De theorie is toegankelijk geschreven en voorzien van veel praktijksituaties. Vragen en opdrachten doen voortdurend een beroep op het beroepsmatig handelen. Dit maakt de ThiemeMeulenhoff Zorg - Basisboeken tot een compleet product dat past in elk didactisch model. Het naslagmateriaal is gerelateerd aan de kerntaken en werkprocessen uit de nieuwe kwalificatiedossiers. Van hieruit is een vertaalslag naar de kernactiviteiten en beroepsprestaties eenvoudig te maken. Als zodanig is het naslagmateriaal goed te plaatsen in een onderwijsmagazijn. In combinatie met onze digitale producten vormt het een compleet en rijk geschakeerd aanbod aan competentiegericht lesmateriaal, dat ingezet kan worden binnen het competentiegericht leren. Deze variatie aan leermiddelen en werkvormen in combinatie met e-learning (blended learning) verhoogt het leerrendement en bevordert de zelfstandigheid van studenten.

Competenties Competenties zijn de vermogens van mensen om in bepaalde situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen. Een competentie is samengesteld uit kennis, inzichten, vaardigheden, houdingen en persoonlijke eigenschappen. Een competent persoon kan deze elementen geĂŻntegreerd en doelgericht inzetten om de juiste resultaten te bereiken. Er zijn drie typen competenties, namelijk: beroepscompetenties: de vermogens om in beroepssituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; leercompetenties: de vermogens om in leersituaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen; burgerschapscompetenties: de vermogens om in maatschappelijke situaties effectief, doelbewust en gemotiveerd te handelen.

Voor verzorgenden-IG, maar ook voor verzorgenden-IG in opleiding zijn alle drie de soorten competenties van belang. Beroepscompetenties heb je nodig omdat je handelen een grote invloed heeft op het leven van mensen. Je hebt een beroep gekozen met een grote verantwoordelijkheid, temeer

4

9006924312_bw.indd 4

14-02-11 10:06

omdat je als verzorgende-IG zelfstandig besluit, kiest en handelt. Je bent een professional met een eigen bevoegdheid.

Leercompetenties zijn van belang omdat het beroep voortdurend in ontwikkeling is. Verplegingswetenschap, maar ook de medische en gedragswetenschappen zorgen onophoudelijk voor nieuwe kennis. Dat maakt het verzorgen tot een vak waarin steeds weer nieuwe leersituaties ontstaan.

Burgerschapscompetenties zijn belangrijk omdat het verzorgen midden in de samenleving gebeurt.

Het contact met mensen staat altijd centraal. Zorgsituaties zijn maatschappelijke situaties, ongeacht de zorgsetting.

De beroepsspecifieke boeken – dus ook dít boek, Verzorgen van ouderen– zijn geschreven voor verzorgenden-IG in opleiding. Het boek levert een bijdrage aan jouw ontwikkeling van beroepscompetenties. Beroepscompetenties zijn contextgebonden, dat wil zeggen dat ze slechts gelden in bepaalde beroepssituaties, of met een andere woord ‘contexten’. Zo’n context wordt gevormd door personen met een bepaalde aandoening (een cliëntencategorie) in een bepaalde zorgomgeving (een branche). Omschrijvingen van beroepscompetenties kom je in dit boek tegen in thema 3, dat handelt over specifieke cliëntencategorieën.

Dit boek gaat over de zorg die je kunt verlenen aan oudere zorgvragers. Dat is een heel diverse groep.

Je kunt mensen tegenkomen die hun hele leven gezond zijn geweest, maar die door de gevolgen van het ouder worden langzamerhand meer zorg en ondersteuning nodig hebben. Er zijn ook aandoeningen, die vooral bij ouderen voorkomen, zoals diabetes, de ziekte van Parkinson en dementie. Je kunt ook mensen tegenkomen, die naast de typische gevolgen van het ouder worden, al beperkingen hadden, zoals verstandelijke beperkingen en beperkingen ten gevolge van een psychiatrische aandoening.

Kenmerkend voor deze groep zorgvragers is het feit dat ze in de laatste fase van hun leven zijn. Je zult dan ook regelmatig geconfronteerd worden met terminale zorg, sterven en rouw. De zorg voor ouderen wordt wel gezien als de specialiteit van de verzorgende. Alle reden om in je werk ervoor te zorgen, dat het beroep van verzorgende een positief beeld heeft. Vooral in verzorgings- en verpleeghuizen en in de thuiszorg werk je met oudere zorgvragers. Je aandacht gaat daarbij uit naar de persoonlijke verzorging en ondersteuning, maar ook de zorg voor de woon- en leefomgeving hoort bij je taken.

Dit boek sluit aan bij de volgende uitstroomverbijzonderingen: VVT GHZ GGZ

Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg Gehandicaptenzorg Geestelijke Gezondheidszorg

5

9006924312_bw.indd 5

14-02-11 10:06

In deze boeken komen alle kerntaken en de daarbij behorende werkprocessen op het niveau van verdieping en verbijzondering aan bod.

Dit boek sluit aan bij de volgende beroepsprestaties: Fase 2: Beroepsprestaties ontwikkelingsgericht: Vaardig in verpleeg/verplegingstechniek Planmatig zorgverlenen/verplegen 2 Beroepsprestaties kwalificerend: Uitvoeren van verpleegtechnische vaardigheden Begeleiden bij (pijn en) verliesverwerking Omgaan met grensoverschrijdend gedrag Hanteren van communicatieproblemen Fase 3: Beroepsprestaties kwalificerend: Verdiepen in de branche Professionaliseren Participeren in kwaliteit van zorg

Het boek is ingedeeld in drie thema’s: Oriëntatie op de zorg voor ouderen De zorg voor ouderen Contextgebonden zorgverlening Ieder thema is ingedeeld in hoofdstukken die elk een afgerond geheel vormen. De hoofdstukken vormen samen het bronnenmateriaal voor je verdere verdieping als beginnend beroepsbeoefenaar in één of meerdere uitstroomverbijzonderingen. Het bronnenmateriaal heb je nodig om je de betreffende competenties eigen te maken. Naast theorie kom je praktijkvoorbeelden tegen waarmee je je verdiept in levensechte situaties. In thema 3 tref je competentieopdrachten aan. Deze opdrachten doen een appèl op de competenties die je ook in je beroep nodig hebt, zoals zelfstandigheid, initiatief, keuzes maken en beslissingen nemen. Zo beslis je bij elke opdracht zelf in welke vorm je deze giet en of je de opdracht alleen of met anderen uitvoert. Ook organiseer je zelf bijvoorbeeld het krijgen van feedback.

6

9006924312_bw.indd 6

14-02-11 10:06

De auteurs hopen dat deze uitgave zal voldoen aan de eisen van de huidige student verzorging. In ieder geval hebben zij geprobeerd de leerstof zodanig te presenteren dat: de inhoud relevant is voor het verzorgend beroep; de verwerking in iedere gewenste leervorm kan plaatsvinden; elk hoofdstuk onafhankelijk van andere hoofdstukken bestudeerd kan worden.

De auteurs: Tanya Arkenbout Marianne Buitendijk Hendrik van der Ham Andrea Willemse Hans Bierhof Joke de Neeff Gemma Wouters Eindredactie: John Vaessen Frank Bordui Hendrik van der Ham

7

9006924312_bw.indd 7

14-02-11 10:06

8

9006924312_bw.indd 8

14-02-11 10:06

Thema OriĂŤntatie op de zorg voor ouderen In je praktijk van verzorgende kom je heel veel oudere mensen tegen. Doordat de mensen steeds ouder worden krijgen ze echter helaas ook steeds meer beperkingen, handicaps en ziekten. Dat betekent dat je als verzorgende met heel veel verschillende zorgsituaties in aanraking komt. In dit thema maak je kennis met het levensperspectief van de oudere zorgvrager. Ook de maatschappelijke ontwikkelingen op het gebied van het ouder worden passeren de revue. Je kunt daarbij denken aan overheidsmaatregelen die gericht zijn op het behoud van autonomie van de oudere en het zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen. Maar het gaat ook om wetgeving op het gebied van de rechten van de oudere en de kwaliteit van de zorg. De visie op zorg aan ouderen is de afgelopen jaren behoorlijk veranderd. De oudere heeft in toenemende mate inbreng gekregen in datgene wat hij van het professioneel gezondheidszorgapparaat verwacht. Differentiatie en kleinschaligheid in de zorg zijn min of meer logische gevolgen daarvan. Een andere ontwikkeling is de verschuiving van de zorg.

De zorg komt steeds dichter naar de ouderen toe. Daarom geeft dit thema ook een inkijk in de wijze waarop de huidige zorgverlening aan ouderen in modernere organisatievormen concreet gestalte krijgt. Ketenzorg is een concreet uitvloeisel daarvan. Het voordeel van dit soort ontwikkelingen is niet alleen het verbeteren van de continuiteit van zorg, maar ook beteugeling van de kosten. Financiering van de zorg aan ouderen is namelijk een probleem dat de overheid en de verzekeraars continu bezig houdt. En je mogelijkheden en beperkingen in de zorg voor ouderen zullen ook in de komende tijd nadrukkelijk daarmee samenhangen.

Thema 1

9006924312_bw.indd 9

9

14-02-11 10:06

1

De ouder wordende mens

Meneer en mevrouw Vogel maken met hun camper vier weken lang een reis door Nieuw–Zeeland.

Vroeger gingen zij er met een tentje op uit. Tegenwoordig willen zij toch iets meer comfort. Meneer Vogel is 70, mevrouw is 69 jaar en zij houden van avonturieren. Nu zij zo lekker aan de koffie zitten, denken ze even aan thuis. Hoe zou het met meneer Kronen gaan? Zou de thuiszorg wel op tijd zijn en zou hij hen erg missen? De wekelijkse boodschappen kunnen ze nu vier weken niet voor hem doen en ook het dagelijkse praatje zal hij missen. Ze hebben goede afspraken gemaakt. Ze moeten er maar op vertrouwen dat hij goed verzorgd wordt.

Meneer Kronen ligt thuis inmiddels in bed. De verzorgende van de thuiszorg heeft hem daarbij geholpen. Vanavond had ze niet zo veel tijd, ze had het druk. Jammer, hij had erg uitgekeken naar haar komst. Nu meneer en mevrouw Vogel er niet zijn, voelt hij zich eenzaam. Hij denkt terug aan toen hij nog ‘goed’ was en met zijn vrouw wandelvakanties in Zwitserland hield. Hij wordt er een beetje verdrietig van. Nu hij in een rolstoel zit, komt hij nog maar weinig buiten. Hij kijkt erg uit naar de thuiskomst van zijn buren. Wat zullen ze veel te vertellen hebben. Nu maar proberen te slapen.

Misschien zakt de pijn in de gewrichten later wel.

Dit onderwerp gaat over de problematiek van de geriatrische zorgvrager.

10

9006924312_bw.indd 10

Thema 1

14-02-11 10:06

1.1 Gezond ouder worden Door de goede leefomstandigheden, goede voeding en verbeterde zorg is de gemiddelde leeftijd van mannen in Nederland bij overlijden circa 75 jaar en van vrouwen ongeveer 80 jaar. Jongere mensen denken bij ouderdom vaak aan ziekte en geestelijke achteruitgang of opname in een zorginstelling.

De mens heeft een natuurlijk verouderingsproces en kan ook gezond ouder worden.

1.1.1 Het verouderingsproces uiterlijk kenmerk

Ouder worden is een natuurlijk proces. Er zijn uiterlijke kenmerken waaraan je kunt zien dat iemand ouder wordt, zoals dun grijs haar of kaalheid, rimpels, een drogere huid of pigmentvlekken (ouderdomsvlekken).

Ouder worden betekent niet automatisch ziek worden. Het verouderingsproces verloopt voor veel mensen redelijk probleemloos. Wel wordt het uithoudingsvermogen wat minder en verandert het uiterlijk. Ook het tempo wordt wat langzamer en intensieve krachtsinspanningen gaan moeizamer.

Vanaf het 60e jaar wordt dit vooral merkbaar. Als mensen tegen de 75 jaar zijn, krijgen ze vaak meer zorgvragen. In verzorgingshuizen en verpleeghuizen zie je dan ook veel mensen van boven die leeftijd.

Maar ook dan zien ze er vaak nog relatief jong uit vergeleken bij vroeger. Toen zagen de mensen er op betrekkelijk jonge leeftijd al vaak oud uit.

Interesses De leeftijd van de gemiddelde zorgvrager verschilt nogal van degenen die hem verzorgen. De zorgvrager heeft daardoor andere interesses dan jij als verzorgende. Hij houdt zich vaak bezig met de veranderingen in zijn leven en hoe hij daarmee omgaat. Zijn perspectief is veranderd van vooruitkijken naar terugkijken. Ook de zorgvrager luistert naar muziek, maar hij geniet waarschijnlijk van andere muziek dan jij. Een oudere zorgvrager luistert niet snel naar heavy metal of housemuziek. Natuurlijk heeft ook de oudere zorgvrager belangstelling voor allerlei zaken en het is goed je daarin te verdiepen. De verschillen tussen jou en de zorgvrager maken het beroep van verzorgende soms moeilijk, maar tegelijkertijd ook heel boeiend.

Actief Tegenwoordig zie je dat veel oudere mensen tot op hoge leeftijd actief zijn. Zij blijven zo lang mogelijk zelfstandig wonen. Sommige ouderen zijn actief bezig met hobby’s, sport of vrijwilligerswerk.

Ouderen hebben al een heel leven achter zich. In dit leven hebben zij al veel meegemaakt, positieve en negatieve dingen. Zij hebben veel levenservaring. Sommige ouderen worden door gezondheidsproblemen beperkt in hun mogelijkheden en hebben aanvullende zorg nodig om zelfstandig te blijven functioneren.

Door verbeterde leefomstandigheden en zorg blijven ouderen langer gezond

Thema 1

9006924312_bw.indd 11

11

14-02-11 10:06

Voorbeeld Mevrouw Dirks heeft reuma. Tegenwoordig lukt het haar niet meer om haar trui aan te trekken en die knoopjes van haar blouse kan ze ook niet dicht krijgen. In de douche is ze bang dat ze uitglijdt.

Gelukkig komt Elisa, de verzorgende, haar dagelijks helpen met aankleden. Tweemaal per week helpt Elisa ook met douchen. Haar dochter komt één keer per week om haar haar te verzorgen. Zij maakt dan ook meteen broodpakketjes voor de hele week klaar.

Kan ze er elke dag zo één uit de vriezer halen. Tafeltje-Dek-Je komt dagelijks een warme maaltijd brengen. Zo lukt het haar toch om zelfstandig te blijven wonen, want ze heeft helemaal geen zin om te verhuizen naar een verzorgingshuis.

Veranderingen Er verandert meestal heel geleidelijk van alles in het leven van de oudere mens. Het arbeidsproces wordt afgesloten, de oudere gaat met de VUT of een dag minder werken. Sommige mensen kiezen ervoor vrijwilligerswerk te gaan doen om hun kennis over te dragen of gewoon om zinvol bezig te zijn. Mensen die hun leven lang zwaar lichamelijk werk hebben gedaan willen eerder stoppen met werken. Hun lichaam houdt het niet langer meer vol. Mensen in andere sectoren willen soms wel langer doorwerken. Natuurlijk heeft het ook te maken met hoe het pensioen is geregeld. De overheid en de werkgeversverenigingen streven er tegenwoordig naar dat de oudere langer blijft werken.

Naast de veranderingen op het gebied van werk doen zich ook veranderingen voor op het sociale vlak. De gezinssamenstelling wordt anders, de kinderen zijn uit huis en hebben zelf al kinderen.

Steeds vaker zie je ook dat kinderen of kleinkinderen in het buitenland wonen. Kinderen, vooral dochters zijn ook vaker dan vroeger werkzaam. De oudere verliest familieleden of vrienden door ziekte. Het sociale netwerk wordt hierdoor kleiner.

1.1.2 Lichamelijke kenmerken van het ouder worden Zien en horen worden minder als je ouder wordt. Ook de mobiliteit neemt af. De oudere loopt langzamer en/of moeilijker. De spieren worden slapper. Bij veel oudere mensen verandert het slaappatroon.

Vaak gaat de oudere wat vroeger naar bed en doet hij af en toe een dutje. Bij het ouder worden neemt de elasticiteit van de bloedvaten af en hoge bloeddruk kan het gevolg zijn. Hart- en vaatziekten komen bij ouderen veel voor, evenals achteruitgang van gewrichten door jarenlange te zware belasting (artrose). Last van stijfheid of pijnlijke gewrichten is een veel voorkomend verschijnsel. De rugwervels verliezen een deel van hun stevigheid en de botten worden brozer (osteoporose).

12

9006924312_bw.indd 12

Thema 1

14-02-11 10:06

1.1.3 Cognitieve kenmerken van het ouder worden Het vermogen om te leren en te onthouden (cognitie) neemt bij de oudere mens, meestal geleidelijk, af. Het denken gaat trager. Het kortetermijngeheugen gaat achteruit, het langetermijngeheugen blijft lang intact. De hersenen functioneren minder snel, de reactietijd wordt langer. Bij oudere mensen merk je dat zij bij het lezen meer aandacht en concentratie nodig hebben om iets op te nemen. De creativiteit, het vermogen om problemen op te lossen en zaken te beoordelen blijven echter intact bij de mens die op een gezonde manier ouder wordt. De intelligentie verandert in beginsel namelijk niet.

1.1.4 Vergrijzing vergrijzing

Vergrijzing is een begrip dat volop in de belangstelling staat. Dat is niet vreemd. Vlak na de Tweede Wereldoorlog zijn er veel baby’s geboren. Dat zijn de ouderen van nu. De groep oudere mensen is enorm groot in verhouding tot de totale bevolking. De daarop volgende generaties zijn kleiner/compacter. Er zijn nu minder werkende mensen (de middengeneratie) en minder jongeren. We spreken eigenlijk over dubbele vergrijzing, omdat deze groep ouderen ook steeds ouder wordt. Dit heeft te maken met betere leefomstandigheden en betere gezondheidszorg. Er wonen in Nederland nu al meer dan duizend honderdplussers en de gemiddelde leeftijd stijgt nog steeds. De problematiek bij ouderen wordt mede daardoor steeds complexer. Als verzorgende krijg je hierdoor met zeer uiteenlopende zorgvragen te maken. De vergrijzing heeft ook gevolgen voor de economie. De kosten voor AOW, pensioenen en de gezondheidszorg worden evenredig veel hoger. Deze kosten worden gedragen door een relatief kleine groep werkenden.

1.2 Multipele pathologie

multipele pathologie

Thema 1

9006924312_bw.indd 13

Als een ouder mens ziek wordt, betekent dit niet automatisch dat hij een geriatrische zorgvrager is.

Bij geriatrische zorgvragers kom je naast de normale verouderingsprocessen meerdere, veelsoortige (multipele) gezondheidsproblemen en chronische aandoeningen tegen, die vaak met elkaar verband houden. Dat noem je multipele pathologie. Het zijn gezondheidsproblemen op lichamelijk, geestelijk of sociaal gebied, die een relatie hebben met het verouderingsproces van het lichaam.

Bij sociale beperkingen kun je denken aan zaken als het niet meer zelfstandig naar de bridgeclub kunnen of het bang zijn om te vallen. Ouderen kunnen daarvan verdrietig, neerslachtig of depressief worden. Depressiviteit kan weer allerlei lichamelijke klachten veroorzaken. Zo ontstaat een vicieuze cirkel. De gezondheidsproblemen en beperkingen bij ouderen zijn vaak langdurig of blijvend en de kans op volledig herstel is klein.

13

14-02-11 10:06

1.2.1 Verlies

rouwverwerking

De geriatrische zorgvrager heeft op verschillende manieren te maken met verlies. De oudere verliest dierbare familie en vrienden. Daarnaast verliest hij aan gezondheid en daarmee aan zelfstandigheid.

Ook het verlies van de eigen woonomgeving is soms reden voor groot verdriet. Mensen hebben veel meegemaakt in hun huis. Feestelijke en verdrietige gebeurtenissen hebben er plaatsgevonden. Kinderen zijn er geboren of zijn vanuit het ouderlijk huis getrouwd. De veertig-, vijftig- of zelfs zestigjarige bruiloft is in het huis gevierd. Maar ook de ziekte of dood van de partner is verbonden met het huis.

Het afstand doen van alle vertrouwde spullen en de vertrouwde omgeving, valt veel mensen zwaar.

De oudere kan rouwen om dat verlies. Bij verlies, ziekte, slecht nieuws of afscheid volgen emoties en reacties. Dit noem je rouwverwerking. Er komen allerlei vragen en emoties naar boven. De manier waarop mensen rouwen, is heel persoonlijk; niet iedereen verwerkt zijn emoties hetzelfde.

Rouwen is een natuurlijk en tijdelijk proces. De een heeft hier een korte periode voor nodig, de ander wat langer. Soms gaat het rouwen niet volgens dat natuurlijke proces en is er sprake van gestoorde rouwverwerking of onverwerkte rouw. Je zult merken, dat geriatrische zorgvragers met gestoorde rouwverwerking of onverwerkte rouw het moeilijk vinden om zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Dit kan zich uiten in langdurig verdriet, depressiviteit, passiviteit of afhankelijk gedrag. Als verzorgende vervul je een belangrijke rol bij het signaleren van de problemen en bij het ondersteunen en begeleiden van de oudere.

1.3 Cultuurverschillen

cultuur

Geriatrische zorgvragers zijn van een andere generatie. Er kan daarom een groot verschil bestaan tussen de gewoonten, gebruiken, normen en waarden van jou als verzorgende en die van de zorgvrager.

In Nederland wordt bijvoorbeeld veel waarde gehecht aan vrijheid van meningsuiting en respect.

Vroeger werd veel meer gekeken naar status. Deze verschillen hebben te maken met de tijd waarin je opgroeit, je opvoeding of met de organisatie waarin je werkt. Het heeft ook te maken met je politieke opvatting en met het land van herkomst van jou en van je ouders. Een cultuurverschil kan een generatiekloof zijn, maar ook een cultuurkloof.

De oudere zorgvrager kan te maken krijgen met een verzorgende met een niet-westerse achtergrond.

Sommige oudere zorgvragers weten niet veel van andere culturen. De cultuurverschillen en andere religies zijn voor hen onbekend. Het dragen van een hoofddoek door een moslima kan voor hen een nieuw verschijnsel zijn. Ook de gebruiken rond de ramadan zullen niet bij alle zorgvragers bekend zijn.

Ouderen zijn soms onbekend met andere culturen

14

9006924312_bw.indd 14

Thema 1

14-02-11 10:06

1.4 Afhankelijkheid van de oudere Door gezondheidsproblemen kan de zorgvrager soms niet meer zelfstandig functioneren. Je kunt je voorstellen dat dit voor sommigen moeilijk te accepteren is. Deze afhankelijkheid leidt tot veranderingen. De relatie met de partner en/of de kinderen verandert. De partner gaat bijvoorbeeld bepaalde zaken doen die de zorgvrager voorheen deed. Dit kan op financieel gebied zijn, maar ook op huishoudelijk of verzorgend terrein. De zorgvrager wordt afhankelijk van de partner en/of zorgverleners. Er worden afspraken over de zorgverlening gemaakt. Soms moet de zorgvrager zelfs worden opgenomen in een zorginstelling. Zowel de zorgvrager als de mantelzorger kunnen daarvan veel verdriet hebben.

Acceptatie van de nieuwe situatie is belangrijk. Jij als verzorgende kunt hierin een belangrijke rol vervullen. Het geven van informatie en uitleg over je werkzaamheden en de wijze waarop je die uitvoert, aan de zorgvrager en zijn familie/mantelzorg, vormt de basis.

Praktijk 1

Als ik weet wanneer je komt, kan ik er rekening mee houden Meneer Bos is 81 jaar. Zijn gezondheid is de laatste jaren achteruitgegaan. Zijn ogen worden steeds slechter. Het kost hem moeite om een boek te lezen en de programma’s op televisie te volgen. Lopen gaat steeds moeizamer. Laatst is hij gestruikeld op straat, waardoor hij een wond aan zijn been heeft die maar niet wil genezen. De huisarts vond het daarom beter dat er dagelijks een verzorgende komt om de wond te verzorgen. Meneer Bos heeft een rollator gekregen, maar hij gebruikt deze nauwelijks. De kaartclub kan hij daardoor niet meer bezoeken. Zijn buurman, met wie hij vaak schaakte, is opgenomen in het ziekenhuis. Een half jaar geleden is meneer Bos zelf geopereerd aan een prostaatcarcinoom. Sindsdien kan hij zijn urine niet goed meer ophouden. Hij schaamt zich hiervoor. De huishouding kost hem steeds meer moeite. De verzorgende merkt dat hij ‘s nachts vaak in een stoel slaapt. Meneer Bos eet steeds minder en ziet er onverzorgd uit, terwijl hij er vroeger keurig uitzag. Mevrouw Bos is twee jaar geleden plotseling overleden. Meneer mist haar nog elke dag en vertelt veel over zijn vrouw. Meneer Bos heeft twee dochters. Een woont in Amerika, de ander woont een uur rijden bij hem vandaan. Meneer Bos voelt zich vaak erg alleen. Daarom wil hij altijd graag precies weten wanneer Bea, de verzorgende komt.

Vragen

Thema 1

9006924312_bw.indd 15

1 2 3 4

I n welke fase van zijn leven is meneer Bos? Welke gezondheidsproblemen herken je, die horen bij het ouder worden?

Waarom denk je dat meneer Bos precies wil weten wanneer Bea komt?

Welke verzorgende activiteiten zijn in deze situatie van belang?

15

14-02-11 10:06

1.5 Ontwikkelingen in maatschappij en gezondheidszorg Het aantal oudere mensen met meerdere chronische ziekten neemt duidelijk toe in de zorgverlening. Er zijn ook steeds meer oudere mensen met psychiatrische ziektebeelden die thuis wonen of opgenomen worden in verpleeghuizen. Dit vraagt om voortdurende aanpassing in de zorgverlening.

Artsen en verzorgend personeel worden geschoold in de specifieke zorg voor deze oudere zorgvrager.

Dit heet de psychogeriatrie.

Er worden ook hoge eisen gesteld aan de competenties van jou als verzorgende. Je moet voortdurend kunnen inspelen op veranderende zorgsituaties bij verschillende zorgcategorieën. Je hebt vaak te maken met meerdere complexe ziektebeelden.

Ook de begeleiding van familie en zorgvragers bij terminale zorg, het coördineren van zorg en samenwerken met andere disciplines behoren tot je takenpakket.

Allerlei andere ontwikkelingen in de maatschappij en in de verschillende werkvelden binnen de gezondheidszorg beïnvloeden de beroepsuitoefening ook. Ze hebben invloed op jouw werk als verzorgende. Je kunt hierbij bijvoorbeeld denken aan de invoering van het persoonsgebonden budget (PGB) of aan allerlei ontwikkelingen op het gebied van kwaliteit, die vastgelegd zijn in wetgeving. De belangrijkste daarvan zijn: de Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (wet BIG); de Wet op de geneeskundige behandelingsovereenkomst (WGBO); de Wet bijzondere opnemingen in psychiatrische ziekenhuizen (Wet BOPZ); de Kwaliteitswet zorginstellingen; de Wet klachtrecht cliënten zorgsector; de Wet medezeggenschap cliënten zorginstellingen (WMCZ).

Deze wetten waarborgen onder andere de rechten van de zorgvrager, waardoor de kwaliteit van zorg hoog blijft.

Naast de algemene ontwikkelingen in de maatschappij zijn er ook specifieke ontwikkelingen in de gezondheidszorg en binnen de beroepsgroep zelf. Daarbij kun je denken aan zaken die samenhangen met veranderende zorgvragen, de wens van de zorgvrager om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven wonen en maatregelen om de kosten van de gezondheidszorg beheersbaar te houden. Het persoonsgebonden budget en de wet maatschappelijke ondersteuning zijn hier een goed voorbeeld van.

Een andere ontwikkeling in de gezondheidszorg is dat instellingen steeds meer samenwerken. Mede hierdoor verandert ook de plaats waar de zorg verleend kan worden. Verpleeghuiszorg wordt ook in zorgcentra en in de wijk gegeven. De verzorgende van nu wordt opgeleid om in al die verschillende zorgsituaties te kunnen werken. Jij als verzorgende moet kunnen samenwerken met verschillende disciplines, je moet flexibel zijn, een groot aanpassingsvermogen hebben en doelmatig en doelgericht

16

9006924312_bw.indd 16

Thema 1

14-02-11 10:06

kunnen werken. Ook het vermogen om te organiseren is een vaardigheid waarover je moet beschikken als verzorgende, net als het vermogen om te overtuigen, besluiten te nemen en verantwoordelijkheid te dragen voor je eigen taak.

Praktijk 2

Soms wordt hij zelfs boos Mevrouw Dijksma woont samen met haar vriend, meneer Pieterse. Zeven jaar geleden is hij bij haar komen wonen. Mevrouw Dijksma woonde al jaren alleen. Haar man was kort voor zijn pensionering overleden. Ze hadden nooit kinderen gekregen, waar mevrouw altijd veel verdriet om heeft gehad. Mevrouw Dijksma heeft een hondje, Puk, waaraan ze erg gehecht is. Toen meneer Pieterse bij haar introk, was hij een vrolijke man. Ze hadden samen veel plezier. Ze maakten lange wandelingen en hij kookte vaak voor haar. Het huis schoonmaken deden ze samen. Tegenwoordig is meneer Pieterse erg stil en teruggetrokken en heeft hij nergens zin in. Soms kan hij plotseling heel boos worden. Nu mevrouw Dijksma weer thuis is na haar heupoperatie schrikt ze soms van hem. Ook valt haar op dat hij vaak zo afwezig is. Hij weet soms helemaal geen antwoord te geven op haar vragen. Hij vertelt vaak over vroeger. Gisteren ging hij een boodschap doen en het duurde uren voor hij weer thuiskwam, zonder boodschappen. Hij zou Puk meenemen, maar dat heeft hij toch niet gedaan. En de laatste tijd ziet hij er ook zo slordig uit. En nu ze zelf niet zo goed uit de voeten kan, voelt ze zich daar schuldig over. Toen hij gisteren thuiskwam, wilde hij helemaal niet vertellen waar hij was geweest. En ze was juist zo ongerust geweest. Hij begon te schelden toen ze hem vroeg waar hij zo lang geweest was. Dat had hij nooit eerder gedaan. Ze hadden woorden gekregen en waren beiden erg verdrietig geweest.

Gelukkig dat Nanneke, hun hulp in de huishouding, zo veel doet. Misschien kan ze Nanneke vragen of ze niet wat langer kan komen. Morgen komt ook de verzorgende van de thuiszorg voor haar wond, dan kan ze met haar bespreken of zij niet eens met hem wil praten en of er toch niet wat meer hulp kan komen. Misschien van het PGB? Mevrouw Dijksma vindt het allemaal niet meevallen. En dat terwijl ze juist zo blij was dat ze weer naar huis kon.

Vraag

Thema 1

9006924312_bw.indd 17

1 2 3 4

at kan de verzorgende doen met de vraag van mevrouw Dijksma?

W Formuleer de zorgvraag zo goed mogelijk.

Welke vaardigheden heb je als verzorgende nodig in deze situatie?

Waar kan het PGB in deze situatie voor worden gebruikt?

17

14-02-11 10:06

Samenvatting Mensen worden ouder en steeds meer mensen worden veel ouder dan vroeger. Leefomstandigheden en zorgvoorzieningen zijn verbeterd. Als mensen ouder worden, vergroot dit de kans op ziekten, handicaps of beperkingen. De gezondheidsproblemen bij oudere en geriatrische zorgvragers komen voor op lichamelijk, geestelijk en sociaal gebied.

Het verzorgen van geriatrische zorgvragers is vaak complex, omdat er sprake is van meerdere problemen tegelijkertijd.

Als verzorgende houd je bij de zorgverlening met veel aspecten rekening, zoals de natuurlijke verouderingsprocessen op lichamelijk, geestelijk en sociaal gebied, de effecten van de gezondheidsproblemen op de zorgvrager en de veranderde levensloop. Je kunt als verzorgende te maken krijgen met zorgvragers uit een andere cultuur, met andere gewoonten en met verschillende zorgvragen. Normen en waarden van de zorgvragers verschillen vaak met die van de verzorgende.

Als verzorgende kom je in verschillende zorgsituaties en bij verschillende zorgcategorieĂŤn. Je moet op een professionele manier zorg verlenen en je bent je bewust van je verantwoordelijkheden en taken. Ontwikkelingen in de maatschappij hebben ook invloed op de zorgverlening. Oudere mensen worden gestimuleerd om langer thuis te blijven wonen.

Doordat mensen ouder worden, langer thuis blijven wonen en meer opkomen voor hun eigen individuele wensen, kom je vaker complexe situaties tegen.

18

9006924312_bw.indd 18

Thema 1

14-02-11 10:06

Werken als Verzorgende IG. Dat is leuk en afwisselend werk. Verantwoordelijk werk ook.

Mensen doen een beroep op jou als het gaat om zorg en begeleiding in situaties waarin zij dat tijdelijk of langdurig niet zelfstandig kunnen. Het vraagt van jou dat je beschikt over de juiste competenties. Dit boek bevat de theorie die je nodig hebt om op een verantwoorde manier zorg te verlenen aan mensen die aan jou zijn toevertrouwd.

Dit boek – Verzorgen van ouderen – maakt deel uit van de serie ThiemeMeulenhoff Zorg Basisboeken. Het boek draagt bij aan jouw ontwikkeling van beroepscompetenties.

Beroepscompetenties zijn contextgebonden. Ze gelden slechts in bepaalde beroepssituaties, ook wel contexten genoemd. Een context wordt gevormd door personen met een bepaalde aandoening (een cliëntencategorie) in een bepaalde zorgomgeving (een branche).

Dit boek gaat concreet over hoe je in verschillende zorgsituaties aan verschillende oudere zorgvragers met verschillende zorgbehoeften zorg kunt verlenen op basis van aandoeningen die veel bij ouderen voorkomen.

Zorg basisboek Verzorgen van ouderen

Verzorgen van ouderen – niveau 3

Verzorgen van ouderen

Dit boek sluit aan bij de volgende uitstroomverbijzonderingen: VVT GHZ GGZ

Verpleeg- en verzorgingshuizen en Thuiszorg Gehandicaptenzorg Geestelijke Gezondheidszorg

ThiemeMeulenhoff Zorg bestaat uit ThiemeMeulenhoff Zorg Basisboeken, Traject V&V, i-care flex, Verpleegtechniek in Beeld, InCasu en een reeks ondersteunende uitgaven (Anatomie & Fysiologie, Basisboek Pathologie etc.).

Kijk voor meer informatie op www.thiememeulenhoff.nl/zorg

9006924312_omslag.indd 6

14-02-11 09:59