Muziek Meester!

kunstvakken

Bij deze hernieuwde uitgave hoort een uitgebreide website www.muziekmeester.nl, met daarin vele (stage)lessen, luistervoorbeelden en videolessen uit de schoolpraktijk. Ook biedt de site een schat aan verdiepingsmateriaal en een instrumentendatabase.

Daarnaast is er online een assessmenttool beschikbaar voor de student, waarmee hij zelfstandig inzicht kan krijgen in zijn vakcompetenties muziek.

K

Muziek Meester!

Muziek Meester! is in de eerste plaats bedoeld voor Pabo-studenten.

Het boek behandelt op praktische wijze de kennis en vaardigheden die noodzakelijk zijn voor het geven van goed muziekonderwijs.

K kunstvakken

Muziek Meester!

Muziek Meester!

Door de systematische indeling van didactiek (zingen, muziek maken, luisteren, vastleggen en bewegen) en de uitwerking van diverse thematische hoofdstukken is Muziek Meester! ook een standaardwerk voor leerkrachten die al voor de klas staan.

De koppeling met de liedbundel Eigen-wijs en de methode Moet je doen-muziek is één van de vele sterke punten.

Muziek Meester! is daarmee een praktisch bruikbaar instrument met talloze ideeën en beelden voor (stage)lessen.

Auteurs: Rinze van der Lei Frans Haverkort Lieuwe Noordam

9006951486_omslag.indd 1

11-04-12 13:35

Muziek Meester!

Rinze van der Lei Frans Haverkort Lieuwe Noordam

9006951486_bw.indb 1

19-05-10 21:03

COLOFON redactie Bataille Tekst Etc., Utrecht

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Onderwijs

technische redactie Ivonne Hermens, Eindhoven

Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 17

art direction Ineke de Graaff, Amsterdam

ISBN 978 90 06 95148 6 Derde druk, derde oplage, 2012

ontwerp omslag en binnenwerk Studio Fraaj, Rotterdam

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden

beeld omslag Studio Fraaj, Rotterdam

verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of

opmaak binnenwerk Studio Imago, Amersfoort

enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestem-

Video-opnames JJ video productions, Zwolle

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan

ming van de uitgever.

op grond van artikel 16 Auteurswet j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl., dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde

Met dank aan de volgende studenten: Hans Reintjes, Petra van den Oetelaar-Limon, Mandy Holtus, Melanie Brethouwer, Gijs van Rhijn, Bouke Sleurink, Anneke Renting, Jitske de Roos, Margriet Evers en Rohan Poldervaart

vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

En met dank aan de kinderen en leerkrachten van de basisscholen De Aquarel, Het Mozaïek en De Wendakker te Zwolle

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC®-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

10931_MuziekMeester_01_VW.indd 2

04-04-12 17:48

Inhoud De auteurs 8 Vooraf 9 Inleiding: Muziek op de basisschool 12 1 Muziek op de basisschool 12 1.1 Jij en muziek 12 1.2 Wat doen de kinderen? 14 1.2.1 Zingen 14 1.2.2 Luisteren 15 1.2.3 Muziek maken 16 1.2.4 Muziek lezen en noteren 17 1.2.5 Bewegen op muziek 18 1.3 Wat is muziek? 18 1.3.1 Klank 19 1.3.2 Vorm 20 1.3.3 Betekenis 22 1.3.4 Definitie van muziek 23 1.3.5 Het KVB-model 23 1.4 Jij als leraar 24

Deel A De vijf domeinen 27 2 Zingen 28 2.1 Wat doe jij? 28 2.2 Een les 30 2.2.1 De les: Honderdduizend blaadjes 30 2.2.2 Analyse en terugkoppeling 32 2.3 Wat doe je als leraar? 33 2.3.1 Leidinggeven aan een zingende groep 33 2.3.2 Aandacht voor de kwaliteit van het zingen 39 2.3.3 Hulpmiddelen bij het zingen 40 2.3.4 Aanleren van een lied, fasering 42 2.4 Het zingen van canons 47 2.4.1 Een canon aanleren 48 2.4.2 Voorbereidende oefeningen 48 2.4.3 Het leiden van een canon 49 2.5 Wat doen de kinderen? 50 2.5.1 Zingen in de groep 50 2.5.2 De kwaliteit van het zingen 51

9006951486_bw.indb 3

19-05-10 21:03

2.6 Achtergronden bij zingen 53 2.6.1 Adem 53 2.6.2 Stembanden 55 2.6.3 Resonantie 58 2.6.4 Articulatie 59 2.6.5 Stemgebruik 59 3 Luisteren 61 3.1 Wat doe jij? 61 3.2 Een les 63 3.2.1 De les: Muziek in zaal en stadion 63 3.2.2 Analyse en terugkoppeling 64 3.3 Wat doe je als leraar? 65 3.3.1 Muziek uitkiezen 65 3.3.2 Organiseren 66 3.3.3 Toepassen van werkvormen 67 3.4 Wat doen de kinderen? 72 3.4.1 Kinderen luisteren naar muziek 73 3.4.2 Kinderen reageren op muziek 73 3.4.3 Kinderen reflecteren op muziek 74 3.4.4 Voorbeelden van luisteren, reageren en reflecteren op muziek 74 3.5 Achtergronden bij het beluisteren van muziek 76 3.5.1 De plaats van muziek beluisteren op de basisschool 76 3.5.2 Van globaal horen naar gericht luisteren 78 3.5.3 Omgaan met vooroordelen 79 3.5.4 Spreken over muziek 81 3.5.5 Schoolconcerten 83 3.5.6 Luisteren binnen het kunstaanbod 83 4 Muziek maken 85 4.1 Wat doe jij? 85 4.2 Een les 86 4.2.1 De les: I like the flowers 87 4.2.2 Analyse en terugkoppeling 88 4.3 Wat doe je als leraar? 89 4.3.1 Organiseren 89 4.3.2 Muzikale leiding geven 92 4.3.3 Evalueren 93 4.4 Wat doen de kinderen? 95 4.4.1 Spelen in de muziekles 95 4.4.2 Experimenteren 97 4.4.3 Oefenen 97 4.4.4 Presenteren 98 4.4.5 Leren door te doen 99 4.5 Achtergronden bij muziek maken 100

9006951486_bw.indb 4

19-05-10 21:03

4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4

Spelen met klanken 100 Ontwerpen 101 Liederen begeleiden 107 De muziekinstrumenten op school 113

5 Muziek lezen en noteren 119 5.1 Wat doe jij? 119 5.2 Een les 121 5.2.1 De les: Seme seme 121 5.2.2 Analyse en terugkoppeling 122 5.3 Wat doe je als leraar? 123 5.3.1 Verschillende notatievormen gebruiken 123 5.3.2 Verschillende speelstukjes aanbieden 124 5.3.3 Didactische werkvormen toepassen 125 5.4 Wat doen de kinderen? 128 5.4.1 Ontwerpen met behulp van notatie 129 5.4.2 Muziek maken met behulp van notatie 130 5.4.3 Luisteren met behulp van notatie 131 5.5 Achtergronden bij muziek lezen en noteren 136 5.5.1 Het notenschrift op de basisschool 136 5.5.2 Methodische aanpak 137 5.5.3 Genoteerde speelstukjes 141 6 Bewegen 144 6.1 Wat doe jij? 144 6.2 Een les 146 6.2.1 De les: Bewegende kwasten 146 6.2.2 Analyse en terugkoppeling 147 6.3 Wat doe je als leraar? 148 6.3.1 Bewegingssituaties organiseren 148 6.3.2 Leidinggeven bij het bewegen 152 6.4 Wat doen de kinderen? 156 6.4.1 Bewegen op klankaspecten 157 6.4.2 Bewegen op vormaspecten 159 6.4.3 Bewegen op betekenisaspecten 159 6.5 Achtergronden bij bewegen op muziek 160 6.5.1 De bewegingsdrang van kinderen 161 6.5.2 Dansen of bewegen op muziek? 162 6.5.3 Bewegen bij het zingen 163 6.5.4 Speelliedjes 163 6.5.5 Op de maat lopen 165 6.5.6 Bewegen met materialen 166

9006951486_bw.indb 5

19-05-10 21:03

Deel B Vorm en betekenis in muziek 167 7 Vorm 168 7.1 Structuur in muziek 169 7.1.1 Muzikale eenheden 170 7.1.2 Vormschema’s 172 7.2 Herhaling 173 7.2.2 Imitatie 174 7.2.3 Ostinaat 176 7.2.4 Stapelen 176 7.3 Contrast 177 7.4 Variatie 178 7.5 Vaste vormen 180 7.5.1 Liedvorm 180 7.5.2 Canon 181 7.5.3 Blues 181 8 Betekenis 184 8.1 Muziek kan iets vertellen 185 8.2 Muzikale middelen 186 8.3 Betekenis van muziek in de basisschool 187 8.3.1 Geluiden en bewegingen uit de omgeving, uit de natuur, en van machines, 187 8.3.2 Muziek over karakters van mensen en dieren 192 8.3.3 Muziek over gebeurtenissen of verhalen 194 8.3.4 Muziek over emoties en sfeer 196 8.4 Functies van muziek 198 8.4.1 Praktische en psychologische functies 199 8.4.2 Functies van muziek op de basisschool 200

Deel C Muziekonderwijs en opvoeding en muziekonderwijs aan jonge kinderen 203 9 Muziekonderwijs en opvoeding 204 9.1 Muziek als essentieel onderdeel van de opvoeding 205 9.1.1 Perspectieven op het vak 205 9.1.2 Opvattingen over het vak 207 9.2 Wetenschappelijk onderzoek 209 9.2.1 Meervoudige intelligentie 209 9.2.2 Muziek maakt slim? 211 9.2.3 De Russische leerpsychologie 213 9.2.4 Het nieuwe leren 214 9.2.5 Ontwikkelingsgericht muziekonderwijs 216 9.2.6 Gestaltpsychologie 219 9.3 Competenties voor kinderen 220

9006951486_bw.indb 6

19-05-10 21:03

9.3.1 9.3.2 9.3.3 9.3.4 9.3.5 9.3.6

Muziekonderwijs en de cognitieve competentie 220 Muziekonderwijs en de creatieve competentie 222 Muziekonderwijs en de sociaal-emotionele competentie 223 Muziekonderwijs en de zintuiglijke competentie 223 Muziekonderwijs en de motorische competentie 224 Muziekonderwijs een doel in zichzelf? 225

10 Muziek in de onderbouw 227 10.1.1 De les: Ochtendgymnastiek 228 10.1.2 Analyse en terugkoppeling 229 10.2.1 Muziek is onderdeel van de dag 230 10.2.2 Kenmerken van jonge kinderen 230 10.2.3 De voorschoolse periode 232 10.2.4 De rol van de leraar 234 10.2.5 Muziekhoek 234 10.2.6 Muziek en de algemene ontwikkeling 235 10.2.7 Muziek en taalverwerving 236 10.2.8 Ontwikkelingsgericht (muziek)onderwijs 238 10.3.1 Zingen 240 10.3.2 Luisteren 248 10.3.3 Muziek maken 250 10.3.4 Muziek lezen en noteren 251 10.3.5 Bewegen 253

Bronvermelding liedmateriaal 257 Illustratieverantwoording 258 Register 259

9006951486_bw.indb 7

19-05-10 21:03

De auteurs Rinze van der Lei heeft een coördinatorfunctie aan de lerarenopleiding basisonderwijs van de hogeschool Windesheim te Zwolle. Daarvoor was hij leerplanontwikkelaar/ projectleider bij de SLO en docent muziek aan de hogeschool Windesheim te Zwolle.

Frans Haverkort is hoofdvakdocent opleiding docent muziek aan het ArtEZ Conservatorium te Zwolle. Daarvoor was hij docent muziek aan de lerarenopleidingen basisonderwijs van de hogescholen Windesheim te Zwolle en Iselinge te Doetinchem en vakspecialist muziek in het basisonderwijs.

Lieuwe Noordam is docent muziek aan de lerarenopleiding basisonderwijs van de hogeschool Windesheim te Zwolle en hoofdvakdocent opleiding docent muziek aan het Prins Claus Conservatorium te Groningen.

Meesters in Muziek De auteurs vormen met z’n drieën de ‘Meesters in Muziek’. Naast Muziek Meester! ontwikkelden zij onder andere Eigen-wijs, Kleuter-wijs en Moet je doen – muziek voor de basisschool (versie 2007).

8

9006951486_bw.indb 8

19-05-10 21:03

Vooraf Muziek Meester! is geschreven voor studenten op de lerarenopleiding. Het boek maakt duidelijk hoe je het vak muziek op de basisschool kunt verzorgen. Muziek Meester! bestaat uit een handboek en een website waarnaar in het boek wordt verwezen.

Het boek Het boek brengt je op een gevarieerde manier in aanraking met de muziekles aan kinderen van de basisschool. Het gaat daarbij niet alleen om het weten.

Juist de combinatie van kennis en de muzikale vaardigheid van de leraar basisonderwijs is bepalend voor de kwaliteit van het muziekonderwijs. Voor de kwaliteit van de muzikale vaardigheden is een goede docent en veel oefening op de basisschool nodig.

Voor Muziek Meester! wordt regelmatig verwezen naar bestaand lesmateriaal voor de basisschool: ■ de methode Moet je Doen, ThiemeMeulenhoff 2007 (ISBN 978 90 06 66814 8); ■ de liedbundel Eigen-wijs (EW), liedbundel voor kinderen van 4-12 jaar, SMV, 2009, Tweede versie (ISBN 9 789080 497160).

De site www.muziekmeester.nl Bij het boek hoort een website waar elke gebruiker van Muziek Meester! toegang toe heeft. Hier kun je de videofragmenten, de luistervoorbeelden, het beeldmateriaal voor de instrumenten en een assessmenttool vinden. Ook zijn er links naar interessante sites aangegeven.

Verschillende zoekmogelijkheden zorgen ervoor dat de gebruikers snel datgene kunnen vinden waarnaar ze op zoek zijn. Alle ondersteunende materialen waarnaar in de hoofdstukken in het boek of de thema’s op de site verwezen wordt, zijn met iconen aangegeven (op de meesterwerkopdrachten na): ■ De stagelessen zijn op de site voorzien van een niveau-aanduiding: van niveau 1 (eenvoudig) tot niveau 3 (complexer).

■ De videofragmenten laten essentiële momenten uit de stagelessen en enkele technieken zien. Deze lessen die door studenten zijn gegeven, kun je als geheel bekijken maar het is ook mogelijk om onderdelen ervan apart te bestuderen.

■ De verschillende audiofragmenten die bij Muziek Meester! horen, vormen een breed luisterrepertoire: pop, klassiek, modern, niet-westers. Deze fragmenten zijn ter verduidelijking van de leerstof en bevatten ook het luistermateriaal voor de stagelessen.

■ De meesterwerkopdrachten (waar elk hoofdstuk mee afsluit) hebben een overstijgend karakter waarmee je je competenties in muziek kunt aantonen.

9

9006951486_bw.indb 9

19-05-10 21:03

De site bevat daarnaast een aantal ondersteunende thema’s. Ook hierin wordt verwezen naar gerelateerde audiofragmenten, videolessen en stagelessen: ■ Thema A Basiskennis muziektheorie; ■ Thema B Muziek in midden- en bovenbouw; ■ Thema C Muziek in samenhang; ■ Thema D Multicultureel muziekonderwijs; ■ Thema E De musical.

Ook vind je op de site een instrumentendatabase en een assessmenttool: ■ De database bevat een beschrijving, de bijbehorende afbeelding en een audiofragment van de voor het basisonderwijs relevante instrumenten.

■ De assessmenttool geeft de student met behulp van korte vragenlijsten inzage in zijn muzikaal-didactische competenties. Gecombineerd met voorbeelden, uitleg en tips voor het verzamelen van relevant bewijsmateriaal kan de assessmenttool interessant zijn om zicht te krijgen op de muzikaal-pedagogische/didactische ontwikkeling van studenten.

Werken met Muziek Meester!

De volgorde waarin je de hoofdstukken in dit boek bestudeert, is afhankelijk van de manier waarop jouw pabo-opleiding werkt: een opleiding die vraaggestuurd werkt kan op een totaal andere manier met Muziek Meester! omgaan dan een opleiding die haar onderwijs in thema’s aanbiedt of een opleiding waar een vakgerichte benadering wordt nagestreefd. De plaatsing van de verschillende hoofdstukken in Muziek Meester! is dus geen suggestie voor de volgorde waarop je op de opleiding dit boek doorneemt.

We hopen dat je het vak leert en dat je veel plezier zult beleven aan het muzikaal werken met kinderen in de basisschool.

10

9006951486_bw.indb 10

19-05-10 21:03

Inleiding

9006951486_bw.indb 11

19-05-10 21:03

1

Muziek op de basisschool

1.1 Jij en muziek Even voorstellen: Sanne Ik heet Sanne. Ik heb ervoor gekozen om na de havo naar de pabo te gaan.

In havo-4 mochten we een week stagelopen en ik ben toen naar een basisschool gegaan. Ik kwam terecht

in groep 6. Werken met kinderen vond ik hartstikke leuk. Ze geven je onmiddellijk hun hele vertrouwen en doen net alsof je al jaren op die school bent.

Als je begint aan je opleiding tot leraar basisonderwijs, doe je dat omdat je graag met kinderen wilt werken. Maar het kan ook zijn dat je motivatie te maken heeft met jouw eigen ervaringen. Wellicht heb je vroeger een lieve juf gehad die prachtig kon vertellen en leuke spelletjes deed. Of je bent ge誰nspireerd door de meester die voor iedereen aandacht had en altijd met een grapje de moeilijkste situaties wist op te lossen.

12

9006951486_bw.indb 12

19-05-10 21:03

Sanne aan het woord Tijdens die stage waren de kinderen een presentatie aan het voorbereiden voor een weeksluiting. Ze zongen een lied bij een karaoke-cd en maakten daar een dans bij.

Je kon zien dat ze veel naar MTV hadden gekeken. Sommige bewegingen zouden zo uit een

videoclip kunnen komen.

Een van de jongens had zijn djembé meegenomen en speelde met andere kinderen een begeleiding bij het lied. Ik wist niet dat ze dat leerden op de basisschool; ik heb dat zelf vroeger nooit gehad.

1 Muziek op de basisschool

Het beeld dat je hebt van het vak muziek op de basisschool wordt mede bepaald door je eigen verleden, door je eigen schoolervaring. Misschien heb je uitgebreid muziekles gehad, of heb je geweldige herinneringen aan de musical van groep 8. Maar het kan ook zijn dat je je nauwelijks een lied herinnert uit je basisschooltijd.

Waarschijnlijk weet iedereen wel dat de kinderen op de basisschool leren zingen. Maar dat ze bijvoorbeeld ook luisteren naar muziek en met het notenschrift om leren gaan, is bij veel mensen niet bekend.

Sanne vervolgt Zelf ben ik dol op muziek. Mijn iPod staat boordevol.

Met vriendinnen ga ik vaak naar de disco. Dan maakt het me eigenlijk niet uit welke muziek ze draaien, als

ik maar lekker uit mijn dak kan gaan.

Mijn vriend is heel muzikaal, maar hij wil nooit dansen. Hij is altijd bezig met zijn gitaar.

Ook je idee van muziek wordt bepaald door je ervaringen. De een heeft noten leren lezen en kan een instrument bespelen. De ander denkt aan de concerten die hij met zijn vrienden heeft bezocht, of aan de dansavonden met vriendinnen. Maar ook hier heb je waarschijnlijk met alle studenten één ding gemeen: eigenlijk houdt iedereen wel van muziek.

Wat je ervaringen met muziek ook zijn, het is goed om je vooraf te realiseren hoe jezelf tegenover het vak staat. Daarom beginnen we elk hoofdstuk van dit boek met je een spiegel voor te houden. Door je een beeld te geven van een denkbeeldige student, willen we je stimuleren na te denken over je eigen beginsituatie. Als je weet waar je zelf staat, is het gemakkelijker om je voor te stellen wat je nog moet leren om de competenties te behalen die je nodig hebt om het vak muziek te kunnen geven.

13

9006951486_bw.indb 13

19-05-10 21:03

1.2 Wat doen de kinderen?

Als je rondkijkt op de basisschool zie je dat kinderen op veel verschillende manieren met muziek omgaan. Alleen, samen met anderen, ze zingen, luisteren en zijn bezig met verschillende instrumenten. Sommigen willen hun muziek opschrijven, anderen lezen muziek van papier. Peuters en kleuters bewegen onmiddellijk als ze muziek horen. Dat zit als het ware in hun genen.

In het muziekonderwijs onderscheiden we al deze muzikale activiteiten in vijf verschillende domeinen: ■ zingen; ■ luisteren; ■ muziek maken; ■ muziek lezen en noteren; ■ bewegen op muziek.

Door zich op verschillende manieren muzikaal te gedragen, ervaren de kinderen wat ze zelf met muziek kunnen doen. Ze worden zich van al deze aspecten bewust door ze te ervaren, te benoemen en in hun gedrag te laten zien.

Als je op de basisschool met muziek bezig gaat, kom je deze vijf domeinen tegen. In de volgende paragrafen gaan we ze wat beter bekijken. De echte verkenning van de vijf domeinen volgt in deel A.

1.2.1 Zingen

Carry me ackee

Kinderen zingen liedjes. Soms doen ze dat enthousiast, soms doen ze het verveeld. Veel hangt daarbij af van de keuze van de liedjes en de kwaliteit van de leraar. Als ze het liedje leuk vinden en als ze uitgedaagd worden, gaan ze rechtop zitten en zingen ze dat het een lieve lust is.

In Nederland verschilt het liedrepertoire op de basisschool behoorlijk van wat er buiten de school wordt gezongen. Via de media horen de kinderen veel populaire muziek, maar op school zingen ze een eigen schoolrepertoire.

Daarbij wordt er ook nog onderscheid gemaakt tussen bijvoorbeeld kleuterliedjes en liedjes voor groep 8.

In andere culturen is dat soms heel anders. Daar zingen kleine kinderen dezelfde liederen als de volwassenen. Het gaat dan meestal om volksliederen, zoals het lied Carry me ackee. In sommige culturen bestaat nauwelijks een apart liedrepertoire voor kinderen.

14

9006951486_bw.indb 14

19-05-10 21:03

Carry me ackee

Kinderen luisteren graag naar muziek. Ze luisteren naar hun eigen muziek, naar muziek van anderen (van klasgenoten, van de leraar), ze luisteren naar een schoolconcert. Maar ze luisteren ook naar muziek via cd, radio en tv.

Kinderen kunnen al luisteren vanaf het moment dat ze geboren worden (zelfs ín de baarmoeder horen baby’s geluid). In het muziekonderwijs gaat het niet in eerste instantie om het ontwikkelen van het auditief vermogen (je oren kunnen gebruiken), maar om het ontwikkelen van het muzikaal gehoor en het muzikaal geheugen en om de kinderen kennis te laten maken met diverse soorten en stijlen van muziek.

1 Muziek op de basisschool

1.2.2 Luisteren

15

9006951486_bw.indb 15

19-05-10 21:03

De ontwikkeling van het muzikale gehoor vindt plaats via het leren van begrippen (bijvoorbeeld hoog-laag en hard-zacht), waardoor kinderen muzikale kenmerken en structuren kunnen ervaren, beleven en benoemen. Bij het muziek beluisteren gaat het echter niet alleen om de ontwikkeling van het muzikaal gehoor, maar ook om de ontwikkeling van het muzikaal geheugen.

Muziek is meer dan een losse brei van klanken: muziek heeft een structuur.

Om die structuur in de muziek te kunnen herkennen, moet je beschikken over een muzikaal geheugen: mensen kunnen dankzij hun muzikaal geheugen melodieën, ritmen, akkoorden en zelfs hele muziekstukken herkennen en onthouden. Maar als je op jonge leeftijd dit vermogen niet gebruikt en ontwikkelt, ben je het snel kwijt. Zo zijn er mensen die de melodie van het ‘Wilhelmus’ niet herkennen, en anderen die grote muziekstukken uit hun hoofd kennen.

Muziek beluisteren doet een beroep op dat muzikaal geheugen én ontwikkelt het muzikaal geheugen. We hebben het dan niet over een achtergrondmuziekje, maar om actief luisteren. Voor kinderen op de basisschool gaat dat altijd via luisteropdrachten en uitdagende spelvormen. Je zult daar in dit boek veel voorbeelden van tegenkomen.

Actief luisteren gaat niet vanzelf: er is veel muziek, muziek wordt op veel plaatsen gebruikt en er zijn veel mogelijkheden om zelf iets met muziek te doen. Het onderwijs heeft een taak om kinderen in die brede cultuur in te leiden en hun muzikale ontwikkeling te stimuleren. Het gaat daarbij niet om het kennismaken met één soort muziek, maar om een brede oriëntatie: oude muziek, nieuwe muziek, popmuziek, etnische muziek, religieuze muziek, ontspanningsmuziek, enzovoort. Kinderen leren op school hun weg in te vinden in die brede muziekcultuur. Het domein Luisteren is daarbij van bijzonder veel waarde.

1.2.3 Muziek maken Jonge kinderen kunnen gefascineerd zijn door de klank van een voorwerp: twee stenen die tegen elkaar worden geslagen, een houten pollepel die tegen een verwarming ratelt, tikken op een tafelblad. Ook met ‘echte’ instrumenten kunnen kinderen tijden zoet zijn. Al experimenterend leren ze de mogelijkheden van de materialen en instrumenten kennen, leren ze om te gaan met de verschillende klankeigenschappen: hard en zacht, lang en kort, hoog en laag. Als ze na verloop van tijd een bekend melodietje kunnen spelen, weten ze helemaal van geen ophouden.

Blikjesdrum

Op de website vind je de stageles Blikjesdrum en een audiofragment van het lied Blikjesdrum. Deze stagles is een voorbeeld van hoe je kinderen met eenvoudige middelen muziek kunt laten maken.

16

9006951486_bw.indb 16

19-05-10 21:03

Blikjesdrum Naar aanleiding van het lied Blikjesdrum trom- grond gelegd. Hoe klinken deze blikjes? melen de kinderen op allerlei voorwerpen: wat Natuurlijk worden de blikjes gebruikt om de klinkt hard, wat klinkt zacht? Daarna worden maat van het lied mee te spelen. allerlei blikjes in het midden van de kring op de Blikjesdrum

Tekst en muziek: Frans Haverkort

1 Muziek op de basisschool

De ervaring die kinderen opdoen bij het experimenteren met dit soort klankbronnen en instrumenten, komt in hogere groepen weer van pas bij het spelen van allerlei speelstukjes, ritmebegeleidingen, het verklanken van verhalen of afbeeldingen, enzovoort.

1.2.4 Muziek lezen en noteren Muziek is in de West-Europese beschaving niet los te denken van het notenschrift. Als de monnik Guido van Arezzo het notenschrift niet had ontwikkeld, had de muziek van vandaag er heel anders uitgezien. Om die reden alleen al is het belangrijk dat kinderen kennismaken met het notenschrift.

Maar het gaat om meer dan alleen oppervlakkig kennismaken: de kinderen leren om het schrift mee te lezen bij het luisteren en ze leren ook om ‘te spelen’ met het notenschrift.

Je kunt met het notenschrift werken, maar op de basisschool kom je nog een andere vorm van muzieknotatie tegen: de grafische notatie. Met behulp van eenvoudige grafische symbolen lezen, ontwerpen en spelen de kinderen eenvoudige muziek.

17

9006951486_bw.indb 17

19-05-10 21:03

Grafische notatie voor groep 4

Kinderen zijn geen componisten, maar ze componeren wel: ze bedenken hun eigen muziekstukjes, ze maken afspraken met elkaar en als het nodig is schrijven ze de muziek met hun eigen tekens op. Door op deze wijze muziek te maken, leren ze te manipuleren met geluiden en klanken. Ze leren om te gaan met klankeigenschappen als hard en zacht, hoog en laag, kort en lang.

Creatief denken wordt op deze wijze gestimuleerd!

1.2.5 Bewegen op muziek Kinderen, muziek en beweging horen bij elkaar. Peuters en kleuters bewegen altijd mee met muziek die ze maken of horen. In de basisschool kunnen we niet om die bewegingsbehoefte van kinderen heen. Sterker nog, we maken er graag gebruik van.

Beweging pas je toe bij het luisteren naar muziek: bijvoorbeeld bij het leren bewegen op de maat, of bij het herkennen van verschillen in de muziek (denk aan tempoverschillen of verschillen in sterkte). Bewegen pas je ook toe bij het zingen: bij speelliedjes voor kleuters, of door de kinderen zelf een videoclip bij liedjes te laten maken.

Seme seme 5

Een voorbeeld van hoe je met kinderen kunt bewegen op muziek vind je op de website in de videoles Seme seme, fragment 5 Bewegen: spiegelspel. Op swingende Zuid-Amerikaanse muziek doen de kinderen eerst de bewegingen van de leraar na en improviseren daarna zelf een dans op deze muziek.

1.3 Wat is muziek?

Muziek is er altijd en overal. Overal om ons heen klinkt muziek: in het winkelcentrum, op het station, in kantines, in tv-programma’s met en over muziek. Mensen identificeren zich met een bepaalde muzieksoort, ze kleden zich ernaar, ze zoeken vrienden die van dezelfde muziek houden. Muziek doet je ook iets: je voelt je er lekker bij, het ontspant je, het maakt je beleving intenser (bij films bijvoorbeeld). Muziek kan je blij of verdrietig maken.

De meeste mensen houden van muziek en geven aan dat muziek erg belangrijk is hun leven. Maar we weten allemaal dat de eensgezindheid hier ophoudt. Wat de een verstaat onder muziek, noemt een ander herrie, en de derde begrijpt niet waarover het gaat. Als je straks in de basisschool muziek-

18

9006951486_bw.indb 18

19-05-10 21:03

les gaat geven, is het belangrijk dat je weet waarover het gaat. Dat je inzicht hebt in de verschillende aspecten van muziek.

Bohemian Rhapsody

Het volgende voorbeeld over de Bohemian Rhapsody maakt dit duidelijk.

Bohemian Rhapsody

1 Muziek op de basisschool

Drie studenten zitten bij elkaar te luisteren naar Bohemian Rhapsody van Queen. Na afloop maken ze enkele opmerkingen over de muziek: de een praat over de prachtige gitaarklank van Brian May en het mooie vocale laatste gedeelte, de ander noemt de tegenstellingen tussen de drie gedeelten waaruit de song is opgebouwd. De laatste student heeft het weer over het gevoel dat de muziek oproept en de herinnering aan een indrukwekkend moment in haar leven.

Drie verschillende reacties op hetzelfde stuk, drie verschillende invalshoeken: de ene student redeneert vanuit de klank van de muziek, de ander vanuit de vorm van de muziek en de derde vanuit de betekenis die de muziek heeft.

1.3.1 Klank

Allegro Grazioso

Muziek is een klinkend fenomeen. Klanken vallen op het gehoor te onderscheiden: muziek kan hard, zacht, hoog, laag, snel of langzaam klinken. Een melodie op een gitaar klinkt anders dan dezelfde melodie op een piano. In vaktaal zeggen we dat muziek kan variĂŤren in toonduur, toonhoogte, sterkte en klankkleur.

Je kunt de verschillende klanken pas benoemen als je in staat bent de tegenstellingen erin te herkennen. Luister eens naar het Allegro Grazioso uit Zes bagatellen voor blaaskwintet van GyĂśrgy Ligeti (1923-2006). Noteer de contrasten die Ligeti gebruikt in het volgende schema. Ben je in staat alle klankeigenschappen te herkennen? De goede antwoorden vind je aan het eind van dit hoofdstuk.

19

9006951486_bw.indb 19

19-05-10 21:03

Welke contrasten hoorde je bij Ligeti? Omschrijf ze in je eigen woorden.

Betrek hierbij: ■ klankduur; ■ klankhoogte; ■ klanksterkte; ■ klankkleur.

De begrippen die je voor je werk in de basisschool nodig hebt over klank vind je in het volgende schema. Mocht je de begrippen niet kennen, kun je voor een uitgebreide uitleg kijken op de website. De meeste begrippen komen ook aan de orde in de volgende hoofdstukken.

Klank Klank Klankduur

Maat Ritme

Klankhoogte

Tempo Articulatie Toonhoogteverschillen Samenklank en melodieën

Klanksterkte Klankkleur

Instrumenten en materialen Stem Ensembles en orkesten

Puls, hoofd en nevenaccent, maat, maatsoorten, tweedelig en driedelig, maatstrepen, opmaat Notenvorm, notenwaarde, rusten, punt achter de noot, waardestreep, verbindingsboog Tempoaanduiding, metronoom, tempowisselingen Staccato, legato, fraseringsboog Notenbalk, hulplijnen, notennamen, g-sleutel, toonladder, grondtoon, stokrichting, f-sleutel Intervallen: octaaf, terts en kwint, bourdon, akkoord, glissando, halve tonen, hele tonen, diatonische, chromatische en pentatonische toonladder, voortekens, kruizen en mollen Dynamiek, Italiaanse termen, tekens voor crescendo en decrescendo, accenttekens Snaar-, blaas-, slag- en elektrische instrumenten, schoolinstrumenten Sopraan, alt, tenor, bas Symfonieorkest, harmonie, fanfare, popband, big band, trio, kwartet, koor

1.3.2 Vorm Muziek is meer dan klank alleen. Probeer maar eens een muziekstuk in je geheugen terug te halen. Hoe vaak wordt er in dit muziekstuk bijvoorbeeld iets herhaald? Door die herhalingen krijgt een stuk een vorm. Maar muziek bestaat uit meer dan alleen herhalingen: het zou anders vrij saai worden.

De tegenhanger van herhalingsprincipe is de contrastwerking. Dit treedt op als er bijvoorbeeld een nieuwe melodie komt, of wanneer in plaats van veel zachter de muziek veel sterker wordt.

Tussen het herhalingsprincipe en de contrastwerking kun je het begrip variatie plaatsen. Er verandert iets, maar de muziek blijft herkenbaar. De melodie

20

9006951486_bw.indb 20

19-05-10 21:03