Geokrant 83

83

#

Voorjaar 2018

Speciale uitgave

50 jaar De Geo Vooruitblik door Joop van der Schee Lesbrief De poolgebieden Jubileumpuzzel

Van de redactie

Inhoud

Afscheid In de zomer van 2003 nam ik het hoofdredacteurschap van De GeoKrant over van Ben Maatman. Ben moest helaas door ziekte zijn medewerking beëindigen.

Inmiddels zijn we vijftien jaar en dus dertig GeoKranten verder. Tijd voor mij om het stokje door te geven aan iemand van een jongere generatie, tijd voor nieuwe impulsen en nieuwe ideeën.

Dit jubileumnummer is dus de laatste GeoKrant onder mijn verantwoording.

Het gaat te ver om alle mensen die al die jaren hebben meegewerkt aan de totstandkoming van al die GeoKranten hier te bedanken. Veel collega’s en vakgenoten hebben lesbrieven gemaakt, belangeloos artikelen voor de rubriek (V)AKnieuws geschreven of op andere manieren geholpen om elke GeoKrant weer te vullen. Toch wil ik één persoon nadrukkelijk wel noemen en dat is Barbara Visschedijk. De samenwerking met haar als eindredacteur verliep altijd erg plezierig en vakkundig. Zonder haar positief kritische blik had ik het geen vijftien jaar kunnen volhouden.

Voor de laatste keer:

Lesbrief

.03 .04 .06 .08 .10

De poolgebieden

50 jaar De Geo Hoe benut De Geo optimaal de digitale mogelijkheden?

Toekomstgericht aardrijkskundeonderwijs kan niet zonder Geo ICT Jubileumpuzzel

Geonieuws

.16 .18 .20 .22

De GeoDag 2018

Coverbeeld Onderwaterbeeld van ijsberg, Groenland

Hoofdredacteur De GeoKrant Jan Padmos neemt afscheid Minstens dertig nummers van De GeoKrant kwamen onder zijn supervisie tot stand: Jan Padmos. Hij schreef zelf bijdragen en bespeelde zijn netwerk om stukken van anderen binnen te krijgen.

Daarmee bleef De Geokrant gedurende vijftien jaar een vast baken binnen de gebruikersgemeenschap van De Geo. Dat is lang voor een vaste verplichting en het is dus begrijpelijk dat Jan de verantwoordelijkheid wil overdragen. Deze jubileumkrant is dan ook het laatste nummer met Jan als hoofdredacteur. Vanuit de coulissen zal hij zijn opvolger op weg helpen. Gelukkig blijft Jan Padmos nog verbonden aan De Geo als methode.

Voor zijn langdurige en deskundige betrokkenheid bij De GeoKrant willen wij hem hierbij hartelijk danken!

Het Geo-team van ThiemeMeulenhoff

02.

50 jaren jong De Geo mee in de tijd Oud-auteurs Jetse Bos en Jan Hofker over 50 jaar De Geo Een halve eeuw De Geo, een prestatie om trots op te zijn

Colofon

Veel leesplezier Jan Padmos

Jan Padmos.

50 jaar De Geo

Redactie Jan Padmos (hoofdredacteur), Wouter van Rennes Aan deze GeoKrant werkten mee Wim Bouritius, Jetse Bos, Jan Hofker, Tim Favier, Gerard van Midden, Alice Peters, Eric Razenberg, Joop van der Schee, Adriaan Wagenaar, Jennifer Zoombelt Eindredactie Barbara Visschedijk Vormgeving en opmaak Marc Freriks (Hollandse Werken, Zwolle) Fotografie Posteriori/iStock (Amsterdam), Rodney Kersten, Jetse Bos, Antonino Bartuccio/ SIME/HH (Den Haag), iStock (Calgary), GTW/Imagebroker/Lineair (Arnhem), Fjordnorge (Oslo), Thomas Welsh/BAS (Halley), AFP/ANP (Rijswijk), Adriaan Wagenaar, Wouter van Rennes, Frans Westerveen Illustraties EMK Deventer De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens wettelijke bepalingen.

Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo

jaren jong ‘Vijftig is het nieuwe dertig’, zei koning WillemAlexander vorig jaar in een tv-interview. Hij kon het niet raker zeggen. Deze uitspraak geldt voor mensen, maar evenzeer voor een van de mooiste vlaggenschepen van onze uitgeverij: De Geo. De Geo is al decennialang een begrip en icoon in het aardrijkskundeonderwijs, veel gebruikt en geprezen. En ondanks dat deze prachtige methode inmiddels haar vijftigjarig bestaan viert, bezit

van informatievaardigheden, analytische vermogens, het laten bloeien van talenten. Kennis is zo bezien de uitkomst van het inzetten van deze vaardigheden, niet langer alleen het startpunt.

Ook van aardrijkskundedocenten vragen nieuwe werkwijzen om andere vaardigheden. Dankzij digitale leerplatforms kunnen docenten steeds eenvoudiger differentiëren en (eigen) materiaal toevoegen aan een methode. Zo wordt de weg vrijgemaakt voor gepersonaliseerd leren. Die ontwikkeling heeft de methode niet minder belangrijk gemaakt; juist binnen al die nieuwe mogelijkheden is De Geo een belangrijk houvast met een herkenbare structuur en een gegarandeerde uitwerking van het curriculum.

Tegelijk is er ruimte voor het uitproberen van nieuwe dingen, voor vernieuwing. Niet voor niets is ‘Samen leren vernieuwen’ voor Geo-uitgever ThiemeMeulenhoff een leidend motto in alles wat we samen met het onderwijs ondernemen.

De Geo de jonge frisheid van een modern leermiddel.

In 2008 werd bij de veertigste verjaardag van De Geo al gemijmerd over de toekomst: Bestaan er straks nog schoolboeken of hebben leerlingen over een tijdje alles op een tablet of hun laptop? Zullen de papieren en de digitale De Geo naast elkaar blijven bestaan? Hoe het ook zij, alles valt of staat met het concept van De Geo en de mensen die De Geo maken en gebruiken.

Die voorspelling is zonder meer uitgekomen. De kwaliteit van De Geo kan niet los worden gezien van het vakmanschap van de docenten die ermee werken. Maar anders dan misschien tien jaar geleden werd voorspeld, is de aardrijkskundedocent niet langer slechts een volger van een vast ‘spoorboekje’, maar de deskundige gids in een woud van mogelijkheden waarvan leerlingen in het aardrijkskundeonderwijs gebruik kunnen maken.

En die mogelijkheden worden steeds groter, mede dankzij de toepassing van moderne onderwijstechnologie. Wie had tien jaar geleden kunnen bedenken dat bergketens in een boek bijna letterlijk tot leven kunnen komen dankzij de inzet van augmented reality? Wie had gedacht dat leerlingen steeds vaker hun eigen (digitale) leerroute kunnen bepalen? In het voortgezet onderwijs en dus ook in het aardrijkskundeonderwijs gaat het niet langer alleen om het bijbrengen van kennis – geografische kennis in dit geval – maar óók om het ontwikkelen DE GEOKRANT #83

(Thieme)Meulenhoff is al vijftig jaar de trotse uitgever van De Geo. Op die vijftig jaar kijken we met veel genoegen terug, maar nog liever richten we de blik vooruit naar de jaren die nog gaan komen. Beloftes en vooruitzichten voor het aardrijkskundeonderwijs zijn er genoeg. Vroeger was je oud bij vijftig, nu begint het leven pas echt!

Ik wens u mooie, inspirerende en vernieuwende lessen aardrijkskunde.

Eric Razenberg directeur ThiemeMeulenhoff

Eric Razenberg.

.03

50 jaar De Geo

De Geo mee in de tijd

1968

04.

Het jaar van de Praagse Lente en de moord op dominee Martin Luther King.

En het jaar waarin de wereld geschokt reageert op de hongersnood in Nigeria, in de regio Biafra. De hongersnood is het gevolg van een strijd tussen een christelijke en een islamitische groepering waarbij de bevolking van Biafra wordt uitgehongerd.

Leuk om te weten De Rotterdamse metro, de eerste in Nederland, gaat rijden.

Lancering van de 1e editie van De Geo Geordend. Grondleggers Herman Dragt en Willem Hofland spelen met de gloednieuwe methode in op de onderwijsveranderingen door de invoering van de Mammoetwet.

1970 Jan Hofker en Jetse Bos treden toe tot het auteursteam van De Geo Geordend.

1973 In Chili komt president Allende om het leven bij een staatsgreep en tijdens Jom Kippoer vallen Egypte en Syrië Israël aan.

Het is ook het jaar van de autoloze zondagen door de oliecrisis. Arabische staten draaien de oliekraan dicht vanwege de pro-Israëlische opstelling van Nederland.

Leuk om te weten Eerste gesprek door een mobiele telefoon: uitvinder Martin Cooper van Motorola belt met zijn concurrent Joel Engel van AT&T: ‘Joel, ik bel je met een draagbare handheld telefoon’.

1980 Beatrix wordt koningin en in de VS is er de vulkaanuitbarsting van Mount St. Helen.

Bouterse grijpt de macht in Suriname.

Deze Sergeantencoup leidt een militaire periode in die duurt van 1980 tot 1987.

Dieptepunt is de dood van zestien tegenstanders van het regime in 1982, de Decembermoorden.

1e editie van het Topboek van De Geo Geordend.

1986 In Tsjernobyl ontploft een Russische kerncentrale en in Zweden wordt Olaf Palme vermoord. Nederland krijgt er een twaalfde provincie bij: Flevoland. Die bestaat uit de Noordoostpolder, Oostelijk Flevoland en Zuidelijk Flevoland. Flevoland is ontstaan uit de drooglegging van delen van de voormalige Zuiderzee.

Leuk om te weten In Wageningen start het eerste commerciële meteorologisch bureau van Nederland: Meteo Consult.

DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo 1993

2003

Het water in Nederlandse rivieren in het oosten en zuiden van Nederland stijgt tot gevaarlijk grote hoogte en er is bijna een vredesakkoord tussen Israël en de PLO. Op 1 januari 1993 is de Europese Unie een feit, het belangrijkste Europese samenwerkingsverband. Het verdrag tussen de landen is de basis voor onder andere de gemeenschappelijke munt, de euro.

Het Internationaal Strafhof in Den Haag treedt in werking met de beëdiging van achttien rechters en de kerncentrale in Dodewaard gaat definitief dicht. Het is ook het begin van de Golfoorlog met als een van de grote doelen: de afzetting van Saddam Hussein, nadat Colin Powell de VN Veiligheidsraad ervan heeft overtuigd dat Irak massavernietigingswapens heeft.

Invoering van de Basisvorming.

2005

1997

In de bovenbouw worden de auteursteams van Atlantis en De Geo samengevoegd.

Beatrix draagt de troon over aan Willem-Alexander en op 5 december overlijdt Nelson Mandela. Syrië blijft in de greep van de burgeroorlog. Barack Obama twijfelt over internationaal ingrijpen tegen president Assad van Syrië. Omdat China en Rusland hun veto uitspreken in de Veiligheidsraad is een VN-mandaat niet haalbaar.

2007

Invoering van de 9e editie voor de onderbouw.

Zowel Moeder Teresa als prinses Diana overlijden. En na 156 jaar Brits koloniaal bezit te zijn geweest, wordt Hong Kong een speciale administratieve regio van China. Op defensie en buitenlandse zaken na handelt Hong Kong voortaan zelfstandig. Het motto is: één land, twee systemen! Dat blijft in ieder geval nog zo tot 1 januari 2047.

De Geo Geordend verandert in kortweg De Geo.

Leuk om te weten De Deltawerken zijn klaar en de stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg wordt officieel in gebruik genomen.

1998 Invoering van de Tweede Fase.

DE GEOKRANT #83

Roemenië en Bulgarije worden lid van de Europese Unie en de Betuwelijn gaat open.

In de onderbouw wordt het werkblok vervangen door het werkboek.

De 1e editie van The Geo verschijnt: de Engelse variant voor het tweetalig onderwijs.

2010 De Nederlandse Antillen worden opgeheven. Curaçao en Sint Maarten krijgen een status aparte binnen het Koninkrijk en Bonaire, Saba en Sint Eustatius worden Nederlandse gemeenten.

2013

Leuk om te weten Tallinn is de eerste hoofdstad in de Europese Unie met gratis openbaar vervoer voor zijn inwoners.

2018 De Geo wordt al vijftig jaar gebruikt in het voortgezet onderwijs. Uitgeverij ThiemeMeulenhoff viert dit gouden jubileum met trots.

Sinds 1968 zijn meer dan vijf miljoen mensen grootgebracht met De Geo (Geordend); er zijn 12,5 miljoen boeken gebruikt door leerlingen en docenten!

.05

50 jaar De Geo

Oud-auteurs Jetse Bos en Jan Hofker over 50 jaar De Geo Zoete herinneringen Een bekend thema in sciencefictionverhalen is een sprong in de tijd. Zoals het opvissen van een Neanderthaler uit zijn leefomgeving en hem plotsklaps confronteren met het leven in de eenentwintigste eeuw. Succes verzekerd!

De brave oermens kijkt zijn ogen uit, begrijpt er niets van, wordt door angst en paniek overvallen en gaat ten onder.

Iets minder heftig was de tijdsprong die twee gepensioneerde Geo-auteurs van het eerste uur onlangs maakten. Tenslotte ging het maar over zo’n twintig jaar en bovendien waanden zij zich nog

Ook De Geo is klein begonnen. Klein wat formaat betreft, en ook klein van ambitie.

Herman Dragt (1933-2001) en Willem Hofland (1927-2009) kenden elkaar van de Utrechtse MO-opleiding. Ze werden gezworen vrienden. Herman was de visionair van het tweetal, met uitgesproken ideeën over het aardrijkskundeonderwijs in het nieuw aangebroken Mammoettijdperk. Willem was ouderwetser en hield als sleepanker de wilde visioenen van zijn maat in toom. Als verse docenten kwamen ze allebei op een experimenteerschool terecht waar, avant la lettre, het havo-onderwijs werd uitgedokterd.

Ze besloten samen een leerboekje te maken, alleen voor de brugklas en alleen voor de experimenteerscholen. Maar tussen droom en daad stonden wetten in de weg en het Strategospel dat zeer verslavend is. Kortom, het schoot niet op.

volledig bij de les. Volledig ten onrechte dus.

De veroorzaker van een en ander was de hoofdredacteur van De GeoKrant, Jan Padmos. Zijn beide slachtoffers waren Jetse Bos (1937) en Jan Hofker (1939), die allebei in 1969 op verzoek van de oervaders Herman Dragt en Willem Hofland tot het team van De Geo Geordend toetraden. 50 jaar De Geo dus: een gerede aanleiding om de oude dag van J&J te verstoren en hen te bewegen om in hun herinneringen te duiken.

06.

Op zeker moment werden ze benaderd door uitgeverij Meulenhoff Educatief, die het geschrift wilde uitgeven met de steun van economisch geograaf prof. dr. R. Tamsma als redacteur. De uitgever drong wel aan op enige spoed.

Toen viel het besluit om dan maar het werk te splitsen in twee deeltjes die na elkaar moesten verschijnen: deel 1A (Algemene begrippen) en deel 1B (Europa). Deze noodoplossing bleek een gouden greep: het Basisboek was uitgevonden!

Inmiddels waren de heren aan deel 2 begonnen. Ook dat ging niet van een leien dakje en er werd besloten om voor de voorbereiding van deel 3 externe mankracht in te schakelen. Dat werden wij dus: Jan Hofker (collega van Herman) en Jetse Bos (collega van Willem en ooit hospitant bij Herman).

Daarmee was het kwartet ‘grondleggers’ gevormd: de beide aartsvaders en hun twee discipelen, en zo zal het ten eeuwigen dage in het colofon van de onderbouwdelen van De Geo vermeld blijven. Tezamen werkten we aan de verdere uitdijing van het Geo-universum.

Soms eensgezind, soms ook met hevige meningsverschillen, maar altijd met plezier.

Uitgangspunten Het succes van De Geo Geordend, zoals de methode aanvankelijk heette, is vooral te danken aan enkele basisprincipes.

Dragt en Hofland gingen uit van drie vragen die naar hun mening het fundament van de geografie vormen, namelijk: Wat is er?, Waar is het? (inventarisatie) en Waarom is het daar? (verklaring) en pasten die consequent toe.

Ook de didactiek kreeg veel aandacht: de tekst werd met de bekende tekens gestructureerd in hoofd- en bijzaken, en er kwam opdrachtenmateriaal, onder andere in de vorm van werkblokken.

Bladerend in opeenvolgende edities is ook goed te zien dat naarmate de technische en financiële mogelijkheden toenamen, ook de vormgeving werd aangepast. Van eenvoudige zwart-witboekjes veranderden de uitgaven geleidelijk in de uitbundig geïllustreerde leerboeken van de huidige tijd.

De docenten werden evenmin vergeten.

Zij werden ondersteund met docentenhandleidingen, gebruikersbijeenkomsten, series meerkeuzevragen en later mappen met uitwerkingen voor de overheadprojector. Voor het regionale deel van het oorspronkelijke deel 3 werd zelfs een sportvliegtuigje gehuurd om een uitgebreide serie luchtdia’s te maken.

DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo

Twee De Geo-generaties naast elkaar: Jan Hofker, Jan Padmos en Jetse Bos.

De komst van het digitale tijdperk We maakten alle vier, als docent maar ook als auteur, heel bewust de komst van de computer mee, met als stralend middelpunt de Commodore 64. Instinctief voelden we aan dat dit zou leiden tot grote veranderingen in het onderwijs.

De uitgever had het al snel over digitale leerboeken, maar zonder uit te leggen hoe dat dan moest. Dat moesten de auteurs maar bedenken.

In de herinnering zit een studiedag ten huize van Meulenhoff Educatief waar we brainstormden over de glorieuze entree van De Geo in het digitale tijdperk. Geen

idee zou te mal zijn! Het resultaat was een indrukwekkende lijst van allerlei te produceren animaties, zoals over de werking van een sluis, de waterkringloop, de opbouw van bevolkingspiramides en de zin van de Deltawerken. We waren het er wel roerend over eens dat de computer niet zou kunnen opboksen tegen de atlas als het om kaarten ging en voor plaatjes gaven we de voorkeur aan echte foto’s. De computer zou wellicht enig nut hebben, maar het zou toch nooit meer worden dan wat Spielerei in de marge.

Aan zaken als Google Earth, onlinecommunicatie met de buitenwereld en de onuitputtelijke informatiestroom die kon worden ontsloten, werden geen woorden vuilgemaakt. Logisch, want internet bestond nog niet, van e-mail had nog niemand gehoord. Sterker nog, de huidige mogelijkheden stonden destijds verder van ons af dan het omgaan met antizwaartekracht of de mogelijkheden van tijdreizen.  Jetse Bos en Jan Hofker

Sentimental journey Natuurlijk zijn we privé meegegroeid met de digitale ontwikkelingen en blijven we nieuwsgierig naar hoe die de gang van zaken in het eigentijdse aardrijkskundeonderwijs beïnvloeden. Vandaar dat we ons graag lieten uitnodigen voor twee lessen door Jan Padmos: een les voor een vwo 6-klas over verstedelijking, en een les voor een havo 5-groep over Indonesië.

Stofinhoudelijk is er niet veel verschil met de goeie ouwe tijd. Termen als suburbanisatie en factoren die het geboortecijfer bepalen doen nog steeds opgeld. Maar de digitalisering heeft wel gezorgd voor een ander leerklimaat. We waren onder de indruk van de mogelijkheden van het digitale schoolbord en de zegeningen van het Magistersysteem. Wat dat laatste betreft: voor roosterwijzigingen en voor het opgeven van huiswerk ideaal. Voor het bijhouden van de absenten wat bedenkelijker: zo wordt elke school een S.G. Colditz. Helemaal verontrustend is de optie dat je ouders al voor je thuiskomst op de hoogte zijn van je cijfers, want dat hakt toch wel erg in op je privacy.

Erg amusant vonden wij het gebruik van Kahoot in de havogroep. De leerlingen deden een korte quiz via het eigen mobieltje, de resultaten van iedereen

DE GEOKRANT #83

waren meteen beschikbaar en de jongelui lieten zich niet kisten. Een voorzichtige kanttekening: dreigt niet het gevaar dat er een overkill aan visueel materiaal ontstaat, waardoor de jeugdige geheugens overbelast worden?

De algemene sfeer in beide groepen vonden we heel positief. Iedereen was betrokken bij de les, als de docent een vraag stelde, vlogen vele vingers omhoog en de bereidheid elkaar te helpen was opmerkelijk.

Al met al maakte zich gaandeweg een enorme heimwee naar het lesgeven in ons wakker. Bij het afscheid lieten we weten dat wij, als het naderend tekort aan leraren daartoe aanleiding zou geven, best weer ingeschakeld wilden worden. Daar werd niet eens om gelachen.

.07

50 jaar De Geo

Joop van der Schee – emeritus hoogleraar onderwijsgeografie Vrije Universiteit Amsterdam Het gebeurt nogal eens dat als het over aardrijkskunde gaat mensen spontaan beginnen over De Geo. Begrijpelijk. Net als de Bosatlas is De Geo voor velen een ijkpunt in het aardrijkskundeonderwijs. Dat zegt veel over de methode, want die heeft indruk gemaakt en is een bestseller. De methode was en is belangrijk om leerlingen een wereldbeeld bij te brengen. Die beeldvorming van de wereld waarin wij leven, is van groot belang en niet voor niets een van de hoofddoelen van het aardrijkskundeonderwijs. Want zeg nou zelf: wat moet je zonder iets te weten over hoe de wereld er buiten je eigen omgeving uitziet of hoe mensen in andere landen leven? Om nog maar te zwijgen over de antwoorden op veel vragen waarom de dingen op planeet aarde zijn zoals ze zijn. Waarom zijn er seizoenen, aardbevingen, windmolens, overstromingen, grensconflicten, vluchtelingen, terroristen en toeristen?

Een halve eeuw De Geo, een prestatie om trots op te zijn Waar en waarom daar?

De Geo heette voor 1997 De Geo Geordend. De methode werd opgezet door aardrijkskundeleraren Herman Dragt, Willem Hofland, Jan Hofker en Jetse Bos, onder leiding van hoogleraar economische en sociale geografie Tamsma uit Groningen. Het startjaar 1968 was niet toevallig ook het jaar van de invoering van de Mammoetwet, waarmee mulo, mms en hbs vervangen werden door mavo, havo en vwo.

Bij nieuwe schooltypen hoort een nieuwe aardrijkskundemethode, maar nog belangrijker is dat een flink aantal mensen in en rond het aardrijkskundeonderwijs het tijd vond voor een vernieuwing.

Hofland vertelt in Geografie in 2006 dat voor 1968 het aardrijkskundeonderwijs sterk beschrijvend van karakter was. Veel

08.

methoden werkten zo veel mogelijk landen af volgens een vast stramien: ligging, natuurlijke gesteldheid, bevolking en middelen van bestaan. Sterk regionaal en opsommend en vooral zonder samenhang. Volgens Tamsma moest de kern van eigentijds schoolaardrijkskunde zijn het zoeken naar een antwoord op de vraag ‘Waarom bevindt zich dit verschijnsel in deze vorm c.q. functioneert dit proces op deze wijze juist daar?’ Daarom is het logisch, stelt Hofland, dat de inleiding van het eerste boekje van De Geo Geordend in 1968 ‘Waar en waarom daar?’ als titel had.

De start van De Geo Geordend kenmerkt een nieuw tijdperk in de schoolaardrijkskunde. Vanaf de jaren zestig kwamen belangrijke vernieuwingen op gang in het denken over schoolaardrijks-

kunde, schrijft Rob van der Vaart in 1990 in zijn boekje Aardrijkskunde op school.

Van feitenkennis verschoof het accent naar systematische en samenhangende kennis.

De vernieuwingen bij aardrijkskunde stonden niet op zichzelf. In die tijd zagen we overal nieuwe visies en nieuwe vormen van onderwijs. In hoeverre al die door lerarenopleiders en schoolboekauteurs geïntroduceerde vernieuwingen ook werkelijk geleid hebben tot andere en betere aardrijkskundelessen is natuurlijk de vraag. Veranderingen in het onderwijs gaan langzaam, hangen af van de leraren die het vak geven en het effect wordt zelden uitgebreid onderzocht.

Maar een goede schoolboekmethode kan leraren wel enorm helpen om vernieuwingen in te voeren. De Geo Geordend deed dat vanaf 1968. Vijftig jaar later is De Geo nog steeds een grote speler in de aardrijkskundewereld.

Wie had dat vijftig jaar geleden kunnen denken? Het is een prestatie om trots op te zijn. Hulde dan ook aan de auteurs.

Concreter en herkenbaarder De periode 1968-2018 is een halve eeuw waarin het aardrijkskundeonderwijs is veranderd qua inhoud maar vooral ook qua vorm. In 2000 gaven tien aardrijkskundeleraren in Geografie Educatief antwoord op de vraag ‘Hoe zou het aardrijkskundeonderwijs de komende jaren er uitzien als u het voor het zeggen zou hebben?’ Aardrijkskunde moet concreter en herkenbaarder, klonk het in veel reacties. Graag meer aandacht voor regio’s, veldwerk en fysische geografie.

Inmiddels is er wel meer aandacht voor fysische geografie en regio’s als we kijken naar de inhoud van de nieuwe examenprogramma’s havo/vwo (2007) en vmbo (2013). Dat zie je uiteraard ook terug in de lesmethoden. Ook denk ik dat modern aardrijkskundeonderwijs in veel gevallen concreter en praktischer is geworden door concrete projecten, meer koppelingen aan de actualiteit en gebruik van allerlei modern beeldmateriaal. Veldwerk in het programma inbouwen blijft lastig, schrijft Katie Oost in 2009 in Geografie op grond van haar onderzoek onder tweehonderd leraren aardrijkskunde. Veel aardrijkskundedocenten willen wel en organiseren eens DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo per jaar een excursie, maar veldwerk structureel inbouwen in het curriculum zie je nog weinig.

Digitalisering ‘Welk boek gebruik je bij aardrijkskunde?’, vroeg ik onlangs aan Ayida uit klas 1 van het Cygnus Gymnasium in Amsterdam.

‘De Geo’, was haar antwoord, ‘maar wel digitaal’. Geen papieren boek dus. De Geo gaat met zijn tijd mee. Digitalisering is echt de grootste verandering in het aardrijkskundeonderwijs zeggen veel leraren als ik ze vraag wat er het meest is veranderd de afgelopen jaren. Wie al lang in het onderwijs zit, heeft al de veranderingen van diaprojector en overheadprojector via video naar beamer en computer meegemaakt. De huidige fase met digitale methoden is spectaculair en fascinerend. Zoveel data, zo snel oproepbaar, mooie animaties en films, en niet te vergeten veel interactieve mogelijkheden om (individuele) leertrajecten beter te faciliteren. Internet brengt de wereld dichterbij voor iedereen. Nadelen zijn er natuurlijk ook, want welke data uit die enorme berg aan beelden, teksten en cijfers moet je gebruiken, en hoe?

De taak van de leraar wordt hierdoor steeds belangrijker en bepaald niet altijd eenvoudiger. Maar net als in 1968 is het ook nu de uitdaging voor de leerkracht om de geo te ordenen en de leerling te helpen hoofd- en bijzaken te leren zien.

us to face questions of what it means to live sustainably in this world.’

Ook in de toekomst zal aardrijkskunde het vak zijn dat het mozaïek van landschappen, culturen en samenlevingen op aarde helpt bestuderen. Het vak biedt onmisbare input om beter om te kunnen gaan met de vragen die op ons afkomen. Basisvragen die nauw gelieerd zijn aan de zeventien Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de Verenigde Naties voor de periode 2016-2030, zoals ‘zorgen voor schoon drinkwater, genoeg voedsel en een dak boven je hoofd voor iedereen, zorgen voor toegang tot duurzame energie, voor minder ongelijkheid en voor veilig en duurzaam wonen’. Het zijn kernthema’s van de VN, waar de Internationale Geografische Unie (zie www.global-understanding.info) en het KNAG (https://geografie.nl/visiedocument) bij aanhaken. Dat zal mijns inziens de basis moeten zijn voor de inhoud van het aardrijkskundeonderwijs de komende jaren. Hoe precies, dat zullen de mensen die dan actief zijn bepalen.

Je hoeft geen futuroloog te zijn om te kunnen voorspellen dat de komende jaren de impact van de snel voortschrijdende digitale technologie op het aardrijkskundeonderwijs groot zal zijn. In 2068 zullen we glimlachen om het aard-

rijkskundeonderwijs van 2018. De nieuwe technische ontwikkelingen tot 2068 zullen ongetwijfeld onze kennis en inzichten over planeet aarde verder ontsluiten.

Waarschijnlijk op een andere manier dan nu. In de wereld van de Geografische Informatie Systemen (GIS) wordt al sinds een aantal jaren gewerkt met PPGIS, Public Participation GIS. Daarbij gaat het om de verzameling en analyse van digitale data van onderop, door burgers. Dit kan een aanvulling zijn op en soms zelfs een belangrijk tegenwicht bieden aan overheden en grote bedrijven als Google.

Nieuwe technieken kunnen ook veelbelovende nieuwe perspectieven bieden voor aardrijkskundeonderwijs als leerlingen zelf op onderzoek uitgaan, denk aan het digitaal in kaart brengen, analyseren en bediscussiëren van buurtproblemen rond de school of het karteren van illegale brandstichting in oerwouden in Indonesië of Brazilië. De planeet aarde van dichtbij en veraf verkennen, veldwerk is en blijft belangrijk, nu en in 2068, want zonder kennis van de geo gaat het niet.

Of je daar in 2068 een papieren boek bij nodig hebt? Ik denk het niet, maar daar gaat het ook niet om. Het gaat om leerlingen die onderzoeken wat op de planeet aarde gebeurt en daar kritisch naar leren kijken, gesteund door goede docenten met vakkennis. 

Joop van der Schee.

Op naar 2068 ‘Wat staat ons de komende vijftig jaar te wachten en wat is eventueel de rol van De Geo daarin?’, vroeg de redactie mij voorafgaand aan het schrijven van dit artikel. Tja, als ik dat eens wist, dan zou ik spekkoper zijn. Toch zijn in het aardrijkskundeonderwijs wel wat trends te onderscheiden, ook internationaal, waarvan je mag verwachten dat ze in elk geval ook de komende jaren van belang zullen zijn.

Wat de inhoud betreft zien we een trend dat aardrijkskundeonderwijs zich meer en meer richt op duurzaamheid, leefbaarheid en globalisering. In de International Charter on Geographical Education uit 2016 (www.igu-cge.org) staat het als volgt: ‘Geography is a vital subject and resource for 21st century citizens living in a tightly interconnected world. It enables DE GEOKRANT #83

.09

Lesbrief De poolgebieden

Voor de docent

Voor de leerling

Inhoud

Inleiding

In de media wordt meer dan voorheen aandacht besteed aan de poolgebieden, vooral aan de Noordpool. Niet alleen vanuit wetenschappelijke interesse in klimaatverandering, maar vooral vanwege strategische en economische redenen.

De vijf kuststaten Rusland, Noorwegen, Denemarken (via Groenland), Canada en de Verenigde Staten claimen elk een deel van het Noordpoolgebied. Ze doen dit in de eerste plaats vanuit strategische belangen. Sinds de recent opgelaaide spanningen tussen Oost en West is de betekenis van de Noordpool weer belangrijk geworden.

En dan zijn er natuurlijk de economische belangen. De verwachting is dat door het smelten van het zee-ijs de grondstoffen makkelijker uit de zeebodem kunnen worden gehaald. Bovendien is er elke zomer minder zee-ijs, waardoor er nieuwe scheepvaartroutes vrijkomen.

Deze lesbrief gaat over de poolgebieden: de Noordpool en de Zuidpool. Lange tijd werd er wel onderzoek gedaan in de poolgebieden, maar verder leken deze gebieden oninteressant voor de rest van de wereld. Verschillende landen strijden nu echter om een deel van de Noordpool en de Zuidpool.

In deze lesbrief ga je je verdiepen in de poolgebieden. Hoe zien de gebieden er uit? Wat zijn de verschillen en de overeenkomsten? Wat gebeurt er door klimaatverandering? Waarom zijn de Noordpool en de Zuidpool nu zo gewild?

Je gaat werken aan de hand van bronnen, het Basisboek en met Alcarta online. Maak voordat je begint met de opdrachten eerst een gratis account aan voor Alcarta online.

Niveau Deze lesbrief is bedoeld voor klas 2 en 3 havo/vwo. Bij deze lesbrief maken de leerlingen gebruik van de onlineversie van de Alcarta-atlas. Ze hebben dus toegang tot internet nodig.

Via https://alcarta.thiememeulenhoff.nl kunnen leerlingen een gratis account aanmaken voor Alcarta online. Ook om enkele filmpjes te bekijken, hebben de leerlingen internet nodig.

Natuurlijk wordt het Basisboek gebruikt.

U kunt de lesbrief kopiëren voor gebruik in de klas. Voor leerlingen is er een kleurenversie beschikbaar via www.degeo-online.nl.

Op het docentendeel van deze website vindt u de antwoorden bij de opdrachten.

Opdracht 1 Test je kennis!

Blader door de lesbrief en bekijk de foto’s. Wat weet je nu al van de Noordpool en Zuidpool?

Kruis aan wat juist is.

IJsberen leven in beide poolgebieden.

Het Noordpoolgebied is beschermd natuurgebied.

Het Zuidpoolgebied wordt steeds populairder als

vakantiebestemming.

Het sneeuwt vaak op de Zuidpool.

Een andere naam voor de Noordpool is Arctica.

Op de Zuidpool wonen geen mensen.

De poolgebieden worden bedreigd door vervuiling.

Pinguïns leven wel op de Zuidpool, maar niet op de Noordpool.

FOTO 1

10.

DE GEOKRANT #83

Lesbrief De poolgebieden Opdracht 2 Topografie van het Noordpoolgebied Gebruik kaart 2. a Kleur de stip van de noordpool rood.

Gebruik de kaart 212A Poolgebieden: Noordpoolgebied – Overzicht. b Kleur in kaart 2 de poolcirkel blauw. c Noteer de namen van de landen (A t/m E), gebieden (I t/m VII), de stad (1) en wateren (a t/m i) van kaart 2.

24

uur nacht

21 18 15 dag

dag

12 schemering 9 6

a C VII

nacht

3

e g

0

d

B

jan

feb

maa

apr

mei

jun

jul

aug sep

okt

nov

dec maand

IV

h

FIGUUR 4

De verhouding tussen dag en nacht gedurende een jaar op de

c A

III

i

I

II

D

V

b 24

1

f VI

uur

21 18

0

250

500 km

E

1:41.000.000

KAART 2

Het Noordpoolgebied.

Opdracht 3 Middernachtzon en poolnacht Gebruik foto 3 en figuur 4 en 5. a Laat figuur 4 de Noordpool of de Zuidpool zien? Noteer je antwoord in de titel van figuur 4. b Kleur in figuur 5 de verhouding tussen dag en nacht voor het andere poolgebied. Noteer de woorden ‘dag’, ‘nacht’ en ‘schemering’. Noteer ook de naam van het poolgebied. c Verklaar de naam ‘middernachtzon’. d Waardoor wordt de middernachtzon veroorzaakt? e Noteer de woorden ‘middernachtzon’ en ‘poolnacht’ op de juiste plaats in figuur 4 en 5.

FOTO 3

15 12 9 6 3 0

jan

feb

FIGUUR 5

maa

apr

mei

jun

jul

aug sep

okt

nov

dec maand

De verhouding tussen dag en nacht gedurende een jaar op de

De middernachtzon.

DE GEOKRANT #83

.11

Lesbrief De poolgebieden Opdracht 4 Land van sneeuw en ijs Lees tekst 6 en bekijk figuren 7 en 8 en foto 9.

Gebruik de kaarten 212A Poolgebieden: Noordpoolgebied – Overzicht en 212D Zuidpoolgebied – Overzicht. a Wat klopt niet aan de titel van deze opdracht? Geef een bewijs voor je antwoord met behulp van kaart 212D Pool gebieden: Zuidpoolgebied – Overzicht. b Is het ijs op foto 9 grotendeels pakijs of zee-ijs?

Arctica en Antarctica Arctica (of de Noordpool) is de meest noordelijke streek van de wereld. Het gebied omvat de Noordelijke IJszee, die bijna helemaal bevroren is, en een groot aantal eilanden. De noordpool ligt in de Noordelijke IJszee.

Arctica bestaat uit zee-ijs en pakijs. Het zee-ijs bestaat uit losse, drijvende brokken ijs, die ijsschollen worden genoemd.

Als veel van deze ijsschollen dicht tegen elkaar aan liggen, spreek je van pakijs. Omdat het zee-ijs maar enkele meters dik is, verdwijnt een groot deel ervan tijdens de zomer.

Antarctica (of de Zuidpool) is het vijfde grootste continent op aarde en is helemaal bedekt met ijs. Van al het ijs op de wereld ligt 90% op Antarctica.

FOTO 9

Opdracht 5 Pakijs Lees tekst 6.

Gebruik de kaarten 212A Poolgebieden: Noordpoolgebied – Overzicht en 212D Poolgebieden: Zuidpoolgebied – Overzicht. a Bestudeer de pakijsgrens in september en in maart in de twee poolgebieden. Welk verschil tussen beide maanden valt op? b Beschrijf de ligging van de pakijsgrens in maart in de twee poolgebieden. c Verklaar het verschil in ligging.

TEKST 6

8.000

Een schip vaart door het Noordpoolgebied.

hoogte (m) Mt. McKinley

0

500

1.000 km

6.000 Noordpool 4.000 Spitsbergen

Noordkaap

2.000 Anchorage

0

Helsinki

Barentszzee

Noordelijke IJszee

Beaufortzee

ALASKA

–2.000

zee-ijs (ca. 3 m dik)

Barrow

FINLAND

–4.000 –6.000 60°

70°

FIGUUR 7

8.000

80°

90°

80°

70°

60°

Dwarsdoorsnede van het Noordpoolgebied.

hoogte (m) 0

500

1.000 km

Mt. Vinson

Mt. Gauss

Koningin Maudland

6.000 Zuidpool

4.000

landijs (ca. 4.000 m dik)

2.000 0 –2.000

Grote Oceaan

Indische Oceaan

–4.000 –6.000 60°

FIGUUR 8

12.

70°

80°

90°

80°

70°

60°

Dwarsdoorsnede van het Zuidpoolgebied.

DE GEOKRANT #83

Lesbrief De poolgebieden Opdracht 6 Koud, kouder, koudst

Opdracht 8 Albedo

Lees tekst 10 en bekijk figuren 7 en 8 en foto 9.

Gebruik kaart 212D Poolgebieden: Zuidpoolgebied – Overzicht.

Gebruik eventueel in het Basisboek B38 Breedteligging en temperatuur en B55 Hoge druk en lage druk. a Waarom is het zo koud in de poolgebieden? b Wat is de ijsdikte (in meters) op de Noordpool? c Wat is de ijsdikte (in meters) op de Zuidpool?

Ondanks de immense sneeuwbedekking sneeuwt het weinig in de poolgebieden. d Verklaar waarom het weinig sneeuwt op Antarctica. e Verklaar de dikte van het ijs op Antarctica.

Bekijk figuren 12 en 13 en lees tekst 14.

Lees in het Basisboek B129 Klimaatverandering en zonnestraling. a Op welke manier beïnvloedt de ijsvlakte de hoeveelheid zonnestraling? Licht je antwoord kort toe. b Wat verandert er aan het klimaat in de poolgebieden als er meer ijs smelt? Licht je antwoord toe. c Zet de volgende onderdelen van de positieve terugkoppeling die het gevolg is van het albedo-effect in de juiste volgorde: minder weerkaatsing, meer sneeuw smelt (2×), hogere temperaturen, meer opwarming.

Koude record Antarctica is het koudste continent op aarde. Het binnenland heeft een lange en koude winter met een gemiddelde temperatuur van −40 tot −60 °C. In de korte zomer wordt het gemiddeld niet warmer dan −20 °C. De laagste temperatuur ooit gemeten in een weerstation was bij het Vostokstation op 1000 kilometer van de zuidpool: −89,2 °C! TEKST 10

Opdracht 7 Gat in de ozonlaag Lees tekst 11.

Gebruik kaart 212E Poolgebieden: Zuidpoolgebied – Gat in de ozonlaag.

Bekijk op internet het filmpje via de link: https://nos.nl/artikel/ 2201065-gat-in-de-ozonlaag-weer-kleiner.html. a Wat valt je op aan de grootte van het gat in de ozonlaag? b In welke maanden van het jaar is het gat in de ozonlaag boven de Zuidpool het grootst? c In welk ander gebied op aarde zal de ozonlaag erg dun zijn?

Licht je antwoord toe. d Waardoor kan het gat in de ozonlaag verkleinen?

17 16

Tussen de 10 en 35 kilometer hoogte bevindt zich de ozonlaag. Deze laag beschermt het leven op aarde tegen de schadelijke ultravioletstraling (uv-stralen) van de zon. De ozonlaag is beschadigd geraakt door de uitstoot van chemische stoffen, vooral het chloor uit cfk’s die werden gebruikt als koelmiddelen in koelsystemen en als drijfgas in spuitbussen. Deze stoffen breken de ozon af. De schadelijke cfk’s zijn tegenwoordig verboden. Uit onderzoek is gebleken dat ozon sneller wordt afgebroken als het (op grote hoogte) erg koud is.

Het gat in de ozonlaag was het grootst in 2006. Sindsdien wordt het langzaam kleiner (alleen in 2015 werd het weer even groter). Deskundigen verwachten dat het gat in 2070 ongeveer weer even groot zal zijn als het in 1980 was.

TEKST 11

maart

15 14 8 7 6

september

5 4 0 1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2014 jaar

FIGUUR 12 Oppervlakte van het zee-ijs op de Noordpool.

21

Gat in de ozonlaag

ijsoppervlakte in miljoen km2

ijsoppervlakte in miljoen km2

20 september

19 18 17 5 4

februari 3 2 0 1980

1985

1990

1995

2000

2005

2010

2014 jaar

FIGUUR 13 Oppervlakte van het zee-ijs op de Zuidpool.

DE GEOKRANT #83

.13

Lesbrief De poolgebieden Opdracht 11 Van wie is de Noordpool?

Terugkoppelingen Door de klimaatverandering stijgt de temperatuur op aarde.

Anderhalf tot twee graden extra opwarming lijkt weinig, maar door terugkoppelingen in de natuur kunnen de gevolgen groot zijn. Er zijn positieve en negatieve terugkoppelingen. Bij een positieve terugkoppeling wordt de klimaatverandering versterkt.

TEKST 14

Opdracht 9 Versterkt broeikaseffect Lees in je Basisboek B126 Versterkt broeikaseffect en eventueel nog eens tekst 14. a Wat is het broeikaseffect? b Wat is het verschil tussen het broeikaseffect en het versterkt broeikaseffect?

Het gas cfk (chloorfluorkoolwaterstof) is net als koolstofdioxide, methaan, lachgas, ozon en waterdamp een broeikasgas. c Zet de volgende onderdelen van de positieve terugkoppeling die het gevolg is van het gat in de ozonlaag in de juiste volgorde: gat in de ozonlaag wordt groter, minder verwarming van het aardoppervlak (2×), het weer wordt kouder (2×), gat in de ozonlaag.

Lees tekst 15 en bekijk kaart 16.

Gebruik kaart 212B Poolgebieden: Noordpoolgebied – Territoriale wateren. a De Exclusieve Economische Zone (EEZ) is het gebied vanaf de kustlijn van een land tot aan de 200-mijlsgrens in zee.

Arceer in kaart 16 de EEZ van de landen: Rusland, de VS, Canada, Noorwegen en Denemarken. b Van wie is het gebied rond de noordpool dat buiten de EEZ valt? c Welke landen claimen een deel van dit gebied? d Welk land claimt het grootste deel van dit gebied? noo r250 dp o

0

VERENIGDE STATEN

Het internationaal zeerecht Door de Verenigde Naties is vastgesteld: - Elke kuststaat is de baas in een strook van twaalf zeemijl (ruim twintig kilometer) vanaf de kust: de territoriale wateren. Schepen van andere landen mogen hier doorheen varen, maar er niet vissen of naar olie boren. In dit gebied gelden de wetten van de kuststaat.

- Een strook van 200 zeemijl (dus inclusief de territoriale wateren) wordt beheerd door de kuststaat. Dit is de exclusief economische zone (EEZ). Hier heeft de kuststaat alle visserijrechten en het recht om grondstoffen te winnen.

- Volgens het VN-Zeerechtverdrag mogen landen in het Noordpoolgebied hun grondgebied tot buiten 200 zeemijl uit de kust uitbreiden. Daarvoor moeten ze aantonen dat de bodem van de Noordelijke IJszee – waaronder de noordpool – deel uitmaakt van hun continentaal plat.

TEKST 15

14.

el

Rusland Canada Verenigde Staten Denemarken Lomonosovrug

RUSLAND

200-mijlsgrens niet vastgelegde grens

CANADA

Noordpool

Opdracht 10 Methaan Bekijk op internet het filmpje via de link: https://www.youtube.com/watch?v=1rlKEwiHrD0.

Zet de volgende onderdelen van de positieve terugkoppeling die het gevolg is van het smelten van de permafrost in de juiste volgorde: methaangas komt vrij, het wordt warmer, het wordt nog warmer, permafrost smelt, permafrost smelt nog meer, methaan versterkt het broeikasgas nog meer, methaangas versterkt het broeikaseffect, er komt meer methaangas vrij.

500 km

olc irk

ijke IJszee ordel No Groenland (DENEMARKEN)

KAART 16

Spitsbergen NOORWEGEN

Territoriale aanspraken van de Arctic Five in het Noordpoolgebied.

Opdracht 12 Deense ambities Gebruik kaart 212B Poolgebieden: Noordpoolgebied – Territoriale wateren.

Denemarken ligt niet in het Noordpoolgebied. Op de kaart is te zien dat Denemarken, ondanks de grote afstand tot de noordpool, toch meedoet in de strijd om het Noordpoolgebied.

Waarom denkt Denemarken recht te hebben op een stuk van het Noordpoolgebied?

Opdracht 13 Van wie is de Zuidpool?

Lees tekst 17 en bekijk foto 18.

Gebruik kaart 212F Poolgebieden: Zuidpoolgebied – Territoriale afspraken. a Van wie is de Zuidpool? b Welke zeven landen eisen delen van Antarctica op als nationaal gebied? c Waarom is de claim van Noorwegen bijzonder? d Waarom is de claim van Groot-Brittannië wel logisch?

Gebruik eventueel kaart 197 Zuid-Amerika – Staatkundig. e Wat valt op als je de territoriale claims vergelijkt? f Waarom maken verschillende landen aanspraak op een deel van het Zuidpoolgebied?

DE GEOKRANT #83

Lesbrief De poolgebieden Het Antarctisch Verdrag In 1961 spraken twaalf landen af dat het Zuidpoolgebied een wetenschappelijk reservaat is en dat militaire activiteiten er verboden zijn. Op dit moment is het Antarctisch Verdrag ondertekend door 44 landen, waaronder Nederland. In 1998 werd het verdrag uitgebreid met het Antarctisch Milieuprotocol.

Daarin staat dat het tot 2048 verboden is om de delfstoffen van de Zuidpool te exploiteren.

Olie totaal 599 miljoen vaten

Gas totaal 5.431 miljoen vaten 3%

1%

5%

13%

20%

23%

25%

19% 7%

22%

8%

TEKST 17

15%

8%

15%

11% 2%

3%

poolgebied

Noord-Amerika

waarvan Rusland

Zuid-Amerika en Caribisch gebied

Midden-Oosten en Noord-Afrika Azië en Pacific Europa

Afrika (sub-Sahara) Zuid-Azië

FIGUUR 20 Onbewezen reserves per regio.

Opdracht 15 Voordelen

FOTO 18

Onderzoeksstation op Antarctica.

Opdracht 14 De Lomonosovrug Lees tekst 19 en bekijk figuur 20.

Lees in het Basisboek B8 Dimensies.

Bekijk op kaart 16 de ligging van de Lomonosovrug.

Er zijn verschillende redenen waarom landen aanspraak maken op het Noordpoolgebied. a Wat is een belangrijke reden om aanspraak te maken op het Noordpoolgebied? b Vanuit welke invalshoek wordt naar het Noordpoolgebied gekeken door Rusland, Noorwegen, Denemarken en Canada? c Vanuit welke invalshoek plaatste Rusland een vlag op de zeebodem in het Noordpoolgebied?

Bekijk tabel 21 en foto 22.

Gebruik kaart 212C Poolgebieden: Noordpoolgebied – Afsmelten ijskap.

Nog nooit smolt er in het Noordpoolgebied zo veel ijs als in de afgelopen zomers. In de nabije toekomst is de noordpool in de zomer ijsvrij. a Noteer drie voordelen van een ijsvrije noordpool. b Waarom kiezen steeds meer schepen voor de noordelijke zeeroute om van Noorwegen naar Azië te varen, in plaats van via het Suezkanaal?

Van Kirkenes Via het Via de noordelijke (Noorwegen) Suezkanaal zeeroute naar: aantal aantal aantal aantal

kilometers dagen kilometers dagen China 22.317 34 12.353

26

Korea 22.965 35 11.519

24

Japan 23.576 36 10.797

23

TABEL 21

Afstand van Kirkenes (Noorwegen) naar Azië.

FOTO 22

Gezocht: koningskrabben.

De Lomonosovrug Rusland eist een deel van het Noordpoolgebied op omdat het een ‘natuurlijke verlenging’ van het land zou zijn. Precies in het midden van de Noordelijke IJszee loopt de Lomonosovrug. De Russen proberen te bewijzen dat deze onderzeese bergrug bij Rusland hoort. Daarom hebben ze alvast een Russische vlag op de zeebodem geplant. Maar Denemarken claimt deels hetzelfde gebied. Volgens de Denen ligt de Noordpool op een uitloper van het Lomonosovrif dat bij Groenland boven water komt. Ook Noorwegen en Canada eisen dit stuk van de Noordpoolbodem op als hun grondgebied.

TEKST 19

DE GEOKRANT #83

.15

50 jaar De Geo

Hoe benut De Geo optimaal de digitale mogelijkheden?

De rol van ICT in het aardrijkskundeonderwijs wordt steeds groter. Ook De Geo richt zich op het optimaal benutten van de digitale mogelijkheden.

In gesprek met Jennifer Zoombelt, contentontwerper van De Geo, over onder meer het integreren van ICT-toepassingen in de lesmethode, interactieve kaarten, games, Google Maps, Streetview en ‘augmented reality’.

Hoe merk je in de nieuwe editie van De Geo dat de rol van ICT steeds groter wordt?

Jennifer Zoombelt, contentontwerper bij ThiemeMeulenhoff: ‘Zowel voor de onderbouw als voor de bovenbouw biedt De Geo het lesmateriaal ook digitaal aan.

Scholen die dat willen, kunnen volledig digitaal werken en hebben op die manier ‘real time’ inzicht in de voortgang en resultaten van hun leerlingen. Natuurlijk is het ook mogelijk om ‘blended’ te werken; De Geo biedt een aantrekkelijk pakket voor scholen die naast de tablet of laptop graag ook boeken gebruiken.’

‘ We integreren verschillende ICT-toepassingen in het

lesmateriaal.’

‘De komende periode richt De Geo zich op het optimaal benutten van de mogelijkheden van het digitale platform.

Een van de manieren waarop we dat gaan doen, is het integreren van verschillende ICT-toepassingen in ons materiaal.

Voor leerlingen is het bijvoorbeeld belangrijk dat ze leren werken met kaarten.

Ze moeten deze goed kunnen lezen en vertalen naar nieuwe inzichten. Hiervoor biedt De Geo in de nieuwe editie onder meer interactieve kaarten. Verder willen we leerlingen ook de mogelijkheid bieden zelf eenvoudige kaarten te maken. En we laten leerlingen kennismaken met bestaande data en software. Denk bij-

16.

voorbeeld aan de website van het CBS met gegevens over de eigen buurt. Het kan ook een bestaande game zijn die De Geo de leerlingen aanbiedt. Voor de bovenbouw hebben we bijvoorbeeld al een mooie casus gemaakt aan de hand van de game Watermanager. Deze lijn zullen we doortrekken naar de onderbouw.’

‘Om het wereldbeeld van de leerling te vergroten, werkt de nieuwe De Geo in veel opdrachten met Google Maps en Streetview, zodat de leerlingen de omgeving waarover het gaat daadwerkelijk kunnen bekijken. Natuurlijk komt ook het onderzoek in de eigen omgeving voldoende aan bod. Hiervoor maakt De Geo gebruik van de nieuwste technieken.

De meest recente ontwikkeling is dat we aan het onderzoeken zijn of het gebruik van ‘virtual’ en ‘augmented reality’ de leerlingen meer mogelijkheden biedt om zich in een bepaalde situatie in te leven.

Ons doel is op deze manier de motivatie van leerlingen voor het vak te vergroten.’

Wat vindt De Geo belangrijk als het gaat om de rol van ICT in aardrijkskundeonderwijs?

‘De inzet van ICT biedt meer mogelijkheden om aan te sluiten bij de actualiteit.

Dit vergroot ook weer de motivatie van leerlingen voor het vak; dát is wat De Geo belangrijk vindt. Verder dichten we een grote rol toe aan ICT als het gaat om een relatie leggen met de belevingswereld van leerlingen.’

‘ Aansluiten bij de actualiteit en de belevingswereld van leerlingen.’

Op basis waarvan zet De Geo nieuwe digitale ontwikkelingen in?

‘De inzet van ICT mag geen ‘gimmick’ zijn. Onze ervaring is dat leerlingen hier heel snel doorheen prikken. Ze zijn gewend aan een wereld die in een rap tempo steeds digitaler wordt. Zij vinden het vanzelfsprekend dit terug te zien in hun lesmethode. Daarbij gaat het ze niet om iets ‘leuks’, want dan spelen ze liever een game. Het moet ze echt helpen bij het beter begrijpen van de leerstof.’

‘ ICT mag geen ‘gimmick’ zijn. Het moet leerlingen echt helpen bij het begrijpen van de leerstof.’

Wat is de gedachte achter de ontwikkelingen?

‘Aardrijkskunde is een vak dat op een heel vanzelfsprekende manier ruimte kan bieden aan eenentwintigste-eeuwse vaardigheden. Dit geldt voor het vak an sich, maar ook voor de inzet van ICT als onderdeel van het vak. Hierin komen vanzelf eenentwintigste-eeuwse vaardigheden aan bod als problemen oplossen, creatief denken, ‘computational thinking’, informatievaardigheden en ICT-basisvaardigheden. Deze gedachte houden we in ons hoofd bij het ontwikkelen van de nieuwe editie.’

‘De nieuwe editie van De Geo biedt Geo-ICT geïntegreerd aan in de methode.

Hierdoor benut De Geo de mogelijkheden van een digitaal platform nog beter. Voor docenten en de leerlingen levert dit veel gebruiksgemak op. Zij hoeven niet meer buiten de methode op zoek naar aanvullend lesmateriaal of andere software om ervaring op te doen met Geo-ICT.’ ‘De Geo biedt een complete basis aan leerlingen en docenten om te ontdekken waar het om draait. Ook op digitaal gebied.’ 

DE GEOKRANT #83

[ Advertentie ]

KAARTLEZEN

“GEBRUIKS-

NEDERLAND

VRIENDELIJKER DAN DE GROTE BOSATLAS” REFORMATORISCH DAGBLAD

“HEEL PRETTIG KAARTBEELD EN MOOIE KOPPELING MET GOOGLE EARTH” OPENBAAR LYCEUM DE AMERSFOORTSE BERG

EUROPA AFRIKA AZIË OCEANIË NOORD-AMERIKA

GRATIS ONLINE VERSIE

ZUID-AMERIKA AARDE - WERELD

DÉ NIEUWE WERELDATLAS VOOR HET VOORTGEZET ONDERWIJS

REGISTER

50 jaar De Geo

De rol van ICT in het aardrijkskundeonderwijs wordt steeds groter. Dat biedt enorme kansen voor nieuwe lesvormen, volgens Tim Favier. Hij is als docent en onderzoeker verbonden aan de lerarenopleidingen van de Rijksuniversiteit Utrecht en Hogeschool Fontys in Tilburg. Daarnaast

Toekomstgericht aardrijkskundeonderwijs

kan niet zonder

Geo ICT

adviseert hij scholen en docenten

Groeiende rol van Geo ICT

over vernieuwing van het aard-

Geo ICT is niet meer weg te denken in de wereld van vandaag. Steeds meer bedrijven en overheden werken met applicaties om locatiedata te verzamelen, op te slaan en te gebruiken voor hun producten en diensten. De vraag naar professionals met kennis van Geo ICT neemt daardoor de komende jaren enorm toe. Dat biedt kansen voor het aardrijkskundeonderwijs, volgens Tim Favier.

rijkskundeonderwijs met ICT. De GeoKrant sprak met hem over het belang van Geo ICT in de aardrijkskundeles. Hoe pas je nieuwe technologie concreet toe in je lessen? En wat zijn de voordelen voor leerlingen en docenten?

Tim Favier.

‘ Leerlingen passen techno logie moeiteloos toe in hun alledaagse leven. Dat vraagt ook iets van docenten.’

Tim Favier: ‘De rol van ICT in aardrijkskundelessen wordt steeds groter. Veel scholen willen daar iets mee. Leerlingen passen technologie nu al moeiteloos toe in hun alledaagse leven via hun mobiele telefoon en internet. Daar moeten we tijdens de lessen goed op inspelen.’

‘En dat vraagt ook iets van docenten.

Bijvoorbeeld het kunnen werken met software om digitale kaarten te maken.

Op dat gebied is er gelukkig veel veranderd. Er zijn inmiddels applicaties waarop leerlingen digitale kaarten kunnen bekijken, zoals Google Earth, EduGis en Gapfinder. Maar je hebt ook applicaties waarmee leerlingen zelf kaarten kunnen maken van bijvoorbeeld hun gemeente.

Ze verzamelen zelf de gegevens in het veld. Met hun smartphone maken ze foto’s. Die uploaden ze naar een digitale kaart. Zo ontstaat nieuw lesmateriaal dat je eenvoudig in de lessen kunt gebruiken.’

met hun leerlingen kunnen doen. De meeste zijn ook geschikt voor de onderbouw. Leerlingen doen onderzoek naar hun eigen omgeving. In bijvoorbeeld het project over de leefbare stad maken leerlingen zelf kaarten van veilige en onveilige situaties. Wat is kenmerkend voor deze buurt? Hoe is de bevolkingssamenstelling? Welke groenvoorzieningen zijn er?’

‘Leerlingen gaan naar buiten en doen onderzoek. Ze maken foto’s van onveilige verkeerssituaties, zwerfafval, de speeltuin die er verloederd uitziet en verwaarloosde groenvoorzieningen. En ze fotograferen positieve situaties. Die foto’s verzamelen ze online en die worden gecombineerd in een grote digitale kaart. Als je een klas hebt met 25 leerlingen en iedere leerling maakt een tiental foto’s dan verschijnen er honderden stipjes op de kaart. De rode stipjes gaan over de negatieve en de groene stipjes over de positieve aspecten van leefbaarheid. Als leraar kun je die bevindingen gebruiken in je nabespreking. Wat zien jullie als verschillen tussen die wijken?

Welke wijken hebben groene en welke wijken hebben rode stipjes?’

Toegepast op digitale kaarten ‘Ik heb inmiddels een aantal projecten en opdrachten ontwikkeld rondom thema’s als wateroverlast, waterkwaliteit, leefbaarheid en voorzieningen. Dat zijn kleine onderzoekjes die docenten zelf

18.

‘ Het wordt steeds eenvoudiger om je aardrijkskundeles om te zetten in een spel.’

‘ Leerlingen vragen of ze in de pauze verder mogen werken aan de game.’

DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo Serious gaming ‘Een toepassing van ICT die ook steeds belangrijker zal worden, is serious gaming.

Het wordt steeds eenvoudiger om je aardrijkskundeles om te zetten in een spel. Er zijn nu nog niet zoveel geschikte serious games voor aardrijkskunde, maar dat gaat zeker komen. Een heel interessant spel dat nu net uit is, heet Buurtje Bouwen. Leerlingen gamen en onderhandelen met hun medespelers over initiatieven om de leefbaarheid in de buurt te verbeteren. De uitdaging is: lukt het jouw team om in 15 minuten je medespelers te overtuigen dat jullie idee voor de buurt het beste is?’

‘Leerlingen vinden het geweldig. Ze vragen zelfs of ze in de pauze verder mogen werken aan de game. Bij hoeveel lessen kom je die reactie nog tegen? Ze leren veel en snel door het spelelement: informatie delen, keuzes maken en

1

Buurtje bouwen. Hoe werkt het?

Buurtje Bouwen is een combinatie van stedenbouw en een discussiespel. De game richt zich op ruimtelijke vraagstukken in de stedelijke omgeving. Buurtje Bouwen wordt gespeeld in groepjes van 3 tot 5 spelers. In de game nemen spelers de rol aan van buurtbewoners die bepaalde wensen hebben voor de herinrichting van hun buurt. Spelers kunnen inrichtingsmaatregelen voorstellen en erover stemmen.

Om een hoge score te halen, is het nodig dat ze met elkaar praten, maatregelen tegen elkaar afwegen en aandacht besteden aan zowel individuele als gezamenlijke belangen. Daarnaast moet het voorstel ook voldoen aan de leefbaarheidsdoelen die de gemeente heeft vastgelegd in het omgevingsplan. Buurtje Bouwen is ontwikkeld door het programma Aan de slag met de Omgevingswet en Sneaky Mammoth. bron: Spelinstructie Buurtjebouwen.

afwegingen maken tussen eigen belang en het algemene belang.’

Meer weten over Geo ICT? Tim Favier werkt aan een blog met voorbeeldprojecten en ervaringen met ICT-toepassingen in het aardrijkskundeonderwijs. 

2

3

4

Drie redenen om Geo ICT te gebruiken Docent en onderzoeker Tim Favier: 1 ‘Je maakt leerlingen bewuster van hun eigen leefomgeving. Dat is voor mij de kern van ons vak. Aardrijkskunde is geen theoretisch vak.

Het helpt om de leefomgeving beter te begrijpen. Digitale kaarten en games koppelen theorie en praktijk aan de leefomgeving van de leerlingen.’

2 ‘Kaarten en games maken maakt leren leuk. Als je alleen maar een schoolboek hebt met abstracte modellen of onderwerpen die over Amsterdam gaan terwijl de leerlingen in Roermond wonen, spreekt hen dat minder aan.

Het werkt enorm motiverend als leerlingen vraagstukken herkennen en kunnen plaatsen in hun eigen leefomgeving.’

3 ‘Leerlingen zijn actief bezig. Aardrijkskunde is vooral een doe-vak.

Juist door het doen en uitzoeken krijg je nieuwe inzichten. Deze manier van werken stimuleert de zogeheten eenentwingste-eeuwse vaardigheden bij leerlingen. Ze leren kritisch denken, vragen stellen, informatie verzamelen, samenwerken, en ze leveren vooral concrete werkstukken op. Die laten ze vaak trots aan hun ouders zien.’

1. Begin je spel. 2. Maak kennis met de buurt. 3. Speel. 4. Eindmogelijkheden.

DE GEOKRANT #83

.19

50 jaar De Geo

Jubileumpuzzel 50 jaar De Geo vieren we in deze speciale GeoKrant met een uitdagende puzzel. Het is een combinatie van elementen uit de beroemde King William’s Test en de populaire pub quiz.

A Tien hoofdsteden. Maar waarvan?

B Welke pieken en dalen zijn dit?

1 Asunción

1 +5892 m

2 Frankfort

2 −8527 m

3 The Bottom

3 +4420 m

4 Aracaju

4 −10540 m

5 Whitehorse

5 +6682 m

6 Magdeburg

6 −120 m

7 Haikou

7 +8167 m

8 Ulan-Ude

8 −85 m

9 Koror

9 +8126 m

10 Port-Vila

10 −5875 m

C De contouren van welke staten?

Laos Laos Laos Laos Laos Laos Laos Laos

Gabon n boon Ga Gab Gab on Gabon

Slowakije Slowakije Slowakije

Frans-Guyana Frans-Guyana Frans-Guyana Frans Fra-Guy ns-Gana uyana Frans-Guyana

Slowakije Slowakije Slowakij e Slowakije

4

Verenigde Arabische Veren he biscische Arab Ara de Emiraten enigigde Ver Emira ten en Ve irat ren Em igd e Arabische VerenigEm ten deira Ara bische VerenigdeEm Ara bisc irat enhe igde Arabische renen Em Veirat ische Arab VerenigdeEm iraten Emiraten

Fiji-eilanden Fiji-eilanden Fiji-eilanden

Ivoorkust Ivoorkust Ivoorkust kustt Ivoorrkus Ivoo Ivoorkust

Belize Belize Belize Belize Belize

6

Fiji-eilanden

Ivoorkust Ivoorkust

Belize Belize Belize

5

20.

3

2

1

Slowakije

Frans-Guyana Frans-Guyana

Gabon Gabon Gabon

7

Fiji-eilanden Fiji-eilanden Fiji-eila nden Fiji-eilanden

8

DE GEOKRANT #83

50 jaar De Geo D Vroeger Nederlands in den vreemde. En nu?

E

1 Batavia

1 Lysebotn Road

2 Tonkin

2 Lena Highway

3 Buitenzorg

3 Van Zyl’s Pass

4 Congo

4 The Halsema Highway

5 Bellesoor

5 Pasubio

6 Hoksieu

6 Yungasweg

7 Delft

7 Col de Turini

8 Suratte

8 Guoliang Tunnelroad

9 São Jorge da Mina

9 Leh-Manali Highway

10 Port-Vila

10 Stelvio Pass

F

G Zij waren er eerder. Waar?

Wedstrijden in 2017. In welke sporten?

Lekker autorijden. Maar waar?

1 Milton Keynes

1 Quashqai

2 Gangneung

2 Ainu

3 Neuquén

3 Degars

4 Augusta

4 Khoikhoi

5 Samsun

5 Laken

H Bijzondere gebouwen. Geef de naam en de stad.

1

3 2

6 4

5

.21

Geonieuws

De Geodag 2018 in Amsterdam-Noord

Gezien vanaf de A’DAM Toren: panoramafoto van Amsterdam-Noord. Links: Overhoeks/voormalig Shellterrein. Rechts: Hamerkwartier.

De Geo is dit jaar 50 geworden. Dat is een viering waard – en het maakt nieuwsgierig naar de toekomst. Als locatie voor De Geodag was gekozen voor een passende plek, die volop in transitie is: Amsterdam-Noord. Stedenbouwkundig gezien zeer interessant en dus goed terrein voor excursies.

Zo’n tachtig gebruikers van De Geo waren op het evenement afgekomen.

Van aardrijkskunde naar future planning Na de opening door portfoliomanager Pieter Fock van ThiemeMeulenhoff was het woord aan visionair en trendwatcher Ruud Veltenaar. Zijn mond heeft vijf kwartier lang niet stilgestaan en de boodschap was afwisselend alarmerend, stimulerend en geestig. Wát een spreker is die man.

Zijn centrale boodschap – hoe houden we de aarde leefbaar – is voor een publiek van aardrijkskundigen natuurlijk bij voorbaat interessant, maar Ruud Veltenaar verstaat daarbij de kunst om het verhaal er dubbel en dwars in te fietsen.

Zo wil hij het vak aardrijkskunde een grotere plek geven, omdat het jongeren bewust moet maken van de gevaren waaraan wij mensen onze planeet blootstellen. We zouden eigenlijk moeten spreken van ‘future planning’ in plaats van aardrijkskunde. En zo’n vak mag toch

22.

geen ‘bijvak’ zijn dat je kunt kiezen? Laat het verplichte kost zijn voor elke jongere.

Want er staat nogal wat op het spel: de 17 sustainable development goals. Als we die niet massaal in acht gaan nemen, kunnen we wel ophouden. De klimaatdoelstelling van Parijs loopt al lang weer achter de feiten aan; we gaan zelfs naar 3 tot 5 graden Celcius opwarming in deze eeuw. Dus houd er maar rekening

mee dat er veel klimaatvluchtelingen deze kant op komen. Sterker nog, bereid ze erop voor, door ze zich nu ter plekke al ons kennisniveau te laten eigen maken.

Dan kunnen ze straks zonder veel problemen in onze contreien aanschuiven.

En kennis hoef je echt niet meer te vergaren via stampen en zwoegen: het duurt niet lang meer of we laten ons een chip in de nek implanteren waardoor we automatisch over die kennis kunnen beschikken. Veltenaar ziet weliswaar veel problemen op ons afkomen, maar hij is een positief denker: wij mensen zijn slim genoeg om de dreigende ramp te keren. Geen doemscenario dus, maar een ‘gloom scenario’! Hij behoort tot het type mensen dat niet nerveus wordt van een crisis, maar er juist extra energie van krijgt.

Visionair Ruud Veltenaar gaf zijn publiek informatie en inspiratie.

Geonieuws Veltenaar ondersteunde zijn betoog met een grote dosis beeldmateriaal en gaf allerlei suggesties voor films die docenten in de klas zouden kunnen vertonen.

Zie het kader op deze pagina.

Amsterdam-Noord, van ‘hangplek’ tot hotspot Ook in het middagprogramma werd de blik gericht op de toekomst, in het bijzonder die van Amsterdam-Noord.

Maar geen toekomst zonder kennis van het verleden. Als eerste kwam daarom aan het woord auteur en journalist Jan Donkers. Hij bracht zijn jeugd in Amsterdam-Noord door en schreef er een boek over (Zo dicht bij Amsterdam) dat inmiddels al een 7e editie beleeft.

Aan de hand van zijn boek beschreef Donkers een aantal ontwikkelingen, die er vooral op neerkomen dat in Noord die dingen plaatsvonden waarvoor ‘de Stad’ (Amsterdam ten zuiden van het IJ) zich te goed voelde. In de middeleeuwen werden de lijken van ter dood gebrachte misdadigers naar Noord gevaren om ze daar neer te hangen en door de vogels tot karkassen te laten uitpikken. En waar kwam later de zware, vervuilende industrie? In Noord. Natuurlijk verrezen daar arbeiderswoningen bij, maar het voorzieningenniveau bleef lang beneden Amsterdams peil. Daarvan getuigde de hit van de groep Drukwerk Ik verveel me zo in Amsterdam-Noord uit de jaren tachtig. Het tij is in de ogen van Jan Donkers pas gaan keren nadat Shell eind vorige eeuw zijn terreinen in Noord tegenover het Centraal Station verkocht aan de gemeente. Die bestemde hier de ruimte voor hoogwaardige nieuwbouw en culturele functies. In korte tijd groeide die plek, met onder andere het Eye-filmmuseum, uit tot een hotspot.

Hoe dat in de toekomst allemaal verder zal kunnen gaan werd vervolgens uit de doeken gedaan door Koos van Zanen, planoloog bij de gemeente Amsterdam.

Hij is medeopsteller van de Structuurvisie 2020-2040 van de gemeente. Van Zanen ziet dat het centrum van de stad zich noordwaarts uitbreidt, over de aloude scheidslijn van het IJ heen. De nu al zo bejubelde Noord-Zuidlijn van de metro staat haaks op die scheidslijn en verbindt ‘Noord’ met ‘Zuid’.

DE GEOKRANT #83

Marijke van Schendelen nam deelnemers aan De Geodag 2018 mee op fietsexcursie door het Hamerkwartier.

Het centrum van Amsterdam heeft altijd een magische aantrekkingskracht gehad op mensen en hoe dichter bij het centrum je woont hoe beter – en hoe duurder. Dat geldt inmiddels ook voor Amsterdam-Noord. Ter illustratie liet Van Zanen een Fundapagina zien waarop een bescheiden arbeiderswoning in de Van der Pekbuurt werd aangeboden voor een prijs van ruim vier ton. Ook in Noord gaat het hard met de gentrificatie. In de plannen van de gemeente voor nieuwbouw in de zo gewilde ‘centrumring’ is daarom een flink deel van Amsterdam-Noord begrepen. Geen mooier bewijs dat Noord er inmiddels ‘bij hoort’.

In tweede helft van de middag splitsten de deelnemers zich in drie excursiegroepen. Twee daarvan gingen per fiets het Hamerkwartier bekijken, een gebied met veel kleine bedrijfjes dat in de toekomst moet gaan worden tot een ‘bruisende hoogstedelijke woon-werkbuurt’. Deze twee excursies werden begeleid door Marijke van Schendelen en Frans Lekkerkerker. Koos van Zanen trok als excursieleider met een grote groep door de Van der Pekbuurt en over het voormalige

Shellterrein, waar de veranderingen al veel verder zijn. Hij raadde zijn toehoorders aan om over zeven jaar nog eens terug te komen om te zien hoe dit gebied er dan bij ligt.

Op de afsluitende borrel klonken veel positieve geluiden. Dat deed de organisatoren alweer enthousiast nadenken over het programma voor volgend jaar! 

Verplichte kost voor ‘future planners’ • Dwalen in het anthropoceen – Ruud ten Bos • Before the flood – film van Fisher Stevens • Demain/Tomorrow – film van o.a. Melanie Laurent • Nature is speaking – twaalf korte films, met o.a.

Julia Roberts Advies: Ruud Veltenaar.

Koos van Zanen, planoloog bij de gemeente Amsterdam, voerde Geogebruikers door de Van der Pekbuurt en over het voormalige Shellterrein.

.23

De GeoKrant is een uitgave van ThiemeMeulenhoff. Dit tijdschrift verschijnt twee keer per jaar ter ondersteuning van de methode De Geo voor de onderbouw, bovenbouw vmbo en bovenbouw havo/vwo.

Voor meer informatie over de methode of over de artikelen in deze GeoKrant kunt u contact opnemen met onze klantenservice

088 - 800 2015

U kunt ook een e-mail sturen naar degeokrant@thiememeulenhoff.nl.