Geokrant 71

Voorjaar 2012

71 D E G E O K R A N T Geonieuws: Nederlandse aardrijkskunde in het Engels Lesbrief: Bangkok staat blank V(AK)nieuws: Het Yellowstone-raadsel

Inhoud Geonieuws 3 Nederlandse aardrijkskunde in het Engels 4 De Geo proeftuinen op koers 5 Jan Guilonard, een bescheiden harde werker

Lesbrief 6 Bangkok staat blank

Geoservice 14 Vragen en tips 15 Puzzel

(V)AKnieuws 16 Het Yellowstone-raadsel

Redactie Jan Padmos (hoofdredacteur), Lisette de Boer, Daphne Ariaens Aan deze Geokrant werkten mee: Wim Bouritius, Jan Bulthuis Eindredactie Barbara Visschedijk Vormgeving PrePressMediaPartners Opmaak PrePressMediaPartners Fotografie Kerek Wongsa / Reuters / Novum, Wikimedia Commons, Sukree Sukplang / Reuters / Novum, Apichart Weerawong / AP / Reporters, Marc Bulthuis, 123RF, Stringer / Reuters / Novum, J.H. Bulthuis, The Granger Collection / Lineair, Maritiem Museum, Shutterstock, U.S. Geological Survey / University of Utah Yellowstone National Park, Jan Padmos Beeld EMK Deventer De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Bij de voorpagina: Een boeddhistische monnik waadt langs een ondergelopen tempel in een buitenwijk van Bangkok. In de zomer en het najaar van 2011 werd Thailand getroffen door ernstige watersnood.

Door uitzonderlijk hevige moesson­ regens en gebrekkige waterbeheersing kwam bijna een derde van het land onder water te staan. Ook de miljoenen hoofdstad Bangkok dreigde volledig te overstromen.

Van de redactie Tijdens de lessen aardrijkskunde passeren de meest uiteenlopende onderwerpen de revue. Op een dag schiet je van de ene regio naar de andere en komen talloze onderwerpen aan bod. Nog maar nauwelijks bekomen van het vertellen van een inspirerend verhaal over de islami­ tische wereld in een brugklas, moet je het volgende uur in 4 havo net doen of je het onderwerp ‘Landbouw in Europa’ echt leuk vindt. Gelukkig mag je later in 6 vwo uitleggen waar en waarom moessons ontstaan. Met al die nattigheid nog in je hoofd loop je de school uit, en wat blijkt: het sneeuwt!

Niets om je druk over te maken, behalve in Nederland. In no-time is het wegverkeer ontregeld met als gevolg honderden kilo­meters file. Ook bij de spoorwegen is men, ondanks dergelijke problemen in voorgaande jaren, nog steeds niet in staat om met extreem weer om te gaan. Het resultaat is dat ’s avonds laat, uren later dan gepland, mensen sporadisch met de trein naar huis kunnen komen. Gelukkig komen de rayonhoofden in Friesland bij de eerste graad onder nul al weer bij elkaar om zich te beraden over het wel of niet doorgaan van een Elfstedentocht. Op het moment van schrijven hangt het erom en is al menig rayonhoofd door het ijs gezakt. Maar, wellicht is de toch der tochten al gereden op het tijdstip van lezen. Als dat inderdaad zo is en de wedstrijddag viel niet in het weekend, dan mochten scholen de leerlingen ijsvrij geven van de dames en heren in de Tweede Kamer.

Althans, dat kopte een landelijk dagblad vanochtend. Het bijzinnetje trok meer mijn aandacht. De voorwaarde voor ijsvrij is dat de gemiste uren worden ingehaald! Je kunt je afvragen hoe ver je van de dagelijkse les­ praktijk afstaat als je met dit soort voorstellen komt. Helaas is het niet het enige voorbeeld van minder doordacht beleid in de afgelopen maanden, maar (jammer genoeg) is het hier niet de plaats om het onderwijsbeleid van minister Van Bijsterveld ter discussie te stellen.

Lesbrief Ook in Thailand waren er de nodige problemen met neerslag. Het regenachtige weer daar bracht Jan Bulthuis op het idee om een lesbrief te maken over de over­stromingen in Thailand van afgelopen zomer en najaar. De lesbrief is dit keer bedoeld voor klas 2 en 3 van het vmbo en bevat, zoals u gewend bent, vele actuele gegevens en prachtige illustraties.

Geonieuws In deze rubriek een bijdrage van het Taalcentrum-VU. Deze organisatie vertaalde ruim 300.000 Nederlandse woorden naar het Engels. Een hels karwei, maar de The Geo second edition is het prachtige eindresultaat.

Verder wordt u bijgepraat over de proeftuinen voor de 9e editie voor de onderbouw. En er is een interview met Jan Guilonard, hij werkt al 40 jaar met De Geo (Geordend).

V(AK)nieuws Als het aan de aanhangers van de Maya’s ligt, hebben we nog tot 21 december 2012. Daarna zal de wereld vergaan. Hoe weet niemand, maar wellicht doet de supervulkaan van het Yellowstone National Park een duit in het zakje. Hoog tijd om bij deze vulkaan stil te staan.

Veel leesplezier.

Jan Padmos

De Geokrant 71

Geonieuws

Afgelopen zomer kwam de tweede editie van The Geo uit, ThiemeMeulenhoffs aardrijks­ kundemethode voor het tweetalig voortgezet onderwijs in Nederland. Het Taalcentrum-VU vertaalde de ruim 300.000 Nederlandse woorden naar het Engels; een hele klus. Maar ook de uitgeverij had het er druk mee.

Zware taak Een complete Nederlandstalige aardrijkskundemethode naar het Engels vertalen, dat vraagt van de vertalers meer dan een perfecte taalbeheersing. Bevlogenheid, affiniteit met aardrijkskunde én inlevingsvermogen in de gebruikers van het product, dat is waar ThiemeMeulenhoff naar zocht. En dat vond de uitgeverij bij het Taalcentrum-VU. ThiemeMeulenhoff-redacteur ­Wouter van Rennes: ‘Op de eerste Engelstalige editie kwam kritiek: docenten klaagden over de vertaling van de begrips­omschrijvingen. Die is ook niet gemakkelijk, maar het moet natuurlijk wel goed gebeuren.’

Bij de vertalers van het TaalcentrumVU lag dus een zware taak. Zij moesten bereid zijn van elk niet-eenduidig begrip tot op de bodem uit te zoeken hoe dit het best kon worden vertaald.

Van Rennes: ‘In de Nederlandse boeken gaat het over gemengde rivieren, rivieren die bestaan uit smelt- en regenwater. Dit werd letterlijk vertaald met mixed rivers, maar dat zijn rivieren gemengd met zeewater, niet met regenwater. Glacial rivers zijn dat wel, maar in het Nederlands wordt dat weer vertaald met gletsjerrivieren.

Dan is de vraag: volgen we de letterlijke vertaling, of die waar de leerlingen later niet mee in de problemen komen als ze met Engelstaligen over gemengde rivieren spreken? De laatste verdient dan onze voorkeur.’

Maar niet alleen mag het Engels geen ‘vertaald Nederlands’ zijn, het niveau van het Engels moet ook de taalontwikkeling van de leerlingen precies volgen. Van Rennes: ‘Daarom wilden De Geokrant 71

3

Nederlandse aardrijks­ kunde in het Engels 8

§1

Chapter 1 • Australia, close-up and far away

9

§1 • Overland through Australia

Overland through Australia

Australia

What does Australia look like in photos?

You can find that out in this section. You will also learn to recognize landscapes that are still natural and landscapes that have been changed by people.

A sparsely populated country

u Geography is about areas and regions.

An area or region is a specific part of the Earth’s surface. Some are small; others – like continents – are huge. Figures 1 – 4 show photos of parts of Australia. l You need to travel overland through Australia to get a good idea of how big it is – 185 times as big as the Netherlands.

But the population is only twenty million.

u FiguRE 2

q FiguRE 3

q FiguRE 1

There is enough rainfall in the coastal areas for

The dry, almost deserted Australian hinterland

Our journey starts at the world-famous Sydney

vegetation to grow. The landscape there consists

is called the outback. When you travel through

Opera House. There is it is, on the left of the

of fields, pasture and forests (see photo). The

the outback you only see grasses, shrubs

photo, on the very edge of the Pacific Ocean.

land gets drier as you go inland. Farmers can

and a few trees. There are no shops or petrol

Sydney, with a population of 4.3 million, is the

only keep cattle or sheep in dry areas if they

stations. So, you always take along food and

biggest city in Australia. The second-biggest is

have plenty of land. When the herds have eaten

a few jerry cans of water and petrol. And you

Melbourne, which, like Sydney, is in the south-

all the grass in one place they move on to the

can’t drive fast because you have to watch

east. When you add up the population of Sydney

next place. These huge sheep and cattle farms

out for kangaroos, especially at twilight.

and Melbourne you get almost 8 million. That

– called stations – are sometimes very isolated.

Sometimes, heavy rain makes the dirt tracks

equals forty percent of all Aussies (the people

So isolated that the people who live there need

muddy and almost impossible to drive on (see

who live in Australia).

miniplanes to go to the outside world!

photo).

So there are 2.5 people for each square kilometre. The number of people per square kilometre in a country is called the population density.

u FiguRE 4 The outback is the homeland of the Aboriginals, the original inhabitants of Australia. The word ‘Aboriginals’ means people who were here from the beginning. Around 450,000 Aboriginals still live in Australia.

Most of the other Aussies are descended from Europeans who started settling in Australia in the eighteenth century.

Two types of landscape

u The Netherlands is a densely-populated

country where almost every piece of land has been reorganized by people. This kind of landscape is called man-made landscape. Wherever you look in the Netherlands, you see cities full of houses, roads and parks. You also see farms, fields, grazing land, wind turbines and electricity pylons – all the work of human beings.

Man-made objects in a landscape are known as man-made elements. l Australia has man-made landscapes as well, especially along the coast, where most of the people live and where you find the biggest cities. But on our overland trip

through the sparsely populated parts of Australia we see a lot of natural landscape – landscape that has not been changed by people. The mountains, rivers and deserts have been formed only by nature. The elements in these landscapes are called natural elements. n When you study geography you look at what people have changed and what is left of nature.

Spread uit The Geo 2nd edition

we deze keer native speakers die ook het Nederlands perfect beheersen.

Daar ligt een spanningsveld, want lang niet alles uit het Nederlands cultuurgebied is te vertalen. Maar natives leggen de nadruk eerder op de begrijpelijkheid van het Engels dan op de exacte vertaling van het Nederlands.’

Kwaliteit Om de kwaliteit van de vertaling van de tweede editie goed te bewaken, werkte ThiemeMeulenhoff nauw samen met een van de auteurs van de Nederlandstalige methode, een docent aardrijks­ kunde­, én zijn vrouw, die docent Engels is. Van Rennes: ‘Zij vormden het editorskoppel. Zij beoordeelde de vertaling en het taalniveau, hij de inhoud. Dat werkte heel goed.’

Na de controlefase kwamen de teksten bij Van Rennes en zijn collega’s voor de opmaak. Van Rennes: ‘Die moest gelijk zijn aan de Nederlandse editie: de plaatjes op dezelfde plek en dus ook eenzelfde hoeveelheid tekst. Lastig?

Viel mee. Soms moest er een plaatje bijgesneden worden, of een zinnetje ingekort. Dan moest wel weer even worden gecontroleerd of de inhoud nog klopte, maar dat maakte het eerder tijdrovend dan ingewikkeld.’

Laatste controle Ook wees ThiemeMeulenhoff deze keer een externe corrector aan, die als buitenstaander nog eens naar de opmaak en de teksten keek. Van Rennes: ‘Je denkt, er hebben al zoveel mensen naar gekeken, dus het zit wel goed. Maar een vliegende kraai vangt altijd wat. Zo staat er in de Nederlandse editie af en toe een opgave die de leerlingen in het Engels moeten maken. In English please, staat daarboven. Dat was in de Engelse vertaling zo gelaten, wat natuurlijk een beetje vreemd staat in een Engelstalig boek. Die kopjes hebben we vervangen door het onderwerp waar de vraag inhoudelijk over gaat, een stuk logischer.’

Er is dus meer nodig dan een goed woordenboek om de vertaalfabriek draaiende te houden. En soms hapert er wat in het productieproces. Maar de vertaling van The Geo 2nd Edition verliep gelukkig met meer wel dan wee. Van Rennes: ‘Natuurlijk loop je af en toe ergens tegenaan, maar wij zijn tot nu toe erg tevreden.’

Naar: Claudia Ruigendijk in Taaljournaal, een uitgave van het Taalcentrum-VU

4

Geonieuws

In de vorige Geokrant berichtten we u over De Geo proeftuinen.

Met De Geo proeftuinen ontwik­ kelen en testen we samen met 12 pilotscholen nieuw onderwijs­ materiaal, om zo samen te komen tot een nieuwe De Geo voor de onderbouw, De Geo 9e editie. ­­ Hier doen we verslag van een deel van onze vorderingen.

Effectief en efficiënt In de proeftuin over werken met digitaal materiaal onderzoeken we hoe het ideale digitale leermiddel er uitziet.

Maar ook hoe je de ene school met een boek bedient en de andere school met een volledig digitale variant van De Geo, en alles hier tussenin. Deze proeftuin levert tot nu toe zeer waardevolle resultaten op.

Interessant is de volgende uitspraak van een leerling op de Duin en Kruidberg mavo in Driehuis: ‘Het lijkt alsof je minder kunt doen in één les, maar wat je doet blijft wel beter hangen.’

Leerlingen werkten individueel door middel van digitale opdrachten en leesteksten de stof van een paragraaf door. Ongeveer 180 leerlingen door het hele land, van vmbo kader tot en met gymnasium deden mee. Bijna alle leerlingen gaven aan dat ze het maken van opdrachten op de computer zeer

De Geo proeftuinen op koers motiverend vinden. De interactieve oefeningen maken dat de leerling geconcentreerder werkt en het ­individuele scherm maakt de eigen verantwoordelijkheid groter. Het is daardoor effectief en efficiënt. Blijkbaar voelt de leerling veel voor een leermiddel dat hem in zo kort mogelijke tijd zo goed mogelijk de te leren stof bijbrengt.

Een zeer economische drijfveer.

Afwisseling en structuur ‘Maar ik wil niet de hele dag alleen maar achter de computer zitten’, dat hoorden we even zo vaak. Zowel leerlingen als docenten zijn vooral op zoek naar afwisseling. Ook dat draagt bij aan een hogere mate van concen­ tratie en werkt dus uiteindelijk effectief en efficiënt. Luisteren naar goede uitleg van de docent, samenwerken, individueel werken, film bekijken, tekenen, schrijven, typen. Alles moet langs komen.

De leerling is zich ook bewust van het feit dat hij veel verschillende dingen moet kunnen. ‘Straks kan ik alleen nog maar typen en niet meer schrijven.

En ik moet toch ook kunnen samen­

werken?’ Daarnaast hoort bij effectief en efficiënt werken ook een heldere structuur en veel overzicht. Als een leerling moet leren voor een toets, wil hij wel alle leerstof overzichtelijk bij elkaar hebben staan.

Digitale opdrachten Overigens hebben docenten en leerlingen heel veel tips voor ons als het gaat om goede digitale opdrachten.

Want wat goede digitale opdrachten precies zijn, is nog niet duidelijk.

Om te ontdekken wat nu precies goede digitale opdrachten zijn, voerden we in de periode december tot en met februari nieuwe tests uit. In plaats van leerlingen een hele les individueel achter de computer te laten werken, pasten we digitale verwerkings­ opdrachten in een ‘normale’ les in.

Docenten gaven hun les zoals ze altijd doen. Wanneer de leerlingen aan de slag gingen met opdrachten dan deden ze dat digitaal. Behalve het testen van verschillende soorten digitale opdrachten, onderzochten we ook of deze manier van werken even positief wordt gewaardeerd door de leerlingen als in het geval waarbij de leerlingen de hele les achter de computer zitten. De resultaten van deze nieuwe tests worden op dit moment bekeken en zullen we in een latere Geokrant bekend maken.

De Geo Op Koers Er werden nog veel meer tests uit­ gevoerd. De Geokrant biedt te weinig ruimte om u daarover te vertellen.

Bovendien gaan de ontwikkelingen zeer snel en verschijnt een volgende Geokrant pas weer in oktober. Daarom houden wij u van de vorderingen van De Geo proeftuinen op de hoogte via De Geogids.

Leerlingen van het Eemland in Amersfoort voeren veldwerk uit met een app op de smartphone.

De Geokrant 71

Geonieuws

In de aanloop naar de speciale uitgave van De Geokrant over 40 jaar De Geo (zie De Geokrant 63, voorjaar 2008) was herhaal­ delijk een oproep geplaatst met de vraag of degene die De Geo (Geordend) het langst gebruikte zich wilde melden. Uit het grote aantal ouwe getrouwen kwam uiteindelijk Paul van Loo als win­ naar uit de bus. Nu, vier jaar later, blijkt er echter iemand te zijn die de methode nog langer gebruikt.

Verrassing Groot was de verbazing van Jan Guilonard toen hij tijdens de grote pauze op donderdag 6 oktober 2011 op taart werd getrakteerd en merkte dat twee leden van het redactieteam van De Geokrant speciaal voor hem naar het Wellantcollege Mavo Stek te Dordrecht waren afgereisd. Zijn collega Carolien Heijstraten had al een paar weken eerder met de redactie van De Geokrant contact opgenomen en gevraagd of wij Jan als meest trouwe gebruiker van De Geo in het zonnetje wilden zetten. Sinds 1972 hebben generaties leerlingen van Jan

Jan Guilonard

met de methode gewerkt. Na de toenmalige kweekschool te hebben afgerond, viel het eerste jaar in het basisonderwijs Jan niet mee. Als onervaren meester kreeg hij een groep van 43 leerlingen voor zich. Al gauw De Geokrant 71

5

Jan Guilonard, een bescheiden harde werker vatte hij het plan op om na zijn militaire dienst Engels te gaan studeren. Hij werd echter gevraagd om 32 uur aardrijkskunde te geven op de Mavo Stek en de studie veranderde zodoende van Engels in aardrijkskunde. Zijn mo-A haalde hij een paar jaar later in Utrecht. Misschien zit het in de naam, maar Jan heeft zijn ‘stek’ nooit meer verlaten.

Veranderingen In zijn lange onderwijsloopbaan zijn Jan een paar dingen opgevallen. Op vakgebied constateert hij dat er vroeger meer fysische geografie werd behandeld. Voor de examens stelt hij vast dat er minder reproductievragen worden gesteld. Leerlingen moeten verbanden kunnen leggen en bepaalde vaardigheden beheersen. Voor de huidige leerlingen, die volgens hem minder geconcentreerd zijn, valt dat niet mee. Zoals de maatschappij in veertig jaar is veranderd, heeft Jan ook de leerlingen zien veranderen. Hoewel hij met Carolien een tweemanssectie vormt, probeert hij de leerlingen wel met moderne hulpmiddelen bij zijn lessen te betrekken. Het digibord vindt hij een ideaal hulpmiddel om alle figuren te laten zien. Uiteraard kleurt hij die figuren zelf in, net zoals hij ook alle opdrachten zelf maakt.

De Geo over vijf jaar?

Waarschijnlijk werkt Jan over vijf jaar niet meer, maar hij heeft wel een mening over de toekomst van De Geo. Ondanks alle digitale vooruitgang blijft er volgens hem een plaats weggelegd voor het boek. Netwerken en computers vallen te vaak uit. Een boek is van alle tijden en blijft. Om de leerlingen te blijven boeien, moet er in de boeken veel beeldmateriaal blijven staan.

Al ruim 40 jaar met De Geo aan het werk

Kaarten, foto’s en figuren geven de leraar een kapstok om ingewikkelde zaken inzichtelijk te maken en de stof goed uit te leggen. In de concurrentiestrijd met geschiedenis moet het vak zo aantrekkelijk mogelijk worden gepresenteerd. De afgelopen jaren heeft Jan het aantal leerlingen dat ons vak kiest namelijk aanzienlijk zien slinken.

Jan over vijf jaar?

Voor zijn eigen toekomst heeft Jan nog geen duidelijk omlijnde plannen. Vast en zeker gaat hij zijn zoon die in Australië woont, een bezoek brengen.

Ook zijn fietstochten moet hij weer eens bijwerken. Misschien reist hij nog eens af naar het Lötschental in Zwitserland. Net als veel ‘oude’ De Geo-gebruikers heeft hij dit dal, dat in de eerste edities een prominente rol innam, jaren geleden al eens bezocht.

Foto’s ervan heeft hij nog steeds op overheadsheets staan.

Wellicht komt u Jan ook op een De Geodag nog tegen. Als trouw bezoeker verdient hij het dan zeker om even begroet te worden!

6

Lesbrief

Bangkok staat blank

Docentenhandleiding Inhoud en niveau In het najaar van 2011 werd Thailand getroffen door ongekend veel neerslag. Ernstige overstromingen waren het gevolg. Honderden mensen verdronken en vooral de omgeving van de hoofdstad Bangkok liep onder water. Was het alleen de regen of waren er meer oorzaken? Wat waren de gevolgen voor de bevolking en hoe komt het dat de economie van Thailand zo hard werd getroffen? Wat merkt de wereld en wat merken wij in Nederland van dit soort overstromingen? Kunnen zulke overstromingen in de toekomst worden voorkomen, of kan de schade tenminste worden beperkt? Deze lesbrief, die is bedoeld voor de onderbouw vmbo/mavo, helpt de leerling antwoorden op deze vragen te vinden.

De inhoud sluit aan op een aantal kerndoelen in de basisvorming zoals die zijn uitgewerkt in het hoofdstuk ‘Globalisering in Azië’ in het tweede leerjaar.

Het maken van de opdrachten kost een leerling in de tweede klas ongeveer twee lesuren van 50 minuten, inclusief het bespreken van de gemaakte opdrachten.

Voor het bekijken van het videofilmpje is een computer met internetverbinding nodig.

Opdracht 1 Bekijk foto 1.

De ondergelopen fabrieksgebouwen zijn van het Japanse bedrijf Honda. Er worden motorfietsen en scooters in elkaar gezet. De onderdelen daarvoor komen van andere fabrieken, die voor een deel in het buitenland staan.

Waarom worden de Honda-scooters en -motoren in Thailand in elkaar gezet en niet in Japan zelf?

Winkelen in het water Misschien zag je het op tv. Winkeliers die gewoon doorgaan met hun handeltje terwijl de straat een rivier lijkt en het water rond de toonbank klotst? Het waren beelden uit de miljoenenstad Bangkok. Het lukte niet om het alsmaar hoger komende water tegen te houden. Honderdduizenden mensen moesten de stad verlaten. Hoe moest het verder met hun huizen, eten, school en werk?

Foto 2 Boodschappen doen in overstroomd Bangkok

Leerlingenmateriaal De Kerstman komt te laat Had je voor Sint of kerst een smartphone of een laptop op je verlanglijstje staan? Dikke kans dat de prijs behoorlijk tegenviel, als je cadeau al op tijd werd geleverd... Pech gehad. Met een beetje geduld komt het wel goed. Minder was het voor de mensen in het verre Thailand, waar veel van die elektronica in elkaar wordt gezet. Daar liep in de herfst van 2011 een groot gebied onder water. Talloze industrieterreinen en zelfs een vliegveld stonden blank.

Fabrieken, woonwijken, ziekenhuizen en scholen waren wekenlang onbereikbaar.

Foto 3 De snelweg lijkt wel een rivier

Foto 1 Een ondergelopen industriegebied bij Ayuttaya, Rojana Industrial Park

Heel veel vragen Om te begrijpen wat er aan de hand is met de overstromingen in Thailand moet je weten waar al dat water vandaan komt. In deze lesbrief zoek je ook uit wat de gevolgen zijn van zulke overstromingen en hoe de overheid de bevolking tegen de watervloed kan beschermen. De belangrijkste vraag is misschien wel of dit soort rampen is te voorkomen en hoe dat dan moet.

De Geokrant 71

7 Opdracht 2 Bekijk het filmpje op nos.nl/video/309377-deel-bangkok-wilopening-van-sluizen.

Het is een beetje raar om bij een overstroming de sluizen open te zetten. Waarom willen sommige mensen toch dat er sluizen worden opengezet?

Een Aziatische tijger Bangkok is de hoofdstad van Thailand, een land waar zo’n 67 miljoen mensen wonen, vier keer zoveel als in Nederland. Het groene Thailand ligt in de tropen en is behoorlijk bergachtig, met name aan de randen. De boeren verbouwen vooral rijst en cassave. Een deel van de geoogste rijst wordt uitgevoerd en is vast ook in jullie supermarkt te koop. De knapperige chips die van de cassaveknollen worden gemaakt, ken je misschien ook wel. Veel cassave wordt verwerkt tot varkensvoer, dat in enorme hoeveelheden naar de haven van Rotterdam wordt verscheept.

Thailand is met zijn warme klimaat, zonnige stranden, gouden tempels en indrukwekkende landschappen een fantastisch land om je vakantie door te brengen. Thailand verdient veel geld met het toerisme.

Opdracht 3 Bekijk kaart 4.

Vul naast kaart 4 de juiste breedtegraden in. Geef ook aan of Thailand ten noorden of ten zuiden van de evenaar ligt (noorderbreedte is NB en zuiderbreedte is ZB, OL is ­oosterlengte).

Foto 5 Toeristen komen voor de mooie natuur, witte stranden en de rijke cultuur. Overal vind je boeddhistische heiligdommen en tempels

Kaart 4 Thailand

Thailand is ook een industrieland, dat een groeispurt kende aan het einde van de vorige eeuw. Andere Aziatische tijgerlanden, zoals Singapore en Zuid-Korea, gingen ­Thailand daarin voor. De razendsnelle groei van de industrie is voor een groot deel te danken aan de lage lonen die de fabrieksarbeiders verdienen. Veel producten zijn bestemd voor de export.

Opdracht 4 Wat zullen de multinationals (de internationaal werkende ondernemingen) doen als de industrieterreinen in Thailand ook in de toekomst steeds weer overstroomd raken?

Waar komt al dat water in zo korte tijd vandaan?

Het westelijk deel van Thailand kent een tropisch regenwoudklimaat. Dat betekent dat je het hele jaar door elke dag wel een aantal fikse regenbuien kunt verwachten.

In de warmste tijd van het jaar plenst het vaak dag in dag uit. Het water valt dan met bakken naar beneden.

Het oostelijk deel van het land heeft een savanneklimaat.

Daar is het in de winter zo droog dat er een tekort aan water is.

Figuur 6 (op bladzijde 8) geeft klimaattabellen van drie plaatsen in Thailand. Deze plaatsen staan aangegeven op kaart 4. Zoals je weet zijn klimaatgegevens altijd gemiddelden die worden berekend over minstens dertig jaar. Er komen grote uitschieters voor in de regenval. Droge jaren worden afgewisseld door erg natte jaren. Toch valt in zo’n extreem nat jaar soms vrijwel alle neerslag in maar een paar weken. Je kunt je voorstellen dat daardoor een enorme watervloed ontstaat. In 2011 was dat het geval.

De Geokrant 71

8

Lesbrief

Bangkok staat blank

Figuur 6 Klimaatgegevens van drie weerstations in Thailand Chiang Mai jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

24

26

29

31

31

29

29

29

29

28

26

24

zonne-uren per dag

9

10

9

9

9

6

5

5

6

7

8

8

regendagen

1

1

1

5

12

12

14

17

14

9

4

1

temperatuur °C

gemiddelde maandelijkse neerslag (mm) in Chiang Mai

250 200 150 totale neerslag

100

per jaar:

50

1.090 mm

0

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

Phuket temperatuur °C

29

30

30

31

30

29

29

29

29

29

29

29

zeewater °C

27

28

28

28

29

29

28

28

28

28

27

27

zonne-uren per dag

9

10

9

8

6

5

6

6

5

6

6

8

regendagen

3

2

4

9

19

17

17

17

21

20

13

6

gemiddelde maandelijkse neerslag (mm) in Phuket

450 400 350 300 250 200 150 totale neerslag

100

per jaar:

50

2.520 mm

0

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

okt

nov

dec 28

Bangkok temperatuur °C

32

30

31

32

31

31

30

30

30

29

29

zonne-uren per dag

9

9

9

9

7

6

6

5

5

6

8

8

regendagen

1

2

2

4

13

12

13

15

18

14

5

1

okt

nov

dec

gemiddelde maandelijkse neerslag (mm) in Bangkok

400 350 300 250 200 150 totale neerslag

100

per jaar:

50

1.540 mm

0

jan

feb

mrt

apr

mei

jun

jul

aug

sep

De Geokrant 71

9 Opdracht 5 Bekijk de klimaatgegevens in figuur 6.

Bekijk kaart 4 nog een keer. a Welk van de drie weerstations heeft per jaar de meeste neerslag? b In welke maanden valt daar de regen vooral? c Waarom zijn de neerslaggegevens van dit weerstation niet van belang voor Bangkok?

Figuur 7 Tamara en Niels hebben verschillende ideeën over hun vakantiestemming...

Ik wil veel zon om lekker bruin terug te komen na de kerstvakantie.

Ik wil zon om mooie foto’s te kunnen maken.

In december wordt dat niks.

Waarom regent het juist in Thailand zo veel?

Thailand ligt in de tropen. In de klimaatgrafieken heb je gezien dat het er vooral in de warme zomermaanden veel regent. Dat heeft te maken met twee omstandigheden.

Ten eerste stroomt in de zomerperiode lucht vanaf de Indische Oceaan naar Zuid-Azië. Er heerst dan een aanlandige wind. De temperatuur van het oceaanwater is in de tropen hoog. Dit betekent dat er in de zeelucht heel veel waterdamp zit.

Ten tweede speelt de hoge temperatuur in de zomermaanden een belangrijke rol. De zon staat dan overdag bijna recht boven je hoofd en geeft daardoor enorm veel hitte.

De lucht boven de grond wordt dus sterk verwarmd. Omdat warme lucht lichter is dan koude lucht, zal de verhitte lucht opstijgen. In de tropen stijgt zo’n luchtbel wel tot 10 km hoogte. Je kunt dat goed zien aan de sneeuw die op hoge bergtoppen ligt, terwijl het in het dal bloedheet kan zijn.

Wanneer de warme, vochtige lucht afkoelt tot tientallen graden onder nul, zal de waterdamp in de lucht condenseren. Er ontstaan wolken die enorme regen- en onweersbuien brengen. Dit worden stijgingsregens genoemd, omdat ze het gevolg zijn van het opstijgen van warme lucht.

Figuur 8 laat dit zien.

Figuur 8 Het ontstaan van stijgingsregens

er onstaan wolken en neerslag

condensatie

opgestegen

heel koud

koud

lucht koelt af koel

opgewarmde lucht stijgt op

Niels en Tamara willen op zonvakantie naar Thailand.

Ze denken aan een weekje strand in Phuket, daarna een paar dagen Bangkok en ten slotte een week in de bergen in de buurt van Chiang Mai. Ze kunnen drie weken vakantie opnemen wanneer ze maar willen.

Niels vindt dat de maand augustus de beste tijd is om in Thailand te zijn. Het is dan lekker warm en het zeewater heeft in die maand de hoogste temperatuur. Dat is in Nederland ook zo, weet Niels. Bovendien kun je in de zomer altijd mooie, zonnige en scherpe foto’s maken, vindt hij.

Tamara zou liever in de kerstvakantie gaan. Het is dan vast wat koeler; ze houdt niet van de hitte in de zomer. En misschien kunnen ze hoog in de bergen bij Chiang Mai wel mooie sneeuwfoto’s nemen, beweert ze. Ze maken er een beetje ruzie om. d Kun jij Niels en Tamara een goed advies geven?

De Geokrant 71

heet landoppervlak

warm

heet

Het samenspel tussen de vochtige zeewind en de stijgingsneerslag in de tropen heet de natte moesson.

Water uit de bergen In de bergen in het noordwesten van Thailand verzamelt het regenwater zich in ontelbaar veel klaterende beekjes, die weer samenstromen in talloze riviertjes. Veel water wordt tijdelijk opgeslagen in stuwmeren. Het wordt gebruikt om elektriciteit op te wekken en het wordt gebruikt voor de bevloeiing van de akkers in de drogere winterperiode. De vier grootste stuwmeren staan aangegeven op kaart 4.

Lesbrief

10

Bangkok staat blank

Vanuit de stuwmeren voeren grote rivieren en afwateringskanalen het water naar het laagland. Daar stroomt het uiteindelijk naar het laagste punt en dat is de omgeving van Bangkok, dicht aan zee. Je kunt dit zien op de reliëfkaart van Thailand (kaart 9).

Kaart 9 Bergen en vlakten in Thailand

Sa

lwe en

MYANMAR

LAOS

Chiang Mai

Me

Lamphun

ko ng

THAILAND

De stuwmeren in de bovenloop van de rivieren raakten al snel vol. De overvloedige regens in de westelijke berg­ landen voegden zich bij het water dat in het laagland uit de lucht kwam vallen. De benedenloop van de grote rivieren kon deze toevloed niet aan en al gauw liepen grote stukken land in de wijde omgeving van Bangkok onder. Ook de buitenwijken van de miljoenenstad werden niet gespaard.

Het probleem werd erger doordat het afstromende water door de opkomende vloed vanuit zee weer werd terug­ geduwd het land in, elke dag tweemaal. Alleen het centrum van Bangkok hield droge voeten.

Opdracht 6 Bekijk figuur 11.

Bedenk twee redenen waardoor het centrum van Bangkok net niet onder water liep.

Khorat Plateau

Figuur 11 Overstromingskansen en overstroomd gebied in de

se aman And

agglomeratie Bangkok Ayuttaya

Ayutthaya vijf grote industriegebieden onder water

Bangkok

Ze e

Pattaya

Khlong Prapa 20 m breed gat in de kanaaldijk

CAMBODJA

startbaan onder water, luchthaven buiten gebruik Ayutthaya tthaya

VIETNAM van Thailand Golf

Centraal Bangkok

Phuket

0

MALEISIË

100

200 km

Golf van Thailand 0

Een extreem nat jaar Afgelopen jaar viel er in Thailand bijna de helft meer neerslag dan in een normaal jaar. Het meetstation ­Lamphun, niet ver van Chiang Mai, noteerde zelfs een dubbele hoeveelheid. Zie figuur 10.

neerslag in mm

Figuur 10 Neerslag in Lamphung van januari tot september 2011

10

20 km

overstromingskans

grootste internationale luchthaven wordt beschermd door een 3,5 m hoge wal

ondergelopen gebied

hoog

stromingsrichting van het water

gemiddeld

Chao Phraya rivier

laag

hoofdafvoerkanaal (khlong) stedelijke grens / wijkgrens vloedkering rond Centraal Bangkok (dammen, dijken, wallen, enz.) vliegveld

Lamphun

350

Is de regen de enige boosdoener?

300 250 200 150

nog geen gegevens

100 50 0

jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec 2011

30-jarig gemiddelde

Ontbossing Thailand wordt vaker geplaagd door overstromingen. Niet alleen de enorm zware regens zijn daaraan schuldig. Ook de landbouw en de ontbossing in de berggebieden dragen hun steentje bij.

Om hun gezin te kunnen onderhouden, hebben miljoenen boeren steeds meer land nodig. Van de Thaise beroepsbevolking werkt een groot deel nog in de landbouw, om precies te De Geokrant 71

11 zijn 42,4%. De boeren in de berggebieden kappen vaak stiekem een deel van het bos om hun akkertjes uit te breiden.

Bosgrond kan dankzij dode bladeren en boomwortels het water lang vasthouden. Bosgrond werkt als een spons waaruit het water heel langzaam wegsijpelt. Kale akkers houden de neerslag veel minder goed vast. Dat betekent dat een stortbui in heel korte tijd in de rivier terechtkomt, samen met modder en puin. De rivier raakt in de vlakte verderop verstopt. De overstroming is een feit.

Opdracht 7 a Alle boeren in Thailand verdienen samen 12,4% van het bruto nationaal product. Wat zegt dat over de welvaart van de boeren? b De gezinnen op de kleine boerenbedrijfjes in Thailand zijn gemiddeld groot. De kinderen helpen mee op de boerderij en zorgen later voor hun ouders als die bejaard zijn. Leg uit waarom de overheid niet zomaar het kappen van de regenbossen in de bergen kan verbieden.

Overbeweiding Het is verleidelijk voor een boer om meer vee te houden op zijn bedrijf. Maar als er te veel schapen, koeien en geiten op een stukje bergland grazen, is de grond niet meer beschermd tegen het water dat van de helling stroomt. De bodem spoelt weg en kan het regenwater niet meer als een spons vasthouden. Wat er verder gebeurt, zie je op foto 12.

Slecht waterbeheer De volgende vier voorbeelden laten zien dat het water­ beheer in Thailand niet in orde is.

• Veel dammen en dijken zijn zwak en worden niet goed onderhouden. Bij hoog water breken ze door en daardoor lopen de landerijen onder water.

• Van veel kleine rivieren zijn de bochten rechtgetrokken om het teveel aan water maar zo vlug mogelijk kwijt te raken. Gebieden die lager liggen, krijgen daardoor eerder te maken met wateroverlast.

• Wanneer de stuwmeren vol zijn, laten de beheerders het water lopen zonder rekening te houden met hoog water in de rivieren. De rivieren raken overvol en stromen over.

• De steden in Thailand breiden snel uit. Bij het bouwen van nieuwe stadswijken wordt maar al te vaak niet gelet op een goede waterafvoer. De afvoerkanalen in de overvolle nieuwbouwwijken raken vaak verstopt doordat er afval in wordt gegooid. Daardoor kan het overtollige water onvoldoende worden afgevoerd.

• Krungthepmahanakhonnamonrattanakosin zakt weg Je leest het goed, Krungthepmahanakhonnamonrattanakosin is de officiële Thaise naam voor Bangkok. Maar al die letters beschermen de hoofdstad niet tegen de enorme wateroverlast in het regenseizoen. Het probleem is dat de stad geleidelijk wegzakt, op sommige plaatsen wel meer dan tien centimeter per jaar… Zolang daar geen eind aan wordt gemaakt, blijft het dweilen met de kraan open. De voornaamste reden voor het verzakken is het oppompen van grondwater onder de stad. Langzamerhand verandert de agglomeratie Bangkok in een groot soepbord. Daarin blijft niet alleen het regenwater staan, ook het water uit de verre omgeving stroomt naar dit laagste punt toe. Lees tekst 13 op bladzijde 12 maar.

Foto 12 Overstromingen en modderstromen als gevolg van ­overbeweiding en ontbossing

De Geokrant 71

12

Lesbrief

Bangkok staat blank

Tekst 13 Te veel mensen, te weinig zoet en schoon water

Foto 14 Wanhopige inwoners van buitenwijken proberen de

Na 1970 trokken grote aantallen mensen van het Thaise platteland naar de hoofdstad. Fabrieken en woon­wijken schoten als paddenstoelen uit de grond. Voor al die mensen en bedrijven was water nodig, heel veel water.

Er werden vele duizenden diepe putten geslagen om de dorstige stad van zoet water te voorzien. Aan één ding had men echter niet gedacht: door het wegzuigen van het grondwater begon de ondergrond langzaam maar ­zeker in te zakken. Als gevolg daarvan daalt ook de bovengrond waarop dijken en huizen zijn gebouwd.

zandzakken weg te halen die de wijken in Centraal Bangkok beschermen tegen het water

Opdracht 8 Bangkok ligt dicht bij de zee. Wat gebeurt er wanneer het zoete water onder de stad wordt weggepompt?

De gevolgen Grote delen van Thailand lopen jaarlijks onder water. Het jaar 2011 versloeg alle records. Van de 77 provincies kregen er 60 te maken met overstromingen. Bijna 700 mensen verloren het leven en de schade bedroeg tientallen miljarden euro’s. Meer dan twee miljoen mensen werden het slachtoffer van de overstromingen. Velen moesten worden geëvacueerd naar hoger gelegen gebieden.

Het zal je niet verbazen dat veel toeristen hun vakantie naar Thailand annuleerden. Het land miste daardoor veel inkomsten. Hotels, restaurants, gidsen, souvenir­winkeltjes en busondernemingen konden fluiten naar hun klandizie.

Sluipmoordenaars in het water Veel mensen kwamen om door verdrinking, maar de overstromingen zorgden ook op andere manieren voor dodelijke slachtoffers. Tientallen mensen werden geëlektrocuteerd doordat stroomdraden in het water bungelden. Ook zijn er mensen aan­gevallen door krokodillen die waren ontsnapt uit boerderijen waar ze worden gehouden om hun vlees. Weer anderen stierven als gevolg van giftige slangenbeten.

Verder is er door de overstromingen giftig afval en riool­ water in het rivierwater terechtgekomen. Ook vuilnishopen werden meegevoerd door de stroom. Mensen gingen dood aan voedselvergiftiging of besmettelijke ziekten veroorzaakt door vervuild water. Er was te weinig schoon drink­water.

Veel supermarkten in de overstroomde gebieden zaten dicht. Daardoor was er niet genoeg voedsel. Ook banken sloten hun deuren.

Oorlog in de wijk Sommige wijken bleven droog achter dammen van zandzakken. Voor zo’n dam staat het water dan extra hoog, tot ergernis van de buurtbewoners. In een aantal grote buitenwijken braken rellen uit doordat de bewoners aan de natte kant probeerden de dam weg te halen of de sluizen open te zetten, zoals je op foto 14 en het filmpje bij opdracht 2 zag. De mensen aan de droge kant pikten dit niet, met als gevolg een straatoorlog waarbij geschoten werd en gewonden vielen.

HD-schijven uitverkocht Het industriële hart van Thailand, ten noorden van Bangkok, werd overspoeld door het oprukkende water. De gevolgen waren niet alleen plaatselijk te merken, maar ook wereldwijd. Meer dan 600.000 werknemers verloren hun baan doordat bedrijven hun deuren moesten sluiten. Ook de Japanse autofabrikant Honda en veel producenten van onder andere harde schijven en auto-onderdelen moesten noodgedwongen de productie stilleggen. Fabrieken, autodealers en winkels elders in de wereld rekenden op de levering van die artikelen en onderdelen. Doordat deze niet volgens afspraak konden worden geleverd, kregen fabrieken problemen met hun planning en productie. Winkels en transportbedrijven kregen te maken met distributieproblemen. Zo werden overal op de wereld computers duurder doordat er te weinig harde schijven konden worden gemaakt in Thailand.

Een aantal buitenlandse bedrijven heeft gewaarschuwd dat de Thaise regering nieuwe overstromingen moet voor­ komen. Ze dreigen hun productie te verplaatsen naar andere landen als de boel weer onder water loopt. Vooral Japan werd hard getroffen, doordat een aantal grote bedrijven in Thailand is gevestigd, zoals Toyota, Hitachi, Canon en het al genoemde Honda.

Andere landen profiteren weer van de crisis. Thailand voerde veel vis uit en nu het land is ontregeld, kunnen vissers in bijvoorbeeld Indonesië die leegte opvullen. Zie foto 15.

De Geokrant 71

13 Foto 15 Een vissersgezin op Java verdient juist aan de ­overstromingen in Thailand...

Rijst wordt duurder Thailand is de grootste exporteur van rijst in de wereld. Het land wordt wel de rijstkom van Azië genoemd. Nu de oogst van meer dan 10% van de rijstvelden verloren is gegaan, loopt de uitvoer van rijst terug. De prijs van rijst loopt op.

Aan dit alles zie je hoe nauw Thailand is verbonden met de wereldeconomie. Thailand is dus sterk geglobaliseerd.

Watermanagement om een volgende ramp te voorkomen De grote vraag is natuurlijk of dit soort grote overstromingen kan worden voorkomen. De eerste stap was het verspreiden van het water over een groot gebied. Op die manier kon in ieder geval de hoofdstad Bangkok worden beschermd. Liever veel land tot de enkels onder water zetten, dan een klein gebied kopje onder te laten gaan. Deze oplossing werkte goed: door het laten vollopen van polders daalde de waterstand. Veel stadswijken bleven gespaard. Er was wel een keerzijde: veel boerenland liep onder water.

Opdracht 9 Beschrijf twee gevolgen van het onder water zetten van een groot landbouwgebied.

Een belangrijk voorstel is de aanleg van een grote groenstrook ten oosten van de hoofdstad, waarin het water uit een deel van de stad kan wegzakken. Langs de groenstrook is al een 76 kilometer lange dijk aangelegd die moet verhinderen dat het water uit oostelijk Thailand in het regenseizoen de soepkom van Bangkok binnenstroomt. De adviseurs vinden ook dat het onderhoud van de rivierdijken moet worden verbeterd, ook al kost dat veel geld. Verder moet de regering beter overleggen met de beheerders van de stuwmeren. Het is te gek dat de stuwmeren water lozen in rivieren die al bezig zijn te overstromen. Net als in Nederland zou ook Thailand meer ruimte moeten maken voor de rivieren. De rivierdijken moeten bijvoorbeeld verder van de rivier worden gelegd, zodat er meer plaats komt voor hoog water. En er moeten plekken worden aangewezen waar een teveel aan water voorlopig kan worden opgeborgen, zogenaamde bergingsgebieden.

Opdracht 10 Er moet veel strenger toezicht komen op het kappen van bossen in de bergen. Waarom zijn bomen zo belangrijk in de strijd tegen overstromingen?

Opdracht 11 De huidige klimaatverandering zal waarschijnlijk meer regen brengen in de tijd van de natte moesson. De gemiddelde temperatuur in Thailand zal stijgen.

Noteer twee gevolgen van deze klimaatverandering voor de kustgebieden in Thailand.

Opdracht 12 Lees deze lesbrief nog eens door. Let op de oorzaken van de overstromingen. Bedenk een plan om het verzakken van Bangkok te stoppen. Teken op kaart 17 hoe jij denkt dat het drinkwater naar de hoofdstad moet worden geleid.

Kaart 17 De drinkwatervoorziening van Bangkok 0

100

200 km

LAOS

MYANMAR

Met het droog houden van Bangkok zijn de vele andere laaggelegen streken niet gered. Er moet meer gebeuren dan alleen zandzakken opstapelen en dijken bouwen. Op verzoek van de Thaise regering denkt een aantal water­ specialisten van het Nederlandse bedrijf Deltares mee om oplossingen te vinden. Lees tekst 16 maar.

Chiang Mai Lamphun

Tekst 16 Ophogen en uitdiepen

Zee

De Geokrant 71

THAILAND

se aman And

Ingenieur Buning leidt het Bangkok Flood Control and Drainage Project. Hij is in Bangkok betrokken bij de inpoldering van een deel van deze wereldstad. Er worden nieuwe wallen aangelegd. De bestaande wallen en straten worden opgehoogd. De khlongs worden uitgediept.

Daarnaast komt er een ondergronds afvoerstelsel van enorme pijpen. De buizen hebben een doorsnee van 5,5 bij 2,35 meter: daar kan een vrachtauto doorheen rijden.

Bangkok

CAMBODJA

Geoservice

14

Vragen en tips In deze rubriek staan vragen van gebruikers van De Geo over het omgaan met het lesmateriaal, De Geosite en de ict-hulpmiddelen. Ook ideeën voor het werken met De Geo of geografische interessante tips zijn hier te vinden. Hebt u vragen en/of ideeën, stuur ze op naar: Redactie De Geokrant, ThiemeMeulenhoff, Postbus 400, 3800 AK Amersfoort, of mail ze naar: degeokrant@thiememeulenhoff.nl.

Tip

Tentoonstelling Mercator Ter ere van het 500ste geboortejaar van cartograaf Gerard Mercator vond in het Maritiem Museum Rotterdam op zondag 16 oktober 2011 het openingsfeest plaats van de familietentoonstelling Recht zo die gaat! – varen op de kaart van Mercator.

Mercator

Bij de kerktoren rechtsaf De routebeschrijving die zeevaarders tot aan het einde van de middel­ eeuwen volgden, was ‘Alsmaar de kust blijven volgen en bij de derde kerktoren rechtsaf’. Ze wisten nog weinig van de wereld en durfden daarom niet zomaar de open zee op te gaan. In de zestiende eeuw waagde men zich steeds verder van de kust.

Er werden nieuwe landen ontdekt en kaartenmakers brachten de wereld steeds preciezer in beeld. Maar hoe geef je de ronde aarde weer op een platte kaart? De oplossing van de

zestiende-eeuwse cartograaf Mercator werd wereldberoemd doordat zeelieden hun koers voor het eerst in de ­geschiedenis met een rechte lijn op een zeekaart konden uitstippelen en deze vervolgens met een constante kompaskoers konden volgen.

Toen Mercator zijn wereldkaart in 1569 publiceerde, kon hij niet vermoeden dat deze zo’n impact zou hebben.

Hoewel Mercators wereldkaart in eerste instantie was bedoeld voor zeelieden, bleek het zo’n handige manier om de aardbol op een platte kaart weer te geven dat ze ook voor andere doeleinden werd gebruikt.

Vandaar dat menig wandkaart en vrijwel alle atlassen tot voor kort de Mercatorprojectie gebruikten.

Voor het eerst vertoond in ­Nederland Het verhaal over de wereldkaart van Mercator wordt op de tentoonstelling geïllustreerd met objecten uit de collectie van het Maritiem Museum Rotterdam die uniek zijn in de wereld en maar zelden uit het depot komen.

Te zien is de originele kaart van Mercator uit 1569 waarvan slechts drie exemplaren in de wereld bewaard zijn gebleven. Het Maritiem Museum bezit het enige ingekleurde exemplaar, dat bovendien is samengesteld in de vorm van een atlas. Ook de aardglobe van de hand van Mercator is te vinden in de tentoonstelling. Saillant detail is dat Mercator zelf nooit een grote zeereis heeft gemaakt. Hij maakte zijn wereldkaart en globe in zijn atelier aan de hand van technische berekeningen en verhalen van zeevaarders.

Jong en oud zelf aan de slag Recht zo die gaat! is een tentoon­ stelling voor zowel jong als oud. Er zijn unieke historische kaarten en scheepsmodellen te bewonderen, maar als bezoeker kun je ook zelf aan de slag.

Met globes, zeekaarten, verrekijkers, kompassen, de sterrenhemel, en zelfs lachspiegels ontdek je hoe je kunt navigeren op zee mét maar ook zonder de beroemde projectie van Mercator.

Je bladert door een digitale versie van Mercators zeeatlas, bepaalt met een kompas waar Batavia ligt, probeert aan de hand van een zestiendeeeuwse tekening Gibraltar op een hedendaagse foto te herkennen, bepaalt positie aan de hand van lengte- en breedtegraden en zet zelf routes uit.

Door de verschillende doe-elementen, spellen en aandacht voor de belevingswereld van het kind is de tentoon­ stelling geschikt voor het onderwijs.

Gezien het niveau van de opdrachten is een bezoek met een brugklas goed te doen, voor hogere leerjaren zijn de opdrachten te gemakkelijk.

Een bezoek aan de tentoonstelling en de les nemen ongeveer één lesuur in beslag. Voor degenen die dat te kort vinden, biedt het museum tal van andere exposities, die zeer de moeite waard zijn.

De tentoonstelling Recht zo die gaat!

– varen op de kaart van Mercator is in het Maritiem Museum te Rotterdam te zien tot en met 8 september 2013.

Recht zo die gaat!

De Geokrant 71

Geoservice

Puzzel

15

Stedencrypto

Oplossing puzzel nr. 70

Onderstaande cryptische omschrijvingen staan voor een twintigtal steden op de wereld.

Bij een aantal omschrijvingen is met een afkorting de regio of het land aangegeven waar de bedoelde stad ligt. Waar de afkorting ontbreekt, geeft de omschrijving voldoende aanwijzing.

1 2 4

3

5

6

7

8

9

10

11 12

13

Het te vinden begrip in puzzel nr. 70 is: De Geomultimedia Met behulp van de gegeven coördinaten zijn de volgende plaatsnamen te vinden: A Jekaterinburg B Dawsoncreek C Sint-Oedenrode D Orleans E Boekarest F Albuquerque G Jeruzalem H Ratlam I Battembang J Mitu K Pontianak L Benguela M Newcastlewaters N Chuquicamata O Tresarroyos

14

Uit de goede oplossingen trokken wij als winnaar: Lennaert Brouwer, klas 4Hak3, van het Montessori Lyceum Amsterdam.

15

16

Deze klas ontvangt een jaarabonnement op de Nederlandstalige editie van de National Geographic.

17

Horizontaal 1 Staat deze Midden-Amerikaanse hoofdstad met Kerst in de belangstelling?

2 Standplaats van inspecteur Wal­ lander 6 Komt een beroemde Spaanse ­schilder uit deze kleinere stad in China?

7 Dit extra lange insect steekt gemeen [NL] 11 Het meervoud bevindt zich op de Canarias 12 Geef je deze plaats in Bretagne thee, dan ligt deze plots in W ­ allonië 13 Hallo, malle! [Afr]

14 Tegen deze stad geldt een kleedje op de rugleuning van een fauteuil [Indo] 15 Deze keukenprins vreest de verdrinkingsdood [Azië] 16 De grauwsluier maakt de naam van deze hoofdstad totaal niet waar [Z-Am] 17 In moslimlanden lopen ze andersom [M-Am] Verticaal 1 Daar heeft zij haar ziel verkocht aan een Koreaan 3 De marskramer [NL] 4 Daar trekt iedereen uit de zwarte bergen naartoe [Balkan]

5 Uiteindelijk trok de dictator zich onlangs terug in drie ­steden [Afr] 7 Daar waar de lucht zich van hoog naar laag begeeft [Afr] 8 Rasta’s royaal aan het vat [M-Am] 9 Hier vertrekt de boot naar de ­Waddeneilanden of de bus naar Mexico 10 Twee clubs uit dezelfde plaats strijden in Engeland om de overwinning 15 Verkeerde hakwerktuigen [NL]

Stuur de oplossing voor 1 augustus 2012 naar: Redactie De Geokrant, ThiemeMeulenhoff, Postbus 400, 3800 AK Amersfoort.

Of mail naar: degeokrant@thiememeulenhoff.nl.

De Geokrant 71

16

(V)AKnieuws

Eind november 2011 kopte een landelijk dagblad ‘Supervul­ kaan Yellowstone in VS groeit in recordtempo’. De suggestie werd gewekt dat een uitbarsting aanstaande is. Bij een eventuele eruptie van de supervulkaan zou de lava zo ver de lucht in worden gespuwd dat er een giftige wolk zou ontstaan die duizenden kilo­ meters ver zou drijven en maar liefst tweederde van de Verenigde Staten onbewoonbaar zou maken.

Wat weinigen weten is dat het gevaar van de Yellowstones pas recent in kaart is gebracht.

Yellowstone National Park Het Yellowstone National Park ligt voor het grootste deel in de staat Wyoming in de Verenigde Staten, maar uitlopers zijn te vinden in de staten Idaho en Montana. Yellowstone Park, dat in 1872 als eerste de status van national park kreeg, ligt op 2400 meter hoogte op een bergplateau en beslaat een oppervlakte van 8982 km2.

Jaarlijks bezoeken meer dan drie miljoen toeristen de fraaie natuurlandschappen, de meer dan 300 water­ vallen, de vele geisers, de fumarolen, de hete bronnen en modderbronnen en

Het Yellowstoneraadsel de andere (post)vulkanische verschijnselen die het park beroemd maken.

De indianen die al ver voor de komst van de blanken het gebied bewoonden, vertelden aan de eerste blanke verkenners al verhalen van boze geesten die de aarde deden beven. In het park zijn pijlpunten gevonden van indianen die 11.000 jaar oud zijn. Ook de eerste blanke jagers en pelshandelaren verhaalden van geisers die tot meer dan twintig meter de lucht in spoten en hete bronnen waarin je vlees kon koken.

Waar is de vulkaan?

In eerste instantie werden dit soort berichten als sterke verhalen bestempeld, maar langzamerhand kwam het besef dat er iets aan de hand moest zijn in het Yellowstone Park. Als eerste begon men het mechanisme achter de Old Faithful te onderzoeken. Het feit dat deze geiser elke 90 minuten uitbarst kon geen toeval zijn. Onderzoek wees uit dat de duizenden liters regenwater die bij een uitbarsting

door een spleet van 12,5 cm breed de lucht in worden gesmeten, worden verhit door hete rotsen in een ondergronds reservoir.

Bij Indian Ponds, een klein meer in het oosten van het park, vonden geleerden aanwijzingen voor een gewelddadig verleden. Het gesteente dat daar lag, bleek ongeveer 3000 jaar geleden te zijn gevormd door de uitbarsting van een grote geiser. Het meertje bleek het restant te zijn van die geiser, die kokend water, stukken rots en fijne modder tot 1500 meter de lucht in slingerde.

Bij Mary Bay in Yellowstone Lake werd een nog grotere krater gevonden. Ook hier barstte 13.000 jaar geleden een enorme geiser uit. Rond en in het meer werden nog meer van soortgelijke kraters gevonden. Onderzoek van de fumarolen op de bodem van het meer en elders in het park wees uit dat het vrijkomende gas bestaat uit een combinatie van kooldioxide, zwaveldioxide en zwavelwaterstof, hetzelfde mengsel dat ook

Yellowstone National Park staat bekend om zijn spectaculaire geisers

De Geokrant 71

17 bij vulkaanuitbarstingen vrijkomt. Een andere aanwijzing voor vulkanisme vormden de kwartskristallen die aan de randen van de hete bronnen werden gevonden. Deze kunnen alleen worden gevormd als heet gesmolten gesteente langzaam na een vulkaanuitbarsting aan het aardoppervlak afkoelt. De vulkaan zelf bleef echter onvindbaar.

Andere aanwijzingen Zonder duidelijke vulkaansporen bleef men zoeken naar andere aanwijzingen. Een daarvan was de aanwezigheid van draaidennenwouden. Dit soort bomen kan alleen groeien op de arme bodems die voortkomen uit de

lavasoort rhyoliet. Rhyoliet staat garant voor zware vulkaanuitbarstingen. Ook de bekende muggenplagen die Yellowstone kent, hebben indirect met het rhyoliet te maken. Op het niet-doorlaatbare rhyoliet ontstaan gemakkelijk poeltjes, die op hun beurt weer broedplaatsen voor de muggen zijn.

Om erachter te komen hoe zwaar de uitbarsting was geweest waarbij het rhyoliet was gevormd, werd naar aanwijzingen gezocht in Meadow Creek, 80 kilometer buiten het ­Yellowstone Park. Hier was door insnijding van een rivier een zwarte rotslaag bloot komen te liggen. Deze laag bestond onder andere uit puim-

Yellowstone National Park in Wyoming, Montana en Idaho

De Geokrant 71

steen met samengedrukte glasscherfjes erin. Dit zogenaamde obsidiaan ontstaat doordat hete as en gas onder hoge druk snel afkoelen. Dit gebeurt in pyroclastische stromen. Het obsidiaan wordt van onderaf gekoeld en samengedrukt door het gewicht erboven. Op de laag obsidiaan lag een negen meter dikke aslaag. Die aslaag bleek afkomstig te zijn uit het Yellowstone Park en kon alleen maar door de uitbarsting van een supervulkaan zo ver van het park terecht zijn gekomen. Reconstructies van de uitbarsting tonen aan dat gloeiend hete as uit het park met een snelheid van 160 km/uur in alle richtingen terechtkwam. De uitbarsting was zo enorm geweest dat de

18

(V)AKnieuws stromen gevonden van 640.000 jaar oud en jonger. De gletsjerkrassen die op dit gesteente werden aangetroffen, wezen allemaal dezelfde kant op: vanuit het midden van het park naar buiten en omlaag. Dit betekende dat het Yellowstone Park opgeheven moest zijn om een klimaat te bewerkstelligen waarin vergletsjering kon optreden.

De kracht achter deze opheffing werd halverwege de jaren tachtig van de twintigste eeuw ontdekt. De precieze ligging en diepte van honderden aardbevingen die zich hadden voor­ gedaan in het park werden in de computer gezet. Op zich was het voorkomen van ongeveer 5000 aard­ bevingen per jaar al een vreemde zaak, want het park ligt midden op de Amerikaanse plaat. Via driedimensionale modellen werd geconstateerd dat de aardbevingsgolven zich niet altijd even snel bewogen. Ze verplaatsten zich snel door koud gesteente, maar vertraagden in heet gesteente. De computermodellen lieten zien dat onder Yellowstone een geweldig magmareservoir ligt, 50 km lang, 40 km breed en 16 km diep. Dit bleek de oorzaak te zijn van de eruptie die 640.000 jaar geleden plaatsvond en de huidige (post)vulkanische verschijnselen. De manier waarop het de bovenliggende grond vervormt, verklaart het ontstaan van breuken en het voor­ komen van aardbevingen.

Een hotspring in het Yellowstone National Park

vulkaan zichzelf als het ware heeft opgeblazen.

Magmakamer Pas eind jaren zestig van de vorige eeuw kwam de Amerikaanse geofysicus Robert Christiaansen op het idee dat de rotsformaties rondom het park een enorme cirkelvormige kam vormden. Een vergelijking met foto’s van de NASA bracht hem tot de conclusie dat de kam een kraterrand is met een doorsnee van 72 kilometer. De

vondst viel samen met de ontdekking van een dunne aslaag in Californië. De ouderdom van deze as werd vastgesteld op 640.000 jaar en het bron­ gebied van de laag bleek Yellowstone Park te zijn. Later vond men in andere delen van het westen van de VS nog meer van dergelijke aslagen. Het tijdstip van de superuitbarsting was daarmee vastgesteld.

De krater die de vulkaan moest hebben achtergelaten, bleef echter onvindbaar. Wel werden er lava­

Hotspot De magmakamer is de top van een vulkanische buis die tot honderden kilometers diep de aardkorst inloopt.

Hete pluimen materiaal komen uit het onderste deel van de mantel naar boven. Uiteindelijk smelt het materiaal door de lithosfeer heen. De top van een dergelijke pluim wordt een hotspot genoemd. Boven zo’n hotspot ontstaat een vulkaan die langzaam wegdrijft met de bewegende plaat die eroverheen gaat. Doordat de magmakamers waaruit de hotpots voorkomen, vastliggen in de mantel, bewegen ze niet met de platen mee. Daardoor ontstaat er een rij van vulkanen die in het verlengde van elkaar liggen. Ook buiten het Yellowstone Park bleken oude vulkaankraters vanuit het De Geokrant 71

19 NW

ZO Yellowstone Caldera

0

geisers serie aardbevingen

diepte (bij benadering), in km

5

10

15

relatie f ondo ordringb are laa g

basaltisch magma

zone waarin basaltisch magma is binnengedrongen

20

25

rhyoliet (gedeeltelijk gesmolten)

baar breek ar rekba

seismische activiteit vóór 1985 serie aarbevingen in 1985 (eerste deel)

stijgend basaltisch stijgend basalt magma magma

30 0

10

20 kilometers

Schematische weergave van de Yellowstone Caldera

midden van het park bijna op een rechte lijn te liggen. Een ongeveer 800 km lange en 70 km brede vallei toont hoe de Amerikaanse plaat ten opzichte van de hotspot naar het zuidwesten is bewogen. Elke krater is gemiddeld een paar miljoen jaar ouder dan die ernaast. Men besefte dat dit de overblijfselen waren van eerdere superuitbarstingen.

Wanneer?

Metingen van de hoeveelheid en verspreiding van de as van de uitbarsting van 640.000 jaar geleden leveren angstaanjagende cijfers op. Bij de eruptie kwam 380 km3 materiaal vrij.

Als een dergelijke uitbarsting nu zou plaatsvinden, zouden er duizenden doden vallen en zou een groot deel van de Verenigde Staten worden bedekt met een dikke aslaag. De hotspot veroorzaakt gemiddeld elke 600.000 jaar een uitbarsting van een dergelijk formaat. In principe is de vulkaan dus 40.000 jaar over tijd! De laatste jaren zijn er ook aanwijzingen dat de magmakamer weer volloopt. Het aantal aardbevingen is behoorlijk toe­ genomen. Ook de zwaardere die voelbaar zijn met een kracht van 3 of meer op de schaal van Richter. Een ander signaal is de stijging van het gebied rond de vulkaan. Sinds 2006 De Geokrant 71

vindt dit plaats met 5 tot 7,5 cm per jaar. Volgens de deskundigen is er echter voorlopig geen reden tot paniek.

Het magma ligt nog op een diepte van 10 kilometer. Pas bij een diepte van 2 tot 3 kilometer is er reden tot

ongerustheid. De geweldige explosie van de vulkaan zoals die te zien is in de film 2012 blijkt dus vooralsnog geen ­realiteit te worden.

Jan Padmos

eerste uitbarsting Yellowstone vulkaan 2,1 miljoen jaar geleden 25.000 km3 derde uitbarsting Yellowstone vulkaan 640.000 jaar geleden 1000 km3 tweede uitbarsting Yellowstone vulkaan 1,3 miljoen jaar geleden 279 km3

Mount Mazama Krakatau Mount Saint Helens

1883 188

7 6 jaar 7.600 geleden 75 km3 18 km3

3 1980 980 1 km

Het volume van diverse uitbarstingen

Websites: • ngm.nationalgeographic.com/2009/08/yellowstone/yellowstone-interactieve • www.youtube.com/watch?v=1Vn6kxfD3Ek • dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/supervolcano/html

De Geokrant is een uitgave van ThiemeMeulenhoff. Dit tijdschrift verschijnt twee keer per jaar ter ondersteuning van de methode De Geo voor de onderbouw, leerwegen en tweede fase.

Voor meer informatie over de methodes of over de artikelen uit deze Geokrant kunt u contact opnemen met onze klantenservice 088 - 800 2015.

U kunt ook een e-mail sturen naar degeokrant@thiememeulenhoff.nl.

ThiemeMeulenhoff Postbus 400 3800 AK Amersfoort 978-11-112-6256-3