De Geo 1 vwo leerboek

9 789006 619218

D E GEO

1 VWO LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926262_OMSL.indd 1

9 789006 926262 9 789006 619218

12/06/19 15:37

926262_BNWRK BOEK.indb 1

12/06/19 14:58

DIT BOEK IS VAN:

KLAS:

Auteurs C.M. de Boer MSc, drs. Chr. de Jong F. Jutte MSc, drs. J.H.A. Padmos, A.M. Peters Eindredactie drs. D. Ariaens, A.M. Peters

926262_BNWRK BOEK.indb 1

12/06/19 14:58

2

Inhoud

Leerlijnoverzicht

1.

2.

3.

4.

Iran

Grote natuurlandschappen op aarde

Gambia: de smiling coast van Afrika

Natuurrampen in Japan

Start 6 §1 Kennismaking met Iran 8 §2 Inzoomen op Teheran 10 §3 Iran in de atlas 12 §4 Bronnen: De ligging van Teheran 14 §5 Land van migranten 16

Start §1 Ontbossing in het Amazonegebied §2 De outback in Australië §3 De Inuit in het poolgebied §4 Het Lötschental §5 Bevolking en natuur landschappen

Start 42 §1 Gambia: een andere wereld 44 §2 Arm en rijk in Gambia 46 §3 Bronnen: Bevolkings kenmerken van Gambia 48 §4 Kansen voor Gambia 50 §5 Beelden van Afrika 52

Start 60 §1 Japan: land in de Ring van Vuur 62 §2 De grote Oost-Japanse ramp 64 §3 De vulkaan de Aso 66 §4 Jebi raast over Japan 68 §5 Bronnen: Omgaan met rampen 70

Anders actief - Klimaat en landschap 36 - Keuzemenu 38

Anders actief - Het ene land is het andere niet!

- Keuzemenu

54 56

Anders actief - De aardbeving van Kanto in 1923 - Keuzemenu

72 74

Finish

Finish

58

Finish

76

Anders actief - Kish, het tweede Dubai!

- Keuzemenu

18 20

Finish

22

24 26 28 30 32 34

40

Thema’s introductie van aardrijkskundige • werkwijzen en vaardigheden • aardrijkskundig beeld van Iran

• landschapszones op aarde • klimaatgebieden op aarde • bewoonbaarheid van landschapszones

• cultuur en volk • slavernij • verschillen tussen arm en rijk • hoe meet je ontwikkeling?

• platentektoniek, aardbevingen, tsunami’s, vulkanisme • hazard management • tropische stormen

• beschrijven en verklaren: waar liggen de landschapszones en waarom daar?

• wisselen van schaalniveau: vanuit regio’s uitzoomen naar wereldschaal

• herkennen en benoemen van bevolkingskenmerken • een klimaatdiagram tekenen • kaartvaardigheden

• wisselen van schaalniveau • diagrammen tekenen • aardrijkskundige vragen stellen • onderzoeksplan maken • dimensies

Vaardigheden en werkwijzen kaartlezen: titel, legenda, schaal, • noordpijl • wisselen van schaalniveau: Teheran, Iran, wereld • werken met de atlas • zelf een kaart maken Projecten

Earthquakes in New Zealand

154

Basisboek B37, B51, B52, B110, B151, B158, B159

926262_BNWRK BOEK.indb 2

B2, B3, B4, B13, B15, B20, B21, B42, B48, B49, B51, B52, B57, B59, B60, B72, B77, B78, B79, B80, B82, B83, B84, B85, B86

B9, B21, B72, B122, B135, B148, B149, B150, B159, B164, B166, B167, B174, B193, B210, B220, B221, B225, B226, B236, B244

B13, B26, B28, B37, B66, B67, B97, B100, B101, B102, B103, B105, B106, B107, B109

12/06/19 14:59

Inhoud

3

Leerlijnoverzicht

5.

6.

7.

8.

Land in Zuidoost-Azië: Indonesië

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Je eigen omgeving in beeld

Brazilië: het land van de toekomst?

Start §1 De Indonesische archipel §2 De cultuur van Zuidoost-Azië §3 Snelle economische veranderingen §4 Verstedelijking §5 Chinezen in Indonesië

Start 96 §1 De invloed van de Golfstroom 98 §2 Reliëf als klimaat factor 100 §3 Europa: klimaat en begroeiing 102 §4 Klimaatverandering 104 §5 Bronnen: Eilandhoppen in Europa 106

Start 114 §1 De inrichting van een wijk 116 §2 De Kinkerbuurt: inrichting en bewoners 118 §3 Stad of platteland? 120 §4 Wijken in Den Haag 122 §5 Bronnen: Onderzoek je eigen buurt 124

Anders actief - Klimaatpaspoort Nederland - Keuzemenu

108 110

Anders actief - Een rapportcijfer voor je buurt - Keuzemenu

126 128

Finish

112

Finish

130

Start §1 Brazilië: landschap en bevolking §2 Brazilië in de wereldeconomie §3 Ongelijkheid in Brazilië §4 Bronnen: het Amazonegebied §5 Arm en rijk in Zuid-Amerika Anders actief - Het Amazonegebied: ontwikkeling of bescherming?

- Keuzemenu Finish

Anders actief - Plastic soep - Keuzemenu

Finish

78 80 82 84 86 88

90 92

94

132 134 136 138 140 142

144 146 148

Thema’s • cultuur, volk en staat • economische ontwikkeling • verstedelijking

• klimaten in Europa • landschappen in Europa • klimaatverandering

• buurtprofiel: woningkenmerken • buurtprofiel: bewonerskenmerken • stad en platteland

• bevolkingsontwikkeling • globalisering en ontwikkeling • regionale en sociale ongelijkheid

• klimaatdiagram tekenen • dimensies • weer en klimaat in eigen omgeving onderzoeken • kenmerken van kaarten

• werken met Google Earth aardrijkskundig onderzoek met • bronnen (eigen omgeving) • aardrijkskundige informatie verzamelen: veldwerk (bewoners enquête) • diagrammen tekenen

• kaartvaardigheden • wisselen van schaalniveau waarderen: stappenplan eigen • mening

De Ronde van Frankrijk 152

Ontwerp je eigen wijk

B7, B14, B16, B44, B47, B48, B49, B52, B53, B54, B55, B57, B58, B72, B85, B86, B87, B110, B118, B119, B120, B141, B142, B143, B145

B17, B19, B27, B28, B34, B35, B40, B41, B150, B151, B171, B174, B183, B186, B213, B214

Vaardigheden en werkwijzen • regio in beeld • regio’s vergelijken: overeenkomsten en verschillen • beschrijven en verklaren • redeneren vanuit dimensies

Projecten

150

Basisboek B4, B14, B15, B48, B59, B72, B164, B165, B166, B167, B169, B170, B172, B196, B197, B206, B239, B240, B249

B13, B80, B81, B125, B128, B137, B154, B155, B156, B224, B226, B227, B228, B231, B233, B238, B239, B240, B241, B247, B256

Ook vind je in dit leerboek:

Hoe werk je met het leerboek?

Register met alle begrippen

926262_BNWRK BOEK.indb 3

4 156

12/06/19 14:59

4

Hoe werk je met het leerboek?

Vijf paragrafen

Dit is het leerboek 1 vwo. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.

Dit boek van De Geo gebruik je samen met de digitale leeromgeving in de les. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekeningen in maken. Na dit schooljaar kun je het gebruiken als je nog eens iets wilt opzoeken.

Elk hoofdstuk heeft vijf paragrafen. De paragrafen bestaan onder andere uit verschillende tekststukjes, kaarten en foto’s.

Om je te helpen bij het leren, werkt De Geo met structuurtekens:  hoofdzaak: waarover gaat het stukje?  bijzaak of opsomming van verschillende punten  voorbeeld of extra uitleg

blauw begrip: nieuw begrip met omschrijving van de definitie

wereldbolletje: over welk gebied gaat het en waar ligt dat?

Leerboek

begintekst: waarover gaat de paragraaf?

Het leerboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vijf paragrafen, Anders actief, Keuzemenu en Finish.

80

5

 Taal is ook een cultuurkenmerk. Doordat er veel verschillende volken wonen, worden er 742 verschillende talen en dialecten gesproken in Indonesië. Om toch met elkaar te kunnen praten, is een nieuwe taal bedacht: het Bahasa Indonesia. De taal is afgeleid van het Maleis en veel woorden en de grammatica komen uit andere talen, zoals het Engels en het Nederlands.

Met de invoering van deze taal kon men het nationale taalprobleem oplossen.  In Indonesië spreekt tegenwoordig bijna iedereen Bahasa Indonesia. Het is een lingua franca: een taal die op grote schaal wordt gesproken door mensen met verschillende moedertalen.

Indonesië

Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een visuele oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen.

In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld.

titel: het onderwerp en het gebied

FIGUUR

2

 De veelheid aan volken en culturen kun je verklaren door de vele verhuizingen vanaf het vasteland van Azië naar Indonesië, en binnen Indonesië van het ene naar het andere eiland.  Doordat Indonesië zo veel eilanden heeft, leefden volken soms ook geïsoleerd. Ieder eiland kreeg hierdoor eigen cultuurkenmerken, zoals taal, muziek, kleding en godsdienst (figuur 2, 6 en 7).

Langs een plaatgrens

Er zijn grote natuurlijke en culturele verschillen tussen Nederland en Indonesië. Wat zijn de kenmerken van Indonesië?

Land op de evenaar u Indonesië is de grootste eilandengroep (archipel) ter wereld

(figuur 3). Het land bestaat uit meer dan zeventienduizend soms heel kleine eilanden, waarvan er slechts zesduizend bewoond zijn. Het land wordt omringd door de Indische Oceaan, de ZuidChinese Zee en de Grote Oceaan.  Indonesië ligt op én net ten noorden en zuiden van de evenaar. Daardoor heeft het land een tropisch klimaat. Het is er altijd warm en in de regentijd valt er veel neerslag. Dan begint de dag zonnig, maar trekt de hemel midden op de dag dicht en valt er een enorme stortbui. Het leuke is: al raak je doorweekt, koud word je niet, want de temperatuur blijft hoog genoeg.  Het tropische klimaat heeft in Indonesië drie vormen. Een deel van het land heeft neerslag in alle jaargetijden en heeft een tropisch regenwoudklimaat. In de andere gebieden bepaalt het verschil in de lengte van de droge tijd het klimaat.

Een tropisch klimaat met een lange droge tijd noem je een savanneklimaat; met een korte droge tijd is het een moessonklimaat.

u Een groot aantal eilanden van Indonesië grenst aan de zogeheten Ring van Vuur, waardoor het land regelmatig wordt getroffen door aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en tsunami’s.  In het zuidelijke deel van Indonesië vindt subductie plaats.

De Indisch-Australische plaat beweegt met een snelheid van ongeveer 6 cm per jaar noordwaarts en duikt in noordoostelijke richting onder de Euraziatische plaat. Met de diepte neemt de temperatuur snel toe, waardoor de onderduikende plaat gedeeltelijk smelt. Het magma dat zich in de mantel vormt, stijgt op, smelt door de plaat en vormt een vulkaan.  Maar liefst 80% van alle 129 Indonesische vulkanen was in de twintigste eeuw actief. Het zijn stratovulkanen, het gevaarlijkste vulkaantype.

Bahasa Indonesia u Het leven in Indonesië ziet er anders uit dan dat in Nederland.

Dat is te zien aan de godsdienst, het voedsel, de kleding en de inrichting van het landschap. Dit zijn kenmerken van cultuur.

Cultuur is alles wat is aangeleerd.

u In Indonesië wonen meer dan driehonderd verschillende bevolkingsgroepen. Het is daarom onmogelijk te spreken van hét Indonesische volk. Een volk is een groep mensen die al eeuwenlang samenwoont en dezelfde cultuur heeft. Het Javaanse volk vormt de grootste groep; zij maken ruim 40% uit van de totale bevolking (figuur 5). In Indonesië wonen bijvoorbeeld Sundanezen, Balinezen en Maleiers. Er wonen in Indonesië ook ongeveer 5 miljoen Chinezen, vooral in de grotere steden.

Javanen Sundanezen

16,8%

Maleiers

1,2%

Madurezen Batak

1,5% 1,7% 2,1%

Minangkabau

42%

Betawi

2,1%

Boeginezen

2,5%

Atjehers

2,5% 2,7%

Bantamezen

3%

Bandjarezen

3,4%

Chinezen

15%

FIGUUR

5

4

Straatbeeld in Jakarta, Indonesië.

Sumatra Java Nusa Tenggara (incl. Bali)

Sulawesi Molukken en Papua (Papoea)

1.000 km

Indonesië totaal 0

FIGUUR

6

Grote natuurlandschappen op aarde

25

Start

FIGUUR

3

Offergave.

10

20

30

40

50

60

islam

hindoeïsme

christendom

overig

70

80

90

100 in %

Vanaf 1600 varen schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de VOC, naar Indië om te handelen in specerijen, zoals peper, nootmuskaat en kruidnagels. Het economische succes van de VOC is een van de oorzaken van de enorme rijkdom van Nederland in de Gouden Eeuw. De VOC veroverde ook gebieden, zoals Indië.

In 1815 wordt Indië een officiële kolonie van Nederland: Nederlands-Indië. De boeren worden gedwongen specerijen, koffie en suiker te verbouwen die in Europa veel geld opleveren. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verovert Japan de kolonie. Als in 1945 de oorlog eindigt, wil de Nederlandse regering weer de macht grijpen in Indië. Maar het land roept de onafhankelijkheid uit.

Nederland stuurt soldaten om het gebied te behouden.

Na vier jaar vechten en duizenden doden geeft Nederland de strijd op en wordt Nederlands-Indië een onafhankelijke staat: Indonesië.

Godsdiensten in Indonesië.

FIGUUR

2

7

Nederlands-Indië wordt Indonesië

overige

Volken in Indonesië.

Kalimantan

FIGUUR

FIGUUR

Balinezen

3,5%

INDONESIË

24

81

De Indonesische archipel

Veel volken en culturen

Drijvende markten zijn een bekend onderdeel van de Bandjarese cultuur, vooral die in Banjarmasin: de hoofdstad van de provincie Zuid-Kalimantan.

NEDERLAND

§1

Land in Zuidoost-Azië: Indonesië

§1 De Indonesische archipel

Start

structuurteken

8

De oppervlakte van Indonesië vergeleken met die van Europa.

VAARDIGHEID

B 15

B 48

B 59

B 72

B 165 B 166

Start

leertekst

2.

Grote

natuurlandschappen op aarde

FIGUUR

1

Paragliden op de grens van land en zee.

zwart begrip: herhaald begrip

Basisboeknummer(s) bij deze paragraaf en/of vaardigheid in Basisboek: wat moet je kunnen?

Anders actief Bij een Anders actief-paragraaf staat het symbool . Hierin ga je dieper in op een bepaald gebied of een onderwerp. Je gaat actief aan de slag, meestal in een groepje.

18

1

Iran

Anders actief

Kish, het tweede Dubai!

19

Anders actief

foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied

Kish, het tweede Dubai!

Witte stranden, palmbomen, koraalriffen, moderne hotels, luxe winkelcentra, spectaculaire attracties en heel veel geld.

Hiermee probeert Iran van het eiland Kish een populaire toeristenbestemming te maken. Het kleine eiland ligt voor de zuidkust van Iran en moet gaan lijken op Dubai, ooit ook een leeg woestijngebied met kust waar tegenwoordig veel toeristen op afkomen. Kish heeft al een vliegveld en een haven, en er zijn al een paar hotels en attracties, zoals het net geopende waterpark dat lijkt op net zo’n park in Dubai (bron 9). Maar een groot deel van het eiland is nog leeg.

Jullie gaan het helpen inrichten door een kaart van het eiland te tekenen.

BRON

926262_BNWRK BOEK.indb 4

9

Waterpark in Dubai, het grote voorbeeld van Kish.

12/06/19 14:59

5

Hoe werk je met het leerboek?

Keuzemenu Bij het Keuzemenu staat ook het symbool . In het Keuzemenu staan vier of vijf onderwerpen. Je mag zelf kiezen wat je gaat doen. Je werkt soms alleen, maar ook samen of in groepjes.

110

6

Klimaat en natuurlandschap in Europa

Anders actief

111

Keuzemenu

Keuzemenu A

Welk klimaat is daar?

C

Het eiland in bron 2 meet ongeveer 1.500 km van west naar oost en 1.000 km van noord naar zuid.

Midden op het eiland ligt een berg die 1.600 m hoog is. Vanaf dat punt neemt de hoogte in alle richtingen af. Punten van dezelfde hoogte worden verbonden door hoogtelijnen. Er staan zes plaatsen op de kaart die allemaal hun eigen klimaatkenmerken hebben. Weet jij welke dat zijn?

In het werkboek zie je het symbool staan bij de Anders actiefparagraaf en bij het Keuzemenu. Dat betekent dat je daar op een andere manier aan de slag gaat dan in de gewone opdrachten.

vragen over tekst en figuren in het leerboek en/of Basisboek

herhaling

Bewoonbaarheid van berggebieden

Een deel van Bolivia is heel bergachtig met toppen boven de 6.000 m. Een ander deel van het land ligt laag, op ongeveer 200 tot 500 m. Jij zoekt uit waar de bevolking 250 km

A

woont: in het hoge of het lage deel van Bolivia. En wat zijn de verschillen als je Bolivia vergelijkt met Zwitserland?

250 km

B

250 km

C

128

7

§1

Je eigen omgeving in beeld

De inrichting van een wijk

129

60º N.B.

La Paz

8

Kun jij de bewolking verklaren?

3

Oceaan

BRON

9

Grote

bergtop

Oceaan

Oceaan

hoogtelijn

BRON

2

Sucre

Grote

Grote

Potosi

4

1

minder dan 1

1

bos- en weidegronden

500 - 3.000

2

1 - 10

2

akkers

hoger dan 3.000

3

10 - 50

3

tropisch regenwoud

stad met meer dan 100.000 inwoners

4

hooggebergteplanten stad met meer dan 100.000 inwoners

B 48

Welk klimaat is waar?

B 49

B 52

B 53

B 54

B 55

B 58

BRON

B

Geofictie

D hoogte in m lager dan 200

11 Reliëf (A), bevolkingsdichtheid (B) en landschappen (C) in Bolivia.

200 - 500

1

P 1

straat

7

huur of koop: vooral 5

Lees in je leerboek Zoom uit: Soest en bekijk figuur 2 t/m 5.

VAARDIGHEID

B 16

Lees in je leerboek Zoom uit: Soest en bekijk figuur 2, 4, 5 en 6.

a Bedenk waarom de huizenprijzen in Soestdijk hoger zijn dan die in Soesterveen (Smitsveen).

200 km

10 Het fictieve land Shaelia heeft zelfs een ‘officieel’ Twitter-account (@DeptFR_Shaelia).

1

1

P

b Kleur W3 verder in volgens de legenda. c Welke foto hoort bij deze wijk: figuur 2 of 4?

Figuur

8

BRON

12 Een mediterraan landschap.

Lees in het Basisboek B41 Werken met Google Earth. a Zoek met behulp van Google Earth (Street View) vijf soorten woningen in Soest. Gebruik daarbij de tekst in §1 en de indeling van woningen in vraag 4c. Kopieer de foto's van de woningen en zet ze in een document met de namen erbij.

Zorg ervoor dat ze op 1 A4’tje passen. Maak er een print van. b Welke twee kenmerken van huizen kun je niet zien op de foto’s? Als je het niet weet, kijk dan nog eens in §1 van je leerboek.

2

1

1

1

Leerdoelen Wat moet je kennen en kunnen?

AT RA ST AN RIA LE VA

LB

1

meergezinswoningen (flats)

2

winkels

3

overige voorzieningen

tuin eengezinswoningen

P parkeerterrein

• de ingevulde W1 en W2 • de antwoorden op opdracht 7

a Waarvoor wordt de meeste ruimte in Soest gebruikt?

b In welk deel van Soest ligt het bedrijventerrein?

, omdat

d Vergelijk de foto’s met elkaar. Wat vind je de meest opvallende verschillen tussen de twee wijken?

• wat de betekenis is van je eigen omgeving • welke soorten ruimtegebruik er zijn in een (woon)wijk • wat de kenmerken zijn van woningen: een-/meergezinswoningen, laagbouw-hoogbouw, huur-koop, duur-goedkoop

WB

Gebruik figuur 5 in je leerboek. Lees in het Basisboek B183 Ruimtelijke Ordening.

BB • B171 Stad en dorp • B183 Ruimtelijke ordening • Vaardigheid toepassen: - B41 Werken met Google Earth

Begrippen

c Bedenk waarom het bedrijventerrein daar ligt.

b Geef ook een verklaring voor het verschil in huizenprijzen tussen het oude en nieuwe deel van Soesterveen.

Herhaling

1 1

P

plantsoen, speelveld

Cathal

1

d Vergelijk je antwoorden met die van een klasgenoot die in een andere gemeente woont. Zijn er opvallende verschillen?

Kun je ze verklaren?

a Welk deel van figuur 5 is te zien in figuur 3?

BRON

1

1

huizenprijzen: laag / hoog

Artytáh

P

P

1 1

soorten voorzieningen:

Voenglau

1

P

1

hoger dan 3.000

SHAELIA

3

3

b Zoek van deze wijken op wat de gemiddelde WOZ-waarde van de huizen is en noteer ze achter de wijk bij 6a. c Probeer de verschillen in WOZ-waarde te verklaren.

1.000 - 3.000

Sitra

3

3

P

een- of meergezinswoningen: vooral

moskee. Het landschap heeft een Middellandse Zeeklimaat.

Jij weet ondertussen dat Europa veel meer klimaten en landschappen heeft. Ken jij ze allemaal? Test je kennis in de quiz.

P

2

WEG ITS SM

3

laag- of hoogbouw: vooral

Quiz: klimaten en landschappen in Europa

De foto in bron 6 is gemaakt in Zuidoost-Europa. Dat kun je zien aan het mediterrane landschap met doornige struiken, coniferen en olijfbomen. En natuurlijk herken je ook een

500 - 1.000

Astebrela

2

10 2

3 3

bouwdatum:

Misschien heb je het zelf al weleens voor de lol gedaan: een land of werelddeel verzinnen en er vervolgens kaarten van tekenen. Als dat niet zo is, ken je misschien de fantasiewerelden uit De Kronieken van Narnia of van Pokémon. Voor heel veel mensen is geofictie (= het verzinnen van landen en continenten) een hobby. In dit menu ga je aan de slag met een fictief werelddeel en zorg je ervoor dat de kaarten die je maakt net echt zijn!

P

a Noteer de namen van drie zeer verschillende wijken in de gemeente waar je woont.

c Welke soort woningen zie je in figuur 2? eengezinswoningen meergezinswoningen (laagbouw) (hoogbouw) vrijstaand appartementen twee-onder-een-kap flats rijtjeshuizen d Welke kenmerken heeft Soestdijk?

bodemgebruik

lager dan 500

stad met meer dan 100.000 inwoners

Woonwijk in Soest.

100 m

5

aantal inwoners per km2

hoogte in m

50º N.B. 500 km

stad

1

Cochabamba Santa Cruz

Oruro

1.600 m

W3

Lees in je leerboek Zoom uit: Soest en zoek op www.allecijfers.nl de gemeente waar je woont.

EG EW UW NIE

800 m 1.200 m

overheersende windrichting

6

b Welke vijf soorten ruimtegebruik zie je in figuur 3?

400 m

d Waarvoor wordt het onbebouwde gebied in het midden van Soest gebruikt?

Leerboek bedrijventerrein, buurt, dorpskern, eengezinswoning, eigen omgeving, gebied, hoogbouw, huurwoning, inrichting, koopwoning, laagbouw, meergezinswoning, voorziening, wijk, WOZ-waarde Basisboek adressendichtheid, dorp, inrichting, ruimtegebruik, ruimtelijke ordening, stad

Digitaal samenvatting en proeftoets §1

c De duurste wijk van Soest ligt in een aantrekkelijke omgeving.

Hoe kun je dat zien in figuur 5?

9 e Kun je de verschillen uit vraag 7d ook zien op de kaarten in figuur 3 en in W3?

Ja / Nee, omdat

Je gaat een kaart maken van de soorten woningen in je eigen straat of buurt. Overleg eerst met je docent hoe je dat gaat doen. Maak daarna de opdracht online.

Finish Het hoofdstuk eindigt met de Finish. Daarin staan alle begrippen uit het hoofdstuk met de definities. leerdoelenoverzicht 76

4

Natuurrampen in Japan

Finish

77

Finish Welke begrippen moet je kennen? aardbeving Schokkende of trillende beweging van een gedeelte van de aardkorst door de werking van endogene krachten. aardkorst Dunne laag gesteente om de aarde, met een dikte van gemiddeld 8 km onder oceanen en 35 km onder continenten. aardverschuiving Het plotseling naar beneden schuiven van grote hoeveelheden grond. breuk Barst of scheur in de aardkorst. caldeira Zeer grote vulkaankrater die is ontstaan door het instorten van het dak van een leeggelopen magmakamer. caldeiravulkaan Oude vulkaan met een grote, kilometersbrede krater door het leeglopen van de magmakamer waardoor het dak ervan is ingestort. cirkeldiagram Diagram dat de verdeling van een verschijnsel weergeeft. continentale plaat Plaat die bestaat uit een groot landoppervlak. convectiestroom Stroming van het gesmolten gesteente onder de aardkorst binnen in de aarde. convergentie Het naar elkaar toe drijven van platen. cycloon Naam voor een orkaan in Zuid-Azië en Australië. divergentie Het uit elkaar drijven van platen. endogene kracht Kracht die van binnenuit de aardkorst verandert. epicentrum Het punt waar de aardbeving aan de aardoppervlakte komt, direct boven het hypocentrum. eruptie Vulkaanuitbarsting. evacueren Een gebied verlaten omdat het er niet meer veilig is. exogene kracht Kracht die van buitenaf de aardkorst verandert. geothermie Aardwarmte. gloedwolk Zie pyroclastische stroom. hazard management Beleid om schade bij natuurrampen te voorkomen. hot spring Zie warmwaterbron. hurricane Naam voor een orkaan in Amerika.

hypocentrum Plaats diep in de aardkorst waar de aardbeving begint (aardbevingshaard). krater Groot gat met steile wanden dat ontstaat tijdens een vulkaanuitbarsting. kratermeer Meer dat is ontstaan door het vollopen van een krater. lava Magma dat door de aardkorst naar buiten is gestroomd. magma Heet, vloeibaar gesteente binnen in de aarde. magmakamer Ruimte in een vulkaan die gevuld is met magma. mid-oceanische rug Langgerekte bergrug onder in de zee, ontstaan doordat magma bij het uit elkaar drijven van oceanische platen naar boven komt. natuurramp Ramp veroorzaakt door de natuur met veel slachtoffers en grote schade. oceanische plaat Plaat die bestaat uit een groot zeeoppervlak (oceaan). oog van de orkaan Wolkeloos en windstil gebied in het midden van een orkaan (met een doorsnede van 30 tot 50 km).

orkaan Tropische storm met minimaal windkracht 12. Heet ook tyfoon/taifoen, cycloon en hurricane. plaat Stuk van de aardkorst. Heet ook schol. postvulkanisch verschijnsel Vulkanisch verschijnsel dat voorkomt bij een vulkaan die niet meer actief is. pyroclastische stroom Hete gassen vermengd met stenen en as die bij een vulkaanuitbarsting de helling afrazen. Heet ook gloedwolk. reliëf Hoogteverschillen in het landschap. schaal van Beaufort Schaal die de kracht van de wind aangeeft. schaal van Mercalli Schaal die de hevigheid en de schade van een aardbeving aangeeft. schaal van Richter Schaal waarmee de kracht van een aardbeving wordt aangegeven. schaal van Saffir-Simpson Schaal die de windkracht van een orkaan aangeeft. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. schildvulkaan Lage, brede vulkaan met flauwe hellingen. schol Zie plaat. seismoloog Wetenschapper die zich bezighoudt met het bestuderen van aardbevingen.

stormvloed Sterke verhoging van de zeespiegel langs de kust vanwege de wind. stratovulkaan Vulkaan met steile hellingen die opgebouwd is uit lagen lava en pyroclastisch materiaal. subductie Het wegduiken van een oceanische plaat onder een continentale plaat. transforme beweging Het langs elkaar bewegen van platen. trog Diepe kloof onder in de zee, ontstaan door subductie van een oceanische plaat. tropen Warme luchtstreek tussen 23½° N.B. en 23½° Z.B. tsunami Hoge vloedgolf op zee die de kust overspoelt en die wordt veroorzaakt door een zeebeving. tufsteen Vrij zachte steensoort die bestaat uit aan elkaar gekitte vulkanische as. tyfoon Naam voor een orkaan in Oost-Azië. Ook geschreven als taifoen. vulkaan Berg die is ontstaan door het naar buiten stromen van lava. warmwaterbron Bron die ontstaat door de geothermische verwarming van grondwater. Heet ook hot spring. zeebeving Aardbeving waarvan het epicentrum in de zee ligt.

FIGUUR 24

FIGUUR 23

begrippen van het hoofdstuk

foto of kaart waarover je vragen beantwoordt in het werkboek

Wat heb je nodig? leerboek

Basisboek

atlas

computer

Overige symbolen vaardigheid

samenwerking

Basisboek Het Basisboek heb je drie jaar nodig. Het is dus ook voor klas 2 en 3. In het Basisboek staat alles wat belangrijk is bij aardrijkskunde. Je vindt er alle begrippen. Maar ook leer je hoe je een kaart maakt. Of hoe een vulkaan werkt. En waarom het zo koud is bij de Noordpool. Bovendien vind je er veel ideeën en informatie voor een werkstuk of een verslag.

Het Basisboek is ook digitaal beschikbaar. Je vindt er ook animaties die de begrippen uitleggen.

Projecten Achter in je leerboek staan drie projecten. Daarin doe je een onderzoek. Meestal verspreid over meer lessen. Je kunt ook samenwerken met andere vakken.

Werkboek Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opdrachten. Die gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het leerboek. Je moet vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen tekenen. Bij alle opdrachten staat welke tekst of figuur uit het leerboek je nodig hebt voor het maken van die opdracht. Of welk Basisboeknummer je moet lezen.

926262_BNWRK BOEK.indb 5

De Geo digitaal bij een opdracht staat, betekent dit dat je op Als er een www.thiememeulenhoff.nl/degeo iets in de digitale leeromgeving kunt of moet doen, zoals een opdracht maken of een filmpje of animatie bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.thiememeulenhoff.nl/degeo. Via de digitale leeromgeving kun je er alle opdrachten maken. Ook vind je hier speciale opdrachten die niet in het werkboek staan, zoals opdrachten met GIS, interactieve kaarten en video. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het leerboek die je voor die opdracht nodig hebt. Je kunt je werk direct nakijken.

12/06/19 14:59

6

FIGUUR

1

1

Iran

Darband.

926262_BNWRK BOEK.indb 6

12/06/19 14:59

Start

7

Start

1.

Iran

926262_BNWRK BOEK.indb 7

12/06/19 14:59

8

1

Iran

§1 Kennismaking met Iran

Iran

FIGUUR

2

Het Plein van de Imam in Esfahan (Isfahan).

Wat is Iran voor een land? In deze paragraaf krijg je een eerste indruk door het bekijken van kaarten en foto’s. Ook leer je hoe je moet kaartlezen.

AZERBEIDZJAN

ARMENIË TURKIJE

500 km 1 : 20.000.000

Kaspische Zee

Tabriz

Sefid-Rud

Rasht

Tochal +3.933 m Damavand +5.671 m

Een eerste indruk

ru

n

Kuh-i Dena +4.409 m

Ahvaz

AFGHANISTAN

Yazd

Kerman Zahedan

Shiraz

KOEWEIT

Kuh-e Hazaran +4.420 m

M and

G ol f

SAUDI-ARABIË

Kish Go

QATAR VERENIGDE ARABISCHE EMIRATEN

aantal inwoners

PAKISTAN

Bandar-e Abbas

he

926262_BNWRK BOEK.indb 8

IRAN

Esfahan

IRAK

sc

kaart is een verkleinde tekening van een gebied.  Figuur 3 vertelt je al veel over Iran: de namen van steden, bergen, rivieren, zeeën en buurlanden staan erop. Ook zie je de belangrijkste wegen en spoorlijnen. Zo’n beschrijving noem je topografie (topo = plaats, grafie = beschrijven). De kaart in figuur 3 is een overzichtskaart.

Teheran

Kermanshah

rzi

 Kaarten en foto’s van Iran leren je meer over het land. Een

Mashhad

Qom

Pe

Iran op kaarten

Karaj

Hamadan

Ka

 Iran is een groot land in West-Azië. Het land grenst in het westen aan Turkije en Irak en in het noordwesten aan Armenië en Azerbeidzjan. De namen van de buurlanden ten oosten van Iran eindigen alle drie op -stan: Turkmenistan, Afghanistan en Pakistan. Stan betekent land in het Perzisch, de taal van Iran.

De hoofdstad Teheran ligt op vijf uur vliegen van Amsterdam.  Als je boven Iran uit het vliegtuigraampje kijkt, zie je dat het landschap vooral bergachtig is. Het hoogste punt ligt zelfs ruim boven de 5 km! Je ziet ook dat er veel lege plekken zijn: grote stukken land worden niet gebruikt.  Wanneer je geland bent, lijkt het moderne Imam Khomeini Airport gewoon op Schiphol. Toch zijn er wat verschillen. Aan de muren van het luchthavengebouw hangen grote afbeeldingen van de twee belangrijkste politieke en religieuze leiders. In Iran zijn die portretten verplicht in alle overheidsgebouwen, ook in alle klaslokalen. De taal op de borden is Perzisch, waarvan het alfabet lijkt op het Arabisch. Ook dragen alle vrouwen een hoofddoek: de hijab (figuur 2).

TURKMENISTAN Atre k

lf v

an O man

OMAN

hoogte in m

Arabische Zee

overig

250.000 - 500.000

lager dan 200

bergtop

500.000 - 1.000.000

200 - 500

auto(snel)weg

1.000.000 - 5.000.000

500 - 1.000

spoorlijn

meer dan 5.000.000

1.000 - 3.000

noordpijl

hoger dan 3.000

zoutmeer

FIGUUR

3

Iran.

 Figuur 4 laat zien dat de meeste Iraniërs in het noorden en westen wonen. Het aantal inwoners per vierkante kilometer (km2), de bevolkingsdichtheid, is daar hoog. Het oosten van Iran is juist heel dun bevolkt. De bevolkingsspreiding is dus ongelijk. Figuur 4 is een thematische kaart. Dat is een kaart met een bepaald thema (thema = onderwerp).

12/06/19 14:59

§1

AZERBEIDZJAN

ARMENIË TURKIJE

Kaspische Zee

TURKMENISTAN

Mashhad

Karaj

Teheran Qom IRAN

Esfahan

IRAK

AFGHANISTAN

Yazd

Ahvaz

Shiraz

KOEWEIT

PAKISTAN

Pe rzi

sc he

SAUDI-ARABIË

G ol f

QATAR

aantal inwoners per km

2

minder dan 1

25 - 100

1-5

meer dan 100

5 - 25

FIGUUR

4

Arabische plaats met minder dan Zee 500.000 OMAN inwoners plaats met meer dan 1 miljoen inwoners

Bevolkingsdichtheid in Iran.

 De foto van figuur 5 is genomen in Yazd, een stad midden in de woestijn. Rondom deze stad woont bijna niemand: het is te droog om er te overleven. Zonder de aanvoer van water uit nattere gebieden zou ook in Yazd niemand kunnen wonen. De ongelijke bevolkingsspreiding in Iran heeft alles te maken met de verdeling van de neerslag over het land.

FIGUUR

5

9

Kaartvaardigheden

500 km 1 : 20.000.000

Tabriz

Kennismaking met Iran

 Om een kaart te begrijpen, moet je kunnen kaartlezen.

Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de schaal en de noordpijl.  De titel vertelt over welk onderwerp en/of gebied de kaart gaat. In dit leerboek staat de titel altijd naast het figuurnummer, in het bijschrift.  In de legenda staat de betekenis van de kleuren en de symbolen op de kaart. Een voorbeeld van symbolen zijn de stippen en het vierkantje van de steden op de kaart van figuur 3.

Zonder legenda kun je zo’n kaart niet lezen.  De schaal laat zien hoeveel dat gebied op de kaart is verkleind. Dan staat er bijvoorbeeld 1 : 200.000 (spreek uit: 1 op 200.000). 1 cm op de kaart is dan in werkelijkheid 200.000 cm.

Omgerekend is dat 2.000 m of 2 km. Dus haal vijf nullen van het schaalgetal af en je weet het aantal kilometers in werkelijkheid.

Als je de schaal weet, kun je de afstanden uitrekenen.  In een kaart staat soms een noordpijl. Is er geen noordpijl, dan is de bovenkant van de kaart het noorden.

Geografie  Bij aardrijkskunde bestudeer je gebieden. Een ander woord voor aardrijkskunde is geografie. Dit komt van de Griekse woorden geo (= aarde) en grafie (= beschrijven). Een beschrijving van het landschap in figuur 5 is bijvoorbeeld: vlak op de voorgrond en bergachtig op de achtergrond. Maar waarom zijn die bergen daar? En waarom heeft Nederland geen bergen? Je verklaart dus ook verschijnselen in gebieden. En je vergelijkt verschijnselen in gebieden met elkaar.

Woestijnstad Yazd.

926262_BNWRK BOEK.indb 9

12/06/19 14:59

10

1

Iran

§2 Inzoomen op Teheran

De Grote Bazaar in Teheran.

100 m EE T

1 : 6.000 ST R A

VI N HE RZ EG O

BABA

D

Namazipark Amirteymourpark

FE RE SH

Sam Center

TE H

Melal

SH

Café Sam

Z DI AB

S

T EE TR

ST R EE T

woning O

O

weg

M

ET

M

AD STRE

WE ST

AGHA

Dariush

KHAKZ

EY

Babakpark

Fereshteh

Rust in het noorden

K ALL

BO Z ORGI STREET

AN

 Vanaf het hoogste gebouw van Teheran, de Milad toren (435 m) heb je een mooi uitzicht over de enorme hoofdstad.

Je ziet ook goed de verschillen tussen het oude zuiden en het moderne noorden van de stad.  De Grote Bazaar (figuur 6) ligt in het oudere zuiden van Teheran. De gebouwen in de wijken eromheen zijn erg dicht op elkaar gebouwd. Ze zijn met twee tot vijf verdiepingen niet heel hoog. Op de bovenste verdiepingen wonen de Teheranners in appartementen met vaak maar twee kamers. Op de begane grond vind je kantoortjes, kleine winkeltjes die van alles verkopen voor weinig geld, en werkplaatsen voor bijvoorbeeld het repareren van schoenen of motoren. Open ruimten zijn er bijna niet. In de smalle straten is het overvol met verkeer, geparkeerde auto’s en de uitstalling van de winkelvoorraad.

BO SN IA

Drukte in het zuiden

bioscopen, kledingwinkels en moderne cafés, zoals Café Sam. En je vindt er veel restaurants en luxe banketbakkerijen die vooral veel zoete taartjes verkopen.  De meeste inwoners van Teheran nemen de auto of een brommer of scooter om zich binnen de stad te verplaatsen.

Dat komt doordat de afstanden tussen woningen, werk en voorzieningen vaak groot zijn. De metro is sneller, maar is overvol en komt niet overal. De afstanden zijn te groot om te fietsen en het verkeer te druk en gevaarlijk. Iedere dag staan er lange files (figuur 8). Vanwege de uitlaatgassen is de lucht in de stad zo slecht, dat veel inwoners in het weekend de stad uit gaan, op zoek naar frisse lucht, bijvoorbeeld in Darband (figuur 1).

ST RE ET

In Nederland is Amsterdam de grootste stad met zo’n 850.000 inwoners. Dat is niets vergeleken met Teheran, waar ruim 12 miljoen mensen wonen. En iedere dag komen er ongeveer 8 miljoen mensen van buiten de stad om er te werken en studeren.

HY AR

6

KO O

FIGUUR

kantoor

restaurant

juwelier

winkelcentrum

café

winkel

D

DA

GE  Op de plattegrond van figuur 7 zie je een deel van het RD park/tuin ST. TORAJ STREET noorden van Teheran. Een plattegrond is een kaart met alle EA ST ERD het noorden van Teheran. straten en huizenblokken erop.

FIGUUR 7 Plattegrond van een deel Gvan STR EET  Het noorden van de stad is jonger dan het zuiden. Dat zie je aan de bredere straten. Ook is er ruimte vrijgehouden voor parken en speelplaatsen. De appartementencomplexen zijn hoger, de woningen zijn veel ruimer en hebben vaak een balkon of een gemeenschappelijke tuin. Ook zijn er villa’s met een eigen tuin en zelfs een zwembad. Je vindt hier winkelcentra met AY SW Y ES A PR SW E X RES P ES RR S EX RE AR

926262_BNWRK BOEK.indb 10

SAEEDI

12/06/19 14:59

§2

FIGUUR

8

File in Teheran, met op de achtergrond de Milad toren en het Elbursgebergte (Elboersgebergte) ten noorden van de stad.

5 km

pretpark het dak van Teheran

1 : 320.000

2

Tabiat brug voetbalstadion FC Esteghlal

Milad toren

Golestan paleis

Mehrabad Airport

1 Centraal Station

bebouwing

weg

1

W5 en de Grote Bazaar

park

snelweg

2

figuur 7 en Café Sam

open terrein

spoorlijn

9

FIGUUR 10 De Tabiat brug met de moderne skyline van Noord-Teheran.

 Kijk je op lokale schaal naar de bevolkingsdichtheid in Teheran, dan zie je bijvoorbeeld grote verschillen tussen wijken.

In het zuiden van de stad is de bevolkingsdichtheid een stuk hoger dan in het noorden. Kijk je op nationale schaal (nationaal = land), dan is daar niets meer van te zien (figuur 4). Dan gaat het om iets heel anders: de ongelijke bevolkingsspreiding in Iran.

Teheran Kunstmuseum

FIGUUR

11

Inzoomen op Teheran

bezienswaardigheid

Teheran.

Schaalniveaus  Bij aardrijkskunde maakt het veel uit op welke schaal je

werkt. Kijk je naar de wereld als geheel of ga je inzoomen?

Inzoomen betekent dat je een gebied van dichterbij bekijkt. Je gaat van een groot gebied, zoals Azië, naar een kleiner gebied, zoals Iran. Uitzoomen is het tegenovergestelde van inzoomen.

Je bekijkt een gebied van verderaf.  Zoom je in op een stad als Teheran, dan werk je op lokale schaal (lokaal = plaatselijk) (figuur 9). Zoom je uit naar de wereld als geheel, dan werk je op mondiale schaal (mondiaal = wereld).

Daartussenin zijn nog drie andere schaalniveaus. Die staan in figuur 12.  In figuur 9 zie je de wijk met café Sam nog een keer. De cartograaf (= kaartenmaker) heeft hier veel dingen weggelaten.

De parken en tuinen, de winkelcentra, de kleinere straten en het café: ze zijn niet meer te zien. Dat moet ook wel, want het gebied op de kaart is veel groter dan dat in figuur 7. Dingen weglaten op de kaart noem je generaliseren.

Teheran in één dag Thomas Erdbrink is een Nederlandse journalist en tv-presentator.

Hij is getrouwd met een Iraanse en woont en werkt in Teheran. Hij leidt je een dagje rond. ‘Laten we beginnen bij de Grote Bazaar in het oude zuiden van de stad. Blijf wel in mijn buurt, want je verdwaalt hier zo door al die smalle straatjes en de vele mensen. Daarna gaan we dwars door de stad naar het rijkere en modernere noorden. Zo heb je meteen in je eerste, en zeker niet je laatste, file gestaan.

We kunnen daar shoppen en naar Café Sam in een chic winkelcentrum. Café Sam is helemaal hip, en zit vol met jonge, stadse Teheranners. Genoeg gezeten? Dan gaan we met de metro naar de moderne Tabiat brug (figuur 10), die twee parken verbindt aan weerszijden van een snelweg.

Laten we wat eten bij Khoone, een restaurant naast de brug waar ze Iraans eten serveren, met yoghurt, salades en stoofpotjes. We eindigen de tour bij een groot pretpark aan de rand van de bergen. Zeker in het weekend is het hier ’s avonds gezellig druk. Het park wordt vaak het dak van Teheran genoemd omdat je er een prachtig uitzicht hebt over de stad. In de verte zie je de Milad toren: daar kun je morgen heen voor een nog beter uitzicht.’

FIGUUR 11

inzoomen

uitzoomen

lokale schaal: regionale schaal: nationale schaal: continentale schaal: mondiale schaal:

plaats streek, provincie, landsdeel land landen, werelddeel wereld

FIGUUR 12 Schaalniveaus.

926262_BNWRK BOEK.indb 11

12/06/19 14:59

12

1

Iran

§3 Iran in de atlas

FIGUUR 13 De Shahdadwoestijn ten oosten van Kerman in Iran.

Waar ligt Teheran precies? En hoe kan de atlas je helpen meer over Iran te weten te komen?

Ligging van Teheran op aarde  Als je precies wilt weten waar Teheran op aarde ligt, moet je kijken naar de absolute ligging. Daarvoor heb je twee dingen nodig: de breedteligging en de lengteligging van die stad.  breedteligging: De aarde is een bol met in het midden de evenaar. De evenaar verdeelt de aardbol in twee helften: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. In het uiterste noorden ligt de Noordpool, in het uiterste zuiden de Zuidpool.  De twee halfronden kun je indelen in breedtegraden. Bij de evenaar staat een 0. Bij de twee polen staat 90. Op elke breedtegraad kun je een cirkel trekken, de breedtecirkel (of parallel).

Al die cirkels lopen evenwijdig (= parallel) aan de evenaar.  Met de breedtegraden kun je precies meten hoe ver een plaats van de evenaar ligt. Dat is de breedteligging van zo’n

FIGUUR 14 Het Orumiyehmeer (Urmiameer) is het op een na grootste zoutmeer ter wereld.

926262_BNWRK BOEK.indb 12

plaats. Op het noordelijk halfrond spreek je van noorderbreedte (= N.B.). Op het zuidelijk halfrond van zuiderbreedte (= Z.B.).

Teheran ligt bijvoorbeeld op 36° N.B.  Als een plaats dicht bij de evenaar ligt, dan zeg je: die plaats ligt op lage breedte (minder dan 30°). Een ver van de evenaar gelegen plaats ligt op hoge breedte (meer dan 60°).  lengteligging: De aarde kun je ook indelen in lengtegraden.

Op elke lengtegraad kun je een halve cirkel trekken, de meridiaan. Dat zijn lijnen die van pool naar pool lopen. De 0 staat bij de lijn die over Greenwich (bij Londen) loopt. Dat is de nulmeridiaan.  Met de lengtegraden meet je hoe ver een plaats van de nulmeridiaan ligt. Dat is de lengteligging van zo’n plaats. De plaatsen ten oosten van die lijn liggen op oosterlengte (O.L.) en ten westen van die lijn liggen ze op westerlengte (W.L.).

In beide richtingen zijn er 180 meridianen. Teheran ligt bijvoorbeeld op 52° O.L. Je kunt nu de absolute ligging van Teheran noteren. De coördinaten zijn: 36° N.B. en 52° O.L.

FIGUUR 15 De Nasir al-Molk moskee in Shiraz.

12/06/19 14:59

§3

180° W.L. 150° 120° 90° 60°

60°

30°

0°

30°

Calgary

60°

90°

Amsterdam

Washington Mexico-stad

Tokyo

Nairobi Jakarta

Rio de Janeiro Buenos Aires

30°

 De wereld is ingedeeld in 24 tijdzones van één uur. De tijd op de nulmeridiaan noem je GMT (Greenwich Mean Time), bijvoorbeeld 12.00 GMT. Dat is de centrale tijd op aarde. In de tijdzones ten westen ervan is het vroeger en ten oosten later. In Calgary (Canada) is het bijvoorbeeld −7 uur, in Teheran +3,5 uur en in Sydney (Australië) +11 uur.

Bangkok

evenaar 23° Z.B.

150° 180° O.L.

Teheran

36° N.B. 30°

120°

Murmansk

Reykjavík

Sydney

Kaapstad

Hoe gebruik je de atlas?

60°

43° W.L. 180° W.L. 150° 120°

90°

60°

30°

52° O.L. 0°

30°

60°

90°

120° 150° 180° O.L.

FIGUUR 16 Plaatsbepaling Teheran en Rio de Janeiro.

A

ha

on lf r

d

60° N.B. Noordpool 90° N.B.

30° N.B.

60 30 °W .L. LE N GT E WESTER-

Zuidpool 90° Z.B. 60° N.B.

B

B

.L. °W

WESTER-

O.L.

IRAN

d ron half oostelijk

LENGTE

30° Z.B.

0° nulme iaan rid

enaar

60°

ha

REEDTE

30° O.L.

st el lf r ij k on d

IRAN

Greenwich

OOST ER-

we

30 °W .L. LE N GT E

12 0° .L. O .L. °O 90

60

30° N.B.

O.L.

d

60°

lijk

lfr on

LENGTE

i de zu

30° Z.B. ZUIDERBREEDTE

0° nulme iaan rid

0° evenaar

30° O.L.

ha

NOORDERBREEDTE

OOST ER-

we

IRAN

ha

 Bij aardrijkskunde heb je een atlas nodig. In een atlas zijn vier onderdelen heel belangrijk.  inhoudsopgave: Hier staan de nummers en titels van alle atlaskaarten. Ze zijn ingedeeld in gebieden: eerst Nederland, B dan Europa, de andere werelddelen en ten slotte de hele aarde.  bladwijzer: Als je al ongeveer weet waar een plaats of gebied 12 .L. 0° bladwijzer is een kaart met W ligt, is de bladwijzer handig. Een ° vakken waarin de nummers van de kaartbladen staan.

Greenwich  register: er zijn twee registers.  In het topografische register vind je een alfabetische lijst st eli van alle plaatsen,IRAN rivieren en bergen in de atlas. Achter elke jk lfr d on ron van de kaart en daarachter het d naam staat eerst de bladzijde half oostelijk kaartvak. In de Grote Bosatlas staat bijvoorbeeld Teheran 148-149 E2. Dit betekent dat je Teheran kunt vinden op kaartblad 148-149 in kaartvak E2. In Alcarta staat achter Teheran 140A, D4. Dit betekent kaartblad 140A, kaartvak D4. Je gebruikt dit register als je niet weet waar een plaats of een gebied ligt.  In het trefwoordenregister vind je een lijst met onderwerpen.

Bij elk onderwerp staat welke kaarten in de atlas daarover gaan.

Bij het trefwoord bevolkingsspreiding kun je bijvoorbeeld een kaart vinden waarop je ziet hoe de bevolking over de wereld is verdeeld.  legenda: Als er in de atlas geen legenda bij de kaart staat, kijk je in de algemene legenda van de atlas. Daar staan legenda’s voor verschillende soorten kaarten, zoals van overzichtskaarten en thematische kaarten. .L. O .L. °O 90

no

or de

lij k

A

13

Iran in de atlas

EDTE

Zuidpool 90° Z.B.

FIGUUR 17 Geografische breedte (A) en lengte (B).

Tijdzones  Als het bij ons 12 uur ’s middags is, hebben Iraanse leerlingen

hun laatste lesuur al gehad, zitten Canadese leerlingen net aan hun ontbijt en gaan Australische leerlingen alweer bijna naar bed. Die verschillen in tijd hebben te maken met de zon, die altijd maar één helft van de aardbol verlicht. Op de verlichte helft van de bol is het dag, op de donkere helft nacht. Door de draaiing van de aarde in 24 uur is er in elk deel van de aarde verschil tussen dag en nacht.

926262_BNWRK HO1.indd 13

FIGUUR 18 Voorbereidingen voor een ramadanmaaltijd in Mashhad.

12/06/19 15:18

14

1

Iran

§4 Bronnen: De ligging van Teheran In welk landschap ligt Teheran eigenlijk? En wat zijn de afstanden naar andere steden in Iran?

Bij het beantwoorden van die vragen gebruik je het Basisboek.

Het Basisboek In het Basisboek staat de basistheorie van aardrijkskunde.

Je vindt er bijvoorbeeld uitleg bij de belangrijkste begrippen. De theorie is opgedeeld in Basisboeknummers, de B-nummers. Ze staan geordend per thema in tien hoofdstukken. Het thema van hoofdstuk 2 is bijvoorbeeld Weer en klimaat. Als je een B-nummer nodig hebt, staat dat in je leerboek en lees je het ook in je werkboek. Het Basisboek gebruik je drie schooljaren. Zo kun je dingen die je in klas 1 leert, later makkelijk terugvinden.

BRON

1

Hoogte en landschap Snelweg 59 loopt vanuit Teheran dwars door het Elbursgebergte richting Chalus, een stad aan de Kaspische Zee. Onderweg moet je flink wat hoogteverschil overwinnen.

De route begint in het centrum van Teheran op een hoogteligging van 1.100 m boven zeeniveau en klimt daarna flink omhoog. In het Elbursgebergte zijn veel hoge bergtoppen van boven de 1.500 m, zoals de hoogste berg van Iran, de Damavand (5.671 m). Op de route kom je door verschillende landschappen. Bij het verlaten van de stad zie je eerst nog wat gras, bomen en struiken. Als je hoger komt, wordt het landschap steeds minder groen, en steeds leger en rotsachtiger. Op de hoogste toppen ligt eeuwige sneeuw (bron 2). Zo’n zes maanden per jaar ligt er in het Elbursgebergte genoeg sneeuw om te skiën en te snowboarden. Als je vanaf het hoogste punt van de route afdaalt richting de Kaspische Zee, verandert het landschap weer. Over de bochtige wegen rijd je door dichtbegroeide bossen (bron 5) tot het steeds vlakker wordt en de bebouwing van Chalus begint.

Kas

40 km

pis c h e Z e e

1 : 3.000.000

Chalus Amol 59

Qazvin

El bu rs ge ber gte

Damavand +5.671 m

Karaj Teheran

Damavand

hoogte in m

BRON

2

Eeuwige sneeuw op de hoogste toppen van het Elbursgebergte (Elboersgebergte).

Hoogte en temperatuur

lager dan 500

2.000 - 3.000

bergtop

500 - 1.000

hoger dan 3.000

snelweg

1.000 - 2.000

BRON

4

BRON

5

Bochtige wegen in het Elbursgebergte.

Op de hoogste toppen van het Elbursgebergte ligt altijd sneeuw (= eeuwige sneeuw), doordat het daar kouder is dan aan de voet van de berg. Je kunt zeggen: hoe hoger je komt, hoe kouder het wordt. Dit is waar voor alle bergen ter wereld.

BRON

B 51

3

B 52

926262_BNWRK BOEK.indb 14

B 110

12/06/19 15:00

§4

BRON

6

15

Bronnen: De ligging van Teheran

Een buitenlandse toerist in het Elbursgebergte.

Verschillende soorten afstanden

Afstanden vanuit Teheran

pis c h e Z e e

AZERBEIDZJAN

ARMENIË

Baki (Bakoe)

TURKIJE Tabriz Tabriz 817 km

52

8k

40 km 1 : 3.000.000

m

e

632 km

Chalus

afstand in km TURKMENISTAN

h isc sp 542 km

Kas

In Iran zijn de afstanden tussen steden veel groter dan in Nederland. Vanuit Teheran is het naar Zahedan, een stad in het dunbevolkte oosten van Iran, hemelsbreed 1.129 km. Over de weg is het zelfs bijna 1.500 km. Ter vergelijking: dat is dezelfde afstand als van Amsterdam naar Madrid! De reistijden in Iran zijn altijd lang. Van Teheran naar veel andere steden in Iran moet je door een gebergte. Daarom is het in Iran heel normaal om in plaats van de auto een binnenlandse vlucht te nemen.

In plaats van zo’n twintig uur doe je dan maar twee uur over Teheran-Zahedan.

Ka

In een rechte lijn (hemelsbreed) is de afstand tussen Teheran en Chalus maar 110 km. Deze afstand in kilometers, hemelsbreed gemeten, noem je de absolute afstand. Maar de route op het satellietbeeld hieronder en in bron 4 laat duidelijk zien dat de weg niet in een rechte lijn loopt. Al die bochten maken de route langer, 201 km, en zorgen ervoor dat je niet zo hard kunt rijden.

Hoe lang je erover doet, hangt ook af van hoeveel pauzes je neemt en of het druk is op de weg. De reistijd wordt nog veel langer als je op de fiets gaat, zoals sommige buitenlandse toeristen (bron 6). De afstand gemeten in reistijd heet de relatieve afstand. De relatieve afstand is dus voor iedereen anders, terwijl de absolute afstand tussen twee plaatsen altijd gelijk blijft.

hemelsbreed over de weg

Ze e 899 km

Teheran Teheran

Mashhad Mashhad

743 km

696 k

m

201 km 4 uur

110 km

Bagdad

IRAN

887 km

IRAK

1.1 29 k

2.404 km

2 km

Shiraz

1.492 km Zahedan

PAKISTAN

Pe

absolute afstand

1.22

688 km

KOEWEIT

Karaj Teheran

AFGHANISTAN m

932 km

rzi

sc

relatieve afstand

he

G ol f

BRON

7

SAUDI-ARABIË 500 km 1 : 21.000.000

BRON

926262_BNWRK BOEK.indb 15

QATAR

Dubai VERENIGDE ARABISCHE EMIRATEN

Go

lf v

OMAN

an O man

Arabische Zee

8

12/06/19 15:00

16

1

Iran

§5 Land van migranten

FIGUUR 19 Examen doen op een Iraanse school.

Miljoenen Iraniërs wonen niet in Iran, maar in het buitenland. En elk jaar wordt die groep groter.

Tegelijkertijd wonen veel Afghanen en Irakezen juist in Iran en wordt ook die groep steeds groter.

Wat is hier aan de hand?

Naar het buitenland  Naar schatting wonen zo’n 4 miljoen Iraniërs buiten Iran.

Ieder jaar komen daar ruim 150.000 jonge en hoogopgeleide Iraanse migranten bij. Een migrant is iemand die verhuist naar een plek buiten zijn eigen woonplaats. Als een migrant het land uitgaat, is hij een emigrant. Als hij in een ander land aankomt, is hij een immigrant. De Iraanse emigranten hebben verschillende redenen om Iran te verruilen voor een ander land.

Canada 140.000 Noord-Amerika Verenigde Staten 403.000

 Veruit de meesten vertrekken om in een ander land een opleiding te volgen aan een universiteit. Een op de vier hoogopgeleide Iraniërs woont inmiddels buiten Iran. Na hun studie blijven ze daar, omdat er in Iran te weinig banen zijn voor hoogopgeleiden. Ook zijn de lonen buiten Iran hoger. Je noemt deze groep economische migranten, omdat ze verhuizen om economische redenen (geld en werk). Ze komen vaak terecht in Europa, Noord-Amerika en Australië.  Via sociale media horen en zien familieleden en vrienden van de Iraanse emigranten hoe goed het leven in een ander land is.

Als ze ook besluiten te vertrekken omdat ze bij hun familie of vrienden willen wonen, noem je ze sociale migranten.  In het verleden emigreerden miljoenen Iraniërs om politieke redenen (politieke migranten). Zij waren het niet eens met de regering en voelden zich daarna niet meer veilig in Iran. Deze groep migranten vormt nog altijd de grootste groep Iraanse

Zweden Duitsland 70.000 138.000 Verenigd Europa Koninkrijk 90.000 IRAN Israël 51.000 Irak 85.000

emigranten minder dan 5.000 5.000 - 20.000 20.000 - 50.000 50.000 - 100.000 meer dan 100.000

Azië Afghanistan 2.325.000

immigranten minder dan 5.000 5.000 - 20.000 20.000 - 50.000 50.000 - 100.000 meer dan 100.000

Afrika Zuid-Amerika Australië 51.000

Oceanië

4.000 km

FIGUUR 20 Aantal emigranten uit Iran en immigranten in Iran wereldwijd, 2017. Kinderen van migranten die in het buitenland zijn geboren, tellen niet mee.

926262_BNWRK BOEK.indb 16

12/06/19 15:00

§5

17

Land van migranten

migranten in het buitenland. Mensen die uit hun land vertrekken omdat ze niet meer veilig zijn in hun eigen land, heten ook wel vluchtelingen.  Voor Iran heeft het vertrek van vooral de groep jonge, slimme Iraniërs grote gevolgen. Aan de ene kant sturen de migranten een deel van hun inkomen terug naar familieleden en vrienden in Iran. Aan de andere kant kost hun vertrek juist miljarden. Iran is namelijk het land met de grootste braindrain ter wereld. De kennis van al die slimme Iraanse emigranten verdwijnt naar het buitenland en kan niet worden ingezet in Iraanse bedrijven.

FIGUUR 21 Dara Khosrowshahi is de Iraanse directeur van Uber en woont in de VS.

Naar Iran  Iran is behalve een land van veel emigranten ook een land

van veel immigranten. Het land heeft in de periode 1990 - 2017 zelfs een vestigingsoverschot. Dat betekent dat er meer immigranten zijn dan emigranten. De twee grootste groepen immigranten zijn Afghanen en Irakezen. De afgelopen jaren ligt het migratiesaldo – de som van vestiging en vertrek – rond de 0. De Iraanse emigranten en de Afghaanse en Irakese immigranten houden elkaar ongeveer in evenwicht.  De Afghanen en Irakezen in Iran vluchtten vooral voor de oorlog in hun land. Enkele duizenden Afghanen en Irakezen zijn inmiddels teruggekeerd naar hun eigen land, maar er wonen nog steeds ruim 2 miljoen Afghanen en bijna honderdduizend Irakezen in Iran. Ze zijn gebleven omdat hun eigen land nog in puin ligt of omdat het daar nog niet veilig genoeg is.  Jaarlijks komen er ook enkele honderdduizenden Afghanen bij in Iran. Ze komen naar Iran op zoek naar werk, want in Afghanistan zijn vrijwel geen banen te vinden. Factoren die ervoor zorgen dat mensen een gebied verlaten, noem je pushfactoren, zoals oorlog of het gebrek aan werk in Afghanistan.

Factoren die ervoor zorgen dat mensen juist naar een gebied toe komen, noem je pullfactoren, zoals veiligheid en de aanwezigheid van banen in Iran.

FIGUUR 22 Afghaanse migranten passeren de Iraanse grens.

Mondiale vriendschappen Somayeh (26) en Newsha (25) zaten bij elkaar op school in Esfahan (Isfahan). Nu wonen en studeren ze allebei in Teheran. Van de vriendengroep uit hun klas in Esfahan zijn ze de enigen die nog in Iran wonen.

Somayeh vertelt: ‘Parnina studeert sinds dit jaar in de Duitse stad Keulen. Dat is gezellig voor Nilufar, want die woont daar ook met haar ouders en zusje. Haar ouders wonen daar al heel lang, omdat haar vader zich in Iran niet meer veilig voelde vanwege zijn werk voor een Amerikaanse krant. Nilufar en haar zusje woonden al die tijd bij hun oma en opa in Esfahan.

Sepideh studeert nu aan een van de beste universiteiten in de Verenigde Staten. En Haleh loopt stage bij een bedrijf in Singapore. Zij vertrok als eerste, nu zo’n vier jaar geleden.’ Newsha vult aan: ‘En dan hebben we nog Rajan in Noorwegen, Soha in België en Mohammad in Zwitserland.’ Of Somayeh en Newsha wel blijven?

Somayeh: ‘Waarschijnlijk niet. Mijn vriend Amin en ik zijn al druk aan het zoeken naar de beste bestemming voor onze masteropleiding. Het wordt Nederland of Noorwegen, denk ik.’ Newsha: ‘Ook ik blijf niet. Australië heeft een mooier aanbod voor mijn vervolgstudie, dus dat lijkt het te gaan worden.’

FIGUUR 23

VAARDIGHEID

926262_BNWRK BOEK.indb 17

B 37

B 151 B 158 B 159

12/06/19 15:00

18

1

Iran

Anders actief Kish, het tweede Dubai!

Witte stranden, palmbomen, koraalriffen, moderne hotels, luxe winkelcentra, spectaculaire attracties en heel veel geld.

Hiermee probeert Iran van het eiland Kish een populaire toeristenbestemming te maken. Het kleine eiland ligt voor de zuidkust van Iran en moet gaan lijken op Dubai, ooit ook een leeg woestijngebied met kust waar tegenwoordig veel toeristen op afkomen. Kish heeft al een vliegveld en een haven, en er zijn al een paar hotels en attracties, zoals het net geopende waterpark dat lijkt op net zo’n park in Dubai (bron 9). Maar een groot deel van het eiland is nog leeg.

Jullie gaan het helpen inrichten door een kaart van het eiland te tekenen.

BRON

9

Waterpark in Dubai, het grote voorbeeld van Kish.

926262_BNWRK BOEK.indb 18

12/06/19 15:00

Anders actief

926262_BNWRK BOEK.indb 19

Kish, het tweede Dubai!

19

12/06/19 15:00

20

1

Iran

Keuzemenu A

Rondreis Iran Steeds meer toeristen ontdekken Iran.

In dit menu ga je met een klasgenoot een reis plannen door Iran. Van jullie reis maak je een digitale poster. Je plant bijvoorbeeld een bezoek aan Persepolis (bron 10), met indrukwekkend hoge en bijzondere bouwwerken uit de tijd dat Iran nog PerziĂŤ heette. Of naar Esfahan: de stad met mooie paleizen, moskeeĂŤn en bruggen. Denk bijvoorbeeld ook aan de woestijnstad Yazd, de religieuze stad Mashhad of de gigantische hoofdstad Teheran. Of maak jullie reis wat avontuurlijker door te gaan crossen in de woestijn, te snowboarden in de bergen of een bezoek te brengen aan het eiland Qeshm (bron 11). Jullie maken ook een handige routekaart van jullie reis.

BRON

10 Persepolis.

BRON

11 Het bijzondere landschap van het eiland Qeshm.

B

Kaartspel

Dit spel draait om snelheid, samenwerking, oog voor ruimte en detail en een goed geheugen. Je gaat met een groepje proberen een kaart zo goed mogelijk na te tekenen, maar dit wordt je niet makkelijk gemaakt: je mag namelijk maar heel kort naar de kaart kijken!

Welk groepje maakt de beste kaart?

926262_BNWRK BOEK.indb 20

C

Afstanden op school

Op school loop je soms honderden meters tussen de klaslokalen van aardrijkskunde, Nederlands, Engels en andere vakken. Ook ga je in de pauze naar de kantine, of naar het sportveld voor de gymles. Wat is de afstand die je op een schooldag aflegt? Dat reken je in dit menu uit met de schoolplattegrond.

12/06/19 15:00

Anders actief

D

21

Keuzemenu

Paspoortpower Bij het vak aardrijkskunde ontdek je de wereld. Je leert over landen waar je al geweest bent, graag naartoe zou willen of die je juist nooit zou willen bezoeken! Maar wist je dat het voor iedereen met een Nederlands paspoort veel makkelijker is om op reis te gaan dan voor mensen met een paspoort uit de meeste andere landen? In dit keuzemenu ga je op internet onderzoeken hoeveel landen je zonder visum kunt bezoeken met verschillende paspoorten.

BRON

12 Weet jij bij welke landen deze paspoorten horen?

E

Isla Bonita

De stranden zijn er prachtig. De zee is helderblauw. Je kunt gaan diepzeeduiken, maar je kunt ook met een scooter het eiland rondrijden. Welk eiland zou dit zijn?

Je gaat het zelf tekenen!

Isla Bonita ligt in de Stille Zuidzee.

Het eiland is van de oostpunt naar de westpunt ongeveer 20 km. Van noord naar zuid is het op z’n breedst 15 km, maar er zijn ook smallere stukken.

Aan de noordkant is het eiland erg rotsachtig. In het oosten, op een paar kilometer van de kust, ligt de vulkaan Fugo. De vulkaan is 2.000 m hoog.

De krater is volgelopen met water, zodat je bovenin een groot kratermeer kunt zien. Aan de voet van de Fugo liggen uitgestrekte bossen. In de bossen is een wildreservaat waar tijgers leven. Aan de zuidkust liggen brede palmstranden. In het zuiden ligt alleen een vakantiepark: Palmdorp. Het vakantiepark ligt tussen de akkers en

de weilanden in de vlakke kuststrook.

Vanaf Palmdorp lopen twee wegen: één gaat langs het strand naar de vuurtoren op de oostpunt van het eiland.

De ander gaat door het akkergebied richting Fugo. De weg gaat tegen de vulkaanhelling omhoog en eindigt bij het kratermeer. Aan de westkant liggen een paar kleine dorpjes.

Isla Bonita, het eiland van je dromen BRON

13 Isla Bonita.

926262_BNWRK BOEK.indb 21

12/06/19 15:00

22

1

Iran

Finish Welke begrippen moet je kennen? aantrekkingsfactor Zie pullfactor. absolute afstand De afstand die je meet langs een rechte lijn (hemelsbreed). absolute ligging De coördinaten van een plaats (N.B./Z.B. en W.L./O.L.). afstotingsfactor Zie pushfactor. bevolkingsdichtheid Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). bevolkingsspreiding De verdeling van mensen over een land of gebied. binnenlandse migratie Verhuizen binnen een land. braindrain Het vertrek van goedopgeleide mensen naar het buitenland. breedtecirkel Cirkel die plaatsen van gelijke breedteligging verbindt.

Heet ook parallel. breedteligging De afstand van een plaats tot de evenaar. buitenlandse migratie Verhuizen van het ene land naar het andere. cartograaf Kaartenmaker. economische migrant Iemand die verhuist om economische redenen. eeuwige sneeuw Gebied waar altijd sneeuw ligt. emigrant Iemand die verhuist naar een ander land. evenaar Lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. generaliseren Dingen weglaten bij het maken van een kaart. geografie Het bestuderen van gebieden. Heet ook aardrijkskunde. heuvelland Gebied met een hoogteligging tussen 200 en 500 m. hoge breedte De ligging van een plaats ver van de evenaar (meer dan 60°). hooggebergte Berggebied met toppen die hoger zijn dan 1.500 m. hoogtegordel Zone van plantengroei in een gebergte. hoogteligging De ligging van een gebied in meters onder of boven zeeniveau. immigrant Iemand die vanuit een ander land binnenkomt in een nieuw land.

926262_BNWRK BOEK.indb 22

inzoomen De aarde dichterbij halen; het verkleinen van een gebied: van een groot gebied naar een kleiner gebied. kaart Een verkleinde tekening van een gebied. kaartlezen Begrijpen wat op een kaart staat. Daarvoor heb je vier dingen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. laagland Gebied met een hoogteligging lager dan 200 m. lage breedte De ligging van een plaats dicht bij de evenaar (minder dan 30°). legenda Uitleg van de betekenis van de kleuren en de symbolen op een kaart. lengteligging De afstand van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan Cirkel die plaatsen van gelijke lengteligging verbindt. middelgebergte Gebied waar de meeste bergtoppen tussen de 500 en de 1.500 m hoog zijn. migrant Iemand die verhuist naar een plek buiten zijn eigen woonplaats. migratie Het verhuizen van de ene woonplaats naar een andere woonplaats. migratiesaldo De som van vestiging en vertrek. noordelijk halfrond De bovenste helft van de aardbol. noorderbreedte Breedteligging op het noordelijk halfrond.

Wordt afgekort als N.B. Noordpool De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan De lengtecirkel die over Greenwich (bij Londen) loopt. oosterlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten oosten ervan.

Wordt afgekort als O.L. overzichtskaart Kaart met een overzicht van de topografie in een bepaald gebied: steden, rivieren, zeeën, bergen, wegen en spoorlijnen. parallel Zie breedtecirkel. plattegrond Een kaart van een wijk, een dorp of een stad met alle straten en huizenblokken erop. politieke migrant Iemand die verhuist om politieke redenen. pullfactor Reden die een gebied aantrekkelijk maakt voor migranten.

12/06/19 15:00

Finish

pushfactor Reden om te verhuizen uit een bepaald gebied. relatieve afstand De afstand die je meet in reistijd. reliëf Hoogteverschillen in het landschap. schaal Geeft aan hoeveel een gebied op een kaart is verkleind. schaalniveau De schaal waarop je naar de wereld kijkt: lokaal, regionaal, nationaal, continentaal of mondiaal. sociale bevolkingsgroei Verandering van het bevolkingsaantal door vestiging min vertrek. sociale migrant Iemand die verhuist om sociale redenen. thematische kaart Kaart die over één onderwerp gaat, bijvoorbeeld het klimaat. tijdzone Een gebied op aarde met dezelfde tijd. topografie Beschrijving van plaatsen of gebieden (steden, rivieren, zeeën, bergen, enzovoort).

23

uitzoomen Steeds verder weg van de aarde. Het vergroten van een gebied: van een klein gebied naar een groter gebied. vertrekoverschot Er vertrekken meer mensen uit een gebied dan dat er zich mensen vestigen. vestigingsoverschot Er vestigen zich meer mensen in een gebied dan dat er mensen vertrekken. vluchteling Iemand die zijn land verlaat om politieke redenen. westerlengte Afstand tot de nulmeridiaan van een plaats ten westen ervan.

Wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond De onderste helft van de aardbol. zuiderbreedte Breedteligging op het zuidelijk halfrond.

Wordt afgekort als Z.B. Zuidpool De zuidelijkste plek op aarde.

FIGUUR 24 De Damavand, de hoogste berg van Iran.

926262_BNWRK BOEK.indb 23

12/06/19 15:00

9 789006 619218

D E GEO

1 VWO LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926262_OMSL.indd 1

9 789006 926262 9 789006 619218

12/06/19 15:37