De Geo 1 vmbo-kgt leerboek

D E GEO

1 VM BO - KGT LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926187_OMSL.indd 1

9 789006 926187

12/06/19 15:52

926187_BNWRK BOEK.indb 1

12/06/19 14:19

DIT BOEK IS VAN:

KLAS:

Auteur Katie Oost Eindredactie Daphne Ariaens

926187_BNWRK BOEK.indb 1

12/06/19 14:19

2

Inhoud

Leerlijnoverzicht

1.

2.

3.

4.

Australië

Steden in Nederland

Landschappen van Afrika

Verschillen in India

Start 6 §1 Sydney 8 §2 Australië: een enorm land 10 §3 Australië in de atlas 12 §4 Bronnen: Australië op de aardbol 14

Start §1 De stad §2 Wonen in de stad §3 De stad uit §4 Bronnen: De veranderende stad

Anders actief - Fitzroy Island - Keuzemenu Finish

16 18

Anders actief - Bonaire - Keuzemenu

32 34

Start §1 Natuurlandschappen in Afrika §2 Breedteligging, tem peratuur en neerslag §3 Leven in natuurland schappen in Afrika §4 Bronnen: Het klimaat is overal anders Anders actief - Madagaskar - Keuzemenu

20

Finish

36

Finish

22 24 26 28 30

38 40 42 44

Start §1 Landschap en bevolking §2 Cultuur §3 Arm en rijk §4 Bronnen: India als wereldmacht

54 56 58 60 62

46 48 50

Anders actief - Bollywood - Keuzemenu

64 66

52

Finish

68

Thema’s • werken met de atlas • kennismaken met Australië

• stad en platteland • de opbouw van de stad • verstedelijking • bevolkingsontwikkeling

• vegetatiezones op aarde • klimaatgebieden op aarde • hoe mensen leven in natuurlandschappen

• cultuur • verschillen tussen arm en rijk • de economie van India en globalisering

• werken met de atlas • soorten diagrammen: een staafdiagram en een lijndiagram herkennen

• aardrijkskundige vragen stellen • soorten diagrammen: een staafdiagram en een lijndiagram tekenen • onderzoek doen

• soorten diagrammen: een bevolkingspiramide en een cirkeldiagram tekenen • beschrijven van een gebied • een mening vormen

Vaardigheden • kaartlezen: titel, legenda, schaal, noordpijl • inzoomen en uitzoomen • wisselen van schaalniveau: Sydney, Australië, wereld • werken met de atlas Projecten

De wijk van je school in beeld

926187_BNWRK BOEK.indb 2

134

12/06/19 14:19

Inhoud

3

Leerlijnoverzicht

5.

6.

7.

8.

Landschappen in Europa

Duitsland en Frankrijk in de EU

Natuurrampen in Azië

Turkije

Start 70 §1 Klimaat en vegetatie zones 72 §2 De invloed van zee 74 §3 De invloed van reliëf 76 §4 Bronnen: Leven in de natuurlandschappen 78

Start 86 §1 De Europese Unie 88 §2 Bestuur en bevolking 90 §3 Landbouw, industrie en diensten 92 §4 Bronnen: De EU als wereldmacht 94

Start 118 §1 Turkije in een notendop 120 §2 Istanbul 122 §3 Bronnen: Verschillen in Turkije 124 §4 Toerisme 126

Anders actief - Toerisme - Keuzemenu

80 82

Anders actief - Grensmuren - Keuzemenu

Finish

84

Finish

Start 102 §1 Vulkanen in Indonesië 104 §2 Japan in de Ring van Vuur 106 §3 Orkaangevaar in de Filipijnen 108 §4 Bronnen: Schade door rampen beperken 110 Anders actief - Natuurrampen in Nederland 112 - Keuzemenu 114 Finish 116

96 98 100

Anders actief - Wachten op de grote klap - Keuzemenu Finish

128 130 132

Thema’s • klimaatgebieden en vegetatiezones in Europa • seizoenen • hoe mensen leven in natuurlandschappen

• Europese Unie • identiteit • bevolkingsontwikkeling • economische sectoren • de EU in de wereld

• vulkanen en aardbevingen • tropische orkanen • rampen en rampenplannen

• kennismaken met Turkije: natuurlandschappen, klimaat, bevolking en economie • cultuur • de opbouw van de stad en verstedelijking • verschillen tussen arm en rijk • toerisme

• soorten diagrammen: een bevolkingspiramide tekenen • aardrijkskundige vragen stellen • vergelijken • verbanden leggen en verklaren • een mening vormen

• onderzoek doen • soorten diagrammen • verbanden leggen en verklaren

• vergelijken • verbanden leggen en verklaren • een mening vormen

Vaardigheden • vergelijken • verbanden leggen en verklaren

Projecten

Weerman voor een week

Islam

138

136

Ook vind je in dit leerboek:

Hoe werk je met het leerboek?

Vaardigheden Register met alle begrippen

926187_BNWRK BOEK.indb 3

4 140 146

12/06/19 14:19

4

Hoe werk je met het leerboek?

Vier paragrafen

Dit is het leerboek 1 vmbo-kgt. Je gaat het gebruiken bij het vak aardrijkskunde. Op deze bladzijden zie je hoe je ermee gaat werken.

Elk hoofdstuk heeft vier paragrafen. De paragrafen bestaan onder andere uit verschillende tekststukjes, kaarten en foto’s.

Om je te helpen bij het leren, werkt De Geo met structuurtekens:  hoofdzaak: waarover gaat het stukje?  bijzaak of opsomming van verschillende punten  voorbeeld of extra uitleg

Dit boek van De Geo gebruik je samen met de digitale leeromgeving in de les. Dit boek is van jou persoonlijk, dus je mag er aantekeningen in maken. Na dit schooljaar kun je het gebruiken als je nog eens iets wilt opzoeken.

wereldbolletje: over welk gebied gaat het en waar ligt dat?

Leerboek

56

4

§1

Verschillen in India

§1 Landschap en bevolking

Start

FIGUUR

Bevolkingsdichtheid stad en platteland u Gemiddeld wonen er in India ongeveer 450 mensen per

2

FIGUUR

Ladakh, in het noorden van Jammu en Kashmir (Kasjmir).

India heeft 1,3 miljard inwoners. Waar en hoe leven al die mensen? En welke landschappen en klimaten komen er voor?

Landschap en klimaat u India is een groot Zuid-Aziatisch land met verschillende

landschappen en klimaten.  In het noorden van India ligt het Himalayagebergte (figuur 2). Veel toppen in dit gebergte zijn meer dan 8.000 m hoog. Op deze hoogte is het ijzig koud. Hierdoor zijn deze

bergen altijd bedekt met sneeuw en ijs. Er zijn nog meer gebergten in India, zoals de West-Ghats en de Oost-Ghats.

Die zijn niet hoger dan ongeveer 2.700 m.  Vanuit de Himalaya stromen rivieren richting de zee, bijvoorbeeld de Indus en de Ganges. De Ganges is de langste rivier en voert heel veel water af. Ruim 1.000 km voor de kust wordt het gebied waar de Ganges stroomt, heel breed en vlak. Dit gebied heet de Gangesvlakte. Als de rivier overstroomt, blijven er kleideeltjes (slib/modder) achter. Hierdoor is de Gangesvlakte heel vruchtbaar.  In het noordwesten van India ligt de Tharwoestijn (Thar), met een droog klimaat.

Himachal Pradesh

Haryana

foto: oriëntatie op het onderwerp en het gebied

CHINA

Shimla Dehra Dun

Punjab

Chandigarh PAKISTAN

Uttarakhand

Delhi

NEPAL Lucknow

Jaipur Rajasthan

Uttar Pradesh

Arunachal Pradesh

Bhopal

Gujarat

Madhya Pradesh

Jaipur

Daman Silvassa

Kerala

Thiruvanantapuram

FIGUUR

3

Tamil Nadu

Go lf v an

n ale ng Be

Puducherry

e Zee bisch

e Zee bisch

Kavaratti Lakshadweep

55

Start

Chennai

Raipur

Panaji

100 - 250 Bengaluru

droog tropisch koud

FIGUUR

4

250 - 500 500 - 1.000 1.000 - 2.000

Thiruvanantapuram

Klimaatgebieden in India.

Chennai Puducherry

Kavaratti

gematigd

SRI LANKA

Bhubaneswar engalen an B lf v Go Hyderabad aantal inwoners per km² Amaravati minder dan 100

Ara

Ara

Karnataka

CHINA

NEPAL Itanagar Gangtok BHUTAN Lucknow Dispur Kohima Patna Shillong Imphal BANGLA-Agartala DESH Aizawl Kolkata Ranchi

Daman Silvassa Mumbai

Hyderabad Amaravati

Andhra Pradesh

Shimla Dehra Dun

Bhopal

WestBengalen

Bhubaneswar

Telangana

Goa

Bengaluru

Verschillen in India

Odisha

Chhattisgarh

Maharashtra

Panaji

Gandhinagar

Jharkhand

Ranchi Raipur

Mumbai

Winkelen in Bengaluru.

Delhi

Gangtok Itanagar Sikkim BHUTAN Dispur Assam Nagaland Kohima Shillong Imphal Meghalaya Manipur BANGLA-Agartala DESH Aizawl Kolkata Tripura Mizoram

Patna Bihar

Gandhinagar

5

 Ongeveer een derde van de bevolking in India woont in steden (figuur 5). De bevolkingsdichtheid is daar vaak meer dan 10.000 inwoners per km2. In Mumbai wonen er wel 31.700 inwoners per km2. Ter vergelijking: in Amsterdam wonen ongeveer 4.900 inwoners per km2. Veel Indiase steden liggen aan de kust of bij een rivier. Hier vind je vlakke, vruchtbare gebieden, die makkelijk bereikbaar zijn over het water.

New Delhi (bijna 19 miljoen inwoners) ligt bijvoorbeeld in de Gangesvlakte, en Mumbai (meer dan 22 miljoen inwoners) ligt aan de westkust. Veel inwoners van het platteland trekken naar de stad, op zoek naar een beter bestaan. Daardoor groeien de steden enorm. De groei van het aantal stadsbewoners noem je urbanisatie of verstedelijking. In de steden is veel werk te vinden in bijvoorbeeld de elektronica-, de auto- en de kledingindustrie, maar ook in de ICT.

Srinagar

Kashmir

Chandigarh

km2. Ter vergelijking: in Nederland zijn dat er 507 per km2.

Maar er zijn grote verschillen in bevolkingsdichtheid binnen India (figuur 4).  Twee derde van de bevolking woont buiten de steden op het platteland. Hier wonen minder dan 200 mensen per km2.

Zij werken vooral in de landbouw (figuur 6). Ongeveer 70% van de boeren in India heeft maar een klein stukje grond. Dit komt doordat boeren volgens de wet hun grond onder hun kinderen moeten verdelen. Er zijn naar schatting ongeveer 100 miljoen boerengezinnen die niet van hun grond kunnen leven en daardoor in armoede leven. Zo’n 30% van de boeren heeft genoeg grond om van te leven en om voor de handel te produceren.

500 km

500 km

Srinagar Jammu en

PAKISTAN

57

Landschap en bevolking

 Het midden van India is een hoogvlakte, een vlak of zachtgolvend gebied dat op meer dan 500 m hoogte ligt.

Het regent er niet veel, waardoor er een droog klimaat voorkomt met steppen.  Langs de oost- en westkust van India liggen smalle kustvlakten. Langs de westelijke kust komt tropisch regenwoud voor. Het is er het hele jaar warm en er valt veel neerslag.  Grote delen van India hebben droge winters en natte zomers. Dat komt door de moesson, een vochtige zeewind die in de zomermaanden vanaf de Indische Oceaan naar India waait.

India

Elk hoofdstuk begint met een Start. Dat is een oriëntatie op het hoofdstuk. Oriënteren betekent: kijken wat je gaat doen.

In de Start staat een foto over het gebied of onderwerp dat in het hoofdstuk wordt behandeld.

4

zwart begrip: herhaald begrip

begintekst: waarover gaat de paragraaf?

Het leerboek bestaat uit acht hoofdstukken. Elk hoofdstuk is op een vaste manier opgebouwd: Start, vier paragrafen, Anders actief, Keuzemenu en Finish.

54

blauw begrip: nieuw begrip met omschrijving van de definitie

meer dan 2.000 SRI LANKA

Bevolkingsdichtheid in India.

FIGUUR

6

Leven op het platteland van Uttar Pradesh.

VAARDIGHEID

Start

4.

Verschillen in

India 1

Soorten diagrammen

vaardigheid: wat moet je kunnen?

Anders actief Bij een Anders actief-paragraaf staat het symbool . In zo’n paragraaf ga je dieper in op een bepaald gebied of een onderwerp. Je gaat actief aan de slag, meestal in een groepje.

112

FIGUUR

leertekst

structuurteken

5

Het holifeest: het lentefestival of festival van kleuren van hindoes in Uttar Pradesh.

7

Natuurrampen in Azië

Anders actief

Natuurrampen in Nederland

113

Anders actief Natuurrampen in Nederland

titel: het onderwerp en het gebied

BRON

926187_BNWRK BOEK.indb 4

7

Als de dijken breken.

12/06/19 14:20

5

Hoe werk je met het leerboek?

Werkboek

Keuzemenu Bij het Keuzemenu staat ook het symbool . In het Keuzemenu staan vier of vijf onderwerpen. Je mag zelf kiezen wat je gaat doen. Je werkt alleen, samen of in groepjes.

82

5

Landschappen in Europa

Anders actief

83

Keuzemenu

Keuzemenu A

De Tour de France

C

Elk jaar wordt in Frankrijk de Tour de France gereden.

Het is de grootste wielerwedstrijd van de wereld. Bij de Tour de France rijden de wielrenners in 21 etappes heel Frankrijk door. Een etappe is een route die de wielrenners elke dag fietsen. Er zijn vlakke etappes, maar er zijn ook

BRON

B

9

etappes door de bergen. De wielrenner die alle etappes het snelst heeft afgelegd, wint de Tour de France.

In dit keuzemenu bekijk je een bergetappe. Door welke hoogtegordels rijden de wielrenners?

Van de evenaar naar de Noordpool

Als je van de evenaar in Afrika naar de Noordpool reist, komt je door negen natuurlandschappen. In hoofdstuk 3 Landschappen van Afrika heb je de natuurlandschappen leren kennen van de tropen. In dit hoofdstuk heb je over de natuurlandschappen van de gematigde zone en de poolstreken geleerd. Weet jij welke natuurlandschappen je op de foto’s van dit keuzemenu ziet?

E

A

F

B

G

Je begint altijd te werken vanuit je werkboek. Daar staan alle opdrachten. Die opdrachten gaan over de tekst, foto’s, kaarten en diagrammen in het leerboek. Je moet vaak iets zelf doen, zoals kaarten kleuren of diagrammen tekenen.

Bij alle opdrachten staat welke tekst of figuur uit het leerboek je nodig hebt voor het maken van die opdracht. Of welke vaardigheid je oefent in die opdracht. In het werkboek zie je het symbool staan bij de Anders actief-paragraaf en bij het Keuzemenu. Dat betekent dat je daar op een andere manier aan de slag gaat dan in de gewone opdrachten.

De etappe naar Alpe d’Huez.

Op verkenning met Street View

Maak met dit keuzemenu een reis door Europa om alle natuurlandschappen in Europa te bekijken. Met Google Maps en Street View kun je overal komen en foto’s nemen van het landschap.

H

C A

1.000 km

aan ce eO ch tis lan At

vragen over tekst en figuren in het leerboek

B

D

I

herhaling

C

D E

rte Zee Zwa

Middellandse Z ee

BRON

10

BRON

144

11 Landschappen van evenaar naar Noordpool.

8

W2

§1

Turkije

Klimaten in Turkije.

Zwarte Zee Zwarte Zee

BULGARIJE BULGARIJE

Istanbul Istanbul

figuur 4:

Trabzon Trabzon

4 4

Bursa Bursa

ARMENIË ARMENIË

Ankara Ankara

c In welke figuur of bron in een andere paragraaf van het hoofdstuk zie je landbouw in het oostelijke berggebied?

3 3

1 1 IRAN IRAN

Finish Het hoofdstuk eindigt met de Finish. Hier staan alle begrippen uit het hoofdstuk met de definities.

20

1

Australië

Finish

21

Finish

......................................................... .........................................................

2 2

......................................................... .........................................................

3

aardas 14 De as waar de aarde om draait; een denkbeeldige lijn van Noordpool naar Zuidpool door het middelpunt van de aarde. absolute afstand 10 De afstand tussen twee plaatsen die je meet langs een rechte lijn, in kilometers. absolute ligging 14 Het snijpunt van een meridiaan en een breedtecirkel, in lengte- en breedtegraden (de coördinaten). atlas 13 Boek met landkaarten en afbeeldingen. bevolkingsdichtheid 8 Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). breedtecirkel 14 Denkbeeldige lijn die plaatsen met elkaar verbindt die op dezelfde breedtegraad liggen. Loopt parallel (evenwijdig) aan de evenaar. Heet ook parallel. breedteligging 14 De afstand in graden van een plaats tot de evenaar. coördinaten 14 De lengte- en breedtegraden waarop een plaats ligt.

Het is het snijpunt van een meridiaan en een breedtecirkel en geeft de absolute ligging aan van een plaats. dichtbevolkt 12 Er wonen veel mensen per vierkante kilometer. dunbevolkt 12 Er wonen weinig mensen per vierkante kilometer. evenaar 14 De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. gebied 8 Een klein of groot stuk van het aardoppervlak. graadnet 14 Verdeling van het aardoppervlak in parallellen (breedtecirkels) en meridianen (lengtecirkels). ingericht landschap 11 Een landschap dat door mensen is ingericht met bijvoorbeeld akkers, wegen en huizen. inrichtingselement 11 Element in het landschap dat mensen hebben aangelegd, zoals wegen, akkers en huizen. inzoomen 10 Een gebied van dichterbij bekijken. Je gaat van een groot gebied naar een kleiner gebied. Je ziet dan meer details. kaart 8 Een verkleinde tekening van een gebied.

kaartlezen 9 Begrijpen wat er op een kaart staat. Daarvoor heb je ten minste vier kaartonderdelen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. legenda 9 Uitleg van de betekenis van kleuren en symbolen op een kaart. lengtecirkel 14 Denkbeeldige lijn van de Noordpool naar de Zuidpool, die plaatsen met elkaar verbindt die op dezelfde lengtegraad liggen. Heet ook meridiaan. lengteligging 14 De afstand in graden van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan 14 Zie lengtecirkel. natuurlandschap 11 Een landschap dat niet door mensen is ingericht.

Het is puur natuur. natuurlijke element 11 Element in het landschap dat niet door mensen is aangelegd, zoals bergen, rivieren en bomen. noordelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten noorden van de evenaar. noorderbreedte 14 Breedteligging op het noordelijk halfrond. Wordt afgekort als N.B. noordpijl 9 Pijl die aangeeft waar het noorden is.

Noordpool 14 De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan 14 De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het westelijk halfrond en het oostelijk halfrond. oostelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten oosten van de nulmeridiaan. oosterlengte 14 Lengteligging op het oostelijk halfrond. Wordt afgekort als O.L. overzichtskaart 12 Een kaart die een overzicht geeft van een bepaald gebied, zoals een kaart met topografie. parallel 14 Zie breedtecirkel. relatieve afstand 10 De afstand tussen twee plaatsen gemeten in tijd of kosten. schaal 9 Getal dat laat zien hoeveel het gebied op een kaart verkleind is. thematische kaart 12 Kaart over een onderwerp (thema), zoals de bevolkingsdichtheid of het klimaat.

titel 9 Tekst die vertelt over welk gebied of onderwerp een atlaskaart gaat. uitzoomen 10 Van grotere afstand naar een gebied kijken. Je gaat van een klein gebied naar een groter gebied. Je ziet dan minder details. westelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten westen van de nulmeridiaan.

westerlengte 14 Lengteligging op het westelijk halfrond. Wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten zuiden van de evenaar. zuiderbreedte 14 Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Wordt afgekort als Z.B. Zuidpool 14 De zuidelijkste plek op aarde.

3 3 4 4

landklimaat landklimaat zeeklimaat zeeklimaat

Lees Natuurlandschappen en klimaat in je leerboek en gebruik figuur 2 en 3.

a Kleur in W3 de temperatuurlijnen rood en de staven van de neerslag blauw. b Zet onder elke klimaatgrafiek de juiste plaatsnaam uit W2 en het juiste klimaat. Eén antwoord is al gegeven. c Zet in W2 een rode X op de plek van figuur 2. d De Erciyas (Erciyes Daǧi) is 3.917 m hoog. De invloed van de zee is hier groot / klein. Samen met de hoogteligging / breedteligging zorgt dit ervoor dat de wintertemperatuur onder nul blijft. Je kunt hier op wintersport, omdat de neerslag in de winter als regen / sneeuw valt.

4

Welke begrippen moet je kennen?

Lees Bevolking en landbouw in je leerboek en gebruik figuur 6.

a Kleur W4 volgens de legenda. b Noteer twee kenmerken van de bevolkingsdichtheid in Turkije uit de tekst die je terugziet in W4.

180

20

180

20

120

0

120

0

60 0

240

j f mam j j a s o n d maand

−20

60

−40

0

............................................

mm

ºC

40

240

20

180

0

120

60 0

j f mam j j a s o n d maand Trabzon

5

j f mam j j a s o n d maand ............................................

............................................

120

−20

60

−40

0

40

−20

............................................

180

mm

3

4 4

2

3 5

ºC

−40

40 20 0 −20

j f mam j j a s o n d maand

3

3 1

5

−40

GEORGIË

Trabzon

1 1 5 4 1 1 1 2 3 3 1 1 2 3 3 4 3 3 4 4 5 3 3 4 2 4 Mardin 5 4 4 5 5 4 46 5 3

4

5

4

1

2

Herhaling

Werk in tweetallen. Noem om de beurt een begrip uit de Leerdoelen. De ander omschrijft het begrip en degene die het begrip noemde, schrijft de omschrijving op. Doe dit met alle begrippen uit deze paragraaf. Controleer samen in de Finish in jullie leerboek of jullie omschrijvingen juist zijn.

IRAK

6

200 km

SYRIË

1

minder dan 30

3

45 - 60

5

100 - 200

2

30 - 45

4

60 - 100

6

meer dan 200

6

Lees Economie in je leerboek.

a Visserij hoort bij de primaire / secundaire / tertiaire sector.

Toerisme hoort bij de primaire / secundaire / tertiaire sector. b Bekijk W4 nog een keer.

In gebieden met minder dan 60 inwoners per km2 zal de landbouw relatief belangrijk / onbelangrijk zijn als werkgever. Daar zal meer / minder dan 18% van de bevolking in de primaire sector werken. In gebieden met meer dan 60 inwoners per km2 zal juist meer / minder dan 18% van de bevolking in de primaire sector werken, en meer / minder mensen in de secundaire en tertiaire sector.

W5

Bijdrage van de economische sectoren aan het bnp van Turkije, 1980 en 2017.

............................................

1980

Leerdoelen

• Je kunt beschrijven welke natuurlandschappen en klimaten voorkomen in Turkije en verklaren waarom ze daar voorkomen.

• Je kunt beschrijven hoe mensen in deze natuurlandschappen leven en welke soorten landbouw er voorkomen.

• Je kunt de opbouw van de economie van Turkije beschrijven in drie sectoren.

WB • Je kunt beschrijven waar er veel en waar er weinig mensen leven in Turkije en dit verklaren.

• Je kunt voorbeelden geven van producten die Turkije exporteert en importeert.

• Je kunt beschrijven hoe de export en import van Turkije zich tot elkaar verhouden.

bevolkingsdichtheid, binnenzee, hoogvlakte, landklimaat, Middellandse Zeeklimaat, primaire sector, secundaire sector, steppeklimaat, tertiaire sector, veeteelt, zeeklimaat

26% 32%

50%

Digitaal

61%

a Omcirkel in W4 met rood de plaatsen van figuur 4 en figuur 5.

Welke soort landbouw zie je op de foto’s?

Wat moet je kennen en kunnen?

LB

Begrippen

2017

7%

Lees Natuurlandschappen en klimaat en Bevolking en landbouw in je leerboek en gebruik figuur 4 en 5.

samenvatting en zelftoets §1

24%

in % 26 primaire sector

figuur 5:

2

CYPRUS aantal inwoners per km²

............................................

figuur 4:

2

2

4

6

Middell andse Zee

240

1

in % 7

primaire sector

24 secundaire sector

32 secundaire sector

50 tertiaire sector

61 tertiaire sector

leerdoelenoverzicht

FIGUUR 17 Het Eyremeer.

FIGUUR 18 Hobart in de winter.

Wat heb je nodig? leerboek

atlas

computer

Overige symbolen

foto of kaart waarover je vragen beantwoordt in het werkboek

Projecten Achter in je leerboek staan drie projecten. Daarin doe je een onderzoek. Zo’n onderzoek doe je meestal verspreid over meer lessen.

Vaardigheden Achter in je leerboek vind je het overzicht van de vaardigheden die je nodig hebt bij het vak aardrijkskunde. In het werkboek oefen je deze vaardigheden.

926187_BNWRK BOEK.indb 5

6

ºC

40

zeeklimaat

2

mm

3

3

5

4

ºC

145

e Turkije importeert voor meer / minder dollars dan dat het exporteert. Dit betekent dat het land geld overhoudt / geld bij moet leggen om zichzelf te voorzien van alle nodige grondstoffen en producten.

7

Zwarte Zee

4 1 Istanbul 6 6 5 3 6 5 5 1 2 6 3 Ankara

4

Klimaatdiagrammen van vier plaatsen in Turkije.

mm

1

d Bedenk waarom steden zoals Ankara, Izmir en Istanbul steeds dichter bevolkt raken.

3

5

W3 240

2 c Het kustgebied van Turkije heeft weinig reliëf en een goed klimaat. Noteer nog twee andere voordelen die het kustgebied van Turkije biedt, die je ziet in figuur 6.

Bevolkingsdichtheid Turkije.

3 4 5 3

200 km 200 km

minder dan 400 mm (500 mm) neerslag per jaar minder dan 400 mm (500 mm) neerslag per jaar

vaardigheid begrippen uit het hoofdstuk

IRAK IRAK

SYRIË SYRIË

e Middellandse Ze Middellandse Zee

1 1

W4

Adana Adana

Antalya Antalya

GRIEKENLAND GRIEKENLAND

Turkije in een notendop

c Kleur W5 volgens de legenda. d Vergelijk de twee cirkeldiagrammen in W5. Op welke manier is de economie van Turkije tussen 1980 en 2017 veranderd?

figuur 5:

Erzurum Erzurum 2 2

Izmir Izmir

b Verklaar het soort landbouw dat je in figuur 4 en figuur 5 ziet met behulp van kenmerken van het natuurlandschap en het klimaat.

GEORGIË GEORGIË

samenwerking

De Geo digitaal Als dit symbool bij een opdracht staat, betekent dit dat je op www.thiememeulenhoff.nl/degeo iets in de digitale leeromgeving kunt of moet doen. Bijvoorbeeld een opdracht maken of een filmpje bekijken. Alles wat in de boeken staat, staat ook bij elkaar op www.thiememeulenhoff.nl/degeo.

Via de digitale leeromgeving kun je er alle opdrachten maken. Ook vind je hier speciale opdrachten die niet in het werkboek staan. Daarvoor heb je bijvoorbeeld speciale De Geo-ICT of -video’s nodig. Bij iedere opdracht staat de informatie uit het leerboek die je voor die opdracht nodig hebt. In de digitale leeromgeving kun je je werk direct nakijken. Zo weten jij en je docent meteen hoeveel je al kent en kunt en wat je nog een keer moet oefenen.

12/06/19 14:20

6

FIGUUR

1

1

AustraliĂŤ

Beklimming van de Harbour Bridge.

926187_BNWRK BOEK.indb 6

12/06/19 14:20

7

Start

Start

1.

AustraliĂŤ

926187_BNWRK BOEK.indb 7

12/06/19 14:20

8

1

Australië

§1 Sydney

Australië

2

Sydney vanuit de lucht.

Sydney is met meer dan 4,5 miljoen inwoners de grootste stad van Australië. Hoe ziet deze stad eruit? Waar wonen al die mensen? Je kunt dit onderzoeken met kaarten.

Leren over een gebied  Aardrijkskunde gaat over gebieden. Een gebied is een

stuk van de aarde. Dat kan een klein stuk van de aarde zijn, zoals de buurt waarin je woont, maar ook een heel land of een werelddeel. Of een stad zoals Sydney.

Richmond s

s

Mona Vale

s

s Blacktown Parramatta

Po

Blacktown

Newtown s

Royal National Park

Chatswood

Manly

Manly

Parramatta

s

Botany Bay s Campbelltown

Penrith

r t Jacks on

s Liverpool s

Mona Vale Hornsby

Chatswood s s

Ku-ring-gai Chase National Park

SYDNEY

Newtown

Liverpool

Ta sm anz ee

s Penrith

Richmond

Ku-ring-gai Chase National Park

Hornsby

 Als je een gebied onderzoekt, stel je vragen. Bijvoorbeeld over waar dingen zijn en waarom ze daar zijn: Waar is de haven in Sydney en waarom is die daar? Waar wonen mensen en waarom daar?  Om antwoord te krijgen op je vragen, kun je bijvoorbeeld naar Sydney toe gaan, of foto’s bekijken (figuur 1, 2 en 6).

Maar je kunt ook kaarten gebruiken. Een kaart is een verkleinde tekening van een gebied. Op sommige kaarten kun je zien waar dingen zijn, zoals straten en havens (figuur 3).

Op andere kaarten zie je heel andere dingen, zoals hoeveel mensen er op 1 vierkante kilometer (km2) wonen (figuur 4).

Dat is de bevolkingsdichtheid.

Botany Bay

Campbelltown 10 km

SYDNEY

Ta sm anz ee

FIGUUR

Royal National Park

10 km

1 : 850.000

s

1 : 850.000

weg

vliegveld

bebouwing

aantal inwoners per km2

spoorlijn met station

zeehaven

bos of park

minder dan 1

50 - 595

meer dan 2.150

1 - 50

595 - 2.150

centraal zakencentrum

rivier

FIGUUR

centraal zakencentrum

3

Groot-Sydney.

926187_BNWRK BOEK.indb 8

FIGUUR

4

Bevolkingsdichtheid Sydney, 2014.

12/06/19 14:20

§1

Hoe lees je een kaart?  Om een kaart goed te kunnen begrijpen, moet je kunnen kaartlezen. Daarbij let je in ieder geval op vier onderdelen van de kaart: de titel, de noordpijl, de legenda en de schaal.  Aan de titel van de kaart kun je zien over welk gebied of over welk onderwerp de kaart gaat.  De noordpijl geeft aan waar het noorden is. Als deze pijl niet op de kaart staat, is de bovenkant van de kaart het noorden.

Sydney

9

 In de legenda staat de betekenis van de kleuren en symbolen (zoals stippen en lijnen) op de kaart.  De schaal van de kaart laat je zien hoeveel het gebied op de kaart is verkleind. Als er bijvoorbeeld staat 1 : 100.000 (100.000 noem je het schaalgetal), dan is 1 cm op de kaart in werkelijkheid 100.000 cm (is 1.000 m, of 1 km). Zo kun je uitrekenen hoe groot afstanden tussen plekken op de kaart in werkelijkheid zijn. Soms staat er (ook) een schaalstok in een kaart.

Wonen in Blacktown Dit is Pippa, samen met haar vriendinnen Gabriella en Indie. Pippa en haar vriendinnen wonen in Blacktown, Sydney. ‘Ik zit hier samen met Gabrielle en Indie op school, op het Nagle College. We lopen daar elke dag samen naartoe. Sommige kinderen komen met de schoolbus. Andere vrienden fietsen naar school. Maar dat is niet zo veilig, omdat er weinig fietspaden zijn.

Ik woon in een vrijstaand huis met een tuin. In Blacktown is bijna geen hoogbouw.

Met de City Rail ben ik in ongeveer vijf kwartier in het centrum van Sydney. Maar in Blacktown kun je ook fijn winkelen! We gaan dan naar een shopping mall in de buurt. Dat is een groot winkelcentrum met veel parkeerplaatsen. Daarom komen veel mensen met de auto daar naartoe.’

FIGUUR

5

FIGUUR

6

Uitzicht op de Harbour Bridge en het Sydney Opera House.

926187_BNWRK BOEK.indb 9

12/06/19 14:20

10

1

Australië

§2 Australië: een enorm land

FIGUUR

7

De Grote Victoriawoestijn.

Sydney is een grote stad, maar het is maar een klein stukje van Australië. Op kaarten kun je zien hoe groot dit land is.

Kaarten van grote gebieden  Als je heel Australië op een kaart wilt zien, en niet alleen

Sydney, dan moet je uitzoomen. Je ziet dan een steeds groter gebied afgebeeld op de kaart.  Bij uitzoomen wordt de werkelijkheid steeds meer verkleind. Je ziet dan steeds minder details. Zo zie je Sydney op een kaart van heel Australië terug als een stip (figuur 8 en 9).

Darwin 1.68 2 km

aan ce

ote Gr

Cairns

2.849 km

aan Oc e

s di In

eO ch

3.972 km

km

1.959 km

50

3.1

AUSTRALIË

2.413 km

3.934 km Perth

3.378 km Indisc

afstand in km

he O cea

Sydney 878 km an

Melbourne

hemelsbreed over de weg

1.000 km 1 : 45.000.000

FIGUUR

8

Absolute en relatieve afstand in Australië.

926187_BNWRK BOEK.indb 10

m

9k 70

Kaarten van kleine gebieden  Als je op de kaart niet een groot gebied wilt zien, maar

een kleiner gebied, dan moet je inzoomen. Je ziet dan een steeds kleiner gebied afgebeeld op de kaart.  Bij inzoomen wordt de werkelijkheid steeds meer vergroot.

Op een kaart van Sydney zie je veel details, zoals wegen en scholen.

Enorme afstanden  Als je uitzoomt naar heel Australië, zie je dat het land

ontzettend groot is. Het is ongeveer 185 keer groter dan Nederland. Je bent dan ook wel even onderweg als je van Sydney naar Perth wilt reizen (figuur 8).  De afstand tussen twee plaatsen, gemeten in een rechte lijn, noem je de absolute afstand (figuur 8). Dit noem je ook wel de afstand hemelsbreed. De absolute afstand tussen Sydney en Perth in een rechte lijn gemeten is 3.378 km.  Je kunt de afstand tussen twee plaatsen ook meten in reistijd of in kosten. Dit noem je de relatieve afstand (figuur 8). Als je reist, is het handig te weten hoe lang je over een afstand doet en hoeveel de reis je kost. Met de trein doe je er van Sydney naar Perth drie hele dagen over, en een ticket kost ongeveer Australische $ 2.500. Met de auto is de afstand ongeveer 3.934 km. Je doet er zo’n 41 uur over en het kost meer dan Australische $ 500 aan benzine.  De relatieve afstand kan verschillen. Het maakt uit of je met de auto, met de trein of met het vliegtuig reist. Het vliegtuig is sneller. De reis tussen Sydney en Perth duurt dan ongeveer vijf uur. Daarom vliegen mensen in Australië vaak. En als je met de auto gaat, maakt het uit of je over de snelweg rijdt, of over bochtige binnenwegen.

12/06/19 14:20

§2

11

Australië: een enorm land belangrijke weg

PAPOEA-NIEUW GUINEA

INDONESIË

Solomoneilanden belangrijke spoorweg

Arafuraz ee

ee orz Tim Darwin

hoogte in m 0 - 100 100 - 200

Kor aal ze e

rr R

Ra

ef

250.000 - 1 miljoen Nieuw-Caledonië meer dan 1 miljoen

ng e

Brisbane Gold Coast

I

Port Augusta Esperance

e

Eyremeer

Broken Hill

Swan

100.000 - 250.000

r

KalgoorlieBoulder

ie

Perth

QUEENSLAND

Simpsonwoestijn

S OUT H AUS TRALIA

Vanuatu minder dan 100.000

g

Geraldton

Alice Springs

A U S T R A L I Ë

Grote Victoriawoestijn

hoogste punt aantal inwoners

Ba

WES TER N AUS TR ALI A

Mount Isa

in

Carnarvon

hoger dan 1.000

at

Gibsonwoestijn

MacDonnel Ranges 1.531

Townsville ivi d at D Gre

Grote Zandwoestijn

Cairns

NO RT H ERN TER R IT ORY

500 - 1.000

Gre

Mount Ord 936

Stuart Hig h w ay

n

s di

n eaa Oc e ch

200 - 500

Grote Oceaan

NEW SOUT H WALES

Newcastle Blue Mountains M ur Sydney ra y Canberra VICT ORIA 2.229 Mount Kosciuszko

Adelaide

Albany

Geelong Melbourne

Tasmanzee Indische Oce

aan

500 km

TASMANIA Hobart

NIEUW-ZEELAND

1 : 33.000.000

FIGUUR

9

Australië.

Landschappen in Australië  In Australië en ook in de rest van de wereld komen twee

soorten landschappen voor: natuurlandschap en ingericht landschap.  Een natuurlandschap is een landschap dat niet door mensen is ingericht. Er zijn alleen natuurlijke elementen, zoals bossen, bergen en rivieren. Een voorbeeld is het berggebied bij Sydney, de Blue Mountains (figuur 10). Ook heb je in Australië in het binnenland uitgestrekte woestijngebieden, zoals de Grote Victoriawoestijn (figuur 7).

 Een ingericht landschap is een landschap dat mensen hebben ingericht door er bijvoorbeeld huizen te bouwen en er wegen, akkers en weilanden aan te leggen. Dit noem je inrichtingselementen. Vooral in het oosten, zuidoosten en westen van Australië is veel ingericht landschap. Daar wonen ook de meeste mensen.

FIGUUR 11 Uitzicht op Parliament House in Canberra.

FIGUUR 10 Hanging Rock in de Blue Mountains.

VAARDIGHEID

926187_BNWRK BOEK.indb 11

4

Inzoomen en uitzoomen

12/06/19 14:20

12

1

Australië

§3 Australië in de atlas

FIGUUR 12 Goederentrein in de outback bij Coondambo, ten westen van Woomera.

In een atlas zitten veel kaarten. Welke soorten kaarten zijn er? En hoe kun je met een atlas werken?

Soorten kaarten

 In gebieden buiten de grote steden en in het binnenland van Australië, de outback, wonen maar weinig mensen (figuur 12 en 15). De bevolkingsdichtheid is er vaak minder dan 1 per km2. Het is er dunbevolkt.

1.000 km 1 : 45.000.000

s di In

an ea

aan Oc e

twee soorten kaarten: overzichtskaarten en thematische kaarten.  Een overzichtskaart geeft je een overzicht van een gebied. Je ziet daarop waar dingen liggen, zoals landen, steden, wegen, spoorlijnen, meren, bergen en woestijnen.

Een voorbeeld van een overzichtskaart is figuur 3.  Een thematische kaart gaat over een bepaald onderwerp (thema), zoals het klimaat, talen of de bevolkingsdichtheid.

Een voorbeeld van een thematische kaart is figuur 13.

c eO ch

ote Gr

 Kaarten geven je veel informatie over gebieden. Er zijn

AUSTRALIË

Brisbane

Perth Adelaide

Bevolkingsdichtheid

Sydney Melbourne

Indische Oceaan

 De kaart van figuur 13 laat de bevolkingsdichtheid van

Australië zien. In Australië komen gebieden voor met een hoge en een lage bevolkingsdichtheid.  De grote steden van Australië zijn dichtbevolkt (figuur 16).

In het centrum van Sydney wonen mensen in hoge woontorens (figuur 14). Daarom is de bevolkingsdichtheid daar meer dan 1.200 inwoners per km2. In de buitenwijken vlak bij het centrum wonen meer mensen in vrijstaande huizen en rijtjeshuizen. De bevolkingsdichtheid is er dan ook lager, ongeveer 400 inwoners per km2. In de wijken verder bij het centrum vandaan wonen nog minder mensen per km2.

926187_BNWRK BOEK.indb 12

aantal inwoners per km2 minder dan 1

1 - 10

1

10 - 50

stedelijke agglomeratie met 1 - 5 miljoen inwoners

FIGUUR 13 Bevolkingsdichtheid van Australië.

12/06/19 14:20

§3

Australië in de atlas

13

Werken met de atlas  Een atlas is een boek met kaarten en afbeeldingen. Bij aardrijkskunde is een atlas erg handig, omdat je er veel informatie over gebieden uit kunt halen. Er staan niet alleen overzichtskaarten en thematische kaarten in, maar ook grafieken. Als je iets wilt opzoeken in een atlas, kun je de bladwijzer, de registers, de inhoudsopgave en de algemene legenda gebruiken.  Bladwijzer: Met de bladwijzer kun je een plaats of gebied zoeken waarvan je ongeveer weet waar het ligt. Een bladwijzer is een kaart met vakken waarin de nummers van de kaartbladen staan. De bladwijzer zit vaak aan de binnenkant van de kaft voor in of achter in de atlas.  Topografisch register: In het register van topografische namen of het topografische register kun je de ligging van een plaats opzoeken als je de naam van de plaats weet. Alle namen staan in dit register op alfabetische volgorde. Erachter staat een verwijzing naar de kaart en het kaartvak waar je de plaats kunt vinden.  Trefwoordenregister: In het trefwoordenregister kun je een kaart zoeken over een bepaald onderwerp, bijvoorbeeld het klimaat.  Inhoud: In de algemene inhoud of de inhoudsopgave staan de titels van alle kaarten in de atlas. Ze staan in volgorde van dichtbij (Nederland) naar veraf (wereld). Als je de titel van een kaart weet, kun je hier zoeken.  Legenda: Bij veel kaarten in de atlas staat een legenda.

Als een symbool of naam daar niet wordt uitgelegd, kijk je in de algemene legenda, voor in de atlas.

FIGUUR 14 One Central Park: woontorens in het centrum van Sydney.

FIGUUR 15 De Stuart Highway vlak bij Port Augusta.

FIGUUR 16 Perth.

926187_BNWRK BOEK.indb 13

12/06/19 14:20

14

1

Australië

§4 Bronnen: Australië op de aardbol Je hebt op overzichtskaarten misschien al horizontale en verticale lijnen zien staan met getallen erbij en daarachter °. Dat zijn de graden. Dat zijn in de atlas vaak de grenzen tussen de kaartvakken. Maar waar komen die lijnen nou vandaan en wat kun je ermee?

BRON

1

Waar wonen de meeste Australiërs?  Australiërs wonen vooral in het oosten, zuidoosten en westen van Australië. Daarvoor zijn verschillende redenen.  In het oosten, zuidoosten en westen van Australië is het klimaat voldoende of goed: niet te heet of te koud, en niet te droog. Daardoor is landbouw er goed mogelijk. In deze gebieden liggen de meeste steden.  In het midden en in grote delen van het zuiden wonen weinig mensen omdat het daar veel droger en heter is. In veel gebieden zijn woestijnen, en landbouw is er vaak niet mogelijk. Veeteelt is alleen mogelijk met heel weinig vee op veel land. De mensen die hier wonen, werken vaak in de mijnbouw. Er zijn daar bijvoorbeeld lood-, goud- en zilvermijnen (bron 3).

Een bijzondere plek langs de Stuart Highway.

BRON

BRON

3

2

Super pit goudmijn bij Kalgoorlie(-Boulder).

926187_BNWRK BOEK.indb 14

12/06/19 14:20

§4

15

Bronnen: Australië op de aardbol

Breedteligging

Lengteligging

 De aarde heeft de vorm van een bol en draait om

 De nulmeridiaan loopt vanaf de Noordpool, via

een as. Deze aardas kun je je voorstellen als een denkbeeldige lijn door het middelpunt van de aarde tussen de Noordpool en de Zuidpool. De evenaar ligt precies tussen de twee polen in en verdeelt de aardbol in twee helften of halfronden. Het gebied ten noorden van de evenaar is het noordelijk halfrond.

Het gebied ten zuiden van de evenaar is het zuidelijk halfrond.  Je meet de afstand van een plaats tot aan de evenaar in graden (°). Dit noem je de breedteligging van die plaats. Bij de evenaar staat 0° en bij de polen 90°. Alle plaatsen ertussen hebben een breedteligging tussen de 0° en de 90°. Op het noordelijk halfrond spreek je over noorderbreedte (N.B.), op het zuidelijk halfrond over zuiderbreedte (Z.B.).

Amsterdam ligt bijvoorbeeld op ongeveer 52° N.B. en Sydney op ongeveer 33° Z.B.  De evenaar is een breedtecirkel (parallel). Deze lijn verbindt alle punten met elkaar die op 0° liggen.

Tussen 0° en 90° lopen alle breedtecirkels evenwijdig (parallel) aan de evenaar. Voorbeelden zijn de Kreeftskeerkring, die alle punten met elkaar verbindt die op 23½° N.B. liggen, en de Steenbokskeerkring die op het zuidelijk halfrond ligt op 23½° Z.B.

Greenwich bij Londen, naar de Zuidpool en verdeelt de aardbol in het oostelijk halfrond en het westelijk halfrond.  De lengteligging is de afstand in graden van een plaats tot de nulmeridiaan. Op het oostelijk halfrond is dit de oosterlengte (O.L.), op het westelijk halfrond de westerlengte (W.L.). Amsterdam ligt bijvoorbeeld op ongeveer 5° O.L. en Sydney op ongeveer 151° O.L.  De nulmeridiaan is een lengtecirkel (meridiaan).

Deze lijn verbindt alle punten met elkaar die op 0° liggen. De 30° O.L.-meridiaan verbindt bijvoorbeeld alle punten die op 30° O.L. liggen. Je kunt doortellen tot 180° ten oosten en 180° ten westen van de nulmeridiaan.  De breedtecirkels en meridianen vormen samen een graadnet op het aardoppervlak. Met dit graadnet weet je altijd precies waar je bent of waar een plaats op een kaart ligt. Elke plaats op aarde ligt namelijk op een uniek snijpunt van een breedtecirkel en een meridiaan. Dit snijpunt noem je de absolute ligging van die plaats. Het snijpunt leg je precies vast met de coördinaten. De coördinaten van Sydney zijn bijvoorbeeld 33° Z.B. 151° O.L.

Noordpool 90° N.B.

or de

.L. W Greenwich

L EN

30° W. L.

W ES T E R -

L. O.

O.L. nd lfro k ha oostelij

LENGTE

lijk

nd

0° nulmeridiaan

ide zu

lfr o

30° Z.B.

60°

ha

0° evenaar

30° O.L.

we

st e lfr lijk on d

23½° N.B. Kreeftskeerkring

23½° Z.B. Steenbokskeerkring

OOST ER-

NOORDERBREEDTE

Amsterdam

° 90

Amsterdam

ha

12 0°

.L. O

60 °

no

30° N.B.

E

ha

B

60° N.B.

d

lij

k

on lf r

GT

A

ZUIDERBREEDTE Zuidpool 90° Z.B.

BRON

4

926187_BNWRK BOEK.indb 15

BRON

5

12/06/19 14:20

16

1

Australië

Anders actief

BRON

6

Fitzroy Island, vlak bij Cairns, Great Barrier Reef, Australië.

926187_BNWRK BOEK.indb 16

12/06/19 14:20

Anders actief

Fitzroy Island

17

Fitzroy Island Het water is er blauw en de stranden zijn wit. De zon schijnt er volop en de temperatuur is heerlijk. Fitzroy Island: een eilandje van het Great Barrier Reef bij AustraliĂŤ.

Het is ongeveer 4 km2 groot en bedekt met tropisch regenwoud. Het is onderdeel van het beschermde natuurgebied Great Barrier Reef Marine Park. Je bent er in 45 minuten met de veerboot vanuit Cairns.

Het is een schitterend vakantie-eiland. Tenminste, dat moet het worden. Er komen namelijk nog niet zo veel toeristen. Daarom wil het toerismebureau van Fitzroy Island een kaart hebben die laat zien hoe het eiland kan worden ingericht. Jij gaat die kaart maken. Maar let op: slechts 10% van het eiland mag gebruikt worden om er te verblijven. In het tropische regenwoud mag je wel wandelen en in het water om het eiland mag je snorkelen en varen. Het doel is ook om zelf energie op te wekken met zonnepanelen en een windmolen. Er staat al een hotel (resort) op het eiland. Er mag er nog een worden gebouwd. Waar ga jij een hotel, een jachthaven, zonnepanelen, de windmolen, een strand en wandelpaden aanleggen?

926187_BNWRK BOEK.indb 17

12/06/19 14:20

18

1

Australië

Keuzemenu Rondreis Australië

A

In dit menu ga je met een klasgenoot een reis plannen door Australië. Van jullie reis maak je een digitale poster.

Je plant bijvoorbeeld een bezoek aan prehistorische schilderingen van de inheemse bevolking (bron 7), of aan Alice Springs in het droge midden van het land. Aan jullie de keuze! Jullie maken ook een handige routekaart van jullie reis.

BRON

T

HT

AC H

RA K

AL O RB UR GW

IJD SV

NIEUWMARKT

OU DE Z

RO K I N

KADE

Je gaat met de trein naar Amsterdam. Daar wil je het Anne Frankhuis bezoeken. Maar hoe kom je daar eigenlijk vanaf het station? Ga je met de bus of de tram? Of is het zo dichtbij dat je ook kunt lopen?

En welke route moet je dan lopen? In dit menu gebruik je de kaart uit bron 8.

Oude Kerk

O

DAM

SINGEL

HERENGRACHT

DA M

SP UI ST RA AT

HE RE

KE

NG RA C

GR

GR A

SE N

IN

IZE RS

Nieuwe Kerk

Koninklijk Paleis KEIZERSGRACHT

HE

KRI

PR

PR IN S

Amsterdam C.S. D N

Anne Frankhuis

PRINSENGRACHT

Aboriginal schilderingen.

Dagje Amsterdam

CH T

B

7

Rembrandthuis

S I N GE

L

AMSTEL

250 m

Mel StadsDeLaMa schouwb bushalte Лейде Pijpe r ntramhalte

BRON

8

C

1 : 17.000

Stadsarchief Foam station Amsterdam metrohalte

attractie of bezienswaardigheid Magere Brug

Het centrum van Amsterdam.

Mijn route naar school

Hoe ga jij naar school? Met de fiets? Lopend? Of met de trein of bus? Hoe je ook reist, je legt altijd een bepaalde route af. In dit menu maak je een kaart van jouw route naar school.

926187_BNWRK BOEK.indb 18

D

Pretpark Nederland

Houd jij ook zo van pretparken? In dit menu zoek je uit hoe ver de pretparken in Nederland van jouw huis af liggen.

12/06/19 14:20

Anders actief

E

19

Keuzemenu

Hoe laat is het in Sydney?

Heb je dat ook weleens gemerkt? Het is op aarde niet overal even laat.

Mensen in Australië vieren bijvoorbeeld al oud en nieuw als het bij ons in Nederland nog maar 3 uur ’s middags is op oudejaarsdag. Als je mensen ver weg wilt bellen, moet je er rekening mee houden dat het ergens anders een andere tijd is. In dit menu leer je waardoor dat komt en hoe je berekent hoe laat het is in Sydney.

Tijdverschillen

Waarom zijn er eigenlijk tijdverschillen?

Het verschil in tijd op aarde noem je het tijdverschil. Tussen Nederland en Japan zit bijvoorbeeld acht uur tijdverschil. Als het bij ons 12 uur ’s middags is, is het daar acht uur later. Dat is 8 uur ’s avonds (20.00 uur). Tijdverschillen hebben te maken met de lengteligging. Hoe verder je naar het oosten gaat, hoe later het wordt. Als je naar het westen gaat, wordt het vroeger.

BRON

De aarde is een bol. De zon kan de aardbol maar van één kant beschijnen. Hierdoor is het altijd op één helft van de aarde dag en op de andere helft nacht. Welk deel van de aarde licht is, wordt bepaald door de draaiing van de aarde. In 24 uur draait de aarde één keer om haar as. Daardoor krijgt (bijna) elke plek op aarde een tijd lang licht, maar niet op hetzelfde moment. In Tokyo, in Japan, komt het licht van de zon eerder dan bij ons in Nederland. Daar begint de dag dus eerder. Als daar de zon opkomt, is het bij ons nog nacht.

Als het bij ons licht wordt, is het in Tokyo al aan het eind van de middag. Op hetzelfde moment is het in New York nog nacht. Daar komt het licht namelijk nog later dan bij ons.

9

Tijdzones De aarde is ingedeeld in tijdzones. Dat zijn gebieden die dezelfde tijd hebben. Als je naar een andere tijdzone gaat, moet je je horloge verzetten. Want in die andere tijdzone geldt een andere tijd. In grote landen zoals Australië zijn er ook binnen het land zelf verschillende tijdzones!

New York 07:00 uur

4

5

3

2

1

24

nach

t

23

8

21 20

Amsterdam

19

9

Z

N

BRON

BRON

18

10

O

17

11

N

E

12

da S

Tokyo 21:00 uur

22

6 7

13

g

T

R

A

14

L

E

15

16

N

11 Tijdverschil op aarde.

10

926187_BNWRK BOEK.indb 19

12/06/19 14:20

20

1

AustraliĂŤ

Finish Welke begrippen moet je kennen? aardas 14 De as waar de aarde om draait; een denkbeeldige lijn van Noordpool naar Zuidpool door het middelpunt van de aarde. absolute afstand 10 De afstand tussen twee plaatsen die je meet langs een rechte lijn, in kilometers. absolute ligging 14 Het snijpunt van een meridiaan en een breedtecirkel, in lengte- en breedtegraden (de coĂśrdinaten). atlas 13 Boek met landkaarten en afbeeldingen. bevolkingsdichtheid 8 Het gemiddelde aantal inwoners per vierkante kilometer (inw/km2). breedtecirkel 14 Denkbeeldige lijn die plaatsen met elkaar verbindt die op dezelfde breedtegraad liggen. Loopt parallel (evenwijdig) aan de evenaar. Heet ook parallel. breedteligging 14 De afstand in graden van een plaats tot de evenaar. coĂśrdinaten 14 De lengte- en breedtegraden waarop een plaats ligt.

Het is het snijpunt van een meridiaan en een breedtecirkel en geeft de absolute ligging aan van een plaats. dichtbevolkt 12 Er wonen veel mensen per vierkante kilometer. dunbevolkt 12 Er wonen weinig mensen per vierkante kilometer. evenaar 14 De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het noordelijk halfrond en het zuidelijk halfrond. gebied 8 Een klein of groot stuk van het aardoppervlak. graadnet 14 Verdeling van het aardoppervlak in parallellen (breedtecirkels) en meridianen (lengtecirkels). ingericht landschap 11 Een landschap dat door mensen is ingericht met bijvoorbeeld akkers, wegen en huizen. inrichtingselement 11 Element in het landschap dat mensen hebben aangelegd, zoals wegen, akkers en huizen. inzoomen 10 Een gebied van dichterbij bekijken. Je gaat van een groot gebied naar een kleiner gebied. Je ziet dan meer details. kaart 8 Een verkleinde tekening van een gebied.

926187_BNWRK BOEK.indb 20

kaartlezen 9 Begrijpen wat er op een kaart staat. Daarvoor heb je ten minste vier kaartonderdelen nodig: de titel, de legenda, de noordpijl en de schaal. legenda 9 Uitleg van de betekenis van kleuren en symbolen op een kaart. lengtecirkel 14 Denkbeeldige lijn van de Noordpool naar de Zuidpool, die plaatsen met elkaar verbindt die op dezelfde lengtegraad liggen. Heet ook meridiaan. lengteligging 14 De afstand in graden van een plaats tot de nulmeridiaan. meridiaan 14 Zie lengtecirkel. natuurlandschap 11 Een landschap dat niet door mensen is ingericht.

Het is puur natuur. natuurlijke element 11 Element in het landschap dat niet door mensen is aangelegd, zoals bergen, rivieren en bomen. noordelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten noorden van de evenaar. noorderbreedte 14 Breedteligging op het noordelijk halfrond. Wordt afgekort als N.B. noordpijl 9 Pijl die aangeeft waar het noorden is.

Noordpool 14 De noordelijkste plek op aarde. nulmeridiaan 14 De lijn die de aardbol in twee helften verdeelt: het westelijk halfrond en het oostelijk halfrond. oostelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten oosten van de nulmeridiaan. oosterlengte 14 Lengteligging op het oostelijk halfrond. Wordt afgekort als O.L. overzichtskaart 12 Een kaart die een overzicht geeft van een bepaald gebied, zoals een kaart met topografie. parallel 14 Zie breedtecirkel. relatieve afstand 10 De afstand tussen twee plaatsen gemeten in tijd of kosten. schaal 9 Getal dat laat zien hoeveel het gebied op een kaart verkleind is. thematische kaart 12 Kaart over een onderwerp (thema), zoals de bevolkingsdichtheid of het klimaat.

12/06/19 14:20

Finish

titel 9 Tekst die vertelt over welk gebied of onderwerp een atlaskaart gaat. uitzoomen 10 Van grotere afstand naar een gebied kijken. Je gaat van een klein gebied naar een groter gebied. Je ziet dan minder details. westelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten westen van de nulmeridiaan.

21

westerlengte 14 Lengteligging op het westelijk halfrond. Wordt afgekort als W.L. zuidelijk halfrond 14 De helft van de aardbol ten zuiden van de evenaar. zuiderbreedte 14 Breedteligging op het zuidelijk halfrond. Wordt afgekort als Z.B. Zuidpool 14 De zuidelijkste plek op aarde.

FIGUUR 17 Het Eyremeer.

FIGUUR 18 Hobart in de winter.

926187_BNWRK BOEK.indb 21

12/06/19 14:20

D E GEO

1 VM BO - KGT LEERBOEK

Ontdek waar het om draait

www.thiememeulenhoff.nl/degeo

926187_OMSL.indd 1

9 789006 926187

12/06/19 15:52