Feniks LRN line 1 vwo - 9789006860177

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

WERKBOEK 1 VWO

Beeld op het omslag Wie heeft deze helm gedragen? Precies weten we het niet, maar hij was van een Tempelier.

De Tempeliers waren een ridderorde met een religieus karakter. De ridderorde werd opgericht om pelgrims te beschermen die op bedevaart naar het Heilige Land gingen. In korte tijd werd deze organisatie erg rijk en machtig. Maar na ongeveer 200 jaar kregen ze onenigheid met de Franse koning en dat betekende het einde van de Tempeliers. Of toch niet? Er gaan nog altijd veel geheimzinnige verhalen over hen rond.

Werkboek 1 VWO Naam Klas

Ontdek wie de Tempeliers ĂŠcht waren:

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

9 789006 860177

3677_TM_FENIKS_Werkboek_omslag_1 VWO_DRUK.indd 1,3

13/05/19 11:14

FEN_e3_1V_WB.indb 1

13/05/19 13:09

Geschiedenis voor de onderbouw Werkboek 1 vwo

Auteurs

Raymond de Kreek Idzard van Manen Frouke Schrijver Frank Tang

Ludwich Verberne Eindredactie

Edith van Gameren

FEN_e3_1V_WB.indb 1

13/05/19 13:09

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company. We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficienter wordt.

Samen leren vernieuwen.

Inhoud 0 De tijd indelen 4 TIJD VAN JAGERS EN BOEREN

www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 86017 7 3e editie, 1e druk, 1e oplage, 2019

1 Jagers worden boeren 6

© ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2019 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieen, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieen in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

3000 v. Chr.

FEN_e3_1V_WB.indb 2

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9

Oriëntatie Priester-koning 6 Sporen van de eerste mensen 9 Van kamp naar kamp 13 De landbouwrevolutie 17 Machtige staten 19 Priesters en mummies 23 Machtige steden tussen rivieren 28 Afsluiting 32 Keuzestof 36 TIJD VAN GRIEKEN EN ROMEINEN

2 De Griekse wereld 40 2.1 Oriëntatie De invloed van de Grieken 40 2.2 Van paleis naar polis 43 2.3 Democratie 47 2.4 Strijd om de macht 53 2.5 Het hellenisme 59 2.6 Van mythe naar wetenschap 64 2.7 Fenicië en Carthago: moeder en dochter 67 2.8 Afsluiting 71 2.9 Keuzestof 77

voor Christus

1

na Christus

13/05/19 13:09

TIJD VAN GRIEKEN EN ROMEINEN

3 Imperum Romanum 82

TIJD VAN STEDEN EN STATEN

5 Koningen, kastelen en kruistochten 158

3.1 Oriëntatie Mythe en werkelijkheid 82 3.2 Van stadstaat tot wereldrijk 85 3.3 Leven aan de noordgrens 91 3.4 Koningstijd, republiek, keizertijd 96 3.5 Eén rijk, twee keizers 101 3.6 Romeinen, joden en Christenen 106 3.7 De zijderoute 110 3.8 Afsluiting 114 3.9 Keuzestof 119

5.1 Oriëntatie Op oorlogspad 158 5.2 Normandiërs veroveren Engeland 160 5.3 God wil het! 166 5.4 De kruistochten 171 5.5 De Honderdjarige Oorlog 175 5.6 Centralisatie in Frankrijk 180 5.7 Het Mongoolse Rijk 183 5.8 Afsluiting 189 5.9 Keuzestof 194

TIJD VAN MONNIKEN EN RIDDERS

TIJD VAN MONNIKEN EN RIDDERS

4 Geloof en geweld 124

TIJD VAN STEDEN EN STATEN

4.1

Oriëntatie Een machtige en gelovige krijgsheer 124 4.2 Het Rijk van de Franken 127 4.3 Een agrarische samenleving 132 4.4 De verspreiding van het christendom over Europa 136 4.5 De islam: een nieuw, snel groeiend geloof 140 4.6 Het rijk van de Karolingen valt uiteen 145 4.7 Het Byzantijnse Rijk 148 4.8 Afsluiting 152 4.9 Keuzestof 155

6 Nederland stedenland 198 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6

Oriëntatie Steden bloeien op 198 Steden in opkomst 201 De Vlaamse lakensteden 205 Utrecht, bisschopsstad en handelsstad 210 Handelssteden aan de IJssel 213 Wereldstad Antwerpen en hoofdstad Brussel 218 6.7 De Azteken van Mexico 222 6.8 Afsluiting 225 6.9 Keuzestof 229

500

FEN_e3_1V_WB.indb 3

1000

Illustratieverantwoording 232

1500

1600

1700

1800

1900

2000

13/05/19 13:09

0 De tijd indelen

0 De tijd indelen Geschiedenis bestuderen Lees: Het verleden van mensen.

1

Welke reden vind je in het stukje om het verleden te bestuderen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2

Bedenk zelf nog een reden om je in de geschiedenis te verdiepen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Historische vaardigheden.

3

Welke twee voorbeelden van historische vaardigheden staan er in de tekst?  Bronnen checken op betrouwbaarheid  Feiten en meningen onderscheiden  Je inleven in mensen van vroeger  Oorzaken en gevolgen onderscheiden

4

Bedenk een situatie in het heden, waarbij een van die vaardigheden nuttig is. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Beeld van de tijd Bekijk bron 1, bron 2 en bron 3.

5

Noteer een overeenkomst en een verschil tussen de drie bronnen.

Overeenkomst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verschil: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6

1

Zet de afbeeldingen hieronder in de juiste chronologische volgorde, de oudste eerst.

Leg je keuze uit.

2

3

4

De juiste volgorde is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dat denk ik omdat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4

FEN_e3_1V_WB.indb 4

13/05/19 13:09

0 De tijd indelen

Jaartelling Lees: Jaartelling.

7

Verbind het jaartal aan de goede eeuw.

Jaartallen

Eeuwen

27 v. Chr.

1e eeuw

212 v. Chr.

13e eeuw

99

1e eeuw v.Chr.

502

7e eeuw

692

6e eeuw

1227

3e eeuw v.Chr.

Tijdvakken en perioden Lees Tijdvakken. Lees Perioden.

8

Welk tijdvak is in de indeling in tijdvakken hetzelfde als in de indeling in perioden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tijdbalk van je leven Lees Chronologie: ordenen in de tijd. Lees Tijdbalk. Gebruik de tijdbalk.

9

Leg uit wat chronologie is. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 Maak een tijdbalk van je leven. Schrijf 4 tot 6 belangrijke gebeurtenissen uit je leven op met het jaartal.

11

1 …

......................................

6 …

......................................

2 …

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

5 …

......................................

3 …

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 …

......................................

Deel de tijdbalk in volgens de vijf criteria in het boek. Laat de tijdbalk beginnen bij het jaar 2000. Zet de gebeurtenissen uit je leven erop.

Zelf verzamelen 12 In het boek staat een ‘verzameling’ van kunstwerken met het onderwerp Venus. Maak zelf ook een verzameling. Ga voor jouw verzameling naar de website Rijksmuseum.nl.

• Kies voor Rijksstudio en maak een account aan.

• Begin door rechtsboven op de afkorting van jouw collectie te klikken.

• Zoek naar voorwerpen of kunstwerken rond een bepaald onderwerp. Kies zelf een onderwerp dat jij leuk vindt, bijvoorbeeld ‘honden’ of ‘eten’.

• Maak een collectie van minstens drie voorwerpen, elk uit een ander tijdvak.

5

FEN_e3_1V_WB.indb 5

13/05/19 13:09

1 Jagers worden boeren – Oriëntatie Priester-koning

1 Jagers worden boeren 1.1 Oriëntatie Priester-koning •W elke belangrijke ontwikkelingen uit de Tijd van jagers en boeren hebben nog steeds invloed op ons leven?

Wat weet je al?

Bekijk de tijdbalk.

1

Welke ontwikkelingen begonnen in de Tijd van jagers en boeren? Kies de juiste antwoorden.  De ontdekkingsreizen naar Amerika, Azië en Afrika zijn begonnen.  De eerste mensen leefden als jager-verzamelaars.  In Europa werd het Christendom verspreid.  De landbouw werd uitgevonden.  De eerste fabrieken op stoomkracht ontstonden.  Het schrift ontstond.  Dorpen groeiden uit tot de eerste steden.

Het oude Egypte Lees: Wie schrijft de wetten voor? En gebruik bron 1.

2

Waarom kun je aan de hand van dit bouwwerk vermoeden dat de stad Ur een grote nederzetting moet zijn geweest? Bedenk twee verschillende redenen.

Reden 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reden 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Wie schrijft de wetten voor?

3

Bedenk twee redenen waarom koning Ur-Nammu de ziggurat liet maken.

1 Om de inwoners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 Om de goden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10000 v. Chr.

10000 v. Chr.

eerste schrift, eerste steden

uitvinding landbouw

5000 v. Chr.

4000 v. Chr.

3000 v. Chr.

voor Christus

1

na Christus

6

FEN_e3_1V_WB.indb 6

13/05/19 13:09

1 Jagers worden boeren – OriÍntatie Priester-koning

4 Van koning Shulgi zijn een paar afbeeldingen bewaard gebleven. Ook onze koning laat vanzichzelf afbeeldingen maken. Een voorbeeld daarvan is een staatsieportret.

Zoek online naar een voorbeeld van een staatsieportret. Noteer hieronder waar deze afbeelding vaak te zien is en waarom.

Waar is deze afbeelding vaak te zien: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Waarom wordt deze afbeelding daar vaak getoond: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lezen en begrijpen Lees de tussenkopjes.

5

Lees de tussenkopjes in de tekst. Bedenk welke vraag in welke alinea wordt beantwoord.

Noteer de juiste combinaties van letter en cijfer.

A Wie schrijft de wetten voor?

B Jagers en boeren C Waarom is de geschiedenis van jagers en boeren belangrijk?

1 Kunnen we voor hedendaagse problemen iets leren van de Prehistorie?

2 Welke taken had een koning van de steden in Mesopotamie?

3 Wat is het verschil in manier van leven tussen jagers en boeren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Het schrift Lees: Wie schrijft de wetten voor? Gebruik bron 2 en 3.

6

Als je de bronnen met elkaar vergelijkt dan kun je zien dat een van de functies van het schrift nog steeds hetzelfde is gebleven. Welke vergelijkbare functie zie je in de bronnen?

Vul aan.

Net als in de Tijd van jagers en boeren wordt ook tegenwoordig schrift gebruikt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Als je de bronnen met elkaar vergelijkt dan kun je zien dat de manier waarop we schrift gebruiken en verspreiden is veranderd. Welke verandering zie je in de bronnen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

500

1000

1500

1600

1700

1800

1900

2000

7

FEN_e3_1V_WB.indb 7

13/05/19 13:09

1 Jagers worden boeren – OriÍntatie Priester-koning

Lees jagers en boeren. Gebruik de tijdbalk.

8

Zet op de juiste plekken in de tijdbalk de begrippen jager-verzamelaars en boeren. Trek lijnen van de vijf afbeeldingen naar het juiste deel van de tijdbalk.

10000 v. Chr.

3000 v. Chr.

Het belang van de Prehistorie Lees: Waarom is de geschiedenis van de Tijd van jagers en boeren belangrijk?

9

Twee veranderingen uit de Tijd van jagers en boeren gaan tot op de dag van vandaag nog door. Maar ze zorgen tegenwoordig voor problemen. Noteer welke dat zijn.

Verandering 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Probleem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verandering 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Probleem: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10 Kies samen met een klasgenoot een van de twee problemen van de vorige vraag. Bedenk met elkaar een oplossing waarmee jullie in het klein kunnen bijdragen aan het verhelpen van dit probleem. Let op: het moet dus een haalbare en toepasbare oplossing zijn! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 1, 8 Begrijpen: 2, 4, 5, 9 Toepassen: 3, 6, 7, 10

8

FEN_e3_1V_WB.indb 8

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.2 Sporen van de eerste mensen

1.2 Sporen van de eerste mensen • Hoe ontstond de moderne mens? • Hoe komen we aan informatie over de eerste mensen?

Wat weet je al?

11

De eerste mensen leefden heel anders dan tegenwoordig. Geef de belangrijkste verschillen in het schema aan.

Tegenwoordig

Eerste mensen

De meeste mensen wonen op een vaste plek.

Informatie wordt mondeling doorgegeven en onthouden.

De minderheid van de mensen werkt in de landbouw, de meeste mensen werken in de industrie en de dienstensector.

De helft van de wereldbevolking woont in steden.

Mensen gaan te voet of over water. De middelen om je te verplaatsen zijn beperkt.

De meeste landen hebben een koning of een gekozen president als staatshoofd.

Waarschijnlijk geloven de mensen in goden en in een leven na de dood.

De eerste mensen Lees: Eerste mensen. Gebruik bron 1 en 5.

12 Voor de manier waarop de eerste moderne mensen zijn ontstaan, bestaan verschillende verklaringen. Welke verklaring past bij bron 1 en welke bij bron 5? Gebruik in je antwoord steeds een kernbegrip uit de tekst.

Uit bron 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uit bron 5: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bekijk de tijdbalk.

13 Zet de drie mensensoorten in de goede volgorde van oud naar nieuw. Zet achter elke soort de Nederlandse naam.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vertaling: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vertaling: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . vertaling: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Neanderthalers en moderne mensen. Gebruik bron 4 en bron 5.

14 De situatie die je kunt zien in bron 4 past bij de informatie uit bron 5. Leg dat uit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

FEN_e3_1V_WB.indb 9

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.2 Sporen van de eerste mensen

Lees: Neanderthalers en moderne mensen. Gebruik bron 4 en 6.

15 Tussen de twee afbeelding van neanderthalers bestaat een verschil. Beschrijf en verklaar dit verschil. Welke afbeelding geeft volgens jou het juiste beeld van een neanderthaler.

Ik zie in bron 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ik zie in bron 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Dit verschil komt doordat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Het beste beeld van de neanderthaler geeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 7.

16 Leg uit waarom het voorwerp past bij de leefwijze van de eerste mensen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bronnen over de eerste mensen

Bron W1

Grotschildering van wilde dieren, ongeveer 32.000 jaar geleden gemaakt door jager-verzamelaars in Chauvet (Zuid-Frankrijk).

Lees: Wat dachten de eerste mensen? En lees: Bronnen. Gebruik bron W1 en zoek online naar meer informatie over de grotschildering in Chauvet.

17 Stel, je wilt een onderzoek doen naar de grotschilderingen in Chauvet. Op welke vraag kun je waarschijnlijk nooit met zekerheid het antwoord vinden?  Welke dieren leefden er in de omgeving van de grot van Chauvet?  Waarom liggen er in de grot sporen van roet en houtskool?  Wat wilden de makers van de grotschilderingen duidelijk maken?  Wanneer leefde de man die zijn handafdrukken in de grot heeft achtergelaten?

18 Bekijk de vraag die je bij de vorige vraag hebt gekozen. Leg uit waarom je hier waarschijnlijk nooit een antwoord op zult vinden.

Van de makers van de grotschilderingen bestaan geen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Daarom weten we niet wat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10

FEN_e3_1V_WB.indb 10

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.2 Sporen van de eerste mensen

19 Bedenk zelf wel een mogelijk antwoord op de vraag die je gekozen hebt bij de vorige vraag. Vergelijk klassikaal alle antwoorden. Welke verklaring wordt het vaakst gegeven? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

20 Bij het onderzoek naar de grot van Chauvet zijn verschillende onderzoekers betrokken.

Zoek de betekenis van hun beroepen op in een woordenboek. Leg bij elke onderzoeker uit welke rol die kan spelen bij het onderzoek naar de grot van Chauvet.

Een archeoloog: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Een bioloog: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Wat dachten de eerste mensen? Gebruik bron 8.

21 Lang hebben onderzoekers gedacht dat groepen jager-verzamelaars nog geen oorlog met elkaar voerden. Bedenk een reden waarom oorlog toen misschien nog niet voorkwam. Bedenk ook een reden waarom waarschijnlijk wel.

Oorlog kwam misschien niet voor, omdat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Oorlog kwam misschien wel voor, omdat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22 In het einde van de bron wordt het idee van Keeley over oorlogvoering beschreven. Welk idee is dat? En past dit idee bij de vondsten in Kenia? Vul aan: Het idee van Keeley was dat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De vondsten in Kenia passen wel / niet bij dit idee, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 9.

23 Omdat we van jager-verzamelaars uit de Prehistorie geen geschreven bronnen hebben, worden jager-verzamelaars uit onze tijd bestudeerd. Wetenschappers onderzoeken soms hun leefwijze en hopen op die manier ook veel te weten te komen over de leefwijze van prehistorische jager-verzamelaars.

Een wetenschapper zegt over de foto: ‘Ook al is deze jongen van de Khoisan een jagerverzamelaar, zijn leefwijze is anders dan die van jager-verzamelaars in Europa tijdens de Prehistorie’. Bedenk twee verschillen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11

FEN_e3_1V_WB.indb 11

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.2 Sporen van de eerste mensen

Werken met bronnen Lees: Bronnen. Bekijk de genoemde bronnen.

24 Vul het schema in.

Is dit een primaire of secundaire Is dit een geschreven of bron? ongeschreven bron?

Is deze bron gemaakt in de Prehistorie?

Bron 1 Bron W1 Bron 2 Bron 4 Bron 5 Bron 6 Bron 7 Bron 8 Bron 9

25 Ga online op zoek naar een afbeelding van een primaire ongeschreven bron uit de Prehistorie. Maak een print van deze afbeelding en plak deze in onderstaand kader.

Schrijf er een kort onderschrift bij. Leg uit wat je te weten kunt komen over het leven van de eerste mensen dankzij deze bron.

Dit is een . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Het is gevonden in . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Waarschijnlijk is het . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jaar oud.

Aan dit voorwerp kun je zien dat de mensen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 11, 13 Begrijpen: 12, 20, 21, 22 Toepassen: 14, 15, 16, 17, 18, 19, 24 Evalueren: 23 CreĂŤen: 25

12

FEN_e3_1V_WB.indb 12

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.3 Van kamp naar kamp

1.3 Van kamp naar kamp • Hoe leefden jager-verzamelaars?

Wat weet je al?

26 De eerste mensen waren jager-verzamelaars. Welke verschillen bestaan er tussen hun leefwijze en die van ons tegenwoordig?

Verschillen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

IJstijd en steentijd Lees: IJstijd en steentijd.

27 Tijdens de ijstijd waren de omstandigheden in Nederland anders dan tegenwoordig.

Beschrijf wat er anders was aan het klimaat en aan het landschap.

In de ijstijd was er in Nederland sprake van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tegenwoordig is het klimaat in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Het landschap in Nederland tijdens de ijstijd noemen we een . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tegenwoordig ziet het landschap in Nederland er anders uit en zijn er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rekenen met tijd Gebruik de tijdbalk.

28 Bereken hoe lang het geleden is dat de laatste ijstijd eindigde. Leg je antwoord uit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bronnen Gebruik bron 11 en bron W2.

29 Verklaar waarom er veel voorwerpen van jager-verzamelaars op de bodem van de Noordzee worden gevonden. Verwijs in je antwoord naar informatie uit de bronnen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

300000 v. Chr.

10000 v. Chr. einde laatste ijstijd koudste priode 20000 v. Chr. laatste ijstijd

200000 v. Chr.

100000 v. Chr.

1

Steentijd

13

FEN_e3_1V_WB.indb 13

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.3 Van kamp naar kamp 0

250

500 km

Europa tijdens de laatste ijstijd.

Atlanti

sche

Oc ea a

n

Bron W2

uitbreiding van het landijs tijdens de laatste ijstijd vermoedelijk verloop van de kustlijn tijdens de laatste ijstijd

Middellandse Zee

huidige grenzen uitbreiding van het landijs tijdens de laatste ijstijd

Nomaden devannatuur vermoedelijkin verloop de kustlijn tijdens de laatste ijstijd huidige grenzen

Lees: Nomaden.

30 Jager-verzamelaars verlieten na verloop van tijd hun kamp en trokken verder.

Geef twee redenen waarom ze hun kamp verlieten.

Reden 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....................................................................................................

Reden 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....................................................................................................

Bron W3

Jager-verzamelaars

Werk in bron W3.

31

Jager-verzamelaars maakten veel gebruik van natuur. Noteer in de afbeelding de cijfers op de juiste plaatsen.

(1) Van schors en takken werden hutten gemaakt.

(2) Een hert wordt schoongemaakt, zodat het vlees gegeten kan worden.

(3) Een wolf wordt goed verzorgd, zodat hij trouw blijft aan de groep jager-verzamelaars.

14

FEN_e3_1V_WB.indb 14

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.3 Van kamp naar kamp

(4) Vissen worden geroosterd.

(5) Van botten en slagtanden kunnen werktuigen gemaakt worden.

(6) Van dierenhuiden wordt kleding gemaakt.

(7) Van takken wordt een fuik gemaakt, waarmee vissen gevangen kunnen worden.

(8) Van wilgenbast wordt touw gemaakt, waarvan visnetten worden geknoopt.

Gebruik bron 10.

32 Stel, een archeoloog vindt sporen van de mensen die je op de afbeelding ziet. Aan welke sporen kan hij het beste zien dat deze mensen nomaden waren? Vul verder aan.

Dat kan een archeoloog zien aan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

33 Hoe kan een archeoloog weten dat een groep jager-verzamelaars mogelijk contact heeft gehad met andere groepen jager-verzamelaars? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Na de ijstijd.

34 Vul het schema in.

Verandering

Gevolg De ijskappen smelten In Europa ontstaan naaldbossen

De zeespiegel stijgt De gemiddelde temperatuur stijgt Jager-verzamelaars hoeven minder hun kamp te verplaatsen.

Lees: bron W4. Bekijk bron 12.

35 Noteer hieronder in het schema per onderdeel of we dit echt helemaal zeker weten over Trijntje of dat we alleen maar een vermoeden hebben.

Stukje uit titel

Weten we dit zeker of is het een vermoeden?

Zorgeloos Trijntje 7500 jaar gelden Haar bever

15

FEN_e3_1V_WB.indb 15

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.3 Van kamp naar kamp

Bron W4

Uit een artikel over de vondst van Trijntje: Je vindt niet elke dag een geraamte uit de periode rond 5500 voor Christus. Professor Leendert Louwe Kooijmans (77) blikt terug op de vondst. De voormalig hoogleraar Prehistorie begeleidde het archeologisch onderzoek, dat plaatsvond omdat er een spoorlijn moest worden aangelegd. Voordat die er kon komen, moest eerst de grond worden onderzocht. Zo zijn we later op de naam Trijntje gekomen.

Stapje voor stapje poetsten ze de grond weg. Uiterst voorzichtig. Dat er ‘iets’ moest liggen, hadden experts al geconstateerd. “Die zijn getraind om de meest kleine indicaties op vroegere bewoning te signaleren.” Op tien meter diepte werd duidelijk dat er onder het veen en klei iets te vinden zou zijn.

Kooijmans: “Eerst tekenen zich vlekken af. Dan zie je botten. Dan duurt het nog lang voordat je kunt zien of het een mens of een dier is. Na een paar dagen zag ik: jeetje, dit is een graf!” Dat ze uit 5500 voor Christus komt valt op te maken uit de grondlaag, legt hij uit.

Trijntje lag in een kuil. Haar botten niet gebroken en in een houding waarin de doden destijds werden begraven. Trijntje at waarschijnlijk ook graag bevers, vis, knollen, uien, wortels en diverse zoogdieren, verklapt archeoloog Kooijmans. Die dieren kwamen in de natuur veel voor. Maar in het skelet van Trijntje zijn daar geen sporen van teruggevonden. “Ze had het helemaal niet zo zwaar hoor. Ik zal niet zeggen dat het paradijselijk was, maar bijna wel. Ook in de winter. Want je had een rijke natuur in die tijd, er was altijd genoeg te eten. En het was na de ijstijd en zelfs nog iets warmer dan het nu is.” Vandaar misschien, dat de reconstructie die op basis van haar botten is gemaakt, een ‘oud en nogal dik wijffie’ laat zien. Dat zijn trouwens Kooijmans’ eigen woorden, uit 2011, toen de reconstructie in Hardinxveld te zien was. Zelf zou hij er voor tekenen, een leven in de steentijd. “Op die plek in Hardinxveld woonden ze alleen in de winter, met hele families samen. ’s Zomers zaten ze ergens anders. In Brabant, zo vermoeden we. Ja, het was een zorgeloze tijd, met genoeg te eten en weinig sociale spanningen.”

Naar: Janneke Boluijt, Zorgeloos at Hardinxveldse Trijntje 7500 jaar geleden haar bever, Algemeen Dagblad, 2017.

Samenvatten 36 Maak een mindmap over de leefwijze van jager-verzamelaars in Nederland na de laatste ijstijd. Zorg ervoor dat de mindmap antwoord geeft op het leerdoel van de paragraaf, ‘Hoe leefden jager-verzamelaars’.

Noteer bij de uiteinden van de vier lijnen steeds een kenmerk van de leefwijze of leefomgeving van jager-verzamelaars. Noteer vervolgens om die kenmerken heen andere bijpassende namen en begrippen.

jagerverzamelaars

Onthouden: 26, 27, 30, 35 Begrijpen: 28, 29, 32, 34 Toepassen: 31 Analyseren: 33, 36

16

FEN_e3_1V_WB.indb 16

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.4 De landbouwrevolutie

1.4 De landbouwrevolutie • Hoe ontstond de landbouwrevolutie en verspreidde die zich?

• Wat veranderde er door de landbouw in het leven van de mensen?

Wat weet je al?

Jager-verzamelaars stapten over op de landbouw en werden boer. Dat was een belangrijke gebeurtenis, want daardoor veranderde het leven van de mensen in de Prehistorie ingrijpend.

37 Stel, je bent een jager-verzamelaar. Geef drie verschillende redenen waarom jij ervoor zou kiezen om je aan te sluiten bij een groep boeren.

Reden 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reden 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reden 3: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De tijd indelen Gebruik bron 14 en de tijdbalk.

38 Uit de bron kun je aflezen waar de landbouw is ontstaan en wanneer de inwoners van Nederland overgingen op de landbouw. Hoeveel jaar was dat na het ontstaan van de landbouw?

De landbouw is ontstaan in . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In Nederland ontstond de landbouw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . later.

Lees: Landbouw ontdekt.

39 Zet de gebeurtenissen in de goede tijdvolgorde.

1 Het klimaat in het Nabije Oosten wordt kouder en droger.

2 Mensen gaan proberen meer wilde planten te laten groeien.

3 Het klimaat in het Nabije Oosten wordt warmer en natter, het gaat goed met planten en dieren.

4 Het aantal jager-verzamelaars groeit.

5 Er groeien minder planten in het wild.

6 Jager-verzamelaars worden boer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Verspreiding van de landbouw.

40 Bedenk op welke twee manieren de kennis over de landbouw zich kan hebben verspreid van het Nabije Oosten naar Europa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

FEN_e3_1V_WB.indb 17

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.4 De landbouwrevolutie

41 Wanneer er een grote verandering in korte tijd plaatsvindt, dan noemen we dat bij geschiedenis een revolutie. Is de landbouwrevolutie wel een echte revolutie?

Aan de ene kant wel, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Aan de andere kant niet, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lezen en begrijpen Lees: De eerste dorpen.

42 De tekst bestaat uit een opsomming. Welke vraag past bij die opsomming? Kies het juiste antwoord.  Wat waren de oorzaken voor het ontstaan van de landbouwrevolutie?  Waarom bleven sommige jager-verzamelaars nomaden?  Welke gevolgen had de landbouwrevolutie voor de leefwijze van de mensen?  Wat waren de nadelen van de leefwijze van jager-verzamelaars?

43 Met welke signaalwoorden wordt de opsomming duidelijk gemaakt? En welke informatie wordt er opgesomd? Vul het schema in.

Signaalwoorden die de opsomming aangeven

Informatie uit de opsomming

Hunebedden Lees: Stenen, brons en ijzer.

44 Leg uit waarom het logisch is dat boeren de hunebedden hebben gebouwd, en niet jager-verzamelaars. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 15.

45 Een archeoloog zegt: ‘Bij de mensen van de Trechterbekercultuur bestonden er verschillen in aanzien en status’. Welk twee bewijzen die te maken hebben met het gevonden grafveld worden in de bron uitgelegd? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18

FEN_e3_1V_WB.indb 18

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.5 Machtige staten

Lees: Stenen, brons en ijzer en gebruik bron 15.

46 De opgravingen in Dalfsen komen uit de steentijd. Welke zin uit de tekst ‘Stenen, brons en ijzer’ lijkt in strijd met de bron? Leg je antwoord uit.

In ‘Stenen, brons en ijzer’ staat dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Uit de bron blijkt dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvatten Gebruik bron 10 en 13.

47 Als je beide bronnen met elkaar vergelijkt, dan kun je veranderingen zien in de leefwijze van de mensen nadat de landbouw was ontstaan. In welke vier categorieën zie je veranderingen? En geef een toelichting bij de verandering.

Bij de jager-verzamelaars

Bij de boeren

1 2 3 4

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 37, 42 Begrijpen: 38, 39, 40, 41, 43, 45 Toepassen: 44, 47 Analyseren: 46

1.5 Machtige staten • Op welke manier was in Egypte de staat georganiseerd?

Wat weet je al?

Gebruik bron 16.

48 Welke twee kenmerken van het bestuur van Egypte herken je in de bron? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

FEN_e3_1V_WB.indb 19

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.5 Machtige staten

Gebruik de tijdbalken uit de paragrafen Van kamp naar kamp en De landbouwrevolutie.

49 Vergelijk de tijdbalken. Noteer een overeenkomst tussen Egypte en ons gebied. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lezen en begrijpen Lees: Dorpen en steden.

50 Noteer de zinnen die de verschillen aangeven tussen de leefwijze van mensen in het Nabije Oosten en in Europa omstreeks 3000 v. Chr. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Landbouw in Egypte Lees: De Nijl.

51 In Egypte leefdende boeren op een ingewikkelder manier samen dan de boeren in Europa. Leg uit waardoor dat kwam en gebruik een begrip dat hierbij past. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52 Een historicus heeft ooit gezegd: ‘Egypte is een geschenk van de Nijl.’ Leg uit wat er met deze uitspraak wordt bedoeld. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron W5 en W6.

53 In de drie tekeningen is steeds de hoogte van het Nijlwater aangegeven die bij een bepaald seizoen past. Zet met behulp van de bron naast elke tekening de juiste informatie.

Seizoen 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wat gebeurt er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..........................................................

Seizoen 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wat gebeurt er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..........................................................

Seizoen 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Maanden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wat gebeurt er . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..........................................................

Bron W5

20

FEN_e3_1V_WB.indb 20

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.5 Machtige staten

Bron W6

De naam Nijl komt van het Egyptische woord ‘Naieteroa’. Dat betekende ‘de grote rivierstromen’.

Volgens de Egyptische kalender begon een nieuw jaar op de dag waarop de over­ stroming begon. Dat was meestal aan het begin van de zomer. Vanaf november begon het water weer te zakken. Van april tot en met juni was de waterstand het laagst.

De boeren konden vanaf eind oktober, begin november gaan zaaien. En in het voorjaar konden dan de gewassen worden geoogst. Daarna begon de overstroming weer.

De Egyptenaren hadden dus drie seizoenen: de overstromingstijd, de periode van droogvallen en opkomst van gewassen en ten slotte de periode van de droogte.

Uit: R. van Walsum, Inleiding cultuurgeschiedenis van het Oude Egypte, 1998.

Lees: Taakverdeling.

54 Het toepassen van de irrigatielandbouw had vier gevolgen. Noteer ieder gevolg in een zin.

Gevolg 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gevolg 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gevolg 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gevolg 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 17. Lees: Taakverdeling.

55 Welke zinnen uit de tekst bij het kopje ‘Taakverdeling’ passen het beste bij de afbeelding? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Het werk van de farao Lees: Farao. Gebruik bron 17.

56 Leg uit welke werkzaamheden je op de afbeelding ziet en waarom die belangrijk waren voor de farao. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

57 Noteer drie zaken waarvoor de farao de belasting gebruikt.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Staatstinrichting. Gebruik bron W7, W8 en W9.

58 Je gebruikt de drie bronnen om meer te weten te komen over de taken van farao’s. Welke drie belangrijke taken haal je uit de bronnen?

Bron W9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

FEN_e3_1V_WB.indb 21

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.5 Machtige staten

Bron W7

Bron W8

Farao Horemheb wilde erop toezien dat ambtenaren hun macht niet misbruikten.

Iedereen van de elite die bijvoorbeeld zonder toestemming gebruikmaakte van de boten van de farao, kon een zware straf krijgen.

Ambtenaren die zonder toestemming van de farao arbeiders aan het werk zetten, konden als straf een verminking in het gezicht krijgen.

Zijne Majesteit luisterde naar zijn hart en bedacht regels om het kwaad en de onderdrukking uit het land te doen verdwijnen. Hij wil het welzijn van heel Egypte bevorderen. Daarom riep hij een schrijver bij zich om nieuwe belangrijke wetten te laten vastleggen.

Eerste zinnen uit ‘Het Grote Edict van Horemheb’, omstreeks 1300 v. Chr.

Naar: T. Wilkinson, Het Oude Egypte, 2011.

Bron W9 Vanaf een strijdwagen voert Farao Ramses II een aanval uit tijdens een grote veldslag in 1275 v. Chr. De afbeelding is nagetekend van een wand uit een tempel.

Gebruik bron 16 en 18.

59 Beide bronnen zijn gemaakt door iemand om reclame voor iemand te maken.

Geef per bron aan wie er reclame maakt, voor wie, welke positieve boodschap er wordt gegeven en hoe de maker dat duidelijk maakt.

Wie maakt reclame

Voor wie

Welke boodschap

Hoe maakt hij dat duidelijk

Bron 16

Bron 18

Het schrift van de Egyptenaren Lees: Hiërogliefen.

60 Leg uit dat waarom de steen van Rosetta erg belangrijk is geweest voor onze kennis over het leven van de Egyptenaren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

FEN_e3_1V_WB.indb 22

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.6 Priesters en mummies

61 Zoek online naar meer informatie over de steen van Rosetta. Door welke aanwijzing op de steen kwam Champollion de betekenis van de hierogliefen op het spoor? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvatten 62 Hieronder staat een samenvatting van de paragraaf, maar in elk fragment zitten een of meerdere gaten. Vul de juiste woorden in.

Rond 3000 v. Chr. groeiden in het Nabije Oosten sommige dorpen van . . . . . . . . . . . . . . . . . uit tot steden.

De samenleving werd daar een stuk ingewikkelder en grootschaliger in vergelijking tot het leven van de boeren in . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In Egypte waren de boeren aan de oevers van de Nijl gaan wonen. Die stroomde van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . naar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Uit het Nijlwater zorgde een vruchtbaar laagje . . . . . . . . . . . . . . . . . voor vruchtbare akkers.

De boeren bouwden een goed werkend . . . . . . . . . . . . . . . . . op, om het water van en naar de landbouwgrond te voeren.

Voor het opbouwen en onderhouden van dit systeem waren goede . . . . . . . . . . . . . . . . . nodig. Steeds meer dorpen en steden gingen . . . . . . . . . . . . . . . . . en vormden aparte landen.

Rond 3000 v. Chr. kwam heel Egypte onder leiding van een heerser te staan. Zijn titel was . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bij het bestuur van het land kreeg hij hulp van ministers en ambtenaren.

Om ze te belonen en om de belangrijkste gebouwen te kunnen laten neerzetten, moest men . . . . . . . . . . . . . . betalen.

Onthouden: 48, 49, 54, 57, 62 Begrijpen: 50, 51, 52, 55, 58 Toepassen: 53, 56, 59, 60, 61

1.6 Priesters en mummies • Uit welke groepen bestond de Egyptische samenleving?

• Welke rol speelde het geloof in het oude Egypte?

Wat weet je al?

Gebruik bron 19, bron 20 en bron 22.

63 De Egyptenaren geloofden dat de ziel van de dode in het hiernamaals verder leefde.

Het lichaam van de overledene moest goed bewaard blijven, omdat de ziel regelmatig terugkeerde om aan te sterken.

Welke bron kun je het beste gebruiken om te laten zien dat de Egyptenaren het lichaam van de doden bewaarden? Ga in je antwoord in op alle bronnen.

23

FEN_e3_1V_WB.indb 23

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.6 Priesters en mummies

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Groepen in Egypte Lees: Aanzien en status.

64 Leg uit waarom het voor een gewone Egyptische boer haast onmogelijk was om een hoge functie in het bestuur te krijgen. EĂŠn reden daarvoor staat in de tekst. Bedenk zelf een tweede reden.

Reden in de tekst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andere reden: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

65 De Egyptische samenleving kende een duidelijke hierarchie. Je kunt dat zichtbaar maken in een bevolkingspiramide. Bovenaan noteer je de groep met de meeste macht en status. Onderaan komt de groep met het minste aanzien. Noteer de volgende groepen op de juiste plek in de bevolkingspiramide. Let op: je kunt ook meerdere groepen in dezelfde laag zetten.

.............................................................. .............................................................. ..............................................................

Lees: Aanzien en status. Gebruik bron W12.

66 Welke bevolkingsgroep past het beste bij de bron? Leg je antwoord uit.

Bevolkingsgroep: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Omdat: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................................................................

Lees: Goden.

67 Wat is het belangrijkste verschil tussen het geloof van de Egyptenaren en bijvoorbeeld het christendom, de islam of het jodendom?

Het geloof van de Egyptenaren is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bij het christendom, de islam of het jodendom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

24

FEN_e3_1V_WB.indb 24

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.6 Priesters en mummies

Lees: Goden en en gebruik bron 20.

68 Past het begrip polytheisme bij bron 20? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Goden en gebruik bron 19.

69 Iemand zegt: ‘Deze afbeelding laat goed zien welke rituelen alle Egyptenaren uitvoerden als er iemand werd begraven.’ Waarom klopt deze uitspraak niet helemaal? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

70 De Egyptische godsdienst wordt ook wel een natuurgodsdienst genoemd. In welke zin wordt daarvoor het beste een verklaring gegeven? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

71 Het moment dat de Nijl begon te overstromen noemden de Egyptenaren ‘De komst van Hapy’. Hapy was een God. Zoek daarover meer informatie online. Leg uit waarom de gebeurtenis ‘De komst van Hapy’ werd genoemd. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Graven en mummies.

72 Archeologen hebben veel minder bronnen teruggevonden over het dagelijks leven in Egypte dan bronnen die te maken hebben met de omgang met de doden. Geef daarvoor een verklaring. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73 In de tekst hieronder staan cijfers. Noteer de cijfers op de juiste plaatsen in de afbeelding van het Egyptische dodenboek op de volgende bladzijde.

De Egyptenaren geloofden in verschillende goden (1). Elke god was volgens de Egyptenaren verantwoordelijk voor iets in de natuur en in het leven van de mensen.

De Egyptenaren geloofden dat er een leven was na de dood. Na het overlijden ging de ziel van de overledene naar het hiernamaals. Voordat de ziel naar binnen mocht, kwam die in de ‘Hal van de Twee Waarheden’. De overledene (2) werd hier binnengebracht door de god Anubis (3). Dit was de god van het mummificeren. Anubis woog het hart (4) van de dode op een weegschaal. Wanneer het hart zwaarder zou wegen dan de veer (5), dan werd het hart verslonden door een beest (6). Toth, de god van het schrift, schreef alles op (7). Wanneer het hart niet te zwaar was, mocht de overledene verder het dodenrijk betreden. Aan de hand van de god Horus (8) kwam hij langs Osiris, de god van het dodenrijk (9).

25

FEN_e3_1V_WB.indb 25

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.6 Priesters en mummies

Gebruik bron 21.

74 Welke aanwijzing geeft de bron voor het feit dat niet alle Egyptenaren zich op deze wijze lieten mummificeren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

75 Ga online op zoek naar wat Herodotus nog meer schreef over de mummificatie. Welke beschrijving geeft hij over de techniek die bij de meeste gewone Egyptenaren werd toegepast? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 22, bron W10 t/m W13 en zoek online naar meer informatie over drie voorwerpen en 1 wandschildering uit de graftombe van Toetanchamon.

76 Op 16 februari 1923 opende de Britse archeoloog Howard Carter de graftombe van farao Toetanchamon. Toen hij naar binnen keek kon hij van verbazing een tijd lang geen woord uitbrengen. Na een lange stilte stamelde hij: “Ik zie fantastische dingen”.

Stel, je bent Howard Carter en je schrijft een brief naar Lord Carnarvon, waarin je drie voorwerpen uit de graftombe en een wandbeschildering beschrijft (bron W13 t/m W16). Lord Carnarvon was een vriend van Carter en had gezorgd dat er geld was om de opgravingen te laten uitvoeren. In de brief maak je steeds per voorwerp duidelijk welke functie het had en wat de betekenis van de verschillende onderdelen waren.

Begin je brief als volgt: Geachte Lord Carnarvon, beste George, Ik heb je vorige week al geschreven dat ik de tombe van farao Toetanchamon heb geopend. In deze brief zal ik je vier bijzondere voorwerpen en hun functie of betekenis beschrijven. Je zult versteld staan van alle bijzondere vondsten!

-

26

FEN_e3_1V_WB.indb 26

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.6 Priesters en mummies

Bron W10 Canopen uit de tombe van Toetanchamon.

Bron W11 Een Ushabti (of Shabti) uit de tombe van Toetanchamon.

Bron W12 Het dodenmasker van Toetanchamon.

Bron W13 Wandschildering in de tombe van Toetanchamon.

Samenvatten Gebruik de leertekst van de paragraaf en de tijdbalk.

77 Welke gegevens kun je uit de tekst en de tijdbalk halen voor het beantwoorden van de vraag ‘uit welke groepen bestond de Egyptische samenleving?’

Welke bevolkingsgroepen worden er genoemd?

Leertekst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Tijdbalk: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78 Verzamel uit de paragraaf gegevens en formuleer een antwoord van maximaal 10 zinnen op de vraag.

Welke rol speelde het geloof in het oude Egypte? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 77 Begrijpen: 64, 65, 67, 68, 69, 70, 72, 74, 78 Toepassen: 63, 66, 71, 73, 75 Creëren: 76

FEN_e3_1V_WB.indb 27

27

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.7 Wereldgeschiedenis: Machtige steden tussen rivieren

1.7 Machtige steden tussen rivieren W ER EL D GE SC H IED E NI S • Waarom kunnen we Uruk een stad noemen?

• Op welke manieren probeerden de steden in Mesopotamië hun macht te vergroten?

Wat weet je al?

79 De samenleving in het Nabije Oosten maakte een bepaalde ontwikkeling door. Zet onderstaande stappen in die ontwikkeling in de juiste volgorde, van vroeger naar later.

Noteer alleen de letters.

A Steden ontstonden.

B De landbouw werd uitgevonden.

C Steden werden stadsstaten.

D Sommige staten gingen grote gebieden veroveren; zo ontstond een wereldrijk E Jager-verzamelaars leefden als nomaden.

F Boeren bouwden boerderijen.

G Sommige steden werden samengevoegd tot staten.

H De irrigatielandbouw zorgde voor bevolkingsgroei. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De eerste stad Lees: Uruk: de eerste stad ter wereld. Gebruik bron 23.

80 Hoe kun je aan de reconstructie zien dat Uruk een belangrijke stad was? Noem twee onderdelen en geef steeds een toelichting.

Onderdeel 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onderdeel 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Toelichting: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Complexe samenleving.

81 Als je Uruk vergelijkt met de dorpen van Trechterbekercultuur, dan was de samenleving in Uruk complex. Noem drie kenmerken van Uruk die de samenleving complex maakten.

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 1 en bron 24.

82 Welke overeenkomst en welk verschil bestaat er tussen de informatie die de bronnen over deze twee koningen geven? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28

FEN_e3_1V_WB.indb 28

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.7 Wereldgeschiedenis: Machtige steden tussen rivieren

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 24 en bron W14.

83 De afbeeldingen op de Uruk vaas waren bedoeld om reclame te maken. Beschrijf de drie onderwerpen steeds in 1 zin. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W14 Versieringen op de Uruk-vaas.

Wereldrijk Lees: Een nieuw wereldrijk, gebruik bron 26 en bekijk de tijdbalk.

84 Welk begrip past het beste bij de ontwikkeling die je op de kaart ziet? Noteer ook de zin uit de leertekst die deze ontwikkeling het beste beschrijft.

De ontwikkeling die je op de kaart ziet is: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

De zin die deze ontwikkeling het beste beschrijft is: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron 25.

85 Bedenk twee redenen waarom het voor de koningen van het Assyrische rijk lastiger was om hun gebied te besturen, dan bijvoorbeeld voor de farao’s van Egypte.

Reden 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reden 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

29

FEN_e3_1V_WB.indb 29

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.7 Wereldgeschiedenis: Machtige steden tussen rivieren

Gebruik bron 27.

86 Bedenk een reden dat deze afbeelding in het paleis te zien was. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nineveh Lees: Tuinen en irrigatie.

87 Leg uit waarom deze twee begrippen Nineveh zo bijzonder maakten.

Tuinen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Irrigatie: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron W15.

88 De inwoners van het Assyrische rijk moesten waarschijnlijk regelmatig belasting betalen aan de koningen. Omcirkel drie onderdelen van de stad waaraan de belastingopbrengsten werden uitgegeven. Trek vandaaruit een pijl naar een leeg tekstvlak en zet daarin een korte toelichting.

0

50

100 m

poort tempel paleis gracht oostelijke terras

muur begraafplaats

ambachtelijke wijk wijk voor de elite r

Khos

kanaal

Kuyunjik tuinen en boomgaarden

wijk voor de elite

Nebi Yunus wijk voor het leger

ris

Tig

Bron W15 Plattegrond van Nineveh, gebaseerd op archeologisch onderzoek.

Lees: Sporen van Nineveh.

89 In 612 v. Chr. werd Nineveh verwoest. Toch weten we nog veel over de stad Nineveh. Geef hiervoor drie verschillende redenen. Gebruik in iedere reden een begrip uit de paragraaf Van kamp naar kamp.

30

FEN_e3_1V_WB.indb 30

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.7 Wereldgeschiedenis: Machtige steden tussen rivieren

1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron W16 en W17.

90 Leg uit dat bron W17 het gevolg laat zien van de gebeurtenis in bron W19. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W16 Een wandversiering van een paleis of tempel wordt naar beneden getrokken.

Bron W17 Voor een tentoonstelling over Nineveh werden deze twee reconstructies gemaakt. Het zijn twee beelden die bij een van de stadspoorten van Nineveh hebben gestaan. Ze werden door IS strijders verwoest. Met behulp van oude foto’s van de beelden is het computerexperts gelukt om met 3D-printers deze reconstructies te maken.

Gebruik bron W17.

91 Vind je dat deze beelden voorbeelden zijn van erfgoed?

Geef zowel een argument voor als een argument tegen.

Argument tegen: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Argument voor: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Samenvatten 92 Kies een werkboekbron, één bron uit het Leerboek en één voorbeeld uit de tekst in het Leer­ boek waaruit blijkt hoe de koningen in Nineveh lieten zien dat ze machtige heersers waren. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 79 Begrijpen: 80, 81, 84, 87, 89, 92 Toepassen: 82, 83, 86, 88, 90 Analyseren: 85 Evalueren: 91

31

FEN_e3_1V_WB.indb 31

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.8 Afsluiting

1.8 Afsluiting 45000 v. Chr.

Bekijk de genoemde bronnen in het leerboek.

93 Koppel de bronnen aan de juiste kenmerkende aspecten, zet steeds op de juiste plek een kruisje.

1

6

10

13

17

23

40000 v. Chr.

1 De leefwijze van jagerverzamelaars.

2 Het ontstaan van de landbouw en Landbouwsamenlevingen.

35000 v. Chr.

3 Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen 30000 v. Chr.

94 Welke van de bronnen bij opdracht 93 zijn primaire bronnen? .......................................................

25000 v. Chr.

.......................................................

Mensen in de tijd

15000 v. Chr.

Bekijk de tijdbalk.

95 Zet de volgende gebeurtenissen op de juiste plaats in de tijdbalk.

A De eerste boeren in Europa stappen over op de landbouw.

B Nineveh wordt de hoofdstad van het Assyrische rijk.

C De hunebedden worden gebouwd.

D De grottekeningen van Chauvet worden gemaakt.

E De landbouw wordt in het Nabije Oosten ontdekt.

F Een farao krijgt de macht over heel Egypte.

G Start van de bouw piramiden.

tot 3000 v. Chr.

Tijd van jagers en boeren

10000 v. Chr.

5000 v. Chr.

Bekijk de tijdbalk in de afsluiting.

96 Welke gebeurtenis is voor de Prehistorie het belangrijkst geweest? Leg je antwoord uit. .......................................................

4000 v. Chr.

3000 v. Chr.

....................................................... ....................................................... .......................................................

97 Welke van de gebeurtenissen A tot en met G passen bij de Prehistorie? Noteer alleen de letters.

2000 v. Chr.

1000 v. Chr.

....................................................... .......................................................

1

32

FEN_e3_1V_WB.indb 32

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.8 Afsluiting

98 Iemand zegt: ‘De Prehistorie eindigt ongeveer 3300 v. Chr.’ Leg uit dat deze uitspraak aan de ene kant klopt, maar aan de andere kant ook niet.

Deze uitspraak klopt, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................................................................................

Deze uitspraak klopt niet, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .....................................................................................................

Leefwijze van de jager-verzamelaars 99 Vul op de juiste woorden in, zodat er een samenvatting ontstaat over de leefwijze van jager-verzamelaars.

Voor het ontstaan van de mens worden verschillende verklaringen gegeven. Door . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . is de mens ontstaan uit mensapen. Deze ontwikkeling heeft . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . jaren geduurd.

Van de mensachtigen liep de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . als eerste helemaal rechtop. In dezelfde periode waarin de homo sapiens leefde, bewoonde ook de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . grote delen van het Nabije Oosten en Europa.

De leefwijze van de eerste mensen was heel anders dan tegenwoordig. De eerste mensen waren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zij woonden niet op een vaste plek, het waren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Archeologen vinden soms voorwerpen van deze mensen. Deze zijn vaak gemaakt van . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Daarom wordt deze periode ook wel de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . genoemd.

Het is erg moeilijk om achter de gedachten van deze eerste mensen te komen, omdat zij geen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . gebruikten. Met behulp van grottekeningen en . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . proberen onderzoekers toch sommige ideeën en gevoelens te achterhalen.

Mensen in hun land/begrippen 100 Koppel de kaarten W18 t/m W22 op de volgende bladzijde aan de juiste begrippen.

Noteer bij elk begrip het juiste bronnummer.

Leefomgeving jager-verzamelaars . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Boerendorp

.......................

Stad

.......................

Staat

.......................

Wereldrijk

.......................

Gebruik bron 12.

101 Waarschijnlijk had Trijntje maar weinig bezittingen. Dat kwam door haar leefwijze.

Leg dat uit.

Haar leefwijze was jager-verzamelaar / boer Ze had maar weinig bezit omdat we leefde als nomaden / in een boerderij, daarom was het niet handig om veel bezittingen te hebben.

De groep mensen met wie zij samenleefde was waarschijnlijk klein / groot en de sociale verschillen onderling waren klein / groot.

33

FEN_e3_1V_WB.indb 33

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.8 Afsluiting

Bron W16

Bron W15

M id d ellandse Z e e

Beneden kalksteen Egypte Gizeh Memphis Sakkara

Bron W19

zand

Nineveh: 745 v. Chr. Kalkhu: 879 v. Chr. Assur

klei en kleihoudende bodem löss en lösshoudende bodem vondst van bandkeramiekers grafveld

Boven Egypte Thebe zandsteen

zandsteen

0

d Ro

0

eZ

Abu Simbel

5

10 km

200 400 km

ee

Ni jl

Bron W19

250

DUITSLAND

500 km

M aa s

0

u Bla

Bron W18

w

e

0

50

Bron W17

100 km

Bron W18

BELGIË

oostelijke ambachtelijke terras wijk wijk voor de elite

Limburg

Khosr tuinen en boomgaarden

Kuyunjik wijk voor de elite Nebi Yunus kanaal

wijk voor het leger

ris

Tig 0

poort

gracht

tempel

muur

paleis

begraafplaats

50

Bron W22

100 km

Bron W21

Bron W20

102 Welke belangrijke verandering voltrok zich in het zuiden van Nederland in de tijd waarin Trijntje leefde? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

103 Het gebruik van brons in de Prehistorie toont aan dat de sociale verschillen groter werden. Leg dit uit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gebruik bron W23.

104 Schrijvers hadden in Egypte veel aanzien. Geef twee redenen daarvoor.

Reden 1: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Reden 2: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

105 Leg uit waarom het schrift niet bij jager-verzamelaars is ontstaan, maar wel in steden.

Niet bij jager-verzamelaars, want: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wel in steden, want: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

FEN_e3_1V_WB.indb 34

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.8 Afsluiting

106 Schrijvers speelden in de Eyptische samenleving een belangrijke rol. Leg steeds uit waarom ze onmisbaar waren bij: Het bestuur: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

In de handel: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................................

In de tempels: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ......................................................

Gebruik bron 19.

107 Kies het juiste woord en vul de zin aan.

Bron W23 Beeld van een Egyptische schrijver, gemaakt ongeveer 2500 v.Chr.

Bron 19 past bij het begrip sociale verschillen / ambachtslieden / slaven, omdat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

108 Kies het juiste woord en vul de zin aan.

Bron 19 past bij het begrip offers / polytheĂŻsme / hiernamaals omdat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wereldgeschiedenis 109 Maak de juiste combinaties.

A Wereldrijk B Tuinen C Koning D Afspraken vastleggen

1 Irrigatie 2 Goddelijke bestuurder 3 Expansie 4 Spijkerschrift

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Onthouden: 95, 99, 100 Begrijpen: 94, 96, 97, 98, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109 Toepassen: 93, 108, 109

35

FEN_e3_1V_WB.indb 35

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.9 Keuzestof

1.9 Keuzestof •W elke theorieen bestaan er over de functie en de manier waarop grote bouwwerken in de Tijd van jagers en boeren zijn gemaakt?

Piramide, ziggurat en hunebed Lees: Monumenten.

110 Welk van de monumenten die beschreven worden past niet bij het kenmerkende aspect: Het onstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen. Leg ook uit waarom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Djoser en Puabi en gebruik bron W24 en W25.

111 Stel, je wilt meer weten over de bouw van de piramiden. Welke informatie geven de bronnen over de mensen die de piramiden moesten bouwen?

Bron W24: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W25: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Bron W24

Farao Cheops heeft het rijk op de rand van de ondergang gebracht. Hij dwong alle Egyptenaren voor hem te werken. Een deel van hen werd verplicht blokken uit de steengroeve in de Arabische bergen te verslepen naar de Nijl. Boten brachten alles naar de overkant. Het werk ging in ploegendiensten. Om de drie maanden was een nieuwe groep van honderdduizend man bezig.

Herodotus, Historiën II, rond 485 v. Chr.

Bron W25

Als koninklijke functionarissen in een dorp kwamen om mannen op te roepen voor staatsdienst, werden ze waarschijnlijk niet met veel vreugde begroet. Vlakbij de piramide raakten arbeiders regelmatig gewond; hun skeletten tonen gebroken botten, ernstige lage rugklachten en pijnlijke gewrichtsontstekingen. Ongelukken moeten heel gewoon zijn geweest, en vaak een dodelijke afloop hebben gehad.

De officiële documenten van de farao vermelden niet hoeveel mensen er zijn omgekomen bij de bouw van de piramide.

Naar: T. Wilkinson, Het Oude Egypte, 2011.

36

FEN_e3_1V_WB.indb 36

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.9 Keuzestof

112 De makers van de twee bronnen zijn heel verschillend. Herodotus, de schrijver van bron W21, bezocht omstreeks 400 v. Chr. Egypte en verzamelde informatie onder mensen die hij daar sprak. Bron W22is geschreven door Toby Wilkinson. Hij is verbonden aan de universiteit van Cambridge en doet onderzoek naar de geschiedenis van Egypte.

Welke bron vind jij meest bruikbaar voor je onderzoek? Leg je antwoord uit.

Bron . . . . . . . . . . . . . . . . . . Omdat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

113 Wat is een overeenkomst tussen Djoser en Puabi als je kijkt naar hun positie in de samenleving? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

114 Wat is een verschil tussen Djoser en Puabi als je kijkt naar hun functie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

115 Zijn de trappiramide en de ziggurat vergelijkbare bouwwerken? Noem een overeenkomst en een verschil.

Overeenkomst: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Verschil: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lees: Hunebedden en gebruik bron 32.

116 Leg uit waarom we nooit met zekerheid kunnen bepalen voor wie de hunebedden werden gebouwd. En waarom we dat van de trappiramide in Sakkara wel weten. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

117 Bedenk een manier om toch te onderzoeken of de theorie uit bron 33 zou kunnen kloppen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

118 Vorm een groepje van drie leerlingen. Iedere leerling kiest voor een van de monumenten: de hunebed in Borger, de trappiramidein Sakkara of de Ziggurat in Ur. Iedereen verzamelt informatie over deze monumenten. Maak ook gebruik van andere informatiebronnen, bijvoorbeeld online.

Ieder groepslid vult in het schema voor zijn/haar monument de juiste informatie in. Let op! In sommige gevallen kun je niets invullen. Dat komt doordat archeologen of andere wetenschappers daarover nog onvoldoende informatie hebben kunnen vinden.

37

FEN_e3_1V_WB.indb 37

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren – 1.9 Keuzestof

Hunebed Borger

Trappiramide

Sakkara

Ziggurat in Ur

Wanneer is het gebouwd?

Met welke technieken en hulpmiddelen werd dit gebouwd?

Wie waren er betrokken bij de bouw?

Wie had de leiding over dit volk?

Was hier sprake van een staat?

Was er sprake van hierarchie in de samenleving?

Dreven deze mensen handel?

Was hun godsdienst polytheistisch?

Geloofden ze in een leven na de dood?

Gebruikten de mensen schrift?

Waren er behalve boeren ook andere beroepen?

119 Vergelijk met elkaar jullie bevindingen. Kun je met elkaar een gezamenlijk antwoord vinden op de volgde vraag: Over welke kenmerken moet een staat beschikken om grote monumentale bouwwerken te kunnen laten bouwen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Begrijpen: 110, 115, 116, 117 Toepassen: 118 Analyseren: 111, 114, 119 Evalueren: 112

38

FEN_e3_1V_WB.indb 38

13/05/19 13:10

1 Jagers worden boeren

Eigen aantekeningen ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ ................................................................................ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ................................................................................

39

FEN_e3_1V_WB.indb 39

13/05/19 13:10

www.thiememeulenhoff.nl/feniks

WERKBOEK 1 VWO

Beeld op het omslag Wie heeft deze helm gedragen? Precies weten we het niet, maar hij was van een Tempelier.

De Tempeliers waren een ridderorde met een religieus karakter. De ridderorde werd opgericht om pelgrims te beschermen die op bedevaart naar het Heilige Land gingen. In korte tijd werd deze organisatie erg rijk en machtig. Maar na ongeveer 200 jaar kregen ze onenigheid met de Franse koning en dat betekende het einde van de Tempeliers. Of toch niet? Er gaan nog altijd veel geheimzinnige verhalen over hen rond.

Werkboek 1 VWO Naam Klas

Ontdek wie de Tempeliers ĂŠcht waren:

Ontdek het verleden, begrijp het heden.

9 789006 860177

3677_TM_FENIKS_Werkboek_omslag_1 VWO_DRUK.indd 1,3

13/05/19 11:14