9789006073614 inkijkexemplaar

www.samengevat.nl

samengevat

examenbundels

- zelfstandig voorbereiden op het examen - examen voorbereiden op basis van persoonlijk studieadvies - stapsgewijs toewerken naar het examenniveau - oefenen met recente examens vmbo gt Nederlands vmbo gt Engels vmbo gt Duits vmbo gt Frans vmbo gt wiskunde

Meer kans van slagen met de Examenbundel!

De Examenbundel bevat oefen­examens met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen.

vmbo gt biologie vmbo gt nask 1

De bundel is speciaal samengesteld voor dit

vmbo gt nask 2

schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof.

vmbo gt aardrijkskunde vmbo gt economie

Test je kennis met de OriĂŤntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl.

vmbo gt geschiedenis vmbo gt maatschappijleer 2 Digi-Trainer vmbo-b: Nederlands, Engels, biologie, wiskunde, nask1, economie, rekenen 2F

vmbo gt

nask 2

nask 2

samengevat

- schematisch overzicht van alle examenstof - beknopte en heldere uitleg - snel en overzichtelijk door te nemen en te herhalen - het perfecte uittreksel

vmbo gt

Examenbundel + Samengevat = jouw succesformule

Meer kans van slagen met Samengevat! Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof.

vmbo Nederlands 2F 978-90-06-07998-2 vmbo kgt biologie 978-90-06-07362-1 vmbo kgt nask1 978-90-06-07360-7 vmbo gt nask 2 978-90-06-07361-4 vmbo rekenen 2F 978-90-06-07446-8 vmbo kgt wiskunde 978-90-06-07365-2 vmbo kgt aardrijkskunde 978-90-06-08043-8 vmbo kgt economie 978-90-06-07363-8

9006073614_omslag.indd 1

20/09/16 14:18

9006073614_bw.indb 5

9/02/15 12:19

www.samengevat.nl

vmbo gt

nask 2

A.A. Argonius

9006073614_bw.indb 1

9/02/15 12:19

Vormgeving:

Criterium, Arnhem

Vrij tekenwerk/cartoons:

Henk Stolker, Breda

Opmaak:

Van Son Media bv, Son

Technisch tekenwerk: Omslagfoto:

Donald Duck p. 21

Van Son Media bv, Son

Martin Hogeboom, Epe

Over ThiemeMeulenhoff ThiemeMeulenhoff ontwikkelt zich van educatieve uitgeverij tot een learning design company.

We brengen content, leerontwerp en technologie samen. Met onze groeiende expertise, ervaring en leeroplossingen zijn we een partner voor scholen bij het vernieuwen en verbeteren van onderwijs. Zo kunnen we samen beter recht doen aan de verschillen tussen lerenden en scholen en ervoor zorgen dat leren steeds persoonlijker, effectiever en efficiënter wordt.

Samen leren vernieuwen. www.thiememeulenhoff.nl ISBN 978 90 06 07361 4 Eerste druk, tiende oplage, 2016 © ThiemeMeulenhoff, Amersfoort, 2007 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.stichting-pro.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet) dient men zich tot de uitgever te wenden. Voor meer informatie over het gebruik van muziek, film en het maken van kopieën in het onderwijs zie www.auteursrechtenonderwijs.nl.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is volledig CO2-neutraal geproduceerd.

Het voor deze uitgave gebruikte papier is voorzien van het FSC®-keurmerk.

Dit betekent dat de bosbouw op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

9006073614_voorwoord.indd 2

20/09/16 14:13

Verantwoording In dit boek zijn de leerstof en vaardigheden voor je vmbo-examen kort en systematisch weergegeven. Zowel voor je schoolexamen als voor je eindexamen.

Met deze samenvatting moet je in korte tijd een grote hoeveelheid stof kunnen herhalen.

Je krijgt een duidelijk overzicht tussen hoofd- en bijzaken.

Achterin het boek staan een aantal voorbeelden met een verwijzing naar de verschillende hoofdstukken in dit boek. Daarmee krijg je snel in beeld hoe de examenstof samenhangt.

Samengevat zorgt ervoor dat de stukjes kennis die je de afgelopen jaren hebt opgedaan weer als een puzzel in elkaar passen.

Samengevat is naast iedere methode te gebruiken. Het boek helpt bij het zelfstandig leren.

Met de Examenbundel vormt de Samengevat een belangrijke ondersteuning bij de voorbereiding op het eindexamen.

Heb je opmerkingen en vragen, dan kun je die via de website www.samengevat.nl stellen.

Zutphen, januari 2007

9006073614_bw.indb 3

9/02/15 12:19

Hoe werk je met deze Samengevat?

Zoeken in dit boek

Je vindt in de inhoudsopgave een grove indeling van de stof. Per hoofdstuk hebben we een gedetailleerde inhoudsopgave gemaakt, die je snel binnen een hoofdstuk op de juiste plek brengt. Deze inhoudsopgave staat aan het begin van ieder hoofdstuk.

Als je alleen een onderwerp of begrip zoekt, kun je achterin het register zoeken en op die manier op de juiste plek in het boek terecht komen.

Beschrijving per onderwerp

Het boekje is verdeeld in hoofdstukken. Binnen deze hoofdstukken worden de bijbehorende

onderwerpen kernachtig besproken. Daarbij zijn veel voorbeelden gegeven. Deze voorbeelden hebben een achtergrondkleur, zodat ze goed te onderscheiden zijn van de theorie.

Indeling van de stof

De onderwerpen uit de examenstof staan in de paragrafen genoemd. Binnen de paragrafen

worden de bijbehorende begrippen uitgelegd en waar mogelijk van een voorbeeld voorzien.

Als er een opsomming (met paarse bolletjes) is, dan worden er uitleg, kenmerken en eigenschappen beschreven.

De auteur en de uitgever wensen je veel succes met de voorbereiding van je eindexamen!

9006073614_bw.indb 4

9/02/15 12:19

Inhoud 1

Basisvaardigheden

2

Het practicum

13

3

De bouw van stoffen

23

4

Mengen en scheiden

31

5

Schoonmaken

45

6

Stoffen en hun reacties I

51

7

Stoffen en hun reacties II

60

8

Zuren en basen

9

Chemie en industrie

80

Voorbeelden uit het examen

87

Register

94

9006073614_bw.indb 5

7

71

9/02/15 12:19

9006073614_bw.indb 5

9/02/15 12:19

1. Basisvaardigheden 1.1

Rekenvaardigheden - Machten van tien - Rekenen met machten - Verhoudingstabellen - Percentages

1.2

Rekenen met grootheden en eenheden - Grootheid - Eenheid - Afgeleide eenheden - Overige eenheden - Significante cijfers

1.3

Bronnen gebruiken en argumenteren - Bronnen - Binas - Argumenteren

9006073614_bw.indb 7

9/02/15 12:19

8

1 Basisvaardigheden 1.1

Rekenvaardigheden Machten van tien

10 –6 = 0,000 001 (een miljoenste) 10 –3 = 0,001 (een duizendste) 10 –2 = 0,01 (een honderdste) 10 –1 = 0,1 (een tiende)

103 = 10 × 10 × 10 = 1000 (duizend) 106 = 10 × 10 × 10 × 10 × 10 × 10 = 1 000 000 (één miljoen) 109 = 10 × 10 × 10 × 10 × 10 × 10 × 10 × 10 × 10 = 1 000 000 000 (één miljard) Getallen kun je opschrijven met machten van tien: 0,008 = 8 · 10 –3 0,0705 = 7,05 · 10 –2 150 000 = 1,5 · 105 1020 = 1,02 · 103

Rekenen met machten

Bij rekenen met machten van tien geldt:

• Bij vermenigvuldigen moet je de exponenten optellen.

• Bij delen moet je de exponenten aftrekken. voorbeeld

8 · 103 × 3 · 106 = 24 · 103+6 = 24 · 109 = 2,4 · 1010 12 · 104 : 3 · 107 = 4 · 104–7 = 4 · 10 –3

Verhoudingstabellen

Bij veel berekeningen gebruik je een verhoudingstabel. voorbeeld

IJzer en zwavel reageren met elkaar in de massaverhouding 7,0 : 4,0 Je hebt 37,0 g zwavel. Hoeveel gram ijzer heb je nodig om dit met de zwavel te laten reageren?

Je gaat als volgt te werk.

Eerst stel je een matrix op: ijzer

zwavel

7,0

4,0

x

37,0 g

Je vindt x via het kruisproduct: x =

9006073614_bw.indb 8

7 , 0 × 37 , 0 = 65 g 4,0

9/02/15 12:19

9

NaSk 2 Basisvaardigheden

Percentages

Bij opgaven wordt vaak gebruik gemaakt van percentages.

1 % (één procent) betekent 1/100 (een honderdste).

1 ‰ (één promille) betekent 1/1000 (een duizendste).

voorbeeld

Een fles wijn van 640 mL bevat 8,0 % alcohol.

De fles wijn bevat dan 8/100 × 640 mL = 51,0 mL alcohol.

voorbeeld

Een bepaald medicijn van 2,4 gram bevat 2,0 ‰ boncodal.

Dit medicijn bevat 2/1000 × 2,4 g = 0,0048 g boncodal = 4,8 mg boncodal.

1.2

Rekenen met grootheden en eenheden Grootheid

Een grootheid is een eigenschap die je kunt meten.

Eenheid

Een eenheid is een maat waarmee je meet.

De volgende grootheden met hun belangrijkste eenheid moet je kennen. Ze staan ook in Binas schema 6.

Grootheid

Symbool

Eenheid

Symbool

lengte

l

meter

m

massa

m

kilogram

kg

tijd

t

seconde

s

stroomsterkte

I

ampère

A

spanning

U

volt

V

energie

E

joule

J

vermogen

P

watt

W

temperatuur

T

graden Celsius

°C

luchtdruk

p

pascal

Pa

volume

V

liter

L

dichtheid

q

gram per kubieke centimeter

g/cm3

9006073614_bw.indb 9

9/02/15 12:19

10 Afgeleide eenheden

In plaats van de eenheden uit de voorgaande tabel worden ook vaak afgeleide eenheden gebruikt. Een afgeleide eenheid heeft altijd een voorvoegsel dat de grootte van de eenheid aangeeft. Zie ook schema 3 van je BINAS.

voorbeeld

M

mega

106

een miljoen

k

kilo

10

duizend

d

deci

10 –1

een tiende

c

centi

10

–2

een honderdste

m

milli

10

–3

een duizendste

l

micro

10 –6

een miljoenste

mg = milligram = 10 –3 g lg = microgram = 10 –6 g dL cL mL lL

3

= deciliter = 10 –1 L = centiliter = 10 –2 L = milliliter = 10 –3 L = microliter = 10 –6 L

1 L = 1000 ml 1 dL = 0,1 L 1 cL = 0,01 L 1 ml = 1000 lL

Overige eenheden

Voor volume worden vrij veel verschillende eenheden gebruikt: 1 m3 = 1000 L 1 dm3 = 1000 cm3 1 dm3 = 1 L 1 cm3 = 1 mL 1 mm3 = 1 lL Voor massa wordt ook de eenheid ton gebruikt: 1 ton = 1000 kg Voor temperatuur wordt ook de eenheid kelvin (K) gebruikt: 0 K = –273 °C 273 K = 0 °C 373 K = 100 °C

9006073614_bw.indb 10

9/02/15 12:19

11

NaSk 2 Basisvaardigheden

Significante cijfers

Een meetwaarde is een gemeten waarde. Het laatste cijfer is geschat of afgerond en is dus niet helemaal zeker. Het aantal betrouwbare cijfers van de meetwaarde noem je het aantal significante cijfers. voorbeeld

Chiel weegt een hoeveelheid keukenzout af. Hij leest 12 mg af. Dat zijn twee significante cijfers. Chiel kan zijn waarneming op verschillende manieren noteren, namelijk als 12 mg, als 1,2 · 101 mg, als 0,12 · 102 mg, maar ook als 0,012 g. In alle gevallen zijn er twee significante cijfers.

Voor het aantal significante cijfers geldt:

• Nullen aan het begin van de meetwaarde tellen niet mee.

• Nullen aan het eind van de meetwaarde tellen wel mee.

• Nullen tussen de andere cijfers in de meetwaarde tellen wel mee. voorbeeld

1.3

0,012 · 10 –3

twee significante cijfers

12,00

vier significante cijfers

10,02

vier significante cijfers

Bronnen gebruiken en argumenteren Bronnen

Tijdens je studie, voor het maken van een verslag, voor een PO (Praktische Opdracht) of tijdens het examen moet je vaak scheikundige bronnen gebruiken. Een bron geeft scheikundige gegevens. Voorbeelden van bronnen zijn studieboeken, naslagwerken, handleidingen, internetsites, krantenartikelen en voedseletiketten.

Let bij een bron altijd op of de gegevens juist zijn. Je moet de relevante gegevens eruit halen en deze op de juiste manier verwerken.

voorbeeld

Op een etiket van een flesje bronwater zie je de volgende tabel: Ca

20 mg/l

HCO3

30 mg/l

Cl

35 mg/l

Mg

5 mg/l

SO4

40 mg/l

NO3

< 0,1 mg/l

Na

15 mg/l

K

1 mg/l

F

0,4 mg/l

De deeltjes die in het flesje bronwater aanwezig zijn, zijn op het etiket onjuist weergegeven. Bij de deeltjes moet een lading staan, omdat het ionen zijn.

Zo moet er bijvoorbeeld Ca2+ staan en niet Ca.

9006073614_bw.indb 11

9/02/15 12:19

12 Binas

Vooral Binas moet je goed kunnen hanteren. Kijk niet alleen bij die tabellen voor scheikunde, maar ook bij de andere tabellen. Verderop in Samengevat wordt vaak naar Binas verwezen. Ook kom je regelmatig voorbeelden tegen waarbij je Binas nodig hebt. voorbeeld

Als je wilt weten of bariumverbindingen schadelijk zijn voor de gezondheid, dan kijk je in Binas tabel 40. Deze tabel gaat over gevaarlijke chemicaliĂŤn. Je leest daar dat deze verbindingen onder andere giftig zijn bij inademing.

Argumenteren

Soms moet je argumenten geven voor je mening. voorbeeld

Men wil de hoeveelheid plastic in afval terugdringen. Om die reden is de over­heid van plan statiegeld in te voeren op plastic frisdrankflesjes. In de discussie wordt door de voorstanders aangegeven waarom dit beter is voor het milieu. Maar ook de tegenstanders van het statiegeldplan komen met hun argumenten.

Een argument van een voorstander kan zijn: het overgrote deel van de flesjes komt zo terug en kan in dezelfde vorm worden hergebruikt. Het bespaart grondstoffen en vermindert zwerfvuil.

Een argument van een tegenstander kan zijn: het inzamelen en het vervoer van ingezamelde flessen kost veel geld en energie. Er is een schoonmaakmiddel nodig, voordat de flessen weer hergebruikt kunnen worden. Dit schoonmaken kost arbeidstijd en dus geld. Het schoonmaakmiddel moet afgevoerd en verwerkt worden, wat ook belastend is voor het milieu.

9006073614_bw.indb 12

9/02/15 12:19

9006073614_bw.indb 5

9/02/15 12:19

www.samengevat.nl

samengevat

examenbundels

- zelfstandig voorbereiden op het examen - examen voorbereiden op basis van persoonlijk studieadvies - stapsgewijs toewerken naar het examenniveau - oefenen met recente examens vmbo gt Nederlands vmbo gt Engels vmbo gt Duits vmbo gt Frans vmbo gt wiskunde

Meer kans van slagen met de Examenbundel!

De Examenbundel bevat oefen­examens met uitleg bij de antwoorden, zodat je leert tijdens het oefenen.

vmbo gt biologie vmbo gt nask 1

De bundel is speciaal samengesteld voor dit

vmbo gt nask 2

schooljaar, dus je oefent altijd de juiste stof.

vmbo gt aardrijkskunde vmbo gt economie

Test je kennis met de OriĂŤntatietoets en kijk voor meer tips om te slagen op www.examenbundel.nl.

vmbo gt geschiedenis vmbo gt maatschappijleer 2 Digi-Trainer vmbo-b: Nederlands, Engels, biologie, wiskunde, nask1, economie, rekenen 2F

vmbo gt

nask 2

nask 2

samengevat

- schematisch overzicht van alle examenstof - beknopte en heldere uitleg - snel en overzichtelijk door te nemen en te herhalen - het perfecte uittreksel

vmbo gt

Examenbundel + Samengevat = jouw succesformule

Meer kans van slagen met Samengevat! Samengevat biedt je een helder en beknopt overzicht van alle examenstof.

vmbo Nederlands 2F 978-90-06-07998-2 vmbo kgt biologie 978-90-06-07362-1 vmbo kgt nask1 978-90-06-07360-7 vmbo gt nask 2 978-90-06-07361-4 vmbo rekenen 2F 978-90-06-07446-8 vmbo kgt wiskunde 978-90-06-07365-2 vmbo kgt aardrijkskunde 978-90-06-08043-8 vmbo kgt economie 978-90-06-07363-8

9006073614_omslag.indd 1

20/09/16 14:18