Νικολό Μακιαβέλλι - Θεοδόσης Αγγ. Παπαδημητρόπουλος, «Ο ηγεμόνας - Μακιαβέλλι»

Νικολὸ Μακιαβέλλι

Ὁ ἡγεμόνας

Ἀπόδοση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Μακιαβέλλι θεατρικὸ ἔργο 2η ἔκδοση

Ἀθήνα 2018

.

.

.

Ὁ ἡγεμόνας - Μακιαβέλλι

᾽Εξώφυλλο: ἀπ᾿ τὴν ἀφίσσα τῆς παράστασης τοῦ θεατρικοῦ ἔργου: Μακιαβέλλι, τὸ 2018 (βλ. σελ. 132).

᾽Εκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Σειρές: Φιλοσοφία, Θέατρο ῾Αγίας Ζώνης 55, 112 56 Ἀθήνα τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Τίτλος πρωτοτύπου τοῦ Ἡγεμόνα: Niccolò Machiavelli, Il Principe.

Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2018

ISBN: 978-618-83939-8-1

Ἀπαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφραση ἢ διασκευὴ τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ ἐκδότημεταφραστῆ-συγγραφέα καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή-συγγραφέα της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν ὁ Νόμος 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης τοῦ θεατρικοῦ ἔργου, ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή-συγγραφέα, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.

Νικολὸ Μακιαβέλλι

Ὁ ἡγεμόνας Il Principe ΑΠΟΔΟΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Μακιαβέλλι θεατρικὸ ἔργο

2η ἔκδοση

Ἀθήνα 2018

.

TANTO NOMINI NULLUM PAR ELOGIUM1

1. Μτφ: Γιὰ τόσο μεγάλο ὄνομα, δέν ὑπάρχει ἐγκώμιο. Ἐπίγραμμα στὸ μνημεῖο γιὰ τὸν Μακιαβέλλι, ποὺ ἀνεγέρθη στὴν ἐκκλησία τοῦ Τιμίου

Σταυροῦ στὴ Φλωρεντία, τὸ 1787, δημοσίᾳ δαπάνῃ· τὸ ἴδιο κοσμεῖ καὶ τὸ κενοτάφιο τοῦ Μιχαὴλ Ἀγγέλου στὴ Ρώμη.

.

Ὁ ἡγεμόνας - Μακιαβέλλι, Βιβλιογραφία

9

Βιβλιογραφία

Ἔκδοση πρωτοτύπου: Burd

Niccolò Machiavelli, Il Principe, edited by L. Arthur Burd, with an introduction by Lord Acton, Clarendon Press, Oxford 1891.

Μεταφράσεις: Atkinson

Gilbert

Oppeln

Rippel

Κονδύλης

Niccolò Machiavelli, The Prince, translated, with introduction and notes, by James B. Atkinson, Hackett Publishing Company, IndianapolisCambridge 2008.

Niccolò Machiαvelli, The chief works and others, translated by Allan Gilbert, τόμ. I-III, Duke University Press, Durham and London 1989.

Niccolò Machiavelli, Der Fürst, aus dem Italienischen von Friedrich von Oppeln-Bronikowski, mit einem Nachwort von Horst Günther, Insel Verlag, Frankfurt am Main 1990.

Niccolò Machiαvelli, Il Principe - Der Fürst, Italienisch-Deutsch, übersetzt und herausgegeben von Philipp Rippel, Reclam, Stuttgart 2007.

Niccolò Machiαvelli, Ἔργα, εἰσαγωγή-ἐπιλογήμτφ: Τάκης Κονδύλης, τόμ. Α΄-Β΄, ἐκδ. Κάλβος, Ἀθήνα 1984.

10

Π. Χ.

Νικολάου Μακιαβέλλη Ὁ ἡγεμών, μτφ Π. Χ., μετὰ τῶν σκέψεων περὶ τοῦ Ἡγεμόνος ὑπὸ τοῦ Νεοκλέους Καζάζου, τυπογραφεῖον Π. Α. Πετράκου, Ἀθῆναι 1909.

Γιὰ τὸ ἔργο τοῦ Μακιαβέλλι: Viroli-God

ViroliRedeeming

Maurizio Viroli, Machiavelli᾿s God, translated by Anthony Shugaar, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2010.

Maurizio Viroli, Redeeming the Prince, The meaning of Machiavelli᾿s masterpiece, translated

by Anthony Shugaar, Princeton University Press, Princeton and Oxford 2014.

Γενικώτερα: Jacob Burckhardt, Die Kultur der Rennaissance in Italien, Phaidon Verlag, 2η ἔκδ., Wien χ.χ.

LSJM A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996.

Nestle-Aland Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 28η ἔκδ., 2012.

RahlfsSeptuaginta, edidit Alfred Rahlfs, editio Hanhart altera Robert Hanhart, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 2006. Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς, Ἀθήνα 2010.

Burckhardt

Ὁ ἡγεμόνας - Μακιαβέλλι, Γενικὲς σημειώσεις

11

Γενικὲς σημειώσεις

Ἡ ἀπόδοση ἀκολουθεῖ τὴν ἔκδ. τοῦ πρωτοτύπου: Burd· ὄργανο γιὰ τὴν προσέγγισή του, ὑπῆρξε ἡ μτφ: Π. Χ. στὴν Καθαρεύουσα, ποὺ μεταφέρει ἀρκετὰ πιστὰ τὸ πρωτότυπο στὴν Ἑλληνική. Ἔλαβα ὑπ᾽ ὄψει τὶς ἀγγλικὲς μτφ: Gilbert, τόμ. Ι, σελ. 596· Atkinson, τὶς γερμανικές: Rippel· Oppeln, καὶ τὴν ἑλληνικὴ ἀποσπασματικὴ τοῦ Κονδύλη, τομ. Α΄, σελ. 249-79. Γιὰ τὸ Σύντομο βιογραφικὸ σημείωμα τοῦ Μακιαβέλλι, ἄντλησα ὑλικὸ ἀπ᾿ τὴν ἔκδ.: Burd, σελ. 79-165, καὶ τὸν ἐπίλογο τῆς: Rippel, σελ. 225-249. Γιὰ τὸ ἱστορικὸ πλαίσιο τῆς Ἀναγέννησης καὶ τῆς φλωρεντίνικης πραγματικότητας, βλ. Burckhardt, ἰδίως σελ. 6· 36· 47· 51-2· 65-9. Ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοί, δηλαδὴ ὀξεία στὴ θέση βαρείας, χρησιμοποιοῦνται σ᾿ ὁλόκληρο τὸ βιβλίο, γιὰ νὰ σημανθῇ ἡ καίρια λέξη τῆς πνευστικῆς ἑνότητας κ᾿ ἡ λειτουργία μές στὸ στίχο (ὅπου αὐτὸς χρησιμοποιεῖται). Γιὰ τὴν τηρούμενη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης. Τὰ ἐδάφια τῆς Παλαιᾶς καὶ Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὶς ἔκδ. Rahlfs-Hanhart· Nestle-Aland, ἀντίστοιχα.

12

Νικολὸ Μακιαβέλλι - Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Συντμήσεις

αἰ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. κ.ἑ. κεφ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτ. σελ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. χ.χ.

: : : : : : : : : : : : : : : : : :

αἰώνας βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια καὶ ἑξῆς κεφάλαιο λόγου χάριν μετάφραση ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτότυπο σελίδα/ες στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση χωρίς χρονολογία

Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιό.

A΄ ΜΕΡΟΣ

Ὁ ἡγεμόνας

ΕΛΒΕΤΙΑ

Μπέργκαμο ΜΙΛΑΝΟ

ΣΑΒΟΪΑ

Βερόνα Πάντοβα

ΤΟΡΙΝΟ

ΜΑΝΤΟΥΑ

ΑΣΤΙ

Μπολώνια

ΓΕΝΟΒΑ

ΔΗΜ. τῆς ΓΕΝΟΒΑΣ

ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΦΕΡΡΑΡΑ

ΜΟΝΤΕΝΑ

ΣΑΛΟΥΤΣΟ

ΒΕΝΕΤΙΑ

Ραβέννα Φορλί

ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ ΣΙΕΝΝΑ

Κορσική

ΠΑΠΙΚΕΣ ΚΤΗΣΕΙΣ

ΑΔΡΙΑΤΙΚΗ

ΡΩΜΗ

Μπάρι Νάπολη

ΒΑΣΙΛΕΙΟ τῆς ΝΑΠΟΛΗΣ

ΤΥΡΡΗΝΙΚΗ

ΙOΝΙΟ

Σαρδηνία

(Βασίλειο τῆς Ἱσπανίας) ΠΑΛΕΡΜΟ

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

ΒΑΣΙΛΕΙΟ τῆς ΣΙΚΕΛΙΑΣ Συρακοῦσες

0 0

50

100

150 km

20 40 60 mi

ΜΑΛΤΑ

Ἡ Ἰταλία τὴν ἐποχὴ τοῦ Μακιαβέλλι

Ὁ ἡγεμόνας

15

Νικολὸ Μακιαβέλλι Σύντομο βιογραφικὸ σημείωμα

Στὶς 3 Μαΐου 1469, γεννήθηκε ὁ Νικολό, γιὸς τοῦ δικηγόρου Μπερνάρντο ντὶ Νικολὸ Μακιαβέλλι καὶ τῆς Μπαρτολομέα Νέλλι, στὴν Ἰταλικὴ πόλη-κράτος τῆς Φλωρεντίας. Διδάχθηκε Λατινικὰ κατὰ τὴν ἐκπαίδευσή του καί, ἴσως, Ἑλληνικά. Μᾶλλον, τὸ 1492 προσλήφθηκε ὡς γραμματέας στὴ Δεύτερη Καγκελλαρία τῆς Δημοκρατίας τῆς Φλωρεντίας. Στὶς 11 Ὀκτωβρίου 1496, πεθαίνει ἡ μητέρα του. Στὶς 19 Ἰουνίου 1498, ὁ Μακιαβέλλι εἰσῆλθε στὴ δημόσια ζωὴ τῆς πατρίδας του, ἀφοῦ ἐκλέχθηκε Δεύτερος Καγκελλάριος. Στὶς 24 Μαρτίου 1499, τοῦ ἀνατέθηκε ἡ πρώτη του διπλωματικὴ ἀποστολὴ στὴν Ποντεντέρα. Στὶς 19 Μαΐου 1500, πέθανε ὁ πατέρας του. Στὶς 28 Ἰουλίου, ὁ Μακιαβέλλι ἔφτασε στὴ Λυὼν ὡς διπλωματικὸς ἀπεσταλμένος τῆς Φλωρεντίνικης Δημοκρατίας. Στὶς 24 Ἰουνίου 1502, πρωτοσυνάντησε τὸν Καίσαρα Βοργία στὸ Οὔρμπινο. Τὸ ἴδιο ἔτος, παντρεύτηκε τὴ Μαριέττα ντὶ Λουντοβῖκο Κορσίνι. Στὶς 26 Ἀπριλίου 1503, πῆγε ἀπεσταλμένος στὸν Παντόλφο Πετρούτσι, γιὰ νὰ συζητήσῃ τὶς προτάσεις τοῦ πάπα Ἀλέξανδρου καὶ τοῦ Βοργία γιὰ συμμαχία μὲ τὴ Φλωρεντία. Στὶς 18 Αὐγούστου, ὁ πάπας πέθανε· ἀκολούθησε ὁ θάνατος τοῦ Καίσαρα Βοργία στὶς 12 Μαρτίου 1507.

16

Νικολὸ Μακιαβέλλι

Στὶς 31 Αὐγούστου 1512, καταλύθηκε ἡ Δημοκρατία τῆς Φλωρεντίας. Στὶς 7 Νοεμβρίου, μὲ διάταγμα ἀποπέμφθηκε ἀπὸ κάθε δημόσιο αξίωμα. Φυλακίστηκε ὡς πιθανὸς ὕποπτος, μετὰ τὴν ἀποκάλυψη τῆς συνωμοσίας κατά τοῦ καινούργιου ὀλιγαρχικοῦ καθεστῶτος τῶν Μεδίκων, τὸ Φεβρουάριο τοῦ 1513. Ὕστερ᾿ ἀπ᾿ τὴν ἀποφυλάκιση, πῆγε στὸ ἐξωχικό του κοντὰ στὸ Σὰν Κασκιάνο καὶ ξεκίνησε ἐκεῖ τὴ συγγραφὴ τοῦ Ἡγεμόνα καὶ τῶν Λόγων γιὰ τὰ δέκα πρῶτα βιβλία τοῦ Τίτου Λίβιου. Τὸ Δεκέμβριο, οὐσιαστικὰ εἶχε ὁλοκληρώσει τὸν Ἡγεμόνα. Τὸ 1519 συνέγραψε τὴν κωμῳδία: Μανδραγόρας καὶ τὸ 1520,2 τὴν Τέχνη τοῦ Πολέμου. Στὶς 8 Νοεμβρίου, ἔλαβε ἐντολὴ ἀπ᾿ τὸ Στούντιο ντὶ Φιρέντσε, νὰ γράψῃ μιὰν Ἱστορία τῆς Φλωρεντίας. Τὸ 1525 ἔφτασε στὴ Ρώμη, γιὰ νὰ παρουσιάσῃ τὴν Ἱστορία στὸν πάπα· κατέβαλε προσπάθεια νὰ τὸν πείσῃ γιὰ τὴν ἀναγκαιότητα ἐθνικοῦ στρατοῦ. Ὁ πάπας ἄκουσε θετικὰ τὴν πρόταση καὶ τὸν ἔστειλε στὸν πολιτικὸ κ᾿ ἱστορικὸ Φραντσέσκο Γκουϊτσιαρντίνι, στὴ Φαέντσα, νὰ συμβουλέψῃ γιὰ τὴν ἐφαρμογὴ τῆς ἰδέας. Πέθανε στὶς 22 Ἰουνίου 1527. Τὸ 1532, ὁ Ἀντώνιο Μπλάντο, μὲ τὴν ἔγκριση καὶ τὴν εὔνοια τοῦ πάπα Κλεμέντιου Ζ΄, τύπωσε τὸν Ἡγεμόνα, τοὺς Λόγους καὶ τὴν Ἱστορία τῆς Φλωρεντίας, στὴ Ρώμη. Τὸ 1557, ὁ πάπας Παῦλος Δ΄ εἰσήγαγε τὸ βιβλίο στόν: Index librorum prohibitorum, ὕστερ᾿ ἀπὸ πίεση τῶν Ἰησουΐτῶν.

2. Γιὰ τὴν πλοκή, βλ. σελ. 148.

Ὁ ἡγεμόνας

17

Ἀφιέρωση στὸν μεγαλοπρεπέστατο Λορέντζο ντὲ Μέντιτσι

[Λορέντζο Πέτρο ντὲ Μέντιτσι (τῶν Μεδίκων, 1492-1519): Ἐγγονὸς τοῦ Λορέντζο τοῦ Μεγαλοπρεπῆ κι ἀνηψιὸς τοῦ πάπα Λέοντα Ι΄ (1513-19). Ἀκολούθησε τὸ θεῖο του Ἰουλιανὸ τῶν Μεδίκων τὸ 1513 στὴ Φλωρεντία, ἔπειτ᾿ ἀπ᾿ τὴν ἐπιστροφὴ τῶν Μεδίκων τὸ 1512. Τὸ 1516 ἀνακηρύχθηκε δούκας τοῦ Οὔρμπινου.]

σοι θέλουν ν᾿ ἀποκτήσουν τὴν εὔνοια ἑνὸς ἡγεμόνα, σχεδὸν πάντα, παρουσιάζονται ἐνώπιόν του προσφέροντας ὅ,τι πολυτιμότερο ἔχουν, ἢ ἐκεῖνα ποὺ προβλέπουν πὼς θὰ τὸν εὐχαριστήσουν περισσότερο. Γι᾿ αὐτό, πολλές φορὲς βλέπουμε νὰ προσφέρουν στοὺς ἡγεμόνες ἄλογα,.. ὅπλα,.. χρυσοκεντυμένα ἐνδύματα,.. πολύτιμους λίθους... καὶ παρόμοια κοσμήματα, ταιριαστὰ στὸ μεγαλεῖο του. Καθώς, λοιπόν, ἐπιθυμῶ κ᾿ ἐγώ νὰ παρουσιαστῶ στὴ Μεγαλοπρέπειά Σου, φέρνω μαζί μου, ὡς ἀπόδειξη τῆς ὑποταγῆς μου, ὅ,τι πολυτιμότερο βρῆκα ἀνάμεσα στοὺς θησαυρούς μου: τὴν κατανόηση γιὰ τὰ ἔργα τῶν μεγάλων ἀνδρῶν ποὺ ἀπέκτησα μετὰ ἀπὸ μακροχρόνια πεῖρα στὰ νεώτερα κ᾿ ἐνδελεχῆ μελέτη τῶν ἀρχαίων πραγμάτων.

Ὅ

Τὶς παρατηρήσεις μου, ὕστερ᾿ ἀπὸ ἐπισταμένη καὶ πολύχρονη ἔρευνα, ποὺ τὶς συνέλεξα πρόσφατα στὸ τομίδιο αὐτό, τὶς προωθῶ στὴ Μεγαλοπρέπειά Σου! Ἂν καὶ θεωρῶ τοῦτο τὸ ἔργο μου ἀνάξιο νὰ τιμηθῇ μὲ τέτοιαν ἀφιέρωση, ἐμπιστεύομαι τὴν εὐγένειά Σου πὼς θὰ τὸ δεχθῇ, λαμβάνοντας ὑπ᾿ ὄψει ὅτι δέν ἔχω ἄλλο καλύτερο δῶρο νὰ Σοῦ προσφέρω παρὰ νὰ

18

Νικολὸ Μακιαβέλλι

σὲ διευκολύνω στὴν ταχεῖα κατανόηση ὅποιου πράγματος ἐγὼ κατάλαβα καὶ διέκρινα, ἀφοῦ περάσαν χρόνια, δυστυχίες καὶ βάσανα ἀποπάνω μου... Δέν τό «φόρτωσα» μὲ πολλά-πολλά, οὔτε ἔδωσα ὄγκο μεγάλο στὸ πόνημα, μὲ διεξοδικὲς ἀναλύσεις, ἢ μεγαλορρημοσύνες, ἢ ἄλλα ὁποιαδήποτε ἐξωτερικὰ θέλγητρα ποὺ συνηθίζουνε πολλοὶ νά «στολίζουνε» τὰ ἔργα τους· γιατὶ θέλησα εἴτε τὸ ἀσύνηθες περιεχόμενο, εἴτε ἡ βαρύτητα τοῦ ζητήματος, νὰ καθιστᾷ τὸ ἔργο μου εὐχάριστο· καὶ τίποτ᾿ ἄλλο νὰ μήν τοῦ δίδῃ τιμὴ κι ἀξία. Ἐπίσης, δέν ἐπιθυμῶ νὰ μὲ περάσῃ κανεὶς γιὰ οἰηματία, ἐπειδή, ὄντας ταπεινῆς καὶ χαμηλῆς κοινωνικῆς τάξης, τολμάω νὰ πραγματεύωμαι καὶ νὰ κανονίζω τὶς κυβερνήσεις τῶν ἡγεμόνων. Ἀφοῦ, ὅπως οἱ τοπογράφοι, γιὰ νὰ καταγράψουν τὰ βουνὰ καὶ τοὺς τόπους στὰ ψηλά, κατεβαίνουν στὶς πεδιάδες, καί, γιὰ νὰ καταγράψουν τὶς πεδιάδες, ἀνεβαίνουν στὰ βουνά, ἔτσι λοιπόν, γιὰ νὰ γνωρίσῃ κάποιος ἀκριβῶς τὸν χαρακτῆρα τῶν λαῶν, ὀφείλει νὰ εἶναι ἡ γ ε μ ό ν α ς, καὶ γιὰ νὰ γνωρίσῃ ἀκριβῶς τὸ χαρακτῆρα τῶν ἡγεμόνων, πρέπει νάρχεται ἀπ᾿ τὸ λ α ό... Δέξου λοιπόν, Μεγαλοπρεπέστατε, τὸ μικρὸ τοῦτο δῶρο μὲ τὴν ἴδια διάθεση ποὺ Σοῦ τὸ προσφέρω ἐγώ. Ἐκεῖ, ἂν θελήσῃς νὰ ἐξετάσῃς κι ἀναγνώσῃς προσεκτικά, θ᾿ ἀνακαλύψῃς τὴ μόνη καὶ διακαῆ μου ἐπιθυμία: Νὰ Σὲ δῶ ἐξυψωμένο στὸ μεγαλεῖο ποὺ ἡ Τύχη καὶ τὰ ὑπόλοιπά Σου τάλαντα ἐπιφυλάσσουν. Ἂν μάλιστα κάποτε, ἀπὸ τὴν ὑψηλή Σου θέση, στρέψῃς τὸ βλέμμα Σου στὴν ταπεινὴ δική μου, θὰ βεβαιωθῇς πόσα ἀνάξια πάσχω ἀπ᾿ ἀφόρητη κ᾿ ἐπίμονη κακοδαιμονία.3

3. [Ὁ Μακιαβέλλι ὑπονοεῖ τὴν ἀπο- τῆς Φλωρεντίας, ὕστερ᾿ ἀπ᾿ τὴν ἐπαμάκρυνσή του ἀπ᾿ τὴν πολιτικὴ ναφορὰ κ᾿ ἐγκατάσταση τοῦ ὀλιγαρσκηνὴ καὶ τὴν ἐξορία στὴν ὕπαιθρο χικού καθεστῶτος τὸ 1512.]

Ὁ ἡγεμόνας

19

I. Τὰ ποικίλα εἴδη τῶν ἡγεμονιῶν καὶ πῶς ἀποκτῶνται.

λα τὰ κράτη κ᾿ οἱ ἐξουσίες, ποὺ δέσποσαν καὶ δεσπόζουν στ᾿ ἀνθρώπινα, ἦταν καὶ εἶναι ἢ δημοκρατίες, ἢ ἡγεὍ μονίες. Οἱ ἡγεμονίες, ἢ εἶναι διαδοχικὲς κι ἀποκαλοῦνται ἔτσι ἐπειδὴ ἡ γενιὰ τοῦ ἄρχοντα ἡγεμονεύει γιὰ μεγάλη διάρκεια χρόνου, ἢ εἶναι νέες. Οἱ νέες, εἴτε εἶναι ὅλως τέτοιες, ὅπως τοῦ Μιλάνου ὑπὸ τὸν Φραντσίσκο Σφόρτσα,4 ἢ προσαυξήματα ποὺ ἀπόκτησε ἕνας ἡγεμόνας κυβερνῶντας ἐπικράτεια κατὰ διαδοχή, ὅπως τὸ βασίλειο τῆς Νάπολης ἀπ᾿ τὸ βασιλιᾶ τῆς Ἱσπανίας.5 Τὰ κράτη ποὺ κατακτῶνται ἔτσι, ἢ συνηθίζουν νὰ ὑπόκεινται σ᾿ ἡγεμόνα, ἢ νὰ πολιτεύωνται ἐλεύθερα· ἀποκτῶνται ἢ μὲ ξένα ἢ μὲ ἴδια ὅπλα, εἴτε λόγῳ Τύχης εἴτε λόγῳ Ἀρετῆς.6

4. [Γιὸς φημισμένου ἡγέτη μισθοφόρων (1401-66)· στὶς διαταγὲς τοῦ πεθεροῦ του καὶ δοῦκα τοῦ Μιλάνου, Φίλιππο Μαρία Βισκόντι· ὕστερ᾿ ἀπ᾿ τὸ θάνατο τοῦ τελευταίου, μὲ τὴ βοήθεια τῶν Βενετῶν, κατέλαβε τὴν ἐξουσία τοῦ Μιλάνου.]

5. [Ὁ Ἱσπανὸς βασιλιᾶς Φερδινάνδος ὁ Καθολικὸς κυρίευσε μὲ τὴ βοήθεια τοῦ Γάλλου βασιλιᾶ Λουδοβίκου ΙΒ΄ τὸ βασίλειο τῆς Νάπολης τὸ 1501. Τὸ 1504 ἐκδίωξε τοὺς Γάλλους ἀπ᾿ τὴ νέα του κτήση.]

6. [Ἡ λέξη virtù τοῦ πρωτ. (βλ.

Burd, σελ. 178), ἂν κι ἀποδίδεται ὡς Ἀρετή, παραπέμπει περισσότερο σὲ μιὰ δραστήρια κι ἀνδροπρεπῆ σοφία· συνεπῶς, σχετίζεται ἄμεσα μὲ τὴν εὐρύτερη ἑλληνορωμαϊκὴ σύλληψη τῆς ἀξιοσύνης, παρὰ μὲ τὴ χριστιανικὴ ἠθικὴ θεώρηση τοῦ ὅρου. Ἔτσι χρησιμοποιεῖται ἀπ᾿ τὸ Δάντη καὶ πέρα στὴν ἰταλικὴ παράδοση· ὁ Μακιαβέλλι τῆς προσάπτει, σὲ σημεῖα, μιὰ μεγαλύτερη ἠθικὴ διάσταση. Βλ.

Gilbert, τόμ. Ι, σελ. 11.]

20

Νικολὸ Μακιαβέλλι

II. Γιὰ τὶς κατὰ διαδοχὴ ἡγεμονίες.

ὲν κάνω λόγο ἐδῶ γιὰ τὶς δημοκρατίες, καθὼς ἀλλοῦ μίλησα Δ πολύ γι᾿ αὐτές. Θ᾿ ἀσχοληθῶ κυρίως μὲ τὶς ἡγεμονίες, καί, ὑφαίνοντας ἀπὸ κοινοῦ τὰ παραπάνω νήματα τῆς σκέψης, 7

θὰ ἐρευνήσω πῶς τὰ κράτη αὐτὰ διοικοῦνται καὶ διατηροῦνται. Λέω, λοιπόν, ὅτι στὰ κράτη τὰ διαδοχικὰ καὶ τὰ ἐξοικειωμένα μὲ τὴ γενιὰ τοῦ ἡγεμόνα τους, οἱ δυσκολίες εἶναι πολύ λιγώτερες ἀπ᾿ τὶς ἀντίστοιχες στὰ νέα, καθότι ἀρκεῖ στὸν ἡγεμόνα νὰ μήν παρεκκλίνῃ ἀπ᾿ τὴ γραμμὴ ποὺ χαράξανε οἱ προκάτοχοί του, καί, στὶς ὅποιες ἄλλες περιστάσεις, ν᾿ ἀφήνῃ τὸ χρόνο νὰ κάνῃ τὴ δουλειά του... Ὁπότε, ἕνας ἡγεμόνας, μὲ τὴ συνηθισμένη φροντίδα κ᾿ ἐπιμέλεια, διατηρεῖ πάντα τὸ κράτος του, ἐκτὸς ἂν ἔκτακτη κ᾿ ἰσχυρὴ δύναμη παρουσιασθῇ καὶ τὸν ἐκτοπίσῃ. Παραταῦτα, κ᾿ ὕστερ᾿ ἀπ᾿ τὴ στέρηση τῆς ἐξουσίας, μπορεῖ νὰ τὴν ἀνακτήσῃ, ἂν τύχουν στὸν κατακτητὴ κακά. Στὴν Ἰταλία ἔχουμε παράδειγμα τὸ Δοῦκα τῆς Φερράρας8 ποὺ κράτησε στὶς ἐφόδους ἐναντίον του ἀπ᾿ τοὺς Βενετοὺς τὸ 1484, καθὼς καὶ τὸν πάπα Ἰούλιο τὸ 1510· μόνος λόγος: ἡ οἰκογένεια του ἦταν ἀρκετὰ παληὰ σ᾿ ἐκείνη τὴν ἡγεμονία. Ἐπειδὴ ὁ φυσικὸς ἡγεμόνας ἔχει λιγώτερες ἀφορμὲς κι ἀνάγκες γιὰ νὰ βλάπτῃ, οἱ ὑπήκοοί του ἑπόμενο εἶναι νὰ τὸν ἀγαποῦν, καί, ἂν μεγάλα ἐλαττώματα δὲν τὸν κάνουνε μισητό, νὰ ἐπιθυμοῦν τὴν εὐτυχία του. Μπρὸς στὴν ἀρχαιότητα καὶ τὸ συνεχὲς 7. [Ἴσως, στοὺς Λόγους του γιὰ τὸν 8. [Ἀλφόνσο ντ᾿ Ἕστ ποὺ ὁ Ἰούλιος Τίτο Λίβιο. Μᾶλλον, ὁ Μακιαβέλλι ξε- Β΄ ἀφώρισε καὶ προσπαθοῦσε νὰ τοῦ κίνησε τὴ συγγραφὴ τῶν Λόγων ταυ- ἁρπάξῃ τὴν ἡγεμονία.] τόχρονα μὲ τὸν Ἡγεμόνα.]

Ὁ ἡγεμόνας

21

τῆς κυριαρχίας ξεθωριάζουν ὅλες οἱ ἀναμνήσεις κ᾿ οἱ ἀφορμὲς γιὰ ριζοσπαστικὲς ἀλλαγές· γιατὶ κάθε ἀλλαγὴ ἀφήνει βάσεις, γιὰ νὰ πατήσῃ πάνω της ἡ ἐπόμενη.

III. Γιὰ τὶς μεικτὲς ἡγεμονίες.

τὶς νέες ἡγεμονίες ἐμφανίζονται προσκόμματα. Πρῶτα θὰ μιΣ λήσω γιὰ ὅποια ἡγεμονία δέν εἶναι ὁλότελα νέα, μὰ ἀποτελεῖ προσαύξημα ἄλλης ἐπικράτειας, δηλαδὴ συναπαρτίζει μεικτὴ λεγόμενη ἡγεμονία. Οἱ μεταβολές της ἀνάγονται κυρίως σὲ φυσικὲς δυσκολίες κάθε νέας ἡγεμονίας, τουτἔστιν στὴ ροπὴ τῶν ἀνθρώπων ν᾿ ἀλλάζουν εὐχάριστα ἀφέντη, νομίζοντας πώς, μὲ τὴ μεταβολὴ αὐτή, θὰ βελτιωθῇ ἡ κατάστασή τους· βασίζονται στὴν πίστη αὐτὴ κ᾿ ἐξεγείρονται, ἀλλὰ ξαφνικὰ βρίσκονται ἀπατημένοι: Ἡ πεῖρα ἀμέσως τοὺς διδάσκει πὼς ἡ κατάστασή τους χειροτέρεψε... Αὐτὸ τὸ δυστύχημα πηγάζει κυρίως ἀπὸ ἄλλη φυσικὴ καὶ συνηθισμένη ἀνάγκη: Οἱ ἡγεμόνες ὑποχρεοῦνται νὰ καταπιέζουν τοὺς νέους τους ὑπηκόους, εἴτε μὲ στρατεύματα, εἴτε μ᾿ ἀναρίθμητα ἄλλα ἀδικήματα, ἀπαραίτητα γιὰ το ἔργο της νέας ἀπόκτησης. Ὁπότε, ἀφ᾿ ἑνός, ἔχεις9 ἐχθροὺς ὅλους ἐκείνους ποὺ κατάστρεψες, ἐνῷ κατακτοῦσες τὴ νέα ἡγεμονία· ἀφ᾿ ἑτέρου, δέν μπορεῖς νὰ κάνῃς ἔπειτα φίλους ὅσους σ᾿ εἶχαν φέρει πρότινος στὴν ἐξουσία, γιατὶ ἀδυνατεῖς νὰ τοὺς εὐχαριστήσῃς, ὅπως αὐτοὶ θεωροῦν σωστό· ὄντας μάλιστα ὑποχρεωμένος στοὺς πρώτους, δέν μπορεῖς νὰ μεταχειρισθῇς «γιατρικά» δυνατά. Πάντα, ἂν εἰσβάλῃ νέος ἡγεμόνας στὴν ἐπαρχία10 – 9. [Σὲ σημεῖα, ἀπ᾿ τὸ ἀπρόσωπο γ΄ 10. [Ἀναφέρεται σ᾿ ἐπικράτεια μικρόἑνικοῦ ἢ πληθυντικοῦ, ὁ Μακιαβέλλι τερη ἢ καὶ μεγαλύτερη ἀπὸ πολιτεία περνάει στὸ β΄, λές κι ἀπευθύνεται ὁλόκληρη.] ἄμεσα στὸν ἡγεμόνα...]

22

Νικολὸ Μακιαβέλλι

ἀκόμα κ᾿ ἰσχυρότατος στρατιωτικά –, θάχῃ ἀνάγκη τὴν εὔνοια τῶν κατοίκων. Ἐξαιτίας αὐτῶν, ὁ Λουδοβῖκος ΙΒ΄, ὁ βασιλιᾶς τῆς Γαλλίας, κατέλαβε γρήγορα τὴν ἐξουσία τοῦ Μιλάνου κ᾿ ἐπίσης γρήγορα τὴν ἀπώλεσε·11 ἀποδείχθηκαν ἀρκετὲς οἱ δυνάμεις τοῦ Λουντοβῖκο ἰλ Μόρο, γιατὶ τὰ πλήθη, ποὺ ἀνοίξανε τὶς πῦλες, βλέποντας νὰ διαψεύδωνται οἱ ἐλπίδες τους γιὰ ἕνα καλύτερο μέλλον, δὲν ὑπέφεραν τὶς δυσάρεστες πράξεις τοῦ νέου ⟨Γάλλου⟩ ἡγεμόνα. Εἶν᾿ ἀλήθεια πώς, ἀφοῦ κατακτήσῃ κάποιος τόπους ποὺ ἀποστάτησαν, δύσκολα κατόπιν μπορεῖ νὰ κρατήσῃ τὴν ἐξουσία, ἐπειδή, ἔχοντας ὑπ᾿ ὄψει τὴν προηγούμενη ἐπανάσταση, δὲν τσιγγουνεύεται κανένα μέσο γιὰ τὴν ἀσφάλειά του· ὁπότε, τιμωρεῖ ὅσους ἁμαρτάνουν, ἐπιβλέπει τοὺς ὕποπτους, κ᾿ ἐνισχύεται ὅπου αἰσθάνεται ἀδύναμος. Πράγματι, ἄν, γιὰ νὰ φύγῃ τὴν πρώτη φορὰ τὸ Μιλάνο ἀπ᾿ τὴν ἐξουσία τῆς Γαλλίας, ἔφτασαν κάποιες μικροταραχὲς ἀπ᾿ τὸ Λουντοβῖκο Σφόρτσα στὰ σύνορα,.. γιὰ νὰ φύγῃ τὴ δεύτερη φορά, ἡ ἀνάγκη ὑπαγόρευσε νὰ ἐξεγερθοῦν ἐναντίον της ὅλα τὰ ὑπόλοιπα κράτη, καὶ τὰ στρατεύματά της νὰ καταδιωχθοῦν ἔξω ἀπ᾿ τὴν Ἰταλία.12 Οἱ αἰτίες ἤδη ἀναφέρθηκαν. ᾿Αλλὰ καί στὴν πρώτη καί στη δεύτερη περίπτωση, ⟨ὁ Γάλλος βασιλιᾶς⟩ στερήθηκε τὴν ἐξουσία τοῦ Μιλάνου. Γιὰ τὰ γενικὰ αἴτια τῆς πρώτης φορᾶς, ἔγινε λόγος παραπάνω· πρέπει νὰ ἐξετάσουμε τῆς δεύτερης, γιὰ νὰ μάθουμε τὰ κατάλληλα μέσα ποὺ ὁ βασιλιᾶς τῆς Γαλλίας ὤφειλε νὰ μεταχειρισθῇ ὥστε νὰ παγιώσῃ τὴν κατάκτησή του (ὅπως καὶ κάθε ἄλλος στὴν ἴδια θέση). Παρατηρῶ, λοιπόν, ὅτι τὰ κράτη ποὺ 11. [Ὁ Λουδοβῖκος ΙΒ΄ κυρίευσε τὸ Μιλάνο (Σεπτέμβριος 1499)· τόχασε ἀπ᾿ τὸν ἐπαναπατρισθέντα δοῦκα Λουντοβῖκο ἰλ Μορὸ (Φεβρουάριος 1500) ποὺ ἀργότερα νικήθηκε ἀπ᾿ τοὺς Γάλλους κ᾿ αἰχμαλωτίστηκε.]

12. [Ὁ Μακιαβέλλι ἀναφέρεται στὴν

Ἰερά Ένωση ὑπὸ τὸν πάπα Ἰούλιο Β΄ μὲ τὴ συμμετοχὴ τῶν Ἱσπανῶν, τῶν Βενετῶν καὶ τῆς Ἀγγλίας τὸ 1511, ποὺ μὲ τὴ βοήθεια τῶν Ἑλβετῶν τὸ 1512 ἐκδίωξαν τοὺς Γάλλους ἀπ᾿ τὴ Λομβαρδία.]

Β΄ ΜΕΡΟΣ

Μακιαβέλλι Θεατρικὸς μονόλογος

.

Μακιαβέλλι

Πρόσωπο τοῦ ἔργου

Ὁ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ.

131

132

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ὁ μονόλογος ἐκτυλίσσεται κατὰ τὴν ἐπίσκεψη τοῦ ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ, σ᾿ ὑψηλὰ ἱστάμενο πρόσωπο. Τὸ ἔργο πρωτοπαίχτηκε στὸ θέατρο ΜΠΙΠ, στὴν Ἀθήνα (10-12/2018), μὲ τὴ σκηνοθεσία καὶ τὴ σύνθεση τῶν ψηφιακῶν βίντεο ἀπ᾿ τὸν συγγραφέα, ποὺ ὑποκρίθηκε καὶ τὸν ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ. Βοηθὸς σκηνοθεσίας, Χριστίνα Χριστοφῆ· κοστούμι, Εἰρήνη Βαζιργιαντζίκη· φωτιστικὸς σχεδιασμός, Ἀλέξανδρος Πολιτάκης· ἠχητικὰ ἐφφέ-ἐπιμέλεια ραδιοφωνικοῦ σπότ, Γιῶργος Λιτσικάκης (nobilesound.gr)· ἠλεκτρολόγος, Γιάννης Ζέρβας· φωτογράφος, Ἠλίας Κωστάρας. Ἡ πρώτη του μορφή (Σινιόρε Μακιαβέλλι,.. γελάστε!) εἶχε παρασταθῆ στὸ θέατρο Ἀλκμήνη (Ἀθήνα, 12/2012) ἀπ᾿ τὸ θεατρικὸ σχῆμα ΕΠΙ ΤΟ ΕΡΓΟΝ.

Μακιαβέλλι

133

Πρόλογος

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ: Μεγαλειότατε, Εὐχαριστῶ ποὺ μὲ δεχθήκατε! Δέ θὰ σπαταλήσω τὸ χρόνο Σας. Γιατί... τώρα πιὰ ποὺ δέν ἔχω ὑποχρεώσεις – μ᾿ ὅλες τὶς ὧρες ἐλεύθερες... –, σκέφτηκα,.. σκέφτηκα πολύ – καὶ συστηματικά – ζητήματα ποὺ θὰ Σᾶς φανοῦνε, ἂν μή τί ἄλλο, ὠφέλιμα... Μά... ἐπιτρέψτε μου νὰ τὰ βάλω σὲ μιά σειρά. Παύση.

Πάντα, ἐπιστρέφω στοὺς Ἀρχαίους: νὰ μάθω· νὰ ἐννοήσω τὴν τέχνη τους γιὰ τὰ δικά μου ταπεινά... Συνεχῶς τοὺς φέρνω στὸ νοῦ, γιὰ νὰ καταλάβω βαθύτερα ἡγεμόνες, ἱεράρχες, λόγιους καί (σχεδὸν εἰρωνικά:)... καλλιτέχνες. Τὰ παλιά μου διπλωματικὰ καθήκοντα ἀπαιτοῦσαν λεπτότητα... κι ἀ κ ρ ί β ε ι α. Οἱ λέξεις, βλέπετε,.. οἱ λέξεις κόκκαλα δὲν ἔχουν καὶ κόκκαλα τσακίζουν· αὐτὲς κ᾿ ἡ σειρά τους κινοῦν κι ἀποκαλύπτουν. Ὅσα θ᾿ ἀκούσετε λοιπόν (λέξεις στὴ σωστή σειρά), ἴσως Σᾶς δείξουνε τὸ δρόμο -Σᾶς δώσουνε δίχως περιστροφὲς τὰ πράγματα ὡς ἔχουν, ὄχι ὅπως θὰ ἔπρεπε ἢ θὰ θέλαμε τέλοσπάντων νὰ ἔχουν...

134

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ἑνότητα πρώτη

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ: Ἡ πρώτη μου συμβουλή: Μήν πολυασχολῆστε μὲ τὴ γενναιοδωρία πρὸς τὸ πλῆθος! (Παύση.) Καταλαβαίνω, Μεγαλειότατε!.. Λ ί γ η ἐμπιστοσύνη δείξτε μου... Σᾶς συμβουλεύουν, μοῦ λέτε, τὸ ἀνάποδο;.. Πολλά λέγονται, μὰ ἐ λ ά χ ι σ τ α θὰ βοηθήσουν... Ἄν... θέλετε νάχετε τὴν α ἰ ώ ν ι α ἀγάπη τοῦ πλήθους... Ὄ χ ι;.. Πῶς ὄχι;.. Δηλαδή,.. δέ θέλετε νὰ σᾶς ἀ γ α π ᾶ ν ε;!. (Συγκαταβατικά:) Ἔχετε χιοῦμορ,.. ἀλλ᾿ αὐτό, φοβᾶμαι, οὔτ᾿ ὁ Μεγαλοδύναμoς δὲν μπορεῖ νὰ τὸ ζητήσῃ: Νὰ μήν τὸν ἀγαπᾶνε!.. Ναί, δέν ξεφεύγετε... Ὅμως, τοῦτο δέ σημαίνει πὼς ὀφείλετε νὰ νοιάζεστε κ᾿ ἰδιαίτερα γιὰ τὴν καλοπέρασή του... Οὕτως ἢ ἄλλως,.. τὸ πλῆθος ποτέ δὲ θὰ φτάσῃ στὸ θρόνο Σας γιὰ νὰ ἐκφράσῃ τὴν ὅποια δυσαρέσκεια... Μᾶλλον θ᾿ ἀκοῦτε διαρκῶς τοὺς ἄπληστους ὑπουργούς Σας νὰ μιλᾶνε δ ῆ θ ε ν «ἐξ ὀνόματός του», χαϊδεύοντας τὶς κοιλιές τους...

Μακιαβέλλι

135

Ἐν πάσῃ περιπτώσει,.. μήν ἀνησυχῆτε! Ἡ ἀγάπη εἶναι κάτι μή μ ε τ ρ ή σ ι μ ο... Δέ χρειάζεται νὰ γράψετε σημαντικὲς χάρες στὰ κιτάπια σας,.. γιὰ νὰ ἰσοσκελισθῇ ἡ ἀφοσίωση στὸ πρόσωπό Σας... Δέν καταλαβαίνετε;.. Ἆ!.. Ἕνα καλό παράδειγμα: Δημόσια – στὸ μέσο μιᾶς πλατείας – δώστε λίγα ἀπ᾿ τὰ χρυσᾶ νομίσματα τοῦ πουγκιοῦ σας... ἢ καλύτερα: πετάξτε τα στὸν ἀ έ ρ α! Ἔτσι, θὰ λάμψουν ἀπὸ μακριὰ κ᾿ ἡ «ἀνιδιοτελής» Σας πράξη θὰ φανῇ κι ἀμερόληπτη. Ἐφόσον τόσοι πεινᾶνε στὶς ὀμορφοστολισμένες πλατεῖες τῆς Φλωρεντίας, δὲ θάταν κατάφορα ἄδικο – τοὐλάχιστο γιὰ τὸ κοινὸ αἴσθημα – νὰ ἐπιλέξετε Ἐσεῖς ἕναν ἀπ᾿ τοὺς πολλοὺς καὶ νὰ τοῦ δώσετε σ τ ὸ χ έ ρ ι τὸ χρυσὸ νόμισμα;!. Ὅπως σ᾿ ὅλα, ἔτσι καὶ στὴ φιλανθρωπία: Πρέπει νὰ ἐπικρατῇ ἀ ξ ι ο κ ρ α τ ί α... Καί... δέν εἶν᾿ ἀπαραίτητο νὰ μοιράζεστε τὰ πλούτη ποὺ κερδίσατε γενναῖα σὲ πολέμους καὶ καταστροφὲς ἐχθρῶν. Μόνο... μήν προχωρᾶτε σ᾿ ἀκρότητες -ἐκτός... ἂν τὸ ἐπιβάλλῃ ἡ ἀνάγκη... Μήν ἁρπάζετε μεμιᾶς τὴν περιουσία ἑνὸς πολίτη!.. Κάντε το ἀργά -ὅσο τὸ δυνατὸν πιό «ἀνώδυνα»... Πρῶτα, διαρρεύστε στὶς καλὲς οἰκογένειες τὰ ἐπικείμενα μέτρα, γιὰ νὰ τὰ συνηθίσουν κάπως τ᾿ ἀφτιὰ τῶν ὑπηκόων Σας· ἔπειτα... προχωρήστε ἄφοβα!.. Νὰ θυμᾶστε πὼς θὰ Σᾶς συγχωρεθῇ ἡ δολοφονία τοῦ πατέρα, ἂν ἀφήσετε ἀνέπαφη τὴν κληρονομιὰ στὸ γιό... Συνεπῶς... πρέπει ν᾿ ἀποδεικνύεστε ἐφευρετικὸς μὲ τὴ διαχείριση τῆς κληρονομιᾶς μ ε τ ὰ τὸ φόνο. Δώστε χρόνο στὸ δυστυχῆ συγγενὴ νὰ προσαρμοστῇ μὲ τὴν ἀπουσία κ᾿ ὕστερα...

Παύση.

ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ: Τὸ ὅλον θέλει προσοχή... καὶ μεθοδικότητα. Ὑπάρχουν, μάλιστα, πολλοί τρόποι γιὰ ν᾿ ἁρπάξῃ κάποιος τὴν

136

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

πολυπόθητη ἐξουσία: ἢ μὲ τὸ στρατὸ καὶ τὴν Ἀρετή του, εἴτε μὲ ξένο στρατὸ καὶ λόγῳ Τύχης, εἴτε διαπράττοντας τρομερά ἐγκλήματα... Ἔπειτα, ὑπάρχουν χιλιάδες ἄλλοι, σὰ φ τ ά σ ῃ στὴν ἐξουσία, νὰ τὴν κρατήσῃ ἢ νὰ τὴ χάσῃ ἀπ᾿ τὰ χέρια του... Ὁ Συρακούσιος Ἀγαθοκλῆς, ἀφοῦ ἔγινε πραίτορας καὶ διοικοῦσε ὅλα τὰ στρατεύματα τῆς πόλης, ἀποφάσισε νὰ γίνῃ κ᾿ ἡγεμόνας... Ἔστειλε μήνυμα σ᾿ ὅλο τὸ λαὸ καὶ τὴ γερουσία νὰ συγκεντρωθοῦν στὸ μέσο τῶν Συρακουσῶν. Ἀφοῦ μαζεύτηκαν, μὲ δικό του σῆμα ξεκίνησαν οἱ στρατιῶτες νὰ σφάζουν ἕναν-ἕναν τοὺς γερουσιαστὲς καὶ τοὺς πλούσιους πολῖτες. Ἔτσι – σὲ μιά μέρα – ἔμεινε μόνος μὲ δύναμη στὶς Συρακοῦσες. Ἀναγκαστικά, ὁ λαὸς τὸν ἀκολούθησε κ᾿ ἔπειτα δὲ συνάντησε κανένα ἐμπόδιο νὰ κρατήσῃ τὴν ἐξουσία ποὺ τόσο ἀπάνθρωπα εἶχε ἁρπάξει... Ἀναρωτιέστε... πῶς ἕνας – σὰν τὸν Ἀγαθοκλῆ! – ποὺ βάδισε τὸ δρόμο τῆς κακίας σ᾿ ὅλα τὰ στάδια τῆς πορείας του, κατάφερε νὰ κρατήσῃ τὴν ἐξουσία δίχως καμμιάν ἀντίσταση ἀπ᾿ τοὺς συμπολῖτες του;.. Νομίζω πὼς τὸ ἐρώτημα ἀπαντάτ᾿ εὔκολα, ἂν καταλάβουμε ὅτι ὑπάρχουν ἡ κακή... κ᾿ ἡ καλή χρήση... τῆς ὠ μ ό τ η τ α ς: Ἂν εἶναι νὰ φανῇ ἕνας ἡγεμόνας ὠμός, πρέπει νὰ τὸ πράξῃ στὴ στιγμή -νὰ ἐκτελέσῃ ἄμεσα κι ὅλα μαζὶ τὰ ἐγκλήματα πούχει σχεδιάσει, ὥστε νὰ πλακώσουνε σὰ χιονοστιβάδα πάνω στοὺς ἐχθρούς του καὶ τὸ πλῆθος νάχῃ ὅλο τὸ χρόνο ὕστερα νὰ τὰ ξεχάσῃ... Οἱ κ α λ έ ς πράξεις πρέπει νὰ ἐκτελοῦνται μὲ μεγάλα διαλείμματα μεταξύ τους -γιὰ νὰ προλαβαίνῃ τὸ πλῆθος νὰ τὶς θ α υ μ ά ζ ῃ. Ἂν κ᾿ οἱ ὠμότητες ἐκτελοῦνται παρόμοια, ὑπενθυμίζει συνεχῶς ὁ ἡγεμόνας τὴν ἀπάνθρωπη φύση του! Συμπέρασμα: ἡ δύναμή Σας πρέπει νὰ φαίνεται γαλήνια κ᾿ εὐγενική.

Παύση.

.

Περιεχόμενα Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γενικὲς σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συντμήσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9 11 12

A΄ Ὁ ἡγεμόνας

13

Ἡ Ἰταλία τὴν ἐποχὴ τοῦ Μακιαβέλλι . . . . . . . . . . Νικολὸ Μακιαβέλλι: σύντομο βιογραφικὸ σημείωμα . . . Ἀφιέρωση στὸν μεγαλοπρεπέστατο Λ. ντὲ Μέντιτσι . .

I. Τὰ ποικίλα εἴδη τῶν ἡγεμονιῶν καὶ πῶς ἀποκτῶνται.

II. Γιὰ τὶς κατὰ διαδοχὴ ἡγεμονίες. . . . . . . . . . . .

III. Γιὰ τὶς μεικτὲς ἡγεμονίες. . . . . . . . . . . . . . . .

IV. Γιατί τὸ βασίλειο τοῦ Δαρείου, ἐνῷ τὸ κατέκτησε ὁ Ἀλέξανδρος, δέν ἐπαναστάτησε μετὰ τὸ θάνατό του, κατά τῶν διαδόχων. . . . . . . . . . . . .

V. Μὲ ποιόν τρόπο διοικοῦνται πόλεις ἢ ἡγεμονίες πού, πρὶν κατακτηθοῦν, ἦταν αυτόνομες. . . . . . . .

VI. Γιὰ τὶς νέες ἡγεμονίες ποὺ ἀποκτῶνται μὲ ἴδια ὅπλα κι Ἀρετή. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

VII. Γιὰ τὶς νέες ἡγεμονίες ποὺ ἀποκτῶνται μ᾿ ὅπλα ἄλλων καὶ λόγῳ Τύχης. . . . . . . . . . . . . .

VIII. Γιὰ ὅσους γίνονται μὲ κακουργήματα ἡγεμόνες. . .

IX. Γιὰ τὶς πολιτικὲς ἡγεμονίες. . . . . . . . . . . . . . Χ. Πῶς πρέπει νὰ ὑπολογίζωνται οἱ στρατιωτικὲς δυνάμεις κάθε ἡγεμονίας. . . . . . . . . . . . . . .

XI. Γιὰ τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἡγεμονίες. . . . . . . . . . . .

XII. Πόσα τὰ εἴδη τοῦ στρατοῦ· γιὰ τοὺς μισθοφόρους στρατιῶτες. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIII. Γιὰ τὰ ἐπικουρικά, μεικτὰ κ᾿ ἐγχώρια στρατεύματα· ὑπήκοοι καὶ πολῖτες ὡς στρατιῶτες. . . . . . .

XIV. Γιὰ τὰ στρατιωτικὰ καθήκοντα του ἡγεμόνα. . . .

14 15 17 19 20 21

32 35 37 41 50 55 59 61 65 71 76

160

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

XV. Πῶς οἱ ἄνθρωποι, καὶ μάλιστα οἱ ἡγεμόνες, δοξάζονται ἢ ντροπιάζονται. . . . . . . . . . . . . .

XVI. Γιὰ τὴν ἐλευθεριότητα καὶ τὴ μιζέρια. . . . . . . .

XVII. Γιὰ τὴν ὠμότητα κ᾿ ἐπιείκεια τῶν ἡγεμόνων· εἶναι προτιμότερο νὰ γίνεσαι ἀγαπητὸς ἢ ἐπίφοβος; .

XVIII. Πῶς οἱ ἡγεμόνες ὀφείλουν νὰ τηροῦν τὶς ὑποσχέσεις τους. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XIX. Οἱ ἡγεμόνες ὀφείλουν ν᾿ ἀποφεύγουν τὴν περιφρόνηση καὶ τὸ μῖσος ἐναντίον τους. . . . . . . . .

XX. Ἂν εἶναι ὠφέλιμα ἢ ἐπιζήμια τὰ φρούρια κι ἄλλα παρόμοια ἔργα ἡγεμόνων. . . . . . . . . . . . .

XXI. Πῶς πρέπει νὰ φέρεται ὁ ἡγεμόνας ποὺ θέλει ν᾿ ἀποκτήσῃ ὑπόληψη. . . . . . . . . . . . . . . .

XXII. Γιὰ τοὺς ὑπουργοὺς τοῦ ἡγεμόνα. . . . . . . . . ΧΧΙΙΙ. Πῶς οἱ ἡγεμόνες ν᾿ ἀποφεύγουν τοὺς κόλακες. . .

XXIV. Γιατί οἱ ἡγεμόνες τῆς Ἰταλίας ἔχασαν τὰ κράτη τους. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

XXV. Τί δύναμη ἔχει ἡ Τύχη στ᾿ ἀνθρώπινα καὶ πῶς μποροῦμε ν᾿ ἀντέξουμε ἐναντίον της. . . . . . .

XXVI. Προτροπὴ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἰταλίας ἀπ᾿ τοὺς βάρβαρους. . . . . . . . . . . . . . . . . .

102

Β΄ Μακιαβέλλι

129

Πρόσωπο τοῦ ἔργου Πρόλογος . . . . . . Ἑνότητα πρώτη . . Ἑνότητα δεύτερη . . Ἑνότητα τρίτη . . . Ἑνότητα τέταρτη . . Ἑνότητα πέμπτη . . Ἐπίλογος . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

. . . . . . . .

80 82 84 88 91

107 111 113 115 117 121

131 133 134 141 146 148 153 156

.

Οἱ ἄνθρωποι κρίνουν βλέποντας τὰ φαινόμενα κι ὄχι ψηλαφίζοντας τὰ πράγματα. Ν. Μακιαβέλλι, Ὁ ἡγεμόνας, κεφάλαιο XVIII

Ἡ ἐπιστήμη μου εἶναι κείνη τοῦ πειράματος... Ἀφουγκράζομαι τὴ φύση τῶν ἀνθρώπων· δέν τὴν καθορίζω -τὴν καταγράφω. Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, Μακιαβέλλι, Δ΄ ἑνότητα