Ἑρρῖκος Ἴψεν, «Ὄλαφ Λίλιεκρανς»

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Ὄλαφ Λίλιεκρανς

Θεατρικὸ ἔργο σὲ τρεῖς πράξεις

Μετάφραση-ὑποσημειώσεις-πρόλογος-ἐπίλογος:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

.

.

.

῎Ολαφ Λίλιεκρανς

Σειρά: Ἴψεν Ἑρρῖκος Ἴψεν ῎Ολαφ Λίλιεκρανς τίτλος πρωτοτύπου: Henrik Ibsen, Olaf Liljekrans ISBN: 978-618-84720-2-0 Ἐξώφυλλο: Περιγράμματα ἀπὸ blåveis (hepatica nobilis, ἡ γαλανὴ ἀνεμώνη).

Ἐκδότης: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος Ἁγίας Ζώνης 55 Ἀθήνα 112 56 τηλ.: 210 8662668 www.theodosispapadimitropoulos.gr info@theodosispapadimitropoulos.gr ῾Ιστολόγιο Διέλευση: http://dieleusi.map-in-box.gr Copyright ©: Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, 2020 ᾽Απαγορεύεται ἡ ἀναδημοσίευση, ἡ ἀναπαραγωγή, ὁλική, μερικὴ ἢ περιληπτική, ἡ μετάφραση ἢ ἡ ἀπόδοση κατὰ παράφρασιν ἢ διασκευὴν τοῦ περιεχομένου τοῦ βιβλίου μὲ ὁποιονδήποτε τρόπο, μηχανικό, ἠλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ἠχογράφησης ἢ ἄλλο, χωρὶς προηγούμενη γραπτὴ ἄδεια τοῦ μεταφραστῆ-ἐκδότη καὶ λεπτομερῆ, δηλαδὴ πλήρη, παραπομπὴ στὴν ἔκδοση αὐτὴ καὶ τὸν ἐκδότη-μεταφραστή της, ὅπως σαφῶς περιγράφουν οἱ Νόμοι 2121/1993, 2557/1997 καὶ ὅλοι οἱ κανόνες τοῦ Διεθνοῦς Δικαίου ποὺ ἰσχύουν στὴν Ἑλλάδα. Τὰ ἀποκλειστικὰ θεατρικὰ καὶ ραδιοφωνικά δικαιώματα, καθὼς καὶ ἠχογράφησης καὶ ἀνάγνωσης, τῆς μετάφρασης ἀνήκουν στὸν ἐκδότη-μεταφραστή, στὸν ὁποῖο μπορεῖ ν᾽ ἀπευθυνθῇ ἐνδιαφερόμενος παραγωγός, θίασος, ὀργανισμὸς ἢ καλλιτέχνης γιὰ τὴν παροχὴ γραπτῆς ἄδειας.

Ἑρρῖκος Ἴψεν

῎Ολαφ Λίλιεκρανς Olaf Liljekrans Θεατρικὸ ἔργο σὲ τρεῖς πράξεις Skuespil i tre akter

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ-ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΠΙΛΟΓΟΣ:

Θεοδόσης Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος

Ἀθήνα 2020

.

῎Εστησ᾽ ὁ Ἔρωτας χορὸ μὲ τὸν ξανθὸν Ἀπρίλη, κ᾽ ἡ φύσις ηὗρε τὴν καλὴ καὶ τὴ γλυκειά της ὥρα, καὶ μές στὴ σκιὰ ποὺ φούντωσε καὶ κλεῖ δροσιὲς καὶ μόσχους ἀνάκουστος κιλαηδισμὸς καὶ λιποθυμισμένος. ...

– ᾽Αλαφροΐσκιωτε καλέ, γιά πές ἀπόψε τί ᾽δες; – Νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια! Χωρίς ποσῶς γῆς-οὐρανὸς καὶ θάλασσα νὰ πνένε, οὐδ᾽ ὅσο κἂν ἡ μέλισσα κοντὰ στὸ λουλουδάκι, γύρου σὲ κάτι ἀτάραχο π᾽ ἀσπρίζει μές στὴ λίμνη, μονάχο ἀνακατώθηκε τὸ στρογγυλὸ φεγγάρι, κι ὄμορφη βγαίνει κορασιὰ ντυμένη μὲ τὸ φῶς του! Διονύσιος Σολωμός, Ἐλεύθεροι Πολιορκημένοι, Γ΄ Σχεδίασμα, VI.

Den fagreste mellem dem bød mig en krans ῾Η πιό ὀμορφη μοῦ φόρεσε στεφάνι ὁλο φτειαγμένο af vårklokker blå, af vandliljer hvide; ἀπὸ λουλούδια γαλανὰ καὶ κρίνα ποὖν᾽ κατάσπρα. hun så mig i sjælen med øjne så blide, Μές στὴν ψυχὴ μὲ τρύπησε τὸ βλέμμα της ἐκεῖνο· hun hvisked i mit øre et gådefuldt ord, μέσα στ᾽ ἀφτὶ ψιθύρισε καὶ γρίφους ἀφουγκράσθην· som aldrig går mig af minde: αὐτὰ δὲ θὰ τὰ βγάλω ἐγὼ ποτέ μου ἀπὸ τὴ μνήμη: Olaf Liljekrans! véd du, hvor lykken gror, ῎Ολαφ Λίλιεκρανς, ξέρεις σύ, χαρά ποῦ μεγαλώνει; véd du, når fred for dig er at vinde? ᾽Αλήθεια ξέρεις σὺ γιὰ σέ, εἰρήνη πότε θαὔρῃς; Mellem alle de urter små på rad ᾽Απ᾽ ὅσα μικροβότανα ποὺ στέκουν στὴ σειρά τους, må du den fagreste finde, ἐσύ νὰ ξεδιαλέξῃς κεῖ τὸ πρῶτο σ’ ὀμορφάδα og plukke den sønder, blad for blad, καὶ νὰ μετρήσῃς βγάζοντας τὰ φύλλα ἕνα-ἕνα, og drysse den ud for alle vinde, καὶ στὸν ἀγέρα μακριά νὰ τὰ σκορπίσῃς πέρα· da – først da skal du lykken finde! τότε,.. πρῶτα λοιπὸν ἐσὺ θεναὔρῃς τὴ χαρά σου! Α΄ πράξη, σελ. 66.

.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Βιβλιογραφία

9

Βιβλιογραφία

Ἐκδόσεις πρωτοτύπου: Breve

Efterladte

HISe Samlede værker

Breve fra Henrik Ibsen, udgivne med indledning og oplysninger af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. I-II, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, København-Christiania 1904.

Henrik Ibsen, Efterladte skrifter, udgivne af Halvdan Koht og Julius Elias, τόμ. IIII, Gyldendalske Boghandel-Nordisk Forlag, Kristiania-Kjøbenhavn 1909.

Henrik Ibsens Skrifter (elektroniske utgaven), Universitetet i Oslo, Oslo, www.ibsen.uio.no Henrik Ibsen, Samlede værker, τόμ. I-X, Gyldendalske Boghandels Forlag, Kjøbenhavn 1898-1902.

Μεταφράσεις: Early plays

MultiIbsen Oxford Ibsen

Henrik Ibsen, Early plays: Catiline, The Warrior᾿s Barrow, Olaf Liljekrans, translated from the Norwegian by Anders Orbeck, Oxford University Press, New York 1921.

The Multilingual Ibsen, University of Oslo, Oslo, www2.hf.uio.no/polyglotta Ibsen, edited by James McFarlane, τόμ. I-VIII, Oxford University Press, London 1960-77.

10

Sämtliche Werke

᾽Αγριόπαπια

Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ

Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν Κατιλίνας

Λαίδη Ἴνγκερ

Μικρὸς Ἔγιολφ Νόρμα

Νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Henrik Ibsen, Sämtliche Werke in deutscher Sprache, durchgelesen und eingeleitet von Georg Brandes, Julius Elias, Paul Schlenther, τόμ. Ι-Χ, Fischer Verlag, Berlin 1903-4. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ ἀγριόπαπια, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἕνας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ.

Gutenberg, Ἀθήνα 2016. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ.

Gutenberg, Ἀθήνα 2014. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Κατιλίνας, μτφ-ὑπ.-πρόλογοςἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2019. Ἑρρῖκος Ἴψεν, Ὁ μικρὸς Ἔγιολφ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2014. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, μτφ-ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. ῾Ερρῖκος Ἴψεν. Ἡ νύχτα τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, μτφ-ὑπ.πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, Ἀθήνα 2018. ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ ἀρχιμάστορας Σόλνες, εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ.

Gutenberg, Ἀθήνα 2014.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Βιβλιογραφία

11

Ὅταν ξυπνή- ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί, σουμε ἐμεῖς εἰσαγωγή-μτφ-σχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημηοἱ νεκροί τρόπουλος, ἐκδ. Gutenberg, ἐπιμ.: Ἡρ. Ἀποστολίδης, Ἀθήνα 2014. Πέερ Γκύντ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Πέερ Γκύντ, εἰσαγωγή-μτφσχόλια: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐπιμ.: ῾Ηρ. Ἀποστολίδης, ἐκδ. Gutenberg, Ἀθήνα 2016.

Tάφος τοῦ ῾Ερρῖκος Ἴψεν, Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, μτφπολεμιστῆ ὑπ.-πρόλογος-ἐπίλογος: Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος, ἐκδ. ΘΑΠ, 3η ἔκδ., Ἀθήνα 2019. Διέλευση ῾Ιστολόγιο Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλου: http://dieleusi.map-in-box.gr/category/ἑρρῖκος-ἴψεν ibsen.gr ῾Ιστότοπος γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Ἑρρίκου Ἴψεν.

Γιὰ τὸ ἰψενικὸ ἔργο: Bryan

CCI

Clurman Figueiredo Gosse Heiberg

Hοkstad

George B. Bryan, An Ibsen Companion, a dictionary-guide to the life, works, and critical reception of Henrik Ibsen, Greenwood Press, Westport-London 1984.

The Cambridge Companion to Ibsen, editor James McFarlane, Cambridge University Press, Cambridge 1994.

Harold Clurman, Ibsen, Macmillan Publishing, New York 1977.

Ivo de Figueiredo, Henrik Ibsen, mennesket og masken, Aschehoug, Oslo 2010.

Edmund Gosse, Henrik Ibsen, Hodder & Stoughton, London 1907.

Hans Heiberg, Ibsen, A portrait of the artist, translated by Joan Tate, University of Miami Press, Coral Gables-Florida 1972. Øyvind Hokstad, Ibsen i Hellas, en studie av Ibsens popularitet i Athen og Pireus i 1920-åra, Masteroppgave i historie, NTNU, Trondheim 2014.

12

Ibsen-arkivet Ibsen-biblio IbsenStage Koht

Meyer Μόσχος

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Ibsen-arkivet, Universitetet i Oslo, Oslo, www.hf.uio.no/is/tjenester/kunnskap/ibsen-arkivet Den internasjonale Ibsen-bibliografien, Nasjionalbiblioteket, Oslo, www.nb.no/bibliografi/ibsen IbsenStage, the Ibsen stage performance database, UO, Oslo, ibsenstage.hf.uio.no Halvdan Koht, The life of Ibsen, translated by Ruth Lima McMahon, τόμ. Ι-ΙΙ, The AmericanScandinavian Foundation, New York 1931.

Michael Meyer, Ibsen, Penguin Books, Harmondsworth 1985. Γιάννης Μόσχος, Ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν στὴν ἑλληνικὴ σκηνὴ ἀπὸ τοὺς Βρικόλακες τοῦ 1894 στὶς ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἐπιμ. Βάνια Παπανικολάου, ἐκδ. Ἀμολγός, Ἀθήνα 2016· διδακτορικὴ διατριβή: τόμ. Α΄-Β΄, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012.

Γιὰ τὴ Νορβηγικὴ γλῶσσα καὶ τὴν ἱστορία της: de Vries Falk-Torp

HaugenDictionary HaugenSkandinavischen

NAOB

Jan de Vries, Altnordisches etymologisches Wörterbuch, Brill, 2η ἔκδ., Leiden 1977.

H. S. Falk - Alf Torp, Norwegisch-Dänisches etymologisches Wörterbuch, τόμ. I-II, Carl Winter᾽s Universitätsbuchhandlung Heidelberg 1910.

Einar Haugen, Norwegian-English dictionary, Universitetsforlaget-University of Wisconsin Press, Oslo-Madison 1974.

Einar Haugen, Die Skandinavishen Sprachen, Eine Einführung in ihre Geschichte, autorisierte Übertragung aus dem Englischen von Magnus Petursson, Helmut Buske Verlag, Hamburg 1984.

Det Norske Akademis Ordbok, Det Norske Akademi for Språk og Litteratur, Oslo, www.naob.no

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Βιβλιογραφία

NF

ODS Page

SNL ΤSB

Vǫlsunga

13

Νorske Folkeviser, samlede og udgivne af M. B. Landstad, τόμ. Ι-ΙΙ, Chr. Tönsbergs Forlag, Christiania 1853.

Ordbog over det danske Sprog, Kjøbenhavn, https://ordnet.dk/ods R. I. Page, Μῦθοι τῶν Βορείων, μτφ Ἀντ. Ἡ. Σακελλαρίου, ἐκδ. Δημ. Ν. Παπαδήμα, Ἀθήνα 1996.

Store Norske Leksikon, https://snl.no The Types of the Scandinavian Medieval Ballad, in collaboration with M. Nolsøe and W. Edson Richmond, edited by B. R. Jonsson, S. Solheim and E. Danielson, Universitetsforlaget, Oslo-Bergen-Tromsø 1978.

Vǫlsunga saga = The Saga of the Volsungs, the icelandic text with an english translation, introduction and notes by Kaaren Grimstad, AQVerlag, 2η ἔκδ., Saarbrücken 2005.

Γενικώτερα: A Greek-English Lexicon, compiled by H. G. Liddell and R. Scott, revised by Sir H. S. Jones with assistance of R. McKenzie, Clarendon Press, 9η ἔκδ. ἐπαυξημένη, Oxford 1996.

Nestle-Aland Novum Testamentum Graece, herausgegeben von Barbara Aland u.a., Deutsche Bibelgesellschaft, 28η ἔκδ., Stuttgart 2012.

Wiktionary https://www.wiktionary.org Λογεῖον https://logeion.uchicago.edu Μπαμπινιώτης Γ. Δ. Μπαμπινιώτης, Ἐτυμολογικὸ λεξικὸ τῆς Νέας Ἑλληνικῆς Γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Ἀθήνα 2010. Σφίγξ http://sphinx.metameat.net LSJM

.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Γενικὲς σημειώσεις

15

Γενικὲς σημειώσεις

῍Αν κ᾽ οἱ ὑποσημειώσεις ἀποτελοῦν ἑρμηνευτικὴ ἐργασία ἐπὶ τοῦ πρωτοτύπου, πρῶτα ἡ ἴ δ ι α ἡ μετάφραση εἶναι ἀδιάλειπτη ἑρμηνεία καὶ θέση γιὰ τὸν τρόπο ποὺ πρέπει νὰ προσεγγίζεται ὁ Ἴψεν στὴν Ἑλληνική. Ἡ στίξη τῆς μετάφρασης, ποὺ ἀκολουθεῖ ὅσο γίνεται κείνη τοῦ πρωτοτύπου, εἶναι ἀναπόσπαστο μέρος τῆς ἐδῶ ἐργασίας: Δηλώνει ρυθμούς, προσῳδίες, ὑποκριτικοὺς δρόμους -λεπτὲς ἀποχρώσεις τῶν χαρακτήρων καὶ τῆς δράσης. Ἡ δὲ ἱστορικὴ ὀρθογραφία, πέραν τῆς αὐτόματης ἐτυμολογικῆς καὶ σημασιολογικῆς σύνδεσης μὲ τὴ συνόλη γλωσσικὴ παράδοση, ἐπιτρέπει χειρισμοὺς λεπτοὺς γιὰ τὴ δήλωση μετρικῶν καὶ ἄλλων φαινομένων (βλ. λ.χ. παρακάτω γιὰ τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα). Ὅπου ἡ μετάφραση ἀπομακρύνεται οὐσιωδῶς ἀπὸ τὸ πρωτότυπο, ἀναφέρεται σ᾽ ὑποσημείωση ἡ σχεδὸν κατὰ λέξιν ἀπόδοση. ῾Η μετάφραση βασίστηκε στὴν ἔκδοση τῆς μορφῆς ἀπ᾽ τὰ κατάλοιπα (βλ. Samlede værker, σελ. v) κατὰ τὶς κριτικὲς ἐκδ.: HISe· Samlede værker, τόμ. X, σελ. 45-191. Xρησιμοποιήθηκαν τὰ λεξικά: Haugen-Dictionary· NAOB· Wiktionary, ἰδίως γιὰ δανικὲς λέξεις καὶ χρήσεις τό: ODS, ἐνῷ γιὰ ἐτυμολογικὰ ζητήματα τά: de Vries· Falk-Torp. Στὴν ἐργασία βοήθησαν οἱ ἀγγλικὲς μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. Ι, σελ. 427-573 (τῶν James W. McFarlane καὶ Graham Orton)· Early plays, σελ. 127-238 (τοῦ Anders Orbeck), κ᾽ ἡ γερμανική: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. 217-322 (τῆς Emma Klingenfeld) -ἡ πρώτη διεθνῶς τυπωθεῖσα μορφὴ τοῦ ἔργου.

16

Ἑρρῖκος Ἴψεν

῍Αν κ᾽ ἡ σωστή φωνητικὴ ἀπόδοση τοῦ Olaf εἶναι Οὖλαφ, ἐξελληνίσθη ἐδῶ κατὰ τὰ παραδεδομένα. Ὁ πρωτότυπος δραματικὸς στίχος, ποὺ ἀνάγεται στὰ ὁμοιοκατάληκτα σχήματα τῶν νορβηγικῶν λαϊκῶν μπαλλαντῶν ἀποδόθηκε δίχως ρῖμα, κατὰ τὶς ἐπιταγὲς τοῦ πολιτικοῦ δεκαπεντασυλλάβου μὲ σταθερὴ σχεδὸν τὴν τομὴ μετὰ τὴν ὄγδοη συλλαβή, ὥστε νὰ μεταφερθῇ ἡ «δημώδης» αἴσθηση καὶ νὰ ὑπάρξῃ κάποια εὐκαμψία στὴν ἑλληνικὴ διατύπωση.¹ Τὰ λυρικὰ μέρη ἐπανασυνετέθησαν σὲ ποικίλα ὁμοιοκατάληκτα κι ἀνομοιοκατάληκτα μέτρα. Παρὰ ποὺ ἔγινε προσπάθεια σύμπτωσης τῶν μεταφρασμένων στίχων μ᾽ ἐκείνους τοῦ πρωτοτύπου, ὅπου ἀντιμετατέθησαν λέξεις, σημαίνεται μὲ / τὸ τέλος τοῦ στίχου στὸ πρωτότυπο. Γιὰ τὴν τηρουμένη ἱστορικὴ ὀρθογραφία, χρησιμοποιοῦνται συνδυαστικὰ τὰ λεξικά: LSJM· Μπαμπινιώτης, καθὼς κ᾽ οἱ διαδικτυακὲς ἐφαρμογές: Λογεῖον· Σφίγξ. Οἱ ἐμφαντικοὶ ὀξυτονισμοὶ ὑποβοηθοῦν τὴν ἀνάγνωση καί, σὲ συνδυασμό μὲ μή τονισμένες λέξεις (μὰ γραμματικῶς τονιζόμενες), καταδεικνύουν τὸ μετρικὸ χασοτόνισμα,² ἕνα γλωσσικὸ μηχανισμὸ ποὺ δέν ἐξαντλεῖται στὸν στιχηρὸ λόγο. Τὰ πρόσωπα αὐτοῦ τοῦ ἔργου, μὰ καὶ κάθε ἄλλου ἀναφερόμενου θεατρικοῦ, τυπώνονται μὲ κεφαλαῖα στοιχεῖα· τὰ ξενικὰ ἀπ᾽ αὐτά, στὴν πρώτη τους ἀναφορά, τονίζονται – παρὰ τὰ κεφαλαῖα – γιὰ διευκόλυνση τῆς ὀρθῆς ἐκφορᾶς. Τ᾽ ἀποσπάσματα τῶν ἰψενικῶν δραμάτων καὶ ποιημάτων, πλὴν τῆς Ἀγριόπαπιας, τοῦ Κατιλίνα, τοῦ Τάφου τοῦ πολεμιστῆ, τῆς Νόρμας, τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ, τῆς Λαίδης Ἴνγκερ καὶ τῆς Γιορτῆς στὸ Σούλχαουγκ, πρωτομεταφράζονται ἐδῶ, ἢ ἀποτελοῦν καινούργια μετάφραση -ἀκόμα κι ἀπὸ κεῖνα τὰ ἔργα στὶς ἐκδ. Gutenberg μὲ μτφ ΘΑΠ (βλ. Βιβλιογραφία, σελ. 10-1).

¹Βλ. τὸ κεφ. Γιὰ τὴν ἡρωικὴ μπαλλάντα καὶ τὴ σημασία της ὡς πρὸς τὴν ἔντεχνη Ποίηση, ἰδίως σελ. 238. ²Θρασύβουλος Σταύρου, Νεοελληνικὴ Μετρική, Ἰνστιτοῦτον Νεοελληνικῶν Σπουδῶν-Ἵδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 20-5.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Συντμήσεις-σύμβολα

17

Γιὰ τό: Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!, τὴ Σύλληψη, πρώτη παράσταση κ᾽ ἔκδοση, τὴν Ἀνάλυση τοῦ ἔργου καὶ τὶς ὑποσημειώσεις, ἀντλεῖται ὑλικὸ ἀπὸ HISe· Samlede værker, τόμ. Χ, σελ. v-vi, τὶς ἀγγλικὲς μτφ: Oxford Ibsen, τόμ. I, σελ. 26-34· 702-10· Early plays, σελ. ix-xii, τῆς γερμανικῆς: Sämtliche Werke, τόμ. ΙΙ, σελ. xix-xxiv, τὴ συλλογὴ ἄρθρων CCI, σελ. 9-10· 156, τὴν ἐπιστολογραφία τοῦ δημιουργοῦ: Breve, τὸ ἰψενικὸ λεξικό: Bryan, τὶς βιογραφίες τῶν: Meyer· Figueiredo· Gosse· Heiberg· Koht· Clurman, τὸ ἐγκυκλοπαιδικὸ λεξικὸ SNL, τὴ βάση δεδομένων IbsenStage, ὅπως καὶ τὴ μελέτη τοῦ Μόσχου. Τὰ ἐδάφια τῆς Καινῆς Διαθήκης ἀκολουθοῦν τὴν ἔκδ. τῶν Nestle-Aland.

Συντμήσεις-σύμβολα ἀρχαιοσκ. βλ. ἔκδ. ἐκδ. ἐπιμ. ΘΑΠ κ.ἑ. κεφ. κ.ο.κ. λ.χ. μτφ ὅ.π. πρβλ πρωτοϊνδ. πρωτ. σελ. στ. στρ. τ. τόμ. ὑπ. ed.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

ἀρχαιοσκανδιναβικός/ή/ό βλέπε ἔκδοση ἐκδόσεις ἐπιμέλεια Θ. Ἀγγ. Παπαδημητρόπουλος καὶ ἑξῆς κεφάλαιο καὶ οὕτω καθ᾽ ἑξῆς λόγου χάριν μετάφραση/μεταφράσεις ὅπου παραπάνω παράβαλε πρωτοϊνδοευρωπαϊκός/ή/ό πρωτότυπο σελίδα/ες στίχος/οι στροφή τεῦχος τόμος ὑποσημείωση/ὑποσημειώσεις editor (ἐπιμελητής)

18

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Οἱ ἀντικρυστὲς ἀγκύλες ([]) δηλώνουν ἀπαλοιφή· τὰ ἐντὸς ἀγκυλῶν, προσθήκη τοῦ μεταφραστῆ· τὰ ἐντὸς τριγωνικῶν παρενθέσεων (⟨⟩), ἐπεξηγηματικὲς προσθῆκες· τὸ σύμβολο >, ἐτυμολογικὴ ἀναγωγὴ τοῦ δεξιοῦ μέλους στὸ ἀριστερό· <, τοῦ ἀριστεροῦ στὸ δεξιὸ ἀντίστοιχα· * ἐμπρὸς ἀπὸ λέξη, ἀμάρτυρο τύπο· / τὴν ἀλλαγὴ στίχου· // τὴν ἀλλαγὴ στροφῆς· → τὴν ἀντιλαβὴ στὸ στίχο· ,→, ←- ὁμοιοκατάληκτη σχέση μ᾽ ἑπόμενο ἢ προηγούμενο στίχο ἀντίστοιχα.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

19

Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!³ Ἡ πορεία τοῦ δημιουργοῦ

At leve er – krig med trolde Ζῶντας -πολεμᾶς μὲ δαίμονες⁴ i hjertets og hjernens hvælv. στοῦ νοῦ καὶ τῆς καρδιᾶς τὸ κάστρο.

At digte, – det er at holde Δημιουργῶντας -καλεῖς νἀρθῇ dommedag over sig selv. ἐπάνω σου τῆς Κρίσεως ἡ Ἡμέρα.⁵

Γιὰ νὰ μ᾽ ἐννοήσετε πλήρως, πρέπει νὰ γνωρίσετε τὴ Ν ο ρβ η γ ί α! Ἡ μεγαλοπρεπής, ἀλλ᾽ αὐστηρή, Φύση [] κ᾽ ἡ ἀπομόνωση [] – τὰ [] σπίτια ἀπέχουν μίλια μεταξύ τους – κάνουν τοὺς ἀνθρώπους ἐκειπάνω νὰ μή νοιάζωνται ὁ ἕνας γιὰ τὸν ἄλλον, ν᾽ ἀσχολοῦνται μονάχα μὲ τὸν ἑαυτό τους, νἆναι στοχαστικοί, σοβαροὶ καὶ μελαγχολικοί -ἐπιφυλακτικοί... [] Καθένας στὴν πατρίδα κ᾽ ἕνας φιλόσοφος! Κ᾽ οἱ μεγάλοι, σκοτεινοὶ χειμῶνες μὲ τὰ σπίτια κυκλωμένα ἀπὸ ἀδιαπέραστη ὁμίχλη..- μακάρι νἄβλεπαν περισσότερο τὸν ἥλιο!⁶

³Κατὰ Ἰωάννην ΙΘ΄ 5. ⁴Trolde (= τρόλλ): δαιμονικὰ πλάσματα τῆς Σκανδιναβικῆς παράδοσης. ⁵Λυρικὸ ποίημα: Ἕνας στίχος· βλ. HISe, Digte. ⁶Ἀπὸ συνομιλία τοῦ Ἴψεν μὲ τὸν Felix Philippi: Mein Verkehr mit Henrik Ibsen στὴ Neue Freie Presse, Wien, ἀριθμὸς φύλλου 13.713, Δευτέρα 27/10/1902.

20

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Τὸ σημερινὸ Βασίλειο τῆς Νορβηγίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τὸ δυτικὸ κομμάτι τῆς Σκανδιναβικῆς χερσονήσου -τὸ βορειότερο ἄκρο τῆς Εὐρώπης· σημαντικὸ μέρος του βρίσκεται πάνω ἀπ᾽ τὸν Ἀρκτικὸ Κύκλο, ὅμως οἱ πλέον κατοικημένες περιοχὲς εἶναι οἱ νοτιώτερες. Οἱ χειμῶνες μὲ τὶς μακρὲς νύχτες, τὸ ἰδιαίτερο ψῦχος, καθὼς κ᾽ ἡ ἕβδομη μεγαλύτερη στὸν κόσμο ἀκτογραμμή, λόγῳ τῶν συνεχῶν ἐσοχῶν τῆς θάλασσας στὴ στεριὰ μὲ κρημνώδεις πλαγιὲς ἑκατέρωθεν καὶ βαθιὰ νερὰ μέσα τους: τῶν φιόρδ (fjord), ὁρίζουν ἀδήριτα τὴν ἐκεῖ ζωή. Τὸν 8ο -10ο αἰῶνα, ἡ εὐρύτερη Σκανδιναβικὴ χερσόνησος ἀπετέλεσε τὴν ἑστία τῶν πολεμόχαρων, γενναίων καὶ ναυτικώτατων Βίκινγκς πού, διασχίζοντας θάλασσες κι ἀνάποδα τὰ ποτάμια, φτάσανε ὥς τὴν περιοχὴ τοῦ Κιέβου στὴ Ρωσία, ἱδρύοντας ἐκεῖ μάλιστα τὸν πρόδρομο τοῦ σύγχρονου Ρωσικοῦ κράτους, καθὼς κι ὥς τὴ Βινλανδία στὴ Βόρεια Ἀμερική. Μὲ τ᾽ ὄνομα: Νορμανδοί (< ἀρχαιοσκ. norðmaðr = ἄνδρας τοῦ Βορρᾶ) γίνανε τὸ φόβητρο σ᾽ ὁλόκληρη τὴν ἠπειρωτικὴ καὶ νησιωτικὴ Εὐρώπη· πόλεις μεγάλες κι αὐτοκρατορίες μάθανε τὴ δύναμη καὶ τὴ γενναιότητά τους, ὅπως ἡ Κωνσταντινούπολη μὲ τὸν κατακτητὴ Ροβέρτο Γυισκάρδο καὶ τοὺς Βάραγγους μισθοφόρους. Οἱ πληθυσμοί, ποὺ παρέμειναν στὴ χερσόνησο, ἐκχριστιανίσθησαν πλήρως κατὰ τοὺς ἑπομένους δύο αἰῶνες. Στὴν Ἰσλανδία, ποὺ εἶχε ἐποικισθῆ μεταξὺ 870-930 ἀπὸ Νορβηγούς, λόγῳ τῆς ἀπομονωμένης της φύσεως, περιεσώθησαν οἱ ἀρχαιοσκανδιναβικοὶ μῦθοι καὶ θρῦλοι ὡς ἀφηγήσεις: οἱ Σάγκες, καθὼς κ᾽ οἱ ἐπικὲς Ἔντες. Τὸν 19ο αἰῶνα, λόγῳ τῶν ἐθνικῶν κινημάτων, οἱ λόγιοι ἐπανῆλθαν στὴν προχριστιανικὴ καὶ μεσαιωνικὴ περίοδο, μελετῶντας τὴν Παράδοση κ᾽ ἐμπνεόμενοι ἀπ᾽ αὐτήν. ῾Η σύγχρονη Νορβηγικὴ γλῶσσα ἔχει δύο ἐπίσημες γραπτὲς μορφές: τὰ Bokmål (= τὴν γλῶσσα τῶν βιβλίων) καὶ τὰ Nynorsk (= Νεονορβηγικά). Ἡ δεύτερη εἶναι σύγκραση τοπικῶν διαλέκτων· ἡ πρώτη, ἡ ἐξέλιξη τῆς Riksmål (= γλῶσσα τῆς ἐπικρατείας), μορφὴ τῆς Κοινῆς Δανονορβηγικῆς, ἀφοῦ ἡ Νορβηγία ἔμεινε 434 χρόνια ὑπὸ δανικὴ κατοχή. Ἡ Ἰσλανδική, ἡ Νορβηγική, ἡ Δανική, ἡ Σουηδικὴ καὶ ἡ Φαιροϊκὴ συναπαρτίζουν τὴ βορειογερμανικὴ οἰκογένεια ἐντὸς τῆς μεγαλυτέρας

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

21

τῶν ἰνδοευρωπαϊκῶν γλωσσῶν. Ὁ Ἴψεν ἔγραψε στὴ Riksmål, ποὺ ἀποτελοῦσε τὸ λόγιο ἰδίωμα τῆς ἐποχῆς του – κάτι ἐν μέρει παράλληλο τῆς δικῆς μας Καθαρεύουσης – χρησιμοποιῶντας κιόλας ἰδιωματικὰ στοιχεῖα κ᾽ εἰσάγοντας νεολογισμούς. Στὶς μέρες μας, ἡ Νορβηγία διαχειρίζεται σημαντικὸ πλοῦτο λόγῳ τῶν ἐξορύξεων πετρελαίου στὴ Βόρεια Θάλασσα· ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετικὴ στὰ πρῶτα χρόνια τοῦ 19ου αἰῶνος: Ἡ οἰκονομία βασιζόταν στὸ ἐξαγωγικὸ ἐμπόριο πρώτων ὑλῶν (κυρίως ξυλείας), στὴ ναυτιλία καὶ τὴν ἁλιεία. ῾Η ἐπιβίωση ἦταν δύσκολη, οἱ εὐκαιρίες στὸν πνευματικὸ στίβο ἐξαιρετικὰ περιωρισμένες κ᾽ ἡ θεατρικὴ ζωὴ ὑποβαθμισμένη, προσάρτημα οὐσιαστικὰ τοῦ τότε Δανικοῦ Θεάτρου -καί ὡς πρὸς τοὺς δημιουργοὺς καί ὡς πρὸς τὴν γλῶσσα καὶ τὶς δομές. Σ᾽ αὐτό τὸ περιβάλλον γεννήθηκε ὁ Ἑρρῖκος Γιόχαν Ἴψεν (Henrik Johan Ibsen), στὶς 20 Μαρτίου 1828 στὸ Σίεν, μικρὸ ἐξαγωγικὸ λιμάνι ξυλείας, ἑκατὸν πενήντα χιλιόμετρα νοτιοδυτικὰ τῆς Χριστιανίας (σημερινοῦ Ὄσλου). Ἦταν τὸ δεύτερο ἀπ᾽ τὰ ἕξι παιδιὰ τοῦ Κνοὺτ καὶ τῆς Μάριχεν, τὸ γένος Ἄλτενμπουργκ· τ᾽ ὄνομα τῆς μεγαλύτερης ἀδελφῆς: Χέντβιγκ-Κατερίνας, θἄμενε στὴν Ἱστορία τοῦ Δυτικοῦ Πνεύματος, ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ κύρια πρόσωπα τῆς Ἀγριόπαπιας. Ὅπως γράφει ὁ ἴδιος στὸ αὐτοβιογραφικὸ πεζὸ Παιδικὲς μνῆμες (1881): Τὸ Σίεν ἦταν τὰ παιδικά μου χρόνια μιὰ πολύ χαρούμενη πόλη μὲ σημαντικὴ κοινωνικὴ ζωή -κάτι πολύ διαφορετικὸ ἀπ᾽ ὅ,τι θὰ κατέληγε ⟨γιὰ μένα⟩... ῞Εξι χρόνια ἀργότερα (10/06/1834), ὁ πατέρας Ἴψεν χρεοκόπησε κ᾽ ἡ οἰκογένεια ἀναγκαστικὰ μετακόμισε σὲ μικρότερο σπίτι στὸ Βένστεπ, κοντὰ στὸ Σίεν. Τὸ γεγονὸς στιγμάτισε τὸν μικρὸν Ἑρρῖκο ποὺ κουβαλοῦσε τούτη τὴν πατρικὴ κακοτυχία βαρέως ὥς τὸ τέλος τῆς ζωῆς του· ἕνας τρόμος τῆς ἀποτυχίας κι ἀνυποληψίας τὸν κατέλαβε -ἐκεῖνο τὸ βαθύτατο πάθος ποὺ γέννησε, πολύ ἀργότερα, μορφὲς ὅπως τοῦ Β΄ΕΡΛΕ, τοῦ ΑΡΧΙΜΑΣΤΟΡΑ ΣΌΛΝΕΣ, τοῦ τραπεζίτη ΙΩΑΝΝΗ ΓΑΒΡΙΗΛ ΜΠΌΡΚΜΑΝ, καὶ τὸν κατέστησε στὰ στερνά του «κέρβερο» σωστό στὴν ἐποπτεία τῶν οἰκιακῶν ἐξόδων καὶ μανιώδη ἐπενδυτὴ τῶν συγγραφικῶν του δικαιωμάτων.

22

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Μεγαλώνοντας (03/01/1844), νεαρὸς πιά, ἔφυγε γιὰ τὸ Γκρίμσταντ, ὥστε νὰ ἐργασθῇ ὡς μαθητευόμενος φαρμακοποιός. ᾽Εκεῖ ἡ μοναξιά, μακριὰ ἀπ᾽ τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον, ὑπῆρξε καταλυτικὴ ἐμπειρία γιὰ τὸ γενικώτερο ἔργο του. Διάβασε Κίρκεγκωρ, Ἔλενσλέγκερ,⁷ Σαίξπηρ, τ Ἡ Συνωμοσία τοῦ Κατιλίνα τοῦ Σαλλουστίου καὶ τοὺς ρητορικοὺς Κατὰ Κατιλίνα λόγους τοῦ Κικέρωνος. Στὴν περίοδο τῆς μαθητείας πρωτογνώρισε καὶ τὸν ἔρωτα στὸ πρόσωπο τῆς ὑπηρέτριας Ἔλσε Σόφι πού, κάμποσο καιρὸ ὕστερα, γέννησε τὸ «νόθο» παιδὶ τοῦ Ἴψεν: τὸν Χὰνς Γιάκομπ Χένρικσεν (09/10/1846). Στὸ δραματικὸ πρόσωπο τοῦ ΔΙΑΒΟΛΟΠΑΙΔΟΥ (ποὺ τὸ σέρνει μαζί της Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΜΕ ΤΑ ΠΡΑΣΙΝΑ στὴν Γ΄ πράξη τοῦ Πέερ Γκύντ καὶ ξεστομίζει κεῖνο βρισιές, πετῶντας μπουκάλια πάνω στὸν πατέρα του ΠΕΕΡ καὶ φτύνοντάς τον) ἀποτυπώθηκαν οἱ ἐνοχὲς τοῦ δημιουργοῦ γιὰ τὸν παρατημένο γυιό του· τὸ ἀπωθημένο μπορεῖ ν᾽ ἀναζητηθῇ καὶ στὸν τραγικὰ ἐξωλοθρευμένο ἀπὸ τὴ μάννα του ΝΙΛΣ ΣΤ΄ΕΝΣΣΕΝ στ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. ῏Ηρθε κι ὁ καιρός (1847-9) γιὰ τὰ πρώιμα λυρικά του ποιήματα, ἐνῷ στὶς ἐλεύθερές του νυχτερινὲς ὧρες προσπαθοῦσε νὰ ὁλοκληρώσῃ τὸ πρῶτο του θεατρικὸ ἔργο: τὸν Κατιλίνα, μιὰ σαιξπηρικῆς πνοῆς ἱστορικὴ τραγῳδία· συγχρόνως, προετοιμαζόταν γιὰ τὸ ἀπολυτήριο Λυκείου. Τότε γνωρίστηκε μὲ τὸ Χριστόφορο Ντοῦε καὶ τὸν Οὖλε Σούλερουντ, κι ἄρχισε ἡ φιλία τους. Ἡ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση τοῦ 1848, ἔτσι ὅπως ἐξαπλώθηκε ἡ φήμη της στὴν Εὐρώπη, ἐπέδρασε καίρια στὴ συνείδησή του· τὰ αἰτήματά της γιὰ οὐσιαστικὴ ἐλευθερία καὶ κοινωνικὴ πρόοδο στάθηκαν ὁδοδεῖκτες στὴν περαιτέρω ἐξέλιξη. Στὰ ρεαλιστικά του δράματα, οἱ ἀπαιτήσεις αὐτὲς εἶναι ἰδιαίτερα ἐμφανεῖς.

⁷Adam Gottlob Oehlenschläger (1779-1850)· ρωμαντικὸς ἐθνικὸς ποιητὴς τῆς Δανίας καὶ καθηγητὴς Αἰσθητικῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Κοπενχάγης· βασικὴ πηγὴ ἔμπνευσης γιὰ τὰ δράματά του, ἡ ἀρχαιοσκ. μυθολογία.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

23

Τὸ ἐπόμενο ἔτος (12/04/1850) τύπωσε μὲ ψευδώνυμο (Brynjolf Bjarme) τὸν Κατιλίνα· τὰ ἔξοδα ἀνέλαβε ὁ φίλος του Σούλερουντ. Τὸ βιβλίο ἀπέτυχε ἐκδοτικά. Ἄφησε στὴν ἄκρη τὶς συγγραφικές του ἀνησυχίες καὶ πῆγε στὴ Χριστιανία, μὲ σκοπὸ νὰ σπουδάσῃ Ἰατρική, ἀλλὰ δέν τὰ κατάφερε στὶς ἐξετάσεις τῆς ᾽Αριθμητικῆς καὶ τῶν Ἑλληνικῶν· πρόλαβε, ὅμως, νὰ ζήσῃ τὸ φοιτητικὸ περιβάλλον κι ἀπέκτησε ἐπαφὲς μὲ τὸ νεοσύστατο Νορβηγικὸ ἐργατικὸ κίνημα. Γνωρίστηκε καὶ μὲ τὸν Μπγιέρνστγιέρνε Μπγιέρνσον.⁸ Τὸ φθινόπωρο (26/09/1850) πρωτοανέβηκε στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας Ὁ τάφος τοῦ πολεμιστῆ, τὸ δεύτερο θεατρικό του, γραμμένο τὸν προηγούμενο χειμῶνα, ὅπου ἀκολουθεῖ τὸν Ἔλενσλέγκερ δραματοποιῶντας τὸν τρόπο τῶν Βίκινγκς· παράλληλα ἔγραψε τὸ ἡμιτελές: Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ (πρώτη ἐπεξεργασία τῆς πλοκῆς τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς). ᾽Ακολούθησαν (1851) ἄρθρα στὸ περιοδικὸ Manden/Andhrimmer ποὺ ἐξέδιδε ἀνωνύμως μὲ τὸν Πάουλ Μπόττεν-Χάνσεν⁹ καὶ τὸν Ὤσμουντ Οὔλαφσσον Βίνιε.¹⁰ Συνέγραψε τὴν παρῳδία Νόρμα ἢ ἑνὸς πολιτικοῦ ἡ ἀγάπη, ποὺ ὅμως δέν τὴν συμπεριέλαβε στ᾽ Ἅπαντα, ἂν καὶ περιέχῃ τὸ χαρακτηριστικό του σαρκασμὸ γιὰ τὰ κακῶς κείμενα. Διωρίσθη συγγραφέας στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν (06/11/1851), ἀργότερα «καθοδηγητής»/σκηνοθέτης, ἐπιφορτισμένος μὲ τὴ διδασκαλία ρόλων. Ἐκεῖ κατέκτησε τὴ μαστοριὰ στὴν ἀνάπτυξη τῶν προσώπων ἀπὸ τὰ κατοπινὰ ἔργα καὶ τὴν ἱκανότητα γιὰ λεπτὲς ἀποχρώσεις καὶ χειρονομίες. Ταξίδεψε, γιὰ νὰ συμπληρώσῃ τὴ θεατρική του κατάρτιση, στὸ Ἁννόβερο, τὴν Κοπενχάγη καὶ τὴ Δρέσδη, ὅπου εἶδε σαιξπηρικὰ δράματα (Ἅμλετ, Βασιλιὰ Λῆρ κ.ἄ.) κ᾽ ἔργα τοῦ

⁸Bjørnstjerne Bjørnson (1832-1910)· λογοτέχνης-δραματουργός. Ὁ ἴδιος, ὁ ῎Ιψεν, ὁ Jonas Lie (1833-1908) κι ὁ Alexander Kielland (1849-1906), συναποτελοῦν τὴν Τετράδα τῶν Μεγάλων (de Fire Store) στὴ Νορβηγικὴ λογοτεχνία. ⁹Paul Botten-Hansen (1824-69)· κριτικὸς λογοτεχνίας καὶ βιβλιοθηκάριος. ¹⁰Aasmund Olavsson Vinje (1818-70)· συγγραφέας κ᾽ ὑπέρμαχος τῆς Landsmål, τῆς προδρόμου τῶν Νεονορβηγικῶν.

24

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Σκρίμπ.¹¹ Κατὰ τὸ ταξίδι συνέλαβε τὴν ἰδέα γιὰ τ Ἡ νύχτα τ᾽ ῾Αγιαννιοῦ (καλοκαίρι 1852), μιὰ καλογραμμένη νεραϊδοκωμῳδία ποὺ ἐπίσης παρέλειψε στ᾽ Ἅπαντά του. Ἐντυπωσιάστηκε ἀπὸ τὴ Μαρία Μαγδαληνὴ τοῦ Κρίστιαν Χέμπελ (1843), τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν παλαιότερη ἀστικὴ τραγῳδία (bürgerliches Trauerspiel) στὸ κοινωνικὸ δρᾶμα ποὺ ἐπιγράφεται: Τραγῳδία σὲ τρεῖς πράξεις, καὶ κλείνει μὲ τὴ φράση: Δέν καταλαβαίνω πιὰ τὸν κόσμο! -ἕνα μοτίβο σύστοιχο μὲ τὸ τέλος τῆς Ἀγριόπαπιας. ῞Ενα χρόνο μετά (02/01/1853) δόθηκε στὸ Θέατρο τοῦ Μπέργκεν ἡ πρεμιέρα τῆς Νύχτας τ᾽ Ἁγιαννιοῦ: ἀποτυχία. Ἔγραψε τ Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, ἕν᾽ ἀκόμα ἱστορικὸ δρᾶμα, αἱματοβαμμένο καὶ γεμᾶτο μηχανορραφίες, ποὺ ἐκτυλίσσονται κατὰ τὴν κατοχὴ τῆς Νορβηγίας ἀπ᾽ τὴ Δανία -ἴσως τὸ ἰψενικὸ ἔργο μὲ τὴν ἐντονώτερη παρουσία τοῦ στοιχείου τῶν σαιξπηρικῶν ἱστορικῶν δραμάτων καὶ τραγῳδιῶν. ῾Η ἀποτυχημένη πρεμιέρα στὸ Μπέργκεν (02/01/1855) ἔρχεται νὰ συμπληρώσῃ τὴν προηγούμενη. Τὸν ἴδιο χρόνο ἔγραψε τ Ἡ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ ἐμπνεόμενος ἀπὸ τὶς ἰσλανδικὲς σάγκες, σὲ μετάφραση τοῦ Νὴλς Ματτίας Πέτερσεν, κι ἀπ᾽ τὴν ἀνθολογία Νορβηγικῶν μπαλλαντῶν τοῦ Μάγκνους Μπρόστρουπ Λάντσταντ. Στὸ πρόσωπο τῆς ΜΆΡΓΚΙΤ, πρωτοφανερώνεται τὸ ἐπανερχόμενο ἰψενικὸ μοτίβο τῆς ἐρωτικὰ ἀπογοητευμένης κ᾽ ἐκδικητικῆς γυναίκας. Ἡ ἐπαφὴ μὲ τὸ ἀρχαιοσκανδιναβικὸ ὑλικὸ θὰ ἐπηρεάσῃ τὴ συνολική του δημιουργία· ἀκόμα καὶ στὰ πεζολογικὰ δράματα ἡ, συχνὰ συγκεκαλυμμένη, παρουσία τῶν ἀρχαίων μύθων δίνει ἄλλη διάσταση στὰ πρόσωπα. Τότε μελετᾷ καὶ τὴν Κόρη τοῦ σερίφη τῆς Καμίλλας Κολλὲττ¹² ποὺ ἡ γραφή της ἐπηρέασε τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητος, μιὰ σαρκαστικώτατη διακωμῴδηση τῶν νορβηγικῶν ἠθῶν.

¹¹Augustin Eugène Scribe (1791-1861). Γάλλος δραματουργός· παγίωσε τὴν τεχνικὴ τοῦ καλοφτειαγμένου ἔργου (pièce bien faite· well-made play). Ὡς πρὸς τὸν Ἴψεν, βλ. Meyer, σελ. 123· 136-7· 312· 515· 753. ¹²Camilla Collett (1813-95)· μικρότερη ἀδερφὴ τοῦ ποιητῆ Henrik Wergeland (1808-45). Ἡ πρώτη φεμινίστρια κ᾽ εἰσηγήτρια, μεταξὺ ἄλλων, τοῦ ρεαλισμοῦ στὴ Νορβηγικὴ γραφή.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

25

᾽Επιτέλους ἦρθε ἡ πρώτη ἐπιτυχία ἐπὶ σκηνῆς μὲ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ (02/01/1856), ξανά στὸ Μπέργκεν, ποὺ ἀναπτέρωσε τὸ ἠθικό του. Παράλληλα ἐργάστηκε γιὰ τὸν ῎Ολαφ Λίλιεκρανς καὶ γνώρισε τὴ μετέπειτα σύζυγό του Σουζάνα Τόρεσεν. Ἡ πρεμιέρα τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς στὸ Μπέργκεν (02/01/1857) εἶχε μικρὴ ἐπιτυχία· τὸ ἴδιο τὸ ἔργο διακρίνεται γιὰ τὴ λυρικότητά του -στιχουργικὰ προοιωνίζεται τὰ μεγάλα κατορθώματα στὸν Πέερ Γκύντ. Σύντομα (11/08/1857) προσελήφθη στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας ἀποζητῶντας καλύτερες ἐργασιακὲς κ᾽ οἰκονομικὲς συνθῆκες, μὰ δυστυχῶς διαψεύστηκε οἰκτρά. Ἡ ἀναχώρησή του ἀπ᾽ τὸ Μπέργκεν θεωρήθηκε ἀνάξια ἀναφορᾶς ἀπὸ τὸν ἐκεῖ Τύπο. Τὸ ἑπόμενο καλοκαίρι (18/06/1858) νυμφεύθη τὴν Σουζάνα Τόρεσεν. Τὴν ἴδια περίοδο πρωτοεργάστηκε σὲ πεζολογικὴ ἐκδοχὴ τῶν Πολεμιστῶν στὸ Χέλγκελαντ ποὺ ἀνέβηκαν στὸ Νορβηγικὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (24/11/1858) κ᾽ ἐξεδόθησαν ἕνα χρόνο ἀργότερα. Ἀκολούθησε προκαταρκτικὴ ἐργασία στοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου. Γεννήθηκε ὁ Σίγκουρντ -μοναδικός του νόμιμος διάδοχος (23/12/1859). Συντάσσεται τὸ Πετροπούλι, ἕνα σχεδίασμα ρωμαντικῆς ὄπερας σχετικῆς μὲ τὴν πλοκὴ τοῦ Ὄλαφ Λίλιεκρανς. Ξεκίνησε (1860-1), ἀφήνοντας μὲν ἀνολοκλήρωτο, τὸ δρᾶμα Σβάνχιλντ (χαρακτῆρας ἀπὸ τὴν κατοπινὴ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα), διατυπώνοντας ὅμως τὰ πρῶτα στιχηρὰ μέρη. Xρόνια φτώχειας κι ἀπόγνωσης ἀκολούθησαν· δεχόταν δημόσιες ἐπιθέσεις γιὰ τὴν καλλιτεχνική του θέση καί, ψυχολογικά, τοῦ ἦταν ἀδύνατο νὰ γράψῃ! Τὸ πατριωτικὸ ἀφηγηματικὸ ποίημα Τέριε Βίγκεν, ποὺ ἐκτυλίσσεται κατὰ τοὺς Ναπολεόντειους Πολέμους, τυπώνεται σὲ πρωτοχρονιάτικη ἔκδοση (1862) γιὰ τοὺς συνδρομητὲς τοῦ Illustreter Nyhedsblad. Ὕστερ᾽ ἀπὸ παλινῳδίες ἐξεδόθη Ἡ Κωμῳδία τοῦ Ἔρωτα μὲ περιωρισμένη ἐπιτυχία (31/12/1862). Γιὰ νὰ τὰ βγάλῃ πέρα, ἐδέχθη μικρὴ ὑποτροφία, ὥστε νὰ συλλέξῃ λαϊκὰ τραγούδια κ᾽ ἱστορίες ἀπὸ τὴ δυτικὴ Νορβηγία. Σὰ νὰ μήν ἔφταναν τὰ προσωπικά του προβλήματα, τὸ Νορβηγικὸ

26

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Θέατρο τῆς Χριστιανίας χρεοκόπησε κ᾽ ἦρθαν ἀκόμα μεγαλύτερες οἰκονομικὲς δυσκολίες. Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1863, κυκλοφόρησαν ὡς βιβλίο Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου· προσελήφθη λογοτεχνικὸς σύμβουλος στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (ὄχι τὸ Νορβηγικό), μὲ χαμηλὸ μισθό. ᾽Ακολούθησε ἡ πρεμιέρα τῶν Μνηστήρων τοῦ Θρόνου στὸ Θέατρο τῆς Χριστιανίας (17/01/1864). Κατέγραψε σημειώσεις γιὰ τὸν Ἰουλιανὸ τὸν Ἀποστάτη (προστάδιο τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, δράματος ποὺ ὁ ἴδιος θεωροῦσε ὡς τὸ σημαντικώτερό του). Καταπιάστηκε καὶ μὲ τὸν Μπρὰντ σὲ μορφὴ μακροῦ ἀφηγηματικοῦ ποιήματος ( Ἐπικὸς Μπράντ). Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε μικρὸ κρατικὸ βοήθημα, καὶ μὲ τὴ συμπαράσταση φίλων (κυρίως τοῦ Μπγιέρνσον) ἔφυγε ἀπ᾽ τὴ Νορβηγία, κατευθυνόμενος, μέσῳ Κοπενχάγης, Λύμπεκ, Βερολίνου καὶ Βιέννης, στὴν Ἰταλία, ὅπου ἔμεινε ὥς τὸ 1868, ξεκινῶντας τὴ μεγάλη του περιπλάνηση στὴν Εὐρώπη. Ἔζησε πολύ ἄσχημες στιγμές, ὅταν εἶδε τὴν ἀτίμωση τῶν δανικῶν ὅπλων στὸ Βερολῖνο, μετὰ τὸν Δανοπρωσσικὸ Πόλεμο.¹³ Στὰ κατάλοιπα ἐκείνης τῆς περιόδου ἀνευρίσκονται γενικώτερες, ἀσαφεῖς ἀναφορὲς στὴν ἀρχαιοελληνικὴ τραγῳδία. Ὁ Μπρὰντ ἐξεδόθη ὡς δραματικὸ ποίημα (15/03/1866) -ἡ πρώτη του μεγάλη ἐπιτυχία. Ἐκείνη τὴ χρονιὰ πῆρε, ὕστερ᾽ ἀπὸ πολλές προσπάθειες, ἐτήσιο βοήθημα ἀπὸ τὸ Νορβηγικὸ Κοινοβούλιο κ᾽ εἶχε τὴν πρώτη ἐπαφὴ μέσῳ ἀλληλογραφίας, μὲ τὸν Γκέοργκ Μπράντες.¹⁴ Ὁ κριτικὸς σύνδεσε τὸ μέχρι τότε

¹³Ὅπου ἡ Σουηδία κ᾽ ἡ Νορβηγία εἶχαν ἀρνηθῆ τὴ βοήθειά τους στὴν ἕτερη σκανδιναβικὴ Δανία. Βλ. καὶ τὴν ἐκπαρῴδηση τῶν ἐμπλεκομένων δυνάμεων στὸν Πέερ Γκύντ, Δ΄ πράξη, Α΄ σκηνή. ¹⁴Δανὸς κριτικὸς τῆς λογοτεχνίας (1842-1927). Μὲ τὰ Κυριώτερα ρεύματα τῆς λογοτεχνίας τοῦ 19ου αἰῶνος [Hovedstrøminger i det 19de Aarhundredes Litteratur, τόμ. Ι-VII, Gyldendalske Bogh., Kjøbenhavn 1873-90] θεμελίωσε τὴ Σύγχρονη Ἐπανάσταση (Det Moderne Gennembrud) στὴ Σκανδιναβία· τὸ κίνημα χαρακτηρίζεται ἀπὸ νατουραλιστικὲς τάσεις, ὡς ἀντίδραση στὸν Ρωμαντισμὸ τῶν ἀρχῶν τοῦ αἰῶνος. Εἰσηγήθηκε στὸ εὐρωπαϊκὸ κοινὸ τὸν Ἴψεν. ᾽Απ᾽ τοὺς ἐπιμελητὲς τῶν: Sämtliche Werke (βλ. παρακάτω, 1898, σελ. 31).

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

27

ἔργο μὲ τὸν Κίρκεργκωρ. Ὁ Ἴψεν ἀρνήθηκε τὴν ἐπίδραση, διατεινόμενος αὐτόνομη σκέψη· ὁ δραματουργὸς ἐπέμενε πὼς τὸ ἔργο του ξεπηδάει ἀπὸ προσωπικὲς ἐμπειρίες κι ἀτομικὴ πνευματικὴ ζύμωση. ῾Ο Πέερ Γκύντ, τὸ ἄλλο κομβικὸ δραματικὸ ποίημα, τυπώθηκε ἑνάμισυ χρόνο ἀργότερα (14/11/1867)· ὁ Μπράντες ὅμως, ὅπως καὶ πολλοί ἄλλοι κριτικοὶ τῆς ἐποχῆς, δέν κατάλαβε τὸ ρηξικέλευθο τῆς ὅλης προσπάθειας.¹⁵ Τὸ 1868 καταπιάστηκε πυρετωδῶς μὲ τὴν Ἕνωση τῆς Νεότητος. Τὸν Ὀκτώβριο μετακόμισε στὴ Δρέσδη. Τότε, ἐμφανίζεται καὶ τὸ πρῶτο ρῆγμα στὶς σχέσεις του μὲ τὸν Μπγιέρνσον, ἴσως λόγῳ τῆς μεγάλης ἀπόστασης ποὺ πιὰ τοὺς χώριζε, καὶ τῆς ἐμμονῆς καὶ τῶν δύο νὰ μή χαρίζωνται στὶς κρίσεις τους γι᾽ ἄλλους. Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητος ἐξεδόθη πραγματοποιῶντας καλὲς πωλήσεις (φθινόπωρο 1869)· ἀνέβηκε στὴ Χριστιανία μ᾽ ἀντιδράσεις, ἀλλ᾽ ἀποδείχθηκε τελικὰ δημοφιλής. Ὁ Ἴψεν ἀσχολήθηκε κατόπιν μὲ τὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό (τὸ δεύτερο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). Ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο ὥς τὸν Δεκέμβριο ταξίδεψε στὴν Αἴγυπτο καὶ τὴ Μέση Ἀνατολή, παριστάμενος στὰ ἐγκαίνια τῆς διώρυγας τοῦ Σουέζ, ὡς ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τῆς Νορβηγίας· εἶχε γίνει πιὰ ἐπιτυχημένος συγγραφέας καὶ φρόντισε μὲ τὰ ἔσοδά του ν᾽ ἀλλάξῃ τὴν γκαρνταρόμπα του -ἀκόμα κι ὁ γ ρ α φ ι κ ό ς του χαρακτήρας μετεβλήθη ἀπὸ τὶς καινούργιες συνθῆκες! Συγχρόνως δέν σταματοῦσε νὰ διαβάζῃ τὶς κωμῳδίες τοῦ Λούντβιγκ Χόλμπεργκ μὲ τοὺς παραστρατημένους, στενόμυαλους κι ἀδύναμους στὴ βούληση χαρακτῆρες, τὶς ἴντριγκες καὶ τρέλλες. Στὴ συνέχεια (1870), ξανάπιασε τό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος, ἐνῷ συνέταξε σημειώσεις, καθὼς καὶ τὸ προσχέδιο τῶν Στηριγμάτων τῆς κοινωνίας. ῞Ενα χρόνο ἀργότερα (03/05/1871) ἐξεδόθη συλλογὴ τῶν ἐπανεπεξεργασμένων του ποιημάτων. Σὲ τούτη τὴν ἔκδοση

¹⁵Βλ. H. Ibsen-B. Björnson, MacMillan Co., New York 1899, σελ. 36.

28

Ἑρρῖκος Ἴψεν

χρησιμοποιεῖ γιὰ τελευταία φορὰ τὸν στίχο, περνῶντας πλήρως ἔπειτα στὸν ἐναργῆ καὶ ποιητικῶς ἐπεξεργασμένο πεζὸ λόγο ποὺ θὰ σφραγίσῃ τὴν κατοπινὴ παραγωγή. Συνέχισε ἐντατικὰ τὴν ἐργασία του στὸν Αὐτοκράτορα Ἰουλιανό. Ἄρχισε ἡ ἐξακτίνωσή του στὸ ἐξωτερικό (1872) -μετεφράσθησαν στὰ Γερμανικὰ τὰ ἔργα: Μπράντ, Οἱ μνηστῆρες τοῦ θρόνου, Ἡ Ἕνωση τῆς Νεότητος. Καταπιάστηκε μὲ τὴν Ἀποστασία τοῦ Καίσαρος (πρῶτο μέρος τοῦ: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος). ᾽Εξεδόθη τό: Αὐτοκράτωρ καὶ Γαλιλαῖος (16/10/1873), ἐνῷ συμμετεῖχε στὴν ἐπιτροπὴ Τεχνῶν τῆς Παγκόσμιας Ἔκθεσης τῆς Βιέννης. Ἀναθεωρῶντας τὴν ἀρχική του θέση πὼς ὁ Πέερ Γκὺντ εἶναι ποιητικὸ ἀνάγνωσμα μόνο, ζήτησε ἀπὸ τὸν Ἔντβαρ Γκρὴγκ νὰ συνθέσῃ τὴ μουσικὴ γιὰ τὴν παράσταση τοῦ ἔργου μὲ τὴν ἀπαιτούμενη δικιά του διασκευή (1874). Ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Σεπτέμβριο ταξίδεψε πάλι στὴ Νορβηγία. Στὸ τέλος τοῦ ἔτους ἐπανεξεδόθη Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ. ῞Υστερα (1875) ξανασχολήθηκε μὲ Τὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. Τὸν Ἀπρίλιο μετακόμισε ἀπ᾽ τὴ Δρέσδη στὸ Μόναχο, γιὰ νὰ φροντίσῃ τὴν ἐκπαίδευση τοῦ γυιοῦ του Σίγκουρντ. Ἐπανεξέδωσε ἀναθεωρημένον τὸν Κατιλίνα. ῾Η ἐπιτυχία του στὶς ξένες χῶρες συνεχίστηκε· πρωτοπαραστάθηκε ἔργο του ἐκτὸς Νορβηγίας (10/04/1876): Οἱ Πολεμιστὲς στὸ Χέλγκελαντ ἀπὸ τὸ Βασιλικὸ Θέατρο τοῦ Μονάχου. ᾽Ανέβασε κιόλας ὁ πατέρας τῆς σύγχρονης σκηνοθεσίας, Δοῦκας Γεώργιος Β΄ τοῦ Μάινινγκεν, μὲ τὸ θίασό του, τοὺς Μνηστῆρες τοῦ θρόνου στὸ Βερολῖνο (καλοκαίρι 1876). Διεκόπη γιὰ κάποιο διάστημα ἡ ἐπεξεργασία σΤὰ στηρίγματα τῆς κοινωνίας. ᾽Εξεδόθη τελικὰ τὸ ἔργο (11/10/1877)· τὸ ὕφος τοῦ λεπτοδουλεμένου πεζοῦ λόγου μὲ τὶς πολυσύνθετες σχέσεις μεταξὺ τῶν σκηνικῶν προσώπων, ἀρχίζει νὰ παίρνῃ σάρκα καὶ ὀστᾶ. ῎Εγραψε τὶς Σημειώσεις γιὰ τὴ σύγχρονη τραγῳδία διατυπώνοντας βασικὲς σκέψεις ὡς πρὸς τὸ Κουκλόσπιτο (1878). ᾽Επέστρεψε στὴν Ἰταλία γιὰ τὸν χειμῶνα μόνο, μὰ τελικὰ παρέμεινε ἕνα ἔτος.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

29

Κυκλοφόρησε ὡς βιβλίο τὸ Κουκλόσπιτο (04/12/1879)· ἡ ἐπίδρασή του στὰ πράγματα ἦταν τόσο μεγάλη (ἂν κι ὄχι τόσο ἄμεση), ὥστε νὰ παραμένῃ ἕνα ἀπὸ τὰ γνωστότερα θεατρικά του παντοῦ στὸν κόσμο. Οἱ τότε κοινωνικὲς συνθῆκες ἔχουν παρέλθη (ἤ, καλύτερα, μεταλλαχθῆ), ἀλλὰ ἡ δύναμη τῆς κεντρικῆς ἡρωίδος, τῆς Ν΄ΟΡΑΣ, ἀποτελεῖ σταθμό στὴν πλαστουργικὴ μορφῶν γιὰ τὴν παγκόσμια δραματουργία· δέν εἶναι ἄλλωστε τυχαῖο ποὺ πολλὲς φορὲς τὸ δρᾶμα ἀναφέρεται μὲ τ᾽ ὄνομα τοῦ πρωταγωνιστικοῦ ρόλου. Πέρασε τὸν χειμῶνα στὸ Μόναχο. ᾽Επέστρεψε στὴ Ρώμη (1880), ὅπου ἔζησε πέντε χρόνια. Τυπώνονται οἱ Βρικόλακες (13/12/1881). Οἱ ἀντιδράσεις γιὰ τὴν ἱστορία τῆς ΚΥΡΙΑΣ ἌΛΒΙΝΓΚ καὶ τοῦ γυιοῦ της ὌΣΒΑΛΤ, πραγματικὰ μεγάλες!: Τὰ θέατρα ἀπέρριψαν τὸ ἔργο, καὶ τὰ βιβλιοπωλεῖα ἐπέστρεψαν τ᾽ ἀντίτυπα. Ἡ ἀπάντηση στὴ συμπαγῆ πλειοψηφία τῆς σκανδιναβικῆς κοινωνίας ἔρχεται μὲ τό: ῞Ενας ἐχθρὸς τοῦ λαοῦ (28/11/1882), ὅπου ὁ δημιουργὸς ξεσπάει κατά τῶν ὑπονομευτῶν του, μή ξεχνῶντας ὅμως νὰ σημειώσῃ τ᾽ ἀποτελέσματα τῆς ἰδεοληψίας καὶ τῆς ἀμετροέπειας τοῦ κεντρικοῦ χαρακτήρα. ῞Ολο τὸ ἑπόμενο ἔτος ἐπεξεργάσθη τὴν Ἀγριόπαπια (1883), ποὺ ἐξεδόθη ἕνα χρόνο ἀργότερα (11/11/1884) ὑπερβαίνοντας θεματολογικὰ τὴν κοινωνικὴ κριτικὴ τῶν τεσσάρων προηγουμένων ἔργων. Ὕστερ᾽ ἀπὸ περίπου εἴκοσι χρόνια ξανασμίγει μὲ τὸν Μπγιέρνσον στὸ Ἴννσμπουργκ κι ἀποκαθίσταται ἡ παλαιὰ φιλία. Πρωτοεπεξεργάσθη τὴν πλοκὴ γιὰ Τὰ ἄσπρα ἄλογα (1885). Τὸν Σεπτέμβριο ἐπέστρεψε στὴ Νορβηγία. Τὸν ᾽Οκτώβριο ξαναμετακόμισε στὸ Μόναχο. Τυπώθηκε τὸ Ρόσμερσχολμ (τελικὴ μορφὴ τοῦ: Τὰ ἄσπρα ἄλογα), ὅπου ὁ Ἴψεν ὁλοκληρώνει τὴν στροφὴ στὰ βαθύτερα ζητήματα τῆς ἀνθρώπινης ψυχολογίας (23/11/1886). ᾽Εκεῖνον τὸν καιρό (09/01/1887), ἡ παράσταση τῶν Βρικολάκων στὸ Βερολῖνο ἐντυπωσιάζει καὶ προκαλεῖ πολλαπλὲς συζητήσεις. Τὸν ἴδιο χρόνο σημείωσε τὶς πρῶτες σκέψεις του γιὰ τὴν Κυρὰ τῆς θάλασσας, κι ἀπὸ τὸν Ἰούλιο ὥς τὸν Ὀκτώβριο

30

Ἑρρῖκος Ἴψεν

ἐπισκέφθηκε τὴ Δανία καὶ τὴ Σουηδία. Τότε ἀναφέρεται καὶ στὸν Πατέρα τοῦ Αὔγουστου Στρίντμπεργκ. ῾Η ἀποδοχὴ τῆς Κυρᾶς τῆς θάλασσας (28/11/1888) σηματοδοτεῖ καὶ μιὰ παράμετρο στὴν πρόσληψη τῶν ἀναζητήσεών του εἰς τὸ ἑξῆς (ἂν κ᾽ εἶχε φανῆ ἤδη αὐτὴ ἡ τάση ἀπὸ τὴν Ἀγριόπαπια): Ὁ δημιουργὸς εἶχε προχωρήσει τόσο στὶς ἐνοράσεις του, ὥστε τὸ κοινό – πάντα συντηρητικό – δέν μποροῦσε πλέον νὰ προσπελάσῃ τὸν πυρῆνα τους. Tὸ Κουκλόσπιτο παραστάθηκε στὸ Λονδῖνο (07/06/1889) κ᾽ ἦταν ἡ πρώτη του πλήρης παρουσίαση στὴν Ἀγγλία· εἶχαν προηγηθῆ διασκευὲς ποὺ τὸ καθιστοῦσαν σχεδὸν ἄλλο ἔργο. Τὸν Ἰούλιο, ὁ Ἴψεν γνώρισε τὴν Ἔμιλυ Μπάρνταχ, ἀπὸ τὴν ὁποία ἐμπνεόμενος ἔπλασε ἀργότερα τὴν «ξελογιάστρα» ΧΊΛΝΤΕ στὸν Ἀρχιμάστορα Σόλνες· ἐπίσης, τὸν ἐπηρέασε στὴ συγγραφὴ τοῦ ἑπομένου του ἔργου: ῾Η Ἕντα Γκάμπλερ (16/12/1890), μὲ δικά του χαρακτηριστικὰ καὶ ψυχικὲς κινήσεις κατὰ τὸ φλωμπερικό: Ἐγώ εἰμ᾽ ἡ μαντὰμ Μποβαρύ! καὶ συνδυάζοντας στοιχεῖα τῆς πρόσφατης γνωριμίας μὲ τὴν Μπάρνταχ, φτάνει στὰ βιβλιοπωλεῖα. Tὸ Théâtre Libre τοῦ Ἀντρὲ Ἀντουὰν στὸ Παρίσι ἀνέβασε τοὺς Βρικόλακες· παραστάθηκαν καί στὸ Λονδῖνο, δεχόμενοι σφοδρότατη κριτική (13/03/1891). Τὸν Ἰούλιο ἀναχώρησε ἀπὸ Μόναχο γιὰ Νορβηγία, ὅπου καὶ παρέμεινε ὥς τὸν θάνατό του. Γνώρισε τὴν πιανίστα Χίλντουρ Ἄντερσεν, ποὺ εἶχε πολλά κοινὰ μὲ τὴ ΧΙΛΝΤΕ τοῦ Ἀρχιμάστορα Σόλνες. Ὁ γυιός του, Σίγκουρντ, νυμφεύθη τὴν κόρη τοῦ Μπγιέρνσον, Μπέρλιοτ (11/10/1892). ᾽Εξεδόθη ὁ Ἀρχιμάστορας Σόλνες (12/12/1892)· ὁ γηραιὸς θεατράνθρωπος ψυχογραφεῖ θαρραλέα τὴν ἀνημπόρια τῆς τρίτης ἡλικίας μπρὸς στὴν ἐπέλαση τοῦ νέου. Μὲ τὸν Μικρὸ Ἔγιολφ, δυὸ χρόνια ἀργότερα (11/12/1894), καταδύεται ξανὰ στὸν ἀπύθμενο ὠκεανὸ τῆς οἰκογενειακῆς ζωῆς μ᾽ ἰδιαίτερη ἔμφαση στὴν ψυχολογία μιᾶς μάννας ποὺ συνεχίζει νὰ εἶναι ἐρωτευμένη κτητικὰ μὲ τὸν σύζυγό της. ῾Ο Ἰωάννης Γαβριὴλ Μπόρκμαν (15/12/1896), εἶναι ἡ περίπτωση ἑνὸς φυλακισμένου στὸ σπίτι του, μωροφιλόδοξoυ

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Ἰδού ὁ ἄνθρωπος!

31

τραπεζίτη πού, πάνω στὴν ὁρμὴ γιὰ πλούτη καὶ δόξα, σκοτώνει ὅ,τι ἀγαπημένο, ὡσότου παγώσῃ κ᾽ ἡ ἴδια ἡ καρδιά του. Στὰ ἑβδομήντα του, ὁ Ἴψεν εἶναι γνωστὸς σ᾽ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη καὶ τιμᾶται ἀπὸ τὶς τρεῖς Σκανδιναβικὲς πρωτεύουσες (1898). Αὐτή τὴν περίοδο ξεκίνησε κ᾽ ἡ ἔκδοση τῶν Ἁπάντων στὸ πρωτότυπο καὶ στὰ Γερμανικά. Τὸ Θέατρο Τέχνης τῆς Μόσχας ἀνεβάζει τὴν Ἕντα Γκάμπλερ μὲ τὸν Κωνσταντὶν Στανισλάβσκι νὰ ἐνσαρκώνῃ τὸ ρόλο τοῦ ΛΈΒΜΠΕΡΓΚ (19/02/1899). Eἰκοσιεπτὰ χρόνια ἀφ᾽ ὅτου ὁ Ἔντμουντ Γκὸς¹⁶ συνέστησε τὸν Νορβηγὸ στὸ ἀγγλικὸ κοινό (01/09/1899), τὸν συνάντησε κι ἀποκοντά. Ὁ ῎Ιψεν εἶχε στὸ σπίτι του, ἀπὸ βιβλία, μονάχα τὴν Ἁγία Γραφή! Σὲ σχετικὴ ἐρώτηση, τοῦ ἐκμυστηρεύτηκε πὼς προσέτρεχε σ᾽ αὐτὴ γιὰ τὸ γ λ ω σ σ ι κ ὸ ὕ φ ο ς.¹⁷ Τό: Ὅταν ξυπνήσουμε ἐμεῖς οἱ νεκροί (22/12/1899) ἀποτελεῖ πνευματικὴ διαθήκη: Ὁ γλύπτης ΡΟ῀ΥΜΠΕΚ συνειδητοποιεῖ, προτοῦ πεθάνῃ, τί ἀγάπη πρόδωσε, γιὰ νὰ φτάσῃ στὴν τωρινή του δόξα. ᾽Εξωμολογήθηκε στὸν Γάλλο μεταφραστή του, κόμητα Προζόρ (05/03/1900): Δέν ξέρω ἂν θὰ γράψω κι ἄλλο δρᾶμα []. Μά, ἂν ἐπιστρέψω, θἄχω κ α ι ν ο ύ ρ γ ι α ὅπλα... ῞Ομως, προβάλλει ἀπειλητικά τὸ τέλος: Ἔπαθε ἐγκεφαλικό (Ἀπρίλιος 1901) κ᾽ ἔμεινε ἀνίκανος γιὰ κάθε ἐργασία. Ἀκολούθησε δεύτερο ἐγκεφαλικό (καλοκαίρι 1901), ποὺ τὸν ἄφησε σχεδὸν παράλυτο.

¹⁶Sir Edmund William Gosse (1849-1928)· Ἄγγλος συγγραφέας καὶ κριτικός· μαζὶ μὲ τὸν William Archer καὶ τὸν Bernard Shaw, ὁ κατ᾽ ἐξοχὴν εἰσηγητὴς τοῦ Ἴψεν στὸν Ἀγγλοσαξωνικὸ κόσμο· μεταφραστὴς ἐπίσης κ᾽ ἐπιμελητὴς τῆς ἰψενικῆς ἔκδ. Viking Edition (1856-1924). ¹⁷Βλ. Gosse, σελ. 221. Γι᾽ αὐτό κ᾽ ἡ βιβλικὴ ἐπιλογὴ τοῦ τίτλου σ᾽ αὐτὸ τὸ σημείωμα.

32

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Σ᾽ ἐπίσκεψη τοῦ ἐπιμελητῆ Julius Elias (Sämtliche Werke), κατάφερε νὰ ψελλίσῃ τραγικώτατα: Δές! Δές τί κάμω! Κάθομαι δῶ καὶ μαθαίνω τὰ γράμματά μου -τὰ γράμματά μου! Ἐγὼ ποὺ ἤμουν κάποτε συγγραφέας...¹⁸ Στὶς 23/05/1906, ὁ Ἑρρῖκος Ἴψεν πέθανε σ᾽ ἡλικία 78 ἐτῶν. Θάφτηκε μὲ τιμὲς στὸ νεκροταφεῖο τοῦ Ἄρεσλοῦντεν τῆς Χριστιανίας (Vår Frelsers gravlund = Κοιμητήριον τοῦ Σωτῆρος), στὴν ὁμήγυρη ἄλλων σημαντικῶν Νορβηγῶν τοῦ Πνεύματος καὶ τῆς Πολιτικῆς.

Ὡσότου κουραστῶ, τὴ γῆ τῆς ἐπαγγελίας θὰ τηρῶ. [] ⟨Στὸν τάφο μου⟩ θὰ γράψουν: ΟΚΑΝΕΝΑΣΚΕΙΤΑΙΕΔΩ Πέερ Γκύντ, Ε΄ πράξη, Ι΄ σκηνή.

Σφυριὰ στὴ σφυριά, ξανά καὶ ξανά, ὡσότου φτάσῃ ἡ ὕστατη φορά. Πουθενά δὲ φαίνεται ἡ πρωινὴ ἡ ἀχτῖδα! Πουθενά τοῦ ἥλιου ἡ χρυσῆ ἡ ἐλπίδα! Τελευταία στροφὴ τοῦ λυρικοῦ ποιήματος: Ὁ μεταλλωρύχος (1851). Πάνω στὸν τάφο τοῦ Ἴψεν εἶναι χαραγμένο ἕνα σφυρί.

Τὸ χρονολόγιο ἀναπαράγεται μὲ πολυμεσικὸ ὑλικὸ στὴν ἠλεκτρονικὴ διεύθυνση: https://www.ibsen.gr

¹⁸Βλ. Gosse, σελ. 228.

῎Ολαφ Λίλιεκρανς [1902¹⁹]

¹⁹Ἡ συγκεκριμένη σύνταξη πρωτοτυπώθηκε στὴν ἔκδ. Samlede værker, τόμ. X, σελ. 45-191.

.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Πρόσωπα

35

Πρόσωπα

ΛΑΙΔΗ²⁰ Κ΄ΙΡΣΤΕΝ²¹ ΛΊΛΙΕΚΡΑΝΣ.²² ῎ΟΛΑΦ²³ ΛΙΛΙΕΚΡΑΝΣ, ὁ γυιὸς τῆς ΛΑΙΔΗΣ ΚΙΡΣΤΕΝ. ῎ΑΡΝΕ²⁴ τοῦ ΓΙΟ ΎΛΒΙΚ.²⁵ ῎ΙΝΓΚΕΜΠΟΡΓΚ,²⁶ ἡ κόρη τοῦ ΑΡΝΕ. Χ ΈΜΜΙΝΓΚ,²⁷ ὑπηρέτης τοῦ ΑΡΝΕ.

²⁰Πρωτ. (HISe): Fru, δηλαδὴ γυναῖκα μὲ τίτλο εὐγενείας, ὄχι ἁπλῶς κυρία. Βλ. καὶ τὴ μτφ τοῦ τίτλου: Ἡ Λαίδη Ἴνγκερ τοῦ Ἔστρωτ, καθὼς καὶ τὶς προσφωνήσεις ἀπὸ τὴ Γιορτὴ στὸ Σούλχαουγκ. ²¹Ἢ Κριστίνε. ²²Liljekrans ἢ Liljukrans (βλ. ΝF, σελ. 355-60) < lilje (= λίλιουμ, τὸ ἀρχαιοελληνικὸ λείριον, τὸ κρίνο) + krans (= στεφάνι)· πρβλ ἡ πιό ὀμορφη μοῦ φόρεσε στεφάνι ὁλο φτειαγμένο/ ἀπὸ λουλούδια γαλανὰ καὶ κρίνα ποὖν᾽ κατάσπρα (σελ. 66), δηλαδὴ ὁ ΟΛΑΦ ΛΙΛΙΕΚΡΑΝΣ εἶναι ὁ στεφανωμένος ἀπὸ τὴν ξωτικιά. ²³Πρωτ. (HISe): Olaf(v) < ἀρχαιοσκ. Óláfr ἢ Áleifr < πρωτογερμανικὸ *anulaibaz (βλ. de Vries, σελ. 418) < *anô (= ἀπόγονος) + *laibō (= ἐναπομείνας) [βλ. Wiktionary]· συνεπῶς, τ᾽ ὄνομα δηλώνει τὴν κατ᾽ ἐξοχὴν λειτουργία τοῦ γόνου ΟΛΑΦ μές στὸ ἔργο. ²⁴Πρωτ. (HISe): Arne < ἀρχαιοσκ. Árni < ǫrn (= ἀετός) [βλ. de Vries, σελ.

14· 688]· ἴσως καὶ σκωπτικὴ χρήση γιὰ τὸν «ἀνοιχτομάτη» ΑΡΝΕ μές στὸ ἔργο, πέραν τῆς ὅποιας δυνάμεώς του στὰ πράγματα. ²⁵Mᾶλλον < gull(d) (= χρυσός) + vik (= πέρασμα/πορθμός)· ὁπότε, δηλωτικὸ τοῦ πλούτου ποὺ κατέχει ὁ ΑΡΝΕ. ²⁶Πρωτ. (HISe): Ingeborg < Ingiborg < Ing/Yngvi (ἀρχαιοσκ. θεότητα συνδεόμενη ἐτυμολογικὰ μὲ τὸ ἔγχος = δόρυ, καθὼς καὶ τὸ λατινικὸ unguis = βελόνα, βλ. de Vries, σελ. 678) + borg (= πύργος). ²⁷Πρωτ. (HISe): Hemming < ἀρχαιοσκ. hemingr (= τὸ δέρμα στὰ πίσω πόδια τῶν ζώων).

36

Ἑρρῖκος Ἴψεν

Θ΄ΩΡΓΙΕΡ,²⁸ γέρος ὀργανοπαίχτης. ῎ΑΛΦΧΙΛΝΤ.²⁹ ΚΑΛΕΣΜΕΝΟΙ στὸ ΓΑΜΟ. ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ τοῦ ἌΡΝΕ τοῦ ΓΙΟΥΛΒΙΚ. ΥΠΗΡΕΤΡΙΕΣ καὶ ΥΠΗΡΕΤΕΣ τῆς ΛΑΙΔΗΣ ΚΙΡΣΤΕΝ. ⟨ΧΩΡΙΚΟΙ.⟩ Ἡ δράση ἐκτυλίσσεται κατὰ τὸν Μεσαίωνα σ᾽ ὀρεινὸ χωριὸ ⟨τῆς Νορβηγίας⟩. [Σύντομο ἱστορικὸ σημείωμα: Λαμβάνοντας ὑπ᾽ ὄψιν τὴν προγενέστερη μορφὴ τοῦ ἔργου: Τὸ πετροπούλι (σελ. 214), καθὼς κι ἀναφορὲς μές σ᾽ αὐτήν τὴ σύνταξη (σελ. 52· 81· 136), συνάγεται πὼς ἡ ὑπόθεση ἐκτυλίσσεται τὸν καιρὸ μετὰ τὸ πέρασμα τοῦ Μαύρου Θανάτου ἀπὸ τὴ Νορβηγία· ἡ πανδημία ἔφτασε στὴ χώρα τὸ 1349. Τὸ ὅλο ἱστορικὸ πλαίσιο εἶναι σύστοιχο ἐκείνου στὴ Γιορτὴ τοῦ Σούλχαουγκ μὲ τὴ φεουδαλικὴ σύλληψη τῆς κοινωνίας.]

²⁸Πρωτ. (HISe): Throrgjerd < ἀρχαιοσκ. Þorgeirr < Þórr ἢ Þónarr (ὁ θεὸς τοῦ κεραυνοῦ, πρβλ γερμανικὸ Donner = βροντή) + geirr (= δόρυ)· βλ. de Vries, σελ. 618· 161. ²⁹Πρωτ. (HISe): Alfhild < ἀρχαιοσκ. Alfhildr < alf- (= τοῦ ξωτικοῦ) + hildr (= ἀγῶνας)· βλ. de Vries, σελ. 5· 226.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Πράξη πρώτη

37

Πράξη πρώτη

Λόφος μὲ πλούσια δενδρώδη βλάστηση ποὺ ὁδηγεῖ ψηλότερα σ᾽ ἄλλα ὀρεινὰ μέρη· σὲ βαθὺ γκρεμὸ γοργοκυλάει ποτάμι ἀπὸ πίσω πρὸς ἀριστερὰ ἔξω ⟨τῆς σκηνῆς⟩· πάνω ἀπ᾽ τὸ ποτάμι βρίσκονται κάμποσοι γέρικοι κορμοὶ δέντρων κι ἄλλα ἀπομεινάρια πεσμένης γέφυρας. Μεγάλοι βράχοι πρὸς τὶς ἄκρες τοῦ προσκηνίου, καὶ πέρα μακριὰ βουνοκορφὲς χιονοσκέπαστες. Τὸ ροδοκόκκινο τοῦ δειλινοῦ πάνω ἀπ᾽ τὸ τοπίο· ἀργότερα προβαίνει τὸ φεγγάρι.³⁰

Σκηνὴ πρώτη

Ὁ ΘΩΡΓΙΕΡ στέκεται πάνω σὲ βράχο κοντὰ στὸ ποτάμι κι ἀφουγκράζεται τοὺς διάφορους ΧΟΡΟΥΣ, ὅπως ἀκούγονται ἀπὸ ἔξω.

ΧΟΡΟΣ τῶν ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ τῆς ΛΑΙΔΗΣ ΚΙΡΣΤΕΝ (Ἀπ᾽ τὸ βάθος τοῦ δάσους ἀριστερά): Μ᾽ ᾄσματα σεπτὰ καὶ κωδωνοκρουσίες σὲ βουνὰ καὶ σὲ κοιλάδες προχωρᾶμε. Χριστιανοί, ἐλᾶτε-ἀκούστε μελωδίες ἀπὸ μάγια ὑπνωτικὰ ποὺ σᾶς ξυπνᾶμε.

³⁰Πρβλ τὸ σκηνικὸ στὴν Δ΄ πράξη τοῦ Ἰωάννη Γαβριὴλ Μπόρκμαν μὲ τὴν ἤδη ἐκεῖ σελήνη μές ἀπ᾽ τὰ σύννεφα.

38

Ἑρρῖκος Ἴψεν

ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ τοῦ ΑΡΝΕ τοῦ ΓΙΟΥΛΒΙΚ (Ἀπὸ μακριὰ δεξιά): Τώρα σβέλτα πᾶμε στὸ γάμο κινᾶμε. Πετάει τὸ πουλάκι ὁλ᾽ ὀμορφιά! Τραντάζει ἐδάφη στὰ πράσινα δάση τοῦ ὑπηρέτη τὸ ἄτι μὲ χαρά! ΧΟΡΟΣ τῶν ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ (Πιὸ κοντὰ ἀπὸ πρίν): Σᾶς φωνάζουμε ἀπὸ τοὺς λόφους, τὰ ὄρη, ὅπου βρίσκεστε -δεμένοι σεῖς κρατιέστε! Ξυπνήστε καὶ τὴν ψυχή σας λευτερώστε ἀπ᾽ τὰ πονηρὰ τὰ ξωτικὰ στὰ δάση! ῾Ο ΘΩΡΓΙΕΡ χάνεται μές στὸν γκρεμὸ ὅπου ρέει ὁ ποταμός· ἔπειτα, μιὰ σύντομη ἀντιφώνηση τῶν ΧΟΡΩΝ ἀκούγεται πλησιέστερα.

ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ τοῦ ΑΡΝΕ: Μικραίνει ὁ δρόμος μὲ τραγούδια-ἀστεῖα ὁλονυχτὶς τραβᾶμε στὸ γάμο. ΧΟΡΟΣ τῶν ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ: ῞Ολη μέρα προχωρᾶμε δακρυσμένοι ψάχνοντας κάθε λόχμη-λόφο. ΣΥΓΓΕΝΕΙΣ τοῦ ΑΡΝΕ (Πολύ κοντά, μὰ ἀκόμα ἔξω ἀπ᾽ τὴ σκηνή): Γιὰ χορούς, τραγούδια πᾶν σὲ γάμου γλέντι μαζεμένοι ὑπηρέτες, παλληκάρια.³¹ ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ ΑΚΟΛΟΥΘΩΝ (Πιό κοντὰ ἀπὸ πρίν): ῎Ολαφ! Ὄλαφ Λίλιεκρανς! ⟨Σὰν ποῦ γυρίζεις⟩; Μὴ καὶ βαθὺς σὲ πῆρε γιὰ ὥραν ὕπνος;

³¹Πρωτ. (HISe): terner og drenge (= ὑπηρέτες κι ἀγόρια).

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Πράξη πρώτη

39

Σκηνὴ δεύτερη

Ὁ ΑΡΝΕ τοῦ ΓΙΟΥΛΒΙΚ ἐμφανίζεται μὲ τοὺς συγγενεῖς του – ἄντρες, γυναῖκες, ὀργανοπαῖχτες κ.λ. – στὸ βάθος τῆς σκηνῆς δεξιὰ κι ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριὰ τοῦ ποταμοῦ· ὅλοι τους ντυμένοι μὲ ροῦχα γιορτινά. Ἀμέσως ἔπειτα ἔρχεται ὁ ΧΕΜΜΙΝΓΚ ἀπὸ τὴν ἴδια μεριά.

ΜΙΑ ἀπὸ τὶς ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΣ: Δῆτε! Ἐδῶ πάει ὁ δρόμος! ΑΛΛΗ: Ὄχι, ἐδῶ! ΤΡΙΤΗ: Ἀποκλείεται! Ἐδῶ πρέπει νἆναι. ΑΡΝΕ τοῦ ΓΙΟΥΛΒΙΚ: Δές ποὺ ξανακολλήσαμε γιὰ τὰ καλά! (Καλῶντας τον:) Χέμμινγκ! Ποὖ ᾽ν᾽ ὁ Χέμμινγκ; ΧΕΜΜΙΝΓΚ (Εἰσέρχεται): Ἐδῶ! ΑΡΝΕ: Δὲ σοῦ ᾽χω πεῖ νὰ μένῃς κοντά μας, νὰ σ᾽ ἔχω πρόχειρο; ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Ἦταν ἡ δεσποινὶς Ἴνγκεμποργκ,.. ἐκείνη ἤθελε,.. κ᾽ ἔτσι... ΑΡΝΕ (Ἐξωργισμένος ): Ἡ δεσποινὶς Ἴνγκεμποργκ! Ἡ δεσποινὶς Ἴνγκεμποργκ! Μὴ κ᾽ εἶσαι τῆς δεσποινίδος Ἴνγκεμποργκ ὑπηρέτρια; Εἶσαι ὁ ἱπποκόμος μου -ἐ μ έ ν α θὰ ὑπηρετῇς· γι᾽ αὐτό δὲν τρῶς-πληρώνεσαι; Λοιπόν! Πές μας πῶς πάει ὁ δρόμος -κολλήσαμε. ΧΕΜΜΙΝΓΚ (Ἀβέβαια): Ὁ δρόμος; Ναί, ἐγώ ᾽χω λίγη γνώση γιὰ πάνω ἐδῶ τὰ μέρη, ἀλλά... ΑΡΝΕ: Ἔπρεπε νὰ τὄχα καταλάβει: Πάντα τὸ ἴδιο ὄφελος ἔχω ἀπὸ σένα! Πρέπει, λοιπόν, νὰ περάσουμε τὴ νύχτα στὴν ἐρημιά· ἀλλιῶς νὰ μή μὲ λέν ἐμένα: Ἄρνε τοῦ Γιούλβικ.

40

Ἑρρῖκος Ἴψεν

ΧΕΜΜΙΝΓΚ (Καθὼς στὸ ἐνδιάμεσο ἔχει ἐλέγξει τ᾽ ἀπομεινάρια τῆς γέφυρας ): Ὤ, δέν εἰν᾽ ἀνάγκη -περνᾶμε ἀπὸ δωπάνω. ΑΡΝΕ: Καὶ γιατί δὲν τὄπες εὐθύς;

Ὅλοι τους περνοῦν τὸ ποτάμι καὶ φτάνουν στὸ προσκήνιο.

ΑΡΝΕ (Κοιτάζει ὁλόγυρα): Ναί, τώρ᾽ ἀναγνωρίζω τὸ μέρος. Τὸ ποτάμι ἐκεῖ εἶναι τὸ σύνορο ἀνάμεσα στὰ δικά μου καὶ τῆς Λαίδης Κίρστεν. (Δείχνει ἀριστερά:) Κεικάτω εἶναι ἡ οἰκία της·³² σὲ μιά-δυὸ ὧρες θὰ καθόμαστε ἄνετα στὸ σπίτι τὸ γαμπριάτικο· ἀλλὰ πρέπει νὰ βιαστοῦμε. (Τοὺς καλεῖ :) Ἴνγκε-μποργκ!.. Χέμμινγκ! Ποῦ ξαναχάθηκε ἡ Ἴνγκεμποργκ; ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Παραπίσω, πάνω στὸ λόφο. (Κοιτάζει δεξιά:) Παίζει μὲ τὰ παρανύφια: Κόβουν πράσινα κλαδάκια ἀπ᾽ τὶς ἀγριοκερασιὲς καὶ κυνηγιόνται μ᾽ ἐκεῖνα στὰ χέρια ὅλο χαρὰ καὶ γέλια! ΑΡΝΕ (Πικρά, ἀλλὰ χαμηλόφωνα): Χέμμινγκ! Αὐτὸς ὁ γάμος μ᾽ ἀρρωσταίνει -εἶναι τόσα ποὺ μὲ δυσαρεστοῦνε. (Κοιτάζει ἔξω δεξιά:) Νάτες ποὺ τρέχουνε! Γιά κοίτα! Ἐκείνη ἦταν ποὺ τῆς ἦρθε νὰ ροβολᾶμε στὰ βουνὰ ἀντί νὰ πάρουμε τὸ δρόμο· νόμιζε πὼς ἔτσι θὰ φτάσουμε γοργότερα. Μολονότι..- ἄχ... Ἐγὼ θὰ τρελλαθῶ μὲ τοῦτα· αὔριο τραβάει γιὰ μπρὸς στὸ ἱερό· κι αὐτά εἰν᾽ τὰ φορέματα τὰ εὐγενικὰ ποὔπρεπε νὰ προσέχῃ! Τί θένα πῇ ἡ Λαίδη Κίρστεν, σὰν καταλάβῃ πὼς ἡ κόρη μου εἶναι κακομαθημένη; (Καθὼς κάνει νὰ μιλήσῃ ὁ ΧΕΜΜΙΝΓΚ:) Ναί, νά τί ᾽ναι -εἶναι κακομαθημένη, λέω. ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Ἀφέντη! Ποτέ δὲ θἄπρεπε νὰ δώσετε νύφη τὴν κόρη σας στὴν οἰκογένεια τῆς Λαίδης Κίρστεν· ἡ Λαίδη Κίρστεν κ᾽ οἱ συγγενεῖς της βαστᾶν ἀπὸ γενιὰ καλὴ³³ καί...

³²Πρωτ. (HISe): gård (= αὐλή/ὑποστατικό/ἰδιοκτησία). ³³Πρωτ. (HISe): højbåren (= γεννημένοι σ᾽ ὑψηλὴ τάξη).

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Πράξη πρώτη

41

ΑΡΝΕ: Εἶσαι χαζός, Χέμμινγκ! Ἀπὸ γενιὰ καλή, ἀπὸ γενιὰ καλή! Σιγά τὸ πρᾶγμα..- μήτε ταΐζει τοῦτο, μήτε τὰ πλούτη πληθαίνει. Ἂν ἡ Λαίδη Κίρστεν εἶν᾽ καλῆς γενιᾶς, τότ᾽ ἐγώ εἰμαι π λ ο ύ σ ι ο ς· ἔχω χρυσό στὰ σεντούκια κι ἄργυρο μές στὰ ντουλάπια! ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Ναί, ἀλλὰ οἱ γείτονές σας τὸ καταχαίρονται μὲ τὴ συμφωνία ποὺ κάνατε μαζί της. ΑΡΝΕ: Χά, χά! Ἄσ᾽ τους! Ἐτοῦτα γίνονται γιατὶ θέλουνε τὸ κακό μου. ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Λέν πὼς παραδώσατε τὸ νόμιμο δικαίωμά σας, γιὰ νὰ παντρευτῇ ἡ δεσποινὶς Ἴνγκεμποργκ τὸν Ὄλαφ Λίλιεκρανς. Ναί, δέν πρέπει νὰ τὸ πῶ, μὰ σκαρώνουν τραγουδάκια σατιρικὰ³⁴ γιὰ σᾶς, ἀφέντη! ΑΡΝΕ: Ψέματα πνίγουν τὸ λαρύγγι σου! Κανείς δὲν τολμάει νὰ σκαρώσῃ τραγουδάκια σατιρικὰ γιὰ τὸν Ἄρνε τοῦ Γιούλβικ. Εἶμ᾽ ἰσχυρός· μπορῶ, ὅποτε μοῦ κάνῃ κέφι, νὰ τὸν³⁵ πετάξω ἔξω ἀπὸ σπίτι κ᾽ ὑποστατικό. Τραγουδάκια σατιρικά! Χά, καὶ σὰν τί ξέρεις ἐσὺ ἀπὸ τραγουδάκια σατιρικά;.. Ἂν ἔχουν φτειάξει τέτοια, εἶναι τιμή γιὰ νύφη καὶ πατέρα! (Ξαναμμένος :) ᾽Αλλ᾽ εἶναι ἄθλια στιχάκια κιόλας, «σωστὰ» ἄθλια στιχάκια σοῦ λέω! Δὲν εἶναι κάνας μάστορας στὴν ποίηση³⁶ ποὺ τὰ σκέφτηκε, καί, ἂν τόνε πιάσω ἐγώ, τότε... ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Ἆ, ἀφέντη! Ὁπότε τὰ ξέρετε κ᾽ ἐσεῖς; Ὑπάρχει ἄνθρωπος ποὺ μπροστά σας τόλμησε νὰ τὰ τραγουδήσῃ;

³⁴Πρωτ. (HISe): nidvise. Πρβλ τὸ τραγούδι στὴν ἔναρξη τῆς Λαίδης Ἴνγκερ, σελ. 42-3. ³⁵Ὅποιον τὰ σκαρώνει. Πρβλ τὴ σχέση ΜΠΕΝΓΚΤ καὶ ΚΝΟΥΤ, σελ. 187. ³⁶Πρωτ. (HISe): kvædekyndig mand (= ἄντρας ποὺ καταπιάνεται μὲ στροφὲς ποιητικές).

42

Ἑρρῖκος Ἴψεν

ΑΡΝΕ: Νὰ τὰ τραγουδήσῃ, νὰ τὰ τραγουδήσῃ! Ἄντε, μή στέκεσαι τώρα καὶ μὲ βαστᾶς μὲ τὴν πάρλα σου. (Στοὺς ἄλλους :) Πάνω, συγγενεῖς! Λίγο μποροῦμε ν᾽ ἀργοπορήσουμε, ἂν εἶναι νὰ φτάσουμε στὸ σπίτι τὸ γαμπριάτικο πρὶν ἀπ᾽ τὰ μεσάνυχτα. Ἔπρεπε νἄχετε ἀκούσει τί ᾽πε ὁ Χέμμινγκ. Εἶπε γιὰ μιὰ σίγουρη φήμη πὼς ἡ Λαίδη Κίρστεν ἔχει κάνει προετοιμασίες πέντε μέρες γιὰ νὰ μᾶς τιμήσῃ -δὲν εἶν᾽ ἀλήθεια, Χέμμινγκ; ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Μάλιστα, ἀφέντη! ΑΡΝΕ: Λέει πὼς καὶ τ᾽ ἀσημικὰ ποὺ ἀγαπάει περισσότερο, ἀκόμα κ᾽ ἐκεῖνα τὰ βάζει στὸ τραπέζι γυαλισμένα ν᾽ ἀστράφτουνε· τέτοια λαμπρὴ γιορτὴ δέν ἔχει ξανακάνει ἀπ᾽ ὅταν ἐπισκέφτηκε ὁ βασιλιὰς τὸ μακαρίτη τὸν ἄντρα της δώδεκα χρόνους πίσω -δὲν εἶν᾽ ἀλήθεια, Χέμμινγκ; ΧΕΜΜΙΝΓΚ: Μάλιστα, ἀφέντη! (Ψιθυριστά:) Μά, ἀφέντη, εἶναι κακό νὰ λέτε τέτοια· ἡ Λαίδη Κίρστεν εἶναι περήφανη γιὰ τὴ γενιά της· νομίζει πὼς τοῦτος ὁ γάμος εἶναι τιμὴ γιὰ σ έ ν α, καὶ λίγα ξέρεις πῶς τέλος θὰ φερθῇ στοὺς καλεσμένους της. ΑΡΝΕ (Χαμηλόφωνα): Ὤ μὲ τὶς μποῦρδες! (Στοὺς ἄλλους :) Λέει πὼς λεπτό δὲ μένει ἥσυχη ἡ Λαίδη Κίρστεν: Μέρα-νύχτα πάει στὴν κουζίνα καὶ τὸ κελλάρι -δὲν εἶν᾽..; (Ἔκπληκτος καθὼς βλέπει ἀριστερά:) Χέμμινγκ! Τί ᾽ν᾽ τοῦτο;! Γιά δές: Ποιός ἔρχεται; ΧΕΜΜΙΝΓΚ (Μὲ μιὰ κραυγή): Ἡ λαίδη Κίρστεν Λίλιεκρανς! ΟΛΟΙ (Ἀποσβολωμένοι): Ἡ λαίδη Κίρστεν!

Σκηνὴ τρίτη

Οἱ προηγούμενοι. Ἡ ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ ἔρχεται μὲ τοὺς ΥΠΗΡΕΤΕΣ τοῦ οἴκου της ἀπ᾽ ἀριστερά.

Ὄλαφ Λίλιεκρανς, Πράξη πρώτη

43

ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ (Στὴ συνοδεία της, δίχως νὰ προσέχῃ τοὺς ὑπολοίπους ): Λίγο ἀκόμα κ᾽ εἶμαι σίγουρη πὼς θὰ τὸν βροῦμε. (Μαζεύεται καὶ κατ᾽ ἰδίαν:) Ὁ Ἄρνε τοῦ Γιούλβικ! Θεός φυλάξῃ!³⁷ ΑΡΝΕ (Σὰν πάῃ πρὸς τὸ μέρος της ): Ὁ Θεός μαζί σας,³⁸ Λαίδη Κίρστεν Λίλιεκρανς! ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ (Φτειάχνεται κάπως καὶ δίνει τὸ χέρι γιὰ χειραψία): ῾Ο Θεός μαζί σας ἐπίσης! (Κατ᾽ ἰδίαν:) Μὴ καὶ ξέρῃ τίποτα; ΑΡΝΕ (Συνεχίζει εὔχαρις ): Μιά χαρὰ βρεθήκαμε στὸ σύνορο! Κοιτάξτε, αὐτὸ μ᾽ ἀρέσει· μὰ εἶναι μεγάλη τιμὴ αὐτὴ ποὺ μοῦ κάνατε. ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ: Τί ἐννοεῖτε; ΑΡΝΕ: Ἐννοῶ πὼς μοῦ κάνατε μεγάλη τιμή, σὰν τραβήξατε κάμποσα μίλια ἀνάμεσα σὲ λόφους κ᾽ ἐρημιὲς νὰ μὲ καλωσορίσετε στὴ γῆ σας. ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ: Ὤ, ἄρχοντα Ἄρνε... (Κατ᾽ ἰδίαν:) Ἀκόμα δὲν ἔχει μάθει τίποτα! ΑΡΝΕ: Καὶ μιὰ μέρα σὰν αὐτὴ ποὔχετε τόσα νὰ φτειάξετε· εἶναι στὸ σπίτι σας ποὺ θὰ γενῇ ὁ γάμος τῶν παιδιῶν μας, γιατὶ ὁ οἶκος μου εἶναι μακριά ἀπ᾽ τὴν ἐκκλησία· κι ὅμως ἤρθατε νὰ μὲ προϋπαντήσετε μ᾽ ὅλους σας τοὺς ὑπηρέτες. ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ (Ἀμήχανα): Παρακαλῶ, μὴ πῆτε τίποτα παραπάνω. ΑΡΝΕ: Ἆ, θὰ τὸ φωνάξω!: Οἱ χωρικοὶ εἶχαν πεῖ πὼς ἔχετε ψηλά τὴ γενιά σας καὶ κοιτᾶτε ἀπαξιωτικὰ ἐμένα καὶ τὴ δικιά μου, κι ὅτι κάνατε τὴ συμφωνία μόνο καὶ μόνο γιὰ νὰ λήξουν οἱ διαφορὲς ποὺ σᾶς ταλαιπωροῦνε ἀπ᾽ ὅταν μείνατε χήρα κι ἀρχίσατε νὰ γερνᾶτε· ὅμως ἂν ἦταν ἔτσι, τότε ἐσεῖς ποτέ δὲ θά...

³⁷Πρωτ. (HISe): Himlen stå mig nu bi! (= Ὁ Οὐρανὸς νὰ μοῦ παρασταθῇ!) ³⁸Πρωτ. (HISe): gudsfred (= Θεοῦ εἰρήνη).

44

Ἑρρῖκος Ἴψεν

ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ: Πῶς ἀκοῦτε τοῦτα τὰ ἐνοχλητικὰ π᾽ ἀραδιάζουν οἱ κακὲς οἱ γλῶσσες! Δέ θὰ νοιαστοῦμε ἄλλο γιὰ τὶς διαφορὲς ποὺ βάσταγαν ἀπὸ τὸν καιρὸ τῶν πρώτων στὶς γενιές μας. Νομίζω πὼς οἱ οἰκογένειές μας ἔχουνε πάθει πολλά -καί ἡ δικιά σας καί ἡ δικιά μου. Δῆτε ὁλόγυρα, ἄρχοντα ῎Αρνε! Δὲν εἶν᾽ ὁ λόφος σὰν τὸ πιό ἔρημο ἄκρο τῆς γῆς; Ἀλλὰ στὰ χρόνια τῶν προγόνων μας ἦταν πλούσια γῆ, γεμάτη κόσμο. Μιὰ γέφυρα ἔστεκε πάνω ἀπ᾽ τὸ ποτάμι, καὶ δρόμος τράβαγε ἀπ᾽ τὸ Γιούλβικ στὸν οἶκο τῶν προγόνων μου. Μὰ μὲ φωτιὰ καὶ τσεκούρι³⁹ ὡρμῆξαν κι ἀπ᾽ τὶς δυό μεριές -σ᾽ ὅσα πέσαν πάνω τὰ ἐρήμωσαν, γιατὶ τοὺς φαινόταν πὼς βρίσκονταν πολύ κοντὰ γιὰ γείτονες. Τώρα μεγαλώνει κάθε λογῆς χορτάρι στὸ δρόμο, ἡ γέφυρα ἔπεσε, καὶ μοναχὰ ὁ λύκος κ᾽ ἡ ἀρκοῦδα στήνουν ἐδῶ τὸ σπιτικό τους. ΑΡΝΕ: Ναί, πῆγαν τὸ δρόμο κάτω καὶ γύρω ἀπ᾽ τὸ βουνό· εἶναι ἀρκετὰ μακρύτερος κ᾽ ἔτσι τηρᾶν ὁ ἕνας τὸν ἄλλον καλύτερα· μὰ ἡ χρεία πιὰ μικρή -κάτι καλό πιὰ γιὰ μᾶς τοὺς δυό. ΚΥΡΙΑ ΚΙΡΣΤΕΝ: Βέβαια, βέβαια! Μὰ τὴν Ἴνγκεμποργκ, τὴ νύφη, ποῦ τὴν ἔχετε; Δέν τὴ βλέπω, καὶ λείπουν καὶ τὰ παρανύφια μαζί της -σίγουρα δέν... ΑΡΝΕ: Ἀκολουθεῖ ξοπίσω· σύντομα θἀρθῇ. Μά,.. ναί, ἀκούστε, λαίδη Κίρστεν! Ἕνα πρᾶγμα θὰ σᾶς πῶ – πρῶτο καὶ τελευταῖο –, ἂν καὶ νομίζω πὼς ἤδη τὸ ξέρετε: Ἡ Ἴνγκεμποργκ ἔχει ὧρες-ὧρες τὶς παραξενιὲς καὶ τὶς ἰδιοτροπίες της..- σᾶς τ᾽ ὁρκίζομαι πὼς τὶς ἔχει· τὴν ἔχω κακομάθει. ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ (Σὲ στάση ἀναμονῆς ): Καί; Τί πρᾶγμα; (Κατ᾽ ἰδίαν:) Μὴν εἶν᾽ κι αὐτή... ΑΡΝΕ: Πρέπει νὰ τὴ δαμάσετε. Ἐγώ, ὁ πατέρας της, δὲ θὰ τὸ καταφέρω ποτέ, ἀλλὰ ἐσεῖς θὰ βρῆτε τὸ σωστὸ λόγο νὰ συμβουλέψετε. ΛΑΙΔΗ ΚΙΡΣΤΕΝ: Ὤ, νἆστε σίγουρος. (Κατ᾽ ἰδίαν:) Κι ὁ Ὄλαφ ἄφαντος ⟨ἀκόμα⟩! ³⁹Πρωτ. (HISe): med ild og sværd (= μὲ φωτιὰ καὶ σπαθί).

.

Περιεχόμενα Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γενικὲς σημειώσεις . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Συντμήσεις-σύμβολα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ἰδού ὁ ἄνθρωπος! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πρόσωπα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη δεύτερη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Πράξη τρίτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ, Πρόσωπα . . . . . . . . Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ, Πράξη πρώτη . . . . . . Ὁ ἀγριόγαλος τοῦ Γιούστενταλ, Πράξη δεύτερη . . . . . Τὸ πετροπούλι, Πρόσωπα . . . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ πετροπούλι, Πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . Τὸ πετροπούλι, Πράξη δεύτερη . . . . . . . . . . . . . .

1877/8, Πρόσωπα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1877/8, Πράξη πρώτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . Γιὰ τὴν ἡρωικὴ μπαλλάντα καὶ τὴ σημασία της ὡς πρὸς τὴν ἔντεχνη Ποίηση . . . . . . . . . . . . . . . Σύλληψη, πρώτη παράσταση κ᾽ ἔκδοση . . . . . . . . . Διάρθρωση τῶν προσώπων στὶς συντάξεις . . . . . . . . Ἀνάλυση τοῦ ἔργου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Περιεχόμενα

9 15 17 19 35 37 85 125 161 163 195 213 215 227 231 233 237 261 265 267 273

.

.

ibsen.gr

ΟΛΑΦ (Θυμᾶται λόγια): ᾽Απ᾽ ὅσα μικροβότανα ποὺ στέκουν στὴ σειρά τους, ἐσύ νὰ ξεδιαλέξῃς κεῖ τὸ πρῶτο σ᾽ ὀμορφάδα καὶ νὰ μετρήσῃς βγάζοντας τὰ φύλλα ἕνα-ἕνα, καὶ στὸν ἀγέρα μακριά νὰ τὰ σκορπίσῃς πέρα· τότε,.. πρῶτα λοιπὸν ἐσὺ θεναὔρῃς τὴ χαρά σου!

Α’ πράξη, σελ. 66.