Fréttabréf - Hulda Sól

HULDA SÓL | HAUST 2019

GRAFÍSK MIÐLUN Fréttabréf G

RA

FÍ

SK

G

RA

FB

IÐ

LU

N

TU

LY P

Æ

M

LE

K

H

U

R

S

R

Hvað er

grafísk miðlun?

Grafísk miðlun á rætur sínar og for­sendur í prent­iðnaðinum. Um er að ræða prent­ smíðina með breyttum á­herslum. Starfs­ sviðið felur í sér hönnun allra helstu tegunda prent­gripa og tækni­legan frágang á þeim til út­gáfu (vinnsla fyrir prentun) auk þess sem það tekur til hönnunar skjá­gripa.

Starfs­vett­vangur er einkum í prent­ smiðjum, aug­lýsinga­stofum og við út­lits­ hönnun fyrir sjón­varp og net­miðla. Stór hluti starfsins felst í hönnun og umbroti þar sem unnið er með myndir og texta.

Grafískur miðlari þarf að kunna góð

skil á texta­með­ferð og setningu, þekkja vel letur­gerðir og stíl­brigði og hafa gott vald á mynd­byggingu og tákn­f ræði síðu­hönnunar.

Hann þarf að kunna reglur um ís­lenska greinar­merkja­setningu fyrir prentun og vera vel að sér í greinar­merkja­setningu al­gengra er­lendra mála, svo sem ensku og dönsku.

Hann þarf að kunna að ganga frá efni til prentunar, taka á móti gögnum og vinna þau á­f ram til vinnslu í prent­vél í sam­ræmi við gæða­kröfur í prent­smiðjum og þarf einnig að þekkja til grund­vallar­at­riða í prentun og bók­bandi.

Grafískur miðlari þarf að geta notað við­ eig­andi hug­búnað við hönnun blaða, bóka, tíma­rita, um­búða, aug­lýsinga, aug­lýsinga­ efnis og skjá­mynda og geta unnið öll al­ geng vinnu­skjöl á þessu sviði. Mikilvægt er að hann hafi góðan skilning á forsendum þess hugbúnaðar sem hann vinnur við svo hann geti auðveldlega lagað sig að nýjum og endurbættum hugbúnaði þegar þörf er á.

Störf á sviði grafískrar miðlunar eru afar fjölbreytt og krefjast víðtækrar fræðilegrar og tæknilegrar þekkingar og færni.

Tekið af www.tskoli.is

Að skipuleggja umbrotið Áður en um­brots­skjal er búið til verður að á­kveða skorna stærð verksins. Það getur jafn­vel verið gott að á­kveða þykkt (síðu­ fjölda) og pappírs­tegund, því hvort­tveggja hefur á­hrif á kjalbredd prent­gripsins og ræður ein­hverju um liti í hönnuninni. Bók­ band hefur einnig sitt að segja í um­brotinu, m.a. getur það ráðið því hvernig leggja á myndir yfir innri spássíu. Gott er að gera útlitsteikningu (með síðuskissum) til að auðvelda skipulagninguna. Á þessu stigi er einnig mikilvægt að velja tegund og fjölda lita, t.d. einn lit, fjórlit eða sérliti. Í sumum til­fellum getur um­brots­maður einnig þurft að vita hvernig síðurnar koma

2 |

til með að raðast á prentörkina. Þá má út­vega sér brot­sýni (dummy) hjá prent­smiðjunni sem sýnir hvaða síður munu prentast saman. Þetta getur t.d. komið að gagni við að skipu­ leggja notkun á sér­litum, en einnig til að geta rætt hvernig setja á saman skammt af síðum handa prentsmiðjunni ef ekki ert hægt að senda allt efnið í einu. Á brotsýninu sést líka hvar tveggja blaða og miðopnur myndast í prentgripnum.

Sniðmát Týpógrafískar stillingar fyrir efnisgreinar (málsgreinar) eða einstök tákn má vista sem efnisgreina- og táknsnið (Paragraph- og Character Styles). Þau má síðan nota á aðra

textabúta sem eiga að fá sömu stillingar. Ef efnisgreina- eða táknsniðum er breytt, gildir þessi breyting fyrir alla þá staði í textanum þar sem þessi snið voru notuð.

Lita­blöndur er hægt að vista sem al­menn snið, eða þá litaprufur, sem má beita á síðu­ þætti og breyta á sama hátt og efnis­greinaog táknsniðum er breytt fyrir texta.

InDesign býður einnig upp á síðu­þátta­ snið­mát (Object Styles) sem í má geyma allar stillingar fyrir ramma, t.d. ramma­strik, gegn­sæi, skugga og inn­fellinga­r ými. Þessu sniðu má svo beita á aðra ramma og breyta þeim mið­lægt á sama hátt og efnis­greina­ sniði fyrir texta.

Grafísk miðlun, bls. 197–198

Ekki nota allar letur­gerðirnar þínar í sama verkið Ef þú notar of margar letur­gerðir í sama verkið er hætta á því að það sem þú vilt koma til skila týnist. Í hverri letur­gerð er letur­fjöl­skylda og al­gengast er að hún saman­standi af regular, bold, italic og bold italic. Til eru stærri letur­fjöl­skyldur eins og Helvetica eða Universe en þær inni­ halda út­færslur eins og condensed, thin, light, black, ultra black og fleira. Ef ein tegund er notuð eru fyrir­sagnir og milli­fyrir­sagnir úr letur­fjöl­skyldunni eins og Bold og á­herslur í texta Italic. Það er í lagi að nota eina letur­gerð í fyrir­ sagnir og aðra í megin­mál og má þá velja stein­skrift í fyrir­sagnir en alltaf þarf að velja þverenda­letur í megin­mál. Hægt er svo að endurtaka leturgerðina í fyrirsögninni aftur í millifyrirsagnir.

Stærð og gerð leturs Letur hefur verið flokkað í nokkra flokka eins og áður hefur komið fram en stein­ skrift (San serif ) og þverendaletur (Serif, Antiqua, Roman) eru þau letur sem notuð eru í meginmáltexta. Steinskrif er aldrei valin í langan texta þar sem hún er ekki eins læsileg og þverendaletur. Það myndar betri myndir af orðunum og flýtir fyrir lestri og það ætti alltaf að vera markmið

Arial - steinskrift

Þegar unnið er að fram­setningu upp­lýs­ inga þarf að huga að ýmsu og eitt það mikil­vægasta er textinn. Hann þarf að vera þægi­legur af­lestrar, stærðin á honum þarf að passa efninu, á­kveða þarf hversu breiðir texta­dálkarnir eru og hvernig þeir eru jafnaðir.

Times - þverendaletur

Letur

að lesa og fer oftar línuvillt. Ef þú ert að lesa þennan texta í tölvu, prufaðu þá að stækka skjalið á skjánum og þú finnur strax hvernig hægist á lestrinum. Samræmi milli breiddar á dálkum og stærð á letri skiptir einnig miklu máli svo ekki myndist göt í texta. Ef valið er 10pt letur þarf línan að vera um 8–10 cm. Eftir því sem letrið stækkar lengist línan og svo öfugt.

Dálkabreidd stýrist af ýmsu hönnuðarins að auðvelda lestur. Þverenda­ letur er letur eins og Times letrið og stein­skrift eins og Arial. Bæði stein­skrift og þverenda­letur eru notuð í vegg­spjöld, aug­lýsingar, í minni bæklinga og jafn­vel árs­skýrslur en í bækur með miklum texta verður að velja þverenda­letur.

Punktar eða pt eru mælieining fyrir stærð leturs. Þegar stærð leturs er valin þarf að gera sér grein fyrir hver er að fara að lesa upplýsingarnar og hversu áhugaverðar þær eru. Velja þarf stærra letur fyrir börn en fullorðna og fer stærðin eftir lestrargetu.

Börn sem eru að byrja að læra að lesa þurfa letur allt að 36pt en allt niður í 12pt fyrir 12 ára. Þegar fólk hefur náð góðum tökum á lestri er algengast að nota 8–12pt letur en það fer alveg eftir gerð letursins. Letur getur verið stórgert eða smágert og þess vegna þarf alltaf að gera leturprufur þegar unnið er með texta. Leturprufur eru gerðar þannig að layout prentgripsins er ákveðið og síðan er textanum rennt inn í það. Leturgerð er valin á textann og prentað út. Þannig þjálfast hönnuðurinn í að þekkja leturgerðir og hvernig þær haga sér í texta.

Leturfótur eða línubil Leturfótur eða línubil í meginmáli ætti að vera 2–3 punktum stærra en letrið. Ef letrið er t.d. 10pt að stærð ætti leturfótur að vera 12–13pt í bókum. Hægt er að leyfa sér meira línubil þegar unnið er með stærra letur eins og í auglýsingu eða á veggspjaldi.

Ef of þröngt er á milli lína í miklum texta er erfitt að lesa en það á líka við um of mikið línubil. Viðmiðunarregla er að ef þú ert með 10p letur þá á að vera á minnst 12p fótur (línubil-leading). Ef línu­bilið verður of mikið fer textinn að detta í sundur og hættir að mynda heild.

Letur­línan (breidd texta­boxins) tekur líka mið af stærð letursins. Breidd á textadálki ætti aldrei að vera meiri en svona 12 sm eða 65 slög (stafir og bil í línu) en það fer svolítið eftir stærð letursins. Ef hann er breiðari þarf sá sem les að færa höfuðið fram og til baka við lestur og veldur því að sá hinn sami verður fyrr þreyttur

Texta­flöturinn eða dálkurinn er fyrst og fremst háður stærð prent­flatarins. Dálka­ breidd ætti aldrei að vera minni en um 5 sm en dálkar í fréttablöðum eru 4,7 sm og leturstærð er um 10pt. Samræmi milli breiddar á dálkum og stærð á letri skiptir miklu máli svo ekki myndist göt í texta.

Stór göt niður heilan textaflöt eru kölluð „á“ enda myndast oft form sem hægt er að fylgja niður allan dálkinn eins og á. Bæði ár og mikið af orð­skiptingum eru merki þess að dálkurinn sé of mjór miðað við stærð leturs. Þá er hægt að breyta annað­hvort stærð leturs eða breidd dálksins. Ef orð skiptast á milli lína oftar en 3svar í röð er það merki um slæmt sam­ræmi í letur­stærð og dálka­breidd. Einnig þarf að passa upp á orð­skiptingar. Til eru for­rit sem passa upp á þetta en hafa þarf í huga að þau eru ekki full­komin svo alltaf þarf að lesa yfir og sjá hvort orðum er rétt skipt.

Mikilvægir punktar þegar unnið er með letur › Læsileiki leturs byggist á leturgerð og leturstærð. › Hæfi­leg notkun lofts getur lyft undir út­lits­hönnunina en loft í ó­hófi getur orðið til þess að efnis­hlutar týnist eða verði munaðar­lausir (virðist án tengsla við efnið). › Hæfi­leg notkun á­hrifa­valda er ætlað að undir­strika efni og efnis­þætti. Ó­hóf­leg notkun á­hrifa­valda getur skapað sóða­legt út­lit. › Vand­virkni í upp­setningu er stórt at­riði. Huga skal vel að dálka­breidd, orða­bilum, skipting orða milli lína og á­herslum. › Góð að­gæsla smá­at­riða skiptir miklu máli. Huga skal að sam­ræmi í bilum, að les­máls­línur standist á yfir síðu og opnu og sam­spil sé á milli mynda og fyrir­sagna. › Fagmennska í vinnubrögðum. Þegar alls þessa er gætt ætti fagmennska að skína af verkinu þegar því er lokið.

Tekið saman af Brynhildi Björnsdóttur

| 3

Rafbækur „Raf­bók er efni á staf­rænu formi sem myndar heild og er ætlað að miðla upp­ lýsingum með texta, táknum og myndum.“ Rafbók nær því yfir mjög vítt svið skjala á tölvutæku formi. Raf­bækur geta til dæmis verið texta­skrá (txt), rit­vinnslu­skjal (doc) eða vef­síða (html). Algengt er að skilgreining á rafbók sé þrengri, til dæmis sem stafræn eftirmynd af útgefinni prentaðri bók. Sú skilgreining er að vissu leyti hamlandi eða villandi.

Hug­takið lófa­bók er þrengri skil­greining en hug­takið raf­bók. Lófa­bækur geta til dæmis verið á ePUB, Kindle eða sem bóka­ forrit (BookApp). Þessar gerðir eiga það sameiginlegt að aðlaga sig að því tæki og lestrarforriti sem bókin er lesin í. Sumar gerðir bjóða lesandanum til dæmis að breyta stærð, gerð eða lit texta, aðrar innihalda myndir og sumar bjóða upp á margmiðlun og gagnvirkni. Þetta gerir lófabækur mun aðgengilegri fyrir lesendur með ólíkar þarfir og hentar lestri á ólíkum og misstórum tækjum. Allir rafbókalesarar gera ráð fyrir lófabókum sem aðal rafbókaforminu.

Hver er munurinn á rafbók og lófabók?

Allar lófa­bækur eru raf­bækur. Allar raf­ bækur eru hins vegar ekki lófa­bækur. Hug­ takið lófabók nær aðeins yfir þær rafbækur sem hannaðar eru til þess að vera lesnar í smáum tækjum eða í rafbókaforritum.

Lófabækur eru ekki fastmótaðar heldur er uppbygging þeirra hönnuð til þess að laga sig að því tæki sem notað er til lestursins.

Hver er munurinn á prentaðri bók og lófabók?

Prentaðar bækur eru hannaðar þannig að þær notast við ákveðið letur, blaðsíðustærð, línubil, lit og fleira. Þar stjórnar út­gefandi eða höfundur stað­setningu texta, máls­ greina og mynda ná­kvæm­lega. Lófa­bækur eru hannaðar þannig að hægt sé að lesa þær í tækjum sem eru af öllum stærðum og gerðum. Það eru engar „blað­síður“ í lófa­bókum. Lófa­bókin gefur lesandanum vald að lesa eins og hann vill með þeirri textastærð sem honum þykir þægi­legust og hann getur oft breytt letur­gerð og lit texta

eða „pappírsins“. Það gefur lesandanum kost á að njóta efnisins án þess að láta um­ búðirnar trufla sig. Rafbókin á ekki eftir að líta eins út í öllum tækjum. Lesendur vilja orð höfunda og hugmyndir, ekki útlitið á þeim.

Tekið af www.emma.is

Glyphs

Euroskills

Fontur inni­heldur venju­lega miklu fleiri stafi en þá sem sjálst á lykla­borði tölvunnar.

Til að komast að þessum „földu“ stafa­af­ brigðum og rit­táknum má halda niðri mis­ munandi lykla­sam­stæðum á lyklaborðinu, t.d. alt + einhver bókstafur. Það getur verið erfitt að festa sér þessar sam­setningar í minni. Nokkrar hjálparleiðir eru til að finna falin tákn. Þegar um er að ræða táknfonta sem innihalda enga venjulega bókstafi eru þessar leiðir óhjákvæmilegar til að finna rétt tákn. Í Adobe InDesign má finna gluggann glyphs sem gefur góða yfir­sýn yfir öll þau tákn sem fontur hefur að geyma. Þessi gluggi sýnir einnig sér­stakar að­gerðir í OpenType-fontum þar sem sækja má ýmis tákn og samsteypur (e. ligatures).

Adobe InDesign býður þar að auki upp á eigin að­gerð type » insert special character, til að bæta t.d. höfundar­réttar­ tákninu eða föstum stafabilum inn í textann.

Keppt er í iðn- og verk­greinum í al­ þjóð­legu keppnunum, Worldskills og Euro­skills. Ísland tekur þátt í Euroskills sem haldið er á tveggja ára fresti. Árið 2020 verður keppnin haldin í Austurríki. Íslandsmót iðngreina er einnig haldið annað hvert ár, árið á móti Euroskills keppninni.

Grafísk miðlun, bls. 206

4 |

Haraldur Örn

Laufey Dröfn

Axel Fannar

Ísland hefur þrívegis sent keppendur í grafíski miðlun á Euroskills: › Laufey Dröfn Matthíasdóttir keppti í Leipsig í Þýskalandi árið 2013 › Axel Fannar Friðriksson keppti árið 2016 í Gautaborg í Svíþjóð. › Haraldur Örn Haraldsson keppti árið 2018 í Búdapest í Ungverjalandi.

Sjá má myndir frá keppnunum á heima­síðu Verkiðnar www.verkidn.is.

Helga Tómasdóttir