Sagan af skóginum - Fannar Þór Einarsson

SAGAN AF SKÓGINUM

SKÓGRÆKT FYRIR UNGLINGA

Jón Jósep Jóhannesson og Snorri Sigurðsson tóku saman

SAGAN AF SKÓGINUM

SKÓGRÆKT FYRIR UNGLINGA

SAGAN AF SKÓGINUM

SKÓGRÆKT FYRIR UNGLINGA Jón Jósep Jóhannesson og Snorri Sigurðsson tóku saman

Sagan af skóginum Skógrækt fyrir unglinga ©Jón Jósep Jóhannesson og Snorri Sigurðsson tóku saman. Útgefandi: Mál og menning Reykjavík 2025 Öll réttindi áskilin.

Hönnun kápu: Fannar Þór Einarsson Umbrot: Fannar Þór Einarsson Prentvinnsla: Upplýsingatækniskólinn Ljósmyndir: Hildur Guðmundsdóttir, Stefanía Jóhannesdóttir, Edda Oddsdóttir, Jón Arnar Sandholt.

Bók þessa má eigi afrita með neinum hætti, svo sem með ljósmyndun, prentun, hljóðritun eða á annan sambærilegan hátt, að hluta eða í heild, án skriflegs leyfis höfundar eða útgefanda.

ISBN 978-87-418-5774-9

EFNISYFIRLIT INNGANGUR......................................................................... 7 SKÓLAGARÐAR..................................................................... 13 GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ................................................. 19 JARÐVEGUR ......................................................................... 29 GIRÐINGAR........................................................................... 37 SKÓGRÆKT........................................................................... 39 ÓVINIR SKÓGARINS............................................................ 43 ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ............................................................ 47 ÖRNEFNASKRÁ..................................................................... 50 PLÖNTUSKRÁ........................................................................ 51

6 | Efnisyfirlit

INNGANGUR Þetta er sagan af skóginum á Ís­landi, að vísu aðeins ör­fáar svip­ myndir af sam­skiptum þjóðar, lands og skóga. Þessi saga er að því leyti ólík öðrum sögum að sögu­lok eru jafn­langt undan þegar bókinni lýkur og er hún hefst.

En þetta er bókin ykkar, hinna ungu Ís­lendinga. Það eruð þið sem haldið sögunni áfram og síðan taka aðrir við af ykkur og enn aðrir af þeim. Í fáum orðum sagt. Við viljum færa Ís­landi aftur þá skóga sem það átti einu sinni, fjölga trjá­tegundum þess og búa öðrum gróðri yl og næði í skjóli þeirra.

Mikið verkefni bíður okkar. Til þess að geta leyst það af hendi þurfum við að læra margt. Lær­dóm og þekkingu getum við sótt til þeirra sem fróðari eru, hlýtt á mál þeirra sótt nám­ skeið og skóla. En við getum líka sótt þekkingu í okkar eigin bók. Ís­land er með yngstu löndum jarðar og bera jarð­myndanir landsins glögg merki þess. Þau öfl sem sköpuðu landið eru enn að verki, enda er Ís­land eitt af mestu eld­fjalla­löndum heims.

Kunnar eru að minnsta kosti þrjá­tíu til fjörtíu eld­stöðvar sem gosið hafa hundrað og fimm­tíu sinnum frá land­náms­öld.

Landið hefur að langmestu leyti hlaðist upp af tvenns konar berg­tegundum, blágrýti og móbergi. Mótun þeirra er ólík enda breytist lands­lagið þar sem berg­myndanirnar mætast.

Blág­rýtisfjöllin eru regluleg að lögun, hlaðin upp úr hraun­ lögum en móbergsfjöllin eru úr lausum, ösku­kenndum gos­efnum sem hlaðist hafa upp undir jöklum og orðið síðan að föstu bergi.

Blá­grýtis­svæðin eru tvö, annað austan­lands frá Breiða­ merkur­sandi til Þistil­fjarðar en hitt vestan­lands frá Bárðar­dal til Kolla­fjarðar. Á milli blá­grýtis­spildnanna er lægð sem fyllst hefur yngri gos­myndunum, einkum grá­grýti og mó­bergi. Á

INNGANGUR | 7

þessu svæði eru enn flestar hinna virku eld­stöðva. Auk þessa eru líparít­myndanir á víð og dreif um landið.

Fyrir um tíu þúsund árum eða í lok síðustu ísaldar hafði landslag á Íslandi fengið að mestu þann svip sem það ber nú. Þó hafa margs konar breytingar átt sér stað síðan af völdum eldgosa, vatns og vinda. Myndun landsins lýkur raunar aldrei.

Eldgos hlaða upp landið en jöklar og ár brjóta það niður og úthafið sverfur strendur þess.

Gróður landsins var harla fáskrúðugur þegar ísöld lauk. Harð­ gerðar tegundir t.d. birki, víðir og ýmsar jurtir lifðu af fimbul­ vetur ísaldanna. Seinna barst til landsins fjöldi tegunda frá öðrum löndum.

Fyrst breiddust fáar, nægjusamar plöntur út um auðnina, svo sem grastegundir og nokkrar lágvaxnar blómplöntur ásamt birki og viði. Þetta er unnt að sjá enn í dag þar sem jöklar eyðast.

Gróðurinn hafði nægan tíma til að breiðast um landið eftir því sem jöklanir hopuðu og loftslag hlýnaði. Hér voru engar skepnur til að granda honum í tíu þúsund ár, uns mannabyggð kom til sögunnar.

Gróðurinn skipaði sér í gróðurhverfi eftir því hvernig lífs­ skilyrði voru. Háfjallagróðurinn tók sér bólfestu við efstu gróður­ mörkin sem neðar tóku önnur gróður­hverfi við. Þar sem vatn stóð uppi og deiglent var settist votlendisgróður að, í vötnum og tjörnum hafðist vatnagróðurinn við, en birkið lagði smám saman undir sig mestallt gróðurlendið og í skjóli skóganna dafnaði hinn fegursti blómjurtagróður. Birkið teygði sig einnig upp fjallshlíðarnar allt upp í fjögur til fimm hundruð metra hæð yfir sjó. Þannig leit Ísland út, þegar fyrstu landnemarnir komu hingað.

   Frá landnámsöld og fram á miðja fjórtándu öld lifðu Íslendingar aðallega á búskap og hlunnindum landsins. En hvað var það sem gerði vaxandi þjóð kleift að lifa nær eingöngu á landbúnaði í meir en fjórar aldir? Það var umfram allt víðáttumikið gróðurlendi, ekki hvað síst birkiskógarnir. Úr birkiskógunum fengu menn eldivið og viðarkol og efnivið í alls konar húsgögn og amboð. Á fyrstu öldum Íslands byggðar var járn unnið úr mýrarrauða.

Var sú járnvinnsla nefnd rauðablástur, þurfti til hennar mikið

8 | INNGANGUR

magn viðarkola. Einnig þurfti viðarkol til hvers konar járnsmíða og til að dengja gömlu, íslensku ljáina.

En birkiskógurinn veitti fyrst og fremst öðrum gróðri skjól og verndaði landið gegn uppblæstri. Hann mildaði veðráttuna, skýldi búfé í illviðrum og gerði kvikfjárrækt arðbærari. Hann var líka oft þrautalendingin í harðindum er heyskortur svarf að en þá var lim höggvið til fóðurs fyrir búfé. Þá var korn­rækt miklu árvissari í skjóli skóganna. Á fjór­tándu öld dundu yfir þjóðina stórfelldar náttúru­ham­ farir. Heil byggðarlög eyddust af völdum eldgosa og jökul­hlaupa t.d. í Skafta­fells­sýslum. Þessum hörmungum fylgdu síðan drep­ sóttir og hungur­dauði.

Um miðja öldina fóru at­vinnu­hættir þjóðar­innar að breytast.

Land­búnaði hnignaði þá ört, því að gróður­lendi var tekið að minnka mjög. Þjóðinni hafði fækkað, verk­kunnáttu hrakaði og bú­skapur orðið ein­hæfari, korn­yrkja t.d. lagst að mestu leyti niður. Ís­lensku land­nemunum og af­komendum þeirra hefur eflaust þótt vænt um landið engu síður en okkur. En þá skorti reynslu og þekkingu til að nytja það skyn­sam­lega og þetta kom harðast niður á skógunum. Þeir voru höggnir gegndar­laust þegar á fyrstu öldum Íslands byggðar. Þjóðin átti fárra kosta völ til þess að halda lífi frá ári til árs, frá öld til aldar. Hún átti þann kost einan að draga fram líf sitt á þeim náttúru­gæðum, sem landið lagði í hendur henni. Þetta gerði hún.

Auð­lindir landsins nýtti hún sér til bjargar og lét hverjum degi nægja sína þjáningu. Hún spurði ekki, hvernig sú lind yrði á morgun sem þurr­ausin var í dag og gekk svo nærri upp­sprettunni sjálfri að hún varð aldrei söm eftir.

Fáir hafa lýst þessu betur en Stephan G. Stephansson:

Í þúsund ár hrísið og heyið úr haganum reiddu menn inn.

Og naktara og nærskafnar flegið gat næstsetumaður en hinn. Ís­lendingar gerðu sér ekki grein fyrir afleiðingum fyrr en í ó­efni var komið.

Víða í forn­ritum okkar er minnst á skógana sem verið hafa í landinu þegar ritin voru samin. Ari fróði segir að landið hafi verið viði vaxið milli fjalls og fjöru er það byggðist. Þessi frá­sögn er stór­merk því að hún er skráð af höfundi sem fáir vé­fengja.

INNGANGUR | 9

Í Landnámu er víða getið um skóga. Við flettum upp í bókinni, finnum eftirfarandi kafla og lesum þar þessa sér­stæðu og skemmti­ legu frásögn: „Þórir dúfunef var leysingi Öxna-Þóris; hann kom skipi sínu í Gönguskarðsós; þá var byggt hérað allt fyrir vestan; hann fór norður yfir Jökulsá að Landbroti og nam land á milli Glóða­ feykis og Djúp­ár og bjó á Flugu­mýri. Í þann tíma kom út skip í Kol­beins­ár­ósi, hlaðið kvikfé en þeim hvarf í Brim­nesskógum ung­hryssi eitt en Þórir dúfu­nef keypti vonina og fann síðan. Það var allra hrossa skjótast og var kölluð Fluga.“ Í byrjun átjándu aldar lýsa Árni Magnússon prófessor og Páll Vídalín lögmaður Brimnesi þannig:

„Rifhrís er hér nokkuð til eldingar.“ Í dag er land þetta skóglaust með öllu.

Fátækt, einokun og versnandi stjórnarfar á Íslandi gerði þjóðinni æ erfiðara að byggja landið, og loks var svo komið um alda­mótin 1700 að stjórn­völdin sáu að eitt­hvað varð að gera til þess að þjóðin yrði ekki aldauða.

Friðrik konungur fjórði skipaði því Árna Magnús­son og Pál Vídalín til þess að rannsaka hag lands og þjóðar og gera til­lögur til um­bóta. Bjarni Pálsson, síðar land­læknir og Eggert Ólafs­son ferðuðust einnig um landið laust eftir miðja öldina í sama skyni.

Eggert samdi rit um ferðir þeirra félaga þar sem mikinn fróð­leik er að finna um skógana á Íslandi.

Vegur Skúla Magnússonar land­fógeta var þá mestur og eitt af um­bóta­áformum hans var að stofna til skóg­ræktar í landinu.

En þær tilraunir mis­tókust.

Nítjánda öldin hófst með Norður­álfu­ó­friðnum mikla sem hafði ör­laga­rík áhrif hér sem annars staðar. Skóg­ræktar­hug­ sjónin lá í gleymsku um sinn. En ekki var langt um liðið á öldina er ýmsir á­hrifa­menn fóru að rita um skóg­rækt. Þeir bentu á þær af­leiðingar sem eyðing skóganna hefði haft í för með sér. Nú væri svo komið að síðustu skógar­leifunum væri stefnt í beinan voða. Þess vegna yrði að gera eitt­hvað til að bjarga þeim frá tor­tímingu. Ekkert varð þó úr fram­kvæmdum fyrr en í lok aldar­innar.

  

10 | INNGANGUR

Alda­mótunum 1900 var fagnað um gervallt Ís­land. Skáldin ortu hvatningar­ljóð til þjóðarinnar. Vonir um batnandi hag mótuðu kyn­slóðina sem þá tók til starfa og með henni hefst fram­fara­skeið í öllum greinum þjóð­lífsins. Nokkrir ein­staklingar höfðu ræktað tré í görðum sínum, náð góðum árangri og sýnt að gróðurskilyrði leyfðu ræktun trjáa. Árið 1899 hófu danskir áhugamenn tilraunir með ræktun barr­trjáa á nokkrum stöðum og héldu þeim til­raunum áfram fyrstu sjö ár aldar­innar. Nokkru seinna var Ræktunar­félag Norður­lands stofnað en það hafði mikið áhrif, einkum norðan­ lands. Ung­menna­fé­lög voru stofnuð um líkt leyti víða um land og tóku m.a. skóg­rækt á stefnu­skrá sína. Árið 1907 voru sett á alþingi lög um skógrækt og varnir gegn upp­blæstri lands fyrir for­göngu Hannesar Hafsteins. Landssjóður tók kostnað af skógræktinni á sínar herðar. Skógræktarstjóri var skipaður yfir allt landið en skógarvörður yfir hvern landsfjórðung.

Tilraunum með ræktun barrtrjáa var haldið áfram til ársins 1913 en þá var þeim hætt og þráðurinn ekki tekinn upp aftur fyrr en eftir 1930. Starfssvið Skógræktar ríkisins verður nú tvíþætt: annars vegar friðun skógarleifa eins og fyrr, hins vegar fræsöfnun og uppeldi trjáplantna frá þeim stöðum á hnettinum þar sem loftslag er líkt og á Íslandi. Hér verða því tímamót í sögu íslenskra skógræktarmála.

Loks skal þess getið að Skógræktarfélag Íslands var stofnað á Alþingishátíðinni 1930 og þjóðin minntist lýðveldis á Íslandi 1944 með stofnun Landgræðslusjóðs.

Brautin er þó aðeins mörkuð en verkefnin bíða okkar. Þetta var árangurinn af hugsjónum íslenskra aldamótamanna sem skáldið Hannes Hafstein lýsir í þessu erindi:

Sú kemur tíð, er sárin foldar gróa, sveitirnar fyllast, akrar hylja móa, brauð veitir sonum móðurmoldin frjóa, menningin vex í lundi nýrra skóga.

INNGANGUR | 11

12 | SKÓLAGARÐAR

SKÓLAGARÐAR Við köllum fram ímyndunaraflið og hugsum okkur að við séum stödd í skólagarði, þar sem við eigum að dveljast um tíma við nám og starf. Þessi skólagarður er á margan hátt öðruvísi en þeir sem íslensk æska hefur kynnst hingað til. Við sjáum mismuninn þegar lengra er lesið.

Umhverfið er hlýlegt. Skjólbelti úr víði, greni og birki hlífa hinum smá­gerða gróðri sem við erum að rækta. Hér sjáum við nokkrar trjá­tegundir í upp­vexti en auk þess runna, blóm, kál­ plöntur og rótar­áv­ extir og er öllu þessu snyrti­lega fyrir komið.

Jafn­framt vinnunni er okkur kennt hið nauðsyn­legasta til þess að geta skilið ræktunina og farið rétt að öllu.

Við byrjum á því að læra ofurlítið um líf trjánna í skóla­garðin­ um en seinna höldum við náminu áfram í Hallormstaðaskógi.

Gerð trjánna Allar plöntur eru gerðar úr frumum. Utan um þær eru frumu­ veggir og innan þeirra er frymið en innst er frumukjarninn. Í frymi grænu plantnanna er blaðgrænan. Hún er mest ofan til í blaðholdinu og í henni fara fram mikilvægustu efnabreytingar plöntunnar. Í hverju tré eru margs konar frumur sem skipa sér saman og mynda vefi þess. Þar ríkir því verkaskipting eins og á sér stað í mannlegu samfélagi.

Börkurinn eða barkarvefirnir verja tréð gegn hnjaski og varna útgufun. Fyrir innan börkinn liggja sáldæðarnar sem eru myndaðar úr lifandi frumum. Eftir þeim berst næring sú sem grænu kornin vinna úr loftinu. Viðaræðarnar eru aftur á móti gerðar úr dauðum frumum sem eru vel tengdar saman og gefa trénu styrk og sveigjuþol.

Innan undir sáldæðunum er vaxtarlagið sem er eingöngu lifandi frumur. Við kynnumst starfi þess síðar. Þar fyrir innan

SKÓLAGARÐAR | 13

er svo viðarvefurinn sem er myndaður af dauðum viðaræðum og viðarfrumum. Innst er loks trjámergurinn.

Kolsýrunám Trén eru lifandi verur eins og menn og dýr og þurfa þess vegna fæðu. Næringarefnin taka þau til sín úr jarðveginum og loftinu. Á blöðum og barri trjánna eru smáaugu sem andrúmsloftið smýgur inn um. En í loftinu er lítið eitt af koltvísýringi sem er sam­settur af tveim frum­efnum, kol­efni og súr­efni. Trén taka til sín kol­tví­sýring úr loftinu en grænu­kornin vinna kol­efna­sam­ bönd úr kol­tví­sýringnum og vatni, svo sem sykur, mjölvi, tréni, olíur og fleiri lífræn efni. Þessi mikilvæga starfsemi getur aðeins farið fram í nægilegri birtu og hita.

Allt líf á jörðunni á landi og í sjó á rætur sínar að rekja til þessara efnabreytinga og eru því plönturnar undirstaða lífsins á hnetti okkar.

Öndun Kolsýrunámið fer aðeins fram í hinum grænu hlutum plöntunnar í birtu og hita eins og fyrr greinir, en allir hlutar hennar anda jafnt á degi sem á nóttu, bæði rætur, stöngull og blöð.

Trén anda að sér súrefni sem sameinast kolefnasamböndum en á þennan hátt losnar orka sem þau nota til efnabreytingar og vaxtar. Öndunin er því andstæð við kolsýrunámið. Öndun: Súr­efnið, sem plantan andar að sér, sameinast kol­efna­sam­ böndum hennar. Við það losnar orka, vatn og kol­tví­sýringur.

Plantan léttist.

Kolsýrunám: Úr kolefni og vetni myndar plantan lífræn efni, en súrefnið hverfur út í andrúmsloftið.

Plantan þyngist.

Öflun vatns og útgufun Vatn er trjánum lífsnauðsynlegt við fæðuöflunina. Þau afla þess úr jarðveginum með rótunum og með því berast næringarefnin til hinna ýmsu hluta trésins.

14 | SKÓLAGARÐAR

Eins er útgufun vatns frá trjánum nauðsynleg, því að hún örvar vökvastrauminn og þar með flutning næringar um tréð. Útgufunin er mest frá laufi og barri trjánna og hún verður því örari sem heitara er í veðri. Einnig örva vindar útgufunina að mun.

Venjulegast geta trén bætt sér allt það vatn sem frá þeim fer við útgufunina. En sé hörgull á vatni í jarðveginum t.d. sakir langvarandi hita og þurranæðinga, þá er hætta á því að tréð geti ekki bætt sér missinn. Blöð þess linast og jafnvel visna og svo getur farið, að tréð deyi.

Fræ og lauf ilm­bjarkar­innar (birki) að spretta fram að vori til. Þegar við finnum lyktina er vor í lofti.

Ljósm.: Stefanía Jóhannesdóttir

Öflun fæðu úr jarðvegi Jurtanæringarefnin leysast upp í vatni jarðvegsins og berast gegnum ræturnar og upp eftir viðaræðunum.

Næringar­efnin sem trén taka til sín úr jarð­veginum eru aðal­ lega köfnunarefni, fosfór og kalí. Af öðrum næringarefnum má nefna kalk, magníum, brennistein, járn og bór.

Fyrrgreind efni hverfa aftur til jarðar þegar grös sölna eða tré falla og fúna. Öðru máli gegnir þegar land er slegið eða beitt, tré felld og flutt brott úr skógunum. Þá fer jarðveginn að skorta sum þessara efna, einkum köfnunarefni, fosfór og kalí. En unnt er þá að bæta úr næringarskorti með áburði.

Plönturnar verða veikbyggðar og hætta að vaxa, ef jarðveginn vantar steinefni eða köfnunarefni. Þess vegna er oft nauðsynlegt að gefa ungum trjám og runnum áburðarskammt en gæta verður þess að hafa hann ekki stóran. Of mikil áburðargjöf hefur skaðleg áhrif og getur grandað smáplöntum.

SKÓLAGARÐAR | 15

Eitt hið vandasamasta við alla ræktun er því að skera úr um áburðarþörfina.

Köfnunarefni eykur vöxt blaða og sprota.

Fos­fór og kalí örva rótarvöxt og flýta fyrir blómgun og aldin­ þroska.

Tré, sem fá næga næringu, verja henni ekki eingöngu til vaxtar, heldur safna þau líka forðanæringu. Í sólríkum sumrum safnast mikil forðanæring í trjánum til næsta árs. Vöxtur þeirra fer því mjög eftir veðráttu undanfarins sumars.

Vöxtur trjánna Á hverju ári bætist við hæð trjánna. Þetta sést best á furu og greni, því að krans af greinum vex út úr stofninum þar sem ársvöxturinn byrjar. Þess vegna er auðvelt að geta sér til um aldur ungra trjáa með því að telja greinakransana.

En á gömlum trjám eru neðstu greinarnar fallnar brott svo að þessi aldursákvörðun er ekki einhlít. Því er ókleift að segja til umaldur gamalla trjáa fyrr en þau hafa verið felld en þá má telja árhringana.

Ljósir og dökkir hringar skiptast á í viðnum eins og sjá má þegar tré hafa verið felld. Þetta kemur af því að frumuskiptingin í vaxtarlaginu er mjög ör á vorin og viðurinn þá laus í sér og mjúkur. En er líða tekur á sumar verður frumuskiptingin hægari og dekkri. Öll tré sem eru af tvíkímblaðaflokknum svo og barrtré, gildna með þvi að bæta við sig nýju vaxtarlagi ár hvert. Á veturna er hvíldartími trjánna.

Gott er að kunna skil á vexti plantna en við verðum einnig að muna að þær eiga sitt ákveðna æviskeið.

Grænu plöntunun er skipt í þrjá flokka eftir lífsskeiði þeirra: einærar, tvíærar og fjölærar plöntur.

Einærar jurtir spretta upp af fræi að vori, blómgast, fella fræ og deyja að hausti. Til þessara jurta teljast mörg fegurstu sumarblómin sem ræktuð eru í görðum.

Tvíærar jurtir safna forðanæringu fyrra sumarið en hið síðara blómgast þau, bera fræ og deyja að því loknu. Margar nytjajurtir teljast til þessa flokks, t.d. gulrófan og gulrótin.

Fjölærar plöntur eru þannig úr garði gerðar að þær geta lifað langa ævi og eru trén langlífust en þau geta lifað áratugum eða jafnvel öldum saman.

Broddfuran sem margir kannast við hér á landi, getur þannig

16 | SKÓLAGARÐAR

orðið allt að fjögur þúsund ára gömul. Hins vegar verður t.d. íslenska birkið aðeins um hundrað til eitt hundrað og fimmtíu ára gamalt. Í skógunum þurfa að vaxa sam­tímis smá­plöntur, ungur skógur, fræ­tré og fullvaxinn skógur í hæfilegum hlutföllum. Ef ungu trjáplönturnar ná ekki að þroskast, eyðast skógarnir smátt og smátt.

SKÓLAGARÐAR | 17

18 | GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ Í skólagarðinum skiptist á vinna og fræðsla jöfnum höndum allt sumarið.

Komið er fram í ágúst. Reitir okkar eru vel hirtir. Skjól­ belti hafa verið klippt, grasfletir slegnir í síðasta sinn og kantar skornir. Á morgun hefst nýr þáttur í náminu. Við eigum að fara í gróðursetningarferð til Austurlands, í Hallormsstaðaskóg en þangað er ferðinni heitið vegna þess að þar er skógrækt á Íslandi lengst á veg komin.

Í Hallormsstaðaskógi Hallormsstaðaskógur er við Lagarfljót sunnanvert. Lands­­lag er þar hæðótt og víða nokkuð brattlent. Fjöllin suðaustur af Hallorms­stað rísa allt að sex hundruð metra yfir sjávarmál og setja þau all­mikinn svip á lands­lagið einkum Hallorms­ staðas­kóg.

Lögurinn, eða Lagarfljót öðru nafni, sígur þarna fram á leið til sjávar. Til að sjá er vatnsfallið líkara firði eða stöðuvatni en venjulegu fljóti. Ískalt jökulvatnið er gulgrænt á litinn og víða er það hyldjúpt. Svo lygn er þessi mikla móða á kyrrum sumardögum og svo mjúkar eru boglínur hennar í víkum og vogum að landslagið allt fær mildan blæ og ljúfan. Á bökkum þessarar miklu jökulelfar og upp frá þeim hefur vaxið frægasti og mesti skógur á Íslandi.

Grös, blóm, jurtir og lynggróður einkenna jurta­­gróður Hall­ orms­staða­skógar eins og annarra íslenskra birkiskóga. Gras- og blómlendi eru þar sem jarðvegur er frjór og rakur og virðist jarðrakinn hafa meiri áhrif á gróðurfarið en hæð yfir sjó.

Allt frá 1905 hefur Hall­orms­staða­skógur notið meiri eða minni friðunar. Innan skóg­ræktar­girðingar­innar eru sex hundruð og tuttugu hektarar lands, sem að mestu leyti er skóglendi.

Nú erum við stödd í Hallormsstaðaskógi. Við kynnumst hér

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ | 19

nýjum heimi og erum þó á Íslandi.Fyrsta daginn fáum við að vita hitt og þetta um fræ og meðferð þess.

Fræ Öll skógrækt hér á landi er undir því komin að afla fræs af trjám sem vaxið hafa við svipaða veðráttu og ríkir á Íslandi. Það er brýn nauðsyn að kunna skil á fræi trjánna og meðferð þess það eð á því veltur allt um framtíð skóganna.

Fræið þarf hæfilegt raka- og hitastig til þess að spíra. Um spírunartímann verður því að hafa vakandi auga á sáðbeðunum.

Einnig sækja fuglar mjög í allt fræ en frost og sjúkdómar spilla því oft. Það er því vandasamt starf að sá trjáfræi og annast smáplöntur.

Lauftré eru dulfrævingar. Þau blómgast og bera fræ í flestum árum en oft líða nokkur ár milli fræára barrtrjánna. Ef fræið á að ná góðum þroska, verður meðalhiti mánaðanna júní–september að vera allt að tíu stig á Celsíus. Þess vegna ræður sumarhitinn mestu um útbreiðslu trjánna á norðurhveli jarðar og hversu hátt þau vaxa til fjalla.

Reklatré. Flest algengustu lauftrén sem vaxa í norðanverðri Evrópu teljast til reklatrjáa. Svo eru þau nefnd af því að blómin standa í reklum sem er þéttstæð, einkynja blómskipun. Til reklatrjánna teljast m.a. birki, víðir og ösp.

Barrtré eru berfrævingar. Fræblöð þeirra standa þétt saman og mynda köngla. Fræin liggja á milli fræblaðanna. Kvenblóm barrtrjánna oftast minni en karlblómin og standa tvö eða þrjú saman á greinarenda en karlblómin standa í klasa umhverfis neðsta hluta sprotans. Kvenblómin mynda könglana. Til barr­ trjánna teljast meðal annars fura, greni og lerki.

Gróðrarstöðin Nú vinnum við um sinn í gróðrarstöðinni á Hallormsstað en þá kemur sér vel að hafa unnið í skólagarði fyrr um sumarið.

Allir sem kynnast vilja skógræktarstarfseminni verða að þekkja eitthvað til gróðrarstöðva því að þær eru undirstaða íslenskrar skógræktar.

Gróðrarstöðin á Hallormsstað er alls átján þúsund fermetrar eða tæpar sex vallardagsláttur að stærð. Hvergi sést yfir hana alla í einu því að henni er skipt í nokkra stóra reiti. Á hverju ári koma héðan um þrjú hundruð þúsund trjáplöntur sem er plantað á ýmsum stöðum, einkum á Hallormstað og austanlands.

20 | GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ

Í stöðinni eru að jafnaði um ein og hálf milljón trjáplantna á aldrinum eins til fjögurra ára. Rétt er að minnast þess þegar horft er yfir þessar breiður af ungum trjáplöntum að þeim er líkt farið og ungum börnum. Þær eru viðkvæmari fyrir hnjaski en fullvaxin tré.

Skógarplöntur í uppeldi nema nú um einni og hálfri milljón á ári. Margar hendur þarf því til að planta þessu magni á sem skemmstum tíma þar sem íslenska sumarið er svo stutt.

Jarðvinnsla Jarðvegur í gróðrarstöð þarf að vera myldinn, hæfilega rakur og nokkuð sandborinn. Vinna þarf jarðveginn vel en til þess eru nú notuð ýmis vélknúin jarðvinnslutæki.

Sáning Trjáfræi er ýmist dreifsáð eða raðsáð í beð. Fræið er misjafnt að stærð og gæðum og því er ekki alltaf sáð sama magni í hvern fermetra. Fara verður gætilega með það og gæta þess að spilla því ekki í meðförum. Trjáfræ er dýrt og oft komið langan veg.

Skógrækt rikisins fær m.a. fræ frá Alaska, Norður-Noregi og Rússlandi svo að nokkur helstu löndin séu nefnd.

Hirðing Fjarlægja verður allt illgresi jafnóðum og það vex og sporna við sjúkdómum eftir mætti.

Fræ stafafurunnar eru bleik fyrsta árið og verða svo að brúnum könglum seinna meir.

Ljósm: Stefanía Jóhannesdóttir

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ | 21

Vökvun Vatn er nauðsynlegt öllum plöntum svo sem fyrr greinir. Því þarf að gæta þess vel að hvorki fræ né plöntur þorni um of í beðum, því að þá er dauðinn vís. Hættast er við ofþornun þegar sólfar er mikið og hlýindi. Þarf þá stundum að vökva daglega.

Dreifsetning Plönturnar eru að jafnaði látnar standa tvö ár í sáðbeði. Snemma vors eru þær teknar upp, greitt gætilega úr rótum þeirra, þeim raðað í kassa og rakur mosi lagður yfir ræturnar. Úr kössunum eru plönturnar dreifsettar, en þá er þeim plantað í beð með fimm til tíu sentimetra millibili svo að þær fái nægilegt vaxtarrými. Í þessum beðum standa þær í tvö eða þrjú ár en þá eru þær orðnar svo stórar að þær eru hæfar til plöntunar.

Vetrarumbúðir Öll þessi störf væru unnin fyrir gýg, ef ekki væri búið um plönturnar undir hinn um­hleypinga­sama ís­lenska vetur. Er þetta gert með því að leggja lim yfir beðin og sand og mosa að plöntunum svo þær sviðni ekki undan vetrarstormum og í vorkuldum. Þetta er þó ekki einhlítt því að ávallt ferst eitthvað af plöntum, þrátt fyrir allan umbúnað.

Trjátegundir Við sem erum svo lánsöm að dveljast sólríka vor- og sumardaga í skólagarði og höfum nú vikudvöl í Hallormsstaðaskógi, hljótum bráðlega að verða fær um að veita öðrum leiðbeiningar. Við getum strax sagt þeim þetta:

Laufblað af birki og birkifræ.

Birki eða ilmbjörk hefur myndað skóg hér á landi ein allra trjátegunda. Á Suðurvesturlandi og um Vestfirði er birkið víðast lágvaxið kjarr en svæðið frá Vestfjörðum að Eyjafirði er skóglaust með öllu. Í Þingeyjarsýslum eru allvíðlendir birkiskógar og kunnastur þeirra er Vaglaskógur, sem er einn beinvaxnasti og fegursti birkiskógur landsins. Á Austur- og Suðausturlandi eru Hall­orms­staða­skógur og Bæjar­staða­skógur frægastir en á Fljóts­dals­héraði eru mörg skóg­lendi. Á Suður­landi eru skógar­ leifar í upp­sveitum Árnessýslu; suður af Heklu, í Þórsmörk og Skaftártungu.

Birki þarf frjóan og rakan jarðveg ef það á að vaxa vel en það getur líka haldið lífi við erfiðari aðstæður en flestar íslenskar

22 | GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ

plöntur. Það er ljóselskt og þolir illa að standa í skugga. Stærstu bjarkir á Íslandi eru um 13 metrar á hæð.

Reyniviður myndar hvergi skóga en vex hér og hvar innan um aðrar trjátegundir. Reynirinn verður allt að tíu metrar á hæð.

Auk íslenska reynisins eru þessar erlendu reyniviðartegundir: gráreynir, silfurreynir og seljureynir.

Blæösp hefur fundist villt á fimm stöðum hér á landi og hefur verið ræktuð nokkuð í trjágörðum. Meiri vonir eru tengdar við aspartegund þá sem kennd er við Alaska og flutt var þaðan í fyrsta sinn hingað til lands árið 1944.

Alaskaösp hefur nú verið reynd víða um land og vaxið mjög hratt. Aðeins eitt kvæmi1 af henni hefur hingað til verið flutt til landsins en reyna þarf fleiri því að vorhret hafa skemmt hana víða um Suðurland.

Alaskaösp þarf frjóan og rakan jarðveg, gott skjól og gras má ekki vaxa að stofni hennar ef hún á að ná skjótum vexti.

Elri, hvítelri og rauðelri svipar til birkis og er af sömu ætt. Það hefur aðeins lítið eitt verið ræktað í trjágörðum hér á landi og í tilraunaskyni í skóginum á Hallormsstað.

Elri vex aðallega í rökum og djúpum jarð­vegi, einkum með­ fram ám og lækjum. Það er útbreitt um Asíu, Evrópu og NorðurAmeríku og vex þar á norðlægum slóðum.

Hið merkasta við elri er að á rótum þess lifa sveppir sem vinna köfnunarefni úr loftinu.

Á vorin springa út fyrstu laufin á trjágreinum eftir kaldan vetur.

Ljósm.: Stefanía Jóhannesdóttir

Blæösp.

Alaskaösp. ¹

væmi er notað sem þýðing á erlenda orðinu proveniens sem merkir K uppruni.

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ | 23

Hlynur.

Álmur, ættaður úr Norður-Noregi, hefur reynst vel hér á landi. Hann er fremur bráðþroska í frjóum jarðvegi og er fremur stormþolinn. Álmur hefur verið notaður í skjólbelti með góðum árangri.

Hlynur er fallegt tré með stóra, fagurlagaða krónu. Hann er ræktaður sem garðtré á nokkrum stöðum hér á landi.

Hlynur vex um Evrópu sunnan- og vestan­verða og á Bret­ lands­eyjum.

Enn mætti nefna ýmis lauftré og margar víðitegundir er vaxa í Hallormsstaðaskógi og einnig skrautrunnar sem henta íslenskum staðháttum og notaðir eru í skrúðgarða. En þetta verður að nægja.

Lengi er verið að fara um skóginn, þótt aðeins lauftrén séu skoðuð.

Nú líður að kvöldi og við verðum að halda heim á leið.

Við Kerlingará er numið staðar hjá björk nokkurri sem nú er orðin gömul og feyskin. Sagan segir að einhverju sinni hafi Páll Ólafsson skáld mælt þessi orð til hennar er hann fór þar um veg:

Gott átt þú, hrísla’ á grænum bala, glöðum að hlýða lækjarnið.

Lerki.

Árla næsta morguns, áður en vinna hefst, byrjum við að skoða barr­trén og fræðast um líf þeirra. Við förum inn í Gutt­orms­lund sem er vísir að fyrsta bar­rskógi á Ís­landi og þar segir skógar­ vörðurinn okkur frá lerkinu og ræktun þess.

Hér sannast, að sjón er sögu ríkari.

Síberískt lerki hefur verið ræktað á nokkrum stöðum um alllangt skeið og er því meiri reynsla fengin um vöxt þess við íslenskar aðstæður en flestra annarra barrtrjáa.

Lerkið er ljóselskt tré og er mjög hraðvaxta i æsku. Það vex í alls konar jarðvegi en nær bestum þroska í frjórri jörð eins og flest önnur tré.

Lerki er kjör­viður og er notaður í vönduð hús, báta og bryggjur.

Bændur hafa sóst mjög eftir lerki­staurum úr Hall­orms­staða­skógi í girðingar af því að slíkir staurar taka öðrum fram að gæðum.

Rauða­viðurinn sem svo var nefndur á reka­fjörum áður fyrr, var lerki.

Lerki er megin­lands­tré. Þess vegna er á­hersla lögð á ræktun þess í inn­sveitum norðan- og austan­lands þar sem ú­rkoma er lítil.

Næst er ferðinni heitið að Jökul­læk til að skoða rauð­greni­tré.

24 | GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ

Þessi tré eru mjög fögur og hafa náð ágætum þroska. Hæstu tré eru yfir 13 m á hæð.

Rauðgreni vex um Norður-Evrópu. Um aldamót var farið að planta því í Tromsfylki í Noregi, jafnvel á stöðum sem eru fimm hundruð kílómetrum norðar en Ísland og þar eru nú gróskumiklir rauðgreniskógar.

Hér á Hallormsstað hefur verið plantað talsverðu rauðgreni hin síðari ár.

Rauðgreni hefur náð góðum vexti víða um land en því verður að velja skjólríka staði, helst í halla og það gerir miklar kröfur til jarðvegs, einkum að hann sé vel rakur. Árlega er flutt til Íslands töluvert af dönsku rauðgreni sem notuð eru í jólatré. Ekki munu líða mörg ár þar til Íslendingar fá nóg af jólatrjám úr íslenskum barrskógum. Það sáum við hér á Hallormsstað.

Nú er snúið við og numið staðar á Atlavíkurstekk þar sem ýmsar erlendar trjátegundir vaxa.

Hér stendur nú um tuttugu ára hvítgreni sem dafnað hefur allsæmilega. Heimkynni hvítgrenis er Norður-Ameríka.

Frá Atlavíkurstekk er haldið út í Mörk sem er kunnasti staður­ inn í Hall­orms­staða­skógi. Þar er gróðrar­stöðin, þar voru fyrstu til­raunirnar gerðar með ræktun er­lendra barr­trjáa og standa þar mörg fögur og há­vaxin tré frá þeim tíma.

Blágreni er sú tegund barrtrjáa sem einna fyrst var gróðursett á Íslandi. Í Mörkinni á Hallormsstað standa nokkur tré sem eru yfir hálfrar aldar gömul. Þau hafa vaxið vel og lofa góðu um ræktun blágrenis á Íslandi.

Blágreni hefur verið gróðursett á nokkrum stöðum hin síðari ár, m.a. hafa nokkrar þúsundir plantna vaxið upp af fræi blá­ greni­trjánna í Mörkinni.

Blágreni er upprunnið í Klettafjöllum Norður-Ameríku.

Lýsishóll nefnist svæði utarlega í skóginum og þarna eigum við að byrja að planta. Hér fer saman mikil gróska, fagurt útsýni og fjöldi erlendra trjátegunda sem fróðlegt er að kynnast. Við nemum staðar hjá sitkagreni fyrir neðan Fálkaklett og hlustum á útskýringar þeirra sem vita meira en við.

Sitkagreni er bráðþroska trjátegund og þrífst best í lofts­lagi þar sem úr­koma og loftraki er mikill. Það er út­breitt um vestur­ strönd Norður-Ameríku, allt norður í Alaska en það vex sjaldan meir en hundrað kílómetra frá sjó.

Af þessu sést að sitkagreni þolir vel sjávar­seltu og raka og ætti

Rauðgreni. Grein með köngli.

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ | 25

því að vera hentug trjátegund fyrir eyland þar sem veðurskilyrði eru áþekk og í Alaska.

Sitkagreni hefur verið gróðursett í tilrauna­skyni á Hall­orms­ stað en þar er of þurr­viðra­samt fyrir það.

Auk fyrrgreindra trjátegunda vaxa svartgreni og broddgreni í Hallormsstaðaskógi. Þá vaxa hér einnig nokkrar tegundir af þin: Síberíuþinur, balsamþinur, hvítþinur og fjallaþinur en hann er vænlegastur til ræktunar hér á landi af þessum tegundum.

Fjallaþinur er hið fegursta garðtré og vinsælt jólatré.

Loks er skylt að nefna marþöll og fjallaþöll en lítil reynsla er enn fengin um þroska þeirra við íslenska staðhætti. Útsýni er fagurt af Lýsishól. Í björtu veðri ber Snæfell við loft yfir sunnanverðu Lagarfljóti. Fljótið býr yfir sérstæðum töfrum á kyrru kvöldi síðsumars í þann mund er bregða tekur birtu.

En þó verður að halda heim. Staðnæmst er við Vínlæk, dálitla lind í Gatnaskógi. Þar nema allir staðar sem leið eiga um skóginn.

Skógarvörðurinn fer með okkur niður í Mörk, áður en við byrjum að vinna næsta dag og sýnir okkur ýmsar furutegundir.

Skógarfuran er með elstu barrtrjám heims. Hún vex um alla Norðurálfu allt frá Suður-Evrópu til nyrsta héraða Noregs og austur að Kyrrahafi.

Skógarfuran hefur verið gróðursett í Hallormsstaðaskógi og fræ fengið frá ýmsum stöðum í Noregi og Svíþjóð. Hún er með nægjusömustu trjám en samt sem áður hefur ræktun hennar á Íslandi gengið misjafnlega. Orsökin er sú að skjaldlús sækir á hana og gengur oft svo nærri henni að ungar plöntur deyja.

Aðrar eru að veslast upp í mörg ár. Örfáar standa þó af sér lúsina og sumar ná sér aftur eftir langan tíma.

Elstu skógarfururnar á Hallormsstað voru gróðusettar um 1909 og eru nokkrar þeirra orðnar að fallegum trjám.

Fjallafuran er oftast margstofna runni, sem getur orðið allt að því fimm metra hár. Danir höfðu ræktað fjallafuru á jósku heiðunum í tugi ára áður en skógrækt hófst á Íslandi. Þess vegna var hún flutt hingað til lands, jafnskjótt og byrjað var á skógrækt hér.

Fjallafura er ennþá nægjusamari en skógarfura og þar sem hún vex bætir hún jarðveginn og eykur frjósemi hans. Stundum ber hún hér fullþroska fræ og hefur sáð sér út af sjálfsdáðun.

Heimkynni fjallafurunnar eru í Alpafjöllum.

Bergfura er náskyld fjallafuru en sá er munur á þeim að berg­ furan vex upp af einum stofni og verður alt að því tíu metra hátt

26 | GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ

tré. Hún bætir jarðveginn á sama hátt og fjallafuran. Bergfura vex hátt yfir sjó í Alpafjöllum og Pýreneafjöllum.

Broddfura er há­fjalla­tré og er mjög sein­þroska. Hún verður aldrei stór­vaxin fremur en berg­furan, er jafn­vel enn­þá harð­ gerðari og á Hallormsstað hefur hún borið þroskað fræ á hverju ári í meir en áratug. Broddfuru var sáð í Mörkina á árunum 1903–1906 og eru þar nú nokkrir tugir trjáa frá þessum árum.

Stafafura var ekki gróðursett á Hallormsstað fyrr en 1940. Þá voru fáeinar plöntur settar niður á Atlavíkurstekk. En á síðari árum hefur hún verið sett víða um land og dafnar yfirleitt vel.

Hún er harðger, hraðvaxta og hefur borið hér þroskað fræ.

Heimkynni stafafurunnar eru vesturhéruð Norður-Ameríku.

Lindifura vex í fjöllum Mið-Evrópu og austur um alla Asíu.

Til hennar var sáð á Hallormsstað og víðar á árunum 1903–1906. Í Mörkinni standa nú um hundrað lindifurur á víð og dreif og hafa sumar þeirra náð ágætum þroska.

Lindifuran er eitt hið fegursta tré með löngu og mjúku barri og standa fimm nálar ávallt saman í knippi.

Við höfum nú skoðað helstu útlendu trjátegundirnar á Hall­ orms­stað og vinnan verður æ skemmtilegri. Skógurinn er heill ævintýraheimur og við hlökkum til hvers dags því að alltaf gerist eitthvað nýtt.

Við hættum vinnu í þetta sinn, setjumst í hvirfingu og tökum lagið. Ljóð Laxness um skóginn varð fyrir valinu í þetta skipti:

Bláfjólu má í birkiskógi líta.

Blessað sé norðurhvelið, sem mig ól!

Hallormur, má þá ei til einhvers nýta þinn unga vin á nýjum sparikjól, . . .

GRÓÐUR­SETNINGAR­FERÐ | 27

28 | JARÐVEGUR

JARÐVEGUR Skógurinn er töfraheimur sem margir láta sér nægja að hrífast af en færri hafa kynnt sér.

Við skulum enn ganga út í skóg, virða fyrir okkur blóm og grös, fræðast um líf þeirra og sambúð þeirra við skóginn.

Frjómoldin er ein mesta auðlind hvers lands. Hún er kvik af lífi. Þar eru heimar ótal tegunda af smádýrum, gerlum og sveppum. Þessar lífverur breyta leifum plantna og dýra í næringu handa nýjum gróðri og stuðla að aukinni frjósemi. Þar sem hlýju og skjóls nýtur, búa þessar lífverur við betri lífskilyrði en á berangri og því eykst frjósemin á slíkum stöðum.

Ef til vill er brýnna fyrir Íslendinga en nokkra aðra þjóð sem fæst við skógrækt að gera sér grein fyrir þessu því að landið liggur langt í norðurvegi og má heita skóglaust eins og nú er komið. En þegar skógarnir hurfu, þvarr skjólið sem þeir veittu og jafnframt minnkaði frjósemi landsins og gróðurbreytingar fylgdu í kjölfarið. Við þurfum að hafa þetta í huga og velja um sinn til skógræktar þá staði, svæði eða héruð sem hagstæðust eru fyrir trjágróður.

Slíkir staðir eru margir eins og reynslan hefur þegar sannað.

Við skulum drepa á nokkuð atriði sem miklu máli skipta þegar land er valið til skógræktar: Tré vaxa yfirleitt betur í halla en á flatlendi. Þar seytlar súr­ efnisríkt jarðvatn í sífellu um efstu lög jarðvegsins, flýtir fyrir rotnun jurtaleifa og þar verður jarðvegur frjór og gljúpur.

Trén þurfa skjól fyrir þurrustu vindáttinni. Helst ætti að velja trjálundum stað í halla mót suðvestri þar sem staðhættir leyfa.

Undir hömrum er skjól og bergið varpar frá sér hita, jafnvel eftir sólsetur.

Auðveldast er að átta sig á gæðum jarðvegs með því að athuga gróðurhverfin. Í skógivöxnum löndum eru hæð og aldur trjáa notuð til að

JARÐVEGUR | 29

dæma um grósku skógræktarsvæða. Síðan er vaxtarstöðum skipað í gróskuflokka.

Hér á landi er þessu á annan veg farið, þar sem við eigum aðeins birki­skóga sem sætt hafa misjafnri meðferð um langan aldur. En samt getum við haft hliðsjón af þessu. Hall­orms­staða­ skógi hefur nýlega verið skipt í þrjá grósku­flokka og gróður­ hverfin síðan flokkuð eftir þeirri skiptingu. Þetta hefur auðveldað staðarval fyrir ýmsar erlendar trjátegundir og gefið þar með von um betri og árvissari vöxt. Í fyrsta og besta gróskuflokknum vaxa elftingar, reyrgresi og ýmsar blómplöntur. Í slík gróðurhverfi er grenitegundum, þin og lauftrjám plantað. Í öðrum flokki vex língresi, bugðupunktur ásamt bláberja- og hrútaberjalyngi. Þar er aðallega plantað lerki. Kræki- og sortulyng lendir svo í þriðja og lakasta grósku­ flokknum. Furutegundunum er valinn þessi flokkur, enda fá þær fegurstan vöxt í ófrjórri jörð. Á ber­svæði, þar sem land er beitt um langan tíma, hverfa flestar blóm­plöntur. All­erfitt er því að dæma um grósku slíks lands. En eftir nokkurra ára friðun skjóta blóm­plönturnar upp kollinum á nýjan leik. Allr kannast við þetta úr lauf­skóga­ girðingum víðs vegar um land. Blá­gresi, brenni­sóley, brönu­ grös, fjalldala­fífill, maríustakkur og umfeðmingur vaxa t.d. aðeins í frjórri mold. Þar sem raki er mikill vaxa geithvönn og mjaðurt. Gróðurhverfi, þar sem mest ber á heilgrösum, reyr­ gresi og elftingum er yfirleitt gott skógræktarland. Kræki- og sortulyng, svo og ýmsar blóm­plöntur, svo sem holta­sóley, blóð­ berg, geldinga­hnappur, gul­maðra, lamba­gras og holurt vaxa helst í frjó­efna­snauðu landi. Í tirjóttu og þurru mólendi ber oft mest á þursa­skeggi og móasefi, en varhugavert er að taka slíkt land til skóg­ræktar nema bylta því fyrst og bera í það lífrænan áburð. Mýr­lendi þar sem ýmsar starir vaxa, getur loks orðið

Til að gróðursetja furu skal byrja á því að skera holu, um 20–30 sm í þvermál, með bjúgskóflu.

Svo skal setja furuna ofan í og staðsetja við kantinn á holunni.

Að lokum skal setja moldina úr holunni aftur þar sem hún var og vökva reglulega fyrstu vikuna.

30 | JARÐVEGUR

ágætt til skóg­ræktar ef það er hæfilega þurrkað. Þar bíða mikli verkefni. Í mörgum skóg­ræktar­girðingum eru leirflög, melar og rofabörð. Í slíkt land má ekki gróðursetja tré nema rækta jafnhliða annan gróður, til dæmis lúpínur.

Plöntun Fátt virðist einfaldara en setja niður trjáplöntur. En þetta verk verður að leysa af hendi af nákvæmni og fyllstu alúð. Annars er allt unnið fyrir gýg.

Oft heyrist því fleygt að trjáplöntum sé víða holað niður í flaustri og þar við látið sitja.

Sannarlega má ekki kasta til þess höndum að planta trjám.

Sakir hroðvirkni hafa margar plöntur farið forgörðum, margfalt fleiri en þær sem deyja af öðrum orsökum, t.d. í þurrki, frosti og illri meðferð í upptöku eða við flutning.

Hvenær á að planta?

Plöntun getur hafist þegar snjóa leysir á vorin og jafnvel áður en frost er úr jörðu. Þá er jarðrakinn mestur. Halda má verkinu áfram til miðs júní þegar tíð er vætusöm. En þá er vissara að hætta plöntuninni í bili. Mesta hitatímabil sumarsins er þá framundan og jarðvegurinn farinn að þorna. Í byrjun ágúst má venjulega hefjast handa á nýjan leik en hætta aftur í lok þess mánaðar. Þó má halda áfram nokkru lengur ef gróðursett er inni í skógi eða kjarrlendi.

Staðarval Enginn skyldi hefja trjáplöntun fyrr en hverri tegund hefur verið valinn staður og reiknað út hve mikið land fer undir væntanlega plöntun. Þetta þarf að gera áður en plönturnar eru pantaðar svo tryggt sé að hver tegund fái jarðveg við sitt hæfi. Flokkun á landi eins og sagt er frá í kaflanum um jarðveg og grósku kemur í veg fyrir að menn panti óhentugar trátegundir.

Útvegun plantna Þá kemur að því að útvega plöntur en þær verður að panta tíman­lega frá næstu gróðrar­stöð. Ef gróður­setja á greni mega plönturnar ekki vera yngri en fjögurra ára. Stærð og aldur plantnanna verður þó ætíð að miða við vaxtar­skilyrði á staðnum. Þar sem gras­vöxtur er mikill skal ein­göngu planta stórum og þroska­miklum plöntum. Ekki sakar að skýra frá plöntunar­

JARÐVEGUR | 31

stað, á­standi girðingar, land­stærð og land­gæðum um leið og plönturnar eru pantaðar svo að skógar­verðir eigi auð­veldara með að átta sig á verkinu og gefa leið­beiningar.

Vinnutilhögun Alla vinnu verður að skipuleggja mjög vel áður en plönturnar koma á á­fanga­stað. Verk­færi þurfa að vera næg og góð og út­vega þarf eftir­farandi áhöld í tæka tíð: bjúg­skóflur, haka, stungu­ skóflu, þjalir, trjá­klippur, beittan hníf, plöntu­poka, snúrur og hæla eða merkja­flögg.

Allt á að vera komið á staðinn áður en plönturnar koma svo að verkið geti hafist án tafar. Þegar plöntur koma á áfangastað skulu þær strax leystar úr umbúðunum, greiddar varlega í sundur og síðan settar í rásir.

Rásirnar skulu vera á skugg­sælum og skjól­góðum stað. Þannig má geyma plöntur í nokkra daga. Ef sól­far er mikið er nauð­ syn­legt að breiða yfir þær en forðast skal að vökva þær um of.

Verkfæri Hér á landi eru einkum notuð tvenns konar verkfæri við plöntun.

1. Bjúgskófla. Hún er aðallega notuð þar sem jarðvegur er ekki grýttur. Fljótlegt er að planta með þessu verkfæri og getur vanur maður sett niður sjö til átta hundruð plöntur með því á einum degi í góðu landi.

2. Plöntuhaki. Hann er notaður þar sem land er grýtt. Nokkru seinlegra og erfiðara er að planta með haka en bjúgskóflu.

Hvernig á að planta?

Trjáplöntur eru settar niður á mismunandi hátt. En eitt verður ávallt að hafa hugfast þegar planta er handleikin: Hún er lifandi!

Hér á landi er mestallt trjáfræ innflutt og kostnaður við plöntuuppeldi mikill. Þess vegna er hver planta mikils virði. Því er brýn nauðsyn að sá sem plantar minnist þess ávallt að án vandvirkni hans er einskis árangurs að vænta. Þessar aðferðir eru algengastar við plöntun: 1. Plantað við lóðréttan holuvegg a) Bjúgskófla Hola er stungin eins og með venjulegri skóflu. Bjúgskófla er þannig gerð að stinga þarf aðeins á tvo gagnstæða vegu þannig að

32 | JARÐVEGUR

moldarhnaus liggur laus á skóflunni í seinni stungu. Þess verður umfram allt að gæta að annar veggur holunnar sé lóðréttur.

Plantan er sett niður í holuna, lögð að lóðrétta veggnum og greitt úr rótum hennar. Síðan er hnausunum ýtt af skóflublaðinu ofan í holuna þannig að hann falli í fyrri skorður og loks er stigið á hann með öðrum fæti svo að plantan sitji vel föst.

Komi það fyrir að rætur plantna séu langar svo að þær bögglist í botni holunnar, verður að rótstýfa með beittum hníf eða trjá­ klippum. b) Haki Þegar haki er notaður við plöntun er grasrótin höggvin af 20x20 sentimetra fleti og hola gerð með hakablaðinu þannig að einn veggur hennar verði lóðréttur, moldinni rótað upp úr holunni með hakablaðinu og mulin, ef með þarf. Þessi plöntun er að því leyti frábrugðin hinni fyrri að besta gróðurmoldin er nú sett næst rótum plöntunnar, grasrót fjarlægð og áburðargjöf því auðveldari.

Sjálfsagt er að planta með haka þar sem land er grýtt eða grasvöxtur mikill.

Eftir plöntun skulu greni og furutegundir standa jafndjúpt og þær stóðu í græðireit en lerki og lauftrjám nema birki, reyni og elri skal planta nokkru dýpra.

Skref 1: Grafið 30–50 sm djúpa holu, eftir því hversu stórar ræturnar á plöntunni eru.

Skref 2: Raðið plöntunum í röð með 20–40 sm millibili.

2. Plantað með útflattri rót Grenitegundum er stundum plantað á þennan hátt og er þá haki notaður. Grasrótin er höggvin af eins og getið er um hér að framan. Síðan er jarðvegur losaður niður í sjö sentimetra dýpt og honum rótað upp úr flaginu með hakanum, Þá er plantan tekin, sett ofan í jarðsárið og greitt úr rótum hennar til allra hliða. Besta gróðurmoldin er lögð á hvolf kringum plöntuna.

Ef þjappað er hæfilega að plöntunni með öðrum fæti á hún að hafa nægilega festu í moldinni.

Skref 3: Setjið mold ofan á ræturnar og þjappið vel. Gott er að þrýsta með líkamsþunganum.

3. Garðplöntun Alldjúp hola er þá grafin með venjulegri stunguskóflu, lífrænn áburður settur í botn holunnar og honum blandað saman við jarðveg. Þá er plantan tekin og henni haldið í miðri holu á meðan greitt er úr rótum og holan fyllt emð mold. Að lokum þarf að stíga þéttingsfast í kringum plöntuna svo að hún sitji föst. Á þennan hátt eru stórar plöntur yfirleitt settar niður.

Skref 4: Hafið 1–3 meters bil á milli raða, eftir því hve breið plantan verður fullvaxin.

JARÐVEGUR | 33

Við höfum nú rifjað upp ýmislegt sem okkur er kennt um plöntun en við höfum ekki enn minnst á hvernig vinna okkar í skóginum fer fram.

Við byrjum á því að taka nokkra tugi trjáplantna úr beðinu sem þær hafa vaxið í, setjum þær í kassa eða plöntustamp og förum með þær út í Lýsishól. Þar eru plönturnar settar niður eins og fyrr segir. Ráðstafanir eru gerðar til þess að rætur plantnanna þorni ekki, hvorki í upptöku né við plöntun og strangt eftirlit haft með því. Fyrst í stað er ætlast til að tveir vinni saman og setji niður og gangi frá einni plöntu á mínútu. En afköstin vaxa með aukinni leikni.

Okkur er skipt í fimm manna hópi og gert ráð fyrir að hver hópur setji niður til jafnaðar áttatíu plöntur á klukkustund.

Einn úr fimm manna flokknum er verkstjóri sem fylgist með því ásamt kennaranum, að vandlega sé plantað. Við vinnum þá af kappi í tuttugu mínútur en síðan er hvíld í tíu mínútur. Sá tími er notaður til að fræða okkur um skógrækt en stundum njótum við einnig hvíldarinnar eins og okkur best lystir. Vinnum síðan enn í tuttugu mínútur og aftur er tíu mínútna hvíld. Þannig koll af kolli.

Hér hafa snúrur verið strengdar og ætlast er til að plantað sé meðfram þeim svo að bil milli plönturaða sé jafnt. Þá er lerki og greni sett í plöntupokana og vinnan hefst skipulega.

Plantað er í brekku og við byrjum neðst. Þegar lokið er við að planta með hverri snúru er hún færð til. Bil milli þeirra er haft um 1,50 m og á milli plantnanna er haft svipað bil. Þó verður að gæta þess að velja bestu staðina fyrir plönturnar þótt gert sé ráð fyrir þessu millibili og planta hvorki á þúfnakolla né í dældir milli þúfna, þar sem hætta er á að vatn safnist fyrir. Ekki má heldur setja í flög eða melfláka.

Ung­lingarnir planta af krafti og stinga fyrst fyrir með bjúg­ skóflu eða haka. Þeir gæta þess að taka plönturnar ekki úr

Gróðursetning með haka.

Fyrst skal höggva beint niður, ekki meira en 5°halla. Næst skal höggva aftur, nú með u.þ.b. 45°halla. Að lokum skal setja plöntuna ofan í og setja moldina aftur á sinn stað.

34 | JARÐVEGUR

pokunum fyrr en holan er fullgerð. Annars þorna ræturnar. Þeir varast einnig að sólin nái nokkuð að skína á ræturnar. Í fyrstu eru þeim mislagðar hendur en æfast fljótt. Sumir eiga erfitt með að festa plönturnar nægilega, nokkrir böggla ræturnar og aðrir setja plöntuna of djúpt. En það verður hverjum að list sem hann leikur. Þannig líður dagurinn og brátt er vel unnu dagsverki lokið.

Við göngum frá plöntum og áhöldum og hver hreinsar mold af sínu verkfæri.

Við höfðum nú plantað nokkrum þúsundum trjáa í skóginn.

Eftir tuttugu ár getum við vonandi sagt eins og Stephan G. Stephansson í kvæðinu Í Nýjaskógi:

Nú prýða sig hæðirnar tvítugum trjám.

– Í tirjunum grúfðu þær sviðnar og auðar er kynni vor hófust, frá kolli o´n að tám með kvikuna bera og vorgróður-snauðar. Þetta erindi á þó enn betur við þegar við förum að planta í skóglaust land.

Til minnis 1. Farið gæti­lega með rætur plantnanna og látið þær hvorki þorna né sól skína á þær.

2. Geymið aldrei plöntur í um­ búðum dægur­langt, hvorki utan­húss né innan.

3. Hellið aldrei vatni á rætur trjáplantna og dýfið þeim því síður niður í vatn.

4. Kynnið ykkur nákvæm­lega hve djúpt á að setja hverja trjá­tegund.

5. Greiðið vel úr rótum plantnanna og skerið heldur af þeim lengstu með beittum hníf en að láta þær bögglast í holunni.

6. Látið ætíð bestu gróður­ moldina falla næst rótunum við plöntun.

7. Farið gæti­lega með á­burð og látið til­búinn á­burð aldrei snerta ræturnar.

8. Skiljið aldrei eftir djúpa laut við plöntuna að plöntun lokinni.

9. Forðist að planta í þurra­ næðingi eða breyskju­hita.

10. Fylgist vel með vexti plantnanna fyrstu árin eftir plöntun og setjið nýjar plöntur í stað þeirra sem deyja.

JARÐVEGUR | 35

36 | GIRÐINGAR

GIRÐINGAR Einn daginn hættum við vinnu fyrr en endranær. Úti við Hafursá eru menn að lagfæra skógræktargirðinguna og endurnýja nokkurn hluta hennar. Við skulum skreppa þangað. Það á að sýna okkur hvernig verkið er unnið og hvernig svona girðingar eigi að vera. Við eigum sem sé að kynnast flestu sem lýtur að skógrækt.

Girðingar skal vanda vel því að þær eiga að standa lengi.

Fyrst þarf að velja besta girðingarstæðið, því næst útvega gott efni og í þriðja lagi setja niður trausta hornstaura og máttar­ stólpa á réttum stöðum. Þá er net og gaddavír strengt á þessa staura en grennri staurar reknir niður á eftir og girðingin einnig reist á þá. Skóg­ræktar­girðingar eru rúmur metri á hæð, sjaldan yfir hundrað metrar milli máttarstólpa og tíu metrar á milli venjulegra staura. En á milli þeirra eru negldar tvær renglur á girðinguna til að treysta hana. Ganga þarf sérstaklega vel frá hlið-, máttar- og hornstólpum.

Jarðýtur eru stundum notaðar til að jafna girðingar­stæði svo að auðveldara sé að beita vélknúnum tækjum við verkið og létta flutninga efnis. Ekki þarf að hlaða undir slíkar girðingar.

Okkur þótti gaman að sjá vinnubrögð girðingar­mannanna við Hafur­sá því að svona vinnu höfðum við ekki áður séð. En hitt þótti okkur merkilegt að þarna voru eingöngu notaðir lerki­ staurar úr Hall­orms­staða­skógi. Við höfðum einmitt verið að planta lerki og okkur fannst það öðlast meira gildi við þessa sjón.

Hvað gæti þjóðin sparað mikið ef hún ræktaði nógan efnivið í girðingastaura í landinu sjálfu, og hvað gætu margir unglingar fengið sumarvinnu við þessa ræktun?

Samt er hið mikilvægasta enn ótalið. Við hugsuðum til allra litlu plantnanna í skóginum. Þær myndu flestar tortímast og aldrei verða að trjám ef landið væri ógirt.

Við biðjum því alla að taka höndum saman og muna: µ að loka alltaf hliði á eftir okkur µ að klifra ekki að óþörfu yfir girðingar µ að klippa aldrei sundur girðingar til þess að komast leiðar okkar með farartæki.

GIRÐINGAR | 37

38 | SKÓGRÆKT

SKÓGRÆKT Áður en við förum frá Hallorms­stað, skulum við biðja skógar­ vörðinn að koma með okkur út að Ormsstöðum. Þar er margt merkilegt að sjá: Hér er svæði sem nýlega hefur verið ræst fram og hér er nýtt að læra um skóginn og ræktun hans.

En svo oft erum við búin að nefna skógrækt að orðið er farið að skýra sig sjálft. Við erum hætt að hugsa um hvað í því felst.

Og því leggjum við þessa spurningu fyrir skógarvörðinn að leiðarlokum: “Hvað merkir orðið í raun og veru? Hverju eigum við að svara ef við erum spurð?”

Skógrækt merkir ræktun skóga í þeim tilgangi að afla viðar.

Er þá ýmist átt við ræktun eldri skóga eða gróður­setningu trjá­ plantna þar sem ekki var skógur fyrir. Skóg­ræktin mótast aðal­ lega af tvennu, annars vegar fjárhagshliðinni en hins vegar af þvi hvaða trjátegundir skuli rækta án þess að frjómáttur jarðvegsins þverri.

Framræsla Súrefni er nauðsynlegt öllum gróðri. Trén taka til sín súrefni bæði gegnum rætur, barr og blöð. En þegar kyrrstaða er á vatni í jarðvegi verður hann snauður að súrefni. Þar að auki er mjög blautur jarðvegur tyrfinn og kaldur og loftið því svalt sem liggur að honum.

Plantað með haka. Útflött rót.

SKÓGRÆKT | 39

Í slíkum jarðvegi vex trjágróður illa og vöxtur trjánna verður óeðlilegur þar til landið hefur verið ræst fram. Þetta sést mjög greinilega í mýrunum fyrir ofan Ormsstaði. Þær voru skóglausar áður en þær voru ræstar fram.

Sáning Skógurinn yngir sig upp af sjálfsdáðun þegar trén hafa náð vissum aldri og borið fræ. Einnig er unnt að sá til skóga þar sem nóg er af góðu og ódýru fræi.

Plöntun Við höfum áður rætt um plöntun trjátegunda. En hér er rétt að minnast á eftirfarandi atriði. Annaðhvort verður að sá trjá­fræi eða setja niður plöntur þar sem skóglaust land er tekið til skóg­ ræktar. Vilji menn taka upp ræktun trjá­tegunda sem ekki eru fyrir verður að gera hið sama. Síðari aðferðinni er oftast beitt og liggja til þesss margar ástæður. Meðal annars er trjá­fræ mjög dýrt og torfengið en við sáningu þarf margfalt magn.

Umhirða Þótt fjöldi trjáplantna hafi verið settur niður má enginn halda að verki sé lokið og aðeins þurfi biðlund þar til skógurinn er fullvaxinn. Alls konar óhöpp geta komið fyrir fyrstu árin eftir plöntun, einkum þó á berangri.

Mikill grasvöxtur dregur mjög úr vexti alls trjágróðurs. Hann rænir ljósi, hita, raka og næringu frá hinum ungu, við­kvæmu trjáplöntum og tefur eðlilegan vöxt þeirra. Sömu áhrif hafa birki­ teinungar sem mynda þétta runna umhverfis ungar barr­plöntur. Því er nauðsyn­legt að halda gras­vexti og birki­sprotum í skefjum eins og frekast er unnt. Fylgjast þarf með því hvort sjúk­dómar eru í trjám og fjar­lægja þegar þau tré sem sjúk eru.

Loks geta vor- og hausthret tortímt ungplöntum og verður þá að fylla í skörðin ef vanhöld eru mikil.

Grisjun Grisjun er einn veigamesti þáttur skógræktar. Með henni getur skógræktarmaðurinn haft áhrif á vöxt og þroska skógarins. Með öxi og sög mótar hann skóginn að vild sinni.

Grisja þarf skóginn þegar hann verður of þéttur og greinar trjánna ná saman. Sé það ekki gert í tíma verða stofnarnir mjóir og trjákrónur litlar. Auðskilið er að lítil trjákróna á stóru tré

40 | SKÓGRÆKT

megnar ekki að afla því nægrar fæðu svo að tréð hættir að dafna.

En grisjun er hið vandasamasta starf og ætti enginn að vinna að henni fyrirhyggjulaust.

Grisjun á furuskógi.

Ljósm.: Stefanía Jóhannesdóttir

SKÓGRÆKT | 41

42 | ÓVINIR SKÓGARINS

ÓVINIR SKÓGARINS Eftir vikudvöl í Hallormsstaðaskógi getur ekki hjá því farið að við höfum komið í Atlavík. Við skulum skreppa þangað enn einu sinni áður en við höldum burt frá Hallormsstað.

Atlavík er lítil vík innarlega í Hallormsstaðaskógi upp frá Lagarfljóti. Tær lækur liðast niður víkina um sléttar grundir grasi grónar, vaxnar kjarri hér og þar. Til beggja handa eru háir, skógivaxnir ásar. Víða sér í nakta hamraveggi sem teygja sig fram að fljótinu, mynda víkina og veita henni skjól.

Atlavíkur er getið í Landnámu og Droplaugarsonasögu og segir þar að Graut-Atli hafi numið þarna land og búið í Atlavík.

Enginn veit nú lengur hvenær byggð lagðist þarna niður.

Síðan Hallormsstaðaskógur var friðaður hefur Atlavík orðið fjölsóttur ferðamannastaður, því að landslagið er fagurt og einkennilegt. Tjaldstæði eru þarna mörg og góð. Á sumrin er Atlavík vinsælasti samkomustaður Austfirðinga. Í þetta sinn förum við til Atlavíkur til að gerast sjálfboðaliðar og hreinsa til eftir síðustu samkomu. Það er allmikið verk; tölum ekki um í hverju það er fólgið. Hitt er nóg að sjá verksummerki.

Birkifeti, einn af óvinum skógarins.

Ljósm.: Edda Oddsdóttir

ÓVINIR SKÓGARINS | 43

Getur það verið að til séu svo lítilsigldir Íslendingar að fegurð og helgi landsins komi þeim ekkert við? Því miður virðist svo og þeir eru allt of margir. En við vitum að það er vanþekking, fáfræði og hugsunarleysi sem á sökina. Leggjumst því á eitt til að opna augu fólks með því að benda því á að spilla ekki fegurð landsins.

En meira að segja þeir sem vilja vel í öllu geta spillt gróðri og fegurð í andartaks gáleysi. Í skógi og kjarrlendi hefur oft orðið stórtjón vegna þess að ógætilega var farið með eld. Sérstaklega er mikil hætta í þurrkatíð einkum á vorin. Mosinn og sinan eru þá afar eldfim og mikið bál getur kviknað af litlum neista. Óstöðug veðrátta veldur einnig miklu tjóni öðru hverju. Þá gera alls konar sveppir og skor­dýr usla í skóg­inum. Stund­ um veldur þetta skemmdum sem illt er við að ráða. En í trjá­ görðum og smá­lundum má halda þessum óf­ögnuði í skefjum.

44 | ÓVINIR SKÓGARINS

ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ | 45

46 | ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ

ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ Lind í lautu streymir lyng á heiði dreymir þetta land átt þú.

Guðmundur Böðvarsson

Svo segir eitt af bestu skáldum Íslands. Satt er það. Þetta land átt þú. Þetta land eigum við.

Skyldur okkar eru að byggja landið, nytja það skynsamlega og skila því betra og auðugra til næstu kynslóðar. Það getum við.

Skógrækt á Íslandi er ekki lengur draumsýn. Skógrækt er í senn staðreynd og þjóðarnauðsyn sem ekki er unnt að sniðganga.

Vaxandi þjóð krefst aukinnar ræktunnar.

Hvaða not, bein og óbein eru þá af skógunum? Áhrif þeirra eru margvísleg. Við getum vart ímyndað okkur þau öll, þar sem við lifum í skóglausu landi og þekkjum varla skóga nema í ævintýrum.

En við skulum staldra við og athuga þetta örlítið nánar.

Arður Okkur verður ávallt í fersku minni dvölin á Hallormsstað og sú stund er við sáum Guttormslund. Við heyrum margt um ræktun skóga sem okkur kom algerlega á óvart. Okkur var skýrt frá því að tekjur af Guttormslundi um 1960 hafi verið tæpar þrjú þúsund krónur árlega þegar búið var að draga allan kostnað frá. Er þá miðað við einn hektara lands og var þá lundurinn um tuttugu ára. Þessi arður fékkst þó ein­göngu með sölu á girðingar­staurum.

Við getum líka skyggnst lengra fram í tímann. Sam­kvæmt mælingum og út­reikningum ætti heildar­vöxturinn í Gutt­orms­ lundi eftir 80 ár að nema um fjögur hundruð og sex­tíu tening­ smetrum viðar á hektara.

Verð­mætin aukast þó enn þegar viðnum er flett í bjálka og borð.

ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ | 47

Hér er aðeins nefnt dæmi um arð af skógrækt á Austurlandi.

En í mörgum öðrum héruðum er að vaxa upp ungskógur sem lofar góðu um framtíðina.

Atvinna Hvarvetna veita skógar mikla vinnu. Með aukinni skógrækt á Íslandi yrði fjarmagn flutt inn í sveitir landsins þar sem náttúran ávaxtar það.

Mikil vinna er við plöntun, grisjun og hirðingu ungskógar.

Hundruð unglinga um allt land starfa við garðyrkju og skógrækt sumarlangt en ættu að skipta þúsundum, því að engin störf eru hollari æskulýðnum.

Skógar sem við gróður­setjum bæta landið, efla sveitirnar, veita niðjum okkar vinnu, gera at­vinnu­líf þjóðar­innar fjöl­breyttara og gera þjóðina færari til sjálf­bjargar.

Skjól Áhrif skjóls á allan gróður sést óvíða betur hér á landi en í Hallormsstaðaskógi. Í skógarjaðrinum eru trén veðurbarin og kræklótt. Þau eru engin skrauttré en vernda skóginn gegn veðrum og minni snjóflóðum. Þetta eru útverðir skógarins. En er lengra kemur inn í skóginn verða trén stórvaxnari og jurtagróður fjölskrúðugri. Fuglalíf er þar einnig mun auðugra en á bersvæði.

Skjólbelti hafa sömu áhrif. Ræktun þeirra er enn skammt á veg komin en vænta má mikils af henni í framtíðinni.

Skjólbelti hafa meðal annars þessi áhrif: Þau lægja vindinn og auka jarðvegs- og lofthitann næst yfir­ borði jarðar.

Skjól dregur úr uppgufun og varnar ofþornun.

Afurðir búfjár verða meiri þar sem beitt er á skýlt land.

Okkur líður betur við vinnu á skýldu landi, ekki síst við ýmiss konar jarðyrkjustörf.

Vatnsmiðlun Um leið og snjóa leysir á vorin, hleypur vöxtur í ár og læki og þau flæða yfir landið í kring. Skriður falla úr fjalls­hlíðum og flytja aur og grjót niður á lág­lendi. En vegir og önnur mann­virki skemmast í vatna­vöxtum. Þetta þekkja allir hér á landi. Í skógi­vöxnum löndum er þessu annan veg farið. Snjórinn bráðnar þar mun hægar, skógarnir taka til sín mikið vatns­magn og rætur trjánna binda jarð­veginn. Allt þetta eykur jafn­streymi

48 | ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ

ánna og gerir þær meðal annars hæfari til virkjunar og fiski­ ræktar.

Heilsugjafi Skógarloftið er heilnæmt, tært og hressandi. Heilsuveilt fólk flykkist því til skóganna til þess að öðlast þar nýjan þrótt. Þá sækir þangað fjöldi fólks hvíld og frið frá önnum dagsins. Og enn aðrir stunda þar skemmtanir og útilíf sem aukið getur lífsgleði og heilbrigði ef rétt er á haldið.

En nú haustar og tré og runnar í skólagarðinum breyta um svip. Laufin taka að blikna. Eitt og eitt falla þau hljóðlega til jarðar og þegar stormsveipir fara yfir falla þau í hrönnum.

Sumarið hefur kvatt, önnur árstíð tekið við en samt er engu lokið. Upphafið getur alveg eins verið hér.

Við höfum búið trjábeðinn undir vetur og hlúð að fjölæru blómunum. Í Hallormsstaðaskógi áttum við í sumar dvöl við leiki, nám og störf. Nú er veturinn einnig einráður þar. Ilmurinn frá björkinni er ekki hinn sami og þyturinn í laufi hennar heyrist ekki lengur. En grenitrén bera sitt barr, þótt vetur steypi yfir þau hvítri mjöll. Lengi sér í grænar greinar sem minna á sumarið. Þótt vetur ríki leynist líf um allan skóg, líf sem bíður nýs sumars, nýs vaxtar.

Bókinni lýkur hér en starfinu og sögunni um skóginn er ekki lokið.

ÞETTA LAND ÁTT ÞÚ | 49

ÖRNEFNASKRÁ Alaska 21, 23, 25, 26 Alpafjöll 26, 27 Asía 23, 27 Atlavík 43 Atlavíkurstekkur 26, 27 Austurland 19, 48 Árnessýsla 22 Bárðardalur 7 Breiðamerkursandur 7 Bretlandseyjar 24 Brimnesskógur 10 Bæjarstaðaskógur 22 Djúpá 10 Evrópa 10, 20, 23, 24, 25, 26, 27, 30, 37 Eyjafjörður 22 Fálkaklettur 25 Fljótsdalshérað 22 Flugumýri 10 Gatnaskógur 26 Glóðafeykir 10 Guttormslundur 24, 47 Gönguskarðsós 10 Hafursá 37 Hallormsstaðaskógur 19, 22, 24, 25, 26, 30, 37, 43, 48, 49 Hekla 22 Jökullækur 24 Jökulsá 10 Kerlingará 24

50 | ÖRNEFNASKRÁ

Klettafjöll 25 Kolafjörður 10 Kolbeinsárós 10 Kyrrahaf 26 Lagarfljót 19, 26, 43 Landbrot 10 Lýsishóll 25, 26, 34 Mið-Evrópa 27 Mörk 25, 26, 27 Noregur 21, 24, 25, 26 Norður-Ameríka 10, 23, 25, 27, 30, 43, 47 Norður-Noregur 21, 24 Nýiskógur 35 Ormsstaðir 39, 40 Pýreneafjöll 27 Rússland 21 Skaftafellssýslur 9 Skaftártungur 22 Snæfell 26 Suðausturland 22 Suðurland 22, 23 Suðvesturland 10 Svíþjóð 26 Tromsfylki 25 Vaglaskógur 22 Vestfirðir 22 Þingeyjarsýsla 22 Þistilfjörður 7 Þórsmörk 22

PLÖNTUSKRÁ Alaskaösp 23 Álmur 24 Balsamþinur 26 Bergfura 26, 27 Birki 8, 9, 13, 15, 17, 19, 20, 22, 23, 27, 30, 33, 40 Bláber 30 Bláfjóla 27 Blágreni 25 Blágresi 30 Blóðberg 30 Blæösp 23 Brennisóley 30 Broddfura 16, 27 Broddgreni 26 Brönugrös 30 Bugðupunktur 30 Elfting 30 Elri 23, 33 Fjallafura 26, 27 Fjallaþinur 26 Fjallaþöll 26 Fjalldalafífill 30 Fura 16, 20, 26, 27, 30, 33 Geldingahnappur 30 Gráreynir 23 Greni 13, 16, 20, 24, 25, 26, 30, 31, 33, 34, 49 Gulmaðra 30 Gulrófa 16 Gulrót 16 Hlynur 24 Holtasóley 30

Holurt 30 Hrútaberjalyng 30 Hvítelri 23 Hvítgreni 25 Hvítþinur 26 Ilmbjörk 15, 22 Krækilyng 30 Lambagras 30 Lerki 20, 24, 25, 26, 30, 33, 34, 37, 40, 49 Lindifura 27 Língresi 30 Maríustakkur 30 Marþöll 26 Móasef 30 Rauðelri 23 Rauðgreni 24, 25 Reynivður 23 Reyrgresi 30 Seljureynir 23 Silfurreynir 23 Sitkagreni 25, 26 Síberíuþinur 26 Skógarfura 26 Sortulyng 26 Stafafura 27 Svartgreni 26 Umfeðmingur 30 Víðir 8, 13, 20, 24 Þursaskegg 30 Ösp 20, 23

PLÖNTUSKRÁ | 51

Jón Jósep Jóhannesson

Snorri Sigurðsson

Þetta er sagan af skóginum á Íslandi, að vísu aðeins örfáar svipmyndir af samskiptum þjóðar, lands og skóga. Þessi saga er að því leyti ólík öðrum sögum að sögulok eru jafnlangt undan þegar bókinni lýkur og er hún hefst.

En þetta er bókin ykkar, hinna ungu Íslendinga. Það eruð þið sem haldið sögunni áfram og síðan taka aðrir við af ykkur og enn aðrir af þeim. Í fáum orðum sagt. Við viljum færa Íslandi aftur þá skóga sem það átti einu sinni, fjölga trjátegundum þess og búa öðrum gróðri yl og næði í skjóli þeirra.

Mikið verkefni bíður okkar. Til þess að geta leyst það af hendi þurfum við að læra margt. Lærdóm og þekkingu getum við sótt til þeirra sem fróðari eru, hlýtt á mál þeirra sótt námskeið og skóla. En við getum líka sótt þekkingu í okkar eigin bók.