Um Gill frænda, Lilla Johnson og Sam

Af frændum mínum þremur var Gilbert örugglega sá tilfinninganæmasti. Hann var draumóramaður og færði drauma sína í búning tónlistar og ljóða. Þegar ég til dæmis hafði einu sinni spurt hann um tilurð mína, hafði hann fest augu sín á himninum og svarað sterkum rómi: svar sem vitanlega hljómaði vel, en sem hafði nákvæmlega enga þýðingu fyrir mig. Raunar gekk Gill frænda betur í síðrómantískum stíl og það var ekki nema sjaldan sem ljóð hans voru svo nýstárleg að formi til og það sem birt er hér að ofan.

Enn ófæddur, enn aðeins bruni í lendum, enn aðeins faðmlag, skjálfti, baugur, glóð! Enn aðeins mjöður losta.

Gill frændi fæddist í San Fransisco, sonur vinnufælins slátrara sem eyddi fullorðinsárum sínum í veitingahúsinu „Káta Albatrosnum“. Móðirin var þögul, sterkbyggð kona sem skipti tíma sínum milli hreingerninga „fyrir þá fínni“ og öldrykkju með eiginmanninum í Albatrosnum. Foreldrarnir litu á soninn Gilbert sem algjöran villigróður. Hann var ein af þessum ódrepandi villijurtum sem náttúran lætur stundum vaxa í görðum heiðarlegs fólks og maður verður að reyna að lifa með í allri auðmýkt. Faðirinn orðaði það svo meðal vina sinna, að það væri aðeins tvennt sem plagað hefði hann í lífinu: lekandi og Gill.

Það var afar sjaldgæft að drengurinn ræddi við foreldra sína. Gerðist það, var það með orðum og setningum sem voru þeim viðlíka torskilin og hebreska eða tunga bantúnegranna. Drengurinn lifði í draumaheimi sem byggður var forynjum, góðum álfum, óraunverulegum litum og hljóðum. Jafnvel áður en hann hafði lært að skrifa skáldaði hann langar epískar ballöður sem hann tautaði upphátt fyrir sjálfan sig. Væri hann ekki upptekinn af ljóðlist, spilaði hann á heimagerðar flautur eftir nótnakerfi sem hann hafði sjálfur byggt upp með aðstoð rúðustrikaðrar reikningsbókar og talnanna frá einum upp í tólf.

Til mikils léttis fyrir foreldra sína var hann tekinn snemma úr skóla. Faðirinn, sem eins og svo margir feður á undan honum geðjaðist engan veginn tilhneigingar drengsins til bókmennta og tónlistar og leit á skólavist sem heimskulegt dútl, fékk í gegnum sambönd sín í Albatrosnum hið merkilega barn sitt ráðið í niðursuðuverksmiðju, sem framleiddi hádegisverði fyrir hermennina á vígvöllum Evrópu.

Gill, sem náttúran hafði gætt vingjarnlegri og meðfærilegri lund, sætti sig þolinmóður við örlög sín og hann annaðist gúllaskanónu sína með svipuðum metnaði og aðrir ungir Ameríkanar önnuðust vopn sín í ókunnugum löndum. Frístundunum eyddi hann með foreldrum sínum í Albatrosnum, þar sem hann spilaði fyrir drykki handa fjölskyldunni á vanstillt píanó kráareigandans. Á slíku kvöldi hitti hann Lilla Johnson. Styrjöldinni var lokið og nýi heimurinn jafnt sem sá gamli voru að fá timburmenn eftir vímu sigursins. Í þrjú ár hafði Gill sprautað dósir fullar af óskilgreindu hráefni, í þrjú ár hafði hann staðið á sama stað, andað að sér sama súra loftinu, unnið sömu handtökin, – þriggja ára dauði. Gill var reiðubúinn að brjótast út.

Lilli Johnson byrjaði hinum megin frá. Hann hóf ferðina á efstu rim þjóðfélagsstigans með föður af aðalsættum. Sá var á ferðalagi í Georgíuríki árið 1902. Þessi virðulegi faðir tryggði móður Lilla Johnson, svonefndri eldhúsjómfrú á Hótel Longfeather, álitlega fjárhæð sem gerði henni kleift að ala önn fyrir Lilla Johnson, vaxandi systkinahópi og einum eða tveimur elskhugum.

Samúel var þéttvaxinn og notaði hálfgleraugu með mjög þykku gleri.

Ljósmyndari / Óþekktur

Tiginn uppruninn veitti Lilla Johnson vissa tign í barnaskaranum. Þegar sem drengur hafði hann þá bjargföstu skoðun að það væri umhverfið sem ætti að þjóna honum, en ekki öfugt. Þegar hann var fimmtán ára fluttu móðirin og systkinahópurinn suður á bóginn með frönskum prédikara sem bent hafði á mexíkanska landamæraþorpið Deríó sem endurkomustað Krists. Meðan fjölskylda hans og prédikarinn biðu þannig hins mikla dags í heilagri þolinmæði, reyndi Lilli Johnson að slá í gegn sem nautnaseggur. Hann var ekki gæddur hæfileikum föður síns. Tvisvar heimsótti hann tyftunarhús borgarinnar áður en hann að síðustu róaðist niður sem uppvaskari á upphafsstað sínum, Hótel Longfeather.

Hér hitti hann æviást sína. Hún var gangastúlka á daginn og vann sér fyrir kryddi lífsins á nóttunni. Því miður sýktist stúlkan af sjúkdómi sem hinir fjölmörgu vinir hennar ræddu ógjarnan um.

Sjúkdómurinn kostaði Lilla Johnson og hálft hundrað annarra sómakærra borgara sérlega sársaukafulla meðferð og rúmlegu með miklum sótthita.

Eftir þessa sorglegu reynslu flæktist Lilli Johnson um land og ríki í tvö ár. Hann lærði út í ystu æsar hina vandasömu list heimabruggunar og þróaði á þessum tíma bragðlauka sína svo að þeir nálguðust fullkomnun. Snilli hans spannaði allt frá Agaves-spíra, Tequila og Mescal yfir Imiaq að hinu grípandi kínverska Sam-Sú. Náðargjöf hans leiddi hann til Frisco, þar sem einmitt í þá daga var rík þörf fyrir dugandi mann. Fundur hans og Gills leiddi til samkvæmis í Albatros, samkvæmis sem enn er minnst þegar sólin brennir tunguna í sandpappír í Sacramentódalnum

Gill og Lilli Johnson urðu ásáttir um að fara í langferð um hina þyrstu Ameríku. Gegnum eyðimerkur Nevada, eftir hinu lífi sneydda saltvatni, yfir fjallgarða Montana og lengra í norður lá leiðin. Gill spilaði og Lilli Johnson bruggaði. Þeir fóru yfir landamærin sunnan við Lyfjahatt og fylgdu Saskatchewanánni til Prins Albert. Þar hófu þeir hina löngu ferð upp í gegnum norðvestursvæðið.

Tilviljunin leiddi þá að húsi Péturs. Eftir því sem sagnir herma átti sér stað minniháttar ósamkomulag við lögregluþjóninn í Downty City, eftir líflega samkomu í Singapore, veitingahúsi Ernestós Whitecook. Til að friða yfirvöldin og gefa auk þess Ernestó tækifæri til að endurbyggja húsnæði sitt svo að segja frá grunni, héldu þeir lengra mót norðri, eins og svo margir mætir menn á undan þeim. Þeir heilluðust samstundis af kofa Patreks McHuges, af Pétri og þeirri undursamlegu ró sem stafaði af staðnum. Einkum virkaði hið síðarnefnda sem græðandi áburður eftir hin órólegu flækingsár. Þeir aðlöguðust fljótlega hinum daglegu háttum, sem kröfðust svo lítils en veittu allan heiminn að launum.

Óvæntur gestur

Um uppruna Sams frænda veit ég undarlega lítið. Hann fæddist einhvers staðar í Póllandi, tók próf í mannfræði við háskólann í Varsjá og yfirgaf föðurlandið fimmtán árum áður en ákveðinn veggfóðrari fór að bæra á sér í nágrannaríkinu.

Starf hans leiddi hann víða. Hann valdi fljótlega eskimóafræði sem sérgrein og ferðaðist um stóran hluta heimskautsins með aðstoð vinsamlegra eskimóa. Nauðsynlegur þáttur í fræðunum voru einnig heimsóknir til Suður- og Mið-Ameríku, því hann var ákafur stuðningsmaður nýrrar kenningar sem sagði að eskimóar væru varanlegur blendingskynþáttur, víxlblandaður Lagao-Santa kynþættinum og asískum mongólum. Sam frændi hafði slegið máli á sterklegar hauskúpur með háum en grönnum hvirfilfleti, frá Brasilíu yfir Mið-Ameríku og Bandaríkin alla leið upp til ísauðna heimskautsins.

Á vissan hátt má segja að Sam frændi hafi samlagast fræðum sínum og vísindastörfum. Hann er mjög vel að sér í tungu eskimóa og lifnaðarháttum og eins og eskimóarnir hefur hann miklar mætur á munnmælasögum heimskautalandsins og dularöflum. Tungutak hans smitaðist mjög af tjáningaraðferðum eskimóanna, þannig að hans daglega mál getur virst nokkuð myndrænt.

Sam frændi kom veltandi að húsinu tveimur árum áður en ég fæddist. Hann valt niður brattar hlíðar Willsonhæða, gegnum Gæsaskarðið, yfir litlu sléttuna og upp að suðurgaflinum á húsi félaganna. Í kjölfar hans kom þverbyggður dráttarsleði, vindflegið tjald og loks trékassi með kortum og handbókum um manfræði. Sam kom fjúkandi í óveðri og það var alls ekki samkvæmt eðli hans. Hann hefði átt að koma muldrandi niður fjallið á fögru lognstilltu kvöldi, lýstu rauðgulu skini hnígandi sólar.

Pétur og Lilli Johnson heyrðu höggið þegar hann skall á gaflinum. Þeir stukku út til að kanna hvað gerst hefði. Í gegnum snjófokið sáu þeir lítinn þéttvaxinn mann sem fálmaði hálfrotaður eftir hálfgleraugunum sínum.

Pétur fann gleraugun og hann hjálpaði ókunna manninum á fætur og bauð honum inn í hitann. Lilli Johnson sá um föggur mannsins og eftir að hafa rannsakað þær kom hann þeim fyrir í einum útiskúrnum.

Sam var leiddur til sætis við langborðið og hóf að hreinsa gleraugun með skyrtulafinu.

„Maður tjaldaði líklega of hátt,“ flissaði hann. „Það var hressileg salíbuna sem maður fékk.“

„Þú hefur sannarlega verið langt upp frá,“ sagði Lilli Johnson og kinkaði kolli. „Hvar varstu með búðirnar?“

Sam hagræddi gleraugunum á nefinu. „Í litlu gili sem á kortinu er kallað Meyjarbrjóstin.“

Það liðu undrunarhljóð frá mönnunum við borðið. Þeir störðu gapandi á Sam. Meyjarbrjóstin eða Rasskinnar Geltings, eins og hæðirnar voru einnig nefndar í minningu feitlagins gildruveiðimanns, voru tveir ávalir hnjúkar á toppi Willsonhæða. Allir vissu að þessir hnjúkar voru ævinlega ísilagðir og hálir á haustin og enginn veiðimaður með vitglóru lét sér koma til hugar að tjalda þar, jafnvel ekki í rjómalogni. Pétur ræskti sig vandræðalega. Það var erfitt að segja eitthvað gáfulegt í þessari stöðu.

„Jahá ... hm ... sagðirðu Meyjarbrjóstin? Við köllum þær Rasskinnar Geltings, en ég trúi að það sé sami staðurinn. Þú slóst upp tjöldum þar uppfrá, segirðu. Hm. Varstu veikur?“ spurði hann, „eða að niðurlotum kominn af þreytu? Við þekkjum það félagi. Augun fyllast af snjó og eitthvað sem er þyngra en blý fyllir stígvélin. Ójá, þá tjaldar maður hvar í fjandanum sem vera skal … en á Rasskinnum Geltings!“

Sam virti gestgjafa sína fyrir sér alvarlegur í bragði. „Ég vil ekki halda því fram að ég hafi verið sérlega þreyttur og það var ekkert rok meðan ég tjaldaði. Sjáið þið til, ástæðan til þess að ég tjaldaði einmitt þarna var að ég fann sjaldgæfa steingervinga í gilinu. Ég tjaldaði yfir þá og hefði höggvið þá lausa í nótt.“

Gill, sem ekki var viss um hvað orðið steingervingur þýddi, færði sig laumulega lítið eitt frá Samúel. Varkárni hlaut að vera dyggð undir þessum kringumstæðum. „Steingervingar?“ spurði hann. „Slíks dýrs hef ég aldrei heyrt getið áður. Er feldur þess síður eða stutthærður?“

„Það hefur engan feld,“ svaraði Sam. „Steingervingar eru forsöguleg dýr eða plöntur, sem nú finnast steinrunnin.“

Gill kinkaði kolli rólegur í bragði. „Ég skildi heldur ekki þegar þú sagðist ætla að höggva þau laus,“ sagði hann eins og til að afsaka spurningu sína. „Ég hef aldrei heyrt um neinn sem höggvið hefur veiðidýr upp úr klettunum. Þess vegna spurði ég.“

„Sjáið þið til, ástæðan til þess að ég tjaldaði einmitt þarna var að ég fann sjaldgæfa steingervinga,“ sagði Samúel.Ljósmyndari/Óþekktur

Lilli Johnson drap tittlinga til félaganna. „Sagðirðu forsöguleg, Sam?“ Sá ókunnugi var örugglega gullnáma af frásögnum. „Segðu mér; getur maður líka verið svo lánsamur að rekast á forsögulega refi og bjarndýr í steinum?“

„Auðvitað, vinur minn. Þú finnur steingerða refi og birni og mörg önnur landdýr. Það er ákaflega áhugavert og maður getur til dæmis leitt að því líkur að margar dýrategundir hafi lifað í mörgum heimsálfum. Þannig hafa menn fundið steingerða moskusuxa í evrópsku sjávarlagi og menn hafa líka fundið steingervinga af risaeðlum sem að stærð taka langt fram þeim stærstu hvölum sem við þekkjum.“

Þessi síðasti samanburður gerði félagana feimna. Menn voru vanir digurbarkalegu tali. Það var sem öll þessi mikla náttúra, þetta villta landslag með klettum og ísbreiðum, hinar endalausu freðmýrar og kílómetra há fjöllin hvettu fólk til að tvöfalda eða þrefalda allar stærðir. En að tala um dýr sem væru stærri en hvalir var nánast að stíga yfir mörk velsæmisins. Á hinn bóginn var ljóst að Samúel var einstakur sögumaður.

Lilli Johnson varð fyrstur til að rjúfa þögnina. Hann spurði lítið eitt tillitslaus: „Hvaða starf stundar þú, Sam. Kaupirðu steindýr eða þess háttar?“

„Nei, ég er eiginlega aðeins mannfræðingur,“ svaraði Sam. Gleraugun voru enn tekin af nefinu og meðhöndluð af skyrtulafinu.

„Jarðfræði er aðeins smá tómstundagaman sem ég sýsla við þegar tækifæri gefst.“

Pétur lagði stórar hendurnar á borðið fyrir framan sig. Hann sneri lófunum upp. „Þannig sýslum við allir við sitt af hverju,“ sagði hann. „Við félagarnir höfum að vísu mestan áhuga á því sem lifir.

Við veiðum sjávar- og landdýr, skilurðu? En svona hefur mannfólkið mismunandi áhugamál, guði sé lof. Mætti maður spyrja, til að svala forvitni Lilla Johnson, hvað það er sem fært hefur þig á þessar slóðir?“

Sam andaði á gleraugun og fægði kunnáttusamlega. „Það eru mannfræðirannsóknir, sem fært hafa mig hingað. Nú er um að ræða rannsókn á netsilik eskimóum. Auk þess hefur maður áætlanir um að leita ummerkja eftir sadlermiutana, sem dóu út um aldamótin. Ætlan mín er að ná til norðurhluta Baffin, áður en vetur gengur í garð.“

Pétur leit hugsandi á lófa sína. „Einmitt það, já. Jahá, það er ýmislegt sem við skiljum hér í húsinu. Mannfræðirannsóknir. Vissulega hefur maður oft heyrt um slíkt, en maður er að verða of gamall til að muna merkingu allra þessara erfiðu orða.“

Sam svaraði tillitssamur: „Mannfræði snýst eins og þú veist, um uppruna mannsins og mismunandi kynþætti.“

„Þarna kom það,“ gall í Pétri. „Mér fannst ég líka hafa heyrt eitthvað um þetta áður. Bíddu nú við, þá ert þú það sem kallað er mannvísindamaður?“

Sam kinkaði kolli og brosti til viðstaddra. „Andlega séð og dálítið ýkt er ég það sjálfsagt, en daglega nefnist ég aðeins mannfræðingur.“

Lilli Johnson laut yfir borðið og lagði fingur á öxl Sams. „Heyrðu Sam, þetta veit ég töluvert um,“ sagði hann. „Það hefur eitthvað með hauskúpur að gera, er það ekki?“

„Rétt.“ Sam kom gleraugunum fyrir á neðri helmingi nefsins. „Höfuðskeljar eru ómissandi í mínu fagi.“

„Ég þekkti einu sinni braskara frá Brasilíu,“ hélt Lilli Johnson áfram. „Hann var í sömu grein og þú. Alveg vitlaus í hausa af Tucano indíánum. Þú hefðir átt að sjá þá, Sam. Það var vinna.

Nánast listiðn. Svo voru þeir ósviknir. Það er mikið um pretti í þessu starfi, Sam, þú verður að viðurkenna það; þú veist, með apahöfuð, lélega suðu og þess háttar.“

„Það er sjálfsagt rétt,“ samþykkti Sam, „en ég er á þeirri skoðun að vísindi vinar þíns hafi verið af öðrum toga en mín.“

Lilli Johnson kreppti hnefann og hélt honum við andlit Sams.

„Þeir voru um það bil svona stórir,“ útskýrði hann, „og verulega vel saumaðir saman við bæði augu og varir. Það er enginn vafi á að þetta voru sömu vísindi og þín, Sam. Ég þekki þennan náunga mjög vel, verð ég að segja, því við stóðum í ýmsum viðskiptum saman. Og,“ bætti hann við, eins og til endanlegrar sönnunar, „hann var með nákvæm lega sams konar gleraugu og þú.“

„Ekki skyldi maður neita því að vinur þinn hafi viss mannfræðileg áhugamál,“ sagði Sam vingjarnlega, „en maður verður þó að reikna með

Algengt var að menn notuðu hunda til að komast ferða sinna en Sam hafði enga slíka með sér.Ljósmyndari / Markus Trienke því að hans höfuðáhugamál hafi verið viðskipti.“

„Þar hittirði naglann á höfuðið, Sam. Hann smyglaði hausunum í gegnum Kúbu og seldi þá ríkum túristum í Flórída.“

Einingu var náð og nú seig þægilegt andrúmsloft yfir mennina við borðið. Gill sauð selkjöt og Lilli Johnson bar fram Sam-Sú. Sam var neyddur til að borða svo mikið að tunga hans, eins og hann orðaði það sjálfur, stóð næstum upp á endann. Þegar menn sátu við kvölddrykkinn eftir máltíðina, spurði Gill: „Segðu mér, Sam, ætlarðu raunverulega að fara alla leið upp til norðurenda eyjarinnar í ár?“

Sam lagði glasið varlega á borðið og hallaði sér aftur á bak í stólnum. „Maður vill vita eitthvað um sadlermiutana, sem eftir því sem sagt er voru hreint stórkostlegt fólk. Þeir voru yfirmáta sóðalegir, líklega mestu svínin á heimskautasvæðunum. Húsin þeirra voru svört af sóti, vegna þess að konurnar þeirra hugsuðu ekkert um lampana og veggir þeirra og rúmstæði voru klístrug og angandi af spiki. Furðulegt fólk með furðulega siði. Mér hefur verið sagt að þeir hafi borið spikið frá veiðistöðvunum þannig, að þeir skáru stórt gat í miðjuna og smeygðu spikstykkjunum yfir höfuðið eins og kraga. Jafnvel þótt fólkið sé nú horfið, hljóta að finnast einhverjir Baffínlendingar sem muna ennþá eftir þeim.“

Pétur horfði aðdáunaraugum á þennan litla, þéttvaxna náunga.

„Þú veist sjálfsagt heil ósköp, Sam og hefur ferðast mikið. Ég myndi aldrei láta mig dreyma um að fara svo langt norður eftir að hausti til. Er það ekki töluverð áhætta að ferðast einn um þessar breiddargráður með þann útbúnað sem þú hefur?“

„Hjá mér er spurningin um farangur ekki eins mikivæg og um ferðafélaga,“ svaraði Sam. „Ég hef, eins og þið hafið tekið eftir, lítinn útbúnað og er á allan hátt lítilmótlegur ferðamaður. En maður talar fjórar eskimóa-mállýskur og hefur friðsamlegt hugarfar.“

„Ferðist maður með eskimóum gegnir allt öðru máli,“ sagði Pétur og kinkaði kolli. „Betri ferðafélagar finnast ekki. Málið er bara að finna þá, Sam. Mér er næst að halda að þú hefðir átt að hefja ferðina fyrr. Það eru margar dagleiðir til næstu útstöðvar og Herrann einn veit hvar hirðingjarnir halda sig á þessum tíma árs. Nú er haust, Sam, eins og þú fékkst að reyna þegar þú faukst niður af Rasskinnum Geltings.“ Pétur teiknaði með vísifingri á borðplötuna. Lilli Johnson sá að hann var í klemmu, að hann átti erfitt með að finna réttu orðin. Loks komu þau. „Það er ekki lengur sérstaklega mikið pláss hér í húsinu og ég get vel skilið að þú skulir vilja komast sem fyrst til að sinna verkefnum þínum. Sjálfsagt erum við ekki mjög vísindalegir í okkur, þótt við vitum ýmislegt um sitt af hverju. En hafir þú löngun til að hvílast um stundarsakir og skoða steingervingana hér í kring í ró og næði, hýsum við þig með ánægju. Síðan getum við flutt þig á fyrstu ísalögum til Ukusik, sem er næsta mannabyggð.“

Sam hristi höfuðið. „Þetta er mjög vingjarnlegt af ykkur, en maður myndi aðeins verða til aukinnar fyrirhafnar. Þið mynduð fljótlega verða þreyttir á að hafa miðaldra ónothæft flón í húsinu. Ég get hvorki veitt né verkað skinn.“

„Þú myndir gera okkur greiða með því að dveljast hjá okkur,“ sagði Pétur nánast biðjandi. Hann var að hugsa um hve skemmtilegur ávinningur Sam myndi verða og hve skelfilegt það yrði ef einhver nágrannana tryggði sér hann til langframa. Hann horfði spenntur á gestinn.

Breitt bros breiddist yfir hrukkótt andlit Samúels. „Það gerist stundum að maður fyllist gleðilegri tilfinningu og situr því bara og skortir orð,“ sagði hann. „Þakka ykkur fyrir. Maður verður þá kyrr.“

Sam komst aldrei á norðurenda Baffíneyjar. Til þess þó að hafa reglu á hlutunum og til að gróa ekki fastur við Ungfrú Mollý, ræddi hann um það á hverju ári að hafa sig af stað. Þó gætti hann þess vandlega að koma fram með þessar fararóskir sínar á þeim árstíma er komandi vetur hafði þegar komið í veg fyrir sérhverja tilraun til ferðalaga. Samúel eignaðist góða vini, stað þar sem hann gat iðkað fræði sín í ró og næði og loks – þegar ég kom í heiminn – fjölskyldu.

Hér á eftir ætla ég að segja frá Jóbald og fundum hans og Péturs á Allansléttunni sumarið 1933.